BÀI TẬP CÓ NỘI DUNG THỰC TẾ PHẦN QUANG HÌNH HỌC LỚP 11 THPT - MAI THỊ LỆ GIANG

https://twitter.com/daykemquynhon 

plus.google.com/+DạyKèmQuyNhơn 

www.facebook.com/daykem.quynhon 

http://daykemquynhon.blogspot.com/ 

Khóa luận tốt nghiệp 

- 2 - 

Mai Thị Lệ Giang 

Chương 1: 

http://daykemquynhon.ucoz.com 

Nơi bồi dưỡng kiến thức Toán - Lý - Hóa cho học sinh cấp 2+3 / 

Diễn Đàn Toán - Lý - Hóa 1000B Trần Hưng Đạo Tp.Quy Nhơn Tỉnh Bình Định 

CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG 

BÀI TẬP CÓ NỘI DUNG THỰC TẾ TRONG DẠY HỌC VẬT LÍ 

Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 

1.1.Dạy học và sự phát triển trí tuệ của học sinh 

1.1.1 Hoạt động dạy học. 

a) Hoạt động dạy 

Theo tâm lý học, hoạt động dạy học là một hoạt động của người dạy tổ 

chức và điều khiển hoạt động của người học nhằm giúp người học lĩnh hội 

nền văn hóa xã hội, tạo ra sự phát triển tâm lý, hình thành nhân cách của họ. 

Trong hoạt động dạy, chủ thể là thầy, người tổ chức điều khiển hoạt động 

của HS; đối tượng tác động của thầy là hoạt động học tập của HS; mục đích 

của hoạt động dạy học là sự phát triển trí tuệ, phát triển năng lực của HS; nội 

dung hoạt động dạy là hệ thống kiến thức, kĩ năng kĩ xảo và phương pháp hoạt 

động nhận thức cần trang bị cho HS; phương pháp giảng dạy của thầy là sự 

vận dụng phối hợp các phương pháp dạy học truyền thống và hiện đại nhằm tổ 

chức cho HS hoạt động nhận thức và phát triển trí tuệ. 

b) Hoạt động học 

Theo tâm lý học, hoạt động nhận thức là hoạt động đặc thù của con người 

được điều khiển bởi mục đích tự giác là lĩnh hội tri thức, kỹ năng, kỹ xảo mới, 

những hành vi và những hoạt động nhất định, những giá trị. 

Trong hoạt động học, chủ thể là HS; đối tượng của hoạt động học là tri 

DIỄN ĐÀN TOÁN - LÍ - HÓA 1000B TRẦN HƯNG ĐẠO TP.QUY NHƠN 

thức, kỹ năng, kỹ xảo; mục đích học tập là trên cơ sở tiếp thu văn hóa nhân 

loại chuyển thành năng lực bản thân, học để hành, để vận dụng kiến thức giải 

quyết những vấn đề thực tiễn; nội dung học là hệ thống kiến thức, kỹ năng, kỹ 

MỌI YÊU CẦU GỬI VỀ HỘP MAIL DAYKEMQUYNHONBUSINESS@GMAIL.COM 

HOTLINE : +84905779594 (MOBILE/ZALO) 

https://daykemquynhonofficial.wordpress.com/blog/ 

DẠY KÈM QUY NHƠN OFFICIAL ST&GT : Đ/C 1000B TRẦN HƯNG ĐẠO TP.QUY NHƠN 

Chuyên ngành phương pháp giảng dạy Vật lý 

www.facebook.com/daykemquynhonofficial 

Đóng góp PDF bởi GV. Nguyễn Thanh Tú 

www.facebook.com/boiduonghoahocquynhonofficial






- 3 - 





xảo và phương pháp học; phương pháp học là phương pháp hoạt động nhận 

thức và thực hành, đặc biệt là phương pháp tự học. 

Như vậy hoạt động học nhằm tiếp thu những vấn đề mà hoạt động dạy 

truyền thụ và biến những vấn đề đó thành năng lực của bản thân. Hoạt động 

học chịu sự chi phối, điều khiển của hoạt động dạy và hoạt động dạy cũng 

chịu sự tác động trở lại của hoạt động học. Nghĩa là, hoạt động dạy và hoạt 

động học gắn bó mật thiết với nhau, cùng thực hiện mục đích của hoạt động 

dạy học: hình thành và phát triển nhân cách thế hệ trẻ. 

1.1.2 Sự phát triển trí tuệ. 

Vấn đề này có nhiều nhà nghiên cứu quan tâm, trong đó có S.L 

Rubinstein và B.G.Ananhiep, N.X.Lâytex, L.V.Zancôp, V.V.Đavưđốp,… 

Những nghiên cứu trên đều chỉ ra rằng: Sự phát triển trí tuệ là sự biển đổi về 

chất trong hoạt động nhận thức. Sự biển đổi đó được đặc trưng bởi sự thay đổi 

cấu trúc cái được phản ánh và phương pháp phản ánh chúng. 

Đã nói đến sự phát triển là có sự biến đổi nhưng phải là biến đổi theo sự 

tiến bộ. Sự phát triển trí tuệ ở đây được giới hạn nhận thức, tức là hoạt động 

phản ánh bản thân hiện thực khách quan. Phát triển trí tuệ không chỉ là việc 

tăng số lượng tri thức cũng không chỉ là cách thức đi đến tri thức mà là sự 

thống nhất của hai yếu tố trên. 

Như vậy, sự phát triển trí tuệ không chỉ là sự biến đổi theo chiều tiến bộ 

về số lượng tri thức và cách giành lấy tri thức. 

1.1.3 Quan hệ giữa dạy học và phát triển trí tuệ 

Dạy học và phát triển có quan hệ rất chặt chẽ với nhau. 

Chúng ta biết rằng, trong quá trình dạy học có nhiều sự biến đổi thường 

xuyên vốn kinh nghiệm của HS, biến đổi cả về số lượng và chất lượng của hệ 


thống tri thức và phát triển năng lực người. Cùng với sự biến đổi đó, trong quá 

trình dạy học, những năng lực trí tuệ của HS cũng được phát triển. Ngoài ra, 














- 4 - 





trong quá trình dạy học, những mặt khác của năng lực trí tuệ như: óc quan sát, 

trí nhớ, óc tưởng tượng của HS cũng được phát triển. Cho nên, có thể nói dạy 

học là một trong những con đường cơ bản để giáo dục và phát triển trí tuệ một 

cách toàn diện. 

Ngược lại, trí tuệ được phát triển lại có ảnh hưởng rất lớn đến quá trình 

dạy học. Nhờ sự phát triển của các năng lực trí tuệ, HS nảy sinh các khả năng 

mới giúp họ nắm kiến thức tốt hơn. 

Phát triển trí tuệ vừa là điều kiện đảm bảo cho HS nắm vững kiến thức, 

vừa tạo điều kiện cho HS có khả năng tiếp tục tự học tập, nghiên cứu tìm tòi 

giải quyết vấn đề, đáp ứng những đòi hỏi đa dạng của thực tiễn sau khi rời ghế 

nhà trường. 

Trong dạy học Vật lý, sự phát triển trí tuệ cho HS được thực hiện trong 

quá trình chiếm lĩnh và vận dụng tri thức. Sự phát triển này dựa trên sự phát 

triển ngôn ngữ, sự phát triển óc quan sát, sự phát triển khả năng nhận ra được 

cái bản chất trong các hiện tượng, tình huống vật lý, sự phát triển tư duy logic, 

tư duy biện chứng và sự phát triển khả năng ứng dụng các phương pháp nhận 

thức khoa học tổng quát (phương pháp thực nghiệm, phương pháp toán học, 

phương pháp quy nạp – suy diễn, tiến trình mô hình hóa). 

Như vậy, việc nắm vững tri thức và phát triển trí tuệ tác động qua lại hết 

sức chặt chẽ. Sự phát triển trí tuệ vừa là kết quả, vừa là điều kiện của việc nắm 

vững tri thức, của hoạt động học tập. Sự dạy học được tổ chức đúng đắn sẽ 

dẫn đến sự phát triển trí tuệ của HS. Thông qua dạy học để phát triển trí tuệ 

cho HS. HS phải có sự phát triển mới có thể học tập, tìm kiếm tri thức mới. 

1.1.4 Tính tích cực và vai trò của nó trong sự phát triển của HS. 

1.1.4.1 Tính tích cực trong hoạt động nhận thức của HS 


Chủ nghĩa duy vật lịch sử xem tích cực là một phẩm chất vốn có của con 

người trong đời sống xã hội. Hình thành và phát triển tính tích cực xã hội là 














- 5 - 





một trong các nhiệm vụ chủ yếu của giáo dục, nhằm đào tạo những con người 

năng động, thích ứng và phát triển cộng đồng. Có thể xem tính tích cực như là 

một điều kiện, đồng thời là một kết quả của sự phát triển nhân cách HS trong 

quá trình giáo dục. 

Tính tích cực của con người biểu hiện trong hoạt động, đặc biệt trong 

những hoạt động chủ động của chủ thể. Học tập là hoạt động chủ động của lứa 

tuổi đi học. Tính tích cực trong hoạt động học tập, về thực chất, là tính tích 

cực nhận thức, đặc trưng ở khát vọng hiểu biết, cố gắng trí tuệ và nghị lực 

trong quá trình chiếm lĩnh tri thức. 

Khác với quá trình nhận thức trong nghiên cứu khoa học, quá trình nhận 

thức trong học tập không nhằm phát hiện những điều mà loài người chưa biết 

mà nhằm lĩnh hội những tri thức mà loài người tích lũy được. Tuy nhiên, 

trong học tập HS cũng cần phải “khám phá” ra những hiểu biết mới đối với 

bản thân. HS sẽ thông hiểu, ghi nhớ những gì nắm được qua hoạt động chủ 

động, nổ lực của chính mình. 

Vậy có thể nói rằng: Tính tích cực là một tập hợp các hoạt động nhằm 

chuyển biến vị trí của người học từ thụ động sang chủ động, từ đối tượng tiếp 

nhận tri thức sang chủ thể tìm kiếm tri thức để nâng cao hiệu quả dạy học. 

1.1.4.2 Biểu hiện và mức độ tính tích cực của HS 

a) Biểu hiện tính tích cực của HS 

như sau: 

Theo G.I.Sukina (1979) có thể nêu ra dấu hiệu của tính tích cực học tập 

HS khao khát, tự nguyện tham gia trả lời các câu hỏi của GV, bổ sung 

câu trả lời của bạn, thích được phát biểu ý kiến của mình về vấn đề nêu ra. 

HS hay nêu thắc mắc, đòi hỏi giải thích cặn kẽ những vấn đề GV trình 


bày chưa rõ. 














- 6 - 





HS chủ động vận dụng linh hoạt những kiến thức kỹ năng đã học để nhận 

thức các vấn đề mới. 

HS mong muốn được đóng góp với thầy, với bạn những thông tin mới 

lấy từ các nguồn khác nhau, có khi vượt ra ngoài phạm vi bài học, môn học. 

Ngoài những biểu hiện nói trên mà GV dễ nhận thấy còn có những biểu 

hiện về mặt cảm xúc khó nhận thấy hơn, như thờ ơ hay hào hứng, phớt lờ hay 

ngạc nhiên trước một nội dung nào đó của bài học hoặc khi tìm ra lời giải 

thích cho một bài tập khó. 

mặt ý chí: 

G.I.Sukina còn phân biệt những biểu hiện của tính tích cực học tập về 

Tập trung chú ý vào vấn đề đang học. 

Kiên trì làm cho xong các bài tập. 

Không nản trước các tình huống khó khăn. 

Thái độ phản ứng trước khi chuông báo hết tiết học. 

b) Mức độ biểu hiện tính tích cực của HS 

Có thể phân biệt 3 cấp độ biểu hiện tính tích cực học tập từ thấp lên cao: 

- Bắt chước: HS bắt chước hành động, thao tác của GV, của bạn bè. Trong 

hành động bắt chước cũng phải có sự cố gắng của thần kinh và cơ bắp. 

- Tìm tòi: HS tìm tòi độc lập, tự lực giải quyết bài tập nêu ra, mò mẫm 

những cách giải khác nhau để tìm cho được lời giải hợp lý nhất. 

- Sáng tạo: HS nghĩ ra cách giải mới, độc đáo, đề xuất những giải pháp có 

hiệu quả, có sáng kiến lắp đặt những thí nghiệm để chứng minh bài học. Dĩ 

nhiên mức độ sáng tạo của HS là có hạn nhưng đó là mầm mống để phát triển 

trí sáng tạo về sau này. 















- 7 - 





1.1.4.3 Vai trò của tính tích cực trong sự phát triển trí tuệ của HS. 

Ai cũng biết rằng giữa hoạt động và sự phát triển trí tuệ của con người 

luôn có quan hệ mật thiết với nhau. Nếu không có hoạt động thì trí tuệ không 

thể phát triển tốt được, bởi vì trong trí tuệ có bản chất hoạt động và nó được 

hình thành trong quá trình hoạt động của mỗi cá nhân. 

Trong hoạt động dạy học, HS vừa là đối tượng vừa là chủ thể của quá 

trình dạy học. Do đó, chất lượng dạy học phụ thuộc nhiều vào vai trò chủ thể 

của HS trong quá trình dạy học. Vai trò chủ thể được thể hiện ở tính tích cực, 

tự giác, chủ động và sáng tạo của HS trong việc tìm kiếm kiến thức và vận 

dụng kiến thức một cách sáng tạo vào thực tiễn. 

Để có thể nắm tri thức một cách vững chắc và vận dụng nó một cách có 

hiệu quả thì không có phương pháp nào tối ưu bằng việc người học học tập 

một cách tích cực, độc lập sáng tạo dựa trên sự điều khiển, hướng dẫn, khích 

lệ, tạo điều kiện cho HS phát hiện và giải quyết vấn đề của người GV. Nhờ 

tính tích cực trong học tập mà các quá trình tâm lý như tư duy, tưởng tượng, 

tri giác, trí nhớ,… được phát triển cao nhất và góp phần làm cho trí tuệ của 

học sinh được phát triển. 

Ví dụ như khi HS nghiên cứu bài “Sự nổi”, tình huống đặt ra là “Tại sao 

kim chìm, tàu thì lại nổi”. Trong quá trình tìm hiểu bài một cách chủ động, HS 

phải huy động những kiến thức đã học có liên quan, vận dụng chúng để tìm 

hiểu, chiếm lĩnh kiến thức mới này vào trong thực tiễn. Như vậy, trí tuệ của 

HS sẽ được phát triển. Và sự phát triển trí tuệ là điều kiện của việc nắm vững 

tri thức và kỹ năng, điều kiện của hoạt động học. 

Trong quá trình chủ động tìm kiếm tri thức, người học phải tự làm việc 

với tài liệu, tự mày mò tìm kiếm tri thức, tự cọ xát với thực tế buộc người học 


phải tự động não, tự mình tiến hành tư duy, tưởng tượng, tri giác, trí nhớ, vận 

dụng ngôn ngữ, thậm chí cả cảm xúc, tình cảm của bản thân. Và trong quá 

trình tư duy, người học phải sử dụng các thao tác tư duy, phân tích - tổng hợp, 














- 8 - 





so sánh, trừu tượng hóa, khái quát hóa,…để giải quyết vấn đề được đặt ra và 

như vậy làm cho năng lực tư duy của người học phát triển. 

HS sẽ thông hiểu và ghi nhớ những cái gì đã trải qua hoạt động nhận thức 

của bản thân bằng cách này hay cách khác. Cũng như bất cứ một người nào, 

HS không bao giờ nắm vững thật sự những kiến thức, nếu người ta đem đến 

cho các em dưới dạng đã “chuẩn bị sẵn”. I.N.Tôilxtôi đã viết “Kiến thức chỉ 

thực sự là kiến thức khi nào nó là thành quả của những cố gắng của tư duy chứ 

không phải của trí nhớ”. Người GV chỉ tạo nên những điều kiện cần thiết để 

kích thích hoạt động nhận thức của HS, còn việc nắm vững kiến thức thì diễn 

ra tùy theo mức độ biểu lộ tính tích cực trí tuệ và lòng ham hiểu của mỗi HS 

và dĩ nhiên kể cả năng khiếu trí tuệ nữa. Chỉ khi nào giành được một sự thông 

hiểu và lĩnh hội sâu sắc tài liệu học tập, ta mới có thể giải quyết được tốt đẹp 

nhiệm vụ phát triển trí nhớ và những năng lực nhận thức của HS. 

Tính tích cực nhận thức của HS càng cao thì sự cân bằng năng lượng sinh 

hóa – cơ sở của tư duy – sẽ càng phong phú, và những kiến thức lĩnh hội được 

lại càng sâu sắc hơn. Chỉ có kích thích sự hoạt động nhận thức của chính HS 

và nâng cao những cố gắng bản thân các em trong việc nắm vững kiến thức ở 

tất cả các giai đoạn dạy học thì HS mới có thể cải thiện được kết quả học tập. 

Sự hoạt động tự lực là phương tiện và đồng thời là kết quả của sự tự giáo dục. 

Như vậy, vai trò chủ động, tính tích cực, năng động của HS trong quá 

trình học tập có ý nghĩa quyết định đối với sự phát triển trí tuệ. 

1.1.4.4 Các biện pháp phát huy tính tích cực nhận thức. 

Phát huy tính tích cực nhận thức đã được nhiều người quan tâm từ rất 

lâu. Những năm gần đây, giáo dục nước ta chủ trương thực hiện dạy học tích 

cực một các mạnh mẽ. Để phát huy tính tích cực của HS trong học tập có một 


số biện pháp sau: 

- Nội dung dạy học phải mới. Cái mới phải kế thừa và phát triển cái cũ. 

Kiến thức phải có thực tiễn, gần gũi với đời sống hằng ngày của HS. 














- 9 - 





- Phải biết kết hợp và sử dụng các phương pháp dạy học một các hợp lí 

và khéo léo, phù hợp với nội dung dạy học, đối tượng học sinh, cơ sở vật chất, 

phương tiện dạy học,… sao cho HS học tập một cách hăng say, tích cực tìm 

kiếm kiến thức. 

- Sử dụng nhiều phương tiện dạy học, đặc biệt là phương tiện trực quan, 

khai thác triệt để vai trò của công nghệ thông tin vào trong quá trình dạy học 

(nếu có điều kiện). Nếu được như vậy sẽ làm cho lớp học sôi nổi, gây hứng 

thú học tập cho HS, nâng cao hiệu quả dạy học. 

- Kích thích tích cực qua thái độ, cách ứng xử của GV và HS. Trong quá 

trình dạy học, thái độ, phong cách của GV có tác động trực tiếp đến quá trình 

học tập của HS, như thái độ học tập, tinh thần tìm kiếm kiến thức mới,... 

- Tạo nên mâu thuẫn giữa sự hiểu biết và không hiểu biết, xây dựng nên 

tình huống có vấn đề và nhờ đó ta có thể điều khiển có hiệu quả sự chú ý của 

HS và phát huy tích cực hoạt động nhận thức của HS. 

- Tăng cường vận dụng kiến thức vào thực tiễn, vào các tình huống mới. 

Đa dạng hóa các hình thức dạy học. Khi vận dụng các kiến thức đã học giải 

thích được các hiện tượng trong cuộc sống thì HS sẽ thấy yêu thích môn học 

hơn, tự tin vào kiến thức của bản thân hơn. Với các hình thức học tập khác 

nhau HS sẽ được hoạt động khác nhau, tạo hứng thú học tập cho HS, làm cho 

HS có khả năng phát triển toàn diện. 

1.2 Tổ chức hoạt động nhận thức cho học sinh trong quá trình dạy học. 

Mục tiêu của giáo dục hiện nay đặc biệt coi trọng đến việc bồi dưỡng 

cho HS khả năng tư duy, năng lực sáng tạo, để từ đó bản thân họ có thể tự 

sáng tạo ra những tri thức mới, PP mới, cách giải quyết vấn đề mới thích nghi 

với sự phát triển về mọi mặt của xã hội. Để thực hiện điều đó, PP dạy học cần 


phải đổi mới mạnh mẽ. Các nhà nghiên cứu giáo dục hiện nay cho rằng, PP 

dạy học cần được đổi mới sao cho vai trò tự chủ của HS trong học tập của HS 

được phát huy một cách tốt nhất. 














- 10 - 





Vấn đề đặt ra ở dây, là trong quá trình dạy học, mỗi tiết học trên lớp cần 

tổ chức như thế nào để HS phát huy được tính tích cực, tự giác, chủ động một 

cách tốt nhất. 

Hầu hết các nhà nghiên cứu giáo dục đều cho rằng, thành tựu quan trọng 

nhất của tâm lý học thế kỷ XX dùng làm cơ sở cho việc đổi mới dạy học là lí 

thuyết hoạt động được Vưgôtxki khởi xướng và A.N.Lêônchiep phát triển. 

Theo lí thuyết này, bằng hoạt động và thông qua hoạt động, mỗi người tự tạo 

dựng, phát triển ý thức và nhân cách của mình. Vận dụng vào dạy học, quá 

trình học tập của HS có bản chất hoạt động, HS bằng hoạt động , thông qua 

hoạt động mà chiếm lĩnh kiến thức, hình thành và phát triển năng lực trí tuệ 

cũng như quan điểm đạo đức, thái độ. 

Có thể hình dung diễn biến chính về hoạt động của GV và HS trong một 

tiết học, theo hướng tổ chức hoạt động nhận thức như sau: 

- Ban đầu, GV tổ chức tình huống học tập bằng cách đặt vấn đề và giao 

nhiệm vụ cho HS. HS hăng hái đảm nhận nhiệm vụ, trong quá trình giải quyết 

nhiệm vụ, HS sẽ gặp khó khăn và nảy sinh vấn đề cần tìm tòi giải quyết. 

Những khó khăn của HS được GV gợi ý để các vấn đề được diễn đạt một cách 

chính xác, phù hợp với mục tiêu và các nội dung cụ thể đã xác định. 

- Trong quá trình hoạt động nhận thức, GV theo dõi, định hướng, chỉ đạo 

sự trao đổi, tranh luận của HS và có những gợi ý cần thiết; HS chủ động tìm 

tòi giải quyết các vấn đề đặt ra theo một tiến trình hợp lí. 

- Sau cùng, GV chỉ đạo sự trao đổi , tranh luận về kết quả của HS đối 

với những nhiệm vụ đã đặt ra, bổ sung, tổng kết khái quát hoá, chuẩn hoá 

kiến thức, kiểm tra kết quả, nhận xét, đánh giá và thực hiện các công việc 

cần thiết khác. 















- 11 - 





1.3 Tổ chức hoạt động nhận thức cho học sinh trong dạy học vật lí ở 

trường trung học phổ thông. 

Như đã nêu, vật lí là một môn khoa học thực nghiệm, kiến thức liên hệ 

chặt chẽ với đời sống, đó là cơ sở tốt để việc tổ chức hoạt động nhận thức 

trong dạy học vật lí đạt kết quả cao. Mặt khác, theo kết quả nghiên cứu về tâm 

lí học, giáo dục học của các nhà khoa học Việt Nam thì đặc điểm phát triển trí 

tuệ của HS trung học phổ thông hiện nay có những dấu hiệu khả quan: tính 

chủ định trong quá trình nhận thức đã phát triển; tri giác có mục đích đã đạt 

được mức độ khá cao; việc ghi nhớ có chủ định giữ vai trò chủ đạo; tư duy lí 

luận trừu tượng, độc lập đã phát triển khá; có óc phê phán trước các sự kiện, 

hiện tượng; có ý thức đối với việc học tập rõ hơn so với cấp học dưới; hứng 

thú đối với các môn học đã được phân hoá và bước đầu hình thành khuynh 

hướng nghề nghiệp. Những dấu hiệu trên hoàn toàn có thể áp dụng được với 

PP dạy bằng hoạt động và thông qua hoạt động của HS. Có thể khẳng định 

việc dạy học theo PP dạy bằng hoạt động thông qua hoạt động của HS là có 

thể vận dụng vào các trường THPT hiện nay. 

1.3.1 Những cơ sở lý thuyết của việc tổ chức hoạt động nhận thức cho học 

sinh trung học phổ thông trong dạy học vật lý. 

Nhận thức vật lí là một chân lí khách quan. V.I.Lênin đã chỉ rõ quy luật 

chung nhất của hoạt động nhận thức là: “Từ trực quan sinh động đến tư duy 

trừu tượng rồi tư duy trừu tượng trở về thực tiễn, đó là con đường biện chứng 

của nhận thức tâm lí, sự nhận thức hiện thực khách quan”. 

Trong quá trình phát triển của vật lý học, các nhà khoa học đã sáng tạo ra 

nhiều PP nhận thức có hiệu quả trong việc đi tìm chân lí. Đề cập đến quá trình 

sáng tạo khoa học áp dụng cho quá trình nhận thức vật lí, các nhà vật lí nổi 

tiếng như A. Anhstanh, M.Plăng… đều có những quan điểm tương đối giống 


nhau, những quan điểm đó được V.G.Razumôpxki khái quát hoá và trình bày 

những khía cạnh chính của quá trình sáng tạo khoa học dưới dạng chu trình 














- 12 - 





gồm các giai đoạn chính sau: Từ việc khái quát hoá những sự kiện xuất phát, 

đi đến xây dựng mô hình giả định của hiện tượng; từ mô hình dẫn đến việc rút 

ra các hệ quả của lí thuyết; rồi từ hệ quả lí thuyết đến kiểm tra bằng thực 

nghiệm. Nếu những sự kiện thực nghiệm phù hợp với hệ quả dự đoán thì giả 

thuyết đó được xác nhận là đúng đắn và trở thành chân lí khoa học, nếu những 

sự kiện thực nghiệm không phù hợp với những dự đoán lí thuyết thì phải 

chỉnh lí hoặc thay đổi lại. 

Trong diễn biến của chu trình, những hệ quả lí thuyết ngày một nhiều, 

mở rộng phạm vi ứng dụng của các kết luận đã thu được, cho đến khi xuất 

hiện những sự kiện thực nghiệm mới không phù hợp với thực nghiệm thì phải 

coi lại lí thuyết cũ, chỉnh lí hoặc phải thay đổi và như thế là lại bắt đầu một 

chu trình mới, xây dựng những kiến thức mới, thiết kế máy móc mới để kiểm 

tra; bằng cách đó làm kiến thức khoa học ngày một phong phú thêm. 

Vận dụng chu trình sáng tạo khoa học nêu trên vào quá trình dạy học, 

thì việc xây dựng các kiến thức vật lí cụ thể được thực hiện theo tiến trình 

như sau: 

- Nêu các sự kiện mở đầu (đề xuất vấn đề) 

Sự kiện mở đầu được đặt ra với yêu cầu phải xuất phát từ cái đã biết và 

nhiệm vụ phải giải quyết, từ đó làm nảy sinh nhu cầu về một cái còn chưa 

biết, về một cách giải quyết không có sẵn, nhưng hi vọng có thể tìm tòi, xây 

dựng được. 

