Taller de escritura antigua - Culturaclasica.com
Taller de escritura antigua - Culturaclasica.com
Taller de escritura antigua - Culturaclasica.com
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Incipit Titivillus. <strong>Taller</strong> <strong>de</strong> Escritura Antigua<br />
Salvador Muñoz Molina. I.E.S Francesc Ferrer i Guàrdia.Valencia<br />
Antes <strong>de</strong> que existiera y se <strong>de</strong>sarrollara la <strong>escritura</strong>, se recurría a la memoria o<br />
libro oral. Pero resulta difícil recordarlo todo y transmitirlo a los <strong>de</strong>más. La<br />
<strong>escritura</strong> apareció y ha ido evolucionando por la necesidad <strong>de</strong> llevar cuentas o<br />
conservar relatos y registrar acontecimientos.<br />
Soportes <strong>de</strong> la <strong>escritura</strong> en la antigüedad.<br />
En la Grecia clásica los textos se escribían en rollos o volúmenes: hojas <strong>de</strong> papiro<br />
encoladas sucesivamente<br />
Las fibras interiores <strong>de</strong>l tallo <strong>de</strong>l papiro se cortaban en tiras finas que se solapaban.<br />
Estas capas se presionaban o machacaban, a fin <strong>de</strong> que quedaran pegadas entre sí<br />
con el propio jugo <strong>de</strong> la planta. Una vez secadas al sol se podía escribir sobre ellas.<br />
Las hojas se enrollaban sobre un cilindro <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra o hueso, rematado en sus<br />
extremos por unos pomos <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra o marfil. Los márgenes superior e inferior <strong>de</strong>l<br />
papiro se alisaban con piedra pómez para evitar el <strong>de</strong>shilachado. Al rollo se le ataba<br />
un trozo <strong>de</strong> pergamino con el título o contenido y solía guardarse en cajas que se<br />
amontonaban en las bibliotecas – capsae -<br />
Era <strong>de</strong> lectura incómoda y consulta difícil y hacia el siglo I d. C fue sustituido<br />
paulatinamente por la otra forma <strong>de</strong> libro que utilizamos actualmente: el códice –<br />
cau<strong>de</strong>x: corteza -.<br />
El papiro se empleaba fundamentalmente para la copia <strong>de</strong> obras literarias, ya que<br />
para la vida cotidiana se recurría a las tablillas enceradas – tabulae, tabellae -<br />
baratas pero voluminosas y frágiles. Se ahuecaban y cubrían <strong>de</strong> cera y podían<br />
contener cualquier escrito, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>de</strong>claraciones <strong>de</strong> guerra, poemas, cartas,<br />
documentos <strong>de</strong> negocios privados o ejercicios <strong>de</strong> escuela. Algunas se preparaban<br />
con yeso o cal y se utilizaban para documentos importantes, leyes, edictos, etc.<br />
Se escribía con un estilete metálico o <strong>de</strong> hueso u otro objeto punzante con un<br />
extremo en forma <strong>de</strong> espátula con los que se alisaba o aplastaba la cera,<br />
pudiéndose reutilizar.<br />
Con las tablillas se podían formar dípticos, trípticos o polípticos, sujetados con un<br />
alambre o cinta y se protegían colocándolas entre dos placas. En los archivos<br />
romanos los polípticos provistos <strong>de</strong> asas se colgaban por medio <strong>de</strong> alambres<br />
tensados.<br />
El papiro se utilizó en documentos diplomáticos hasta el siglo XI y las tablillas se<br />
siguieron utilizando en la Edad Media e incluso hay ejemplares <strong>de</strong>l siglo XIX.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> papiros y tablillas se empleaba la ma<strong>de</strong>ra escrita con tinta. Los<br />
mejores ejemplos son las cartas escritas en la fortificación militar <strong>de</strong> Vindolanda<br />
(Britania) en el siglo I d. C.<br />
El plomo, <strong>de</strong> fácil <strong>escritura</strong> y manipulación, sirvió <strong>de</strong> soporte a unas inscripciones<br />
habitualmente escritas en caracteres minúsculos y cursivos con una forma más o<br />
menos rectangular y que no suele exce<strong>de</strong>r <strong>de</strong> 20x10 centímetros: las tablillas<br />
imprecatorias o <strong>de</strong>fixiones, tabellae <strong>de</strong>fixionum – <strong>de</strong> <strong>de</strong>figere: clavar, inmovilizar,<br />
y <strong>de</strong> ahí hechizar. Son textos <strong>de</strong> maldiciones y conjuros contra personas, don<strong>de</strong> se<br />
invocaban a las divinida<strong>de</strong>s infernales, se “echaba mal <strong>de</strong> ojo” o, por el contrario,<br />
se pedía protección; estos textos se esgrafiaban con un objeto metálico punzante u<br />
otro similar y a veces se escribían al revés, boca abajo, <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha a izquierda;<br />
contienen palabras mágicas in<strong>de</strong>scifrables y se solían enterrar una vez dobladas y<br />
atravesadas por un clavo en tumbas, urnas cinerarias u otros lugares asociados con<br />
la muerte, y se preferían lugares que albergaban casos <strong>de</strong> muerte violenta..<br />
Hay invocaciones contra adversarios en juicios, ladrones, amantes infieles o rivales<br />
amorosos y aurigas o gladiadores.<br />
1
Incipit Titivillus. <strong>Taller</strong> <strong>de</strong> Escritura Antigua<br />
Salvador Muñoz Molina. I.E.S Francesc Ferrer i Guàrdia.Valencia<br />
Otros metales <strong>com</strong>o anillos <strong>de</strong> oro, objetos <strong>de</strong> bronce, fíbulas y objetos móviles<br />
diversos incisos se incluyen junto con la cerámica inscrita bajo la <strong>de</strong>nominación <strong>de</strong><br />
instrumenta domestica . Las planchas <strong>de</strong> bronce, metal muy costoso y difícil <strong>de</strong><br />
grabar, eran muy apreciadas para la inscripción <strong>de</strong> documentos jurídicos <strong>com</strong>o<br />
<strong>de</strong>cretos, leyes, diplomas militares, leyes <strong>de</strong> patrocinio y hospitalidad, etc.<br />
Un grupo especial <strong>de</strong> <strong>escritura</strong> son las inscriptiones parietariae o graffiti, que<br />
po<strong>de</strong>mos encontrar en las pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> las ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Pompeya y Herculano. Los<br />
tituli picti – pintadas- están trazados en capital rústica más o menos cuidada con<br />
pincel <strong>de</strong> corte recto y pintura roja o negra generalmente por scriptores o rotulistas<br />
profesionales. Son fundamentalmente carteles electorales -programmata - y<br />
anuncios <strong>de</strong> juegos en el anfiteatro – edicta munerum e<strong>de</strong>ndorum-, pero<br />
incluyen otros menos oficiales <strong>com</strong>o anuncios <strong>de</strong> tabernas o prohibiciones. Hay otro<br />
tipo <strong>de</strong> tituli picti más espontáneo y directo realizado en capital rústica con<br />
carbón, tiza o almagre –tierra roja- , las inscriptiones pictae carbone, creta et<br />
rubrica, que junto con las inscripciones trazadas mediante punzón o incluso la uña<br />
