You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> <strong>Belgrano</strong><br />
<strong>Las</strong> <strong>tesinas</strong><br />
<strong>de</strong><br />
<strong>Belgrano</strong><br />
Facultad <strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s<br />
Licenciatura en Psicología<br />
Expreso Imaginario: Contracultura durante la<br />
última dictadura militar (1976-1983)<br />
Nº 258 María Sol Musa<br />
Tutor: Merce<strong>de</strong>s Kerz<br />
Departamento <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Noviembre 2008
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
Ínie<br />
. nroión ....................................................................................................................................5<br />
2. Maro eório ..................................................................................................................................<br />
2.. Jven ..................................................................................................................................<br />
2.2. ra ...................................................................................................................................0<br />
2.. onrara .........................................................................................................................<br />
. Maro Hisório .............................................................................................................................<br />
. Expreso Imaginario .......................................................................................................................25<br />
.. Hisoria e a revisa ..............................................................................................................25<br />
.2. Manifesaiones onraraes en e Expreso Imaginario ..................................................0<br />
5. Anáisis morfoóio e a revisa .................................................................................................5<br />
5.. Formao y amaño ..................................................................................................................5<br />
5.2. <strong>Las</strong> aas ...............................................................................................................................5<br />
5.. Semenos ..........................................................................................................................<br />
5. . Seiones ..............................................................................................................................<br />
5.5. saio ara a biia .....................................................................................................<br />
. onsión .................................................................................................................................... <br />
. Aneos ..........................................................................................................................................<br />
.. nrevisa a Afreo Rosso ....................................................................................................<br />
.2. nrevisa a Pio Lerno .....................................................................................................50<br />
.. nrevisa a Aejanro Fernánez Lee ...............................................................................55<br />
. . Lera omea e “Ayer Nomás” ...........................................................................................5<br />
.5. onfronaión e Smarios ...................................................................................................58<br />
.. Seiones y aríos .............................................................................................................<br />
8. Bibiorafía ....................................................................................................................................<br />
8.. Libros .....................................................................................................................................<br />
8.2. Revisas .................................................................................................................................<br />
8.. Links ......................................................................................................................................
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
. nroión<br />
Expreso Imaginario fe na revisa qe se bió en a Arenina enre y 8. Naió e as<br />
utopías <strong>de</strong> dos personajes cuyas figuras son fundamentales en el ambiente <strong>de</strong> la música y la contracul<br />
ra e os años 0 Jore Pisohi y Pio Lerno, más onoio omo e esrior e a embemáia<br />