Ngay sau khi nêu các sự kiện mở đầu, GV cần làm bộc lộ những quan 

niệm sẵn có của HS. Mục đích của việc làm bộc lộ quan điểm sẵn có của HS 

là để GV biết được mức độ hiểu biết của HS (đúng hay sai, nông hay sâu…) 

về hiện tượng sẽ nghiên cứu. Có thể thực hiện tốt bước này bằng cách GV đặt 


ra những câu hỏi thuộc loại: Vì sao? Thế nào? những câu hỏi này đòi hỏi trả 

lời bằng quan niệm trước đó của HS về vấn đề đang nhiên cứu hoặc GV có 














- 13 - 





thể đưa ra một số quan niệm, trong đó có cả quan niệm đúng lẫn quan niệm 

sai để HS lựa chọn. 

- Xây dựng mô hình - giả thuyết 

Đây là giai đoạn quan trọng và khó khăn, vì trong giai đoạn này tri thức 

về hiện tượng cần nghiên cứu được xây dựng, tư duy trực giác của HS giữ vai 

trò chủ đạo. Để giải quyết vấn đề đặt ra, phải suy đoán được điểm xuất phát 

để từ đó có thể tìm được lời giải; chọn hoặc đề xuất mô hình có thể vận hành 

được để đi tới cái cần tìm; hoặc phỏng đoán các biến cố thực nghiệm có thể 

xảy ra mà nhờ đó có thể khảo sát thực nghiệm để xây dựng cái cần tìm. Trong 

trường hợp nội dung kiến thức vật lí là mối liên hệ phức tạp giữa các đại 

lượng mà HS khó nhận thấy, thì GV có thể định hướng hoặc có thể gợi ý cho 

HS về mối quan hệ giữa các đại lượng, còn mối quan hệ đó tuân theo quy luật 

nào thì nên để HS tự đưa ra. 

- Suy luận hệ quả logic 

Ở giai đoạn này, tư duy logic theo kiểu lập luận, suy diễn và biến đổi 

toán học dựa vào những kiến thức đã biết hoàn toàn chiếm ưu thế. GV chỉ cần 

định hướng để HS tự rút ra các hệ quả lôgic về cái cần tìm bằng cách sử dụng 

những lập luận, suy diễn từ những dự đoán đã nêu. Trong nhiều trường hợp, 

HS cần phối hợp tốt giữa PP suy luận và những biến đổi toán học cần thiết. 

Trước khi kiểm tra những hệ quả lôgic, GV nên định hướng cho HS trao 

đổi, thảo luận và đề xuất các phương án thí nghiệm kiểm tra hệ quả lôgic. GV 

cần đề phòng một số phương án thí nghiệm để phòng khi HS không nêu được 

phương án thí nghiệm hoặc khi phương án HS nêu ra chưa thật tối ưu. 

- Tiến hành thí nghiệm kiểm tra. 

Đây là giai đoạn xác định sự đúng đắn hay không của hệ quả lôgic, giai 


đoạn này đòi hỏi HS phải có kỹ năng, kỷ xảo trong thực hành thí nghiệm. 

GV cần lựa chọn và chuẩn bị những thí nghiệm kiểm tra phù hợp với các 














- 14 - 





phương án đã nêu đồng thời phải đảm bảo kết quả thí nghiệm chính xác và 

thành công ngay. 

Tuỳ vào mức độ dễ hay khó của thí nghiệm và khả năng thực hành của 

HS mà GV có thể yêu cầu HS tự tiến hành thí nghiệm dưới sự hướng dẫn của 

GV hoặc GV và HS cùng tiến hành thí nghiệm. 

Sau khi tiến hành thí nghiệm kiểm tra sẽ xuất hiện hai khả năng. 

- Khả năng thứ nhất: Kết quả thí nghiệm không phù hợp với hệ quả 

lôgic, khi đó cần kiểm tra xem phương án thí nghiệm có phù hợp với mô hình 

đề ra chưa? Mô hình được xây dựng đã hợp lí chưa? Việc tiến hành thí 

nghiệm kiểm tra theo đúng phương án đề ra chưa? Nếu ba nội dung ấy chưa 

hợp lí thì cần điều chỉnh, bổ sung thậm chí thay đổi hoàn toàn. 

- Khả năng thứ hai: Kết quả thí nghiệm hoàn toàn phù hợp với kết quả 

lôgic, GV có thể cho HS nêu một cách chính xác, đầy đủ mô hình - giả thuyết 

chấp nhận được, từ đó GV hướng dẫn cho HS khái quát hoá, nêu thành khái 

niệm, định luật vật lí… 

Sau khi xác lập những khái niệm, định luật… GV hướng dẫn cho HS vận 

dụng để giải thích các hiện tượng thực tế và luyện tập, như thế không những 

HS thấy được các ứng dụng của kiến thức vật lí trong đời sống mà còn từ đó 

còn làm nảy sinh sự mở rộng giới hạn của mô hình - giả thuyết do sự xuất 

hiện của sự kiện mới. 

Tiến trình nêu trên thực chất là việc vận dụng PP thực nghiệm vào quá 

trình dạy học vật lí. 

Như vậy, xuất phát từ những quan điểm chung nhất về quá trình nhận 

thức chân lí và những quan điểm tiên tiến về chu trình sáng tạo khoa học, vận 

dụng vào quá trình dạy học, ta đã có một tiến trình dạy học vật lí theo hướng 


tổ chức hoạt động nhận thức cho HS. Tuy nhiên trong quá trình dạy học vật lí 

ở trường THPT chỉ thực sự đạt hiệu quả, nếu tiến trình dạy học ấy được vận 














- 15 - 





dụng trong những điều kiện mà HS có thể phát huy được tối đa tính tích cực, 

tự giác và chủ động trong học tập. Muốn vậy trong quá trình dạy học trong 

quá trình dạy học cần áp dụng tốt một số biện pháp được trình bày dưới đây. 

1.3.2 Một số biện pháp đảm bảo cho học sinh tự lực trong hoạt động nhận 

thức có hiệu quả. 

Muốn HS hình thành năng lực học tập sáng tạo, phải chuẩn bị cho họ 

những điều kiện cần thiết, những điều kiện tốt nhất để họ có thể thực hiện 

thành công các hoạt động nhận thức. Để đạt được điều đó, có thể áp dụng các 

biện pháp sau: 

- Thứ nhất, cần phải tạo ra những mâu thuẫn hợp lí bằng cách vận dụng 

linh hoạt các kiểu xây dựng các tình huống có vấn đề. Gợi động cơ, hứng thú 

học tập bằng những động tác bên ngoài như khích lệ, khen thưởng…Tuy 

nhiên, quan trọng nhất vẫn là sự kích thích bên trong bằng mâu thuẫn nhận 

thức, tạo ra thói quen ở họ lòng ham thích hoạt động trí óc có chiều sâu, tự 

giác, tích cực. 

- Thứ hai, cần tạo được môi trường sư phạm thuận lợi cho HS có cảm 

giác thoải mái, thân thiện trong học tập. GV cần phải biết chờ đợi, động viên 

giúp đỡ, và tổ chức lớp học sao cho các HS tham gia thảo luận, phát biểu ý 

kiến của mình, mạnh dạn nêu thắc mắc, lật ngược vấn đề chứ không chỉ chờ 

sự phán xét của GV. Đặc biệt, bản thân GV cũng cần kiên quyết dành nhiều 

thời gian hơn cho HS phát biểu, thảo luận, từng bước tăng dần suy nghĩ và 

khả năng làm việc của HS. 

- Thứ ba, cần tạo những điều kiện tốt nhất để HS có thể giải quyết thành 

công những nhiệm vụ được giao. HS là chủ thể hoạt động nhận thức, nên sự 

thành công của HS trong việc giải quyết các vấn đề học tập có tác dụng làm 


họ tự tin, hứng thú, mạnh dạn suy nghĩ để giải quyết những vấn đề ngày càng 

khó hơn. 














- 16 - 





Thực tế dạy học cho thấy nhiều HS tuy không kém thông minh nhưng vì 

không có kỹ năng, kỹ xảo cần thiết nên thất bại nhiều lần, nếu không được 

giúp đỡ kịp thời các em có tâm trạng nặng nề, tự ti, rụt rè, rối trí mỗi khi được 

GV giao nhiệm vụ. Để thể khắc phục tình trạng trên, có thể thực hiện theo 

hướng sau đây: 

+ Nên lựa chọn một nội dung bài học thích hợp. 

Trong nhiều trường hợp, nếu thấy cần thiết có thể phân chia bài học 

thành những vấn đề nhỏ vừa với trình độ xuất phát của HS, sao cho họ có thể 

tự lực giải quyết được với sự cố gắng vừa phải. Hiện nay chương trình vật lí 

bậc THPT đã có sự giảm tải khá nhiều, nội dung kiến thức được trình bày có 

những cải tiến nhất định, đây là một trong những yếu tố thuận lợi giúp GV có 

thể thực hiện tốt cách làm trên. 

+ Thường xuyên rèn luyện cho HS kỹ năng thực hiện một số thao tác cơ 

bản, bao gồm các thao tác tư duy và thao tác chân tay. 

Trong học tập vật lí, những thao tác chân tay phổ biến là: Quan sát, sử 

dụng các thiết bị để đo lường một số đại lượng, lắp ráp thí nghiệm…Những 

thao tác tư duy hay dùng là phân tích, tổng hợp, so sánh, khái quát hoá, trừu 

tượng hoá, cụ thể hoá…Thực tế cho thấy, những thao tác chân tay thì có thể 

huấn luyện tương đối nhanh, còn những thao tác tư duy thì đặc biệt khó khăn 

vì GV không quan sát được quá trình HS thực hiện. GV nên đưa ra những câu 

hỏi, mà khi trả lời HS phải thực hiện một thao tác nào đó, dựa vào kết quả trả 

lời mà biết được HS thực hiện đúng hay không. Nếu HS chưa trả lời được 

chính xác thì GV phải đưa ra những câu hỏi đơn giản hơn, đòi hỏi phải thực 

hiện ít thao tác hơn. Cứ như thế làm thường xuyên, HS sẽ tích luỹ được kinh 

nghiệm cho mình và tốc độ thực hiện sẽ nhanh dần và chính xác hơn. 


biến. 

+ Cho HS tiếp cận với các PP nhận thức vật lí đang được sử dụng phổ 














- 17 - 





Trong học tập vật lí một mặt HS phải quan sát thực tế để cảm nhận được 

sự tồn tại của thực tế khách quan và những đặc tính bên ngoài của nó nhờ các 

giác quan, mặt khác HS phải thực hiện các phép suy luận, biến đổi trong óc để 

rút ra được các đặc tính bản chất và những mối quan hệ phổ biến khách quan, 

nhờ thế mà rút ra chân lí mới. Trình tự hợp lí của những hoạt động vật chất và 

tinh thần đảm bảo cho kết luận cuối cùng rút ra phản ánh đúng thực tế khách 

quan gọi là PP nhận thức vật lí. Các PP nhận thức vật lí đều do các nhà bác 

học đúc kết được thông qua hoạt động thực tiễn, đã được thực tiễn khẳng 

định. Muốn cho HS làm quen dần với PP đi tìm chân lí mới trong quá trình 

học tập, nhất thiết phải dạy cho họ các PP nhận thức phổ biến. Tuy nhiên, việc 

vận dụng các PP đó để nghiên cứu một hiện tượng, một tính chất, một định 

luật vật lí là một việc không dễ dàng. Chính vì thế, trong nhà trường, cần cố 

gắng làm cho HS biết được người ta thực hiện những hành động nào, trải qua 

những giai đoạn nào trên con đường đi tìm chân lí; đồng thời tuỳ theo trình độ 

của HS và các điều kiện cụ thể của nhà trường mà tổ chức cho HS tham gia 

trực tiếp một số giai đoạn của các PP nhận thức đó. 

1.4 Khái quát về bài tập có nội dung thực tế. 

1.4.1 Khái niệm về bài tập có nội dung thực tế trong Vật lý. 

Trước hết cần khẳng định rằng, BTTT và bài tập định tính (BTĐT) là hai 

khái niệm có thể tách ra làm hai nhưng chỉ mang tính tương đối. 

BTTT là những câu hỏi liên quan đến vấn đề rất gần gũi với thực tế đời 

sống mà khi trả lời HS không những phải vận dụng linh hoạt các khái niệm, 

quy tắc, định luật vật lí mà còn phải nắm chắc và vận dụng tốt các hệ quả của 

chúng. Các BTTT chú trọng đến việc chuyển tải kiến thức từ lí thuyết sang 

những ứng dụng kỹ thuật đơn giản tương ứng, nên về mức độ đối với HS. 















- 18 - 


1.4.2 Phân loại bài tập có nội dung thực tế và định hướng trả lời. 




1.4.2.1 Phân loại bài tập có nội dung thực tế. 

Với mục đích nghiên cứu sử dụng BTTT cho đối tượng HS THPT, dựa 

vào mức độ kiến thức được trang bị, kết hợp với “vốn hiểu biết”, “kinh 

nghiệm sống” của chính bản thân HS, có thể chia làm hai loại: BTTT tập dượt 

và BTTT sáng tạo. 

- BTTT tập dượt là loại câu hỏi thường đặt ra những ứng dụng kĩ thuật 

đơn giản (cách làm) thường gặp trong cuộc sống và yêu cầu HS nhận diện 

những kiến thức vật lí nào đã được ứng dụng. Khi trả lời các câu hỏi loại này, 

HS không những cảm nhận được sự gắn kết chặt chẽ giữa kiến thức vật lí với 

thực tiễn cuộc sống mà còn làm gia tăng vốn kinh nghiệm, rèn luyện tư duy kĩ 

thuật, kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tế cuộc sống của chính bản thân 

các em. 

Ví dụ: Khi chẻ những khúc củi lớn người ta thường dùng những cái nêm 

(là vật thường làm bằng thép có tiết diện hình tam giác) cắm vào khúc củi, sau 

đó lấy búa đập mạnh vào nêm. Thực tế cho thấy khi gõ mạnh búa vào nêm thì 

củi bị chẽ ra dễ dàng hơn so với cách dùng rìu để bổ trực tiếp. Hãy giải thích 

tại sao? 

- BTTT sáng tạo là loại câu hỏi mà khi giải, HS phải dựa vào vốn kiến 

thức của mình về sự hiểu biết của các quy tắc, định luật, trên cơ sở các phép 

suy luận logic tự lực tìm ra những phương án kỹ thuật tốt nhất để giải quyết 

yêu cầu đặt ra của câu hỏi. 

Ví dụ: Người ta muốn tháo ra ngoài một cái đinh ốc làm bằng thép đã 

được vặn rất chặt vào đai ốc làm bằng đồng. Hãy tìm một phương án đơn giản 

để việc tháo đinh ốc ra trở nên dễ dàng hơn. 















- 19 - 





1.4.2.2 Các hình thức thể hiện bài tập có nội dung thực tế. 

Do đặc điểm BTTT là nội dung của chúng gắn liền với những hiện 

tượng, sự vật gần gũi với thực tế đời sống và chú trọng đến những ứng dụng 

kĩ thuật đơn giản tương ứng nên phần lớn các câu hỏi thường được thể hiện 

bằng lời, một số câu hỏi mà nội dung chứa đựng nhiều thông tin có thể thể 

hiện dưới dạng hình vẽ, hình ảnh, hay các đoạn phim video clip ngắn để 

minh hoạ. 

Thể hiện BTTT bằng lời 

Cách thể hiện BTTT bằng lời chỉ sử dụng khi sự vật, hiện tượng hay các 

thao tác kĩ thuật được đề cập đến hoàn toàn có thể mô tả một cách ngắn gọn, 

súc tích, dễ hiểu, dễ tưởng tượng. Khi nghe xong câu hỏi HS có thể hiểu và 

tưởng tượng ngay một cách chính xác những thông tin về vấn đề mà các em 

cần phải giải thích. 

Ví dụ: Tại sao khi xe đang chạy trên đường, nếu hãm phanh đột ngột thì 

ta ngã về phía trước? 

Thể hiện BTTT bằng cách dùng hình vẽ, ảnh chụp minh họa 

Cách thể hiện BTTT thông qua hình vẽ, hình ảnh minh họa được sử dụng 

trong những trường hợp có nhiều thao tác kỹ thuật phải trải qua nhiều giai 

đoạn khác nhau, nên chỉ mô tả bằng lời thì sẽ rất dài dòng, khó hiểu, HS khó 

tưởng tượng. 

Thể hiện BTTT bằng các đoạn phim video clip ngắn minh họa 

Trong những điều kiện cho phép, việc thể hiện BTTT thông qua những 

đoạn phim video clip ngắn minh họa có tác dụng rất cao vì khi quan sát, HS 

có cái nhìn khái quát, theo dõi được trình tự thực của hiện tượng xảy ra, các 

thao tác kĩ thuật… nhờ đó có thể nhận biết được các dấu hiệu cơ bản, liên 


tưởng nhanh đến các kiến thức vật lí tương ứng. 














- 20 - 





1.4.2.3 Định hướng trả lời các bài tập có nội dung thực tế 

Đối với loại BTTT tập dượt 

1. Tìm hiểu đầu bài, nắm vững giả thiết và các yêu cầu của bài tập 

Đọc kĩ nội dung câu hỏi để tìm các thuật ngữ chưa biết, tên gọi của các 

bộ phận cấu trúc,… đặc biệt quan tâm đến các thao tác kĩ thuật nêu trong câu 

hỏi (bằng cách tự đặt ra và trả lời các câu hỏi phụ như “làm cái gì?”, “làm như 

thế nào?”). Xác định ý nghĩa vật lí của các thuật ngữ, tóm tắt đầy đủ các giả 

thiết và hiểu rõ yêu cầu của các câu hỏi (cần giải thích cái gì?). Đối với các 

bài tập thể hiện bằng hình ảnh, phim minh họa, cần quan sát kĩ và khảo sát 

chi tiết các thông tin minh họa, nếu cần thiết phải vẽ hình để diễn đạt những 

điều kiện của câu hỏi để so sánh các trường hợp riêng, điều này có ý nghĩa 

quan trọng trong việc phát hiện mối liên quan giữa sự vật, hiện tượng nêu 

trong câu hỏi với các kiến thức vật lí tương ứng. 

2. Phân tích hiện tượng và các thao tác kĩ thuật 

Nghiên cứu các dữ kiện ban đầu của câu hỏi (những hiện tượng gì, sự 

kiện gì, các tác động kĩ thuật nào…) để nhận biết chúng có thể liên quan đến 

những khái niệm nào, quy tắc nào, định luật nào trong vật lí. Nếu các thao tác 

kĩ thuật diễn ra theo nhiều giai đoạn, cần xác định đâu là những giai đoạn 

chính, trong đó động tác kĩ thuật nào là cơ bản. Khảo sát xem mỗi giai đoạn 

diễn biến đó bị chi phối bởi các quy tắc nào, định luật nào…trên cơ sở đó hình 

dung toàn bộ diễn biến của hiện tượng và các định luật, quy tắc chi phối nó. 

3. Xây dựng lập luận và xác lập bài tập 

Giải thích về các thao tác kĩ thuật (cách làm) thực chất là cho biết các 

thao tác kĩ thuật đó là sự vận dụng của kiến thức vật lí nào và tại sao làm như 

thế có thể đạt hiệu quả cao. Muốn vậy, phải định hướng và thiết lập được mối 


quan hệ giữa đặc tính của sự vật và cách làm cụ thể nêu trong câu hỏi với một 

số hiện tượng hay định luật vật lí, tức là phải thực hiện các phép suy luận 














- 21 - 





logic, trong đó cơ sở kiến thức phải là một đặc tính chung của sự vật hoặc 

định luật vật lí có tính tổng quát áp dụng vào những điều kiện cụ thể của đề 

bài mà kết quả cuối cùng là việc nêu bật tính ứng dụng của kiến thức vật lí 

vào hiện tượng hay cách làm đã được nêu trong đề bài. 

Thực tế cho thấy, các BTTT thường rất đa dạng vì nó phản ánh chân 

thực những công việc cụ thể thường diễn ra trong cuộc sống, nên đối với HS 

THPT, thoạt nhìn thì khó có thể phát hiện ngay được mối quan hệ giữa hiện 

tượng, sự việc đã cho với những định luật vật lí đã biết. Trong những trường 

hợp như thế, cũng cần phân tích hiện tượng phức tạp ra các hiện tượng đơn 

giản sao cho mỗi hiện tượng đơn giản chỉ tuân theo một định luật hay một quy 

tắc nhất định. 

4. Kiểm tra tính chính xác của bài tập 

Đối với loại BTTT tập dượt, vì trong đề bài nêu rõ sự kiện và các thao 

tác kĩ thuật (cách làm) tương ứng nên cũng có trường hợp lời giải thích có chỗ 

bị sai mà không xác định được mình sai ở điểm nào. Nên hết sức thận trọng 

khi phát biểu các định luật, các quy tắc làm cơ sở lập luận, chú ý các điều kiện 

áp dụng các quy tắc, các định luật bởi vì nhiều quy tắc, định luật vật lý chỉ 

được áp dụng trong một phạm vi hẹp nào đó, trong khi đó các sự kiện diễn ra 

trong thực tế đời sống chịu tác động của rất nhiều yếu tố khác nhau có thể 

vượt ra ngoài phạm vấp dụng của các quy tắc, định luật đã vận dụng trong quá 

trình lập luận. Thông thường để có thể kiểm tra tính hợp lí của các câu trả lời 

cần đối chiếu phạm vi áp dụng các quy tắc hay định luật vật lý đã sử dụng với 

các yếu tố tác động sự kiện được nêu trong câu hỏi xem chúng có tương đồng 

và có thể chấp nhận hay không. Trong nhiều trường hợp có thể làm những thí 

nghiệm, mô hình đơn giản (có tính tương đồng với sự kiện đã nêu trong bài 

tập) để kiểm chứng lời giải thích. 


Đối với loại BTTT sáng tạo, mục tiêu cuối cùng đòi hỏi phải lựa chọn và 

tìm ra những phương án kĩ thuật tốt nhất (trong điều kiện cho phép) để giải 














- 22 - 





quyết yêu cầu đặt ra của bài tập, ta có thể áp dụng lần lượt các bước tiến hành 

như sau: 

1. Tìm hiểu đầu bài, nắm vững giả thiết và yêu cầu của bài tập 

Đọc kĩ câu hỏi để hiểu rõ sự vật, hiện tượng hay sự kiện nêu trong bài 

tập có thể liên quan đến những lĩnh vực nào của vật lí để từ đó có sự “khoanh 

vùng” hợp lí. Cần chú ý đến các điều kiện cho trước để thu hẹp phạm vi ứng 

dụng các kiến thức vật lí tương ứng. Nhìn chung việc nắm vững giả thiết và 

yêu cầu của câu hỏi quy về việc phải trả lời được các câu hỏi như: Cần phải 

làm gì? Làm bằng cái gì? 

2. Phân tích sự kiện và xây dựng các phương án thực hiện 

Xuất phát từ những dữ kiện ban đầu (sự kiện gì, các mục đích cuối cùng 

cần đạt được là gì), cần liên tưởng đến các quy tắc hay định luật tương ứng, từ 

đó vạch ra một số phương án khả dĩ có thể thực hiện được. Nói chung, đích 

cuối cùng của bước này là trả lời được các vấn đề đặt ra của bài tập: có bao 

nhiêu cách làm? làm như thế nào? 

3. Lựa chọn phương án và xác lập câu trả lời 

Trong bước này, cần căn cứ vào những phương án đã đưa ra để lựa chọn 

phương án khả thi nhất, PP chủ yếu để lựa chọn là phân tích, so sánh dạng bài 

tập cần phải đặt ra và giải thích được là tại sao phải làm thế này? Làm như thế 

này có lợi gì? 

Thực tế cho thấy, khi trả lời các BTTT sáng tạo, HS thường chỉ đưa ra 

cách thực hiện cuối cùng theo cảm tính mà “giấu” đi phần lập luận cần thiết, 

chính vì vậy trong giờ học vật lí, GV nên thường xuyên chỉ rõ những ứng 

dụng về mặt kĩ thuật của các quy tắc, các định luật vật lí trong đời sống thực 

tế, nhằm rèn luyện tư duy kĩ thuật và khả năng vận dụng kiến thức vào thực 


tiễn cho HS. 














- 23 - 





4. Kiểm tra tính khả thi và tính hiệu quả của phương án lựa chọn 

Bên cạnh việc dùng lí thuyết (kiến thức vật lí) để kiểm tra thì một trong 

các biện pháp có hiệu quả nhất để kiểm tra tính khả thi và hiệu quả của 

phương án đã lựa chọn là tiến hành thực nghiệm. Ở các trường THPT hiện 

nay, do những khó khăn về cơ sở vật chất nên biện pháp này khó có thể thực 

hiện được một cách triệt để, trong những điều kiện như thế nên tận dụng 

những thí nghiệm đơn giản có thể tự làm bằng những vật dụng thông thường 

(có sẵn trong gia đình). 

1.4.3 Thực trạng về vấn đề sử dụng bài tập có nội dung thực tế trong dạy 

học vật lý ở các trường trung học phổ thông hiện nay. 

1.4.3.1 Thực trạng về vấn đề vận dụng kiến thức vật lý vào thực tế đời 

sống của học sinh trung học phổ thông hiện nay: 

Chương trình vật lí THPT hiện nay bao gồm nhiều phần khác nhau như 

cơ học, nhiệt học, quang học, điện học… Mỗi phần lại bao gồm nhiều đơn vị 

kiến thức khác nhau tương ứng với các cách tiếp cận kiến khác nhau. Với một 

khối lượng kiến thức lớn như vậy, lẽ ra việc vận dụng kiến thức vào đời sống, 

việc vận dụng những kiến thức vào đời sống, việc giải thích các hiện tượng 

xảy ra hằng ngày xung quanh các em không phải là vấn đề khó khăn. Nhưng 

điều đó đã không diễn ra trên thực tế như những gì chúng ta mong đợi. 

Thông qua kết quả khảo sát thực tế bằng PP đàm thoại với một số GV và 

HS của một số trường THPT trên địa bàn Thừa Thiên Huế, Quảng Bình tôi 

nhận thấy thực trạng về vấn đề vận dụng kiến thức vật lí vào đời sống thực tế 

của HS THPT hiện nay còn rất nhiều hạn chế. Những biểu hiện phổ biến là: 

- Hạn chế hiểu biết về các dụng cụ, phương tiện kĩ thuật đơn giản sử 

dụng trong dạy học. 


đơn giản. 

- Hạn chế khả năng vận dụng các kiến thức vào các vấn đề kĩ thuật 














- 24 - 


- Hạn chế về các thao tác thực hành, thí nghiệm. 




- Hạn chế về khả năng liên tưởng, tư duy logic trong quá trình vận dụng 

kiến thức vào việc giải thích các hiện tượng trong thực tế. 

1.4.3.2 Thực trạng về vấn đề sử dụng bài tập có nội dung thực tế trong 

dạy học vật lí và các trường trung học phổ thông hiện nay. 