- inscriptiones graphio scriptae-, , nos han traído el testimonio <strong>de</strong> muchos<br />
aspectos <strong>de</strong> la vida cotidiana <strong>de</strong> sus habitantes:caricaturas, la fascinación por los<br />
gladiadores, el amor ....<br />
La grabación <strong>de</strong> <strong>escritura</strong> en piedra supone una serie <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s bien <strong>de</strong>finidas:<br />
El lapidarius o el marmolarius cortaba la piedra, le daba forma, y hacía molduras, o<br />
<strong>de</strong>coraciones. A continuación, el ordinator en el taller <strong>de</strong> lápidas, partiendo <strong>de</strong> una<br />
“minuta” o borrador, posiblemente en letra cursiva sobre tablillas <strong>de</strong> cera, papiro u<br />
otro material, diseñaba el espacio epigráfico que iba a ocupar la piedra y dibujaba<br />
las líneas, por don<strong>de</strong> <strong>de</strong>bían trazarse las letras, así <strong>com</strong>o las formas <strong>de</strong> estas, con<br />
yeso, carbón o materia similar. Como el cliente escribía en cursiva y el ordinator no<br />
entendía este tipo <strong>de</strong> <strong>escritura</strong>, podían producirse errores en el diseño <strong>de</strong> la<br />
inscripción.<br />
Después el lapicida o sculptor esculpía la piedra, realizando una profunda incisión<br />
<strong>de</strong> corte triangular, cuadrada o semicircular, según la sección <strong>de</strong>l instrumento, un<br />
cincel.<br />
Generalmente este proceso se daba en inscripciones monumentales públicas o<br />
sepulcrales privadas, <strong>de</strong> letras capitales realizadas con intención <strong>de</strong> perdurabilidad<br />
y <strong>de</strong> exposición pública. En las menos cuidadas tan sólo se marcaba un pequeño<br />
trazo – ordinare - .<br />
Las inscripciones en piedra se clasifican en: honorarias – elogia – inscripciones en<br />
pe<strong>de</strong>stales u otros monumentos para honrar la memoria <strong>de</strong> alguien; funerarias, en<br />
los sepulcros para perpetuar la memoria <strong>de</strong> los difuntos; votivas, sobre objetos o<br />
monumentos consagradas a divinida<strong>de</strong>s monumentales, que nos recuerdan la<br />
memoria <strong>de</strong> quienes han hecho construir o restaurar edificios o monumentos;<br />
“acta”, transcripciones <strong>de</strong> leyes, <strong>de</strong>cretos, y otros documentos, también inscritos<br />
en bronce<br />
El pergamino es una piel <strong>de</strong> res – cabra, oveja, carnero, vaca o ternera, a veces<br />
becerro recién nacido o nonato-, <strong>de</strong> la que se obtiene la vitela, piel muy fina y<br />
flexible, que limpia <strong>de</strong>l vellón o piel, raída, adobada y estirada, permite escribirse<br />
por sus dos lados en oposición al papiro. A<strong>de</strong>más, al ser una materia más sólida se<br />
pue<strong>de</strong> raspar y por tanto borrar con más facilidad. Pero es mucho más caro y<br />
costoso <strong>de</strong> fabricar. De antigüedad difícil <strong>de</strong> precisar, hay algunos que lo sitúan ya<br />
en el II milenio a.C. El nombre <strong>de</strong> pergamino le viene <strong>de</strong> Pérgamo, importante<br />
centro productor en el II a.C. Plinio le atribuye su invención al rey Eúmenes II <strong>de</strong><br />
Pérgamo.<br />
2
Incipit Titivillus. <strong>Taller</strong> <strong>de</strong> Escritura Antigua<br />
Salvador Muñoz Molina. I.E.S Francesc Ferrer i Guàrdia.Valencia<br />
El códice <strong>de</strong> pergamino. Aunque el códice en principio se reservó para las<br />
ediciones baratas, acabó generalizándose, porque era <strong>de</strong> consulta fácil, tenía más<br />
capacidad <strong>de</strong> <strong>escritura</strong>, se transportaba y almacenaba cómodamente y,<br />
encua<strong>de</strong>rnado con tapas <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra, duraba mucho más. Hasta el siglo V el códice<br />
figuraba también en papiro pero el pergamino está asociado ya a finales <strong>de</strong>l siglo I<br />
d. C a esta nueva forma <strong>de</strong> libro.<br />
El códice estaba formado por cua<strong>de</strong>rnos o pliegos <strong>de</strong> hojas cosidas llamadas<br />
bifolios. La paginación tal <strong>com</strong>o la conocemos surge en el siglo XV, antes se escribía<br />
al final <strong>de</strong> una cua<strong>de</strong>rno “un reclamo”, que consistía en escribir al final <strong>de</strong>l pliego o<br />
cua<strong>de</strong>rno las primeras palabras <strong>de</strong>l siguiente.<br />
No había primera página con título, sino que la obra <strong>com</strong>enzaba con una frase en<br />
tinta roja y mayúsculas que indicaba dicho título. Al final <strong>de</strong> la obra se repetía el<br />
título y se citaba el nombre <strong>de</strong>l autor.<br />
Esto es pervivencia <strong>de</strong>l <strong>com</strong>ienzo y final <strong>de</strong> los volumina o rollos, don<strong>de</strong> el <strong>com</strong>ienzo<br />
se indicaba con la palabra “incipit”, y el final era una advertencia <strong>de</strong> que el<br />
volumen ya se había <strong>de</strong>senrollado totalmente, es <strong>de</strong>cir, estaba “explicitus”; la<br />
abreviatura “explicit” se conservó en los códices, tomándose <strong>com</strong>o forma verbal<br />
correlativa <strong>de</strong> incipit, con el significado “ha terminado”<br />
Instrumentos y materiales.<br />
Estilo. Stilus. Relacionado con stýlos, “columna” y también “punzón”. El más<br />
<strong>com</strong>ún era <strong>de</strong> hierro, pero podía ser <strong>de</strong> hueso, marfil, plata... El extremo opuesto a<br />
la punta, aplanado y más ancho, se utiliza para raspar la cera y borrar.<br />
Caña. Calamus. Aunque los romanos conocían la plumilla <strong>de</strong> bronce para tinta,<br />
prácticamente no se empleaba por su falta <strong>de</strong> flexibilidad. Para escribir sobre papiro<br />
o pergamino utilizaban una caña <strong>de</strong> junco o calamus scriptorius afilada con un<br />
culter o scalprum librarium, una especie <strong>de</strong> cortaplumas. Se guardaban en la<br />
theca calamaria.<br />
Pluma. Penna. No se sabe exactamente cuándo empezaron a utilizarse plumas <strong>de</strong><br />
ave, que se adaptan mejor al pergamino al ser más flexibles. Algunos opinan que<br />
empieza usarse en el siglo IV d. C.<br />
Raspador(rasorium) Para eliminar manchas o efectuar correcciones (rasurae)<br />
Compás(circinus), regla(regulae), escuadra(norma), punzón(punctorium),y<br />
rueda <strong>de</strong>ntada servían para <strong>de</strong>limitar el área <strong>de</strong> <strong>escritura</strong> en el folio (márgenes)<br />
con dos líneas verticales y el trazado transversal <strong>de</strong> líneas paralelas con un lápiz<br />
con punta <strong>de</strong> plomo(plumbum).<br />
Tinta (atramentum) De ater- negro-, también scriptorium o librarium. En la<br />
Edad Media se impone el nombre incaustum <strong>de</strong> origen griego. Tinta viene <strong>de</strong>l latín<br />
