E820G1 Historia_zakres rozszerzony_kl

2019 

HISTORIA 

PODRĘCZNIK ● LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES ROZSZERZONY 

4

JOLANTA CHOIŃSKA-MIKA, PIOTR SZLANTA, 

ANDRZEJ ZAWISTOWSKI 

HISTORIA 

PODRĘCZNIK ● LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES ROZSZERZONY 

4

Spis treści 

I. Europa i świat podczas II wojny światowej 

1. Obrona Polski w 1939 r. 8 

2. Działania wojenne w latach 1939–1942 23 

3. Polityka Niemiec w okupowanej Europie 42 

4. Wielka koalicja antyhitlerowska 57 

5. Przełom na frontach i zakończenie II wojny światowej 67 

Powtórzenie. Polecenia – źródła – konteksty 87 

II. Polska w latach II wojny światowej 

6. Polska pod okupacją niemiecką i sowiecką 92 

7. Ludobójcza polityka okupantów wobec obywateli II Rzeczpospolitej 104 

8. Władze polskie na uchodźstwie 119 

9. Polskie Państwo Podziemne 134 

10. Polacy na frontach II wojny światowej 153 

11. Polityka sowiecka w stosunku do Polski 1942–1944 167 

12. Akcja „Burza” i powstanie warszawskie 177 


III. Polska i świat po II wojnie światowej 

13. Europa po II wojnie światowej 202 

14. Początki zimnej wojny 1945–1955 212 

15. Ziemie polskie po II wojnie światowej 225 

16. Tworzenie podstaw władzy komunistycznej w Polsce 238 

17. Podziemie niepodległościowe w walce z władzą komunistyczną 254 

18. Stalinizm w Polsce 1947–1956 264 


IV. Świat w 2. połowie XX wieku 

19. Europa Środkowo-Wschodnia pod wpływami sowieckimi 288 

20. Nowa mapa świata. Dekolonizacja 302 

21. Konflikty na Bliskim Wschodzie 318 

22. Zimna wojna – rywalizacja USA i ZSRS o dominację w świecie 330 

23. Daleki Wschód po II wojnie światowej 346 

24. Integracja europejska 357 

25. Przemiany społeczne, kulturowe i technologiczne na Zachodzie 

w 2. poł. XX w. 371 

Powtórzenie. Polecenia – źródła – konteksty 386

V. Polska Rzeczpospolita Ludowa 

26. Rok 1956 – Poznański Czerwiec i Polski Październik 390 

27. Polska w czasach Władysława Gomułki 1956–1970 402 

28. Protesty społeczne 1968 i 1970 r. 415 

29. Dekada Edwarda Gierka 1970–1980 426 

30. Opozycja polityczna w PRL w latach 1976–1980 442 

31. Narodziny „Solidarności” 1980–1981 451 

32. Czas stanu wojennego 1981–1983 464 

33. Polacy poza Polską 475 


VI. Polska i świat na przełomie XX i XXI wieku 

34. Kryzys w Związku Sowieckim 490 

35. Upadek Polski Ludowej i narodziny III Rzeczypospolitej 501 

36. Jesień Ludów 1989 r. i jej konsekwencje 516 

37. Rozpad Związku Sowieckiego, Czechosłowacji i Jugosławii 529 

38. Świat na początku XXI wieku 540 

39. III Rzeczpospolita 553 

40. Polska w integrującym się świecie 565 


Indeks ważniejszych pojęć 584 

Źródła fotografii i ilustracji 586

jak korzystać z podręcznika 

Przeczytaj, zapamiętaj, dowiedz się więcej 

ŚLADY PRZESZŁOŚCI 

WARTO WIEDZIEĆ 

BIOGRAM 

Obozy zagłady – specjalne obozy zorganizowane 

przez Niemców w celu masowego 

zabijania Żydów, Romów i Sinti. 

Przybywający do nich ludzie byli natychmiast 

kierowani do komór gazowych. 

objaśnienia 

ważniejszych 

pojęć 

Porządkuj wydarzenia i procesy historyczne 

WIELKA BRYTANIA 

I FRANCJA WYPOWIADAJĄ 

WOJNĘ NIEMCOM 

PODPISANIE KARTY 

ATLANTYCKIEJ 

OGŁOSZENIE 

DEKLARACJI NARODÓW 

ZJEDNOCZONYCH 

KONFERENCJA 

WIELKIEJ TRÓJKI 

W JAŁCIE 

3 IX 1939 

14 VIII 1941 

1 I 1942 

4–11 II 1945 

KALENDARIUM 

2 VIII 1945 koniec konferencji wielkiej trójki w Poczdamie 

27 IX 1947 założenie Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych, tzw. Kominformu 

5 VI 1947 ogłoszenie w USA założeń Planu Marshalla 

VI 1948 – V 1949 kryzys berliński 

4 IV 1949 utworzenie Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego 

Sprawdzaj wiedzę, ćwicz i doskonal umiejętności 

? Wyjaśnij znaczenie bitwy o Midway dla działań wojennych 

na Dalekim Wschodzie. 

POLECENIA 

1. Przedstaw cele rządu gen. Władysława Sikorskiego i omów 

ich realizację w latach 1939–1943. 

polecenia do ilustracji, 

map, schematów 

i diagramów 

polecenia na zakończenie 

lekcji 

POWTÓRZENIE 

POLECENIA – ŹRÓDŁA – KONTEKSTY 

Zadanie 1. 

Scharakteryzuj system sowieckiej polityki represyjnej wobec różnych grup społeczeństwa polskiego 

w latach 1939–1943. 

Zadanie 2. 

Omów cele polityki narodowościowej władz niemieckich na okupowanych ziemiach polskich 

polecenia powtórzeniowe 

na zakończenie działów 

i przedstaw sposoby ich realizacji. 

Pamiętaj, by odpowiedzi do wszystkich zadań zamieszczonych w podręczniku zapisywać 

Zadanie 3. 

w zeszycie przedmiotowym. 

Zdaniem wielu polskich historyków decyzja o opuszczeniu ZSRS przez wojska gen. W. Andersa 

była nieunikniona. Czy zgadzasz się z tą tezą? Odpowiedź uzasadnij. 

Zadanie 4. 

„Polscy żołnierze walczyli z Niemcami od pierwszego dnia wojny w 1939 r. aż do samego jej końca 

w 1945 r.”. Czy zgadzasz się z tą opinią? Odpowiedź uzasadnij. 

Zadanie 5.

I. EUROPA I ŚWIAT PODCZAS 

II WOJNY ŚWIATOWEJ 

• Agresje Niemiec i Związku Sowieckiego w latach 1939–1941 

• Polityka hitlerowskich Niemiec w okupowanej Europie 

• Życie codzienne pod okupacją 

• Holokaust – zagłada Żydów 

• Narodziny i działania wielkiej koalicji antyhitlerowskiej 

• Działania wojenne w Europie 1941–1945 

• Wojna na Dalekim Wschodzie 

7

1 Obrona Polski w 1939 r. 

• Atak niemiecki i sowiecki na Polskę 

• Wybuch II wojny światowej 

• Walki w obronie Rzeczpospolit ej we wrześniu i w październiku 1939 r. 

• Bilans wojny obronnej 

PAKT 

RIBBENTROP- 

-MOŁOTOW 

ATAK NIEMIECKI 

NA POLSKĘ 

WYPOWIEDZENIE 

WOJNY NIEMCOM 

PRZEZ WIELKĄ 

BRYTANIĘ I FRANCJĘ 

ARMIA CZERWONA 

ATAKUJE 

RZECZPOSPOLITĄ 

W WARSZAWIE 

POWSTAJE 

SŁUŻBA ZWYCIĘSTWU 

POLSKI 

KAPITULACJA SGO „POLESIE” 

POD KOCKIEM KOŃCZY 

OPÓR REGULARNYCH 

ODDZIAŁÓW WOJSKA 

POLSKIEGO 

23 VIII 

1 IX 

3 IX 

17 IX 

27 IX 

5 X 

8 

W przededniu wojny 

Na przełomie 1938 i 1939 r. politycy Francji i Wielkiej Brytanii liczyli, że prowadzona przez 

nich polityka appeasementu (czytaj: epizmentu) powstrzyma ekspansję Adolfa Hitlera i oddali 

groźbę wojny. Były to jednak złudne nadzieje. Już jesienią 1938 r. Niemcy zaproponowały Polsce 

zawarcie na 25 lat paktu o nieagresji. W zamian zażądały od Polaków zgody na likwidację 

Wolnego Miasta Gdańska i włączenia miasta do Rzeszy. Oczekiwano też, że Warszawa zgodzi się 

na budowę eksterytorialnej trasy i linii kolejowej przecinającej polskie Pomorze i łączącej Niemcy 

z Prusami Wschodnimi. Rząd polski odrzucił niemiecką propozycję. 

W marcu 1939 r. Niemcy złamały zawarty pół roku wcześniej układ monachijski i doprowadziły 

do likwidacji państwa czechosłowackiego. Kolejnym krokiem było odebranie Litwie 

Kłajpedy. Wydarzenia te zmieniły kierunek polityki 

brytyjskiej i francuskiej. Na początku kwietnia 1939 r. 

Wielka Brytania, która dotąd nie była związana z Polską 

układami wojskowymi, formalnie udzieliła Polsce gwarancji 

bezpieczeństwa. Identyczne zapewnienie złożyła 

Francja. W odpowiedzi Hitler zerwał zawartą w 1934 r. 

deklarację polsko-niemiecką o niestosowaniu przemocy. 

Niemcy do wojny z Polską przygotowywali się już 

od początku kwietnia 1939 r. W tym samym czasie 

z Moskwy wysyłano sygnały, że Stalin jest gotowy złagodzić 

dotychczasową antyniemiecką politykę i zawrzeć 

porozumienie z Berlinem. Ostatecznie doszło do spotkania 

ministrów spraw zagranicznych obu państw, 

Joachima von Ribbentropa i Wiaczesława Mołotowa, 

i 23 sierpnia 1939 r. Niemcy i ZSRS zawarły układ 

o nieagresji, nazwany paktem Ribbentrop-Mołotow. 

Polski plakat propagandowy z 1939 r. 

? Wyjaśnij, jakie jest przesłanie 

plakatu. 

Dołączony do niego tajny protokół ustalał nowy przebieg 

granic w Europie Środkowej. Porozumienie definitywnie 

kończyło porządek wersalski ustanowiony w Europie

1. Obrona Polski w 1939 r. 

po I wojnie światowej. Pakt moskiewski umożliwiał Hitlerowi atak na Polskę i tym samym oznaczał 

realizację kolejnego (po przyłączeniu Austrii i rozbiciu Czechosłowacji) etapu planu zawartego 

w Mein Kampf. Sojusz z Sowietami stawał się okazją do przejęcia ziem utraconych przez Niemcy 

na mocy traktatu wersalskiego (1919 r.) i w dalszej perspektywie umożliwiał zdobycie dla niemieckiego 

społeczeństwa tzw. przestrzeni życiowej (niem. Lebensraum, czytaj: lejbensraum). 

Miało to nastąpić poprzez wysiedlenie, wymordowanie lub wynarodowienie ludności mieszkającej 

za wschodnią granicą i w rezultacie uczynić z III Rzeszy najpotężniejsze państwo świata. 

Dla Stalina układ z Niemcami i nadchodząca wojna także oznaczały wymierne korzyści. 

Nadarzała się bowiem okazja do rozpoczęcia ekspansji komunizmu na Zachód i szansa na odzyskanie 

ziem utraconych przez Rosję w wyniku I wojny światowej. 

Sojusz niemiecko-sowiecki zawarty pod koniec sierpnia 1939 r. postawił Polskę w sytuacji, 

której przez całe dwudziestolecie starała się unikać: została zakleszczona pomiędzy dwoma 

silniejszymi i agresywnymi krajami, w których panował system totalitarny. Teoretycznie nie 

była jednak osamotniona. Formalnymi sojusznikami militarnymi Rzeczpospolitej pozostawały 

Rumunia (antysowiecki sojusz podpisany w 1921 r.) oraz Francja (na mocy antyniemieckiego 

układu z 1921 r.). Sojusznikiem Polski stała się również Wielka Brytania. Wiosną 1939 r. 

Brytyjczycy udzielili Polakom gwarancji, a 25 sierpnia 1939 r. Polska i Wielka Brytania 

podpisały traktat sojuszniczy. 

Zestawienie sił francuskich, brytyjskich, niemieckich, polskich i sowieckich 

na początku września 1939 r. 

ALIANCI ZACHODNI NIEMCY* POLSKA ZSRS* 

845 tys. żołnierzy francuskich 

(przed mobilizacją) 

i ok. 100 tys. brytyjskich 

(tylko w Wlk. Brytanii) 

2,7 mln żołnierzy, 

w tym do ataku 

na Polskę 1,8 mln 

1 mln żołnierzy 600 tys. żołnierzy 

2555 czołgów** 2800 czołgów* 800 czołgów 5000 czołgów 

3300 samolotów** 2000 samolotów* 400 samolotów 3000 samolotów 

Na podst.: https://www.polityka.pl/pomocnikhistoryczny/1816286,1,wrzesien-1939-porownanie-sil.read, 

dostęp: 5.11.2021. 

* siły wykorzystane tylko przeciw Polsce ** francuskich i brytyjskich 

? Oceń potencjał militarny Polski i jej sojuszników w porównaniu z Niemcami i ZSRS. 

9

I. EUROPA I ŚWIAT PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ 

Na mocy układów z Francją i Wielką Brytanią Polska powinna otrzymać wsparcie zbrojne 

w ciągu 15 dni od momentu przystąpienia sojuszników do wojny. Dowództwo polskie 

z Naczelnym Wodzem marsz. Edwardem Rydzem-Śmigłym (1886–1941) zdawało sobie sprawę, 

że tylko zmuszenie Niemiec do walki na kilku frontach może dać Polsce szansę na zwycięstwo 

z liczniejszą i lepiej uzbrojoną armią niemiecką. Dlatego też plany obrony kraju uwzględniały 

wsparcie sojuszników. 

Już wiosną 1939 r. Polacy rozpoczęli niejawne przygotowania mobilizacyjne i zasilili rezerwistami 

część jednostek wojskowych, ale dopiero 23 sierpnia Wojsko Polskie przystąpiło do mobilizacji 

w okręgach graniczących z Niemcami. Tydzień później, 30 sierpnia, m.in. pod wpływem 

incydentów granicznych z 26 sierpnia, została ogłoszona mobilizacja powszechna. Początkowo 

planowano ogłosić ją 29 sierpnia, ale termin przesunięto pod naciskiem sojuszników, którzy 

uważali, że taki krok może niepotrzebnie zaognić sytuację. W rezultacie mobilizacja odbywała się 

częściowo już podczas niemieckiego bombardowania i wielu rezerwistów nie dotarło do wyznaczonych 

jednostek wojskowych. 