Đánh giá sơ bộ về PP tổ chức dạy học; vấn đề sử dụng BTTT hiện nay, 

tôi tiến hành điều tra tại 2 trường THPT trên địa bàn tỉnh Thừa Thiên Huế và 

qua PP đàm thoại với một số thầy cô và HS ở 1 số trường THPT trên địa bàn 

tỉnh Quảng Bình. Cho thấy: 

HS. 

- GV chưa tổ chức hoặc tổ chức ít các PP tích cực nhận thức cho 

- Việc sử dụng TN vào các tiến trình dạy học là rất ít, một số HS 

cho rằng chưa bao giờ được tự tay làm TN. 

- Đa số các GV chủ yếu sử dụng và chú trọng đến các bài tập tính 

toán mà rất ít sử dụng BTTT vào bài dạy, bài kiểm tra.Trong khi đó hầu hết 

các em HS được hỏi đến đều cho rằng, việc vận dụng các kiến thức vật lý để 

giải các BTTT là rất cần thiết và rất thú vị. 

HS. 

- Hầu hết GV đều không sử dụng BTTT vào việc kiểm tra đánh giá 















- 25 - 





Chương 2: 

NGHIÊN CỨU XÂY DỰNG BÀI TẬP CÓ NỘI DUNG THỰC TẾ 

TRONG DẠY HỌC PHẦN QUANG HỌC Ở TRƯỜNG THPT. 

XÂY DỰNG BÀI TẬP CÓ NỘI DUNG THỰC TẾ PHẦN 

“QUANG HÌNH HỌC.” 

2.1 Bài tập có nội dung thực tế về “Hiện tượng khúc xạ ánh sáng”. 

2.1.1 Phân tích nội dung kiến thức: 

-Phân tích: 

Hiện tượng khúc xạ ánh sáng là hiện tượng thường gặp trong đời sống. 

Do vậy, trong bài này cần giảng dạy cho HS để HS có thể giải thích được các 

hiện tượng xảy ra trong cuộc sống. 

Nội dung kiến thức. 

- Hiện tượng khúc xạ ánh sáng: là hiện tượng lệch phương (gãy) của các 

tia sáng khi truyền xiên góc qua mặt phân cách giữa hai môi trường trong suốt 

khác nhau. 

-Định luật khúc xạ ánh sáng: 

+ Tia khúc xạ nằm trong mặt phẳng tới (tạo bởi tia tới và pháp tuyến) và 

ở bên kia pháp tuyến so với tia tới. 

+ Với hai môi trường trong suốt nhất định, tỉ số giữa sin góc tới (sin i) 

và sin góc khúc xạ (sin r) luôn không đổi: 

Trong đó, i: góc tới 

r: góc khúc xạ 

sin i =hằng số = n. 

sin r 















- 26 - 





n: chiết suất tỉ đối của môi trường khúc xạ (môi trường chứa 

tia khúc xạ) và môi trường tới (môi trường chứa tia tới). 

- Chiết suất tuyết đối của mỗi môi trường là chiết suất tuyệt đối của môi 

trường đó đối với chân không. 

- Hệ thức liên hệ giữa chiết suất tỉ đối với các chiết suất tuyệt đối: 

n 21 = 

Trong đó: n 21 :là chiết suất tỉ đối của môi trường 2 đối với môi trường 1. 

2.1.2 Bài tập. 

n 1 : là chiết suất tuyệt đối của môi trường 1. 

n 2 : là chiết suất tuyệt đối của môi trường 2. 

Bài 1: Nhúng một chiếc thìa vào trong nước, ta thấy 

chiếc thìa đó như bị gãy tại mặt nước như hình 2.1. Hãy 

giải thích tại sao? 

Nhận xét: Đây là dạng BTTT loại tập dượt. 

Phân tích bài tập: sau khi đọc kỹ đầu bài, ta rút ra 

một số thông tin như sau: 

- Sự kiện nêu ra trong bài tập là: nhúng chiếc thìa vào ly nước. 

- Thao tác tiến hành: sau khi nhúng chiếc thìa vào ly nước, quan sát chiếc 

thìa đó và đưa ra nhận xét. 

- Vấn đề cần giải quyết: ta thấy chiếc thìa đó như bị gãy ở mặt nước. Hãy 

giải thích tại sao. 

Định hướng trả lời bài tập 

- Từ điều kiện nhìn thấy ảnh của một vật: tia sáng phải xuất phát từ vật 

truyền đến mắt. 

n 

n 

2 

1 

(Hình 2.1) 















- 27 - 





- Chiếc thìa như “bị gãy” ở mặt nước do tia sáng từ đầu dưới của chiếc 

thìa đến mắt ta không theo một đường thẳng. Tức là tia sáng bị lệch phương 

khi đi từ môi trường nước ra môi trường không khí và truyền đến mắt ta. 

- Sử dụng định luật khúc xạ ánh sáng để giải quyết bài tập này. 

Xây dựng câu trả lời cho bài tập 

Sỡ dĩ ta thấy chiếc thìa như “bị gãy” ở mặt nước là do hiện tượng khúc xạ 

ánh sáng. Tia sáng đi từ đầu dưới của chiếc thìa (đầu ngập trong nước) bị khúc 

xạ từ nước vào không khí trước khi đến mắt ta. Vì vậy hình ảnh đầu dưới của 

chiếc thìa như được nâng lên, trong lúc đó điểm chiếc thìa cắt mặt nước có ảnh 

trùng với nó. Do đó ta có cảm giác như chiếc thìa bị gãy ở mặt nước. 

Sự nâng lên của đều dưới chiếc thìa khi nhúng trong nước có thể được 

biểu diễn như sau: 

Với góc i, r bé ta có: sin i ≈ tan i; sin r ≈ tan r 

Ta có: 

sin i 

sin r 

= 

tan i 1 = 

tan r n 

HI 

Mặt khác: tan i= HA 

 

tan i 

tan r 

HA" 

= = HA 

HI 

; tan r = 

HA' 

HA - AA' 1 

= 

HA n 

Đầu dưới của chiếc thìa được nâng lên một khoảng: 

⎛ 1 ⎞ 

A A' = HA⎜1- 

⎟ 

⎝ n ⎠ 

Chính vì lý do đó mà ta thấy chiếc thìa như bị gãy ở mặt nước. 

Có thể giới thiệu và cho HS giải thích một số bài tập tương tự như 

hiện tương vừa giải thích: 

+ Khi nước sông hồ trong, ta có thể nhìn thấy tận đáy và tưởng chừng 


như nó rất cạn nhưng kỳ thực là nó sâu hơn ta tưởng, đó cũng do sự nâng lên 

A’ 

A 

H 

H 

i 

r 














- 28 - 





của đáy sông, hồ vì hiện tượng khúc xạ ánh sáng. Với góc nhìn càng lớn thì 

độ nâng lên của ánh càng lớn. 

+ Một người nhìn thấy con cá ở trong nước. Nếu muốn đâm trúng con 

cá, thì người đó phải phóng mũi lao và chổ nào? tại sao lại như vậy nhỉ? 

+ Trong thực tế, người ta nhìn thấy Mặt Trời ló ra khi nó chưa mọc thực 

sự ngang đường chân trời. Và tương tự, vào lúc hoàng hôn ta vẫn còn nhìn 

thấy Mặt Trời khi nó thực sự lặn ở chân trời. Tại sao lại xảy ra như vậy nhỉ? 

Bài 2: Cầm một võ bút bi cũ (bằng nhựa) trong suốt nhúng xuống nước, 

ta thấy phần ướt thêm trong suốt, trái ngược với phần khô có nhiều vết mờ. Vì 

sao lại như vậy? Hãy giải thích hiện tượng đó? 

Gợi ý: Các vết mờ trên vỏ bút bi cũ là những chổ bề mặt không nhẵn, khi 

có một tia sáng chiếu vào sẽ tạo thành vô số tia phản xạ theo các hướng khác 

nhau. Có hai trường hợp xảy ra: 

-Khi nhúng vỏ bút bi vào một chất lỏng có chiết suất đúng bằng chiết 

suất của chất nhựa dùng làm vỏ bút, ta không thấy vỏ bút bi nữa vì chất lỏng 

cùng với vỏ bút bi tạo thành một môi trường đồng nhất về mặt quang học và 

không có phản xạ nói trên. 

-Khi nhúng vỏ bút bi vào nước, ta vẫn nhìn thấy võ bút bi vì chiết suất 

chất nhựa làm vỏ bút bi không bằng chiết suất của nước. Tuy nhiên hai môi 

trường có chiết suất gần nhau nên ánh sáng ít bị phản xạ ở mặt phân cách giữa 

hai môi trường. Vì vậy ta thấy vỏ bút bi trong nước trong suốt hơn ở trong 

không khí. 

Bài 3: Khi pha nước đường, trong ly giữa những khối nước ta thấy có 

những vân trong suốt. Hãy giải thích hiện tượng này? 

Gợi ý: Nước đường có chiết suất lớn hơn so với nước tinh khiết. Ánh 


sáng truyền trong nước tinh khiết khi gặp nước đường thì khúc xạ và phản xạ, 

làm cho ta thấy được mặt phân cách giữa nước đường và nước tinh khiết. 














- 29 - 





Khi nước đường trong ly chưa tan hết, trong ly có những vân dung dịch 

đặc ở trong môi trường dung dịch loãng. Vì vậy ta thấy có những vân trong 

suốt trong ly nước đường. Khi đường đã tan hết, trong ly đã trở thành một 

dung dịch đồng chất nên ta không trong thấy những vân nước đường nữa. 

Bài 4: Hiện nay, người ta đang sử dụng một số biển báo hiệu giao thông, 

biển số xe ôtô, biển số xe mô tô,... có tính chất phản quang. Khi gặp những 

biển báo này, chỉ cần những ánh sáng nhỏ chiếu vào nó cũng đủ cho ta quan 

sát được rất rõ. Chúng được chế tạo như thế nào mà có công dụng lớn như 

vậy nhỉ? 

Gợi ý: Kiểm tra kỹ về cấu tạo của 

các bảng này, ta thấy chúng có lớp sơn 

bề mặt không giống với các lớp sơn 

thông thường khác. Trên bảng báo hiệu 

này dùng một chất kết dính dán một vật 

liệu sơn trong suốt, giữa lớp sơn có kẹp 

chất keo 

mặt phản xạ 

hạt thuỷ tinh 

một lớp hạt thuỷ tinh tròn rất nhỏ, chính lớp hạt thuỷ tinh này đã tạo ra tính 

chất phản quang tốt như vậy. Minh họa hình 2.2 

Điểm đặc biệt ở đây là lớp sơn và lớp thuỷ tinh có một khả năng quan 

trọng là dù tia sáng phát ra từ bất kỳ hướng nào chúng cũng phản xạ trở lai 

theo hướng cũ. Đặc tính này làm cho nó phát huy được đặc tính quan trọng 

trong giao thông và quản lý giao thông. 

Bài 5: Vào những đêm hè trời quang đãng, không trăng, nhìn lên bầu 

trời đầy sao ta có cảm giác các vì sao lấp lánh, lung linh một cách kì ảo. Phải 

chăng các vì sao lấp lánh ấy là do cường độ sáng không đồng đều? Hãy giải 

thích điều đó xem nào? 

(Hình 2.2) 


Gợi ý: Nguyên nhân chính là do các tia sáng đi từ các vì sao tới mắt ta 

phải đi qua lớp khí quyển của Trái Đất. Ban ngày, Trái Đất bị Mặt Trời nung 

nóng, nên trong khí quyển có những dòng khí đối lưu nhỏ, chúng có chiết suất 














- 30 - 





khác nhau. Tia sáng truyền từ các vì sao khi đi qua những dòng khí ấy bị khúc 

xạ, lúc lệch sang bên này, lúc lệch sang bên kia. Kết quả là gây cho ta cảm 

giác về sự lung linh của các vì sao. Còn trên thực tế thì cường độ sáng của các 

vì sao khi chiếu đến chúng ta là đồng đều. 

Hiện tượng lấp lánh trên ta càng thấy rõ hơn khi nhìn các ngôi sao càng 

gần phía chân trời, với các ngôi sao đó, góc nhìn tương ứng với các vị trí đó là 

lớn nên ta càng quan sát rõ hơn. Còn các ngôi sao ngay ở trên đỉnh đầu thì ta 

không thể quan sát thấy hiện tượng đó. 

Bài 6: Khi chiếu ánh sáng Mặt Trời vào một bể cá, ta thấy dưới đáy bể 

có những vệt sáng ngoằn ngoèo. Hãy giải thích hiện tượng trên? 

Gợi ý: Nếu bể nước hoàn toàn yên lặng thì sự khúc xạ của các tia sáng 

Mặt Trời vào nước là như nhau, mọi điểm trên đáy bể đều có cường độ sáng 

như nhau nên không có hiện tượng này xảy ra. Khi có cá bơi trong bể, nước 

trong bể bị lay động, mặt nước xuất hiện những gợn sóng nhỏ mà mắt thường 

có thể không nhìn thấy được những gợn sóng này. Chính vì lẽ đó mà sự khúc 

xạ của các tia sáng Mặt Trời vào trong nước không đồng đều, có những chổ 

nhận được nhiều tia sáng khúc xạ làm cường độ sáng đó mạnh hơn, những 

chổ ít nhận được tia khúc xạ làm cường độ sáng chổ đó yếu hơn. Kết quả là 

trên đáy bể, ta thấy những vết sáng ngoằn ngoèo. 

2.2 Bài tập có nội dung thực tế về “Hiện tượng phản xạ toàn phần và lăng 

kính”. 

2.2.1 Phân tích nội dung kiến thức 

- Phân tích: 

Hiện tượng phản xạ toàn phần có rất nhiều ứng dụng trong đời sống cũng 

như trong kỹ thuật, y học...Từ hiện tượng phản xạ toàn phần mà chúng ta tạo 


ra các sợi quang học, giúp cho việc truyền thông tin được chính xác và thuận 

tiện hơn, qua đó cũng giải thích rõ các hiện tượng xảy ra trong đời sống. 














- 31 - 


- Nội dung kiến thức: 




Hiện tượng phản xạ toàn phần: là hiện tượng mà khi tia sáng truyền từ 

môi trường có chiết suất lớn đến môi trường có chiết suất nhỏ hơn và có góc 

tới i lớn hơn hoặc bằng góc giới hạn i gh , thì xảy ra hiện tượng phản xạ toàn 

phần, trong đó mọi tia sáng đều bị phản xạ, không có tia khúc xạ. 

sin = 

Trong đó, i gh 

là góc giới hạn phản xạ toàn phần. 

Lăng kính: 

-Định nghĩa: Lăng kính là 

một khối chất trong suốt, đồng 

chất (thuỷ tinh, nhựa...) thường có 

dạng lăng trụ tam giác.(Hình 2.3) 

-Với một lăng kính đặt trong 

không khí, một tia sáng khi đi qua 

lăng kính sẽ bị lệch về phía đáy của lăng kính. 

-Các công thức của lăng kính: 

sin i = n sin r 

sin i’= n sin r’ 

A = r + r’ 

D = i + i’ – A 

i gh 

n 

n 

2 

1 

B 

A 

C 

Góc chiết 

quang 

ABC là tiết 

diện thẳng 

của lăng kính 

(Hình 2.3) 

- Khi có góc lệch cực tiểu, đường đi của tia sáng đối xứng qua mặt phân 

giác của góc ở đỉnh. 


- Công thức xác định chiết suất của lăng kính : 

D 

sin 

min 

+ A A 

= nsin 

2 2 














- 32 - 





Trong đó, 


D 

min 

là góc lệch cực tiểu và A là góc chiết quang của lăng kính. 

Bài 1: Vào những ngày mùa hè nóng nực và ít gió, đi trên xe ôtô, hay xe 

mô tô nhìn tới phía trước đường nhựa, ở đằng xa ta thấy mặt đường loang 

loáng như có nước nhưng khi tới gần thì thấy mặt đường khô ráo. Tại sao có 

hiện tượng như vậy? Hãy giải thích điều đó? 

Nhận xét: Đây là dạng BTTT loại tập dượt. 

Phân tích bài tập: Sau khi đọc kỹ bài ta rút ra một số thông tin như sau: 

- Sự kiện nêu ra trong đầu bài: vào những ngày mùa hè nóng nực, ít gió. 

Khi đi trên xe ôtô, xe mô tô nhìn về phía trước đường nhựa. Nhận xét về hiện 

tượng ta hay bắt gặp. 

- Vấn đề cần giải quyết: khi nhìn về phía trước đường nhựa, ở đằng xa ta 

thấy mặt đường loang loáng như có nước nhưng khi đến gần thì mặt đường 

khô ráo. Hãy giải thích? 

bài tập. 

Định hướng các câu hỏi cho việc phân tích và xác lập câu trả lời cho 

- Hiện tượng trên liên quan đến tính chất nào của ánh sáng? 

- Vì sao những ngày nắng, ít gió ta mới nhìn thấy hiện tượng này? Thế 

còn khi có gió thì sao? 

- Hiện tượng này xảy ra ở mặt đường đất hay không? 

- Tại sao ta lại có cảm giác như có nước chảy qua, nhưng khi đến gần thì 

mặt đường khô ráo? 

Xây dựng câu trả lời. 


- Hiện tượng trên là do sự khúc xạ và hiện tượng phản xạ toàn phần của 

ánh sáng qua các lớp không khí gây nên. 














- 33 - 





- Mặt đường trong những ngày nắng bị Mặt Trời nung nóng. Mặt 

đường nhựa làm bằng hắc ín nên hấp thụ nhiệt tốt, do đó nhiệt độ mặt 

đường là rất cao. Hiện tượng trên không xảy ra trên mặt đường đất vì mặt 

đường đất có nhiệt độ không cao, và mặt đường đất không bằng phẳng như 

mặt đường nhựa. 

- Không khí tiếp xúc với mặt đường cũng được nung nóng, càng lên cao 

nhiệt độ càng giảm nên chiết suất của không khí càng tăng. Ta có thể xem như 

là không khí được chia thành nhiều lớp và càng lên cao, chiết suất của các lớp 

này càng tăng. 

- Các tia sáng từ Mặt Trời chiếu xuống các lớp không khí này đi từ lớp 

không khí có chiết suất lớn sang lớp không khí có chiết suất nhỏ hơn nên tia 

khúc xạ càng xuống thấp càng lệch xa pháp tuyến hơn hay góc tới ở các lớp 

không khí tiếp theo càng tăng. 

- Khi góc tới ở lớp không khí nào đó thoã mãn điều kiện phản xạ toàn 

phần thì tia sáng bị phản xạ tại đây (như là gương phẳng), sau đó tia sáng lại 

đi từ lớp không khí có chiết suất bé sang lớp không khí có chiết suất lớn và 

truyền đến mắt ta. 

- Khi nhìn đến điểm đó, ta không quan sát được mặt đường mà ta chỉ 

thấy ảnh của nền trời màu trắng. Do chiết suất của không khí là không đều 

nhau nên sự phản xạ toàn phần đó chỉ xảy ra một vùng rất nhỏ và có nhiều 

vùng như vậy cùng cho hiện hiện tượng phản xạ toàn phần nên gây cho ta 

cảm giác giống như là quan sát thấy như có nước chảy qua mặt đường. 

- Thêm vào đó, do có gió nên chiết suất của các lớp không khí này luôn 

thay đổi. Tại thời điểm này, nó có xảy ra hiện tượng phản xạ toàn phần nhưng 

tại thời điểm sau, nó không xảy ra hiện tượng đó nữa. Điều đó gây cho ta cảm 


giác như có nước chảy qua. 

- Nếu chiết suất các lớp không khí là như nhau và đồng đều, không thay 

đổi thì khi đó, ta sẽ trong thấy ảnh không chỉ của nền trời mà còn trông thấy 














- 34 - 





ảnh của cây cối và các vật bên đường và chúng như lộn ngược lại. Lúc đó, 

lớp không khí như là một chiếc gương phẳng khổng lồ phản chiếu mọi vật 

bên đường. 

- Hiện tượng ảo tượng cũng xảy ra trong điều kiện trời ít gió, nếu trời có 

gió sẽ làm cho các lớp không khí bị xáo trộn, không hình thành các lớp không 

khí có chiết suất tăng dần theo độ cao. Chính vì vậy hiện tượng ảo tượng khó 

có thể xảy ra. 

như: 

Có thể đưa ra các bài tập khác tương tự như hiện tượng vừa giải thích 

- Ngày 16 – 8 – 1815, dân cư ở 

thành phố Vecviê nước Bỉ nhìn lên 

trời thấy toàn cảnh chiến thành 

Walterloo giữa liên quân nước Anh - 

Phổ và quân của Napôlêông xảy ra 

cách đó 105km theo đường chim bay 

(Hình 2.4). 

Hãy giải thích hiện tượng kì lạ này xem nào? 

(Hình 2.4) 

- Các thủy thủ thường quan sát thấy hiện tượng có con tàu chạy dưới các 

đám mây và họ gọi đó là “tàu ma”. Liệu có một con tàu như vậy? Hãy giải thích? 

-Thành phố ảo “hiện hình” trên biển (21/12/2006 9h:55) (Hình 2.5). 

Hàng nghìn người đã đổ về bờ biển 

Penglai (Trung Quốc) để chứng 

kiến hiện tượng ảo ảnh kỳ lạ: từ 

trong lớp sương mù dày đặc, một 

thành phố hiện đại với những tòa 


nhà chọc trời, đường sá thênh 

thang, xe cộ tấp nập... dần dần lộ 

ra, thật và rõ đến ngỡ ngàng. 

(Hình 2.5) 














- 35 - 





- Một đoàn lữ hành rảo bước trên sa mạc nóng bỏng. Trời đã về chiều, họ 

mong tới một hòn đảo khi màn đêm 

buông xuống. Bỗng họ thấy từ xa một 

vũng nước lấp loáng, trên đó in bóng 

những cây cọ xanh mát (Hình2.6). Họ 

vội bước tới, nhưng khi đến nơi, họ ngạc 

nhiên và thất vọng chỉ nhìn thấy những 

cây cọ trên mặt cát khô, không một giọt 

nước. Em hãy giải thích cho đoàn lữ 

hành rõ tại sao lại như vậy nhỉ? 

(Hình 2.6) 

Bài 2: Những người lái xe khách đường dài cho biết, hiện tượng ảo 

tượng (như bài tập 1 trên) thường gặp nhiều ở đoạn đường đi qua khu vực 

miền Trung. Nhưng ở miền Bắc, hiện tượng này rất khó quan sát. Tại sao lại 

như vậy? 

Gợi ý: Ở miền Trung vào những ngày hè thường ít gió, còn ở miền Bắc, 

vào những ngày hè tuy nắng nóng nhưng lại thường hay có gió nhẹ làm cho 

các lớp không khí luôn bị xáo trộn, không hình thành một cách rõ rệt các lớp 

không khí có chiết suất tăng dần theo độ cao. Chính vì vậy hiện tượng ảo 

tượng (như ở bài tập trên đã nêu) là khó xảy ra hơn. 

Bài 3: Dựa vào hiện tượng phản 

xạ toàn phần, người ta đã chế tạo ra 

một loại đèn trang trí để bàn rất đẹp. 

Đèn gồm một cái hộp tròn bằng nhựa, 

phía trên có một lỗ nhỏ dùng để cắm 

vào đó rất nhiều sợi nhỏ như cước, 

phía trong hộp có một bóng đèn điện 

(Hình 2.7) 















- 36 - 





nhỏ. Vào ban đêm, khi bật đèn, ta thấy ở đầu những sợi nhỏ sáng lên rát đẹp, 

nhưng toàn thân của những sợi nhỏ ấy lại không có ánh sáng lọt ra (Hình 

2.7). Hãy giải thích xem người ta đã làm cái đèn đó như thế nào? 

Gợi ý: Cái đèn đó được làm bằng cách ứng dụng hiện tượng phản xạ toàn 

phần. Người ta chế tạo các sợi nhỏ mà ta nhìn như sợi cước ấy từ một chất 

trong suốt, có chiết suất thích hợp sao cho hiện tượng phản xạ toàn phần có 

thể xảy ra bên trong sợi cước. Khi ấy, ánh sáng đèn sẽ đi vào một đầu sợi, sau 

khi phản xạ toàn phần liên tục trên thành sợi và đi ra ở đầu bên kia (Hình 2.8). 

Nhờ đó mà ta thấy ở các đầu các sợi cước sáng lên 

rất đẹp. Các sợi dây nhỏ có tinh chất như vậy người 

ta gọi là các sợi quang học. 

Một số ứng dụng của sợi quang: 

Ngày nay các sợi quang học có rất nhiều ứng dụng quan trọng trong 

cuộc sống. Tia sáng được dẫn qua sợi quang học có cường độ ánh sáng giảm 

đi không đáng kể. Do đó: 

+ trong công nghệ truyền thông, người ta dùng cáp quang để truyền dữ 

liệu thông tin, tín hiệu truyền hình, điện thoại. Cáp quang còn cho phép truyền 

nhiều canh thông tin đồng thời với tốc độ cao. 

+ trong y học, người ta dùng bó sợi quang để quan sát các bộ phận bên 

trong cơ thể, đó là phương pháp nội soi. 

Bài 4: Sao người ta thường dùng lăng kính phản xạ toàn phần thay cho 

gương phẳng trong các dụng cụ quang học như kính tiềm vọng, ống nhòm...? 

(Hình 2.9) 

Gợi ý: Lăng kính phản xạ toàn phần được dùng thay cho gương phẳng 

trong các dụng cụ quang học như ống nhòm, kính tiềm vọng là bởi vì: 

- Gương phẳng để phản xạ được ánh sáng thì cần phải được mạ bạc ở 

mặt sau, còn lăng kính phản xạ toàn phần thì không cần. 

(Hình 2.8) 















- 37 - 





Đường truyền của tia sáng qua 

lăng kính phản xạ toàn phần 

(Hình 2.9) 

- Khi dùng gương phẳng, một phần ánh sáng được truyền qua lớp mạ bạc 

đó, còn khi dùng thấu kính phản xạ toàn phần thì hầu hết ánh sáng phản xạ lại 

hết. Do đó, tỉ lệ phần trăm ánh sáng phản xạ lại là rất tốt. 

- Lớp mạ bạc ở mặt sau của gương phẳng sau một thời gian sử dụng sẽ 

hỏng, lúc đó phải thay lại tấm gương mới, còn đối với lăng kính phản xạ toàn 

phần thì độ bền rất cao, ít xảy ra hư hỏng. 

- Trong quá trình lắp ráp, việc điều chỉnh cho độ nghiêng của gương 

phẳng đúng với góc 45 0 là rất khó khăn. Còn đối với lăng kính phản xạ toàn 

phần, việc chế tạo một lăng kính có góc 45 0 thì hoàn toàn đơn giản, và việc 

lắp ráp nó cũng dễ dàng hơn, chắc chắn hơn khi dùng gương phẳng. 

Bài 5: Trên thực tế, người ta dùng lăng kính để làm kính sửa tật “mắt 

lé”. Dựa trên nguyên tắc nào mà lăng kính được sử dụng như vậy? 