era e rok naiona “Ayer Nomás” . Pisohi y Lerno, onvoaron erás e sí y e ss ieaes,<br />
influenciados por el hippismo, el pacifismo y el rock, a varios jóvenes amantes <strong>de</strong> la música y aspirantes<br />
a erioisas, qe ieron en a revisa ss rimeros asos, y hoy son reonoias mas en e ámbio<br />
e erioismo msia.<br />
n s oneión iniia, a msia oaba en Expreso Imaginario n ar an esaao omo a<br />
eooía, a oesía, a ra aborien, as formas e via aernaivas y anos oros emas más, inéios<br />
ara a éoa. Por ss áinas asaron Aber EInsEIn, Arisóees, Henry Mihea, Mana, X Soar,<br />
Aen Ginsber, Lis Abero Sinea, hary Garía, The nreibe Srin Ban, Sóraes, a hisoriea<br />
Lie Nemo y Anonin Ara, enre mhos oros ersonajes. Fe na revisa e avanzaa, on na on<br />
eión hmanisa e a via. Fe na revisa onrara en na éoa en qe era eiroso ir onra<br />
a orriene reoremos qe e Expreso se bió rane e obierno e aoenominao Proeso e<br />
Reoranizaión Naiona, a iara miiar más sanriena e a hisoria arenina, qe veía en oa<br />
eresión ra n sino e sbversión, eseiamene as qe rovenían e ambiene joven.<br />
aejamieno e Pisohi y Lerno e Expreso Imaginario en 80 y 8 reseivamene ss<br />
figuras insignia, relevados en el cargo <strong>de</strong> director por Roberto Pettinato, y el paso <strong>de</strong> los años con sus<br />
orresonienes ambios eneraionaes y raes, hiieron qe a revisa fera erieno ss ieaes<br />
y s ferza onrara. Se onvirió, así, en na revisa e msia.<br />
se ambio oinie on a aerra e rok a n bio masivo ameno en as venas e isos, en<br />
a onvoaoria a reiaes, e. Y es na onraiión raar e ser onrara y mainstream a mismo<br />
iemo. Lo qe e seió a Expreso, no es esivo e a revisa. n mies oasiones, os movimienos<br />
e onrara han sio absorbios or a ra ominane y asan a onverirse en moas. O sea, o<br />
qe reene onfronar e sisema, ano oíio omo soia, ermina formano are e é y se onviere<br />
en n roo e ra omeria. Se anaizará si es ese e aso e Expreso Imaginario.<br />
objeivo e esa esina es anaizar e onenio e a revisa, ano en s esarroo omo en s<br />
morfooía. Por o ano, se eorarán ss noas y seiones, ero ambién se observarán os aseos<br />
formaes e a revisa, omo son s amaño o e esaio eiao a a biia. Para evar a abo e<br />
objeivo e esa esina, se onará a hisoria e a biaión, se eaminarán as aas, esmenzarán<br />
ss seiones, os emas qe raó y a forma en qe o hizo, sin erer e visa e aráer rersor y<br />
oriina e a biaión.<br />
La meoooía eeia ara anaizar a revisa fe, rimero, a era y anáisis e oos os nmeros<br />
biaos e Expreso Imaginario. Luego, la entrevista a algunas <strong>de</strong> las figuras que crearon la revista,<br />
omo Pio Lerno, o esribieron en ea, omo Afreo Rosso. Por imo, a enrevisa a n eor y<br />
oeionisa e Expreso. Toas esán inias en e no e esa esina, Aneos.<br />
Para anaizar a revisa, se anaizarán en e maro eório as aeorías jven, ra y onra<br />
ra. onsieramos qe a resenaión e esos oneos no ee ejarse e ao ara habar<br />
e Expreso Imaginario. Jven, orqe ano e bio omo os ineranes e a revisa eran, en s<br />
mayoría jóvenes; ero aemás orqe e eríoo en e qe Expreso mainario fe biaa, fe n<br />
momeno e reresión y erseión a a ra, ariarmene a a ra joven, y a a jven a<br />
mayoría <strong>de</strong> los <strong>de</strong>saparecidos son personas menores <strong>de</strong> 30 años. Cultura será <strong>de</strong>finido como término<br />
onraeso a oneo enra e ese rabajo, onrara. Proonemos onrara omo érmino<br />
enra orqe en é se resmen os emas, a forma e rabajo y a forma e reaionarse on e mno,<br />
y on ss eores, qe enía a revisa y qienes a hiieron reaia.<br />
s inisensabe, ambién, aenrarse en n reao e iemo hisório en e qe Expreso Imaginario vio<br />
a z. n e Maro Hisório, enones, se reorrerán os años e a ima iara miiar en Arenina,<br />
omrenia enre os años y 8, ero ambién ss aneeenes y ss seeas. onsieramos<br />
qe ara eiar en forma ajsaa e aoenominao “Proeso e Reoranizaión Naiona”, enemos<br />
qe remonarnos a obierno e Lansse, e imo e a “Revoión Arenina”, a vea e Perón y s<br />
presi<strong>de</strong>ncia final, el mandato <strong>de</strong> su viuda, Estela Martínez, para así llegar, finalmente, al último golpe <strong>de</strong><br />
esao evao a abo or as Ferzas Armaas en nesro aís.<br />
La iea e haer esa esina e rao sobre a revisa Expreso Imaginario srió en na enrevisa<br />
reaizaa a Afreo Rosso en e año 200, ara a maeria Meoooía y Ténia e a nvesiaión Pe<br />
rioísia . Rosso, reaor e a revisa ese e rimero hasa e imo nmero, habó on ana asión<br />
. Lera omea en e no Aneos<br />
5
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
sobre e Expreso, qe eseró en qién esribe na inmensa riosia y anas e onoer más sobre<br />
esa eenaria biaión.