Związki operacyjne Wojska Polskiego (stan na 1 września 1939 r.) 

NACZELNY WÓDZ MARSZAŁEK EDWARD RYDZ-ŚMIGŁY 

JEDNOSTKA DOWÓDCA SKŁAD ZADANIE 

Armia 

„Pomorze” 

Armia „Poznań” 

Armia „Łódź” 

Armia „Kraków” 

Armia „Karpaty” 

Armia „Modlin” 

Armia „Prusy” 

Samodzielna 

Grupa Operacyjna 

„Narew” 

gen. Władysław 

Bortnowski 

gen. Tadeusz 

Kutrzeba 

gen. Juliusz 

Rómmel 

gen. Antoni 

Szylling 

gen. Kazimierz 

Fabrycy 

gen. Emil 

Przedrzymirski- 

-Krukowicz 

gen. Stefan 

Dąb-Biernacki 

gen. Czesław 

Młot-Fijałkowski 

5 dywizji piechoty, 

brygada kawalerii 

4 dywizje piechoty, 

2 brygady kawalerii 




brygada kawalerii, brygada 

kawalerii zmotoryzowanej 

obrona 

Pomorza 

obrona 

Wielkopolski 

obrona linii 

Łódź–Warszawa 

obrona 

Górnego Śląska 

2 brygady górskie obrona 

Podkarpacia 




brygada kawalerii 



obrona Warszawy 

od strony Prus 

Wsch. 

odwód 

Naczelnego Wodza 

obrona Warszawy 

od strony 

Prus Wsch. 

Wybuch wojny 

31 sierpnia 1939 r. grupa niemieckich funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa (SD) przebrana 

w polskie mundury zajęła radiostację w należących wówczas do Niemiec Gliwicach i nadała 

po polsku wezwanie do walki z Niemcami. Napastnicy pozostawili na miejscu kilka trupów 

10


przebranych w polskie mundury, żeby nie 

było wątpliwości, kto dokonał napadu. Wydarzenie 

w Gliwicach posłużyło Niemcom jako 

pretekst do rozpoczęcia wojny z Polską. 

Atak nastąpił 1 września 1939 r. Rozkaz 

Hitlera wyznaczył termin rozpoczęcia działań 

na godz. 4.45. O 4.48, stojący w gdańskim 

porcie niemiecki pancernik szkolny Schleswig-Holstein, 

rozpoczął ostrzał w kierunku 

polskiej Wojskowej Składnicy Tranzytowej 

na Westerplatte, gdzie stacjonowała załoga 

pod dowództwem mjr. Henryka Sucharskiego 

i kpt. Franciszka Dąbrowskiego. Wydarzenie 

to uznaje się za początek wojny. 

Pancernik Schleswig-Holstein ostrzeliwuje Westerplatte. 


Kiedy rozpoczęła się wojna? 

Choć od wybuchu II wojny światowej minęło już ponad 80 lat, do dzisiaj trwają spory 

o moment jej początku. Pierwotnie Hitler wyznaczył termin ataku na Polskę na 26 sierpnia 

1939 r. Rozkaz jednak, na wiadomość o zawarciu polsko-brytyjskiego sojuszu wojskowego, 

w ostatniej chwili został wstrzymany. Jedynie niewielki oddział niemiecki zaatakował 

polską stację kolejową w Mostach koło Jabłonkowa na Śląsku Cieszyńskim. W tym samym 

czasie w pobliżu Mławy śmiertelne strzały ugodziły dwóch polskich strażników granicznych. 

W kolejnych dniach Niemcy przeprowadzali liczne prowokacje i akcje sabotażowe. 

29 sierpnia niemiecki dywersant podłożył bombę na dworcu w Tarnowie. W wyniku eksplozji 

zginęły przynajmniej 22 osoby, a ok. 30 zostało rannych. Krótko po północy 1 września 

Niemcy zaatakowali polski posterunek graniczny w Jeziorkach (Wielkopolska). Od niemieckich 

kul zginął jeden z wartowników – Piotr Konieczka. Często jest on uważany za 

pierwszą ofiarę II wojny światowej. Do wymiany ognia dochodziło też na Śląsku. Około 

godz. 4.20 rozpoczął się atak na most graniczny w Tczewie, o 4.48 Schleswig-Holstein 

otworzył ogień na Westerplatte, a po godz. 5.00 bomby spadły na Wieluń. Pomimo 

tak wielu wydarzeń związanych z niemieckim atakiem na Polskę przyjęto, że za początek 

wojny należy uznać atak na Westerplatte. 

Atak rozpoczął się bez formalnego wypowiedzenia wojny, a Hitler ogłosił podczas przemówienia 

w Reichstagu, że to Polska napadła na Niemcy, które musiały odpowiedzieć ogniem w obronie 

własnej. Wojska niemieckie realizowały przygotowany wcześniej plan „Fall Weiss” („Plan Biały”). 

Zakładał on przeprowadzenie tzw. wojny błyskawicznej (blitzkrieg, czytaj: blickrig), która 

polegała na zmasowanym ataku na wybrane miejsca przy użyciu broni pancernej, oddziałów 

zmotoryzowanych i lotnictwa. 

Uderzenia na Polskę dokonano jednocześnie z trzech stron: z północnego zachodu – na Pomorze; 

z położonych na północy Prus Wschodnich – na Warszawę; oraz z południa i południowego 

zachodu (z kontrolowanego przez Niemców terytorium Protektoratu Czech i Moraw). Do ataku 

na Polskę przyłączyły się także oddziały słowackie, które wkroczyły na Podhale. Węgrzy, 

sprzymierzeni z III Rzeszą, ale sympatyzujący z Polakami, kategorycznie odmówili udzielenia 

Niemcom wsparcia. 

11


1 2 

(1) Pułkownik Julian Filipowicz, dowódca Wołyńskiej Brygady Kawalerii w swoim gabinecie, 

zdjęcie sprzed wojny. 

(2) Bitwa pod Mokrą, obraz Stefana Garwatowskiego. Bitwa pod Mokrą pokazała, jak skutecznym 

przeciwnikiem dla Wehrmachtu, w tym niemieckich czołgów, była walcząca pieszo kawaleria. 

Pułki kawalerii miały wysokie morale, dysponowały bronią przeciwpancerną, a dzięki koniom 

przemieszczały się szybciej niż piechota. Walkę w szyku konnym podejmowano jedynie 

w ostateczności. Niemiecka propaganda za wszelką cenę starała się stworzyć nieprawdziwy obraz 

polskich kawalerzystów jako szaleńców, którzy z szablami atakują czołgi. 

? Wyjaśnij, w jakim celu Niemcy przedstawiali nieprawdziwy obraz polskiej kawalerii. 

Polski plan obrony zakładał podjęcie walki już na linii granicznej, a następnie kontynuowanie 

jej na liniach wielkich rzek: Narwi, Wisły, Noteci i Warty. Celem obrony było wytrwanie do czasu 

zbrojnego wystąpienia Francji i Wielkiej Brytanii. W pierwszych dniach wojny podczas tzw. 

bitwy granicznej doszło do licznych starć. 1 września pod Mokrą wchodząca w skład Armii 

„Łódź” Wołyńska Brygada Kawalerii dowodzona przez płk. Juliana Filipowicza (1895–1945), 

wzmocniona przez pociąg pancerny, powstrzymywała przez cały dzień natarcie niemieckiej 

dywizji pancernej, zadając jej poważne straty. Od 1 do 5 września w Borach Tucholskich 

trwała bitwa, w której część Armii „Pomorze” próbowała zapobiec przedostaniu się oddziałów 

Wehrmachtu z Niemiec do Prus Wschodnich. Umożliwiło to ewakuację Wojska Polskiego 

z Pomorza i opóźniło wzmocnienie sił napierających na Polskę z Prus Wschodnich. Było to istotne, 

ponieważ w tym samym czasie trwała bitwa pod Mławą (1–3 września). Armia „Modlin” 

powstrzymywała tam niemieckie natarcie w kierunku Warszawy. 

Mimo kilku sukcesów, nie udało się wojskom polskim zatrzymać niemieckiego natarcia. 

Polskie oddziały obawiały się, że zostaną okrążone, dlatego dość szybko wycofały się ze Śląska, 

gdzie ciężar walki z najeźdźcą, m.in. w Katowicach i Chorzowie, podjęła miejscowa samoobrona 

złożona z harcerzy i dawnych powstańców śląskich. 

Symbolicznym końcem tej fazy obrony Polski stał się upadek Westerplatte 7 września. 

Licząca ok. 200 żołnierzy polska załoga miała bronić się maksymalnie 12 godzin, do czasu 

nadejścia odsieczy, w rzeczywistości, m.in. dzięki determinacji kpt. Franciszka Dąbrowskiego, 

walka o polską placówkę trwała znacznie dłużej. 

12


Obrona Westerplatte szybko stała się legendą. Wieści o kontynuowaniu walki przez załogę 

składnicy od samego początku podawało Polskie Radio. Słowa „Westerplatte broni się!” podtrzymywały 

ducha walczących żołnierzy i cywilów w całym kraju. 7 września rano, ze względu 

na planowany przez Niemców szturm oraz wyczerpanie możliwości obrony po stronie polskiej, 

dowódca placówki mjr Henryk Sucharski podjął decyzję o kapitulacji. 

Obrona 

3 września 1939 r. Wielka Brytania i Francja wypowiedziały Niemcom wojnę. Wkrótce 

w stanie wojny z Niemcami znalazły się także brytyjskie i francuskie dominia i terytoria zależne. 

W ten sposób lokalny konflikt zbrojny polsko-niemiecki przekształcił się w wojnę światową. 

Decyzja sojuszników dała Polakom nadzieję na szybkie rozpoczęcie wojny na Zachodzie. 

Spodziewano się, że Niemcy wycofają części sił Wehrmachtu z frontu polskiego i skierują je przeciwko 

Francji i Wielkiej Brytanii. Wojsko Polskie musiało jednak wytrwać do czasu rozpoczęcia 

walk na granicy francusko-niemieckiej. Tymczasem już 8 września niemieckie oddziały pancerne 

dotarły do przedmieść Warszawy, a zorganizowana obrona na linii Wisły, Narwi i Sanu uległa 

załamaniu. W tej sytuacji Naczelny Wódz marsz. Edward Rydz-Śmigły wyraził zgodę na podjęcie 

kontruderzenia. Zadanie miały wykonać oddziały Armii „Poznań” dowodzone przez gen. Tadeusza 

Kutrzebę (nie uczestniczyły one do tej pory w walce) oraz częściowo rozbite na Pomorzu jednostki 

Armii „Pomorze” gen. Władysława Bortnowskiego. Celem ataku było zatrzymanie sił niemieckich 

zmierzających ku Warszawie. Ważny był również efekt psychologiczny planowanego manewru – 

Polacy, którzy do tej pory przede wszystkim się bronili, mieli przejąć inicjatywę i zaatakować. 

9 września wojska polskie przystąpiły do ataku. Tak rozpoczęła się największa bitwa kampanii 

wrześniowej – bitwa nad Bzurą (czasami zwana też bitwą pod Kutnem). Polacy, wykorzystując 

zaskoczenie, w pierwszych dniach odnieśli znaczące sukcesy, jednak z upływem czasu możliwości 

bojowe sił polskich malały i ze względu na niemiecką przewagę techniczną szala zwycięstwa przechyliła 

się na stronę Niemiec. Ostatecznie 22 września bitwa zakończyła się klęską wojsk polskich 

i jedynie nielicznym oddziałom rozbitych armii „Poznań” i „Pomorze” udało się przebić do Warszawy. 

BIOGRAM 

Władysław Raginis (1908–1939) – oficer Wojska Polskiego, 

dowódca obrony odcinka Wizna. 

Do Wojska Polskiego wstąpił w 1927 r. Po ukończeniu szkoły 

oficerskiej rozpoczął służbę w 76. pułku piechoty w Grodnie. 

W 1939 r. przeniesiony do Korpusu Ochrony Pogranicza. We wrześniu 

1939 r. otrzymał zadanie obrony dziewięciokilometrowego 

odcinka na linii Biebrzy i Narwi w okolicach Wizny. Do dyspozycji 

miał 720 ludzi i 12 częściowo niedokończonych schronów. 

Razem z dowodzącym artylerią por. Stanisławem Brykalskim, 

aby wzmocnić morale żołnierzy, złożył przysięgę, że do końca 

będą bronić powierzonych im pozycji. W czasie walk por. Brykalski 

zginął. W obliczu klęski kpt. Raginis polecił ostatnim obrońcom 

złożyć broń lub przebijać się ku polskim oddziałom, a sam popełnił 

samobójstwo, rozrywając się granatem. Obrona odcinka Wizna 

często nazywana jest „polskimi Termopilami”. 

? Wyjaśnij, do jakich wydarzeń nawiązuje określenie 

„polskie Termopile”. Czego symbolem są Termopile? 

Władysław Raginis 

13


Zacięte walki obronne trwały także w innych częściach kraju. Do legendy przeszła bohaterska 

obrona odcinka Wizna (7–10 września), którym dowodził kpt. Władysław Raginis. 

Razem z 720 żołnierzami przez trzy dni wstrzymywali marsz na Warszawę przeszło 40-tysięcznego 

korpusu pancernego gen. Heinza Guderiana (twórcy koncepcji wojny błyskawicznej). 

Równie bohaterską walkę stoczyły w Gdyni i na Kępie Oksywskiej oddziały płk. Stanisława 

Dąbka, pełniącego obowiązki dowódcy Lądowej Obrony Wybrzeża. 19 września, po wielu 

dniach zaciętych walk i w obliczu nieuchronnej klęski, pułkownik wydał podkomendnym 

rozkaz zaprzestania walki, a potem odebrał sobie życie. W tym samym czasie na południu Polski 

po bitwie pod Tomaszowem Lubelskim (17–20 września) Niemcy zmusili do kapitulacji resztki 

armii „Lublin” i „Kraków”. Kilka dni później w drugiej bitwie pod Tomaszowem Lubelskim 

(22–27 września) zostały rozbite oddziały polskiego Frontu Północnego, powstałego z jednostek 

odwodowych lub zreorganizowanych po porażkach w pierwszych dniach walk. 

Postawa sojuszników Polski 

Porażki na froncie nie zachwiały w Polakach wiary, że wkrótce nastąpi tak oczekiwane rozpoczęcie 

działań wojennych na Zachodzie. Od 13 września, po utracie znacznych połaci kraju, 

część polskich oddziałów rozpoczęła odwrót w stronę województw południowo-wschodnich, 

na tzw. przedmoście rumuńskie, aby przy granicy rumuńskiej i węgierskiej oczekiwać uderzenia 

Francuzów i Brytyjczyków. Wraz z wojskiem i Naczelnym Wodzem wycofały się tam również 

władze cywilne z prezydentem Ignacym Mościckim i premierem gen. Felicjanem Sławojem- 

-Składkowskim na czele. Niestety Polacy nie wiedzieli, że premierzy Francji (Édouard Daladier) 

i Wielkiej Brytanii (Neville Chamberlain) już 12 września podczas spotkania we francuskim 

Abbeville odstąpili od planu przeprowadzenia ofensywy na Niemcy. Sojusznicy uznali, 

że los Polski jest już przesądzony – zarówno ze względu na dynamikę niemieckiego natarcia, 

jak i niechęć dowództwa francuskiego do podejmowania zdecydowanych działań ofensywnych. 