Gợi ý: “Mắt lé” là mắt có trục nhìn của hai mắt giao nhau (mắt bình thường 

các trục này song song nhau). Sửa tật mắt lé làm 

cho hai trục nhìn của mắt song song nhau. 

Lăng kính có đặc điểm là làm cho tia ló 

bị lệch về phía đáy lăng kính so với tia tới. 


Nhờ có đặc điểm này mà với hai lăng kính có 

chiết suất và góc chiết quang phù hợp có thể 

(Hình 2.10) 














- 38 - 





làm hai trục nhìn của “mắt lé” đang giao nhau trở thành song song nhau như 

hình 2.10. 

2.3 Bài tập có nội dung thực tế về “thấu kính mỏng - kính lúp -kính hiển 

vi - kính thiên văn”. 

2.3.1 Phân tích nội dung kiến thức. 


- Thấu kính mỏng là một dụng cụ quang học có nhiều ứng dụng trong 

thực tế như kính lúp, kính hiển vi, kính thiên văn,... Qua bài học này giáo viên 

cần rèn luyện cho học sinh cách vẽ ảnh qua thấu kính, đồng thời xác định 

được tính chất của ảnh qua thấu kính đó. Từ đó giải thích được các ứng dụng 

của thấu kính mỏng. 

- Kính lúp, kính hiển vi, kính thiên văn... là ba dụng cụ quang học phổ 

biến trong thực tế. Tác dụng chung của chúng là làm tăng góc trông ảnh của 

vật. Tuỳ theo từng loại kính mà chúng có nguyên tắc cấu tạo và sử dụng riêng. 

Khi học bài này giáo viên cần hướng dẫn cho học sinh biết được nguyên tắc 

cấu tạo, hoạt động của chúng và giải thích một số hiện tượng cụ thể. 


Thấu kính mỏng: 

Định nghĩa: Thấu kính là một khối chất trong suốt (thuỷ tinh, nhựa,...) 

giới hạn bởi hai mặt cong hoặc bởi một mặt cong và một mặt phẳng. 

Có hai loại thấu kính: thấu kính hội tụ (thấu kính mép mỏng, thấu kính 

lồi), thấu kính phân kỳ (thấu mép dày, thấu kính lõm). 

Ảnh của vật qua thấu kính: 

- Đối với thấu kính hội tụ: vật thật trong OF cho ảnh ảo, vật thật ngoài 


OF cho ảnh thật. 

- Đối với thấu kính phân kỳ: vật thật luôn luôn cho ảnh ảo. 














- 39 - 


Cách vẽ ảnh của một vật cho bởi thấu kính: 




- Nếu hai tia ló cắt nhau thực sự thì đó là ảnh thật. 

- Nếu hai tia ló không cắt nhau thực sự mà có đường kéo dài của chúng 

cắt nhau thì giao điểm đó là ảnh ảo. 

- Nếu hai tia ló không cắt nhau (song song) thì ảnh ở vô cùng. 

Cách vẽ tia sáng qua thấu kính: 

- Tia tới song song với trục chính, tia ló đi qua tiêu điểm ảnh F’ (thấu 

kính hội tụ), hoặc có phương đi qua tiêu điểm ảnh F’ (thấu kính phân kỳ). 

- Tia tới đi qua tiêu điểm vật F (thấu kính hội tụ), hoặc có phương đi qua 

tiêu điểm thật F (thấu kính phân kỳ), thì tia ló song song với trục chính. 

- Tia tới đi qua quang tâm O thì tia ló truyền thẳng. 

- Tia tới bất kỳ, tia ló đi qua tiêu điểm ảnh phụ (thấu kính hội tụ), có 

phương đi qua tiêu điểm ảnh phụ (thấu kính phân kỳ). 

Độ tụ của thấu kính: 

Công thức về thấu kính: 

1 

D = = 

f 

⎛ 1 

⎜ 

⎝ R1 

1 ⎞ 

R ⎟ 

2 ⎠ 

( n −1) ⎜ + ⎟. 

1 1 

+ 

d d 

' 

= 

Quy ước về dấu: Vật thật : d > 0 ; vật ảo : d < 0. 

1 

f 

Ảnh thật: d’ > 0; ảnh ảo: d’ 0; thấu kính phân kỳ: f < 0. 















- 40 - 


• Kính lúp (Hình 2.11): 




- Kính lúp là một dụng cụ quang học có tác dụng 

làm tăng góc trông bằng cách tạo ra một ảnh ảo cùng 

chiều, lớn hơn vật và đưa ảnh của vật nằm trong giới 

hạn nhìn rõ của mắt, qua đó giúp mắt nhìn rõ các vật 

nhỏ. 

- Cách quan sát và điều chỉnh các vị trí của vật hoặc kính sao cho góc 

trông α đủ lớn và ảnh của vật hiện lên trong khoảng thấy rõ của mắt để mắt 

nhìn rõ vật gọi là ngắm chừng. Trong cách ngắm chừng ở điểm cực cận (hay 

cách ngắm chừng ở điểm cực viễn), ảnh của vật hiện lên ở điểm cực cận C C 

(hay điểm cực viễn C V ) của mắt. 

-Biểu thức tính độ bội giác: 

Của một dụng cụ quang học: 

α tan α 

G = = 

α 

0 

tan α 

0 

Của kính lúp : + Khi ngắm chừng ở điểm cực cận : G C = k 

Kính hiển vi (Hình 2.12): 

+ Khi nhắm chừng ở điểm cực viễn: G ∞ = f 

D 

- Kính hiển vi là một dụng cụ quang học có tác 

dụng tăng góc trông ảnh, giúp ta quan sát được các vật 

nhỏ. Kính hiển vi có số bội giác lớn gấp nhiều lần số 

bội giác của kính lúp. 

- Kính hiển vi gồm có hai bộ phận chính là vật 

kính và thị kính đều có tiêu cự ngắn. Chúng được đặt đồng trục với nhau, 

khoảng cách giữa chúng không đổi. 

- Độ bội giác của kính hiển vi khi ngắm chừng ở vô cực: 

(Hình 2.11) 

(Hình 2.12) 















- 41 - 





Kính thiên văn (Hình 2.13): 

δD 

G∞ 

= k1G 

2 

= 

f f 

- Kính thiên văn là một dụng cụ quang học có 

tác dụng tăng góc trông để giúp ta quan sát được các 

vật ở rất xa bằng cách tạo ảnh có góc trông lớn hơn 

lớn hơn góc trông vật nhiều lần. 

- Kính thiên văn gồm hai bộ phận chính, là vật kính (nếu là kính thiên 

văn khúc xạ) hoặc là gương cầu lõm (nếu là kính thiên văn phản xạ) có tiêu cự 

lớn và thị kính có tiêu cự nhỏ. Ở kính thiên văn khúc xạ, chúng được đặt đồng 

trục với nhau, khoảng cách giữa chúng có thể thay đổi được. 

f 

- Độ bội giác của kính thiên văn khi ngắm chừng ở vô cực: G = 

f 


Bài 1: Vì sao người ta không dùng thấu kính hội tụ có tiêu cự dài để làm 

kính lúp mà phải dùng thấu kính có tiêu cự ngắn? 

Gợi ý: Kính lúp là kính dùng để quan sát các vật nhỏ đặt không quá xa so 

với mắt. Tác dụng cơ bản của kính lúp là làm tăng góc trông ảnh hay còn gọi 

là tăng độ bội giác. 

Từ công thức: 

1 

2 

0,25 

G = . Nếu chọn thấu kính hội tụ có có tiêu cự f lớn để 

f 

làm kính lúp thì độ bội giác sẽ nhỏ, như vậy không đảm bảo yêu cầu làm tăng 

độ bội giác. 

Bài 2: Những người thợ sữa đồng hồ thường dùng một cái kính nhỏ. 

Kính đó thuộc loại kính gì? Họ sử dụng kính đó như thế nào? 

(Hình 2.13) 


1 

2 














- 42 - 





Gợi ý: Kính mà người sữa đồng hồ thường dùng cũng là một kính lúp, là 

thấu kính hội tụ có tiêu cự cực ngắn (khoảng từ 4 cm đến 5 cm). 

cụ thể: 

Họ thường sử dụng kính này theo ba cách khác nhau tuỳ vào trường hợp 

- Cách thứ nhất: Đặt vật quan sát ở đúng mặt phẳng tiêu của thấu kính để 

ảnh của vật hiện lên ở vô cực. Cách này này gọi là cách ngắm chừng ở vô cực, 

dùng cách này có ưu điểm mắt đặt ở sau kính chổ nào cũng được. 

- Cách thứ hai: Đặt vật gần và sau tiêu điểm vật, sao cho ảnh của nó ở 

đúng điểm cực cận của mắt. Khi đó, mắt phải đặt sát vào kính (quang tâm của 

mắt gần như trùng với quang tâm của kính). Cách ngắm chừng này gọi là cách 

ngắm chừng ở điểm cực cận, dùng cách này có ưu điểm là cho ta độ bội giác 

lớn, nhưng có nhược điểm là mắt phải điều tiết cực đại, nếu nhìn lâu sẽ làm 

cho mắt chóng mỏi. 

- Cách thứ ba: Đặt cho quang tâm của mắt trùng với tiêu điểm ảnh của 

kính, đặt vật gần và sau tiêu điểm sao cho ảnh của vật nằm trong giới hạn nhìn 

rõ của mắt. Cách này có ưu điểm là khi vật xê dịch chút ít, sao cho ảnh của nó 

vẫn nằm trong giới hạn nhìn rõ, thì mắt vẫn nhìn rõ ảnh. Cách này rất tiện lợi 

cho người thợ sữa đồng hồ vì anh ta có thể quan sát được các bộ phận khác 

nhau của đồng hồ, cùng một lúc. 

Trên thực tế, để đảm bảo quang tâm của mắt đặt đúng tiêu điểm của 

kính, người ta thường lắp kính vào một đầu ống nhựa, đầu kia của ống lắp vào 

hốc mắt, và được giữ bằng lớp da mặt hoặc bằng một dây buộc vào sau đầu. 

Bài 3: Trên kính hiển vi có một cái vít dùng để điều chỉnh. Cái vít này 

dùng để điều chỉnh cái gì? Tại sao người ta lại chọn cái vít này để làm nhiệm 

vụ điều chỉnh mà không chọn một phương án khác để làm nhiệm vụ này? 


Gợi ý: Vật kính và thị kính trong kính hiển vi được gắn cố định, khoảng 

cách giữa chúng là không thay đổi. Mỗi kính hiển vi có một đại lượng không 














- 43 - 





thay đổi là độ dài quang học của kính, chính vì vậy mà khi dùng vít để điều 

chỉnh, cả vật kính lẫn thị kính đều dịch chuyển như nhau, nghĩa là vít có tác 

dụng điều chỉnh cả vật kính lẫn thị kính. 

Người ta dùng phương án điều chỉnh ống kính hiển vi bằng vít mà không 

chọn các phương án khác là do khoảng dịch chuyển của kính trong quá trình 

quan sát là rất nhỏ và cần độ chính xác cao, việc điều chỉnh bằng vít thực hiện 

tốt yêu cầu này. 

Bài 4: Khi quan sát một vật qua kính hiển vi, người ta thường điều chỉnh 

sao cho ảnh cuối cùng của vật kính là ảnh ảo hiện lên ở điểm cực viễn. Cách 

điều chỉnh này có tác dụng gì? Hãy giải thích? 

Gợi ý: Khi quan sát một vật qua kính hiển vi, người ta thường điều chỉnh 

sao cho ảnh cuối cùng của vật kính là ảnh ảo hiện lên ở điểm cực viễn (tức là 

ngắm chừng ở điểm cực viễn), khi đó mắt nhìn thấy ảnh này mà không phải 

điều tiết. Những người làm công tác khoa học thường phải sử dụng kính hiển 

vi trong một thời gian tương đối dài, nên nếu không điều chỉnh kính để quan 

sát thì như vậy sẽ chóng bị mỏi mắt, năng suất làm việc không cao. 

Bài 5: Vì sao người ta phải chọn những thấu kính hội tụ có tiêu cự nhỏ 

làm vật kính và thị kính trong kính hiển vi? 

Gợi ý: Tác dụng cơ bản của kính hiển vi là làm tăng góc trông ảnh và có 

độ bội giác lớn hơn nhiều so với kính lúp. Chính vì vậy người ta phải chọn 

những thấu kính hội tụ có tiêu cự nhỏ làm vật kính và thị kính trong kính hiển 

vi nhằm làm tăng góc trông ảnh và độ bội giác của kính hiển vi. 

Ta cũng có thể giải thích sau: 

Từ công thức tính độ bội giác của kính hiển vi khi ngắm chừng ở vô cực: 

G 

∞ 

= k G 

1 

2 

δD 

= 

f f 


1 

2 














- 44 - 





Từ công thức trên, ta thấy rằng nếu f 1 , f 2 nhỏ thì độ bội giác của kính 

hiển vi sẽ lớn. 

Bài 6: Một học sinh đã dùng một kính hiển vi điều chỉnh lại sao cho vật 

kính và thị kính có tiêu điểm trùng nhau. Học sinh này cho rằng bây giờ kính 

hiển vi có thể thực hiện được chức năng của một kính thiên văn. Theo em 

cách làm như vậy có được không? Hãy giải thích tại sao? 

Gợi ý: Không thể làm được theo cách này. Vì: 

Kính thiên văn dùng để quan sát những vật ở rất xa, tác dụng cơ bản của 

kính thiên văn là làm tăng góc trông ảnh của những vật ở rất xa đó và phải có 

độ bội giác lớn 

Khi ngắm chừng ở vô cực, độ bội giác của kính thiên văn từ công thức: 

f 

f 

1 

G = và f 1 < f 2 

2 

Với kính hiển vi, f 1 , f 2 đều nhỏ, điều đó làm cho G có giá trị bé. Trên 

thực tế, khi chế tạo kính thiên văn, người ta dùng thấu kính hội tụ có tiêu cự 

lớn để làm vật kính và dùng thấu kính hội tụ có tiêu cự nhỏ để làm thị kính. 

Bài 7: Trong các phòng thí nghiệm của trường học, người ta thường 

dùng kính thiên văn phản xạ, kính này đơn giản là một gương cầu lõm có bán 

kính cong khá lớn. Theo các em, kính thiên văn kiểu này có tác dụng tốt như 

kính thiên văn làm bằng thấu kính không? 

Gợi ý: Thực ra khi dùng kính thiên văn phản xạ cũng có thể quan sát 

được các vật ở rất xa như một kính thiên văn làm bằng thấu kính. Tuy nhiên 

độ bội giác của kính thiên văn phản xạ không lớn nên không đáp ứng được 

các nhu cầu trong nghiên cứu khoa học, nên nó chỉ được sử dụng trong phòng 


thí nghiệm ở trường học. 

Hiện nay, trong nghiên cứu khoa học vũ trụ, người ta đã xây dựng 

những đài thiên văn hoạt động trên nguyên tắc của kính thiên văn phản xạ 














- 45 - 





với quy mô rất lớn, những đài thiên văn này có tác dụng rất tốt. Sở dĩ như 

vậy là do những thấu kính lớn như vậy rất khó chế tạo, nặng nề về việc thiết 

kế sao cho tiêu cự của nó ở đúng một điểm là công việc hoàn toàn khó khăn 

và còn xảy ra hiện tượng sai sắc của ánh sáng qua thấu kính. Việc chế tạo 

gương cầu lõm tuy cũng vất vả nhưng vẫn dễ dàng hơn rất nhiều so với việc 

chế tạo thấu kính. 

Bài 8: Khi dùng những dụng cụ quang học bổ trợ cho mắt như kính lúp, 

kính hiển vi, kính thiên văn. Thì độ bội giác hay độ phóng đại được quan tâm 

hơn? Tại sao lại như vậy nhỉ? 

Gợi ý: Trong khi dùng những dụng cụ quang học bổ trợ cho mắt như 

kính lúp, kính hiển vi, kính thiên văn thì đại lượng được quan tâm hơn cả là 

độ bội giác. Vì vấn đề quan trọng ở chỗ dụng cụ quang học đó có khả năng 

làm tăng góc trông lên bao nhiêu lần. Chính góc trông mới quyết định đến khả 

năng phân biệt rõ hay không rõ các điểm trên một vật. 

Bài 9: Kính thiên văn và ống nhòm có chung một nguyên tắc cấu tạo. 

Tuy vậy, chúng lại có một điểm khác biệt căn bản là: Thị kính của một kính 

thiên văn là thấu kính hội tụ, trong khi đó thị kính của ống nhòm là một thấu 

kính phân kỳ. Điểm khác biệt này có tác dụng gì trong quan việc quan sát? 

Hãy giải thích? 

Gợi ý: Kính thiên văn dùng để quan sát các thiên thể ở rất xa nên ảnh của 

vật dẫu ngược cũng không quan trọng, nên thị kính là một thấu kính hội tụ. 

Ống nhòm dùng để quan sát các vật trên mặt đất nên phải có bộ phận để 

lật ảnh của vật, giúp cho việc quan sát thuận tiện hơn nên thị kính là một thấu 

kính phân kì. 

Trong ống nhòm xem hát, người ta lật ảnh một cách đơn giản, bằng cách 


dùng thấu kính phân kì làm thị kính. Khi đó, ảnh thật của vật cho bởi thấu 

kính được dùng làm vật ảo đối với thấu kính phân kì, và đặt ở điểm sau của 

thấu kính. 














- 46 - 





Bài 10: Khi sử dụng ống nhòm, mắt phải đặt sau thị kính. Nếu người ấy 

nhìn ngược lại, tức là đặt mắt sau vật kính, khi quan sát người ấy sẽ thấy hiện 

tượng gì? 

Gợi ý: Ống nhòm là thiết bị giúp ta quan sát được vật ở xa được thu lại 

gần hơn và vật được phóng to hơn. 

Theo nguyên lý về tính thuận nghịch của chiều truyền ánh sáng thì khi 

nhìn ngược lại, vật ở gần sẽ bị đẩy ra xa hơn, đồng thời ảnh của vật cũng bị 

thu nhỏ lại. 

2.4 Bài tập có nội dung thực tế về “Gương cầu”. 



Gương cầu là dụng cụ có 

nhiều ứng dụng trong đời sống và 

kỹ thuật. Tác dụng chủ yếu của 

chúng là dùng để quan sát các ảnh 

trong điều kiện người quan sát 

không thể nhìn trực tiếp các vật ấy 

được, như gương cầu lõm dùng trong các kính thiên văn, đèn pha; gương cầu 

lồi dùng làm gương chiếu hậu trong các xe ôtô, xe máy,... và làm gương quan 

sát đặt tại các chỗ đèo quanh co (Hình 2.14). 

Nội dung kiến thức: 

Đinh nghĩa: Gương cầu là một phần của mặt cầu (thường có dạng của 

một chỏm cầu) phản xạ tốt ánh sáng. Có hai loại: gương cầu lõm và gương 

cầu lồi. 

Ảnh của một vật qua gương cầu: 

- Đối với gương cầu lõm: Vật thật ngoài OF cho ảnh thật, vật thật trong 

OF cho ảnh ảo. 

(Hình 2.14) 















- 47 - 





- Đối với gương cầu lồi: Vật thật luôn cho ảnh ảo. 

Tính chất của một vật qua gương cầu: 

- Nếu hai tia phản xạ cắt nhau thực sự thì giao điểm đó là ảnh thật. 

- Nếu hai tia phản xạ không cắt nhau thật sự mà đường kéo dài của 

chúng cắt nhau thì giao điểm đó là ảnh ảo. 

- Nếu hai tia phản xạ không cắt nhau (song song) thì ảnh ở vô cùng. 

Công thức gương cầu: 

1 1 

+ 

d d 

' 

= 

Quy ước về dấu: Vật thật : d > 0; vật ảo : d < 0. 

Cách vẽ tia sáng qua gương cầu: 

1 

f 

Ảnh thật: d’ > 0; ảnh ảo: d’ < 0. 

Gương cầu lõm: f > 0; gương cầu lồi: f < 0. 

- Tia tới song song với trục chính, tia phản xạ đi qua F (gương cầu lõm) 

hoặc có phương đi qua F (gương cầu lồi). 

- Tia tới đi qua F (gương cầu lõm) hoặc có phương đi qua F (gương cầu 

lồi), tia phản xạ song song với trục chính. 

- Tia tới đi qua quang tâm, tia phản xạ đối xứng. 

- Tia tới đi qua tâm gương C, tia phản xạ truyền theo đường cũ. 

- Tia tới bất kỳ: có hai cách vẽ tia phản xạ 

+ Tia phản xạ đi qua tiêu điểm phụ F’ (gương cầu lõm), hoặc có 

phương đi qua tiêu điểm phụ F’ (gương cầu lồi). 


+ Tia phản xạ đối xứng với tia tới qua trục phụ. 














- 48 - 






Bài 1: Trên các loại xe ôtô, xe máy 

gương chiếu hậu thường dùng là những 

gương cầu lồi (Hình 2.14, 2.15). Ở những 

khúc đường đèo quanh co, gương an toàn 

cũng là gương cầu lồi. Tại sao người ta không 

dùng gương phẳng hay gương cầu lõm cho 

những trường hợp này? Hãy giải thích điều 

đó. 

sau: 

Nhận xét: Đây là BTTT dạng tập dượt. 

Phân tích bài tập: Sau khi đọc kỹ đề bài ta rút ra một số thông tin như 

- Sự kiện trong bài: Gương cầu lồi thường dùng để làm gương chiếu hậu 

của xe ôtô, xe máy; gương an toàn ở những đoạn đường đèo quanh co. 

- Vấn đề cần giải quyết: Tại sao người ta thường gương cầu lồi để làm 

gương chiếu hậu của xe ôtô, xe máy; gương an toàn ở những đoạn đường đèo 

quanh co mà không dùng gương phẳng hay gương cầu lõm. 

bài tập. 


- Tác dụng của gương chiếu hậu, gương an toàn ở những đoạn đường 

đèo quanh co? 

- Tính chất ảnh qua các gương: gương cầu lồi, gương cầu lõm, gương 

phẳng như thế nào? 

- Thị trường của ảnh qua các gương đó như thế nào? 


(Hình 2.15) 


Trên các loại xe ôtô, xe máy gương chiếu hậu thường là những gương 

cầu lồi. Ở những khúc đường đèo quanh co, gương an toàn cũng là gương cầu 














- 49 - 





lồi. Lý do là vì gương cầu lồi có thị trường lớn hơn hẳn thị trường của gương 

phẳng và gương cầu lõm có cùng kích thước. 

Mặt khác, những gương này sử dụng với mục đích cơ bản là quan sát chứ 

không cần đến sự tạo ảnh chính xác của vật. Còn đối với gương cầu lõm, khi 

khoảng cách giữa vật và gương lớn hơn tiêu cự của gương thì gương cho ảnh 

thật nên ta không thể quan sát ảnh của mọi vật xung quanh qua gương, vì vậy 

nên gương cầu lõm không được sử dụng trong các trường hợp này. 

Bài 2: Các bác sĩ nha khoa thường dùng một dụng cụ giống như một cái 

thìa inốc nhỏ để khám răng cho bệnh nhân. “Cái thìa nhỏ” đó có tác dụng 

như thế nào? 

Gợi ý: Cái thìa nhỏ có tác dụng như một gương cầu lõm. 

Bác sĩ nha khoa khi khám răng chỉ có thể quan sát được mặt ngoài của 

răng chứ không quan sát được mặt trong của răng được, do vậy bác sĩ phải 

đưa vào miệng bênh nhân một chiếc “thìa inốc”, cái thìa nhỏ đó có tác dụng 

như một cái gương cầu lõm để có thể nhìn thấy ảnh của mặt trong và mặt trên 

của chiếc răng qua gương cầu, làm cho việc khám bệnh đạt hiệu quả hơn. 

Sở dĩ nó lại là gương cầu lõm mà không phải gương phẳng hay gương 

cầu lồi. Đó là do tính chất tạo ảnh đặc biệt của gương cầu lõm. Đối với gương 

phẳng, vật thật luôn cho ảnh ảo, cùng chiều và có độ lớn bằng vật. Đối với 

gương cầu lồi vật thật luôn cho ảnh ảo, cùng chiều và nhỏ hơn vật. Nhưng còn 

đối với gương cầu lõm, vật thật nằm trong khoảng OF cho ảnh ảo, cùng chiều 

và lớn hơn vật. Nhờ tính chất này mà khi sử dụng gương cầu lõm, bác sĩ nha 

khoa có thể quan sát mặt trong và mặt trên của chiếc răng kỹ hơn vì ảnh tạo ra 

sẽ lớn hơn răng. Chính vì vậy “chiếc thìa inốc” được thiết kế sao cho nó có 

dạng như một chiếc gương cầu lõm. 

Bài 3 : Gương cầu lõm được sử dụng như thế nào trong việc chế tạo các 

loại đèn pha dùng trong các phương tiện giao thông như ôtô, xe máy, tàu 


hoả…và trong các dụng cụ gia đình như chao đèn, đèn pin? 














- 50 - 





Gợi ý: Một trong những đặc điểm của gương cầu lõm là nếu có một điểm 

sáng đặt tại tiêu điểm của gương, thì sẽ cho chùm tia phản xạ là chùm song 

song. Dựa vào đặc điểm này, muốn tạo chùm sáng song song mạnh của đèn 

pha, người ta đặt một bóng đèn trên trục chính của gương cầu lõm và có thể 

dịch chuyển nó một cách dễ dàng dọc theo trục đó. Khi vị trí của bóng đèn 

được điều chỉnh đúng tiêu điểm, đó là lúc chùm phản xạ tạo ra là chùm song 

song. 

Ở các loại đèn pha, bóng đèn được đặt trùng với tiêu điểm của gương 

cầu lõm, còn ở trong đèn pin hay các chao đèn thường dùng thì khoảng cách 

giữa bóng và gương cầu có thể thay đổi được,để có thể thu được chùm ánh 

sáng phản xạ tạo ra như ý muốn. 

Bài 4: Một học sinh khi soi gương và phát hiện ra rằng, người ta chế tạo 

gương dùng để soi mặt khi trang điểm là gương phẳng. Thế tại sao người ta 

không dùng gương cầu lồi( hay là gương cầu lõm) nhỉ? 

Gợi ý: Do có độ phóng đại, nên gương cầu nói chung không tạo ảnh 

giống hệt vật được. Do vậy, khi soi mặt qua gương cầu, ảnh hiện lên không rõ 

nét và bị “biến dạng” nên ta không thể trang điểm được bằng các loại gương 

này. Đối với gương phẳng, quá trình tạo ảnh là rõ nét và giống hệt vật thật, 

nên việc dùng gương phẳng để làm gương soi mặt là hoàn toàn hợp lý. 

Bài 5: Thực tế khi chế tạo đèn pha xe ôtô, xe máy…người ta không dùng 

gương cầu lõm mà dùng một gương có dạng parabôlôit. Làm như vậy có tác 

dụng gì? Hãy giải thích điều đó? 