medieval tincta- teñida. El recipiente se llamaba atramentarium, scriptorium o<br />
calamarium. Según Plinio, la tinta se hacía al principio <strong>de</strong> hollín, resina, heces <strong>de</strong><br />
vino o tinta <strong>de</strong> sepia, mezclada con goma arábiga <strong>de</strong> la acacia. Más tar<strong>de</strong> se empleó<br />
la agalla <strong>de</strong> roble <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se obtiene el tanino con sulfato <strong>de</strong> hierro y goma<br />
arábiga. La tinta roja, hecha con minium o terra rubrica –ruber, rojo- que era<br />
cinabrio, reducido a polvo, se empleaba en las rubricae o títulos e iniciales.<br />
La tinta obtenida mediante hollín, <strong>de</strong> escasa adherencia, se borraba fácilmente con<br />
una esponja húmeda – spongia <strong>de</strong>letilis-, no así la tinta férrica que exige un<br />
raspado con el rasorium o la piedra pómez, ablandándola antes, si es necesario<br />
con una mezcla <strong>de</strong> leche y harina.<br />
3
Incipit Titivillus. <strong>Taller</strong> <strong>de</strong> Escritura Antigua<br />
Salvador Muñoz Molina. I.E.S Francesc Ferrer i Guàrdia.Valencia<br />
Escribas.<br />
En Egipto los escribas formaban parte <strong>de</strong> una jerarquía administrativa pero en<br />
Grecia y Roma era un trabajo servil. El dominus ocasionalmente podía hacer copiar<br />
a sus esclavos, con <strong>de</strong>stino a su biblioteca, cualquier libro, pero, por lo general,<br />
recurría al librero profesional ( bibliopola o librarius, término también extensivo<br />
al copista) que tenía varios copistas, <strong>de</strong> cuyas condiciones <strong>de</strong> trabajo conocemos<br />
bastante poco.. Si la información <strong>de</strong> la copia en la Antigüedad es escasa, no así en<br />
la Edad Media, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo VI hasta el XII, cuando los centros monásticos se<br />
convierten en <strong>de</strong>positarios <strong>de</strong>l legado escrito, con la excepción <strong>de</strong>l siglo VIII al IX<br />
en la corte <strong>de</strong> Carlomagno.<br />
La producción <strong>de</strong> códices que se inicia en el siglo I – el resto más antiguo, el De<br />
Bellis Macedonis, data <strong>de</strong>l 100- se cierra en el siglo XV, con el nacimiento, primero<br />
<strong>de</strong>l libro xilográfico, y <strong>de</strong>spués, con la invención <strong>de</strong> la imprenta<br />
Durante la Edad Media – especialmente <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo VIII al X – por la escasez <strong>de</strong><br />
pergamino y el auge <strong>de</strong> la copia, los códices antiguos <strong>de</strong>l siglo IV, V y VI se<br />
borraban utilizándose para otras copias. Se les llama códices rescripti o<br />
palimpsestos, que significa “raspado <strong>de</strong> nuevo”.<br />
Sistema ya utilizado en la antigüedad en papiro, cobra ahora un gran auge. La<br />
República <strong>de</strong> Cicerón se halla bajo El Comentario <strong>de</strong> San Agustín a los salmos (siglo<br />
IV)<br />
La letra <strong>antigua</strong><br />
La <strong>escritura</strong> latina en época romana<br />
Al <strong>de</strong>sarrollarse la literatura romana surgió la necesidad <strong>de</strong> contar con una <strong>escritura</strong><br />
caligráfica libraria. Al principio lo que se dio fue la simple transposición <strong>de</strong> los<br />
antiguos mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> <strong>escritura</strong> tomados <strong>de</strong> la <strong>escritura</strong> monumental <strong>de</strong> las<br />
inscripciones sobre piedra y particularmente <strong>de</strong> los que pue<strong>de</strong>n verse en las<br />
inscripciones monumentales y conmemorativas.<br />
Los códices <strong>de</strong> pergamino más antiguos conservados datan <strong>de</strong>l siglo IV d.C., y por<br />
ellos se sabe que las <strong>escritura</strong>s fundamentales utilizadas para los libros <strong>de</strong> época<br />
romana fueron: la capital – la cuadrada, la clásica o rústica, y <strong>com</strong>ún o<br />
cursiva- , la uncial, la semiuncial , todas ellas consi<strong>de</strong>radas <strong>com</strong>o mayúsculas, y<br />
la <strong>escritura</strong> <strong>com</strong>ún nueva o nueva cursiva que se trata <strong>de</strong> una <strong>escritura</strong><br />
minúscula.<br />
Escritura capital<br />
Es la más <strong>antigua</strong>. Las letras mayúsculas, altas e iguales, se llaman «capitales» por<br />
las mayúsculas <strong>de</strong> los encabezamientos <strong>de</strong> los libros o <strong>de</strong> las iniciales <strong>de</strong> los<br />
capítulos (caput, sing., capita, pl.) : capital cuadrada , tan ancha <strong>com</strong>o alta,<br />
tomada <strong>de</strong> las inscripciones monumentales, que se reservó para ediciones lujosas,<br />
aunque no se conservan muchos testimonios; capital rústica o clásica más<br />
estilizada que la cuadrada en pergamino, pero también pintada sobre pared o<br />
inscrita con punzón sobre diversos soportes, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mármol a bronce; capital<br />
<strong>com</strong>ún o cursiva con un módulo o dimensión más reducido y un ductus o trazado<br />
más ligero también con su paralelo epigráfico.<br />
4
Incipit Titivillus. <strong>Taller</strong> <strong>de</strong> Escritura Antigua<br />
Salvador Muñoz Molina. I.E.S Francesc Ferrer i Guàrdia.Valencia<br />
Escritura uncial<br />
En el siglo IV apareció otra forma lujosa <strong>de</strong> mayúscula que, según se cree, es <strong>de</strong><br />
origen africano. La hallamos en gran número <strong>de</strong> manuscritos hasta el siglo VIII. De<br />
gran<strong>de</strong>s letras redon<strong>de</strong>adas (el significado etimológico <strong>de</strong>l término es uncia «<strong>de</strong> una<br />
pulgada <strong>de</strong> alto») presenta dos graves inconvenientes: era lenta <strong>de</strong> escribir y su<br />
tamaño permitía escribir poco texto en cada página. Es una <strong>escritura</strong> mixta, un<br />
<strong>com</strong>o “<strong>com</strong>promiso” entre formas mayúsculas que son las más y las formas<br />
minúsculas que son las menos<br />
Semiuncial<br />
La semiuncial aparece en el siglo V, y fue utilizada principalmente en los escritos<br />
cristianos hasta el siglo IX. El alfabeto semiuncial es mixto está constituida por una<br />
peculiar mezcla <strong>de</strong> letras mayúsculas y minúsculas pero su proporción no es<br />
siempre uniforme: hay escritos en los que predominan las minúsculas y otros cuyo<br />
sistema se parece más al uncial con predominio <strong>de</strong> las mayúsculas<br />
Nueva Cursiva.<br />
Se trata <strong>de</strong> una <strong>escritura</strong> minúscula <strong>de</strong>l último periodo <strong>de</strong> la <strong>escritura</strong> romana,<br />
siglos III al V y que tuvo gran influencia en la <strong>escritura</strong> <strong>de</strong> la Edad Media<br />