Decyzje te były złamaniem ustaleń zawartych 

w traktatach sojuszniczych. 

14 

Karykatura z prasy francuskiej komentująca 

wkroczenie wojsk sowieckich do Polski 

17 września 1939 r. 

? Scharakteryzuj przesłanie karykatury, uwzględniając 

wykorzystane przez autora symbole. 

Agresja sowiecka 

Ostatecznym ciosem dla powodzenia wojny 

obronnej okazały się wydarzenia na granicy 

wschodniej. 17 września 1939 r., zgodnie 

z postanowieniami paktu Ribbentrop-Mołotow, 

Armia Czerwona zaatakowała Polskę. 

Było to złamanie łączącego ZSRS i Rzeczpospolitą 

układu o nieagresji z 1932 r. Oficjalnie 

Sowieci ogłosili, że ze względu na ucieczkę 

polskiego rządu za granicę i upadek 

państwa polskiego wkraczają na tereny polskie, 

aby chronić zagrożoną wojną ludność 

białoruską i ukraińską. Takie tłumaczenie 

było kłamliwym zabiegiem propagandowym, 

ponieważ armia polska wciąż stawiała 

opór najeźdźcy, a władze Rzeczpospolitej 

nadal przebywały na jej terytorium.


Napaść sowiecka ostatecznie zniweczyła polskie plany obronne. Po ataku z obu stron 

Naczelny Wódz marsz. Edward Rydz-Śmigły nakazał, aby wszyscy żołnierze, którzy 

mogą to jeszcze uczynić, wycofywali się do krajów neutralnych: do Rumunii i na Węgry. 

Rozkazał też, aby z Armią Czerwoną walczyć jedynie w przypadku podjęcia przez nią prób 

rozbrajania oddziałów Wojska Polskiego. W nocy z 17 na 18 września prezydent Mościcki, 

premier Sławoj-Składkowski oraz Naczelny Wódz przekroczyli granicę rumuńską z zamiarem 

przedostania się do Francji, by stamtąd kontynuować walkę. Wciąż bowiem liczono na szybką 

ofensywę sojuszników. 

Decyzja Naczelnego Wodza 

o przekroczeniu granicy rumuńskiej 

O ile decyzję władz cywilnych II Rzeczpospolitej o przekroczeniu 

granicy z Rumunią uważa się najczęściej za zasadną, to wyjazd 

Naczelnego Wodza wywołuje do dzisiaj wśród historyków kontrowersje. 

Ponieważ wojsko, którym dowodził, wciąż walczyło 

z najeźdźcami. Nic dziwnego, że już w 1939 r. czyn marszałka 

Rydza-Śmigłego został przez większość społeczeństwa uznany 

za haniebną zdradę. Prof. P. Wieczorkiewicz tak skomentował to 

wydarzenie: „Trzeba być człowiekiem zupełnie nieznającym historii 

Polski, aby widzieć w niej coś złego. To samo zrobił w 1809 i później 

w 1813 książę Józef Poniatowski, a w 1831 naczelny wódz powstania listopadowego. 

Gdy walka militarna nie ma szans, trzeba opuścić kraj i próbować kontynuować ją 

gdzie indziej. Warto zwrócić uwagę, że w PRL kłamliwie nie łączono wyjścia naczelnego wodza 

z atakiem sowieckim. Przedstawiano to jako ucieczkę, a nie tak, jak było w rzeczywistości, 

reakcję na 17 września. Stalin marzył o złapaniu Mościckiego, Rydza czy Becka i należało zrobić 

wszystko, żeby do tego nie dopuścić. Mam tylko jedno zastrzeżenie do naczelnego wodza, 

który się wahał, co ma robić. Wracać do okupowanej Warszawy i walczyć do końca czy też, 

na co namawiali go wszyscy, wyjechać. Chociaż opuścił kraj później niż Mościcki i rząd, to powinien 

był to zrobić jeszcze później. Proponowano mu, i to było genialne, żeby przekroczył granicę 

z karabinem w ręku, ostrzeliwując się symbolicznie nadciągającym oddziałom sowieckim. 

Byłby to piękny czyn i myślę, że wtedy nikt nie mógłby mieć do niego nawet cienia pretensji”*. 

? Poszukaj dodatkowych informacji na temat decyzji marsz. Rydza-Śmigłego i przedstaw 

w klasie swoje stanowisko i ocenę w tej sprawie. 

* Cyt. za: http://www.rzeczpospolita.pl/dodatki/plus_minus_050917/plus_minus_a_1.html, 

dostęp: 21.11.2021. 

Upadek Rzeczpospolitej 

Wkroczenie Sowietów przesądziło o losie Polski, ale nie przerwało walk obronnych. 22 września 

Niemcy po zmasowanych atakach artyleryjskich i bombowych ostatecznie okrążyli Warszawę. 

Oprócz żołnierzy w obronę stolicy zaangażowani byli także jej mieszkańcy, mobilizowani radiowymi 

przemówieniami przez prezydenta miasta Stefana Starzyńskiego. Jako cywilny komisarz 

przy Dowództwie Obrony Warszawy (gen. W. Czuma) koordynował cywilną obronę miasta: 

budowę umocnień, wspieranie walczących żołnierzy, udzielanie pomocy uchodźcom i ofiarom 

bombardowań. 

15


BIOGRAM 

Stefan Starzyński w swoim gabinecie 

w warszawskim ratuszu. 

Stefan Starzyński (1893–1939?) – legionista, oficer Wojska 

Polskiego, prezydent Warszawy. 

W czasie I wojny światowej żołnierz Legionów Polskich i członek 

Polskiej Organizacji Wojskowej. Po odzyskaniu niepodległości 

przez Polskę oficer Wojska Polskiego, następnie polityk. 

W 1934 r. został wyznaczony przez rząd na prezydenta 

Warszawy. Zainicjował wieloletni plan przebudowy i modernizacji 

miasta. We wrześniu 1939 r. jako komisarz cywilny 

przy Dowództwie Obrony Warszawy. Po kapitulacji nie opuścił 

miasta. Pozostał na stanowisku, organizując życie Warszawy 

w wojennej rzeczywistości. W październiku 1939 r. został 

aresztowany przez Niemców. Najprawdopodobniej rozstrzelano 

go w grudniu tego samego roku, choć szczegóły dotyczące 

okoliczności jego śmierci wciąż kryją wiele tajemnic. 

Obrona Polski 

w 1939 r. 

? Oceń sytuację 

obronną Polski 

we wrześniu 1939 r. 

na podstawie układu 

jej granic. Które z nich 

nie zostały zaatakowane? 

? Omów działania 

niemieckie i sowieckie 

podczas ataku na Polskę 


16


Na wschodnich terenach Rzeczpospolitej od 12 września 

przed atakującymi Niemcami i od 19 września także 

przed Sowietami bronił się Lwów (gen. W. Langner). 

Miasto ostatecznie skapitulowało i 22 września zostało 

zajęte przez Armię Czerwoną. Tego samego dnia, po trzech 

dniach krwawych walk, Sowieci opanowali Grodno, gdzie 

oprócz wojska opór Armii Czerwonej stawili również 

mieszkańcy miasta. W obronę Grodna licznie zaangażowała 

się młodzież. Walkę z Sowietami prowadziły także 

dowodzone przez gen. Wilhelma Orlika-Rückemanna 

oddziały Korpusu Ochrony Pogranicza, staczając zacięte 

boje pod Szackiem (28–30 września) i Wytycznem 

(1 października). 

28 września, z powodu ogromu zniszczeń i braku nadziei 

na odsiecz, skapitulowała Warszawa. Jej upadek stał się ostatecznym 

sygnałem, że obrona Polski dobiega końca. Dzień 

później złożyła broń załoga twierdzy Modlin, a 2 października 

poddała się polska załoga na Helu dowodzona przez 

kontradm. Józefa Unruga. Ostatnia bitwa obronna została 

stoczona pod Kockiem w dniach 2–5 października przez 

Samodzielną Grupę Operacyjną „Polesie” gen. Franciszka 

Kleeberga. Wraz z jej kapitulacją walki wygasły. 

Żołnierze Wehrmachtu i Armii Czerwonej 

spotkali się w Brześciu nad Bugiem. 

22 września 1939 r. na ulicach miasta 

odbyła się wspólna defilada obu armii, 

którą przyjął generał Heinz Guderian 

(w środku) i kombryg (odpowiednik 

generała brygady) Siemion Kriwoszein 

(pierwszy z prawej). 

? Przedstaw propagandowe i psychologiczne 

znaczenie dla Niemców oraz Sowietów 

defilady w Brześciu. 

Wojna totalna i zbrodnie wojenne 

Prowadzona przez Niemców i Sowietów wojna z Polską od samego początku była wojną totalną. 

Agresorzy nie ograniczali się tylko do walki z żołnierzami, ale atakowali też cele cywilne. Hitler 

rozkazał swoim żołnierzom: „Bądźcie bez litości! Bądźcie brutalni! […] Każda nowa armia polska, 

która się pojawi, winna być natychmiast zdruzgotana. Wojna ma być wojną wyniszczenia”. 

Już nad ranem 1 września 1939 r. niemieckie lotnictwo dokonało nalotu na Wieluń 

i zniszczyło go w 75%. Zginęło wówczas ponad tysiąc osób. 13 września podobny los spotkał 

leżący z dala od pola walki Frampol. Bombardowanie miasta zostało przeprowadzone przez 

Luftwaffe wyłącznie w celach ćwiczebnych. Zniszczeniu uległo ok. 90% budynków. Przez wiele 

dni była bombardowana także oblężona Warszawa. Tylko 25 września zrzucono na stolicę Polski 

630 ton bomb. Łącznie we wrześniu 1939 r. w gruzach legło ok. 10% miejskiej zabudowy 

miasta, w tym wiele gmachów publicznych (szpitale, kościoły, gazownia). W czasie całej kampanii 

niemieckie lotnictwo atakowało obiekty cywilne, dworce kolejowe i pociągi, a na drogach 

i polach – kolumny cywilów uciekających przed zbliżającym się frontem. 

Okrutnie rozprawiano się także z tymi, którzy mieli odwagę stawić opór najeźdźcom. 1 września 

do walki stanęła załoga Poczty Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku. Pocztowcy bronili się przez 

wiele godzin, skapitulowali dopiero po podpaleniu budynku. Zginęło wtedy 14 obrońców. Kolejnych 

28 osób Niemcy uznali za partyzantów, skazali na karę śmierci i rozstrzelali. Już 2 września 

uruchomiono na Pomorzu obóz koncentracyjny KL Stutthof, do którego trafili Polacy z Gdańska 

i okolic. Także po zdobyciu Bydgoszczy publicznie rozstrzelano ok. 600–800 Polaków. Była to 

zemsta Niemców za wydarzenia z 3 września, które hitlerowska propaganda ochrzciła mianem 

„krwawej niedzieli”. Tego dnia wycofujące się z Pomorza oddziały polskie zostały zaatakowane 

17


Rozstrzelanie Polaków 

w Bydgoszczy we wrześniu 1939 r. 

przez niemieckich dywersantów 

i w odwecie rozstrzelały w Bydgoszczy 

ok. 300 osób narodowości 

niemieckiej, zwłaszcza tych, przy 

których znaleziono broń. 

Od początku wojny Niemcy z bezwzględnością traktowali polskich Żydów – publicznie 

upokarzali, okradali i w wielu wypadkach mordowali (m.in. w Trzebini, Katowicach, Częstochowie 

i Przemyślu). 

Z rąk niemieckich niejednokrotnie ginęli również polscy jeńcy, mimo że chroniła ich konwencja 

genewska, podpisana także przez Niemcy. Gwarantowała ona żołnierzom, którzy trafili do niewoli, 

ochronę i pomoc medyczną. Do jednej z największych zbrodni doszło 9 września pod Ciepielowem, 

gdzie rozstrzelano co najmniej 250 polskich żołnierzy. Wcześniej zmuszono ich do zdjęcia 

mundurów, żeby upozorować egzekucję partyzantów. W nocy z 13 na 14 września w Zambrowie 

na ok. 4 tys. jeńców trzymanych pod strażą wpadł tabun koni. Polacy próbowali się ratować 

przed stratowaniem, co doprowadziło do otwarcia ognia przez pilnujących ich Niemców. Zginęło 

ok. 100 osób, a rannym przez kilka godzin odmawiano pomocy lekarskiej. 

Również Sowieci traktowali pokonanych Polaków w bestialski sposób. Po upadku Grodna 

wymordowali ok. 300 polskich obrońców, w tym wielu uczniów grodzieńskich szkół. 

22 września pod Grodnem żołnierze Armii Czerwonej pojmali i rozstrzelali gen. Józefa Olszynę- 

-Wilczyńskiego. Po bitwie pod Szackiem Sowieci zamordowali 18 wziętych do niewoli polskich 

oficerów. Oprócz mordów dokonywanych przez czerwonoarmistów komunistyczne bandy napadały 

na przedstawicieli polskich władz, żołnierzy i ziemiańskie dwory. 

Bilans strat 

Obrona Polski w 1939 r. zakończyła się klęską, choć strona polska nigdy nie podpisała aktu 

kapitulacji (broń składały jedynie poszczególne armie lub punkty oporu). Na taki wynik 

walk złożyło się wiele przyczyn. Do najważniejszych można zaliczyć przewagę liczebną obu 


Szczątki żołnierza odnalezione 

na Westerplatte. 

Foto. Marcin Gadomski/PAP 

Wydarzenia z II wojny światowej i tragiczny los narodu polskiego 

zostały utrwalone przez liczne miejsca pamięci i muzea, w tym Muzeum 

II Wojny Światowej w Gdańsku i Muzeum Pamięci Sybiru w Białymstoku. 

Nie tylko zbierają one dokumenty i pamiątki z tamtych wydarzeń, 

lecz także patronują innym inicjatywom, np. ekshumacjom 

mogił żołnierskich, które mimo upływu lat są nadal odkrywane. Jesienią 

2019 r. archeolodzy z Muzeum II Wojny Światowej odnaleźli 

na Westerplatte szczątki dziewięciu osób. Dzięki badaniom DNA, 

przeprowadzonym przez zespół Polskiej Bazy Genetycznej Ofiar 

Totalitaryzmów, do 1 września 2021 r. udało się ustalić tożsamość 

sześciu z nich. Byli to polscy żołnierze polegli we wrześniu 1939 r. 