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
2. Fnamenos eórios<br />
maro eório resenará y esarroará na serie e oneos eórios onsieraos inisen<br />
sabes ara anaizar y enener a revisa Expreso Imaginario. Son os oneos e jven, ra y<br />
onrara.<br />
2.1. Juventud<br />
Anaizar e oneo e jven en ese oneo es neesario ya qe a revisa Expreso Imaginario,<br />
si bien no e forma ineqívoa, esaba iriia a n bio joven. La rena enones es ¿qiénes<br />
enran enro e arámero juventud?<br />
“nfania, jven o vejez son aeorías imreisas, on ímies borrosos” 2 , esta <strong>de</strong>finición permite<br />
que comencemos a cuestionar que la categoría juventud no es cautiva <strong>de</strong> una franja etaria <strong>de</strong>finida por<br />
na aeoría esaísia, a esar e qe se a see ensar omo orreaiva a eríoo e a aoes<br />
cencia: “generalmente, se suele atribuir el calificativo <strong>de</strong> juventud al segmento <strong>de</strong> población <strong>de</strong> ambos<br />
seos inio enre os 5 y os 0 años aroimaamene” .<br />
Hay elementos más complejos que no pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>jarse <strong>de</strong> lado a la hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir lo que se entien<strong>de</strong><br />
or joven. n s rabajo “¿Qé es ser joven?”, Jore Norbero bam o eia e esa forma “onsi<br />
erar a imensión earia omo n ao eiaivo … ermina fnionano en a invesiaión omo<br />
un obstáculo epistemológico que impi<strong>de</strong> compren<strong>de</strong>r la influencia <strong>de</strong> otros factores –como la clase, el<br />
énero y as erenenias énias o raes qe en oasiones erminan sieno más imoranes qe<br />
a enenia e na ea eerminaa” .<br />
Una e as erseivas más araivas sobre e ema a ha esabeio e soióoo Lis Garrio, era<br />
qién “aoesene es oo aqe qe no esá insero en e roeso roivo e forma esabe y rem<br />
neraa, qe no iene omiiio roio, qe no ha esabeio reaiones inerseaes qe osibiien s<br />
reroión y qe no ariia e forma aiva en os roesos e omniaión e a soiea en a qe<br />
vive, s oaizaión onrea es eraorinariamene omiaa” 5 . La aeoría jven, enones, esá en<br />
fnión e a seraión e n reerorio e eenenias onreo. s eir, ejan e ser jóvenes qienes<br />
se iberan e a eenenia e s famiia o e as insiiones a a hora e saisfaer ss neesiaes.<br />
Habiamene, jven es onsierao e eríoo qe va ese a aoesenia ambios ororaes,<br />
reaiva marez sea, e. hasa a ineenenia e a famiia, a formaión e n nevo hoar, a<br />
autonomía económica. Estos representarían los elementos que <strong>de</strong>finen la condición <strong>de</strong> adulto. La juventud<br />
sería enones a eaa e transición haia a via aa .<br />
Para serar a onsieraión e “jven” omo mera aeorizaión or ea, a ierara soio<br />
óia reiene inorora en os anáisis a ifereniaión soia y, hasa iero no, a ra . n s<br />
rabajo “La Jven es más qe na aabra”, Mario Maris y Mareo Urresi anean qe “A arir<br />
e meiaos e sio XX y en e sio XX, ieros seores soiaes oran ofreer a ss jóvenes a osi<br />
bilidad <strong>de</strong> postergar exigencias –sobre todo las que provienen <strong>de</strong> la familia y el trabajo-, tiempo legítimo<br />
ara qe se eiqen a esio y a aaiaión oserano e marimonio, o qe es ermie ozar e<br />
n iero eríoo rane e a a soiea es brina na eseia oerania” 8 . so qiere eir qe,<br />
en el interior <strong>de</strong> las clases que pue<strong>de</strong>n ofrecer este beneficio a sus miembros, la juventud se estira, y las<br />
resonsabiiaes omo vivir e roio rabajo, formar n hoar o ener hijos qean oseraas.<br />