Gợi ý: Đèn pha ôtô, xe máy có tác dụng tập trung được nhiều năng lượng 

sáng theo phương của chùm sang song song, muốn vậy thì phải có góc mở lớn 

để có thể chiếu sáng một khoảng lớn. Gương cầu không thoả mãn điều kiện 

này vì bị giới hạn bởi điều kiện tương điểm hay điều kiện để cho ảnh rõ nét 

qua gương cầu. Đây là lý do người ta thay gương cầu lõm bằng gương có 


dạng parabôlôit. Thêm vào đó, ngoài tác dụng để tập trung ánh sáng, một điều 

nữa cũng không kém phần quan trọng là tính thẩm mỹ của nó. Nếu chỉ dùng 














- 51 - 





gương cầu lõm không thôi thì nó sẽ không mang tính “thẩm mỹ” và không thu 

hút được người tiêu dùng. Nhưng với gương có dạng parabôlôit thì trong 

gương đèn như có chiều sâu hơn, đẹp hơn và hiệu quả chiếu sáng của nó cũng 

cao hơn. Chính vì lý do đó mà khi chế tạo đèn pha xe ôtô, xe máy,… người ta 

không dùng gương cầu lõm mà dùng gương có dạng parabôlôit. 

2.5 Bài tập có nội dung thực tế về “Mắt và máy ảnh - các tật của mắt và 

cách khắc phục”. 



Về phương diện quang hình học thì mắt và máy ảnh là tương đương 

nhau. Qua bài học này, học sinh cần biết được cấu tạo của mắt và sự tương 

đương của mắt và máy ảnh; đồng thời biết được các tật của mắt, cách sữa các 

tật của mắt và phòng tránh các tật nói trên. 

- Nội dung kiên thức: 

Máy ảnh: 

- Máy ảnh là dụng cụ dùng để thu được một ảnh thật, nhỏ hơn vật cần 

chụp trên một phim ảnh. Các bộ phận chính của máy ảnh gồm vật kính 

và buồng tối. 

- Vật kính lắp trước buồng tối, khoảng cách từ vật kính đến phim ảnh 

(được lắp trong buồng tối) có thể thay đổi được. Khi chụp ảnh người ta điều 

chỉnh khoảng cách này để thu được ảnh rõ nét trên phim. 

Mắt: 

- Mắt gồm hai bộ phận quan trong nhất là thấu kính và võng mạc. 

- Điều kiện để mắt nhìn rõ mọi vật là vật phải nằm trong giới hạn nhìn rõ 


của mắt và mắt nhìn các vật dưới một góc trong đủ lớn. 














- 52 - 





- Để mắt nhìn rõ vật ở các khoảng cách khác nhau, tiêu cự của thấu kính 

mắt được thay đổi nhờ sự co dãn của cơ vòng thuỷ tinh thể sao cho ảnh của 

vật qua thấu kính mắt hiện rõ trên võng mạc. 

Các tật của mắt và cách khắc phục: 

- Mắt cận thị là mắt nhìn xa kém hơn so với mắt bình thường. Khi không 

điều tiết, thấu kính mắt của mắt cận thị có tiêu điểm nằm trước võng mạc. 

- Mắt viễn thị là mắt nhìn gần kém hơn so với mắt bình thường. Khi 

không điều tiết, thấu kính mắt của mắt viễn thị có tiêu điểm nằm sau võng 

mạc. 

- Để mắt cận thị (hay viễn thị) có thể nhìn được vật ở xa (hay ở gần) như 

mắt bình thường, hiện nay có hai cách: 

+ Dùng một thấu kính phân kỳ (hay thấu kính hội tụ) có độ tụ thích hợp 

đeo trước mắt hoặc gắn nó sát giác mạc. 

+ Phẫu thuật giác mạc làm thay đổi độ cong của nó. 


Bài 1: Trong máy ảnh, tại sao cửa sập luôn luôn đóng? Nếu nó thường 

xuyên mở thì điều gì sẽ xảy ra? 

Gợi ý: Cửa sập của máy ảnh luôn luôn đóng có tác dụng không cho ánh 

sáng chiếu lên tục lên phim, ánh sáng chiếu lên phim sẽ làm cho phim bị 

hỏng. Cửa sập chỉ mở trong một thời gian rất ngắn khi ta chụp ảnh mà thôi. 

Bài 2: Những người thợ chụp ảnh khi thực hiện động tác chụp ảnh 

thường đứng lên, ngồi xuống, đến gần, lùi ra xa…đồng thời luôn điều chỉnh 

máy ảnh (xoay ống kính). Những động tác đó có ý nghĩa gì? Hãy giải thích? 

Gợi ý: 

Khi chụp ảnh, cái cần chụp đóng vai trò là vật. Yêu cầu của một tấm ảnh 


đẹp là ảnh của vật chụp phải hiện lên rõ nét trên phim. Vì tiêu cự của vật kính 

không đổi, nên muốn chụp được ảnh rõ nét thì người chụp phải điều chỉnh 














- 53 - 





khoảng cách (d) từ vật cần chụp đến vật kính của máy ảnh và khoảng cách (d’) 

từ vật kính của máy ảnh đến phim sao cho nó thoã mãn công thức: 

1 1 

+ = 

d d' 

- Động tác đứng lên, ngồi xuống nhằm tạo một bố cục ảnh hợp lý. 

-Động tác đến gần, lùi ra xa là người chụp đang điều chỉnh khoảng cách 

(d) từ vật cần chụp đến vật kính. 

- Động tác xoay ống kính là người chụp đang điều chỉnh khoảng cách (d’) 

từ vật kính đến phim. 

Bài 3: Vì sao trên các máy ảnh, người ta thường dùng vật kính là một 

thấu kính hội tụ có tiêu cự nhỏ (khoảng trên dưới 10 cm) mà không dùng thấu 

kính có tiêu cự lớn? 

Gợi ý: Máy ảnh thông thường là một dụng cụ xách tay, yêu cầu về kích 

thước của máy ảnh là phải nhỏ, gọn. Ngoài ra, về mặt kỹ thuật, máy ảnh phải 

chụp được những vật ở mọi cự li, kể cả những vật ở rất xa (coi như ở vô 

cùng). Trong trường hợp máy ảnh phải chụp những vật ở rất xa như vậy, ảnh 

của vật nằm ở trên phim đúng vị trí tiêu điểm của vật kính. Nếu vật kính là 

thấu kính hội tụ có tiêu cự lớn, khoảng cách giữa vật kính và phim cũng lớn 

làm kích thước máy ảnh phải to, điều này không đảm bảo tính tiện lợi của 

máy ảnh. 

Bài 4: Quan sát một số ảnh chụp thể thao (ảnh vận động viên chạy, vận 

động viên đua xe đạp,…) ta thường thấy có vết nhoè sau lưng. Nguyên nhân 

nào dẫn đến những nhược điểm trên? Hãy giải thích điều đó? 

Gợi ý: Nguyên nhân cơ bản dẫn đến nhược điểm trên là thời gian mở và 

đóng cửa sập của máy ảnh chưa đủ ngắn. Các vận động viên chạy tốc độ cao 

hay đua xe đạp là những vật di động, khi thời gian đóng và mở cửa sập chưa 

đủ ngắn, không phải chỉ một ảnh của vật di động lưu lại trên phim tại thời 


điểm bấm máy mà các ảnh ở các vị trí tiếp theo của vật di động đó cũng kịp 

lưu lại trên phim. Kết quả là trên phim có rất nhiều ảnh của vật di động, các 

1 

f 














- 54 - 





ảnh này chồng chất lên nhau, làm cho ảnh bị nhoè về phía sau, ngược với 

hướng chuyển động của vật. 

Bài 5: Quá trình tạo ảnh của vật qua máy ảnh thực chất là quá trình tạo 

ảnh qua thấu kính hội tụ tuân theo công thức: 

1 1 

+ = 

d d' 

Với một máy ảnh, tiêu cự f của vật kính là hằng số, khoảng cách d’ từ vật 

kính đến phim tại thời điểm bấm máy là cố định. Các vật cần chụp trong một 

bức ảnh lại có nhiều vị trí xa, gần khác nhau, chẳng hạn như một bức ảnh 

chụp phong cảnh, nghĩa là khoảng cách d của chúng là khác nhau. Vậy mà 

ảnh của chúng đều rõ nét. Hãy giải thích nghịch lý này? 

Gợi ý: Về nguyên tắc, chỉ khi khoảng cách d từ vật cần chụp đến vật 

kính, khoảng cách d’ từ vật kính đến phim và tiêu cự f thoả mãn điều kiện : 

1 

d 

1 

= 

d' 

1 

f 

+ thì ảnh của vật mới rõ nét trên phim. Nếu không thỏa mãn điều này 

thì ảnh sẽ bị nhoè. Nhưng mắt có năng suất phân li (là khả năng phân biệt 

được hai điểm khác nhau trên vật), đối với mắt bình thường ảnh bị nhoè mắt 

ta không thể phát hiện được. 

Trên thực tế, khi phải chụp những bức ảnh phong cảnh trước hết người 

chụp phải chọn cho mình một máy ảnh tốt, để tạo được tấm ảnh tốt (ít nhoè) 

thì phụ thuộc phần lớn vào kinh nghiệm của người chụp. Để tránh những vết 

nhoè (để làm người xem ảnh không phát hiện được), người chụp ảnh phải điều 

chỉnh sao cho độ mở của vật kính nhỏ và kéo thời gian mở sập cửa . Việc điều 

chỉnh độ mở của vật kính nhỏ giúp cho độ nhoè giảm đi rất nhiều, nhưng nó 

lại làm cho cường độ sáng chiếu lên phim cũng giảm theo (do có ít ánh sáng 

được lọt vào máy), nhược điểm này được khắc phục bằng cách kéo dài thời 

gian mở cửa sập để lượng ánh sáng chiếu vào máy nhiều hơn. 


Bài 6: Một người có khả năng nhìn rõ những vật ở gần nhất cách mắt 

chừng 60 cm. Theo em thì mắt người ấy bị tật gì? Và làm thế nào để sửa tật 

của của mắt đó? 

1 

f 














- 55 - 





Gợi ý: Đối với người bình thường, khoảng cực cận OC C = 25 cm. Người 

này nhìn rõ những vật gần nhất cách mắt chừng 60 cm nên người này bị tật 

viễn thị. 

Để sửa tật viễn thị trên, người đó phải đeo kính sao cho điểm gần nhất 

cách mắt 25 cm qua kính hiện lên ở cực cận của mắt như bình thường. Do 

vậy, người đó phải đeo kính được làm bằng thấu kính hội tụ. Tiêu cự của thấu 

kính được tính theo công thức: 

d. 

d' 

25.( −60) 

300 

f = = = 

d + d' 

25 + ( −60) 

7 

Bài 7: Một người bị tật cận thị muốn nhìn một vật ở xa nhưng quên 

không mang theo kính. Trong tay người ấy có các dụng cụ sau: 

1. Gương cầu lõm. 

2. Gương cầu lồi. 

3. Gương phẳng. 

Có thể chọn dụng cụ nào trong các dụng cụ kể trên để có thể nhìn vật 

thay cho kính? Em hãy giải thích tại sao? 

sau: 

Nhận xét: Đây là BTTT loại sáng tạo. 

Phân tích bài tập: sau khi đọc kỹ bài ra ta rút ra được một số thông tin 

- Sự kiện nêu ra trong bài: Một người bị tật cận thị quên không mang 

kính. Người ấy có các dụng cụ: gương cầu lồi, gương cầu lõm, gương phẳng. 

- Vấn đề cần giải quyết: Người cận thị phải dùng dụng cụ nào trong ba 

dụng cụ trên để thay cho kính cận thị? Giải thích tại sao? 

bài tập. 


- Người ấy bị tật cận thị, sẽ nhìn vật như thế nào? 


- Muốn nhìn thấy rõ vật những người cận thị phải đeo kính như thế nào 

để sửa tật cận thị cho mình? 














- 56 - 





- Tính chất ảnh qua các dụng cụ đã nêu như thế nào? Có đảm bảo cho 

người đó dùng một trong ba dụng cụ đó để thay kính cận thị của mình không? 


- Mắt bị tật cận thị là mắt nhìn xa kém hơn so với mắt bình thường. 

Khi không điều tiết, thấu kính mắt của mắt cận thị có tiêu điểm nằm trước 

võng mạc. 

- Để mắt cận thị có thể nhìn được vật ở xa như mắt bình thường thì phải 

dùng một thấu kính phân kỳ có độ tụ thích hợp đeo trước mắt hoặc gắn nó sát 

giác mạc. 

- Tính chất ảnh qua gương cầu lồi, gương cầu lõm, gương phẳng: 

+ Đối với gương cầu lồi, ảnh tạo qua gương là ảnh ảo, gần gương hơn so 

với vị trí của vật, tuy ảnh có nhỏ hơn vật nhưng nó lại hiện lên trong khoảng 

nhìn rõ của mắt có thể quan sát được. Để nhìn rõ vật, người ấy điều chỉnh 

khoảng cách giữa mắt và gương để ảnh hiện lên trong khoảng nhìn rõ của mắt. 

+ Đối với gương phẳng vật thật luôn cho ảnh ảo và khoảng cách của vật 

và ảnh bằng nhau nên dùng gương cũng giống như không dùng gương, nên 

người đó cũng không quan sát được ảnh của vật qua gương. 

+ Đối với gương cầu lõm, vật thật ngoài khoảng OF cho ảnh thật nên ta 

không thể quan sát được. Trong khoảng OF, vật thật cho ảnh ảo và xa gương 

hơn vật nên người đó cũng không thể quan sát được ảnh trong trường hợp này. 

Do vậy người đó nên chọn gương cầu lồi để quan sát. 

Bài 8: Một số người cận thị khi về già thường đeo kính hai tròng: Tròng 

trên dùng để nhìn xa, tròng dưới dùng để nhìn gần. Tròng nhìn gần được cấu 

tạo từ một kính nhỏ dán vào phần dưới của tròng nhìn xa. Vì sao những người 

cận thị khi về già lại phải đeo kính như vậy? 


Gợi ý: Những người cận thị không nhìn được những vật ở xa. Khi về già, 

mắt bị lão hoá nên cũng không thể nhìn những vật ở gần như mắt bình thường. 

Lẽ ra họ phải dùng hai loại kính khác nhau, kính cận thị để nhìn những vật ở 














- 57 - 





xa (như khi đi đường để quan sát chẳng hạn), và kính viễn thị dùng để nhìn 

những vật ở gần (khi đọc sách báo…). Việc dùng hai loại kính riêng biệt như 

vậy có nhiều bất tiện nên trên thực tế, người ta chế tạo loại kính có hai tròng 

để người già có nhiều thuận tiện hơn. Tròng trên dùng để nhìn xa, tròng dưới 

dùng để nhìn gần. 

Bài 9: Một số người cho rằng những người cận thị khi đọc sách nên đeo 

kính cận thị, như vậy sẽ tốt hơn cho mắt. Một số người khác lại cho rằng khi 

đọc sách lại bỏ kính ra, như vậy sẽ không làm cho mắt bị cận thị nặng hơn. 

Xem ra ai cũng có lý. Theo bạn nên khuyên những người cận thị như thế nào? 

Gợi ý: Khi đọc, thường phải để sách cách mắt chừng 25cm đến 30cm để 

nhìn bao quát cả trang sách. Người cận thị không đeo kính chỉ nhìn rõ những 

vật ở trong giới hạn nhìn rõ của mắt, khoảng này là tương đối nhỏ. 

Những người bị cận thị nặng, đeo kính số 5 chẳng hạn, có điểm cực viễn 

chỉ cách mắt 20cm. Những người cận thị nặng hơn có điểm cực viễn còn ở 

gần mắt hơn nữa. Muốn đọc được trang sách đặt cách mắt 30cm, họ nhất thiết 

phải đeo kính. Khi đeo kính đúng số, tức là có tiêu cự f = - OC V , điểm cực 

viễn được đưa ra xa vô cùng, và mắt lại phải điều tiết mới thấy rõ các chữ trên 

trang sách. 

Đối với người cận thị nhẹ hơn, có điểm cực viễn cách mắt khoảng 25cm, 

nên không cần đeo kính họ cũng đọc được chữ trên trang sách cách mắt 25cm 

mà không phải điều tiết (hoặc điều tiết rất ít). Khi mắt không phải điều tiết 

hoặc điều tiết ít, các cơ giữa thuỷ tinh thể làm việc không quá căng, nên lâu 

mỏi. Khi mắt không điều tiết nữa, thuỷ tinh thể trở lại bình thường nên mắt 

không bị cận thị nặng thêm. Nếu đeo kính để đưa cực viễn ra xa vô cực thì lúc 

đọc sách mắt phải điều tiết nhiều, thuỷ tinh thể ở trạng thái căng quá lâu có thể 

bị giảm hoặc bị mất tính đàn hồi, khó trở lại trạng thái bình thường, và mắt có 

xu hướng ngày càng cận thị nặng thêm. Vì vậy, người ta khuyên người cận thị 


bỏ kính ra hoặc đeo kính số nhỏ hơn khi đọc sách báo, để giữ cho mắt khỏi 

cận nặng thêm. 














- 58 - 





Tuy nhiên, nếu cứ giữ cho mắt luôn không phải điều tiết, cơ mắt hoạt 

động sẽ chóng suy yếu, mắt mất dần khả năng điều tiết và dễ trở thành mắt 

lão. Vì vậy, thỉnh thoảng nên cho cơ mắt hoạt động, tức là đeo kính để mắt 

điều tiết. Việc này cần làm một cách có điều độ để vừa giữ cho mắt không bị 

cận thị nặng thêm, vừa giữ cho mắt trẻ lâu. 

Bài 10: Bình thường nhìn cả hai mắt có lợi hơn khi nhìn bằng một mắt. 

Tuy nhiên đối với vận động viên bắn súng thì lại khác: ngắm bằng một mắt tốt 

hơn nhiều so với ngắm bằng hai mắt. Hãy giải thích: 

1. Khi ngắm bằng hai mắt có lợi gì? 

2. Các vận động viên bắn súng ngắm bằng một mắt có lợi gì? 

Gợi ý: 

1. Khi nhìn bằng hai mắt, cái lợi đầu tiên là năng lượng ánh sáng mà ta 

thu nhận được gấp đôi so với khi chỉ nhìn bằng một mắt, nên khả năng nhận 

biết, phân biệt các vật mà ta nhìn sẽ nhanh hơn và rõ hơn. Ngoài ra, khi nhìn 

bằng hai mắt còn có một tác dụng khác quan trọng hơn là cho ta cảm giác về 

độ sâu và hình ảnh nổi. 

Hai mắt người cách nhau chừng 5cm – 6cm. Khi nhìn một vật bằng cả 

hai mắt, hai ảnh phối của vật trên võng mạc hơi khác nhau một chút. Khi thần 

kinh thị giác của hai mắt “chập” hai cảm giác thu được ở mỗi mắt thành cảm 

giác chung về hình ảnh của vật thì hai cảm giác không chập hoàn toàn, do đó 

ta có cảm giác về độ sâu và hình nổi. 

2. Với các vận động viên bắn súng, vấn đề quan trọng nhất là đường 

ngắm: mục tiêu, đầu ruồi và thước ngắm phải nằm trên một đường thẳng. Và 

như vậy việc mở to cả hai mắt chẳng những không có tác dụng nhìn rõ vật, mà 

còn sai lệch đường ngắm và bắn không trúng đích. 

Bài 11: Những người thợ lặn cho biết, khi lặn dưới nước mà không mang 

kính lặn thì không trong rõ các vật như trên cạn. Còn khi mang kính lặn (Hình 


2.16) (thực chất là một tấm kính phẳng gắn vào một cái ốp bằng cao su giữ 














- 59 - 





không cho nước chạm vào mắt) thì lại trông thấy rõ các vật dưới nước. Hãy 

giải thích tại sao lại như vậy? 

Gợi ý: 

Mắt người thường nhìn trong không 

khí. Không khí có chiết suất n = 1, mắt 

người có chiết trung bình bằng 1,336 nên 

các tia sáng từ không khí vào mắt bị khúc xạ 

nhiều và hội tụ đúng vào võng mạc (với mắt 

bình thường). 

Khi lặn xuống nước, không mang kính 

lặn thì mắt ta tiếp xúc với nước có chiết suất 1,33 (nhỏ hơn chiết suất của mắt 

một chút), nên các tia sáng từ nước vào mắt không hội tụ được vào võng mạc 

nữa (do chiết sất của không khí nhỏ hơn nước) mà hội tụ một điểm sau võng 

mạc (giống như mắt người viễn thị). Do đó, mắt chỉ trong thấy một cách lờ 

mờ chứ không nhìn thấy rõ. 

Nhưng khi lặn xuống nước, ta đeo kính lặn thì mắt ta còn cách nước bởi 

một lớp không khí. Điều đó đã thay đổi bản chất toàn bộ tình hình. Những tia 

sáng xuất phát từ nước và đi qua thủy tinh thì trước hết gặp không khí rồi sau 

khi đi qua không khí đã mới truyền mắt ta. Những tia sáng xuất phát từ nước 

và đi qua thủy tinh phẳng và song song dưới một góc bất kỳ, khi ra khỏi thủy 

tinh sẽ không đổi hướng. Nhưng sau đó lúc đi từ không khí vào mắt ta, dĩ 

nhiên ánh sáng sẽ bị khúc xạ. Trong điều kiện ấy, mắt tác dụng hoàn toàn như 

ở trên mặt đất. Do đó, chúng ta thường nhìn thấy rõ các chú cá bơi lội trong bể 

nước – đó là một minh chứng cho những điều kiện nói ở trên. 

Bài 12: Một học sinh có ý kiến vui cho rằng: Tất cả các chú cá khi bắt 

chúng đem lên cạn, chúng đều bị tật cận thị! Ý kiến như vậy có cơ sở không? 

Hãy giải thích xem nào? 

Gợi ý: Ý kiến như vậy là hoàn toàn có cơ sở. 

(Hình 2.16) 















- 60 - 





Khi cá sống dưới nước, mắt cá luôn tiếp xúc với nước và nhìn rõ mọi vật 

trong nước, điều đó cho thấy các tia sáng khi truyền từ nước vào mắt cá đều 

hội tụ trên võng mạc của cá. 

Khi bắt cá lên cạn, ánh sáng truyền từ không khí vào mắt cá sẽ không còn 

hội tụ trên võng mạc nữa (do chiết suất của không khí nhỏ hơn nước) mà hội 

tụ tại một điểm trước võng mạc của nó. Đây chính là cơ sở để cho rằng cá khi 

ở trên cạn thì mắt chúng bị tật cận thị. 

Bài 13: Một người cận thị và một người viễn thị, khi lặn dưới nước thì 

mắt người nào nhìn rõ vật hơn? Hãy giải thích điều đó xem nào? 

Gợi ý: Thuỷ tinh thể của mắt cũng như một thấu kính hội tụ, có chiết suất 

gần bằng 1,336. 

Khi ở trên không khí, người bị cận thị có tiêu điểm của thuỷ tinh thể nằm 

trước võng mạc, còn người bị viễn thị có tiêu điểm của thuỷ tinh thể nằm sau 

võng mạc. 

Khi lặn dưới nước, tiêu cự của thuỷ tinh thể tăng (tiêu cự của thấu kính 

tăng theo chiết suất của môi trường đặt thấu kính). Vì vậy mắt người cận thị 

có khả năng có khả năng nhìn tốt hơn mắt người viễn thị, vì lúc đó người cận 

thị có xu hướng trở thành bình thường (như người bình thường ở trong không 

khí). Còn người viễn thị có xu hướng bị nặng hơn nên nhìn kém hơn. 

Còn mắt người bình thường có xu hướng trở thành người viễn thị. 

Các trường hợp trên chỉ đúng khi nhìn dưới nước. 

Bài 14: Những người cận thị luôn đeo kính thường xuyên, còn những 

người già, tuy mắt yếu nhưng các cụ chỉ dùng khi đọc sách báo hoặc khi khâu 

vá mà thôi. Tại sao lại có sự khác biệt như vậy? 

Gợi ý: Đối với những người già, thì tuổi càng cao thì khả năng điều tiết 

của mắt càng giảm nên điểm cực cận lùi ra xa mắt, còn điểm cực viễn lại 

không thay đổi. Nhưng kết quả nghiên cứu cho thấy, những người từ tuổi 50 


trở lên không thể đọc sách mà không dùng kính lão. Kính lão là một thấu kính 

hội tụ được lựa chọn sao cho điểm cực cận của mắt khi đeo kính cách mắt 














- 61 - 





chừng 15cm - 20cm. Khi đó, nếu để sách cách mắt 30cm thì mắt chỉ phải điều 

tiết ít nên lâu mỏi. 

Vì điểm cực viễn không thay đổi, mà đối với mắt bình thường thì ở vô 

cực nên khi nhìn vật ở xa, trong giới hạn nhìn rõ, mắt vẫn đủ khả năng điều 

tiết nên không cần đeo kính. Vì vậy, các cụ già khi nhìn xa không nhất thiết 

phải dùng kính. 

Với những người bị tật cận thị, vì không nhìn xa được nên với mọi hoạt 

động thường nhật đều phải mang kính. 

Bài 15: Vì sao trên thực tế có những người đeo kính cận đến số 14 -15, 

trong khi đó lại ít có ai đeo kính lão quá số 4 – 5? 

Gợi ý: Mắt cận thị có điểm cực viễn ở gần mắt trong khi mắt người bình 

thường lại có điểm cực viễn ở vô cực. 

Để sửa tật cận thị, người cận thị phải đeo thấu kính phân kỳ, có tiêu cự 

f=-OC V . Nếu OC V = 10cm, thì người đó phải đeo thấu kính có tiêu cự 

f=10cm và có độ tụ D = -10điôp. Nếu OC V càng nhỏ thì độ tụ của kính có 

giá trị càng lớn. 

Mắt bình thường khi trở thành mắt lão có điểm cực viễn ở vô cực còn 

điểm cực cận lại lùi ra xa mắt. Khi mắt hoàn toàn hết khả năng điều tiết thì 

điểm cực cận đến trùng với điểm cực viễn, và khi đó, mắt chỉ còn nhìn rõ các 

vật ở vô cực. Lúc ấy, mắt phải đeo kính lão có số cao nhất khi muốn nhìn gần. 

Tác dụng của kính lúc đó là giúp cho mắt có thể nhìn rõ những vật gần nhất 

cách mắt chừng 20cm – 25cm, hay có độ tụ D khoảng từ +4điôp - +5điôp. 

Tuy nhiên trường hợp này vẫn ít xảy ra. 

Bài 16: Ngoài tật cận thị và viễn thị, một số người còn mắc tật loạn sắc. 

Hãy tìm hiểu tật loạn sắc là gì? Người ta nói rằng, người loạn sắc không thể 

phân biệt được lá cờ đỏ sao vàng và lá cờ vàng sao đỏ. Điều đó có đúng 

không? Hãy giải thích. 















- 62 - 





Gợi ý: Về cấu tạo, các tế bào nhạy sáng hình nón của võng mạc gồm ba 

loại: loại nhạy cảm với ánh sáng màu đỏ, loại với ánh sáng màu lục và loại với 

ánh sáng màu lam nhạt. Ba màu ấy được gọi là ba màu cơ bản. 