18


Uchodźcy na ulicy Warszawy, zdjęcie amerykańskiego 

fotografa Juliena Bryana (czytaj: żiuliena brajana). 

Powołanie do służby wojskowej prawie miliona mężczyzn 

w 1939 r. sprawiło, że troska o los wielu rodzin spadła 

na barki kobiet. Często głodne i wycieńczone, razem 

z dziećmi uciekały przed nadciągającym wrogiem i szukały 

schronienia w dużych miastach. Kobiety i dzieci stanowiły 

wówczas większość wśród dziesiątków tysięcy uchodźców. 

? Omów metody i skutki prowadzenia działań 

wojennych przeciw ludności cywilnej. 

agresorów, rozciągnięte i pozbawione przeszkód naturalnych linie graniczne (co umożliwiło 

skuteczny atak niemalże ze wszystkich stron), taktykę blitzkriegu zastosowaną przez Niemców 

oraz brak wsparcia Polski przez sojuszników. Wobec takich wyzwań żaden polski plan obrony 

nie miał szans powodzenia. Mimo to Polska broniła się znacznie dłużej, niż wcześniej zakładali 

to Niemcy i Sowieci. 

W walkach z Niemcami poległo ok. 70 tys. polskich żołnierzy, a prawie 133 tys. 

zostało rannych. Tak wysokie straty wynikały przede wszystkim z przewagi technicznej Wehrmachtu 

(zwłaszcza w lotnictwie i wojskach zmotoryzowanych). Do niemieckiej niewoli trafiło 

blisko 420 tys. polskich żołnierzy. Część szeregowców została wkrótce zwolniona, ale większość 

jeńców spędziła wojnę w obozach. Oficerowie przebywali w tzw. oflagach, a żołnierze – w tzw. 

stalagach. Prawie 80 tys. polskich żołnierzy udało się przekroczyć granicę, głównie węgierską 

i rumuńską. 

Trudniej oszacować straty wśród ludności cywilnej. Z powodu stosowania przez Niemców 

wojny totalnej mogły one sięgnąć nawet 150–200 tys. zabitych. Tysiące ludzi straciły 

dach nad głową, ponieważ wiele miejscowości zostało w znacznym stopniu zniszczonych. 

Straty poniesione w walce z Sowietami nie są dokładnie znane. Prawdopodobnie w starciach 

zginęło, zmarło od ran lub zostało zamordowanych ok. 17–19 tys. żołnierzy. Taki 

bilans wynikał w znacznym stopniu z tego, że na terenach zajętych przez Armię Czerwoną 

znajdowały się przede wszystkim złożone z rezerwistów oddziały tyłowe i ośrodki zapasowe. 

Nie wszystkie jednostki były przygotowane do walki. Trzeba też pamiętać, że w wyniku 

rozkazu Naczelnego Wodza polskie oddziały często nie podejmowały walki z Sowietami. 

Do niewoli trafiło blisko 240 tys. żołnierzy oraz tysiące funkcjonariuszy służb mundurowych 


Erwina Barzychowska 

Ofiarami obu agresorów były także dzieci. Symbolem ich losu 

i cierpień stała się m.in. Erwina Barzychowska, sierota wychowywana 

przez jednego z pracowników Poczty Polskiej w Gdańsku. 

Podczas obrony budynku była w środku i została dotkliwie poparzona 

przez niemieckie miotacze ognia. Nieleczona, zmarła 

w cierpieniach kilka tygodni po kapitulacji w niemieckim szpitalu. 

W chwili śmierci miała 10 lat. 

Innym przykładem jest 15-letni obrońca Grodna – Tadeusz 

Jasiński. Schwytany przez czerwonoarmistów w chwili ataku 

na sowiecki czołg, został przywiązany do pancerza jako „żywa 

tarcza”. Odbity przez Polaków zmarł z powodu odniesionych ran. 

19


(policji, więziennictwa, kolei, pocztowców). Oficerów i część pracowników służb mundurowych 

osadzono w obozach w Starobielsku, Ostaszkowie i Kozielsku. 

Wehrmacht w czasie inwazji na Polskę stracił ponad 16 tys. żołnierzy, 27 tys. zostało rannych 

i kilkaset uznano za zaginionych. Były to straty stosunkowo niewielkie, co zaskoczyło dowódców 

niemieckich i utwierdziło w przekonaniu o skuteczności prowadzenia wojny błyskawicznej. 

Dużo większe straty poniesiono w sprzęcie bojowym. Zniszczeniu lub poważnemu uszkodzeniu 

uległy 674 czołgi i 319 wozów pancernych. Lotnictwo utraciło 521 samolotów, z czego w walce 

ok. 230. Straty sowieckie są trudniejsze do oszacowania. Sowieci przyznali się do 1 tys. zabitych 

i 2–3 tys. rannych, ale dane są z pewnością znaczenie zaniżone. Armia Czerwona utraciła też 

ok. 150 czołgów i 20 samolotów. 

Kampania wrześniowa / kampania polska / wojna 

obronna 1939 r. 

Od wielu lat historycy spierają się, jak syntetycznie nazwać działania wojenne, od których 

rozpoczęła się II wojna światowa. Przez długi czas najpopularniejszym określeniem była 

nazwa „kampania wrześniowa”. Krytycy tego zapisu zauważają jednak, że w ten sposób 

pomija się niezwykle ważne walki toczone w pierwszym tygodniu października 1939 r. Z kolei 

określenie „kampania polska” nawiązuje do innych podobnych kampanii z czasów II wojny 

światowej – np. norweskiej czy francuskiej – ale dla wielu jest ono także niefortunne, bowiem 

jest wprost tłumaczeniem nazwy niemieckiej i narzuca spojrzenie z tej perspektywy. Pojawia 

się również określenie „wojna obronna 1939 r.”. Ono jednak też nie jest precyzyjne, ponieważ 

we wrześniu 1939 r. zaczęła się II wojna światowa, a nie tylko lokalna wojna polsko-niemiecka. 

? Które z podanych wyżej argumentów uważasz za najbardziej trafne? Uzasadnij swoje 

stanowisko. 

KALENDARIUM 

23 VIII podpisanie paktu Ribbentrop-Mołotow 

25 VIII zawarcie sojuszu polsko-brytyjskiego 

1 IX atak Niemiec na Polskę: 

– początek oblężenia Westerplatte 

– bombardowanie Wielunia 

– bitwa pod Mokrą 

– zdobycie przez Niemców Poczty Polskiej w Gdańsku 

1–3 IX bitwa pod Mławą 

1–5 IX bitwa w Borach Tucholskich 

2 IX wycofanie się wojsk polskich ze Śląska 

3 IX Wielka Brytania i Francja wypowiadają wojnę III Rzeszy 

7 IX kapitulacja Westerplatte 

9–22 IX bitwa nad Bzurą 

10 IX przełamanie polskiej obrony pod Wizną 

20


KALENDARIUM 

12 IX 

w Abbeville premierzy Francji i Wielkiej Brytanii podejmują decyzję o wstrzymaniu 

ofensywy na froncie zachodnim 

17 IX atak ZSRS na Polskę 

18 IX rząd i Naczelny Wódz przekraczają granicę polsko-rumuńską 

20–22 IX obrona Grodna 

22 IX kapitulacja Lwowa przed Armią Czerwoną 

28 IX kapitulacja Warszawy 

28–30 IX bitwa jednostek KOP z wojskami sowieckimi pod Szackiem 

2 X kapitulacja Helu 

5 X zakończenie bitwy pod Kockiem 

POLECENIA 

1. Podaj przykłady niemieckich zbrodni wojennych popełnionych na ziemiach polskich 


2. Wyjaśnij genezę agresji sowieckiej na Polskę we wrześniu 1939 r. oraz bezpośrednie jej 

następstwa. 

3. Przedstaw przykłady bohaterskiej postawy żołnierzy i cywilów w czasie wojny obronnej 1939 r. 

4. „O klęsce Polski we wrześniu 1939 r. zdecydowała przewaga techniczna i liczebna agresorów”. 

Czy zgadzasz się z tą opinią? Odpowiedź uzasadnij. 

5. Przeczytaj relację nauczycielki Grażyny Lipińskiej z Grodna i wykonaj polecenia. 

Na wezwanie megafonu zbierają się tysięczne rzesze ludzi z łopatami. Kopiemy rowy i stawiamy 

zapory na wszystkich możliwych drogach, wiodących do miasta. Nie mamy przecież 

wywiadu, nie wiemy, z jakiej strony i który z dwu wrogów na nas uderzy. Kopiemy także 

w mieście, wznosimy barykady na ulicach, balami zastawiamy oba mosty […]. Sąsiedni 

budynek szkolny, internat, kościółek, podwórze i ogród również fortyfikują się. Żołnierze 

na rozkaz młodego podchorążego taszczą na dziedziniec szkolny cekaemy, pełne skrzynki 

nabojów, karabiny i wiele innego sprzętu. Chłopcy ze Szkoły Ogrodniczej przywdziewają 

mundury, zbroją się w karabiny, robią nasypy, rowy strzeleckie. My – liczne kobiety – biegamy 

za prowiantem, przygotowujemy lekarstwa, bandaże, nosze i butelki z benzyną – tę 

improwizowaną broń przeciwczołgową. 

G. Lipińska, Jeśli zapomnę o nich…, Warszawa 1988, s. 19. 

a) Na podstawie mapy ze s. 16 oraz wiadomości z podręcznika scharakteryzuj sytuację militarną 

w rejonie Grodna we wrześniu 1939 r. Uwzględnij działania wojsk polskich, niemieckich 

i sowieckich. 

b) Odwołując się do tekstu, scharakteryzuj postawę mieszkańców Grodna w obliczu 

zbliżającego się nieprzyjaciela. Przedstaw, jakie kroki podjęto, żeby przygotować miasto 

do obrony i jaki był udział kobiet w tych przygotowaniach? 

21


6. Przeczytaj tekst odezwy dowódcy sowieckiego Frontu Białoruskiego Michaiła Kowalowa, 

kolportowanej w formie ulotki wśród Polaków po agresji Armii Czerwonej na Polskę 

17 września 1939 r., i wykonaj polecenia. 

Rzołnierze Armii Polskiej! 

Pańsko-burżuazjny Rząd Polski, wciągnowszy Was w awanturystyczną wojnę, pozornie 

przewaliło się. Ono okazało się bezsilnym rządzić krajem i zorganizować obronu. Ministrzy 

i gienerałowie, schwycili nagrabione imi złoto, tchórzliwie uciekli, pozostawiają armię i cały 

lud Polski na wolę losu. 

Armia Polska pocierpieła surową porażkę, od którego ona nie oprawić wstanie się. Wam, 

waszym żonom, dzieciam, braciam i siostram ugraża głodna śmierć i zniszczenie. 

W te ciężkie dni dla Was potężny Związek Radziecki wyciąga Wam ręce braterskiej pomocy. 

Nie przeciwcie się Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej. Wasze przeciewenie bez 

kożyści i przerzeczono na całą zgubę. My idziemy do Was nie jako zdobywcy, a jako wasi 

braci po klasu, jako wasi wyzwoleńcy od ucisku obszarników i kapitalistów. 

Wielka i niezwolczona Armia Czerwona niesie na swoich sztandarach procującym, braterstwo 

i szczęśliwe życie. 

Rzołnierze Armii Polskiej! Nie proliwacie doremnie krwi za cudze Wam interesy obszarników 

i kapitalistów. 

Was przymuszają uciskać białorusinów, ukraińców. Rządzące kołe Polskie sieją narodową 

rużność między polakami, białorusinami i ukraińcami. 

Pamiętajcie! Nie może być swobodny naród, uciskające drugie narody. Pracujące białorusini 

i ukraińcy – Wasi procujące, a nie wrogi. Razem z nimi budujcie szczęśliwe dorobkowe życie. 

Rzucajcie broń! Przechodźcie na stronę Armii Czerwonej. Wam zabezpieczona swoboda 

i szczęśliwe życie. […] 

a) Rozważ, do kogo była skierowana odezwa i jaki cel przyświecał jej twórcom. Wskaż w tekście 

fragmenty potwierdzające twoją opinię. 

b) Odwołując się do tekstu, wymień argumenty, których użył Kowalow, żeby uzasadnić 

wkroczenie armii sowieckiej na ziemie polskie. Do jakich wartości uniwersalnych nawiązał 

w tekście odezwy? 

c) Przeanalizuj i oceń tekst odezwy pod względem stylistyczno-językowym. Przedstaw wyniki 

analizy, a następnie odwołując się do poprzednich poleceń, sformułuj wnioski dotyczące 

charakteru działań propagandowych podejmowanych przez władze sowieckie w 1939 r. oraz 

ich potencjalnej skuteczności. 

22 

WARTO PRZECZYTAĆ 

„A więc wojna...” Ludność cywilna we wrześniu 1939 r., oprac. P. Rokicki, A. Rudzińska i inni, Warszawa–Lublin 

2009. 

T. Głowiński, R. Igielski, M. Lebel, Bitewnym szlakiem Września 1939 roku. Polskie bitwy i boje 

w obronie Rzeczypospolitej, Warszawa–Wrocław 2019. 

R. Moorhouse, Polska 1939. Pierwsi przeciw Hitlerowi. Kraków 2019. 

A. Wodzyński, W odwrocie i walce. Codzienność polskich żołnierzy podczas kampanii 1939 roku, 

Gdańsk 2013. 

S. Żerko, Stosunki polsko-niemieckie 1938–1939, Poznań 2020.

II. POLSKA W LATACH 

II WOJNY ŚWIATOWEJ 

• Polska pod niemiecką i sowiecką okupacją 

• Działalność władz RP na uchodźstwie 

• Polskie Państwo Podziemne i jego armia 

• Polityka Stalina wobec Polski 

• Polacy na frontach II wojny światowej 

• Akcja „Burza” i powstanie warszawskie

POWTÓRZENIE 

POLECENIA – ŹRÓDŁA – KONTEKSTY 

Zadanie 1. 

Scharakteryzuj system sowieckiej polityki represyjnej wobec różnych grup społeczeństwa polskiego 

w latach 1939–1943. 

Zadanie 2. 

Omów cele polityki narodowościowej władz niemieckich na okupowanych ziemiach polskich 

i przedstaw sposoby ich realizacji. 

Zadanie 3. 

Zdaniem wielu polskich historyków decyzja o opuszczeniu ZSRS przez wojska gen. W. Andersa 

była nieunikniona. Czy zgadzasz się z tą tezą? Odpowiedź uzasadnij. 

Zadanie 4. 

„Polscy żołnierze walczyli z Niemcami od pierwszego dnia wojny w 1939 r. aż do samego jej końca 

w 1945 r.”. Czy zgadzasz się z tą opinią? Odpowiedź uzasadnij. 

Zadanie 5. 

„Polska w okresie II wojny światowej zachowała ciągłość polskich struktur państwowych: cywilnych 

i wojskowych” – podaj argumenty uzasadniające tę opinię. 

Zadanie 6. 