Pero esto también significa que la categoría juventud para los integrantes <strong>de</strong> las clases medias o altas<br />
no omare os mismos arámeros qe enre a ene e ase baja. n s ensayo “¿Qé es ser joven?”<br />
Jore Norbero bam mesra os enesas qe hizo enre ene joven na en na baiana y ora<br />
en una discoteca. Si bien en forma simplificada, estos dos lugares evi<strong>de</strong>ncian pertenencia <strong>de</strong> clase. A la<br />
rena ¿á es e ímie a arir e a ya no se es joven? Los jóvenes e a baiana resonieron,<br />
asi en s oaia, qe e ímie e ese eríoo se eiene más o menos hasa os 5 y os 8 años.<br />
Por e onrario, os isoeqeros manifesaron reeiamene qe s raión aanza aroimaamene<br />
hasa os 2 o 0 años e ea. bam eia qe enre os seores oares a jven ra menos<br />
2. Maris, Mario; Urresi Mareo, “La Jven es más qe na aabra”, en La Juventud es más que una palabra,<br />
Benos Aires, . Bibos, , . <br />
. Aveó Fórez, José; Mñoz arrión, Anonio, “ra jveni, a omniaión esamaraa”, en Comunicación y<br />
Lenguaje Juvenil, Mari, . Fnamenos, 8, . 28<br />
. bam, Jore Norbero, “¿Qé es ser joven?”, en La Juventud es más que una palabra, Benos Aires, . Bibos,<br />
, . 5<br />
5. Aveó Fórez, José; Mñoz arrión, Anonio, o.i., . 2 y 0<br />
. Maris, Mario; Urresi Mareo, o.i., . <br />
. Maris, Mario; Urresi Mareo, o.i., . 5<br />
8. Maris, Mario; Urresi Mareo, o.i., .5
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
ya qe a neesia e onseir n rabajo ara oer vivir y a imosibiia e oninar esiano,<br />
or ejemo, haen qe se asman más emrano as resonsabiiaes araerísias e n ao,<br />
omo son formar na famiia y ener hijos .<br />
n ese ejemo esán imíios os oneos básios a a hora e habar e jven, omo son os<br />
oneos e moraoria soia y moraoria via.<br />
La moraoria soia es o qe venimos eonieno hasa ahora Los jóvenes e seores meios y aos<br />
ienen, eneramene, oornia e esiar, e oserar s inreso a as resonsabiiaes e a via<br />
adulta. Tales signos tien<strong>de</strong>n –en nuestro tiempo- a estetizarse, a construir un conjunto <strong>de</strong> características<br />
vinaas on e ero, on a vesimena, on e arreo, y seen ser resenaos ane a soiea<br />
omo araima e oo o qe es eseabe. La moraoria soia es a araerísia e a jven qe<br />
no iene naa qe ver on a ea ronoóia, serían os jóvenes ramene jóvenes. Beariz Saro<br />
ejemplifica esto muy claramente diciendo que, a pesar <strong>de</strong> tener la misma edad, “Frank Sinatra o Miles<br />
Davis nna feron jóvenes omo o feron Los Beaes” 0 .<br />
Pero e oneo e moraoria soia es omemenario e oro, e e moraoria via. Los jóvenes se<br />
sienen ejanos e a mere, e a vejez y e a enfermea. n ese senio es qe a jven ee<br />
ensarse omo n “eríoo e a via en qe se esá en osesión e n eeene emora, e n ré<br />
io o e n s, omo si se raara e ao qe se iene ahorrao, ao qe se iene e más y e qe<br />
se ee isoner, qe en os no jóvenes es más reio, se va asano y se va erminano anes,<br />
irreversibemene, or más esferzos qe se haa ara eviaro” . De ese moo, enrá más osibiia<br />
es e ser joven oo aqe qe osea ese aia emora omo oniión enera, y aqí se ejan e<br />
aos, a menos or e momeno, onsieraiones e ase o énero.<br />
Por lo tanto, si bien consi<strong>de</strong>rar la dimensión etaria para <strong>de</strong>finir juventud se pue<strong>de</strong> convertir en un obs<br />
áo, ambién vemos qe es imosibe ejara e ao ya qe ara ser onsierao joven, e ana<br />
manera hay qe sero. Bajo esos oneos se ee isinir, sin onfnir, a os jóvenes e os no<br />