En los siglos VII y VIII se encarecen los materiales <strong>de</strong> <strong>escritura</strong> pues la conquista<br />
árabe <strong>de</strong> Egipto terminó con el suministro <strong>de</strong> papiro, y el pergamino se encareció<br />
consi<strong>de</strong>rablemente. Se necesitaba introducir mayor cantidad <strong>de</strong> texto, reduciendo la<br />
letra; para ello se <strong>com</strong>enzó a utilizar en los libros un tipo <strong>de</strong> <strong>escritura</strong> minúscula<br />
creado a partir <strong>de</strong> la <strong>escritura</strong> minúscula que se empleaba en las cartas y los<br />
documentos. Las letras <strong>de</strong> menor tamaño permitían escribir más texto sobre una<br />
hoja, y con mayor rapi<strong>de</strong>z.<br />
TEXTOS<br />
«El papiro...(sus) tallos son <strong>de</strong> sección triangular... Se utilizan las raíces, no sólo<br />
<strong>com</strong>o <strong>com</strong>bustible, sino también para fabricar con ellas gran variedad <strong>de</strong> enseres...<br />
embarcaciones, <strong>de</strong> la corteza se tejen velas, esteras, una especie <strong>de</strong> vestimenta,<br />
cubrecamas, maromas y muchas otras cosas. Conocidísimos por los extranjeros son<br />
los rollos <strong>de</strong> papiro. Pero, sobre todo, el papiro es un gran recurso alimenticio; pues<br />
todos los nativos mastican el papiro crudo, hervido y asado: tragan el jugo y<br />
expulsan <strong>de</strong> la boca la mascada.» Teofrasto, Historia <strong>de</strong> las plantas, IV 8, 3-4.<br />
« Varrón atestigua que el papiro fue <strong>de</strong>scubierto gracias a la victoria <strong>de</strong> Alejandro<br />
el Gran<strong>de</strong>, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la fundación <strong>de</strong> Alejandría, en Egipto. Con antelación, el uso<br />
<strong>de</strong>l papiro era <strong>de</strong>sconocido. Se escribió primeramente sobre hojas <strong>de</strong> palmeras;<br />
más tar<strong>de</strong> sobre la corteza <strong>de</strong> ciertos árboles; <strong>de</strong>spués, los registros públicos se<br />
grabaron sobre planchas <strong>de</strong> plomo;...los archivos privados empezaron a<br />
confeccionarse utilizando tela o cera; <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, el uso <strong>de</strong> las tablillas ya existía<br />
antes <strong>de</strong> la guerra <strong>de</strong> Troya, según encuentro documentado en Homero...Luego,<br />
por una rivalidad entre las bibliotecas <strong>de</strong> los reyes Tolomeo y Eumenes, al prohibir<br />
Tolomeo el <strong>com</strong>ercio <strong>de</strong>l papiro, se <strong>de</strong>scubrió en Pérgamo la utilidad <strong>de</strong> las pieles,<br />
según cuenta también Varrón.» Plinio el Viejo, Historia Natural XIII 69-70.<br />
«La cera es el material para la <strong>escritura</strong>; es la nodriza <strong>de</strong> los niños, pues ellas<br />
'<strong>de</strong>spiertan el ingenio <strong>de</strong> los niños y sus primeros sentidos'. Se dice que los griegos<br />
fueron los primeros en divulgar su uso. Los griegos y los etruscos fueron quienes,<br />
por primera vez, escribieron con un punzón <strong>de</strong> hierro sobre tablillas <strong>de</strong><br />
cera...Tiempo <strong>de</strong>spués se estableció que se escribiera en las tablillas enceradas con<br />
punzones <strong>de</strong> hueso... Graphium es una palabra griega que en latín significa 'punzón<br />
para escribir'; grafé quiere <strong>de</strong>cir '<strong>escritura</strong>'.» Isidoro <strong>de</strong> Sevilla, Etimologías VI 9.<br />
5
Incipit Titivillus. <strong>Taller</strong> <strong>de</strong> Escritura Antigua<br />
Salvador Muñoz Molina. I.E.S Francesc Ferrer i Guàrdia.Valencia<br />
«Un códice está <strong>com</strong>puesto <strong>de</strong> varios libros... se llama códice por ...los troncos<br />
(códices) <strong>de</strong> los árboles, o <strong>de</strong> las vi<strong>de</strong>s, <strong>com</strong>o si dijéramos cau<strong>de</strong>x, porque asemeja<br />
sostener libros <strong>com</strong>o el tronco sostiene las ramas. El volumen (rollo) es un libro que<br />
recibe su nombre <strong>de</strong> volvere (enrollar) ... Liber (libro) es la membrana interior <strong>de</strong> la<br />
corteza <strong>de</strong>l árbol que está pegada a la ma<strong>de</strong>ra. De ella dice Virgilio: 'Se seca el liber<br />
en el alto olmo'. De aquí <strong>de</strong>riva el que <strong>de</strong>nominemos libro a la obra escrita...De<br />
aquí también que a los copistas se los llamara "libreros”.»Isidoro <strong>de</strong> Sevilla,<br />
Etimologías VI 13.<br />
«Tú que <strong>de</strong>seas que estén a tu lado en todas partes mis libritos / y procuras<br />
tenerlos <strong>com</strong>o <strong>com</strong>pañeros para el largo viaje, / <strong>com</strong>pra éstos que el pergamino<br />
<strong>com</strong>prime con reducidas tablillas. / Dales una biblioteca a los gran<strong>de</strong>s, a mí una<br />
sola mano me da cabida.» Marcial, I 2<br />
«A los copistas <strong>antigua</strong>mente se los llamaba "bibliopolas", pues los griegos al libro<br />
lo <strong>de</strong>nominan bíblos...Por el hecho <strong>de</strong> "escribir" se los <strong>de</strong>nominó "escribas"... Los<br />
utensilios <strong>de</strong> un escriba son la caña y la pluma...La caña está tomada <strong>de</strong> las<br />
plantas; la pluma es <strong>de</strong> ave. Su punta está dividida en dos secciones, mientras que<br />
el resto <strong>de</strong>l instrumento conserva su unidad;.. Se <strong>de</strong>nomina así al cálamo porque<br />
pone la tinta. De ahí también que entre los marineros, calare signifique "poner". La<br />
pluma (penna) <strong>de</strong>riva su nombre <strong>de</strong> "pen<strong>de</strong>r" en el aire, esto es, volar, ya que<br />
<strong>com</strong>o hemos dicho, es <strong>de</strong> ave. A las hojas (foliae) <strong>de</strong> los libros se las llama así tal<br />
vez por su semejanza con las hojas <strong>de</strong> los árboles, o tal vez porque se hacen <strong>de</strong><br />
"fuelles", es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> pieles <strong>de</strong> animales sacrificados. Las caras <strong>de</strong> las hojas se<br />
llaman "páginas", porque se van pegando (<strong>com</strong>pingere) unas a otras..»Isidoro <strong>de</strong><br />
Sevilla, Etimologías VI 14.<br />
«Igualmente habrá que incluir la tinta entre los pigmentos artificiales, aunque<br />
también la hay obtenida <strong>de</strong> tierra, y ésta <strong>de</strong> un doble origen, pues o bien sale <strong>com</strong>o<br />
si fuera un fluido, o bien se usa directamente para los mismos fines una clase <strong>de</strong><br />
tierra <strong>de</strong>l color <strong>de</strong>l azufre. Hay pintores que han sido sorprendidos <strong>de</strong>senterrando<br />
carbones <strong>de</strong> sepulcros profanados...la tinta también se obtiene <strong>de</strong> distintas formas<br />