„Sowiecki komitet zniewolenia” – tak współczesny historyk określił PKWN. Omów genezę 

i działalność PKWN, scharakteryzuj jego miejsce w planach politycznych Stalina wobec Polski. 

Zadanie 7. 

Zapoznaj się z ilustracją i wykonaj polecenia. 

a) Wyjaśnij, do jakich wydarzeń 

nawiązuje niemiecki plakat, 

i określ prawdopodobny czas jego 

powstania. 

b) Rozważ, do kogo był adresowany, 

i scharakteryzuj propagandowy 

przekaz plakatu. 

196

Zadanie 8. 

Przeczytaj fragmenty Deklaracji Rządu RP z 24 lutego 1942 r. i wykonaj polecenia. 

1. Polska stać będzie na gruncie kultury i zasad chrześcijańskich. 

2. Polska będzie państwem demokratycznym i republikańskim, przestrzegającym ściśle 

zasady rządów prawnych, odpowiedzialnych przed rzetelnym przedstawicielstwem narodowym, 

reprezentującym w pełni wolę całego społeczeństwa i wybranym w powszechnym, 

równym, bezpośrednim i tajnym głosowaniu. Naród polski odcina się bezwzględnie 

od wszelkich sprzecznych z zasadami demokratycznymi, totalitarnych systemów rządzenia 

i jakiejkolwiek formy dyktatur. 

3. Polska zapewni poszanowanie wolności i praw obywatelskich wszystkim wiernym 

Rzeczpospolitej obywatelom, bez względu na różnice narodowościowe, wyznania i rasy. 

[…] Wolność wyznania, sumienia i słowa, stowarzyszania i zgromadzania się będzie 

wszystkim w pełni zapewniona. Wymiar sprawiedliwości będzie niezależny od jakichkolwiek 

wpływów administracji państwowej. 

4. Polska powojenna dążyć będzie do zagwarantowania całej swojej ludności zatrudnienia 

i godziwego zarobku, usuwając w ten sposób ze swych ziem klęskę bezrobocia. Każdy obywatel 

mieć będzie prawo do pracy i obowiązek pracy przy zachowaniu swobody wyboru 

zatrudnienia […]. 

5. Racjonalna reforma rolna, gwarantując masom włościańskim sprawiedliwy podział ziem, 

stworzyć powinna, poza nielicznymi gospodarstwami wzorowymi i doświadczalnymi, niewielkie, 

obsługiwane w zasadzie przez rodziny właścicieli, lecz samodzielne warsztaty rolne, 

opłacalne i posiadające zdolność produkcyjną. Opierając się na tych założeniach prawno- 

-politycznych i społeczno-gospodarczych, podniesiemy poziom bytu mas pracujących – 

włościan, robotników i inteligencji, zapewniając im współudział należyty w rozwoju własnej 

kultury narodowej. […] 

http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/LDU19430080040/O/LDU19430080040.pdf, 

dostęp: 15.01.2022. 

a) Scharakteryzuj wizję ustroju politycznego powojennej Polski przedstawioną w dokumencie. 

b) Wyjaśnij, na czym polegał program społeczny rządu RP zaproponowany w Deklaracji. 

Zadanie 9. 

Wskaż prawidłową kolejność wydarzeń – od najdawniejszego do najbliższego naszym czasom – 

wpisując odpowiednią liczbę do tabeli. 

WYDARZENIE 

Wybuch powstania w getcie warszawskim 

Powstanie PKWN 

KOLEJNOŚĆ 

Bitwa pod Lenino 

Powstanie Armii Krajowej 

Szturm Berlina 

Wybuch powstania warszawskiego 

197

POWTÓRZENIE 

Zadanie 10. 

Przeczytaj fragment raportu gen. SS Jürgena Stroopa i wykonaj polecenia. 

Stawiany przez Żydów i bandytów opór mógł zostać złamany tylko przez energiczną i niezmordowaną, 

trwającą dzień i noc akcję bojową oddziałów szturmowych. 23.4.1943 Reichsführer 

SS* za pośrednictwem wyższego dowódcy SS i policji wschód w Krakowie 

wydał rozkaz przeszukania z największą bezwzględnością i nieubłaganą surowością getta 

warszawskiego. Dlatego też zdecydowałem się teraz na całkowite zniszczenie żydowskiej 

dzielnicy mieszkaniowej przez spalenie wszystkich bloków mieszkalnych, łącznie z blokami 

przy zakładach zbrojeniowych. Systematycznie opróżniano jeden zakład po drugim 

i niezwłocznie podpalano. Wtedy Żydzi prawie zawsze wychodzili ze swych kryjówek 

i bunkrów. Nieraz Żydzi pozostawali w płonących domach tak długo, aż wreszcie 

z powodu żaru i z obawy przed śmiercią w płomieniach woleli wyskakiwać z pięter 

po uprzednim zrzuceniu na ulicę materaców i innych wyściełanych przedmiotów. Z połamanymi 

kośćmi usiłowali się oni potem jeszcze czołgać przez ulicę do bloków, które bądź 

wcale, bądź tylko częściowo stały w płomieniach. Często zmieniali Żydzi swe kryjówki 

w nocy, przenosząc się do wypalonych już ruin, gdzie znajdowali schronienie dopóty, 

dopóki nie znalazły ich tam jakieś oddziały szturmowe. Przebywanie w kanałach też nie 

było już po pierwszych 8 dniach przyjemne. Bardzo często można było na ulicach usłyszeć 

wyraźne głosy dochodzące z kanałów przez włazy. Wówczas SS-mani, policjanci lub 

saperzy Wehrmachtu odważnie włazili do szybu, ażeby wyciągnąć Żydów i nierzadko 

potykali się o ciała nieżywych już Żydów albo też byli ostrzeliwani. Aby wypędzić Żydów, 

trzeba było stale używać świec dymnych. […] Wielu Żydów, których liczby nie można 

było ustalić, zlikwidowano w kanałach i bunkrach przez wysadzenie tych bunkrów i kanałów 

w powietrze. […] 

Akcja trwała często od wczesnego ranka aż do późnych godzin nocnych. Nocne oddziały 

zwiadowcze żołnierzy, z nogami obwiązanymi szmatami, deptały Żydom po piętach i utrzymywały 

ich w ciągłym napięciu. Nieraz zatrzymywano i likwidowano Żydów, którzy wykorzystywali 

noc, aby wydobytą z opuszczonych bunkrów żywnością uzupełnić swoje zapasy 

albo nawiązać łączność czy wymienić wiadomości z sąsiednimi grupami. […] 

Tylko dzięki nieprzerwanemu i niezmordowanemu udziałowi w akcji wszystkich sił udało się 

ująć lub z całą pewnością zgładzić ogółem 56 065 Żydów. Do tej liczby należy jeszcze dodać 

Żydów, którzy zginęli na skutek wysadzenia w powietrze, pożarów itd., których liczby nie 

można było jednak ustalić. […] 

Wielka akcja została zakończona 16.5.1943 wysadzeniem w powietrze synagogi warszawskiej 

o godzinie 20.15. 

Obecnie w byłej żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej nie ma już ani jednego przedsiębiorstwa. 

Wszystko, co przedstawiało jakąkolwiek wartość, surowce i maszyny, zostało wywiezione 

i zmagazynowane. Wszystkie znajdujące się tam budynki itp. zostały zniszczone. Jedyny 

wyjątek stanowi tzw. więzienie Policji Bezpieczeństwa przy Dzielnej, które wyłączono 

ze zniszczenia. 

*Heinrich Himmler 

Jürgen Stroop, Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje!, oprac. A. Żbikowski, 

Warszawa 2009, s. 38–40. 

198

a) Odwołując się do tekstu, omów działania, które podjął Jürgen Stroop, by wykonać rozkaz 

Himmlera. Przedstaw trudności, na jakie napotkali Niemcy, realizując to zadanie. 

b) Na podstawie raportu przedstaw bilans akcji kierowanej przez Stroopa. Wyjaśnij, dlaczego autor 

raportu nazywa ją „wielką”. 

Zadanie 11. 

Przeczytaj raport z 17 marca 1940 r. gen. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego do gen. Kazimierza 

Sosnkowskiego o sytuacji na terenie okupacji sowieckiej i wykonaj polecenia. 

Od 9 lutego począwszy, nastąpiło masowe wywożenie w głąb Rosji elementu pracującego 

dawniej nie tylko politycznie, ale i społecznie, i gospodarczo. Wywożono całe rodziny, starców, 

kobiety i nawet najmniejsze dzieci, zostawiając pół godziny na spakowanie się. O rozmiarach 

wysiedlenia może świadczyć, że z powiatu lidzkiego* odszedł transport 300 wagonów 

towarowych nie ogrzewanych. W pierwszej kolejności wywieziono rodziny wszystkich 

osadników i gajowych. […] 

Nastrój ludności da się streścić w krótkim wyrażeniu chłopa z Dziśnieńszczyzny**: tego, 

co Polaki nie potrafili z nami zrobić przez 20 lat, bolszewicy zrobili w ciągu kilku miesięcy – 

my teraz Polaki wszyscy. Poza niezwykle minimalną ilością sympatyków komunizmu […] 

tak ludność polska, jak i białoruska oczekują z utęsknieniem wskrzeszenia Polski. […] 

Walka o polską szkołę coraz bardziej się rozpala, szkoła polska podlega coraz szybszej likwidacji; 

dzieje się to przez ciągłe areszty nauczycieli polskich, przez masowe areszty młodzieży 

gimnazjalnej. […] 

Bolszewicy masowo wszędzie angażują konfidentów; niestety należy przyznać, że sporo ludzi 

poszło na tę podłą służbę. […] 

Stosunki gospodarcze pogarszają się z dnia na dzień. […] 

Dziś miasta i miasteczka mają niezwykły wygląd: prawie wszystkie sklepy są puste i zamknięte. 

* Lida, powiat lidzki – miejscowość i powiat w województwie nowogródzkim. 

** Dzisna, powiat dziśnieński – miejscowość i powiat w województwie wileńskim (od 1926 r.). 

Wiek XX w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998, s. 254. 

a) Przypomnij, jaką funkcję pełnił gen. M. Karaszewicz-Tokarzewski w 1940 r. 

b) Odwołując się do tekstu, omów politykę władz sowieckich wobec mieszkańców ziem zajętych 

w 1939 r. przez Armię Czerwoną. 

c) Zinterpretuj zacytowane w tekście słowa Białorusina „my teraz Polaki wszyscy”. 

d) Na jakie zjawiska w relacjach polsko-białoruskich zwracał uwagę autor raportu? 

Zadanie 12. 

Przepisz tabelkę i oceń prawdziwość poniższych zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, albo 

F – jeśli jest fałszywe. 

1. Deklarację Rządu RP z 24 lutego 1942 r. wydał rząd, na którego czele stał 

Stanisław Mikołajczyk. 

2. Organizacja „Wachlarz” zajmowała się działalnością sabotażowo-dywersyjną 

na terenach leżących na wschód od rzeki Bug. 

3. W styczniu 1942 r. działająca przed wojną i w pierwszych miesiącach okupacji 

Komunistyczna Partia Polski przekształciła się w Polską Partię Robotniczą. 

P 

P 

P 

F 

F 

F 

199

POWTÓRZENIE 

4. Przyczyną zerwania stosunków polsko-sowieckich była m.in. informacja 

o odkryciu grobów polskich oficerów pomordowanych w Katyniu. 

5. Polska 1. Dywizja Pancerna wzięła udział w bitwie pod Falaise 

w Normandii. 

P 

P 

F 

F 

Zadanie 13. 

Porównaj liczebność Polskich Sił Zbrojnych i ludowego Wojska Polskiego i wykonaj polecenia. 

400 000 

350 000 

300 000 

250 000 

200 000 

150 000 

100 000 

50 000 

0 

XI 

1939 

V 

1940 

VIII 

1940 

VIII 

1942 

VII 

1943 

I 

1944 

VII 

1944 

V 

1945 

Encyklopedia Szkolna. Historia, Warszawa 1993, s. 808. 

Polskie Siły Zbrojne ludowe Wojsko Polskie 

a) Wyjaśnij, w jakim okresie i dlaczego doszło do rozbudowy ludowego Wojska Polskiego. 

b) Podaj przyczynę gwałtownego spadku liczebności Polskich Sił Zbrojnych w sierpniu 1940 r. 

i wzrostu ich liczebności między sierpniem 1940 a sierpniem 1942 r. 

PROPOZYCJE TEMATÓW WYPRACOWAŃ 

1. „Rzeczpospolita Polska”, pismo ukazujące się pod auspicjami Delegatury Rządu na Kraj, 

informując w sierpniu 1941 r. o układzie Sikorski–Majski, okrzyknęła go „pierwszym wielkim 

triumfem Rządu”. Rozważ zasadność tej oceny w kontekście polityki gen. Sikorskiego 

w latach 1939–1941. 

2. „Rok 1943 był przełomowy dla przyszłości Polski”. Czy zgadzasz się z tą opinią? Odpowiedź 

uzasadnij, uwzględniając sytuację w okupowanym kraju i kontekst międzynarodowy. 

3. Omów proces budowania przez ZSRS komunistycznego zaplecza w okupowanej Polsce. 

200

V. POLSKA RZECZPOSPOLITA 

LUDOWA 

• Postalinowska odwilż 

• Bunty społeczne w latach 1968, 1970, 1976 

• Opozycja polityczna w latach 1976–1980 

• Narodziny „Solidarności” i stan wojenny

29 

Dekada Edwarda Gierka 

1970–1980 

• Polityka gospodarcza Edwarda Gierka i jej wpływ na życie społeczeństwa 

• Nowelizacja Konstytucji PRL 

• Protesty społeczne w 1976 r. – przyczyny i skutki 

• Początek pontyfikatu papieża Jana Pawła II 

EDWARD 

DECYZJA 

GIEREK O REKONSTRUKCJI 

I SEKRETARZEM ZAMKU KRÓLEWSKIEGO 

KC PZPR W WARSZAWIE 

REFORMA 

ADMINISTRACYJNA, 

NOWY PODZIAŁ 

TERYTORIALNY 

ZMIANA 

KONSTYTUCJI 

PRL 

PROTESTY 

SPOŁECZNE PO 

PODWYŻKACH CEN 

WYBÓR 

KARDYNAŁA 

KAROLA WOJTYŁY 

NA PAPIEŻA 

20 XII 1970 

19 I 1971 

28 V 1975 

10 II 1976 

25–30 VI 1976 

16 X 1978 

Dobrobyt na kredyt 

Objęcie funkcji I sekretarza KC PZPR przez Edwarda Gierka oraz stanowiska premiera przez 

Piotra Jaroszewicza otworzyło kolejną epokę w historii Polski Ludowej. Podstawowym zadaniem 

stojącym przed nową ekipą było uspokojenie nastrojów społecznych. Gierek, w odróżnieniu 

od Gomułki, dążył do porozumienia ze strajkującymi robotnikami i pojechał na Wybrzeże, 

żeby podjąć z nimi rozmowy. Spotkania, mimo nadzoru SB, miały częściowo spontaniczny 

charakter i doprowadziły do zakończenia strajków. Ostatecznie rząd wycofał się z podwyżek 

dopiero po strajkach łódzkich włókniarek w lutym 1971 r. 