jóvenes or meio e a moraoria via, y a os soiamene y ramene jvenies e os no jvenies,<br />
or meio e a moraoria soia. n onseenia, se ee reonoer a eisenia e jóvenes no j<br />
venies y e no jóvenes jvenies 2 .<br />
so, qe oría areer onraiorio, no o es, y se eia orqe jven en nesra soiea es<br />
un valor en sí mismo, un objeto <strong>de</strong> <strong>de</strong>seo (excepto para los que la poseen). Como manifiestan José Avello<br />
Fórez y Anonio . Mñoz arrión en “ra jveni a omniaión esamaraa” “a jven, omo<br />
e inero, se onviere en n meio e “inerambio” ara a ra insiiona, es n vaor simbóio qe<br />
aree e reaia en ano a, aree e vaor rea. Los aos y as ersonas ineraas “esean”<br />
ser jóvenes, aoan aies aaas soiamene omo “jóvenes”, se visen y omran iaos or<br />
onnoaiones biiarias “jóvenes”, ero no son “jóvenes”, s jven aree e reaia naie isfra<br />
ni es feiz or e heho esivo e ser joven, qe ni siqiera es na oniión neesaria ara eo, omo<br />
saben my bien os roios jóvenes” . sa enenia, qe se vio oeniaa rane a éaa e 0,<br />
omienza a esarroarse rane os rimeros años e os años 80.<br />
n e mismo eo, os aores eian qe a ra jveni es e efeo e n sisema omniaivo<br />
en e qe e joven no enenra ar sino omo objeo y omo mensaje, ero nna omo sjeo. <br />
joven es roo, imaen. Pero omo a esá onenao a sienio. La araoja es qe se eja e<br />
ser joven, se ora iera eiimia, se reera a aabra ano se es aeao omo n rinfaor.<br />
Básiamene ano se eja e ser joven .<br />
Lo eeso nos one a onsierar jven omo n momeno e ransiión haia a via aa,<br />
qe no es aivo e n eríoo ronoóio eerminao, ero qe sin embaro neesia ieros ará<br />
meros earios os oneos e moraoria soia y e moraoria via son omemenarios. joven no<br />
es n ser omeamene ineeniene a seraión e esas eenenias eonómia, asar e a<br />
famiia en a qe nae a a qe forma será o qe o onverirá en n ao.<br />
Expreso Imaginario, omo enan ss reaores, esaba esinaa a ese bio, a os jóvenes. Ss<br />
eores omrenían a franja e ea qe va ese os o años hasa os 0, anqe or seso<br />
ee haber eeiones. Pero esa era a ea e a mayoría e os qe omraban a revisa.<br />
Sin embaro, enieno en ena esas araerísias, no soo os eores e a revisa eran jóvenes.<br />
También el rock y la cultura rock en Argentina, que funcionan como una red unificadora <strong>de</strong> todos los temas<br />
qe raa a revisa, een ser enenios omo jóvenes.<br />
. bam, Jore Norbero, o.i., . 5 y <br />
0. Maris, Mario; Urresi Mareo, o.i., . <br />
. Maris, Mario; Urresi Mareo, o.i., . 20<br />
2. Maris, Mario; Urresi Mareo, o.i., . 22<br />
. Aveó Fórez, José; Mñoz arrión, Anonio, o.i., . 0<br />
. Aveó Fórez, José; Mñoz arrión, Anonio, o.i., . <br />
8
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
Para rofnizar ese oneo enemos qe aenrarnos brevemene en a hisoria y e srimieno e<br />
ese fenómeno msia, eso qe es mho más qe eso. rok’n’ro aaree en os saos Unios a<br />
omienzos e a éaa e inena, aroiánose e eemenos e éneros banos onry, neros<br />
bes, ose y oros ya mezaos jazz, boiebooie, ryhm & bes. sa ombinaión abiera e<br />
os oríenes fe, qizás, a qe eerminó a ermeabiia, no sóo msia sino ambién soia, qe e<br />
rok manvo siemre. Pero ese bio heeroéneo enía ao en omn oos eran jóvenes 5 .<br />
n ss oríenes e rok aaree omo n reore eneraiona my marao esaba heho or y ara<br />
jóvenes. “Fe esa obaión aoesene a qe brió a rok’n’ro e másaras, simbooías y óios<br />
reisos qe a ifereniaban e ss mayores. … Sre na onsane en oa a eisenia e rok n<br />
frene e oosiión, eneramene raiionaisa, qe abomina ss riaes y óios, y qe sin embaro<br />