Khi cho chùm ánh sáng rọi vào mắt thì các tế bào nhạy màu đỏ sẽ phản 

ứng với thành phần đỏ trong chùm sáng tới, tế bào nhạy màu lục phản ứng với 

thành phần màu lục, tế bào nhạy màu lam phản ứng với thành phần màu lam. 

Cảm giác mà ba loại tế bào ấy gây cho ta cảm giác màu nhìn thấy. 

Mắt bị tật loạn sắc thiếu một trong ba loại tế bào trên. Nếu võng mạc mắt 

thiếu tế bào nhạy màu nào thì mắt không nhìn thấy màu đó, tức là bị mù với 

màu đó. Chẳng hạn với người bị mù màu đỏ không phải chỉ không nhìn thấy 

màu đỏ, nhìn trên quang phổ bảy màu, người này chỉ nhìn thấy có hai miền: 

Miền mà người đó gọi là màu vàng thì nó chứa màu đỏ, màu da cam, màu 

vàng và màu lục; Miền màu lam của người đó chứa cả màu lam, màu chàm và 

màu tím. Vì vậy, nhìn lá cờ đỏ sao vàng hay lá vàng sao đỏ, người đó cho rằng 

cả hai lá cờ đó chỉ cùng một màu. 

Bài 17: Một học sinh khi xem phim chiếu cảnh ôtô đang chạy đã thấy 

một hiện tượng kỳ thú: Ôtô thì lao nhanh, còn bánh xe của nó thì quay rất 

chậm và có khi lại hoàn toàn không quay nữa. Chẳng những thế, thậm chí có 

khi những bánh xe đó lại quay theo chiều ngược lại! Hãy giải thích hiện 

tượng trên. 

Gợi ý: Khi xem phim, ảnh của bánh xe hiện lên trước mắt ta không liên 

tục mà phải cách những khoảng thời gian nhất định (24 hình trong 1 giây), 

tương ứng với thời gian xuất hiện liên tiếp của các ảnh. Khi quan sát bánh xe 

trong phim thì các ảnh của bánh xe hiện lên trong mắt cũng không liên tục mà 

cũng cách nhau một khoảng thời gian của các ảnh này. Để quan sát sự chuyển 

động của bánh xe, ta thường chú ý đến một nan hoa nào đó trên bánh xe. Ở 

đây có thể xảy ra ba trường hợp: 


Trường hợp 1: Trong khoảng thời gian xuất hiện của hai ảnh liên tiếp, 

nan hoa có thể quay một số nguyên vòng. Lúc ấy ở trên bức ảnh mới, các nan 














- 63 - 





hoa của bánh xe ở cùng một vị trí như của bức ảnh trước (vì độ lớn của 

khoảng thời gian và khi vận tốc của ôtô không đổi). Do nhìn thấy các nan hoa 

từ trước tới sau vẫn ở cùng một vị trí, nên ta nhìn thấy hầu như các bánh xe 

hoàn toàn không quay . 


nan hoa không những quay được một số nguyên vòng mà còn quay thêm được 

một phần nhỏ của vòng nữa (chỉ thêm một phần rất nhỏ nữa là đủ vòng). Theo 

dõi sự thay đổi của các hình như thế, chúng ta không thể đoán được rằng ở 

đây còn một số nguyên vòng nữa mà chỉ nhìn thấy bánh xe quay rất chậm 

chạp (mỗi lần chỉ quay được một phần rất nhỏ của vòng). Kết quả là chúng ta 

cảm thấy rằng tuy xe chạy cực nhanh nhưng bánh xe lại quay rất chậm. 


nan hoa không những quay được một số nguyên vòng mà còn quay thêm một 

phần lớn của vòng nữa. Lúc ấy, ta có cảm giác như bánh xe quay theo chiều 

ngược lại. Kết quả là lúc ấy ta cảm thấy rằng tuy xe chạy tới nhưng bánh xe 

lại quay lui. 

Hiện tượng này cứ tiếp tục mãi cho tới khi nào xe thay đổi vận tốc mới 

thôi. Khi xe thay đổi vận tốc, có lúc ta cảm thấy như chiều quay của bánh xe 

đổi ngược lại, hiện tượng đó cũng được giải thích như trên, đó là lúc chuyển 

từ trường hợp 2 sang trường hợp 3 và ngược lại. 

Bài 18: Vì sao kính lắp ở cửa giúp chủ nhà biết người quen hay lạ để 

quyết định mở cửa hay không (phòng bị cướp). Chỉ có tác dụng một chiều? 

Gợi ý: Kính phòng trộm 

được lắp trên cửa còn được gọi 

là “mắt mèo”, vì sao nó lại 

phòng trộm được bởi vì hiệu 


quả nhìn thẳng và nhìn ngược 

của nó không giống nhau. Khi 

(Hình 2.17) 














- 64 - 





từ trong nhìn ra, bạn sẽ thấy cảnh vật bên ngoài cửa đều thu nhỏ lại, toàn bộ 

phạm vi thị trường của vào khoảng 120 0 , ngoài cửa có ai tới, xảy ra việc gì 

đều thấy rõ.Thế nhưng từ ngoài nhìn vào thì lại không thấy gì cả. 

Vì sao cái kính này lại không có tác dụng cả hai chiều? Ở đây do kết cấu 

quang học của nó quyết định. Kính cửa là do hai thấu kính L 1 và L 2 tạo thành 

(hình 2.17). 

Khi từ trong nhìn ra ngoài, đường đi của tia sáng như hình vẻ trên biểu 

thị. Vật kính L 1 là thấu kính lõm, mắt L 2 là thấu kính lồi; tiêu cự của vật kính 

L 1 rất ngắn, từ người AB bên ngoài, phát ra tia sáng, qua L 1 khúc xạ hình 

thành một ảnh ảo nhỏ thẳng đứng A’B’, ảnh này rơi đúng vào trong tiêu điểm 

thứ nhất của mắt kính L 2 , lúc này L 2 tương đương như một kính phóng đại, 

cuối cùng hình thành một ảnh ảo thẳng đứng tương đối lớn A”B”. A”B” lại 

rơi đúng vào khoảng cự ly nhìn rõ của người đứng trong cửa, vì vậy khi người 

đứng trong cửa nhìn qua kính ra ngoài có thể nhìn rất rõ người đi tới. 

Khi nhìn ngược, L 2 biến thành vật kính, L 1 biến thành mắt người. Trong 

phòng phát ra tia sáng, thông qua vật kính L 2 vốn phải tạo ra một ảnh thực 

A’B’ ngược, nhưng chưa hình thành được ảnh thì đã bị kính mắt L 1 cản mất, 

tiêu cự của L 1 rất ngắn, cuối cùng hình thành một ảnh ảo nhỏ thẳng đứng 

A”B”, nó cách mắt kính L 1 rất gần, chỉ ước khoảng 2-3cm, khi người ngoài 

cửa nhìn qua kính vào trong, thì khoảng cách từ mắt người đến A”B” chỉ có 

mấy centimet. Khi đó A”B” ở trong cực cận điểm của mắt người nên không 

thể nhìn thấy rõ ảnh trên võng mạc, vì vậy đương nhiên không nhìn rõ vào 

bên trong được. 















- 65 - 





XÂY DỰNG BÀI TẬP CÓ NỘI DUNG THỰC TẾ PHẦN 

“TÍNH CHẤT SÓNG CỦA ÁNH SÁNG”. 

2.6 Bài tập có nội dung thực tế về “Sự tán sắc, sự nhiễu xạ và sự giao thoa 

ánh sáng”. 

2.6.1 Phân tích nội dung kiến thức 

-Phân tích: 

Nghiên cứu về bản chất của ánh sáng là một vấn đề được con người 

quan tâm từ rất lâu. Những kết quả nghiên cứu giúp con người giải thích được 

nhiều hiện tượng tự nhiên như các hiện tượng quang học trong khí quyển (cầu 

vồng, quầng Mặt trời ,…) 

Nhờ những kết quả quan trọng của hiện tượng tán sắc ánh sáng, người ta 

đã chế tạo ra máy quang phổ. 

Nhờ hiên tượng giao thoa ánh sáng, người ta tìm ra phương pháp đo được 

bước sóng ánh sáng. 

Qua bài học này giáo viên giúp cho học sinh giải thích được một số hiện 

tượng phổ biến trong tự nhiên và các ứng dụng quan trọng của hiện tượng này. 


Sự tán sắc ánh sáng (Hình 2.18). 

Hiện tượng tán sắc ánh sáng là hiện tượng một 

chùm ánh sáng trắng khi đi qua lăng kính không những 

bị khúc xạ về phía đáy lăng kính , mà còn bị tách ra 

thành nhiều chùm sáng có màu sắc khác nhau. 

đến tím. 

Quang phổ của ánh sáng trắng là một dải màu như màu cầu vồng từ đỏ 

Định nghĩa: Sự tán sắc ánh sáng là sự phân tán một chùm sáng sáng 

phức tạp thành các chùm sáng đơn sắc. 

(Hình 2.18) 















- 66 - 





Ánh sáng đơn sắc và ánh sáng trắng. 

Ánh sáng đơn sắc là ánh sáng không bị tán sắc khi đi qua lăng kính. 

Mỗi ánh sáng đơn sắc có một màu nhất định gọi là màu đơn sắc. Chiết suất 

của một môi trường trong suốt đối với các ánh sáng đơn sắc khác nhau là 

khác nhau. 

Ánh sáng trắng là tập hợp của vô số ánh sáng đơn sắc khác nhau có màu 

biến thiên liên tục từ đỏ đến tím. 

Sự giao thoa ánh sáng 

- Hai sóng ánh sáng kết hợp khi gặp nhau sẽ giao thoa với nhau. 

- Người ta tạo ra hai sóng ánh sáng kết hợp bằng cách tách từ một chùm 

sáng do một ngọn đèn phát ra thành hai phần rồi cho hai phần đó gặp lại nhau. 

- Vân giao thoa trong thí nghiệm Iâng là những dải sáng và tối xen kẽ 

nhau một cách đều đặn, có khoảng vân : 

Trong đó : i : khoảng vân. 

- Tọa độ các vân sáng : 

- Tọa độ vân tối : 

λ :bước sóng ánh sáng. 

i 

λ D 

= 

a 

D : khoảng cách từ nguồn đến màn. 

a : khoảng cách giữa hai nguồn sáng. 

λD 

x = k 

a 

⎛ 1 ⎞ λD 

x = ⎜k 

+ ⎟ 

⎝ 2 ⎠ a 

Hiện tượng giao thoa ánh sáng là bằng chứng thực nghiệm quan trọng 

khẳng định ánh sáng có tính chất sóng. 















- 67 - 


2.6.2 Bài tập 




Bài 1: Thực chất cầu vồng được tạo 

ra như thế nào?Thông thường người ta 

quan sát được cầu vồng có một cung 

tròn vào buổi sáng hoặc buổi chiều khi 

Mặt Trời chưa lên cao. Tại sao như vậy 

(Hình 2.19) ? 

sau: 

Nhận xét: Đây là BTTT loại tập dượt. 

Phân tích bài tập: sau khi đọc kỹ bài ra ta rút ra được một số thông tin 

- Vấn đề đặt ra trong đề bài: Người ta thường hay nhìn thấy cầu vồng là 

một cung tròn vào buổi chiếu hay buổi sáng khi Mặt Trời chưa lên cao. 

- Vấn đề cần giải quyết: Cầu vồng được tạo ra như thế nào? Tại sao khi 

Mặt Trời chưa lên cao thì ta thường hay nhìn thấy cầu vồng? Và ta cũng chỉ 

quan sát được một cung tròn mà thôi? 

bài tập. 


- Cầu vồng được tạo ra như thế nào và theo tính chất nào của ánh sáng? 

- Ta thường hay quan sát thấy cầu vồng vào những lúc như thế nào? 

- Cầu vồng có hình dạng như thế nào? Vì sao ta chỉ thấy cầu vồng chỉ là 

một cung tròn? 


Cầu vồng thực chất là quang phổ của Mặt 

Trời do sự tán sắc ánh sáng qua những giọt 

nước mưa hình cầu tạo ra như minh họa hình 

2.20. Nếu xét một giọt nước hình cầu được 

ánh sáng Mặt Trời rọi tới. Trong chùm ánh 

(Hình 2.19) 


(Hình 2.20) 














- 68 - 





sáng Mặt Trời có vô số tia sáng, chúng khúc xạ, phản xạ và ló ra khỏi giọt 

nước theo các góc lệch khác nhau. Do sự tán sắc, góc lệch cực tiểu của các tia 

sáng thay đổi theo màu sắc của chùm sáng tối. 

Các phép tính cho thấy : 

Góc lệch cực tiểu của tia đỏ chừng: 138º 

Góc lệch cực tiểu của tia vàng chừng: 138º 30' 

Góc lệch cực tiểu của tia tím chừng: 140º 

Nếu đứng quay lưng về phía Mặt Trời , 

nhìn về phía giọt nước thì các tia này rọi vào 

mắt, vì có vô số giọt nước và các tia này tới 

mắt theo các phương khác nhau, nên khi 

chúng gặp nhau (ở vô cực) tạo nên cầu vồng 

có màu sắc rực rỡ (Hình 2.21). 

Các tính toán lý thuyết cho thấy : các 

tia sáng đi từ giọt nước khác nhau phải làm 

với phương của ánh sáng tới cùng một góc 42º (đối với ánh sáng màu đỏ) hoặc 

40º (đối với ánh sáng màu tím) tức là các tia sáng màu đỏ phải ở cùng trên 

một hình nón tròn xoay mà nửa góc ở đỉnh là 42º , trục là đường thẳng về từ 

mặt theo hướng của tia sáng Mặt Trời. Chính vì lý do này mà cầu vồng có 

hình tròn. 

Tuy nhiên do có đường chân trời nên một phần đường tròn cầu vồng bị 

che khuất dưới đường chân trời , ta chỉ nhìn thấy cầu vồng là một cung tròn 

mà thôi. Khi Mặt Trời lên cao, thì phần cầu vồng ở dưới chân trời, ta không 

thể trong thấy cầu vồng nữa.Vì vậy cầu vồng chỉ xuất hiện lúc sáng sớm hoặc 

buổi chiều khi Mặt Trời không lên quá cao. 

(Hình 21) 















- 69 - 





Bài 2: Khi quan sát cầu vồng, nhiều 

khi ta trong thấy hai cầu vồng cùng một 

lúc, cầu vồng ngoài (gọi là tay vịn) mờ 

nhạt hơn so với cầu vồng trong (Hình 

2.22). Hãy giải thích tại sao 

Gợi ý: Tia sáng khúc xạ trong giọt 

nước có thể bị phản xạ một lần nữa trước 

khi ló ra. Khi đó, tia ló bị lệch so với tia tới 

một góc cũng có một trị số cực tiểu. Đối 

với ánh sáng đỏ ở độ lệch cực tiểu thì tia ló 

làm với phương ánh sáng tới một góc 

khoảng 52º, với ánh sáng tím thì góc ấy 

chừng 54º45'. Cũng như các tia phản xạ lần 

đầu tiên, các tia này cũng tạo nên ảnh cầu vồng trong mắt nhưng nó ở ngoài. 

Cầu vồng ngoài, còn gọi là cầu vồng thứ cấp hay tay vịn, do ánh sáng 

phản xạ hai lần bị yếu đi nhiều, nên cầu vồng này mờ nhạt hơn cầu vồng 

trong. 

Bài 3: Cầu vồng là một hiện tượng tự 

nhiên lý thú, nhưng không phải ai cũng có thể 

nhìn thấy được hiện tượng này. Vậy trong 

những trường hợp như thế nào thì ta có thể 

quan sát được hiện tượng này nhỉ? 

Gợi ý: Cầu vồng tùy thuộc vào sự 

(Hình 2.22) 

(Hình 2.23) 

chuyển động của giọt nước, của vị trí mặt trời và của người quan sát (Hình 


2.23). Không có hai người quan sát cùng một cầu vồng vì nó tạo bởi những 

giọt nước khác nhau, nói cách khác mỗi màu ta thấy là do từ những giọt 

nước khác nhau. Lẽ đương nhiên ta không thể thấy chỉ một cầu vồng bởi vì 














- 70 - 





nó di chuyển cùng một lúc với ta và góc quan sát của ta thay đổi không 

ngừng. 

Ðộ lớn của giọt nước cũng ảnh hưởng đến dạng của cầu vồng. Giọt 

nước càng lớn, nó càng phân tán ánh sáng và cầu vồng lại càng được 7 màu 

rõ ràng. Nếu chúng quá nhỏ, như mưa bụi (0,05 mm) thì cầu vồng có màu 

nhạt. 

Để quan sát được hiện tượng cầu vồng thì cần 

đảm bảo các yếu tố sau: 

+ Bầu trời phải không được âm u quá hay 

trong sáng quá, cũng phải có vài đám mây. 

+Mặt trời phải ở đằng sau ta và mưa phải 

đằng trước ta. (Hình 2.24) 

Chính vì những giọt nước tạo ra sự xuất hiện của cầu vồng nên nó phải ở 

phía đối diện với mặt trời. Mặt trời càng thấp, cầu vồng càng cao nên quan sát 

buổi sáng và buổi chiều là lúc tốt nhất. Khi mặt trời lên cao cầu vồng càng 

phẳng và khi cao hơn 42° so với chân trời thì ta không thể thấy nó nữa. 

Muốn có cầu vồng phải quan sát khi mặt trời ở chiều cao dưới 42° so với chân 

trời. Ngoài ra muốn cầu vồng có màu sắc rõ ràng, phải có những giọt nước 

mưa lớn nên sau trận mưa lớn ta có cầu vồng đẹp. 

Bài 4: Kim cương là tinh thể trong suốt 

đối với ánh sáng nhìn thấy. Như vậy, lẽ ra 

kim cương phải không màu như thủy tinh 

mới đúng, nhưng trái lại kim cương lại có 

nhiều màu sắc lấp lánh (Hình 2.25). Tại sao 

lại như vậy ? 

(Hình 2 25) 

(Hình 2.24) 















- 71 - 





Gợi ý: Sở dĩ kim cương lại có nhiều màu sắc lấp lánh vì kim cương có 

chiết suất lớn (khoảng 2,4). Ánh sáng ban ngày có thể phản xạ toàn phần với 

góc giới hạn phản xạ toàn phần nhỏ (khoảng 24º5') và có thể phản xạ toàn 

phần nhiều lần qua các mặt trong tinh thể kim cương rồi mới ló ra ngoài. Lúc 

đó hiện tượng tán sắc ánh sáng các màu của quang phổ ánh sáng trắng được 

phân tán, vì thế khi nhìn kim cương ta thấy có nhiều màu sắc lấp lánh. 

Bài 5: Trong ống nhòm lăng kính người ta thường dùng các lăng kính để 

lật ảnh và để rút ngắn độ dài của ống nhòm, lẽ ra ảnh nhìn qua ống nhòm sẽ 

bị tán sắc. Nhưng thực tế, điều đó đã không xảy ra. Hãy giải thích nghịch lý 

này như thế nào? 

Gợi ý: Ống nhòm dùng để nhìn vật ở xa, dó đó các tia sáng tới ống nhòm 

phần lớn vuông góc với mặt lăng kính phản xạ toàn phần sau đó các tia ló 

cũng vuông góc với mặt lăng kính. Những tia tới vuông góc với mặt phân 

cách giữa hai môi trường có góc tới bằng không nên không bị khúc xạ, nên 

không có hiện tượng tán sắc ánh sáng. 

Bài 6: Trong giao thông, người ta 

thường dùng đèn đỏ để báo hiệu nguy 

hiểm hoặc báo lệnh dừng xe (đèn đỏ dừng 

lại) mà không dùng các màu khác (Hình 

2.26). Tại sao như vậy? 

Gợi ý: Có hai lý do cơ bản sau đây: 

- Thứ nhất, trong miền ánh sáng nhìn 

(Hình 2.26) 

thấy được, ánh sáng đỏ có bước sóng lớn nhất, nên khi truyền qua không khí, 

ánh sáng đỏ ít bị tán xạ bởi các hạt bụi ( hoặc do các giọt nước nhỏ trong 

sương mù … ) hơn là các ánh sáng màu khác. Vì vậy ánh sáng đỏ truyền qua 


khí được xa hơn ánh sáng có màu khác như màu vàng, màu lam, … 














- 72 - 





- Thứ hai, khi đứng rất xa một đèn màu, ta vẫn có thể trong thấy đèn 

sáng, nhưng lại không nhận ra được màu của nó. Phải lại gần thêm mới phân 

biệt được màu của ánh sáng đèn. Nghĩa là đối với các màu vàng, lục, lam, tím 

thì ngưỡng sáng (lượng sáng nhỏ nhất mà mắt phát hiện được) không trùng 

với ngưỡng màu (lượng sáng nhỏ nhất mà mắt phát hiên được màu của ánh 

sáng). Chỉ riêng với màu đỏ, là hai ngưỡng đó trùng nhau. Chính vì vậy mà 

nếu đặt một đèn đỏ trên đường, thì từ xa, lúc ta bắt đầu trong thấy đèn ta cũng 

đồng thời nhận ra màu đỏ của nó. 

Như vậy, đèn đỏ để báo hiệu nguy hiểm thì không thể nhầm lẫn và có thể 

nhận ra được từ xa. 

Bài 7: Ban ngày khi quan sát bong bóng xà 

phòng hay những vết dầu loang trên mặt nước, 

ta thấy những vân màu sặc sỡ (Hình 2.27). Sự 

xuất hiện của các vân này như thế nào? Hãy giải 

thích? 

Gợi ý: Những vân màu sặc sỡ trên bong 

bong xà phòng hay những vết dầu loang trên 

mặt nước, thực chất là hình ảnh thu được từ kết 

quả của sự giao thoa ánh sáng. 

Màng bong bóng xà phòng là một lớp nước mỏng (cỡ phần nghìn 

milimét) trong suốt, và vết dầu loang cũng là một màng như vậy. Hai mặt của 

màng cùng phản xạ ánh sáng. 

(Hình 2.27) 

Những tia sáng đi từ một điểm S, phản xạ ở mặt trên của màng và rọi vào 

mắt. Trong số rất nhiều tia sáng phát đi từ S có những tia phản xạ ở mặt dưới 


của màng và cũng rọi vào mắt. Vì màng rất mỏng nên đối với mắt, những tia 

này như là được phát đi từ cùng một điểm. Khi chúng được thủy tinh thể của 

mắt hội tụ lên võng mạc, chúng gặp nhau và giao thoa với nhau. Khi giao 














- 73 - 





thoa, chúng có thể tăng cường hoặc triệt tiêu nhau. Chùm ánh sáng rọi vào 

màng là chùm sáng trắng có đủ các màu ứng với nhiều bước sóng khác nhau, 

nên cùng một lúc ở cùng một điểm nếu sóng ánh sáng màu này bị triệt tiêu, thì 

sóng ánh sáng màu khác lại có thể tăng cường và ánh sáng phản xạ trở thành 

có màu sắc. Màu sắc đó thay đổi theo độ dày hoặc mỏng trên màng. 

Bài 8: Khi đặt thẳng đứng một màng xà 

phòng phẳng, ta thấy các vân màu nằm ngang 

dần kéo xuống dưới, chiều rộng một số vân bị 

thay đổi(Hình 2.28) . Sau một thời gian ngắn; 

ở phần trên của màng bị mất màu, mở rộng 

nhanh và bị thủng. Hãy giải thích tại sao ? 

Gợi ý: Ban ngày, khi nhìn vào màng xà 

phòng phẳng đặt thẳng đứng ta sẽ thấy các vân 

màu nằm ngang. Nhưng nước ở lớp trong của 

màng từ từ chảy xuống làm cho độ dày của 

màng biến đổi dần dần từ trên xuống dưới, phần trên mỗi lúc một mỏng còn 

phần dưới mỗi lúc một dày. Màu sắc và độ rộng của vân giao thoa phụ thuộc 

vào độ dày của màng, nên những chổ ứng với độ dày xác định của màng dịch 

chuyển thì các vân giao thoa ứng với chúng cũng dịch chuyển theo. Sau một 

thời gian nhất định nào đó, bề dày ở phần trên sẽ nhỏ hơn ¼ bước sóng của 

ánh sáng ngắn nhất tới màng. Ở đó, hiện tượng giao thoa của các tia phản xạ ở 

màng kém rõ nét thậm chí không có giao thoa, do đó ở phần trên của màng 

mất màu. Vì mỗi lúc nước càng chảy xuống dưới nên phần này mở rộng 

nhanh, cuối cùng phần trên mỏng quá sẽ bị thủng. 

Bài 9: Khi nhìn cánh con chuồn chuồn vào buổi trưa, một học sinh phát 

hiện ra rằng màu cánh con chuồn chuồn thay đổi nếu ta nhìn nó dưới các góc 

khác nhau. Liệu có thể như vậy không? Hãy giải thích tại sao? 

(Hình 2.28) 















- 74 - 





Gợi ý: Cánh con chuồn chuồn là một màng mỏng trong suốt không màu, 

nhưng nếu nhìn con chuồn chuồn dưới ánh sáng ban ngày, ta thấy có màu sắc. 

Đây chính là kết quả của hiện tượng giao thoa ánh sáng giống hệt trường hợp 

ta nhìn màng xà phòng. 

Những vân giao thoa mà ta nhìn thấy được là do các tia tới cùng độ 

nghiêng hình thành. Nếu vị trí đặt mắt thay đổi, khi đó góc nhìn cũng thay đổi 

và vị trí các vân cũng thay đổi theo, nghĩa là màu sắc ta nhìn thấy trên cánh 

con chuồn chuồn cũng thay đổi. 

2.7 Bài tập có nội dung thực tế về “máy quang phổ, quang phổ liên tục và 

quang phổ vạch”. 



Một trong những ứng dụng quan trọng của hiện tượng tán sắc ánh sáng 

trong các lăng kính là để phân tích ánh sáng trong các máy quang phổ. 

Nhờ việc phân tích quang phổ thông qua máy quang phổ mà người ta có 

thế đo dược nhiệt độ của các vật nung nóng, phân tích được thành phần cấu 

tạo của các mẫu vật đặc biệt là các vật ở rất xa trong vũ trụ như Mặt Trời,… 

cả về mặt định tính lẫn định lượng. 

Qua bài học này giáo viên giúp cho học sinh giải thích được một số ứng 

dụng quan trong đời sống. 


Máy quang phổ. 

Máy quang phổ là dụng cụ để phân tích chùm sáng phức tạp thành những 

thành phần đơn sắc khác nhau. Nói cách khác, nó dùng để nhận biết các thành 


phần cấu tạo của một chùm sáng phức tạp do một nguồn sáng phát ra. 

Quang phổ liên tục.. 














- 75 - 


+ Định nghĩa : 




Khi chiếu chùm ánh sáng trắng vào khe của một máy quang phổ thì trên 

tấm kính mờ ta thu được một giải sáng có màu biến đổi liên tục từ đỏ đến tím. 