Gierek krytycznie odniósł się do polityki gospodarczej poprzedniego rządu. Uważał, że po 

25 latach od zakończenia wojny należy skończyć z hasłami wyrzeczeń oraz odbudowy i skupić się 

na rzeczywistej poprawie warunków życia Polaków. Dlatego hasłem jego rządów stała się budowa 

„Drugiej Polski” – kraju nowoczesnego i będącego potęgą gospodarczą. Cel ten zamierzano 

osiągnąć poprzez wzrost konsumpcji i wydatków państwa na świadczenia społeczne oraz znaczne 

zwiększenie inwestycji przemysłowych. Miało to przymieść rządzącym uznanie społeczeństwa. 

BIOGRAM 

Edward Gierek (1913–2001) 

Urodził się w Zagłębiu Dąbrowskim, ale dzieciństwo i młodość 

spędził za granicą, najpierw we Francji (gdzie jego rodzina wyemigrowała 

z powodów ekonomicznych), później w Belgii. 

We Francji związał się z ruchem komunistycznym. Od 1943 r. 

działał w belgijskim antyniemieckim ruchu oporu. Do Polski 

wrócił w 1948 r. i rozpoczął karierę działacza partyjnego w PPR, 

a następnie w PZPR. Już przed 1956 r. zajmował wysokie stanowiska 

w partii, ale dopiero od 1956 r. znalazł się w gronie 

liderów partyjnych. Od 1957 do 1970 r. kierował Komitetem 

Wojewódzkim PZPR w Katowicach, a w grudniu 1970 r. został 

I sekretarzem KC PZPR. Stanowisko utracił we wrześniu 1980 r., 

kilka miesięcy później usunięto go z partii z zarzutami o doprowadzenie 

kraju do załamania gospodarczego. W czasie stanu 

wojennego był internowany. 

426

29. Dekada Edwarda Gierka 1970–1980 

„Pomożecie?” 

Z postacią Edwarda Gierka najbardziej jednak związał się slogan „Pomożecie? Pomożemy!”. 

25 stycznia 1971 r. – podczas spotkania I sekretarza KC PZPR z gdańskimi stoczniowcami – 

Gierek mówił: „Chciałbym zakończyć apelem o zaufanie, wiarę i pomoc, o coraz lepszą pracę. 

Możecie towarzysze być przekonani, że my tak samo jak wy jesteśmy ulepieni z tej samej gliny 

i nie mamy innego celu jak ten, który żeśmy zdeklarowali [...]. Jeśli nam pomożecie, to sądzę, że 

ten cel uda nam się wspólnie osiągnąć. Jak ‒ pomożecie?”. Jak zauważył historyk Jerzy Eisler: 

„Powszechnie uważa się […], że odpowiedziało mu chóralne: «Pomożemy!» wypowiedziane 

przez stoczniowców. O tym, że nic takiego się wówczas nie wydarzyło, można się przekonać, 

oglądając archiwalny film z tego spotkania lub słuchając nagrania magnetofonowego. 

Rozległy się tylko umiarkowane oklaski, ale środki masowego przekazu niemal od razu 

postanowiły zdyskontować propagandowo podróż nowego I sekretarza KC na Wybrzeże”. 

Jednym z pierwszych kroków ku realizacji wyznaczonego celu było zamrożenie cen 

najważniejszych artykułów konsumpcyjnych i zmiana polityki wobec wsi. Rolnicy zostali 

objęci bezpłatną opieką zdrowotną, zlikwidowano też obowiązkowe dostawy zbóż, ziemniaków 

i zwierząt rzeźnych, co miało podnieść zyski rolników i zachęcić ich do większej wydajności. 

Wsparcie finansowe na rozwój gospodarstw wiejskich zapewniono poprzez system łatwo dostępnych 

kredytów. Władze miały nadzieję, że decyzje te zaowocują zwiększeniem produkcji żywności 

i przyczynią się do poprawy zaopatrzenia sklepów w miastach. 

W 1. połowie lat 70. nastąpił wzrost produkcji artykułów konsumpcyjnych, co zauważalnie 

poprawiło poziom życia społeczeństwa. Było to możliwe m.in. dzięki kredytom zaciągniętym 

przez rząd w krajach zachodnich. Część z nich uzyskano w bankach komercyjnych, inne 

od zagranicznych instytucji rządowych. Polska zakupiła także na Zachodzie nowe technologie 

i licencje, które pozwoliły na częściowe unowocześnienie i rozwój gospodarki. 

1 2 3 

W styczniu 1971 r. na wniosek Edwarda Gierka Biuro Polityczne KC PZPR podjęło decyzję o rekonstrukcji 

Zamku Królewskiego w Warszawie. Został on zbombardowany przez Luftwaffe we wrześniu 1939 r., a ostatecznie 

wysadzony w powietrze przez Niemców po upadku powstania warszawskiego. Pozostały po nim jedynie 

piwnice i niewielkie fragmenty. Największym z nich było okno mieszkania Stefana Żeromskiego (1) ‒ na drugim 

piętrze Zamku pisarz mieszkał w latach 1924‒1925. Po wojnie kilkukrotnie podejmowano nieskuteczną próbę 

rozpoczęcia odbudowy zamku. Decyzja Gierka o odbudowie, a w zasadzie rekonstrukcji Zamku, była sygnałem 

powrotu do polskiej tradycji i budowy „nowej Polski”. Prace ruszyły już w 1971 r. (2), a w 1975 r. w obecności wielu 

mieszkańców stolicy zamontowano hełm na Wieży Zygmuntowskiej (3). Prace ostatecznie zakończyły się w 1984 r. 

427

V. POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA 

NAJWIĘKSZE INWESTYCJE EPOKI GIERKA 

1. Budowa Portu Północnego w Gdańsku. Port 

został oddany do użytku 22 lipca 1974 r. razem 

z drugą inwestycją – Rafinerią Gdańską, z którą 

jest połączony rurociągiem. Przeładowuje się 

tu głównie ładunki masowe: węgiel i ropę naftową 

oraz kontenery. 

2. Trasa szybkiego ruchu Warszawa–Katowice, 

tzw. gierkówka, została oddana do użytku 

w październiku 1976 r. Była to jedna z pierwszych 

dwupasmowych tras samochodowych w Polsce. 

Pomiędzy Częstochową i Piotrkowem Tryb. prace 

budowlane wykonywało wojsko, dlatego tę część 

„gierkówki” nazwano „Trasą czynu żołnierskiego”. 

3. Fabryka Samochodów Małolitrażowych 

w Tychach. W 1975 r. rozpoczęto w niej produkcję 

Fiata 126p (popularnego „malucha”, samochodu 

dostępnego w założeniu dla każdej rodziny), 

symbolu modernizacji PRL i obiektu marzeń 

Polaków. 

4. Dworzec Centralny w Warszawie. Największy 

dworzec pasażerski w Polsce został otwarty 

w grudniu 1975 r. i przejął obsługę wszystkich 

połączeń dalekobieżnych w Warszawie. 

5. Budowa Huty „Katowice” w Dąbrowie 

Górniczej. Nowy kombinat hutniczy miał być 

największym i najnowocześniejszym zakładem 

metalurgicznym w PRL. Jej budowę zatwierdził 

VI Zjazd PZPR w grudniu 1971 r. Była największą 

inwestycją epoki Gierka. 

6. Układanie torów Centralnej Magistrali 

Kolejowej. Dwutorowa i w pełni zelektryfikowana 

magistrala została otworzona w 1977 r. i była 

planowana dla pociągów rozwijających prędkości 

powyżej 160 km/h. 

428



W celu zdobycia środków finansowych ekipa Gierka nie cofała się przed żadnym rozwiązaniem. 

W 1975 r. władze PRL wynegocjowały z RFN bardzo korzystną umowę kredytową. W zamian 

rząd komunistyczny zgodził się na wyjazd do Niemiec obywateli polskich mających niemieckie 

korzenie. W ciągu pięciu lat z możliwości opuszczenia PRL skorzystało ponad 130 tys. 

osób, zwłaszcza z Górnego Śląska, Opolszczyzny i Mazur. Wyjechało wielu ludzi młodych, 

w wieku produkcyjnym, zatrudnionych w przemyśle, często w jego kluczowych gałęziach. Ich 

motywacje były różne: jedni chcieli poprawy warunków życia, inni czuli się Niemcami i mieli 

poczucie wyobcowania w Polsce, niektórzy podjęli decyzję pod presją rodzin mieszkających 

już za granicą. Taka skala emigracji była wielkim zaskoczeniem dla władz polskich. 

Duży nacisk położono na budownictwo mieszkaniowe. Rozwinięto, zapoczątkowaną 

w schyłkowym okresie rządów Gomułki, akcję budowy bloków z „wielkiej płyty”. Niemal 

przez całą dekadę rocznie oddawano do użytku ponad 200 tys. mieszkań, a w rekordowym 

1978 r. przekroczono 280 tys. 

Zaciągnięte kredyty i rozwój gospodarki przełożył się na zaopatrzenie sklepów. Oprócz towarów 

polskich lub z krajów socjalistycznych, na półkach pojawiły się także artykuły zachodnie. 

Były wśród nich towary, które dwadzieścia lat wcześniej propaganda PRL piętnowała jako symbol 

kapitalizmu: Coca-Cola czy papierosy Marlboro. Teraz dzięki licencjom produkowano je 

w polskich zakładach i trafiały do krajowych sklepów. 

Mimo wielu obietnic władze nie mogły zaopatrzyć sklepów w takim stopniu, aby pożądanych 

artykułów wystarczyło dla wszystkich chętnych. Organizowano więc dodatkowe formy sprzedaży. 

Więcej atrakcyjnych produktów można było nabyć w utworzonej wówczas sieci sklepów 

Pewex. Sprzedawano tam za waluty zagraniczne zarówno produkty importowane z Zachodu, 

jak i artykuły produkcji krajowej, np. samochody czy alkohol. Dostęp do tych sklepów był więc 

ograniczony. Wprowadzono także tzw. „sklepy komercyjne”. Zaopatrywano je lepiej niż zwykłe 

sklepy, ale ceny artykułów były wyższe niż w normalnych punktach sprzedaży. 

Półki z markowymi towarami 

w sklepie sieci Pewex i nominowany 

w dolarach bon Banku 

PEKAO SA uprawniający 

do zakupów w tych sklepach. 

Najbardziej poszukiwane towary 

od 1974 r. sprzedawano za waluty 

zagraniczne w Pewexach. Ponieważ 

prywatny zakup i sprzedaż 

dolarów były zabronione, państwo 

emitowało specjalne bony, na które 

wymieniano zarobioną za granicą 

walutę. Jednak poszukujący 

dolarów mogli je kupić u ulicznych 

handlarzy. Choć było to niezgodne 

z prawem, władze przymykały oko 

na taki handel. Zakupione w ten 

sposób dolary trafiały bowiem 

do państwowych Pewexów. 

429


Najważniejsze inwestycje przemysłowe w Polsce Ludowej w latach 1945–1989. 

? Wymień na podstawie mapy najważniejsze inwestycje gospodarcze dekady Gierka. 

? Na podstawie mapy i podręcznika przedstaw i oceń, najważniejsze cele inwestycji i przedsięwzięć 

dokonanych przez Edwarda Gierka. 

430


30 000 

25 000 

20 000 

Wzrost zadłużenia zagranicznego w epoce Edwarda Gierka (w mln dolarów USA) 

15 000 

10 000 

5000 

0 987 

1971 

23 981 25 059 

18 840 

14 917 

12 141 

8382 

5220 

1249 2623 

1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 

Źródło: W. Morawski Dzieje gospodarcze Polski, Warszawa 2011, s. 299. 

Otwarcie PRL na Zachód 

W odróżnieniu od poprzednich ekip rządzących Polską, Gierek prowadził ożywioną działalność 

na arenie międzynarodowej. Pozostał lojalny wobec Moskwy, ale jednocześnie nawiązał kontakty 

z przywódcami państw zachodnich. Szczególnie ciepłe stosunki połączyły wówczas Polskę i Francję. 

Bliskie relacje z prezydentami Francji Georges’em Pompidou (1911–1974, czytaj: żorżem 

pompidu) i jego następcą Valérym Giscardem d’Estaingem (1926–2020, czytaj: walerym żiskardem 

destę) ułatwiała Gierkowi biegła znajomość francuskiego, którego nauczył się, mieszkając 

przez ponad 20 lat we Francji i Belgii. W 1972 r. Polska i Francja podpisały deklarację o współpracy 

i przyjaźni, a ponieważ oba kraje należały do przeciwnych obozów polityczno-wojskowo-gospodarczych, 

było to czymś wyjątkowym w ówczesnej sytuacji. W 1974 r. Gierek, jako pierwszy polski 

przywódca, odwiedził Biały Dom, gdzie podejmowany był przez prezydenta Geralda Forda 

(1913–2006) z honorami należnymi szefowi rządu. Sam także trzykrotnie gościł prezydentów USA 

w Polsce: w 1972 r. Richarda Nixona, w 1975 r. Geralda Forda, a w 1977 r. Jimmy’ego Cartera. 

Edward Gierek w czasie tzw. wizyt gospodarskich, podczas których jeździł po Polsce i odwiedzał 

zakłady produkcyjne i wsie. Epokę Gierka charakteryzowała tzw. propaganda sukcesu. W prasie, 

radiu, telewizji i na ulicznych plakatach lub transparentach bezkrytycznie wychwalano politykę władz 

(a szczególnie Gierka) oraz wyolbrzymiano sukcesy gospodarcze. Podkreślano, że polityka I sekretarza 

doprowadziła do tego, że Polska stała się 10. potęgą gospodarczą świata. 

431


Dzięki stopniowemu otwieraniu się na świat i ociepleniu wizerunku Polski również 

zwykli Polacy dostali szansę na poznanie warunków życia na Zachodzie. W telewizji i kinach 

pojawiły się zachodnie filmy, łatwiej było uzyskać paszport i wyjechać za granicę, choć dokumenty 

te wydawano na ściśle określony czas, a zgodę na wyjazd musiało wyrazić SB. 

Ze względu na znaczenie Kościoła katolickiego dla Polaków ekipa Gierka starała się także 

nawiązać kontakty z Watykanem. Chciano to jednak uczynić z pominięciem polskiego Kościoła, 

a zwłaszcza kardynała Stefana Wyszyńskiego. Działania te nie przyniosły jednak pożądanego 

rezultatu, choć PRL i Stolica Apostolska nawiązały robocze kontakty, a Edward Gierek w 1977 r. 

został nawet przyjęty przez papieża Pawła VI. Watykan jednak nie pozwolił na zmarginalizowanie 

polskiego prymasa. 