<strong>de</strong> hollín, y <strong>de</strong> la <strong>com</strong>bustión <strong>de</strong> resina o pez, por lo cual hasta las fraguas las<br />
construyen <strong>de</strong> manera que no se les escape el humo. La tinta <strong>de</strong> mejor calidad se<br />
obtiene <strong>de</strong> semejante manera <strong>de</strong> las antorchas. Se adultera con el hollín <strong>de</strong> los<br />
hornos y <strong>de</strong> las estufas <strong>de</strong> los baños, y esa tinta es la que se usa para escribir<br />
sobre los rollos.» Plinio, Historia Natural XXXV 41.<br />
«El titímalo nuestros autores lo llaman «hierba lechera», otros «lechuga caprina», y<br />
cuentan que con su leche, si se escribe sobre el cuerpo, al secarse aparecen las<br />
letras espolvoreando con ceniza.»Plinio, Historia Natural XXVI 62<br />
«También es segura y engaña a la vista la letra que se escribe con leche; aplícale<br />
polvo <strong>de</strong> carbón y la podrás leer.» Ovidio, Arte <strong>de</strong> amar III 627-628<br />
6
MATERIAL PARA ACTIVIDADES<br />
Incipit Titivillus. <strong>Taller</strong> <strong>de</strong> Escritura Antigua<br />
Salvador Muñoz Molina. I.E.S Francesc Ferrer i Guàrdia.Valencia<br />
Escritos sobre ma<strong>de</strong>ra con tinta. Cursiva<br />
Vindolanda (actualmente Chesterholm, Gran Bretaña) :era una fortificación<br />
romana en la provincia <strong>de</strong> Britannia, cerca <strong>de</strong>l muro <strong>de</strong> Hadriano. Cuando la<br />
guarnición en 105 d. J.-C., fue trasladada a la frontera <strong>de</strong>l Danubio <strong>de</strong>struyó sus<br />
archivos antes <strong>de</strong> la evacuación. Pero una oportuna lluvia frenó la fuerza <strong>de</strong>l<br />
incendio y muchas tablillas se conservaron más o menos intactas protegidas por<br />
una capa carbonizada.<br />
Se han encontrado evi<strong>de</strong>ntemente documentos militares pero también otros<br />
escritos <strong>com</strong>o el diario <strong>de</strong> un cocinero <strong>de</strong>l jefe <strong>de</strong>l asentamiento, con lista <strong>de</strong><br />
invitados y menús, y cartas <strong>com</strong>o la <strong>de</strong> un cierto Octavius que pi<strong>de</strong> dinero prestado<br />
a un tal Candidus y se queja <strong>de</strong>l mal estado <strong>de</strong> las carreteras.<br />
Una <strong>de</strong> las cartas más interesantes es una invitación a una fiesta <strong>de</strong> cumpleaños<br />
dirigida por la esposa <strong>de</strong>l jefe <strong>de</strong> la guarnición a su hermana, ella misma esposa <strong>de</strong><br />
un jefe militar <strong>de</strong> una fortificación vecina<br />
Carta <strong>de</strong> Invitación <strong>de</strong> Claudia Severa a Sulpicia Lepidina (ca. 97-103<br />
d.C. ) Vindolanda . Escritura romana cursiva<br />
Esta carta está escrita en tinta sobre <strong>de</strong>lgadas planchas <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra. La primera<br />
parte <strong>de</strong>l texto fue escrita por un secretario profesional, pero las líneas 11 a 14<br />
podrían bien haber estado escritas por la propia Claudia Severa, tal <strong>com</strong>o ocurre<br />
hoy con las cartas <strong>de</strong> invitación o saludo. Nos encontramos posiblemente ante el<br />
que sería el documento manuscrito auténtico más antiguo escrito por la mano <strong>de</strong><br />
una mujer en el mundo romano. Las pequeñas planchas estaban atadas entre sí y<br />
ell dorso lleva las direcciones <strong>de</strong>l <strong>de</strong>stinatario y el remitente<br />
7
Incipit Titivillus. <strong>Taller</strong> <strong>de</strong> Escritura Antigua<br />
Salvador Muñoz Molina. I.E.S Francesc Ferrer i Guàrdia.Valencia<br />
Páginas II<br />
Página III<br />
8<br />
Cl(audia) Severa Lepidinae [suae] //<br />
[sa]l[u]tem. //<br />
III Idus Septembr[e]s, soror, ad diem //<br />
sollemnem natalem meum rogo //<br />
libenter facias ut venias //<br />
ad nos, iucundiorem mihi<br />
[diem] interventu tuo factura, si<br />
[a]d[eri]s (?)<br />
Cerial[em t]uum saluta. Aelius meus [---]<br />
et filiolus salutant.<br />
Sperabo te, soror.<br />
Vale soror, anima<br />
mea, ita valeam<br />
karissima et have
Incipit Titivillus. <strong>Taller</strong> <strong>de</strong> Escritura Antigua<br />
Salvador Muñoz Molina. I.E.S Francesc Ferrer i Guàrdia.Valencia<br />
Transcripción : III Idus Septembres, soror, ad diem sollemnem natalem meum<br />
rogo libenter facias ut venias ad nos : iucundiorem mihi diem interventu factura si<br />
venies. Cerialem tuum saluta. Aelius meus et filiolus salutant.<br />
[altera manu] Sperabo te, soror. Vale, soror, anima mea. Ita valeam, carissima, et<br />
have.<br />
Traducción:<br />
El tercer día <strong>de</strong> los idus <strong>de</strong> septiembre (11 <strong>de</strong> septiembre), apreciada hermana,<br />
<strong>de</strong>searé sinceramente que puedas venir a nuestra casa para la celebración <strong>de</strong> mi<br />
cumpleaños. Con tu presencia, si vienes, me harás este día más grato. Saluda <strong>de</strong><br />
mi parte a tu querido Cerialis. Mi Aelius y mi hijito también te mandan un saludo.<br />
[De otra mano] Cuento contigo, querida hermana. Deseo, hermana ,que te halles<br />
bien <strong>de</strong> salud, alma mía, así <strong>com</strong>o yo espero encontrarme bien, queridísima. Un<br />
saludo<br />
Ejercicio escolar (ca. 97-103 d.C.) Escritura romana rústica y cursiva<br />
Texto: interea pavidam volitans pinna<br />
ta UBEM/ PEBEM segn (iter/quuntur?)<br />
(Ejercicio <strong>de</strong> transcripción <strong>de</strong> Virgilio, Eneida, IX, 473: interea pavidam volitans<br />
pinnata per urbem).<br />
“Entretanto alada revoloteando por la aterrada ciudad”...; segn(iter) o similar se<br />
pue<strong>de</strong> interpretar <strong>com</strong>o el <strong>com</strong>entario <strong>de</strong>l profesor en el ejercicio <strong>de</strong>l alumno (hecho<br />
con negligencia : "flojo").<br />
Tablillas enceradas<br />
Los banqueros pompeyanos Iucundus ( padre e hijo). Cursiva<br />
En 1875 en una casa encontrada en Pompeya i<strong>de</strong>ntificada <strong>com</strong>o perteneciente al<br />
banquero L. Caecilius Iucundus, se <strong>de</strong>scubrió un cofre <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra cabonizado, que<br />
contenía alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> ciento cincuenta tablillas <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra, con recibos<br />
correspondientes a distintas operaciones bancarias. Estaban totalmente<br />
carbonizadas, pero algunas tenían trazos <strong>de</strong> la cera que las cubría y los textos<br />
mutilados, que la punta <strong>de</strong>l estilo habría grabado ligeramente en la ma<strong>de</strong>ra a<br />
través <strong>de</strong> la <strong>de</strong>lgada capa <strong>de</strong> cera.<br />
Unas ranuras permitía sellarlas con la ayuda <strong>de</strong> un cor<strong>de</strong>l y proteger los sellos <strong>de</strong><br />