Đó là quang phổ liên tục. 

+ Nguồn phát sinh : 

Tất cả các vật rắn, lỏng hoặc khí có tỉ khối lớn bị nung nóng đều phát ra 

quang phổ liên tục. 

+ Đặc điểm : 

Quang phổ liên tục không phụ thuộc thành phần cấu tạo của nguồn sáng, 

mà chỉ phụ thuộc vào nhiệt độ của nguồn sáng. 

Quang phổ vạch phát xạ. 


Quang phổ vạch phát xạ là quang phổ có những vạch màu riêng biệt nằm 

trên một nền tối. 

+ Nguồn phát sinh: 

Các khí bay hơi ở áp suất thấp khi bị kích thích phát sáng sẽ cho ra quang 

phổ vạch phát xạ. Có thể kích thích cho một chất khí bay hơi phát sáng bằng 

cách đốt nóng hoặc bằng cách phóng một tia lửa điện qua đám khí bay hơi đó. 

+ Đặc điểm : 

Quang phổ vạch phát xạ của các nguyên tố khác nhau thì rất khác nhau về: 

Số lượng vạch. 

Vị trí các vạch. 

Màu sắc các vạch. 


Độ sáng tỉ đối của các vạch đó. 

Quang phổ vạch hấp thụ. 














- 76 - 






Quang phổ vạch hấp thụ là quang phổ có dạng những vạch tối nằm trên 

nền một quang phổ liên tục. 

+ Điều kiện thu được quang phổ vạch hấp thụ : 

Nhiệt độ của đám khí bay hơi hay hấp thụ phải thấp hơn nhiệt độ của 

nguồn phát sáng ra quang phổ liên tục. 

+ Ở một nhiệt độ nhất định, một đám hơi có khả năng phát ra những ánh 

sáng đơn sắc nào thì cũng có khả năng hấp thụ những ánh sáng đơn sắc đó. 

Phép phân tích quang phổ. 

Phép phân tích quang phổ là phép xác định thành phần hợp thành các 

chất dựa vào quang phổ của chúng. 


Bài 1: Hãy giải thích tại sao quang phổ Mặt Trời và của các sao đều là 

quang phổ hấp thụ ? 

Gợi ý: Quang phổ vạch Mặt Trời và quang phổ vạch của các sao đều là 

quang phổ vạch hấp thụ vì: 

Ánh sáng phát ra từ phần lõi (ứng với quang phổ liên tục) bao giờ cũng 

đi qua lớp khí quyển có nhiệt độ thấp hơn để ra ngoài, do đó ta thu được 

quang phổ hấp thụ của lớp khí quyển đó. 

Bài 2: Để tìm hiểu một số nguyên tố hóa học có trên Mặt Trăng, người ta 

chỉ cần nghiên cứu phổ ánh sáng Mặt Trăng, mà không cần phải lấy những 

mẫu chất từ Mặt Trăng. Hãy giải thích việc làm đó ? 

Gợi ý: Mặt Trăng phản xạ ánh sáng Mặt Trời, chiếu về Trái Đất nên phổ 

ánh sáng của nó giống như phổ ánh sáng Mặt Trời. Nhưng trong phổ ánh sáng 


Mặt Trăng này ta thấy các vạch mờ của phổ hấp thụ do một số chất cấu tạo 

nên bề mặt của Mặt Trăng đã bốc hơi. Hơi này hấp thụ những bước sóng xác 














- 77 - 





định theo thành phần hóa học của nó. Chính vì lí do đó nên người ta có thể 

biết được trên bề mặt của Mặt Trăng tồn tại những nguyên tố hóa học nào. 

Bài 3: Chưa có một vật nào từ Trái Đất " đổ bộ " được lên Mặt Trời, thế 

nhưng người ta lại biết trên Mặt Trời có một số nguyên tố như Hiđrô, Hêli, 

Sắt,… . Hãy giải thích tại sao? 

Gợi ý: "Tâm" của Mặt Trời phát ánh sáng có quang phổ liên tục nhưng 

ánh sáng đó khi tới Trái Đất, đã đi qua sắc cầu (khí quyển Mặt Trời) và bị hấp 

thụ một số màu đơn sắc. Quang phổ của Mặt Trời có những vạch tối trên một 

nền quang phổ liên tục. Trong những vạch tối này có những vạch ứng với khí 

Hiđrô, Hêli, Sắt,… . Như vậy trong sắc cầu của Mặt Trời có các nguyên tố 

Hiđrô, Hêli, Sắt,… . 

2.8 Bài tập có nội dung thực tế về “Tia hồng ngoại, tia tử ngoại, và tia 

rơn ghen”. 


Phân tích: 

Tia hồng ngoại, tia tử ngoại và tia rơn ghen có rất nhiều ứng dụng trong 

đời sống (trong công nghiệp, trong y tế,…). Qua bài học này giáo viên cần 

hướng dẫn cho học sinh giải thích được một số ứng dụng trong đời sống. 

Tia hồng ngoại : Ứng dụng quan trọng nhất của tia hồng ngoại là dùng để 

sấy hoặc sưởi. Trong công nghiệp, người ta dùng tia hồng ngoại để sấy khô 

các sản phẩm sơn (như vỏ ôtô, vỏ tủ lạnh,…), hoặc các hoa quả như chuối, 

nho, … 

Trong y học, người ta dùng đèn hồng ngoại để sưởi ấm ngoài da cho máu 

lưu thông được tốt. 


Tia tử ngoại : Trong công nghiệp người ta sử dụng tia tử ngoại để phát 

hiện các vết nứt nhỏ, vết xước trên bề mặt các sản phẩm tiện. Muốn vậy người 














- 78 - 





ta xoa lên bề mặt sản phẩm một lớp bột phát quang rất mịn. Khi đưa sản phẩm 

vào chùm tia tử ngoại, các vết đó sẽ sáng lên. 

Tia Rơnghen: Trong công nghiệp, tia Rơnghen dùng để dò các lỗ hỏng, 

khuyết tật nằm bên trong các sản phẩm đúc. 

Trong y học, tia Rơnghen dùng để chụp điện, chiếu điện, … chữa những 

bệnh ung thư nông, gần ngoài da. 


Tia hồng ngoại. 

+ Tia hồng ngoại là những tia bức xạ không nhìn thấy được, có bước 

sóng lớn hơn bước sóng của ánh sáng đỏ ( λ > 0,75 µm ). 


Các vật bị nung nóng đều phát ra tia hồng ngoại. 

+ Tính chất và tác dụng : 

Có bản chất là sóng điện từ. 

Tác dụng nổi bật nhất của tia hồng ngoại là tác dụng nhiệt. 

Tác dụng lên một loại kính ảnh đặc biệt (kính ảnh hồng ngoại). 

Tia tử ngoại. 

+ Tia tử ngoại là những bức xạ không nhìn thấy được, có bước sóng ngắn 

hơn bước sóng của ánh sáng tím (λ < 0,40 µm). 


Những vật bị nung nóng trên 3000ºC phát ra một lượng đáng kể tia tử 

ngoại. Các hồ quang điện hoặc đèn thủy ngân là những nguồn phát ra tia tử 

ngoại. 


+Tính chất và tác dụng 

Có bản chất là sóng điện từ. 














- 79 - 


Tác dụng rất mạnh lên kính ảnh. 




Có thể làm cho một số chất phát quang. 

Có tác dụng ion hóa không khí. 

Có khả năng gây ra một số phản ứng quang hóa, quang hợp. 

Có tác dụng gây hiệu ứng quang điện. 

Có tác dụng sinh học. 

Bị thủy tinh, nước,… hấp thụ mạnh. 

Tia Rơnghen. + Bản chất tia Rơnghen : 

Không mang điện vì không bị lệch trong điện trường hoặc từ trường. 

Thực chất, tia Rơnghen là loại sóng điện từ có bước sóng ngắn hơn 

bước sóng của tia tử ngoại (từ 10 -12 m đến 10 -8 m). 

+ Cơ chế phát sinh ra tia Rơnghen : 

Các electron trong tia âm cực được tăng tốc trong điện trường mạnh, thu 

được động năng rất lớn. Khi đập vào đối âm cực, chúng gặp các nguyên tử của 

đối âm cực, xuyên sâu vào lớp bên trong của vỏ nguyên tử, tương tác với các 

hạt nhân nguyên tử và các electron của lớp này, làm phát ra sóng điện từ có 

bước sóng rất ngắn, gọi là bức xạ hãm, đó chính là tia Rơnghen. 

+ Tính chất của tia Rơnghen: 

Có khả năng đâm xuyên mạnh. 

Có khả năng ion hóa chất khí. 

Có tác dụng sinh lý. 

Có tác dụng lên kính ảnh. 















- 80 - 






Bài 1: Trong các phòng điều trị vật lí trị liệu của các bệnh viện thường 

có trang bị một số bóng đèn dây tóc Vonfram có công suất từ 250w đến 

1000w. Người ta dùng những bóng đèn này để làm gì? 

Gợi ý: Những bóng đèn dây tóc Vonfram có công suất từ 250w đến 

1000w này là những nguồn phát tia hồng ngoại. Người ta sử tác dụng nhiệt 

của các tia hồng ngoại do chúng phát ra trong việc chữa bệnh. 

Chẳng hạn, một người bị chứng đau lưng, người ta chiếu tia hồng ngoại 

vào chỗ đau, giúp máu lưu thông tốt làm giảm đau và có tác dụng tương đối 

lâu dài. 

Bài 2: Những công nhân làm việc tại những tại những lò lửa nóng như lò 

luyện kim, lò nấu thủy tinh… cần đeo loại kính đặc biệt dùng để chống nóng, 

để khỏi hại mắt, loại kính đó được làm theo nguyên tắc nào ? 

Gợi ý: Loại kính những người công nhân làm việc tại những tại những lò 

lửa nóng như lò luyện kim, lò nấu thủy tinh… cần dùng được làm theo nguyên 

tắc: có thể dùng màng mỏng khử phản xạ bằng giao thoa, ta có thể phủ lên 

mặt kính nhiều màng mỏng có độ dày chiết suất khác nhau và những màng 

kim loại rất mỏng (có thể phản xạ, đồng thời cho ánh sáng truyền qua). Như 

thế ta có thể thực hiện được một kính cho ánh sáng một màu đi qua và chặn lại 

các ánh sáng màu khác gọi là những kính lọc sắc giao thoa. 

Kính lọc sắc giao thoa tốt hơn kính lọc sắc bằng thủy tinh màu, nó có thể 

cho ánh sáng đơn sắc. Kính lọc sắc giao thoa có thể áp dụng cho cả ánh sáng 

không nhìn thấy (như tia hồng ngoại, tia tử ngoại). Người ta đã làm được kính 

lọc sắc hồng ngoại. Kính này cho tất cả các tia nhìn thấy truyền qua và cản tia 

hồng ngoại lại. Đó là "kính chống nóng" vì những tia hồng ngoại có tác dụng 

nhiệt rất mạnh, những công nhân ở lò luyện kim, lò nấu thủy tinh thường dùng 

loại kính này. 


"Kính chống nóng" còn được dùng trong máy phóng ảnh màu để chống 

những "tia nhiệt" phát ra từ nguồn sáng mạnh, ảnh hưởng phim màu và giấy 














- 81 - 





ảnh màu. Cũng theo nguyên tắc trên người ta có thể làm một gương lọc sắc 

giao thoa, phản xạ tất cả các tia nhìn thấy và cho tia hồng ngoại truyền qua. 

Đó là "gương lạnh" được sử dụng trong các dụng cụ chiếu sáng mà không làm 

nóng vật được rọi sáng. 

Bài 3: Những người làm nghề nấu thủy tinh cho biết, nếu thường xuyên 

nhìn vào lò lửa mắt có thể bị mờ. Hãy giải thích tại sao ? 

Gợi ý: Ta biết, vật càng nóng bức xạ càng mạnh. Các lò lửa là những 

nguồn bức xạ hồng ngoại mạnh. Nếu vật hấp thụ ít hoặc phản xạ tia hồng 

ngoại, thì nhiệt độ của nó tăng rất ít. Nhưng ngược lại, những vật hấp thụ 

mạnh tia này sẽ nóng lên rất nhanh trong đó có nước. Thành phần cấu tạo của 

mắt có tỉ lệ nước rất lớn, do đó người làm việc gần các lò lửa lâu ngày thường 

mất các bệnh mờ mắt, thủy tinh thể có thể bị đục dần. Để bảo vệ mắt, những 

người thường tiếp xúc với lò nóng cần phải đeo kính chống tia hồng ngoại. 

Bài 4: Khi chụp ảnh của những vật rất xa và cần có những tấm ảnh rõ 

nét, người ta thường dùng phương pháp chụp ảnh bằng ống kính hồng ngoại. 

Hãy giải thích vì sao như vậy ? 

Gợi ý: Ánh sáng thông thường khi truyền đi xa trong không khí dễ bị các 

phần tử trong không khí gây ra hiện tượng tán xạ. Với tia hồng ngoại, vì nó có 

bước sóng dài nên rất ít bị không khí hoặc những phần tử nhỏ lơ lửng trong 

không khí (như hơi nước chẳng hạn) tán xạ, nếu dùng phim bắt nhạy tia hồng 

ngoại, ta có thể chụp được những bức ảnh của những vật ở rất xa một cách rõ 

nét và có thể chụp về ban đêm. 

Nếu chụp ảnh bằng phim hồng ngoại về ban ngày, ta phải dùng kính lọc 

sắc chặn tất cả những ánh sáng nhìn thấy. Từ độ cao hàng trăm km những vệ 

tinh nhân tạo vẫn chụp được ảnh rất rõ bằng tia hồng ngoại. 

Đối với phim ảnh thông thường, độ nét giảm đi theo khoảng cách vì 

không khí tán xạ ánh sáng các màu lam, tím, … kết quả là làm mờ cảnh vật ở 


xa và làm cho tấm ảnh cũng bị mờ. 














- 82 - 





Bài 5: Quan sát những người thợ hàn điện, khi làm việc họ thường dùng 

mặt nạ có tấm kính tím để che mặt. Họ cho biết làm như vậy là tránh làm 

hỏng da mặt và lóa mắt. Lời giải thích như vậy có đúng với hiểu biết của em 

về tia tử ngoại không? Hãy giải thích xem nào ? 

Gợi ý: Ánh sáng phát ra từ khi hàn điện có rất nhiều tia tử ngoại. Tia tử 

ngoại lại có tác dụng sinh lý rất mạnh có thể phân hủy tế bào. Mặt khác, khi 

nhìn ánh sáng chói lòa trong một thời gian dài sẽ làm hỏng mắt, một trong 

những việc quan trọng trong an toàn lao động là phải làm thế nào để ngăn cản 

những tia tử ngoại, không cho chúng tác dụng đến mặt và mắt của công nhân 

trong quá trình làm việc. Tấm kính tím có tác dụng như vậy. Nó không những 

tránh làm cho da mặt tiếp xúc trực tiếp với tia tử ngoại mà còn tác dụng làm 

giảm độ chói của nguồn sáng để công nhân có thể nhìn rõ vật phải hàn, mà 

không bị lóa mắt. 

Bài 6: Khi chế tạo xong các loại bàn "Máp" (loại bàn có mặt phẳng rất 

chính xác), người ta thường kiểm tra bằng cách xoa lên mặt một lớp bột phát 

quang mịn, rồi chiếu tia tử ngoại lên nó. Làm như vậy có tác dụng gì ? 

Gợi ý: Tia tử ngoại là tia có tác dụng làm phát quang một số chất. 

Khi xoa lớp bột phát quang lên bề mặt sản phẩm, nếu bề mặt sản phẩm 

có những vết nứt thì bột phát quang sẽ chui vào các vết nứt đó. Khi dùng tia tử 

ngoại chiếu lên lớp bột, sự sáng của lớp bột trong các kẽ của vết nứt giúp 

người ta phát hiện và sữa chữa các vết nứt kịp thời. 

Bài 7: Vì sao các mặt đèn hình của vô tuyến truyền hình được chế tạo rất 

dày, liệu việc làm ấy có phải chỉ do nguyên nhân sợ bị vỡ hay không? Hay còn 

nguyên nhân nào khác nữa? Hãy giải thích xem sao ? 

Gợi ý: Trong đèn hình của vô tuyến truyền hình hay những ống phóng 

điện tử nói chung, khi các electron đến đập vào màn huỳnh quang thì chúng bị 

dừng lại đột ngột. Phần lớn động năng của electron biến thành năng lượng 


kích thích sự phát quang của màn huỳnh quang, một phần nhỏ biến thành 














- 83 - 





nhiệt làm nóng màn huỳnh quang, một phần nhỏ biến thành năng lượng tia 

Rơnghen có bước sóng dài . 

Mặt đèn hình được chế tạo dày thực chất có tác dụng chặn tia Rơnghen 

này, tránh nguy hiểm cho những người ngồi trước máy. 

Bài 8: Các bác sĩ thường chụp X-Quang cho bệnh nhân cho biết: Khi 

chiếu điện người ta phải dùng các tia Rơnghen cứng (tia Rơnghen có bước 

sóng ngắn) mà không dùng các tia Rơnghen mềm (tia Rơnghen có bước sóng 

dài). Có phải nguyên nhân là các tia Rơnghen cứng có khả năng đâm xuyên 

tốt hơn so với tia Rơnghen mềm không ? Hãy giải thích điều đó? 

Gợi ý: Các tia Rơnghen cứng có khả năng đâm xuyên tốt hơn so với tia 

Rơnghen mềm đó là điều dễ thấy. Tuy nhiên điều quan trọng hơn mà người ta 

quan tâm là các tia Rơnghen cứng đâm xuyên mạnh hơn nghĩa là ít bị hấp thụ 

hơn; còn tia Rơnghen mềm vì đâm xuyên yếu nên bị hấp thụ nhiều. Khi tia 

Rơnghen bi hấp thụ, nó gây ra một số tác dụng không có lợi cho cơ thể như 

tác dụng nhiệt làm nóng, tác dụng sinh lí làm hủy tế bào … Do đó người ta 

dùng tia Rơnghen cứng trong chiếu điện, chụp điện cho bệnh nhân. 

Bài 9: Các tia Rơnghen tạo thành từ ống Rơnghen. Trong quá trình hình 

thành, có phải mọi tia Rơnghen trong chùm Rơnghen phát ra đều có cùng một 

bước sóng không? Tại sao lại có tia Rơnghen cứng, và tia Rơnghen mềm? 

Hãy giải thích? 

Gợi ý: Trong một ống Rơnghen, tia Rơnghen phát ra một bước sóng duy 

nhất. Tuy nhiên giá trị của bước sóng là bao nhiêu còn tùy thuộc vào các yếu 

tố khác, chẳng hạn khi electron đập vào Catốt nó truyền bao nhiêu nhiệt cho 

đối Catốt và bứt bao nhiêu electron ở đối Catốt ra… Những điều này sẽ quy 

định giá trị bước sóng của tia Rơnghen phát ra. Tia Rơnghen có bước sóng lớn 

nhất ứng với trường hợp không có một electron nào bứt ra khỏi đối Catốt. 















- 84 - 





XÂY DỰNG MỘT SỐ BÀI GIẢNG THEO HƯỚNG 

TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NHẬN THỨC CỦA HỌC SINH VỚI SỰ 

Bài 1: 

TĂNG CƯỜNG SỬ DỤNG BÀI TẬP THỰC TẾ. 

SỰ TÁN SẮC ÁNH SÁNG 

(SÁCH GIÁO KHOA THÍ ĐIỂM 12 -BỘ 2, BAN KHOA HỌC TỰ NHIÊN) 

A. MỤC TIÊU. 

1. Kiến thức: 

- Phát biểu được khái niệm sự tán sắc ánh sáng. 

- Nêu được khái niệm ánh sáng đơn sắc, ánh sáng trắng và chùm ánh đó 

khi đi qua lăng kính. 

2. Kỹ năng: 

GV rèn luyện cho HS: 

- Kỹ năng hoạt động nhóm học tập. 

- Kỹ năng tiến hành, quan sát và thu thập kết quả thí nghiệm. 

- Kỹ năng vận dụng kiến thức đã học giải thích một số hiện tượng 

trong thực tế cuộc sống. 

3. Thái độ: 

GV bồi dưỡng cho HS: 

- Thái độ tích cực trong học tập 

- Hợp tác trong nhóm học tập. 

- Trung thực trong khoa học. 

B. CHUẨN BỊ. 


1. Giáo viên. -Bộ thí nghiệm quang hình học biểu diễn. 

- Máy vi tính, máy chiếu, và một màn ảnh rộng. 














- 85 - 





2. Học sinh. - Ôn tập lại kiến thức quang hình học đã học. 

- Chuẩn bị cho bài học mới. 

C. TỔ CHỨC CÁC HOẠT ĐỘNG NHẬN THỨC. 

Hoạt động 1: Kiểm tra bài củ 

-Chơi trò chơi ô chữ: GV chia lớp thành 4 nhóm học tập, các nhóm cử đội 

trưởng và đặt tên cho nhóm của mình. Đội trưởng chọn 1 câu hỏi cho nhóm 

của mình. 

Câu 1: Hiện tượng ánh sáng 

bị đổi phương khi truyền xiên 

góc qua mặt phân cách giữa 

hai môi trường trong suốt 

khác nhau. KHÚC XẠ. 

Câu 2: Trong hiện tượng khúc 

xạ ánh sáng phụ thuộc vào 

yếu tố nào? TỐC ĐỘ 

TRUYỀN. 

Câu 3: Cáp quang là ứng dụng của hiện tượng này? PHẢN XẠ TOÀN PHẦN. 

Câu 4: Ánh sáng Mặt Trời còn có tên gọi là gì? ÁNH SÁNG TRẮNG. 

Câu 5: Đây là hiện tượng ta hay bắt gặp sau cơn mưa dông? CẦU VỒNG. 

Hoạt động 2: Tổ chức tình huống học tập, đề xuất có vấn đề 

GV chiếu cho HS xem một số hình ảnh của cầu vồng. 


GV yêu cầu HS giải thích các vấn đề “Cầu vồng được tạo ra như thế 

nào? Thông thường người ta chỉ quan sát được cầu vồng có một cung tròn vào 

buổi sáng hay buổi chiều khi mặt trời đã xuống thấp, vì sao vậy?” 














- 86 - 





Ý kiến của HS chưa thật chính xác xuất hiện tình huống có vấn đề. 

GV: Bài học hôm nay của chúng ta sẽ giải thích những vấn đề nêu trên. 

Hoạt động 3: Thí nghiệm về sự tán sắc ánh sáng. 

Hoạt động của GV Hoạt động của HS Kiến thức cơ bản 

* Tác dụng tán sắc ánh 

sáng trắng. 

- Yêu cầu học sinh nhắc 

lại khái niệm ánh sáng 

trắng. 

- Hiện tượng gì xảy ra khi 

ánh sáng trắng truyền qua 

lăng kính? 

-GV giới thiệu thí nghiệm 

mời 4 HS đại diện 4 nhóm 

lên tiến hành và quan sát 

thí nghiệm và đưa ra nhận 

xét. 

GV giới thiệu quang 

phổ của ánh sáng Mặt 

Trời . 

Yêu cầu HS đưa ra khái 

niệm về sự tán sắc ánh 

sáng. 

-Phát biếu xây dựng bài. 

-Tiến hành và quan sát 

thí nghiệm. 

-Nhận xét. 

I. Thí nghiệm về sự tán 

sắc ánh sáng (hay thí 

nghiệm I) của Niu – Tơn 

(1672) 

Nhận xét: Chùm ánh 

sáng màu trắng khi đi qua 

lăng kính không còn 

nguyên màu trắng, mà đã 

nhuốm đủ bảy màu của 

cầu vồng. 

Dải sáng màu này gọi là 

“Quang phổ của Mặt 

Trời”. 

Khái niệm: Hiện 

tượng tán sắc ánh sáng 

là hiện tượng một chùm 

ánh sáng trắng khi đi 

qua lăng kính không 

những bị khúc xạ về 

phía đáy lăng kính , mà 

còn bị tách ra thành 


nhiều chùm sáng có màu 














- 87 - 


sắc khác nhau. 




Quang phổ của ánh 

sáng trắng là một dải 

màu như màu cầu vồng 

từ đỏ đến tím. 

Hoạt động 4: Thí nghiệm với ánh sáng đơn sắc (thí nghiệm II) của Niu-Tơn. 

Đây là một TN khó tiến hành nên GV chỉ giới thiệu TN của Niu-Tơn đã 

làm. Và giới thiệu 1 TN bằng flash cho HS nhận xét hiện tượng. 

Đưa ra 2 kết luận sau: 

- Lăng kính không làm thay đổi màu của ánh sáng đơn sắc. Chùm ló 

ra khỏi lăng kính màu gì, thì chùm tia sáng vào lăng kính cũng có màu đó. Tia 

đỏ lệch ít nhất và tia tím lệch nhiều nhất. 

- Bảy màu trên quang phổ không phải do thuỷ tinh đã nhuộm màu 

cho ánh sáng, mà đã có sẵn trong chùm ánh sáng tới. 

Hoạt động 5: Giải thích hiện tượng tán sắc ánh sáng. 

GV yêu cầu HS giải thích các hiện tượng cầu vồng nêu ra đầu bài. 

GV bổ sung ý kiến của HS. 

Và cho HS đưa ra định nghĩa về “ Sự tán sắc sánh sáng”. 

GV có thể giới thiệu một số nội dung câu hỏi xoay quanh hiện tượng tán 


sắc ánh sáng cho HS giải thích và tìm hiểu thêm. 














- 88 - 





+ Khi quan sát cầu vồng, nhiều khi 

ta trong thấy hai cầu vồng cùng một lúc, 

cầu vồng ngoài (gọi là tay vịn) mờ nhạt 

hơn so với cầu vồng trong. Hãy giải thích 

tại sao ? 

+ Khi quan sát được cầu vồng ta 

phải đứng như thế nào với mặt trời? 

GV có thể chiếu hình ảnh minh hoạ 

cho HS thấy điều đó: 

+ GV cho HS thảo luận về ứng dụng 

của hiện tượng tán sắc ánh sáng được 

dung trong máy quang phổ. 

Hoạt động 6: Kết thúc bài học. 

- Giới thiệu thí nghiệm III của Niu-tơn, và yêu cầu HS về nhà kiểm 

chứng lại. 

- Giải đáp thắc mắc của HS. 















- 89 - 


BÀI 2: 

KHÚC XẠ ÁNH SÁNG. (SÁCH CHUẨN) 




A. MỤC TIÊU 

1. Kiến thức 

-Phát biểu được định luật khúc xạ ánh sáng 

-Trình bày được khái niệm chiết suất tuyệt đối, chiết suất tỷ đối và mối quan 

hệ giữa các chiết suất này với tốc độ ánh sáng trong các môi trường 

-Trình bày được tính chất thuận nghịch của sự truyền ánh sáng và chỉ ra sự thể 

hiện tính thuận nghịch này ở định luật khúc xạ ánh sáng. 