Podpisany w grudniu 1970 r. układ z RFN otworzył drogę do ostatecznego unormowania 

administracji kościelnej na ziemiach zachodnich i północnych. W 1972 r. papież ustanowił 

na tych terenach nowe diecezje, które objęli biskupi ordynariusze (a nie jak dotychczas tymczasowi 

zarządcy). W ten sposób zakończył się trwający od 1945 r. konflikt na tym tle pomiędzy 

państwem polskim a Watykanem. Jednocześnie władze nie rezygnowały z polityki szykanowania 

Kościoła. Nadal zdarzało się, że odmawiano bez uzasadnionych przyczyn zgody na budowę 

nowych kościołów, szczególnie w diecezjach, których biskupi znani byli z antypartyjnych wypowiedzi. 

W wielu miejscach Polski wznoszono więc je nielegalnie, narażając się na represje władz. 

Partia umacnia swoją władzę 

Zmiany wprowadzone przez ekipę Gierka doprowadziły do umocnienia się PZPR. Odniesione 

sukcesy zachęciły wiele osób do wstępowania w szeregi partii. W latach 70. należało do niej 

już 3 mln Polaków. Przeorganizowano też zrzeszenia młodzieżowe. Utworzony w 2. połowie 

lat 50. Związek Młodzieży Socjalistycznej przemianowano na Socjalistyczny Związek Młodzieży 

Polskiej, pod którego kierownictwem stworzono Federację Socjalistycznych Związków 

Młodzieży Polskiej. Federacja objęła wszystkie organizacje młodzieżowe i podporządkowała 

je ideowo PZPR. 


Symbolem całkowitego podporządkowania ZSRS 

było nadanie sekretarzowi generalnemu KC KPZR 

Leonidowi Breżniewowi najwyższego polskiego 

odznaczenia wojennego – Krzyża Wielkiego Orderu 

Virtuti Militari. Order ten mógł być nadany tylko wodzowi 

za wygraną w decydującej bitwie, tymczasem 

Breżniew, choć dosłużył się stopnia generalskiego 

w Armii Czerwonej, był jedynie oficerem politycznym. 

Dekoracji dokonano w Warszawie 21 lipca 

1974 r. Polscy przywódcy wpisali się tym gestem 

w legendę, którą budował wokół swojego 

zaangażowania w wojnę sowiecki sekretarz 

generalny. Spragniony orderów 

i zaszczytów Breżniew wyolbrzymiał 

swoje zasługi. W 1976 r. 

zdecydował nawet o nadaniu sobie 

stopnia marszałka ZSRS. 

432


W 1975 r. przeprowadzono reformę administracyjną, likwidując powiaty i zwiększając liczbę 

województw z 17 do 49. Oficjalnie zmiany te miały dostosować administrację terenową do aktualnych 

potrzeb i umożliwić szybszy rozwój miastom, które uczyniono stolicami województw. 

W rzeczywistości Gierek osiągnął w ten sposób dwa cele: poprzez zwiększenie liczby urzędów 

wzmocnił nadzór nad obywatelami i jednocześnie osłabił znaczenie wojewódzkich sekretarzy partyjnych, 

których po reformie było wprawdzie więcej, ale zarządzali mniejszymi obszarami. Miało to 

również utrudnić pojawienie się silnego pretendenta, zdolnego do odebrania władzy ekipie Gierka. 

Zmiana w Konstytucji PRL 

W 1975 r. w gronie najwyższych władz PZPR postanowiono zmienić zapisy konstytucyjne. 

Chodziło o zagwarantowanie w ustawie zasadniczej socjalistycznego charakteru państwa, 

dominującej roli partii komunistycznej oraz sojuszu z ZSRS. Zmiana konstytucji 

nie miała praktycznego znaczenia, lecz wywołała w wielu kręgach społeczeństwa głosy oburzenia, 

które wyraziło się w licznych listach protestacyjnych. Były to pierwsze wyraźne oznaki 

niezadowolenia z polityki Gierka. Sprzeciwiali się intelektualiści, głos zabrał także Kościół. 

Protesty okazały się bezskuteczne i 10 lutego 1976 r. sejm przyjął proponowane zapisy. Jedynym 

posłem, który wstrzymał się wówczas od głosu, był Stanisław Stomma, reprezentujący 

katolickie koło poselskie „Znak”. Za karę usunięto go z listy kandydatów na posłów na sejm 

następnej kadencji. 

Sukcesy sportowe 

W latach 70. Polacy odnosili wiele sukcesów sportowych. 

Na igrzyskach olimpijskich w Monachium 

w 1972 r. polska reprezentacja zajęła 7. miejsce w klasyfikacji 

medalowej, zdobywając 21 medali, w tym 

5 złotych. Szczególnie cenny okazał się złoty medal 

zdobyty wówczas przez reprezentację piłki nożnej pod 

kierunkiem Kazimierza Górskiego (1921–2006). 

Dwa lata później polscy piłkarze zajęli trzecie miejsce 

na mistrzostwach świata organizowanych w RFN. 

Na olimpiadzie w Montrealu w 1976 r. polscy sportowcy 

wypadli jeszcze lepiej: zdobyli 26 medali, 

w tym 7 złotych i 6. miejsce w klasyfikacji. Polskich 

kibiców szczególnie ucieszyło pokonanie przez polską 

reprezentację drużyny ZSRS w finale siatkówki. 

Sukcesy odnosili także indywidualni zawodnicy: 

w kolarstwie Ryszard Szurkowski (1946–2021) i Stanisław 

Szozda (1950–2013), a w tenisie ziemnym − 

Wojciech Fibak (ur. 1952), w lekkiej atletyce Irena 

Szewińska (1946–2018). W 1976 r. na igrzyskach 

w Montrealu zdobyła ona złoty medal i ustanowiła 

rekord świata. 

Władze umiejętnie wykorzystywały te sukcesy 

w swojej propagandzie, podkreślając, że są one możliwe 

dzięki polityce partii i rządu. 

Władysław Kozakiewicz (ur. 1953) 

po zwycięstwie w konkursie skoku 

o tyczce na olimpiadzie w Moskwie 

w 1980 r. pokazał wygwizdującej go 

sowieckiej widowni obraźliwy gest. 

Chciał w ten sposób wyrazić, że nic 

sobie nie robi z niechęci widzów. Zdjęcie 

Kozakiewicza obiegło prasę na całym 

świecie, nie pokazały go tylko gazety 

z bloku wschodniego. Władze polskie 

musiały potem tłumaczyć się sowieckim 

przywódcom z zachowania sportowca, 

zapewniając m.in. że doznał on skurczu. 

Określenie „gest Kozakiewicza” na stałe 

weszło do języka polskiego. 

433

Kultura i sztuka latach 70. i 80. XX w. 

Krystyna Janda w filmie Przesłuchanie 

w reżyserii Ryszarda Bugajskiego. Obraz zrealizowany 

w latach 1981–1982, opowiadający 

o bezwzględności UB, trafił do kin dopiero w 1989 r. 

Filmy, które zamiast na ekrany trafiały na półki 

w magazynie, nazywano „półkownikami”. 

Kard z powstałego 1976 r. filmu Człowiek z marmuru 

A. Wajdy. Film opowiadał o dramatycznych losach przodownika 

pracy z czasów stalinowskich, który zmaga się z otaczającym 

co coraz bardzie systemem totalitarnym. Choć cenzura 

dopuściła obraz do kin, to jednak utrudniano widzom jego 

obejrzenie. Kontynuacją dzieła był Człowiek z żelaza (1981), 

opowiadający o rodzących się na Wybrzeżu związkach 

i wydarzeniach z sierpnia 1981 r. 

Stanisław Lem zyskał międzynarodową 

sławę jako autor powieści i opowiadań 

fantastycznonaukowych, w których 

zawarł rozważania dotyczące perspektyw 

rozwoju ludzkości oraz przyszłości nauki 

i technologii. Utwory Lema zalicza się 

do klasyki fantastyki naukowej na świecie. 

Tadeusz Kantor (po prawej) podczas 

spektaklu Umarła klasa w teatrze 

Cricot 2, 1983 r. Kantor, malarz, scenograf, 

reżyser, twórca happeningów, był jednym 

z najbardziej rozpoznawalnych na świecie 

polskich twórców. W 1955 r. wraz z Marią 

Jaremą założył w Krakowie awangardowy 

teatr Cricot 2, którym kierował do śmierci 

w 1990 r. Od lat 70. wystawiał w nim autorskie 

przedstawienia, w których sam uczestniczył. 

W Umarłej klasie obok aktorów „grały” 

także manekiny uosabiające przeszłość. 

434

W latach 80. rozkwit przeżywała 

muzyka rockowa. Szczególną 

popularnością cieszyły się m.in. 

zespoły Lombard, Maanam, 

Perfect, Lady Pank i Republika, 

a także punkrockowe TZN Xenna, 

Dezerter, Deuter, WC. Szczególne 

znaczenie dla polskiej muzyki zdobył 

festiwal w Jarocinie – największy 

festiwal muzyki rockowej w bloku 

wschodnim. Występowali na nim 

twórcy reprezentujący różne 

odmiany rocka. Wielu z nich, 

ze względu na radykalnie 

antysystemowy przekaz, nie mogło 

liczyć na zaistnienie w państwowych 

mediach ani na wydanie płyty. 

Festiwal stał się strefą wolności 

i miejscem spotkań młodzieży 

należącej do subkultur. 

W latach 80. dużą popularność zdobyły 

działania nieformalnego środowiska młodzieżowo-artystycznego 

działającego pod nazwą 

Pomarańczowa Alternatywa. Jego twórcy organizowali 

uliczne happeningi, podczas których 

wykpiwali PRL-owską rzeczywistość. 

Po odejściu od socrealizmu 

w Polsce rozwijała się 

architektura modernistyczna. 

W budownictwie mieszkaniowym 

królowały pojemne bloki 

mieszkalne o bardzo prostych 

formach. Powstały jednak także 

ciekawe, oryginalne budynki 

użyteczności publicznej, jak 

np. Spodek, hala widowiskowo- 

-sportowa w Katowicach, 

otwarta w 1971 r. Budowla 

przypominająca pojazd kosmitów 

stała się symbolem miasta. 

435


Oficjalna kultura 

Lata 70. były czasem rozkwitu polskiej kultury. Złoty okres przeżywały zwłaszcza teatr i film. 

Na scenach teatru sukcesy święcili tacy reżyserzy jak: Andrzej Wajda, Adam Hanuszkiewicz 

(1924–2011), Konrad Swinarski (1929–1975) czy Jerzy Jarocki (1929–2012). Na potrzeby 

kin i rozwijającej się telewizji powstawały polskie superprodukcje filmowe, będące ekranizacjami 

wybitnych powieści: Ziemia obiecana w reżyserii Andrzeja Wajdy, Potop Jerzego Hoffmana 

(ur. 1932 r.) czy Noce i dnie Jerzego Antczaka (ur. 1929 r.). 

Pod koniec dekady miejsce wysokobudżetowych filmów kostiumowych zajęły filmy reżyserów 

nurtu „kina moralnego niepokoju”: Krzysztofa Zanussiego (ur. 1939 r.), Agnieszki Holland 

(ur. 1948 r.), Krzysztofa Kieślowskiego (1941–1996). 

W 1974 r. ukazał się tom poezji Pan Cogito Zbigniewa Herberta. Panowała moda na ambitną 

literaturę, propagowaną m.in. przez założone w 1971 r. czasopismo „Literatura na Świecie”. 

Światową sławę zyskali kompozytorzy i dyrygenci – Witold Lutosławski (1913–1994) 

i Krzysztof Penderecki (1933–2020). W październiku 1975 r. Krystian Zimerman (ur. 1956 r.) 

zajął pierwsze miejsce w prestiżowym Konkursie Chopinowskim, co zapoczątkowało jego międzynarodową 

karierę. 

Specyficznym i ważnym elementem kultury stały się kluby studenckie i kabarety, zwłaszcza 

działający od 1956 r. krakowski kabaret Piwnica pod Baranami, występujący w kawiarni 

Nowy Świat w Warszawie kabaret Dudek czy kabaret Pod Egidą. Współpracowali z nimi najlepsi 

polscy aktorzy, poeci i autorzy tekstów. 

Protesty w czerwcu 1976 r. 

Pomimo początkowych sukcesów centralnie sterowana gospodarka PRL szybko stała się niewydolna. 

Duża część przeprowadzonych inwestycji okazała się nietrafiona lub nie osiągnęła 

spodziewanych rezultatów. Ustalone przez państwo ceny nie pokrywały kosztów wyprodukowanych 

towarów. Zagraniczne kredyty poprawiły przejściowo sytuację, ale na spłatę 

zaciągniętych zobowiązań trzeba było przeznaczać coraz więcej środków. W 1976 r. spłaty 

zobowiązań pochłaniały ok. 36 %. wpływów uzyskiwanych z eksportu. Cztery lata później, 

w 1980 r. na spłatę rat kredytów przeznaczano już 82 % tych wpływów. Oznaczało to, 

że zmniejszyły się środki, które można było przeznaczyć na import mięsa i paszy dla zwierząt. 

Przekładało się to na kłopoty z zaopatrzeniem sklepów. Dodatkowym źródłem kłopotów stały 

się relacje gospodarcze w ramach RWPG, zwłaszcza 

ze Związkiem Sowieckim, który kupował w Polsce 

wiele surowców i towarów po zaniżonych cenach. 

W efekcie zmniejszały się dochody budżetu państwa, 

a wydatki były coraz większe. 

Władze zdawały sobie sprawę, że przynosząca 

poparcie społeczne polityka utrzymywania zamrożonych 

niskich cen musi się kiedyś skończyć. Jej kontynuowanie 

groziło załamaniem budżetu i dostaw 

Protestujący robotnicy radomscy na ulicach miasta 

w czerwcu 1976 r. 

436

29. Kultura i sztuka latach 70. i 80. XX w. 

na rynek. W czerwcu 1976 r. rząd zdecydował się więc na wysoką podwyżkę cen żywności – 

m.in. cukru o 90 %, a mięsa o 70 %. Była to pierwsza tego typu decyzja od grudnia 1970 r. 

Już następnego dnia po ogłoszeniu podwyżek, 25 czerwca 1976 r., zastrajkowały załogi 

w kilkudziesięciu zakładach pracy. Najpoważniejsze protesty odbyły się w podwarszawskim 

Ursusie, Płocku oraz Radomiu. W tym ostatnim mieście manifestanci podpalili nawet Komitet 

Wojewódzki PZPR. 

Na bunty władze zareagowały zdecydowanie. Doszło do strać demonstrantów z interweniującą 

milicją i ZOMO, niektórzy z nich zostali ranni. Jednak, w przeciwieństwie do lat 

1956 i 1970, władze nie użyły broni palnej. Wielu aresztowanych pobito dopiero po zatrzymaniu. 