los testigos lo que las garantizaba contra toda tentativa <strong>de</strong> frau<strong>de</strong><br />
9
Incipit Titivillus. <strong>Taller</strong> <strong>de</strong> Escritura Antigua<br />
Salvador Muñoz Molina. I.E.S Francesc Ferrer i Guàrdia.Valencia<br />
ob mulum venditum venta <strong>de</strong> un mulo<br />
10<br />
[PAGINA SECVNDA]<br />
HS N DXX OB MVLVM<br />
VENDITVM [.] POMPONIO<br />
M L NICONI QVAM PEQVNIAM<br />
IN STIPVLATVM [.] CAECILI<br />
FELICIS REDEGISSE DICITVR<br />
M CERRINIVS EVPRATES<br />
EAM PECVNIAM OMNEM<br />
QVAE SVPRA SCRIPTA EST<br />
[PAGINA TERTIA]<br />
[.]VMERATAM DIXIT SE<br />
[.]CCEPISSE M CERRINIVS M L<br />
[.]VPHRATES AB PHILADELPHO<br />
CAECILI FELICIS SER /SIGILLVM/<br />
ACTVM POMPEIS V K IVNIAS<br />
DRVSO CAESARE<br />
C NORBANO FLACCO COS<br />
CIL 4, 3340, 1
Incipit Titivillus. <strong>Taller</strong> <strong>de</strong> Escritura Antigua<br />
Salvador Muñoz Molina. I.E.S Francesc Ferrer i Guàrdia.Valencia<br />
Transcripción : HS n DXX ob mulum venditum Marco Pomponio, Marci liberto,<br />
Niconi. Quam pequniam in stipulatum Lucii Caecilii Felicis re<strong>de</strong>gisse dicitur Marcus<br />
Cerrinius Euprates. Eam pecuniam omnem, quae supra scripta est, numeratam<br />
dixit se accepisse Marcus Cerrinius, Marci libertus, Euphrates ab Phila<strong>de</strong>lpho,<br />
Caecilii Felicis servo. Actum Pompeis, V kalendas Iunias, Druso Caesare Gaio<br />
Norbano Flacco consulibus.<br />
Traducción :<br />
[venta <strong>de</strong> un mulo]<br />
[página 2] 520 sestercios en metálico por la venta <strong>de</strong> un mulo a Marcus Pomponius<br />
Nico, liberto <strong>de</strong> Marcus Pomponius./ Marcus Cerrinius Euphatres ha obtenido esta<br />
suma por mediación <strong>de</strong> Lucius Caecilius Felix. La suma total inscrita arriba [página<br />
3] Marcus Cerrinius Euphrates, liberto <strong>de</strong> Marcus Cerrinius reconoce haberla<br />
recibido al contado <strong>de</strong> las manos <strong>de</strong> Phila<strong>de</strong>lphus, esclavo <strong>de</strong> Caecilius Felix [sello]<br />
Hecho en Pompeya, el 5 <strong>de</strong> las calendas <strong>de</strong> junio, bajo el consulado <strong>de</strong> Drusus<br />
Caesar y Gaius Norbanus Flaccus ( 28 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong>l 15 a.C )<br />
En este contrato M. Pomponius Nico ha pedido prestados 520 sestercios a Caecilius<br />
Felix y es él quien <strong>de</strong>bera correr con los gastos <strong>de</strong> la <strong>com</strong>pra pues el precio <strong>de</strong>l<br />
mulo se ha entregado intégramente al ven<strong>de</strong>dor por parte <strong>de</strong>l banquero. Es él ,<br />
A<strong>de</strong>más, quien <strong>de</strong>berá asumir los gastos <strong>de</strong>l préstamo, pues L. Caecilius Felix le ha<br />
entregado al ven<strong>de</strong>dor el precio entero <strong>de</strong>l mulo (« omnem »). El documento fue<br />
redactado por Phila<strong>de</strong>lphus<br />
Grafitos pompeyanos. Cursiva<br />
Oceanus l(ibertus) XIII (victoriarum) v(icit) Aracintus l(ibertus) (victoriarum<br />
IIII (periit)<br />
11
Incipit Titivillus. <strong>Taller</strong> <strong>de</strong> Escritura Antigua<br />
Salvador Muñoz Molina. I.E.S Francesc Ferrer i Guàrdia.Valencia<br />
Severus (victoriarum) XIII l(ibertus) (periit) Albanus S(cauri) libertus XIX<br />
(victoriarum) V(icit)<br />
(CIL IV 8055 Y 8056)<br />
(CIL IV 2331)<br />
(CIL IV 9226)<br />
12
Incipit Titivillus. <strong>Taller</strong> <strong>de</strong> Escritura Antigua<br />
Salvador Muñoz Molina. I.E.S Francesc Ferrer i Guàrdia.Valencia<br />
Instrumentum domesticum. Valentia. Cursiva<br />
Doble grafito en cara interna <strong>de</strong> una teja romana ( tegula).<br />
Los grafitos están orientados en sentido contrario<br />
a. Julio, encargado <strong>de</strong> las cuentas <strong>de</strong> la fábrica <strong>de</strong> tejas. Como Antinus me ha<br />
pagado la cantidad <strong>de</strong> trescientas (tejas) te doy las gracias, señor<br />
b. Tu entrégame tantas <strong>com</strong>o me has hecho <strong>de</strong> <strong>de</strong>fectuosas y <strong>de</strong>spués ya me darás<br />
las gracias; y dos más, que has contado <strong>de</strong> menos.<br />
Pág. 205-207 <strong>de</strong> Inscripcions Romanes <strong>de</strong> Valentia i el seu territori., Josep Corell.<br />
13
Incipit Titivillus. <strong>Taller</strong> <strong>de</strong> Escritura Antigua<br />
Salvador Muñoz Molina. I.E.S Francesc Ferrer i Guàrdia.Valencia<br />
Tabella <strong>de</strong>finionis. Contra un auriga, grabada por ambas caras Hallada en<br />
la tumba <strong>de</strong> un niño. Hadrumentum, Túnez. Cursiva (Weeber 1994,fig.75)<br />
Mi<strong>de</strong> 11x9 centímetros.<br />
Un <strong>de</strong>monio con una cresta <strong>de</strong> gallina sobre la cabeza sostiene en su mano <strong>de</strong>recha<br />
un vaso con agua, en la izquierda un largo pie rematado por una lámpara, o bien<br />
un incensario<br />
(en el pecho), Baitmo/Arbit/to, su<br />
nombre, (según George, Lafaye )<br />
Antmo/arait/to (palabras mágicas),<br />
(según Audollent y Dessau)<br />
(En el esquife, nombres , tal vez <strong>de</strong><br />
caballos),: Noctivagus, Tiberis, Oceanus<br />
( y tras él hay grabadas palabras mágicas <strong>de</strong><br />
significado <strong>de</strong>sconocido):<br />
Cuigeu/censeu/cinbeu/perfleu/diarunco/<br />
<strong>de</strong>asta/bescu/<br />
berebescu/arurara/baxagra<br />
adiuro te <strong>de</strong>mon qui/ cunque es et<br />
<strong>de</strong>mando ti/ bi ex anc hora anc di/ e<br />
ex oc momento ut equos/ prasini et<br />
albi crucies/ ocidas et agitatore Cla/<br />
rum et Felice et Primu/ lum et<br />
Romanum ocidas/ collida neque<br />
spiritum / illis lerinquas adiuro te/ per<br />
eum qui te resoluit/ temporibus <strong>de</strong>um<br />
pelagi/ cum aerium Iaw Iasdaw/ ooriw<br />
ahia<br />
Te conjuro, <strong>de</strong>monio, quienquiera que seas, y te pido que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta hora, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
este día, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> este momento, tortures y mates a los caballos <strong>de</strong> los Ver<strong>de</strong>s y <strong>de</strong><br />
los Blancos y hagas chocar y mates a los aurigas Claro, Félix y, Prímulo y Romano,<br />
y no <strong>de</strong>jes ni el espíritu para ellos; te conjuro a través <strong>de</strong> éste que te <strong>de</strong>sligó para<br />
siempre, el dios <strong>de</strong>l mar y <strong>de</strong>l cielo<br />
El sentido <strong>de</strong> la inscripción es claro: el autor seguramente un auriga perteneciente<br />
a la facción roja o la azul, recurre a la ayuda <strong>de</strong> un <strong>de</strong>monio para eliminar a los<br />
aurigas y caballos <strong>de</strong> la facción rival<br />
14
Incipit Titivillus. <strong>Taller</strong> <strong>de</strong> Escritura Antigua<br />