2. Kỹ năng 

GV rèn luyện cho HS: 

-Kỹ năng quan sát thí nghiệm. 

-Kỹ năng thu thập và xử lý thông tin. 

-Kỹ năng vận dụng được hệ thức của định luật khúc xạ ánh sáng giải 

thích một số hiện tượng trong thực tế. 

3. Thái độ 

GV bồi dưỡng cho HS: 

-Có hứng thú học Vật lý 

-Có tinh thần hợp tác trong học tập cũng như trong việc áp dụng các 

kiến thức đã đạt được. 

B. CHUẨN BỊ 

1. Giáo viên 

• Dụng cụ thí nghiệm 

-Một ly nước và một chiếc thìa. 

-Bộ thí nghiệm biểu diễn quang hình học. 

• Máy vi tính và máy chiếu. 


2. Học sinh 

- Ôn lại các kiến thức về quang đã học ở cấp 2. 














- 90 - 





C. TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NHẬN THỨC. 

Hoạt động 1: Ôn tập kiến thức cũ và đặt vấn đề cho bài học. 

• GV yêu cầu và hướng dẫn cho HS nhắc lại các nội dung: 

+ Định luật truyền thẳng ánh sáng 

+ Vẽ ảnh của một vật qua gương phẳng. 

+ Điều kiện mắt ta nhìn thấy ảnh của vật. 

• Yêu cầu quan sát và nhận xét chiếc thìa trong cốc nước? 

Vấn đề đặt ra: Tại sao chiếc thìa trong ly nước như bị gãy ở 

mặt phân cách 2 môi trường? 

GV yêu cầu một số HS giải thích hiện tượng thí nghiệm trên. 

Câu trả lời của HS sẽ chưa thật chính xác xuất hiện tình huống có vấn đề. 

GV:Bài học hôm nay sẽ giúp chúng ta giải thích vấn đề nêu trên và trên cơ sở 

đó có thể giải thích được nhiều hiện tượng khác trong đời sống… 

Hoạt động 2: Nghiên cứu sự khúc xạ ánh sáng. 


* Làm thí nghiệm với 2 

trường hợp: 

+ Khi cho tia sáng 

truyền trong không khí. 

+ Khi cho tia sáng 

truyền từ không khí vào 

một môi trường khác. 

GV nhận xét ý kiến 

của HS và nêu lại định 

nghĩa. 

+Quan sát thí nghiệm và 

rút ra nhận xét đường 

truyền của tia sáng trong 

2 trường hợp thí nghiệm 

GV thực hiện. 

+ Phát biểu hiện tượng 

khúc xạ ánh sáng. 

I. Sự khúc xạ ánh sáng 

1. Hiện tượng khúc xạ 

ánh sáng 

- Ví dụ. 

- Nhận xét: Ánh sáng 

bị lệch phương khi 

truyền qua hai môi 

trường trong suốt khác 

nhau. 


-Định nghĩa (sgk/162) 














- 91 - 





* GV làm thí nghiệm : 

+ Giới thiệu các ký hiệu 

cần thiết (góc tới i, góc 

phản xạ r, tia tới, tia 

khúc xạ). 

+ Tiến hành làm thí 

nghiệm 

Cho các góc tới i khác 

nhau, cho HS đọc góc 

phản xạ tương ứng. 

+ Chia nhóm HS: 1 bàn 

một nhóm và cho thảo 

luận, hướng dẫn HS xử 

lý số liệu . 

+Giới thiệu đồ thi 26.4 

và 26.5 và giới thiệu cho 

HS thấy sự phụ thuộc 

của góc r theo góc i và 

của sinr theo sini. 

Yêu cầu HS phát 

biểu định luật khúc xạ 

ánh sáng GV giới thiệu 

hiện tượng khúc xạ ánh 

sáng. 

+ HS quan sát thí 

nghiệm. 

+Ghi số liệu. 

+Thảo luận, xử lý số 

liệu. 

+ Trả lời kết quả của thí 

nghiệm. 

Phát biểu định luật. 

2 Định luật khúc xạ 

ánh sáng 

a. Thí nghiệm 

+Tia khúc xạ nằm 

trong mặt phẳng tới 

+ góc tơi i tăng thì góc 

khúc xạ r tăng 

+ 

sin i =hằng số. 

sin r 

b. Phát biểu định luật 

khúc xạ ánh sáng. 

(SGK/ 163) 






Hoạt động 3: Tìm hiểu chiết suất của môi trường. 










- 92 - 






- Thông báo chiết suất tỉ 

đối . Cho HS thảo luận 

theo bàn các vấn đề: 

+n 21 >1 

+n 21 1: thì r






- 93 - 





- Cho một đồng xu vào 

trong một cái chậu nước. 

Mời 2 HS lên và quan 

sát đồng xu, yêu cầu: 1 

HS lùi ra xa và khi 

không còn thấy đồng xu 

thì dừng lại.1 HS dùng 

nước đổ vào vào chậu. 

HS rút ra hiện tượng và 

giải thích. 

- GV yêu cầu 1 HS lên 

vẻ ảnh của điểm S. 

- Cho HS nhận xét ảnh 

của điểm S và giải thích 

2 trường hợp đã nêu. 

- 2 HS tiến hành trò 

chơi. 

- Đưa ra nhận xét và 

giải thích hiện tượng. 

Hoạt động 4: Tìm hiểu tính thuận nghịch trong sự truyền ánh sáng. 


Nêu câu hỏi “ Hãy thể 

hiện tính thuận nghịch 

trong sự truyền ánh sáng 

ở định luật khúc xạ”. 

Mở rộng cho các trường 

hợp: truyền thẳng và 

-Ghi vở 

-Thảo luận 

- HS lên bảng thể hiện 

tính thuận nghịch trong 

sự truyền của ánh sáng. 

III.Tính thuận nghịch 

của sự truyền ánh sáng 

-Ánh sáng đi theo chiều 

nào thì có thể truyền 

ngược lại theo chiều đó. 















- 94 - 


phản xạ ánh sáng. 




Yêu cầu HS sử dụng 

các dụng cụ thí nghiệm 

đã co sẵn. 

Hoạt động 5: Vận dụng và củng cố. 

tiết học. 

sáng. 

GV: cho HS nhắc lại các nội dung các kiến thức cơ bản đã lĩnh hội trong 

HS: Nhắc lại nội dung kiến thức đã học qua bài hiện tượng khúc xạ ánh 

GV giới thiệu một số hiện tượng, yêu cầu HS giải thích và có thể về nhà 

nghiên cứu thêm. 

+Khi pha nước đường, trong cốc giữa những khối nước ta thấy có những 

vân trong suốt. Hãy giải thích hiện tượng này? 

+ Khi nước sông hồ trong, ta có thể nhìn thấy tận đáy và tưởng chừng 

như nó rất cạn nhưng kỳ thực là nó sâu hơn ta tưởng, đó cũng do sự nâng lên 

của đáy sông, hồ vì hiện tượng khúc xạ ánh sáng. Với góc nhìn càng lớn thì 

độ nâng lên của ánh càng lớn. 

+ Một người nhìn thấy con cá ở trong nước. Nếu muốn đâm trúng con 

cá,thì người đó phải phóng mũi lao và chổ nào? tại sao lại như vậy nhỉ? 

+ Trong thực tế, người ta nhìn thấy Mặt Trời ló ra khi nó chưa mọc thực 

sự ngang đường chân trời. Và tương tự, vào lúc hoàng hôn ta vẫn còn nhìn 

thấy Mặt Trời khi nó thực sự lặn ở chân trời. 















- 95 - 


BÀI 3: 

HIỆN TƯỢNG PHẢN XẠ TOÀN PHẦN (SÁCH CHUẨN) 




A. MỤC TIÊU. 

phần. 

1. Kiến thức: 

- Phát biểu được định nghĩa “hiện tượng phản xạ toàn phần”. 

- Tính được góc giới hạn và nêu được các điều kiện để có phản xạ toàn 

- Trình bày được cấu tạo và hoạt động của sợi quang. 

2. Kỹ năng: GV rèn luyện cho HS: 

- Kỹ năng tiến hành, quan sát và thu thập kết quả thí nghiệm. 

- Kỹ năng vận dụng kiến thức đã học giải thích một số hiện tượng 

trong thực tế cuộc sống. 

4. Thái độ: GV bồi dưỡng cho HS: 

- Thái độ tích cực trong học tập 

- Trung thực trong khoa học. 

B. CHUẨN BỊ. 

3. Giáo viên. - Bộ thí nghiệm quang hình học biểu diễn. 

4. Học sinh. - Học bài cũ. 

- Máy vi tính, máy chiếu và một màn ảnh rộng. 

- Chuẩn bị cho bài học mới. 

C. TỔ CHỨC CÁC HOẠT ĐỘNG NHẬN THỨC. 

Hoạt động 1: Kiểm tra bài cũ. Giới thiệu nội dung bài học. 

- Kiểm tra bài cũ bằng PP đàm thoại. 


- GV thông báo những yêu cầu chính, những nội dung chính cho HS. 














- 96 - 





Hoạt động 2: Tổ chức tình huống học tập, đề xuất vấn đề. 

GV cho HS quan sát một số hình ảnh liên 

quan đến bài học. Và yêu cầu HS giải thích các 

hiện tượng đó. 

HS quan sát, suy nghĩ và trả lời. Câu trả 

lời của HS chưa thật chính xác xuất hiện 

tình huống có vấn đề. 

GV: Bài học hôm nay sẽ giúp chúng ta giải quyết các vấn đề nêu trên và 

giải thích một số hiện tượng khác xảy ra trong cuộc sống hằng ngày. 

Hoạt động 3: Sự truyền ánh sáng vào môi 

trường chiết quang hơn. 

1.Thí nghiệm: 

GV giới thiệu TN, và yêu cầu 2 HS lên 

tiến hành, 1 HS ghi ra kết quả TN. 

GV đưa ra ý kiến tổng hợp cuối cùng. 

2. Góc giới hạn phản xạ toàn phần. 

Từ thí nghiệm HS đã tiến hành, GV đưa ra khái niệm góc giới hạn. 

Hoạt động 4: Hiện tượng phản xạ toàn phần. 

1. Định nghĩa. 


GV yêu cầu HS phát biểu định nghĩa hiện tượng phản xạ toàn phần. 

2. Điều kiện để có phản xạ toàn phần. 














- 97 - 





QUANG. 

Từ thí nghiệm đã tiến hành, HS rút ra điều kiện để có hiện tượng phản xạ 

toàn phần. 

GV chỉ tổng kết và rút ra kết luận cuối cùng. 

Hoạt động 5: Ứng dụng của hiện tượng phản xạ toàn phần: CÁP 

GV cho HS đọc sách. 

GV yêu cầu HS trình bày về cấu tạo và công dụng của “cáp quang”. 

GV bổ sung ý kiến của HS. 

Hoạt động 6: Củng cố và vận dụng kiến thức. 

- GV cho HS quan sát lại các hình ảnh đầu bài học và yêu cầu HS giải 

thích. GV bổ sung lại ý kiến. 

- GV có thể cho HS trả lời thêm một số câu hỏi: 


+ Vào những ngày mùa hè nóng nực và ít gió, đi trên xe ôtô,hay xe mô 

tô nhìn tới phía trước, ở đằng xa ta thấy mặt đường loang loáng như có 














- 98 - 





nước chảy qua nhưng khi tới gần thì đường khô ráo, hiện tượng này gọi 

là hiện tượng ảo tượng. Tại sao có hiện tượng như vậy? Hãy giải thích 

điều đó? 

+ Dựa vào hiện tượng phản xạ toàn phần, người ta đã chế tạo ra một loại 

đèn trang trí để bàn rất đẹp. Đèn gồm một cái hộp tròn bằng nhựa, phía trên 

có một lỗ nhỏ dùng để cắm vào đó rất nhiều sợi nhỏ như cước, phía trong hộp 

có một bóng đèn điện nhỏ. Vào ban đêm, khi bật đèn, ta thấy ở đầu những sợi 

nhỏ sáng lên rát đẹp, nhưng toàn thân của những sợi nhỏ ấy lại không có ánh 

sáng lọt ra. Hãy giải thích xem người ta đã làm cái đèn đó như thế nào? 















- 99 - 


Chương 3: 




THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM 

3.1 Mục đích của thực nghiệm sư phạm. 

Mục đích của thực nghiệm sư phạm là kiểm nghiệm giả thuyết khoa học 

của đề tài, cụ thể là: Các giờ học Vật lý được tăng cường sử dụng BTTT có 

tác dụng như thế nào đến: 

- Việc phát huy tính tích cực, tự lực của học sinh trong học tập. 

- Khả năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn cho học sinh. 

3.2 Đối tượng và nội dung thực nghiệm sư phạm. 

3.2.1 Đối tượng thực nghiệm sư phạm. 

Là GV, HS và tiến trình dạy học nội dung phần Quang học. Trong 

đó GV có tăng cường sử dụng BTTT trong quá trình dạy học. 

3.2.2 Nội dung thực nghiệm sư phạm. 

Ở các lớp thực nghiệm, GV dạy theo giáo án thực nghiệm đã soạn, trong 

quá trình dạy học GV tăng cường sử dụng các BTTT. Các bài giảng tiến hành 

thực nghiệm thuộc phần Quang học gồm: 

Bài 1: Khúc xạ ánh sáng. 

Bài 2: Phản xạ toàn phần. 

Ở các lớp đối chứng, GV sử dụng PP dạy học thông thường, không có sự 

tăng cường sử dụng các BTTT. 

Do điều kiện hạn về mặt thời gian nên tôi chỉ tiến hành thực nghiệm sư 

phạm về mặt định tính chưa có điều kiện để tiến hành thực nghiệm về mặt 

định lượng. 

3.3 Phương pháp thực nghiệm sư phạm. 

3.3.1 Chọn mẫu thực nghiệm sư phạm. 


Số HS được khảo sát trong quá trình thực nghiệm sư phạm là 236 học 

sinh thuộc trường THPT Phan Đăng Lưu tỉnh Thừa Thiên Huế. Trong đó có 2 














- 100 - 





lớp thuộc thực nghiệm (11B 5, 11B 6 ); và 2 lớp thuộc nhóm đối chứng (11 B 13 ; 

11B 15 ). 

3.3.2 Quan sát giờ học. 

Các lớp thực nghiệm được quan sát và ghi chép về giờ học theo các nội 

dung của tiến trình dạy học: 

- Mức độ sử dụng BTTT trong các khâu của quá trình dạy học. 

- Mức độ hợp lý sử dụng BTTT của GV và khả năng phân tích, vận 

dụng kiến thức vào thực tiễn của HS. 

- Không khí lớp học, tính tích cực của HS (thông qua thái độ học 

tập, trạng thái tinh thần biểu hiện trên nét mặt, tinh thần hăng say và phát biểu 

ý kiến…) 

- Mức độ hiểu bài của HS và năng liên hệ kiến thức với những vấn 

đề trong thực tế đời sống. 

dạy. 

Sau mỗi tiết học, lắng nghe ý kiến đóng góp của GV và HS cùng dự tiết 

3.4 Đánh giá giờ học. 

Quan sát giờ học của các lớp thực nghiệm được tiến hành theo tiến trình 

đã xây dựng. Lắng nghe ý kiến đóng góp của GV và HS, tôi rút ra một số ý 

kiến sau: 

- Số lượng BTTT sử dụng trong các tiết dạy là không quá tải đối với 

HS và GV, đảm bảo đến nhịp độ, tiến trình bài dạy. 

- Sử dụng BTTT tăng cường được hoạt động của HS, rút ngắn thời 

gian diễn giảng của thầy. 

- Những BTTT đặt ra trong giờ học lôi cuốn được HS tham gia học 

tập và xây dựng bài học. 















- 101 - 


KẾT LUẬN. 




Đối chiếu với mục đích nghiên cứu, các nhiệm vụ cần nghiên cứu, các 

nhiệm vụ cần giải quyết của đề tài và kết quả đã đạt được, chúng tôi rút ra 

một số kết luận sau: 

• Làm sáng tỏ được cơ sở lý luận của việc phát huy tính tích cực, 

chủ động, sáng tạo của học sinh trong quá trình giảng dạy vật lý ở trường phổ 

thông. Đồng thời, nghiên cứu một số biện pháp dạy học nhằm phát huy tính 

tích cực, chủ động sáng tạo của học sinh trong quá trình tiếp nhận kiến thức. 

• Xây dựng được các bài tập có nội dung thực tế khá đầy đủ trong 

phần Quang học ở trường THPT theo chương trình sách mới và sách thí điểm 

hiện nay. 

• Từ những bài tập đã xây dựng được, chúng tôi tiến hành soạn 3 

giáo án theo 3 hình thức dạy khác nhau. 

• Chúng tôi đã tiến hành dạy thực nghiệm 2 giáo án qua đợt thực 

tập của mình, và kết quả phản hồi thu được là khá khả quan. 

• Qua đợt thực tập sư phạm và kết quả điều tra tại một số trường 

THPT mà chúng tôi đã tiến hành cho phép tôi rút ra kết luận về cơ bản hiệu 

quả bước đầu của việc sử dụng BTTT trong quá trình dạy học: 

+ Trong điều kiện hiện nay, việc sử dụng các BTTT là cần thiết. 

+ Hầu hết các em HS tham gia tích cực, sôi nổi xây dựng bài khi tiết 

học có sử dụng BTTT. 

+ Việc đưa BTTT vào tiết dạy bắt buộc HS phải hoạt động nhiều, vì 

vậy khả năng độc lập sáng tạo, tự chủ của HS được phát huy làm cho hiệu quả 


của tiết học cao hơn nhiều. 














- 102 - 





Tóm lại, việc áp dụng các BTTT vào dạy học vật lý ở trường THPT hiện 

nay là một việc làm khả thi và cần thiết để góp phần nâng cao chất lượng đào 

tạo, đáp ứng các yêu cầu của sự nghiệp giáo dục trong thời đại mới. 

Tuy nhiên, do hạn chế của đề tài, thời gian và nhận thức của bản thân mà 

đề tài chỉ mới xây dựng được hệ thống BTTT phần Quang học. Chính vì vậy, 

để hoàn thiện hệ thống BTTT và phát huy vai trò của nó hơn nữa trong dạy 

học Vật lý ở trường THPT. Hướng phát triển tiếp theo của tôi trong đề tài này 

là: 

+ Tổ chức tốt hơn nữa việc khảo sát, trên cơ đó phân tích thực trạng 

sử dụng BTTT của GV và khả năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn của HS. 

Đồng thời làm rõ những thuận lợi, khó khăn của của việc sử dụng BTTT trong 

dạy học. 

+ Tổ chức thực nghiệm trên nhiều trường và có kết quả thực nghiệm 

định lượng cụ thể hơn nữa. 

+ Bổ sung hệ thống BTTT, các giáo án được tăng cường sử dụng 

BTTT, cập nhật thông tin mới phù hợp với xu thế phát triển hiện nay. 

+ Xây được các giáo án 12 phần tính chất sóng của ánh sáng theo 

sách mới hiện hành. 

Đề tài khoá luận của tôi xin được kết thúc ở đây, mong nhận được sự 

đóng góp ý kiến của quý thầy cô và các bạn. 















- 103 - 





TÀI LIỆU THAM KHẢO 

[1]. Bộ giáo dục và đào tạo, Vật lý 11, nhà xuất bản (NXB) Giáo dục 2007. 

[2]. Bộ giáo dục và đào tạo, Vật lý 11 Nâng cao, NXB dục 2007. 

[3]. Bộ giáo dục và đào tạo, Sách giáo viên Vật lý 11, NXB Giáo dục 2007. 

[4]. Bộ giáo dục và đào tạo, Vật lý 12, sách giáo khoa thí điểm. Ban khoa 

học tự nhiên, NXB Giáo dục 2005. 

[5]. Bộ giáo dục và đào tạo, Chiến lược phát triển giáo dục 2001 -2010. 

[6]. Tài liệu bồi dưỡng giáo viên thực hiện chương trình sách giáo khoa, 

Môn vật lý 11, NXB Giáo dục. 

[7]. Dương Quốc Anh, Nguyễn Mộng Hưng, Chìa khóa vàng vật lý, NXB 

Quốc gia Hà Nội, 2002. 

[8]. Lê Văn Giáo, giáo trình phương pháp giải bài tập vật lý, Huế 2002. 

[9]. TS Lê Văn Giáo, PGS – TS Lê Công Triêm, Ths Lê Thúc Tuấn, Một số 

vấn đề về phương pháp dạy học Vật lý ở trường trung học phổ thông, 

NXB Giáo Dục, Hà Nội 2005. 

[10]. Nguyễn Thanh Hải, Bài tập thực tế và định tính Vật lý 12, NXB Giáo 

Dục, Hà Nội, 2005. 

[11]. Nguyễn Thanh Hải, Nghiên cứu và sử dụng bài tập định tính và câu hỏi 

thực tế trong dạy học Vật lý ở trường trung học phổ thông, luận văn thạc 

sĩ giáo dục, Huế 2006. 

[12]. Mạnh Hùng – Việt Thanh, Bất ngờ và lý thú trong vật lý, NXB Đà Nẵng. 

[13]. Xây dựng hệ thống bài tập định tính nhằm phát huy tính tích cực, chủ 

động, sáng tạo trong hoạt động nhận thức của học sinh sau khi giảng 


dạy phần quang hình học và tán sắc ánh sáng”, Trần Thế An, Khóa luận 

tốt nghiệp 2007. 














- 104 - 


[14] I.A.Ipê-Rem-Man, Vật lý vui, quyển 1 và quyển 2, NXB Giáo dục 2002. 




[15]. Nguyễn Đức Thâm, Nguyễn Ngọc Hưng, Tổ chức hoạt động nhận thức 

cho học sinh trong dạy học Vật lý ở trường trung học phổ thông, NXB 

đại học quốc gia Hà Nội, 2001. 

[16]. Trái Đất hãy ngừng quay! NXB văn hóa thông tin, 2003. 

[17]. Một số trang web tham khảo: 

http://vietsciences.free.fr 

http://www.thienvanvietnam.com 

http://www.thuvienvatly.com 

http://tvtl.bachkim.vn 















- 105 - 


PHỤ LỤC 1 




ĐẠI HỌC HUẾ 

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM 

KHOA VẬT LÝ 

PHIẾU ĐIỀU TRA 

Các bạn học sinh thân mến, để góp phần nâng cao chất lượng dạy và học 

môn Vật lý ở trường Trung Học phổ thông, chúng tôi tiến hành nghiên cứu một 

số biện pháp nhằm phát huy tính tích cực và khả năng hoạt động của các bạn 

trong giờ học Vật lý. 

Việc nghiên cứu này sẽ thực sự mang lại hiệu quả nếu có sự cộng tác của 

chính bản thân các bạn. Chúng tôi chân thành cảm ơn các bạn vì sự cộng tác đó. 

Xin các bạn vui lòng điền các thông tin sau: 

Ngày……. tháng…….năm 2008. 

Họ và tên:…………………….. 

(Bạn có thể không ghi tên nếu thấy bất tiện). 

Giới tính: Nam 

Nữ. 

Học sinh lớp:………. Trường THPT………………….Tỉnh………… 

Sau đây là các câu hỏi gồm các phương án kèm theo, các bạn hãy khoang 

tròn vào phương án trả lời mà bạn cho là phù hợp nhất với suy nghĩ của mình: 

1. Trong các giờ học Vật lý, bạn có thường xuyên thảo luận theo nhóm 

với nhau về các vấn đề do thầy, cô giáo đặt ra không? 

A. Thường xuyên B. Ít khi C. Rất ít khi D.Không bao 

giờ. 

2. Trong các giờ học Vật lý bạn thích giải loại bài tập nào trong các loại 

bài tập sau đây: 

A. Bài tập định lượng. B. Bài tập thực tế. 

C. Bài tập đồ thị D. Bài tập thí nghiệm. 















- 106 - 





3. Ở trên lớp bạn có thường giải thích các hiện tượng Vật lý do Thầy, Cô 

giáo đặt ra không? 

A. Thường xuyên B. Ít khi 

C. Rất ít khi D. Không bao giờ. 

4. Bạn có cảm thấy hứng thú không khi trong các giờ học thầy, cô giáo sử 

dụng bài tập thực tế: 

A. Rất hứng thú B. Hứng thú 

C. Bình thường D. Không hứng thú. 

5. Ở nhà, bạn có thường vận dụng các kiến thức Vật lý để giải thích các 

hiện tượng Vật lý không? 

A. Thường xuyên B. Ít khi C. Rất ít khi D. Không bao 

giờ 

6. Nếu bạn phải giải thích một hiện tượng vật lý (chẳng hạn như: Tại sao 

khi chăm bón cây trồng, người ta phải xới tơi đất xung quanh gốc cây?) bạn 

nghĩ như thế nào về khả năng trả lời của mình? 

A. Dễ dàng B. Hơi khó C. Khó D. Rất khó 

7. Trong các bài kiểm tra Vật lý (15 phút, một tiết hay kiểm tra học kỳ), 

bạn có gặp câu hỏi về giải thích hiện tượng vật lý không? 

có 

A. Không có B. Rất ít có C. Ít có D. Thường xuyên 

8. Theo bạn việc bạn giải các bài tập thực tế làm cho bạn hiểu bài như 

thế nào? 

A. Rất tốt B. Tốt C. Bình thường D. Kém 

--------------------------***--------------------------- 

Một lần nữa chúng tôi xin chân thành cảm ơn sự cộng tác của các bạn. 

Chúc các bạn đạt được nhiều thành tích trong học tập. 















- 107 - 


PHỤ LỤC 2 




Bảng P2.1 Danh sách các trường được điều tra (tháng 3,4 / 2008) 

STT Tên trường Lớp Số lượng Tỉnh 

1 THPT Phan Đăng Lưu 11B 5 ; 

11B 6 ; 11B 2 

Thừa Thiên Huế 

2 THPT Thuận An 10B 6 ; 11B 4 Thừa Thiên Huế 

Bảng P2.2 Kết quả điều tra tổng hợp. 

(Tính theo số lượng và tỉ lệ % trên tổng số 211 học sinh được điều tra) 

Câu hỏi A B C D 

1 0(0%) 97(46%) 101(48%) 13(6%) 

2 10(4,6%) 184(70%) 11(5,4%) 42(20%) 

3 17(8%) 44(21%) 108(51%) 42(20%) 

4 85(40%) 65(31%) 53(25%) 8(4%) 

5 17(8%) 32(15%) 103(49%) 59(28%) 

6 17(8%) 32(15%) 92(44%) 70(33%) 

7 113(53,5%) 53(25%) 45(21%) 0(0%) 

8 83(39,5%) 106(50%) 21(10%) 1(0,5%) 















- 108 - 


43-44,55,57,68,74,76-82,94,96,97,105-106 




-42,45-54,56,58-67,69-73,75,83-93,95,98-104,107-116

BÀI TẬP CÓ NỘI DUNG THỰC TẾ PHẦN QUANG HÌNH HỌC LỚP 11 THPT - MAI THỊ LỆ GIANG

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?