Na posterunkach organizowano im tzw. „ścieżki zdrowia”, czyli biegi przez szpaler bijących pałkami 

milicjantów. Część protestujących robotników w szybkich procesach skazano na wieloletnie 

więzienie. Wielu uczestników protestów zwolniono z pracy i uniemożliwiano im 

znalezienie nowego zatrudnienia. 

Choć protesty udało się szybko opanować, władza przestraszyła się ich skali i wycofała się 

z podwyżek. Jednocześnie rozpętano dynamiczną kampanię propagandową przeciwko protestującym. 

Organizowano „spontaniczne” wiece poparcia dla PZPR i jej przywódcy, podobnie 

jak w 1968 r., a uczestników protestów nazywano „warchołami” i „chuliganami”. 

Początki nadchodzącego kryzysu 

Po wycofaniu się z podwyżek, władze nie miały pomysłu, jak uchronić gospodarkę przed spodziewanym 

załamaniem. Postępujący kryzys wpływał na codzienne życie Polaków, które stawało się 

coraz cięższe. W sklepach brakowało towarów, a zdobycie tego, co w nich akurat było, wymagało 

oczekiwania w kilkugodzinnych kolejkach. Dynamicznie za to rozwijał się „czarny rynek”, gdzie 

sprzedawano deficytowe towary, ale po wygórowanych cenach. Powszechną praktyką stało się 

kupowanie „na zapas” tego, co właśnie znajdowało się w sklepie, oraz „załatwianie” potrzebnych 

artykułów (mebli, benzyny, samochodu). Wydłużał się też czas oczekiwania na przydział mieszkania. 

Narastały negatywne zjawiska społeczne, takie jak korupcja i kradzież mienia państwowego. 


Dla gierkowskiej propagandy jednym z dowodów na rosnące 

znaczenie Polski na świecie było wysłanie w przestrzeń 

kosmiczną polskiego astronauty (lub kosmonauty 

– jak mówiono w bloku wschodnim). Był nim mjr 

Mirosław Hermaszewski (ur. 1941 r., na zdjęciu z prawej), 

który w towarzystwie sowieckiego płk. Piotra Klimuka 

(ur. 1942 r.) w czerwcu 1978 r. odbył ośmiodniową podróż 

na orbicie okołoziemskiej. W ten sposób Polska stała się 

czwartym państwem na świecie (po ZSRS, USA, i Czechosłowacji), 

którego obywatel znalazł się w Kosmosie. Obaj 

kosmonauci po powrocie na Ziemię byli przyjmowani 

w ZSRS i PRL z najwyższymi honorami. Zostali odznaczeni, 

odwiedzali zakłady pracy i gościli na masowych 

wiecach. Polski kosmonauta przemawiał nawet w sejmie, 

stał się bohaterem piosenek oraz filmów dokumentalnych, 

a jego wizerunek trafił na pocztowy znaczek. 

437

VI. POLSKA I ŚWIAT NA PRZEŁOMIE XX I XXI W. 

Rząd próbował zaradzić problemom poprzez reglamentację najtrudniej dostępnych artykułów. 

W sierpniu 1976 r. pojawiły się kartki na cukier, a w 1980 r. w podobny sposób ograniczono 

sprzedaż mleka w proszku dla niemowląt. Na przełomie 1978 i 1979 r. doszło do potężnego 

ataku zimy. Wielkie opady śniegu i bardzo niskie temperatury na kilka dni sparaliżowały kraj. Ocenia 

się, że tzw. zima stulecia była decydującym ciosem dla chylącej się ku upadkowi gospodarki. 

W 1979 r. dochód narodowy spadł o 2 % w porównaniu do roku poprzedniego. Była to pierwsza 

tego typu sytuacja po 1945 r. Gierek próbował ratować swoją pozycję, wskazując, że winnym 

załamania gospodarczego jest premier Piotr Jaroszewicz. W lutym 1980 r. został on odwołany 

z funkcji premiera. Zastąpił go bliski współpracownik Gierka – Edward Babiuch (1927–2021). 

Wybór kardynała Karola Wojtyły na papieża 

16 października 1978 r., niespodziewanie dla całego świata, konklawe zebrane w Watykanie 

po śmierci papieża Jana Pawła I wybrało na jego następcę arcybiskupa krakowskiego kardynała 

Karola Wojtyłę (1920–2005). Po raz pierwszy od ponad 450 lat głową Kościoła katolickiego 

został duchowny pochodzący spoza Włoch, w dodatku z kraju należącego do bloku 

podporządkowanego Związkowi Sowieckiemu. Był to silny cios w prowadzoną przez komunistów 

politykę ograniczania wpływów i roli Kościoła. Nowy papież – Jan Paweł II – szybko 

stał się autorytetem i wsparciem dla Polaków oraz innych narodów Europy Środkowej 

i Wschodniej, nie tylko w kwestiach wiary. 

Prawdziwe wyzwanie dla ekipy Gierka stanowiła wizyta papieża Polaka w ojczyźnie 

w czerwcu 1979 r. Była to pierwsza wizyta głowy Kościoła katolickiego w komunistycznym 

Jan Paweł II (właśc. Karol 

Wojtyła, 1920–2005) 

BIOGRAM 

Urodził się w Wadowicach. Po zdaniu matury w 1938 r. rozpoczął 

studia na Wydziale Filologii Polskiej Uniwersytetu 

Jagiellońskiego w Krakowie. Podczas okupacji w latach 

1940–1944 pracował fizycznie w kamieniołomach, a od 

1942 r. uczestniczył w tajnych kompletach Wydziału Teologicznego 

UJ. Studia ukończył w 1946 r. i w tym samym 

roku przyjął święcenia kapłańskie. Następnie kontynuował 

studia teologiczne w Rzymie. W 1953 r. habilitował 

się na Uniwersytecie Jagiellońskim. Rok później rozpoczął 

pracę na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, prowadząc 

wykłady z teologii moralnej i historii doktryn etycznych. 

Praktykował też działalność literacką. W 1958 r. mianowany 

biskupem pomocniczym archidiecezji krakowskiej, 

a 30 grudnia 1963 r. arcybiskupem metropolitą krakowskim. 

Kapelusz kardynalski otrzymał w 1967 r. Aktywnie 

uczestniczył w pracach Soboru Watykańskiego II oraz w życiu Kościoła w Polsce 

(m.in. jako wiceprzewodniczący Konferencji Episkopatu Polski). 

16 października 1978 r. wybrany na papieża. W czasie ponad 26 lat pontyfikatu odbył 

104 pielgrzymki zagraniczne, zyskując miano papieża-pielgrzyma. W czasie swojej 

posługi m.in. ogłosił nowy Katechizm Kościoła katolickiego (1992 r.), wspierał dialog 

między wyznaniami, wprowadził do kalendarza kościelnego nowe uroczystości, m.in. 

Światowy Dzień Młodzieży i Światowy Dzień Chorego. Był autorem 14 encyklik, czyli specjalnych 

orędzi do biskupów i wiernych. Jego śmierć i pogrzeb zgromadził ok. 2–5 mln 

osób różnych wyznań i prawie 150 oficjalnych delegacji państwowych. 

438


Msza święta na placu Zwycięstwa 

w Warszawie zgromadziła dziesiątki 

tysięcy wiernych i była jednym 

z najważniejszych wydarzeń 

pielgrzymki Jana Pawła II do ojczyzny. 

państwie, a władze, choć niechętnie, 

wyraziły na nią zgodę. Starano się 

jednak pomniejszyć jej rangę i tak 

ją transmitować, aby nie pokazywać 

zgromadzonych na spotkaniach 

z papieżem tłumów. Część Polaków 

mieszkających blisko granicy z Czechosłowacją 

i NRD nie mogła ich oglądać, państwa te poprosiły bowiem polskie władze o czasowe 

wyłącznie przygranicznych nadajników telewizyjnych. Nie chciano, aby obywatele innych 

państw socjalistycznych oglądali religijne uroczystości. 

Polacy, niezależnie od światopoglądu i stosunku do Kościoła, przywitali Jana Pawła II 

z niezwykłym entuzjazmem i wielką radością. Z uwagą słuchano tego, co ma do przekazania. 

Szczególnego znaczenia nabrały słowa papieża wypowiedziane podczas mszy św. odprawionej 

na placu Zwycięstwa (obecnie plac Piłsudskiego) w Warszawie: „Niech zstąpi Duch Twój! 

I odnowi oblicze ziemi. Tej ziemi!”. 

Wizyta uzmysłowiła Polakom, że stanowią wielką siłę jako wspólnota, i pokazała, jak niewielkie 

społeczne poparcie ma PZPR. W kolejnych latach przeciwnicy komunizmu uznali pierwszą 

pielgrzymkę Jana Pawła II i wypowiedziane w Warszawie słowa za symboliczny początek przemian, 

które przyniosły Polsce powstanie „Solidarności”. 

KALENDARIUM 

1970 20 XII – usunięcie Gomułki ze stanowiska I sekretarza KC PZPR i wybór 

Edwarda Gierka na nowego przywódcę partii 

23 XII – Piotr Jaroszewicz następcą premiera Józefa Cyrankiewicza 

1971 19 I – decyzja o odbudowie Zamku Królewskiego w Warszawie 

15 II – wycofanie się władz z podwyżek cen 

1975 28 V – reforma administracyjna i wprowadzenie nowego podziału terytorialnego 

1976 10 II – nowelizacja Konstytucji PRL 

25 VI – początek protestów robotniczych w Ursusie, Radomiu i Płocku 

13 VIII – wprowadzenie kartek na cukier 

1978 27 VI – początek lotu Mirosława Hermaszewskiego w Kosmos 

16 X – wybór kardynała Karola Wojtyły na papieża 

1978/1979 – zima stulecia 

1979 2–10 VI – I pielgrzymka Jana Pawła II do Polski 

1980 18 II – dymisja Piotra Jaroszewicza, powołanie na nowego premiera Edwarda 

Babiucha 

439


POLECENIA 

1. Wyjaśnij, na czym polegała koncepcja budowy „Drugiej Polski” i omów sposoby wdrażania tego 

projektu w życie. 

2. Oceń mocne i słabe strony polityki gospodarczej prowadzonej przez PZPR w latach 70. XX w. 

3. Scharakteryzuj politykę „otwarcia na Zachód” ekipy Edwarda Gierka. 

4. Dowiedz się, jakie dzieła polskiej literatury przeniesiono na ekran w okresie PRL. Sprawdź, która 

część Trylogii Sienkiewicza nie doczekała się wówczas ekranizacji. Jak myślisz, dlaczego? 

5. Wyjaśnij, na czym polegała nowelizacja konstytucji PRL i jakie były jej cele. 

6. Wyjaśnij, jakie znaczenie propagandowe miało wysłanie w Kosmos pierwszego polskiego 

kosmonauty. 

7. Porównaj przyczyny, charakter i zasięg robotniczych protestów w 1970 i 1976 r. Wskaz 

podobieństwa i różnice. 

8. Zbierz informacje i przygotuj prezentację na temat założeń i różnych form „propagandy 

sukcesu”. 

9. Przeczytaj fragmenty przemówienia Edwarda Gierka, wygłoszonego na VIII Plenum KC PZPR 

w Warszawie 6–7.02.1971 r. i wykonaj polecenia. 

Trzeba tu z cała powagą stwierdzić, że władza ludowa nie może wyrzec się stosowania 

wszelkich niezbędnych środków w obronie ładu i porządku społecznego, w obronie życia 

obywateli, i mienia społecznego, w walce z elementami aspołecznymi i anarchistycznymi, 

z elementami wrogimi. Jednakże w grudniowym kryzysie nie te czynniki stanowiły główny 

nurt. Próby rozwiązania konfliktu z klasą robotniczą za pomocą siły – głęboko sprzeczna 

z zasadami socjalizmu – mogły doprowadzić jedynie do przelewu krwi, wykopać przepaść 

między władzą ludową i narodem orz otworzyć pole do działania sił rzeczywiście reakcyjnych 

i antysocjalistycznych. Niestety takie właśnie były decyzje kierownictwa, podjęte wbrew odczuciom 

większości aktywu partyjnego, bez konsultacji z całym biurem politycznym, a nawet 

bez poinformowania Komitetu Centralnego, który obradował w dniu 14 grudnia, o sytuacji 

na Wybrzeżu. Dramat sytuacji polegał na tym, że nie rozumiano charakteru wydarzeń, 

a zwłaszcza ich przyczyn. […] 

Będziemy jednocześnie pracować nad programem rozwoju gospodarki do roku 1980. Pod wieloma 

względami jest to w naszym rozwoju dziesięciolecie decydujące. Po pierwsze dlatego, 

że w tym czasie powinniśmy przejść w naszej gospodarce od rewolucji przemysłowej, której 

już dokonaliśmy, do rewolucji naukowo-technicznej, która jest równie głęboka i dynamizuje 

od dłuższego czasu rozwój wysoko rozwiniętych krajów. 

Wiek XX w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998, s. 407. 

a) Określ, kogo obarcza Gierek winą za wydarzenia grudniowe i jak wyjaśnia ich przyczynę. 

Rozważ, dlaczego przyjął taką interpretację. 

b) Wyjaśnij, w jakich okolicznościach – zdaniem Gierka – władza może uciec się do użycia 

„wszelkich niezbędnych środków”. Jak rozumiesz, w kontekście wypadków na Wybrzeżu, 

to sformułowanie? 

440


10. Odwołując się do elementów graficznych plakatu, scharakteryzuj jego propagandowe 

przesłanie. Jaką rolę, zdaniem autora plakatu, spełnia PZPR? 

11. Określ, jaki proces społeczny został zilustrowany na wykresie. Scharakteryzuj przebieg tego 

procesu. Rozważ jego bezpośrednie oraz długofalowe następstwa. 

Pracownicy pełnozatrudnieni w gospodarce uspołecznionej 

wg poziomu wykształcenia (w tysiącach). 

3000 

2500 

2000 

1500 

1000 

500 

0 

1970 

1975 

1979 

wyższe 

policealne i średnie 

zawodowe 

średnie 

ogólnokształcące 

zasadnicze 

zawodowe 

WARTO PRZECZYTAĆ 

J. Eisler, „Polskie miesiące” czyli kryzys(y) w PRL, Warszawa 2008. 

P. Sasanka, Czerwiec 1976. Geneza – przebieg – konsekwencje, Warszawa 2006. 

J. Szumski, Rozliczenia z ekipą Gierka 1980–1984, Warszawa 2018. 

441

VI. POLSKA I ŚWIAT NA PRZEŁOMIE 

XX I XXI WIEKU 

• Kryzys i upadek ZSRS 

• Koniec PRL i początek III RP 

• Jesień Ludów i powstanie nowych państw w Europie 

• Konflikty i wyzwania współczesnego świata 

• Integracja Polski z NATO i UE

E820G1 Historia_zakres rozszerzony_kl

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?