Salvador Muñoz Molina. I.E.S Francesc Ferrer i Guàrdia.Valencia<br />
Defixiones saguntinas.<br />
In fures –contra ladrones- . Saguntum. Cursiva<br />
Inscripciones Romanes <strong>de</strong>l País Valencià, IA, pág. 67 y 68<br />
Dimensiones 11x19x0,5 cm.<br />
Cr[y]se (?) ligo auri p[ondo –c.3-]II<br />
Rogat et a Iau dat pequnia quae a<br />
me accepit Heracla conservus meus<br />
ut insttetur uius senus, o[c]elus et<br />
[v]ires qicumqui sunt ari<strong>de</strong><br />
fiant do pequniam onori sacri-<br />
cola<br />
Inscripcions romanes <strong>de</strong>l País<br />
Valencià. Josep Corell, págs 73 y 74<br />
Yo, Crise(?), doy ...libras <strong>de</strong> oro.<br />
Ruega y da a Iau el dinero que le ha<br />
robado Heracla, <strong>com</strong>pañero <strong>de</strong><br />
esclavitud, para que se vea afectado<br />
en el pecho y ojos y que todas sus<br />
faculta<strong>de</strong>s se atrofien. Entrego dinero<br />
al ministro <strong>de</strong>l culto para su servicio<br />
Ve contra cualquiera sea hombre o<br />
mujer que haya robado la túnica <strong>de</strong><br />
Lydia; igualmente, maltrata a quien<br />
haya sacado provecho <strong>de</strong> ella<br />
15
Incipit Titivillus. <strong>Taller</strong> <strong>de</strong> Escritura Antigua<br />
Salvador Muñoz Molina. I.E.S Francesc Ferrer i Guàrdia.Valencia<br />
Defixio amatoria.<br />
Quintula cum Fortunali sit semel et num-<br />
quam<br />
Que Quintula no esté nunca más con Fortunal<br />
Inscripcions romanes <strong>de</strong>l País Valencià, Josep Corell, págs 75 y 76<br />
Graffiti pompeyano pintado. Rústica. CIL IV 7131<br />
Hallado en REG I Ins VI<br />
Ver, Aen I 1<br />
16
Incipit Titivillus. <strong>Taller</strong> <strong>de</strong> Escritura Antigua<br />
Salvador Muñoz Molina. I.E.S Francesc Ferrer i Guàrdia.Valencia<br />
Tipo <strong>de</strong> letras utilizadas en las inscripciones pompeyanas (C. Zangemeister<br />
(CIL IV. tab.I)<br />
Tipos <strong>de</strong> letras pintadas más <strong>antigua</strong>s<br />
Tipos <strong>de</strong> letras pintadas más recientes<br />
Tipos <strong>de</strong> letras pintadas con carbón, tiza o almagre<br />
Tipos <strong>de</strong> letras inscritas con estilo o punzón<br />
17
Incipit Titivillus. <strong>Taller</strong> <strong>de</strong> Escritura Antigua<br />
Salvador Muñoz Molina. I.E.S Francesc Ferrer i Guàrdia.Valencia<br />
Tabla <strong>de</strong> letra <strong>escritura</strong> romana cursiva utilizada en Vindolanda<br />
A<br />
B<br />
C<br />
D<br />
E<br />
F<br />
G<br />
H<br />
I<br />
L<br />
Tipos <strong>de</strong> letras utilizadas en capital<br />
cursiva <strong>de</strong> plomos <strong>de</strong> Hispania<br />
18<br />
M<br />
N<br />
O<br />
P<br />
Q<br />
R<br />
S<br />
T<br />
U
Rústica<br />
Incipit Titivillus. <strong>Taller</strong> <strong>de</strong> Escritura Antigua<br />
Salvador Muñoz Molina. I.E.S Francesc Ferrer i Guàrdia.Valencia<br />
Uncial<br />
19
Incipit Titivillus. <strong>Taller</strong> <strong>de</strong> Escritura Antigua<br />
Salvador Muñoz Molina. I.E.S Francesc Ferrer i Guàrdia.Valencia<br />
ACTIVIDADES<br />
1. Fuscus y Vaccula te han encargado que pintes dos carteles en los muros <strong>de</strong> la<br />
casa <strong>de</strong> Trebius Valens, en la calle pompeyana <strong>de</strong> la Abundancia, pidiendo el voto<br />
en las próximas elecciones municipales para los candidatos a edil, Trebius, Caulus y<br />
Helvius Sabinus. Como la mansión está muy bien situada ya está llena <strong>de</strong><br />
pintadas,. Últimamente el negocio no te va nada bien y no quieres contratar a un<br />
<strong>de</strong>albator, para que te blanquee la pared, ni trabajar por la noche, con la ayuda <strong>de</strong><br />
alguien que te ilumine con un farol, un lanternarius. Así que has <strong>de</strong>cidido pintarlas<br />
con un pincel <strong>de</strong> 20 a 25 mm en unos paneles <strong>de</strong> yeso hispanos, <strong>de</strong> 60 cm x 120<br />
cm, que actualmente también se ven<strong>de</strong>n en almacenes <strong>de</strong> construcción.<br />
Si quieres que te paguen unos buenos sestercios, antes <strong>de</strong> empezar, te<br />
re<strong>com</strong>endamos que, con un cálamo <strong>de</strong> 3 mm. y un ángulo <strong>de</strong> 70º y buena tinta<br />
roja, practiques con un alfabeto <strong>de</strong> rústica romana en papel pautado y , <strong>de</strong>spués,<br />
redactes el siguiente borrador <strong>de</strong> un cartel pompeyano. Si no encuentras panel <strong>de</strong><br />
yeso te pue<strong>de</strong> servir una cartulina gruesa <strong>de</strong> un tamaño similar<br />
Ahora es el momento <strong>de</strong> pintar los dos carteles en los paneles <strong>de</strong> yeso con un<br />
pincel y pintura roja :<br />
20
Incipit Titivillus. <strong>Taller</strong> <strong>de</strong> Escritura Antigua<br />
Salvador Muñoz Molina. I.E.S Francesc Ferrer i Guàrdia.Valencia<br />
2. Decimus Lucretius Satrius Valens, sacerdote <strong>de</strong> Nerón, y a su hijo, ciudadanos<br />
inmensamente ricos, han quedado impresionados con tus carteles electorales y te<br />
han encargado este cartel anunciando unos juegos en el anfiteatro, en los que<br />
habrá una lucha <strong>de</strong> gladiadores, y una cacería para los días 1,2,3,y 5 <strong>de</strong> abril. Te<br />
han pedido que indiques, a<strong>de</strong>más, que se exten<strong>de</strong>rán toldos para que el público<br />
pueda protegerse <strong>de</strong>l sol:<br />
LUCRETI SATRI VALENTI FLAMINIS NERONIS<br />
CAESARIS AUG FILI PERPETUI GLADIATORUM PARIA XX ET D LUCRETI FILI PAR X<br />
PUG POMPEIS EX AD NONIS APR UENATIO ET VELA ERUNT<br />
Busca información sobre el anfiteatro <strong>de</strong> Pompeya y <strong>de</strong> las diferencias que había<br />
entre las venationes organizadas en esta ciudad y en el Coliseo <strong>de</strong> Roma.<br />
Aprovecha para repasar el calendario romano. ¿En qué meses crees que se<br />
realizaban los espectáculos <strong>de</strong> gladiadores?¿Por qué?. Fíjate en que estos juegos se<br />
organizan en abril. ¿Qué interés podrían tener los Lucreti en promocionar<br />
precisamente unos juegos en abril? Una pista: las elecciones municipales<br />
pompeyanas eran en mayo.<br />
3. En una tablilla <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra “entelada”, que pue<strong>de</strong>s adquirir en una tienda <strong>de</strong><br />
material para Bellas Artes, escribe en rustica con un cálamo <strong>de</strong> 30 mm. el verso <strong>de</strong><br />
la Eneida: “Arma virumque..” , <strong>de</strong> la página 16.<br />
4. En cursiva pompeyana ,en la tablilla <strong>de</strong> cera, que has construido con la ayuda<br />
<strong>de</strong> tu profesor o profesora, redacta el contrato <strong>de</strong> venta <strong>de</strong> una BIROTA (bicicleta),<br />
a un/a amigo/a por veinte sestercios, el 11 <strong>de</strong> abril<br />
HS (precio en números romanos)...........ob (bicicleta)........venditam (nombre <strong>de</strong>l<br />
amigo en dativo)...... Eam pecuniam omnem, quae supra scripta est, numeratam<br />
dixit se accepisse, (tu nombre en nominativo)....., ab(nombre <strong>de</strong> tu amigo/a en<br />
ablativo)........ Actum Valentiae, - nombre <strong>de</strong> tu ciudad en Locativo o Ablativo.<br />
(fecha según calendario romano)................<br />
5. En cursiva redacta tu propia <strong>de</strong>fixio amatoria sobre un soporte metálico a partir<br />
<strong>de</strong> la <strong>de</strong>fixio contra Quíntula, que te hemos presentado en la página 16,cambiando<br />
los nombres. Las tabellae <strong>de</strong>fixionum no siempre producen el efecto <strong>de</strong>seado.<br />
6. Sobre un azulejo sin pintar o “bizcochado” y un punzón reproduce uno <strong>de</strong> los<br />
grafitos <strong>de</strong> las páginas 11 ó 12.<br />
21
Incipit Titivillus. <strong>Taller</strong> <strong>de</strong> Escritura Antigua<br />
Salvador Muñoz Molina. I.E.S Francesc Ferrer i Guàrdia.Valencia<br />
7. En una chapa <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra y con una plumilla metálica escriba con tinta negra el<br />
ejercicio escolar <strong>de</strong> Vindolanda. Procura esmerarte en el trazado o ductus <strong>de</strong> tu<br />
<strong>escritura</strong> o te puntuarán con un “segniter”<br />
8. La tabella <strong>de</strong>fixionis <strong>de</strong>l <strong>de</strong>monio sobre la barca te aconseja buscar datos el<br />
mundo <strong>de</strong> las carreras circenses y sobre la práctica <strong>de</strong>l “mal <strong>de</strong> ojo” utilizada por<br />
los aurigas y otros personajes <strong>de</strong>l mundo romano<br />
9. Debes ayudar al escriba Titivillus a copiar estos dos colofones medievales en<br />
<strong>escritura</strong> uncial con tu cálamo <strong>de</strong> 3 mm, ángulo casi en vertical y tinta negra<br />
ardua scriptorum prae cunctis artibus ars est<br />
<strong>de</strong>ntur pro penna scriptori caelica regna<br />
9. Imagínate que eres el liberto <strong>de</strong> Valentia, Lucius Cornelius Hyginus, uno <strong>de</strong> los<br />
miembros <strong>de</strong>dicados a supervisar el culto al emperador. Has mejorado <strong>de</strong> un<br />
intenso dolor <strong>de</strong> cabeza provocado por tus largas jornadas <strong>de</strong> ejercicios <strong>de</strong><br />
caligrafía. Ahora quieres <strong>de</strong>dicar un pe<strong>de</strong>stal al dios <strong>de</strong> la Medicina. Escribe la<br />
inscripción con una capital cuadrada cuidadosa y una ordinatio que siga un eje <strong>de</strong><br />
simetría. La solución se encuentra en una <strong>de</strong> las inscripciones conservadas en la<br />
fachada principal <strong>de</strong> la capilla <strong>de</strong> la Mare <strong>de</strong> Déu <strong>de</strong>ls Desemparats, en la Plaza <strong>de</strong><br />
la Virgen <strong>de</strong> Valencia. Deberás obtener información sobre Asclepius, dios que<br />
pondrás en dativo y los sevires augustales que cuidaban <strong>de</strong>l culto imperial. Fíjate<br />
cómo está redactada la inscripción <strong>de</strong>l ejercicio 12.<br />
10. Eres Máxima, hija <strong>de</strong> Gaius, y quieres <strong>de</strong>dicarle una inscripción a tu hijo<br />
Antonius, hijo <strong>de</strong> Lucius, Niger, que ha nacido en la colonia <strong>de</strong> Valentia.<br />
No olvi<strong>de</strong>s que, <strong>com</strong>o Valentinus, pertenece a la tribu Galeria.<br />
Solución en el Museo <strong>de</strong> la Historia <strong>de</strong> la Ciudad <strong>de</strong> Valencia;pistas en el ejercicio<br />
12.<br />
11. De esta inscripción que se conserva en el Museo Histórico <strong>de</strong> Nules<br />
CILII2 14,759<br />
Completa los datos que faltan y tradúcela<br />
. (uintus) Geminius Q(.....) .(ilius) Niger an(norum).. Calpurnia Severa<br />
Tannegaldunis f(....) an(.....)........H.S.E<br />
¿Ante qué tipo <strong>de</strong> inscripción nos encontramos?. ¿De quién era hija Calpurnia<br />
Severa? ¿Cuánto tiempo vivieron? En las inscripciones los romanos, para ahorrar<br />
espacio, empleaban abreviaturas similares a nuestro R.I.P –requiescat in pace -,<br />
generalmente bastante sencillas <strong>de</strong> transcribir <strong>com</strong>o D.M ,S.T.T.L, H.S.E. Averigua<br />
qué significan estas abreviaturas. Busca información sobre los Dioses Manes.<br />
Algunas veces el asunto se <strong>com</strong>plica, <strong>com</strong>o ocurre con una inscripción <strong>de</strong>l Museo<br />
22
Incipit Titivillus. <strong>Taller</strong> <strong>de</strong> Escritura Antigua<br />
Salvador Muñoz Molina. I.E.S Francesc Ferrer i Guàrdia.Valencia<br />
Arqueológico <strong>de</strong> Alicante –MARQ- :en una lápida funeraria vemos: T.R.P.D.S.T.T.L:<br />
te rogo praeteriens dicas Sit Tibi Terra Levis . Tanto se multiplicaron y <strong>com</strong>plicaron<br />
con el tiempo que el emperador Justiniano <strong>de</strong>cidió prohibirlas.<br />
12. La inscripción siguiente <strong>de</strong>l siglo II se encuentra en el Antiquarium <strong>de</strong> Sagunto.<br />
CIL II214,349<br />
Completa los datos que faltan:<br />
L(ucio) Áemilio L(...) .(ilio) Gal(....) Gallo aed(...) IIvir(.) flám(ini) II s[a]liórum<br />
mag(istro) [q]uáestori pontif(...)[Ae]milia L(...) f(....) Sevéra filio<br />
Averigua el tipo <strong>de</strong> inscripción y recoge información sobre los cargos públicos –<br />
políticos y religioso- que <strong>de</strong>sempeñó el hijo <strong>de</strong> Aemilia Severa. Esta inscripción, que<br />
pue<strong>de</strong>s visitar en el Antiquarium <strong>de</strong> Sagunto presenta, <strong>com</strong>o hecho curioso, acentos<br />
o ápex, que en las inscripciones se empleaban generalmente para indicar la<br />
cantidad larga en las sílabas<br />
Bibliografía<br />
-Archivo Epigráfico Virtual <strong>de</strong> Hispania. Universidad Complutense <strong>de</strong> Madrid. Breve Historia <strong>de</strong> la<br />
Escritura. Isabel Vázquez<br />
-Aplicación Interactiva para Latín II. F. Manzanero<br />
-Calligraphie. Imprimerie Nationale. Clau<strong>de</strong> Mediavilla. Paris 1993<br />
-Civis 2000. Antología latina para el mundo mo<strong>de</strong>rno. Fernando Lillo Redonet. Ediciones Clásicas. 1992<br />
-Formas caligráficas <strong>de</strong> Laurence Couteaux. Profesora <strong>de</strong> la Asociación Española <strong>de</strong> Caligrafía.<br />
-Historia <strong>de</strong> las Bibliotecas. Hipólito Escolar.Fundación Germán Sánchez Ruipérez.1990<br />
-Inscripcions Romanes <strong>de</strong> Valentia i el seu territori. Josep Corell. Nau Llibres. 1997<br />
-Inscripcion Romanes <strong>de</strong>l Pais Valencià. Josep Corell. Universitat <strong>de</strong> València.2002<br />
-Medieval Calligraphy. Its History and Technique. Marc Drogin. Dover Publications,Inc New York,1980<br />
-Pequeña Historia <strong>de</strong>l Libro. José Martínez <strong>de</strong> Sousa. Labor. Barcelona.1987<br />
23