más que menoscabar la fuerza <strong>de</strong> este fenómeno social casi siempre lo ha fortalecido al ayudarlo a <strong>de</strong>finir<br />
e «enemio omn» y, or oosiión, os ieaes y vaores roios” .<br />
rok naiona, e rok arenino, srió ambién omo n fenómeno on ai e bsqea, reaión,<br />
oosiión a o esabeio e inenión omniaria. “on e rok inernaiona omare nos semánios<br />
–la ciudad, lo joven y lo libre- y oposiciones puntuales –al mundo <strong>de</strong> los mayores, la sociedad, el sistema-,<br />
ero se e arean eemenos isinivos e rok oa” . s my imorane esaar qe a hisoria e<br />
rok es rbana e rok nae en a ia, y s enaje y s simbooía sóo ienen senio enro e<br />
ea. n a Arenina, os eienros e a aivia rokera feron siemre Benos Aires y Rosario, os<br />
iaes orarias, ao ara naa menor si reoramos qe, hiao rimero y Liveroo más are<br />
iaes on ero ambién feron na e imoranes manifesaiones e a ra rok.<br />
A o aro e os años, a ereión e a soiea aera e rok fe ambiano. “A riniio fe onsi<br />
erao omo n fenómeno msia aoesene. Leo se vio a rok omo na onrara oneo qe<br />
será <strong>de</strong>finido más a<strong>de</strong>lante en este trabajo), sobre todo durante el auge <strong>de</strong>l hippismo y, años más tar<strong>de</strong>, <strong>de</strong>l<br />
nk. También e rok ha sio onsierao omo na forma arísia, anqe a vees no are enro e<br />
maro e o raiionamene onsierao omo are; on e iemo, e rok fe viso omo ra e masas” 8 .<br />
La percepción <strong>de</strong> la sociedad argentina sobre el rock local también fluctuó con el transcurrir <strong>de</strong> los<br />
años. Los rimeros asos e rok naiona minan areeor e 0, oiniieno on a searaión<br />
e os res ros fnaionaes e movimieno “Los Gaos”, “Mana” y “Amenra”. S searaión io<br />
ar a srimieno e nevas banas, qe omaban s eao y o reformaban.<br />
En los años siguientes, el rock nacional se fue afianzando no sólo como expresión cultural sino tam<br />
bién omo fenómeno soia. Viénose foraeio or na oosiión ra qe e objea ser n híbrio<br />
sin raíes aóonas, e rok oa fe eeniénose enre a obaión jveni rbana a meia qe e<br />
“enemigo común” se fue <strong>de</strong>finiendo. Si durante todos estos años la práctica rockera no era bien vista por<br />
ciertos sectores, con el advenimiento <strong>de</strong> la nueva dictadura esa mera <strong>de</strong>sconfianza se transformaría en<br />
n ineno insiionaizao e isover a rok omo fenómeno soia.<br />
n os años y e rok y riniamene os reiaes e rok, aareen omo na eseie<br />
e refio frene a a erseión sisemáia e oa aivia bia e aráer asoiaivo qe e<br />
obierno miiar eva a abo. Toa renión oeiva era eirosa y, or o ano, rohibia o viiaa<br />
e era. Sen Pabo Via, “os arios oíios, siniaos, ororaiones y movimienos soiaes se<br />
reraen or eisión roia o or imosiión e ámbio e o bio. La soiea oa se rivaiza…<br />
Y mienras e movimieno esiani y as jvenes oíias oo a oo van esaareieno omo<br />
marco <strong>de</strong> referencia y sustento <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s colectivas, el movimiento <strong>de</strong> rock nacional se afianza<br />
omo ámbio e onsiión e ‘nosoros’”. De aí qe, a esar e no venerse mhos isos e rok,<br />
os reiaes obran n ran ae en esos os años a neesia era más rearia qe eséia, y os<br />
onieros ermien a a jven e rok onsiirse omo aor oeivo. Aí, en os onieros, no<br />
reían as reas e jeo vienes en e reso e a soiea.<br />
A fines <strong>de</strong> 1977 comienza la acción represiva contra esta manifestación cultural, que aparecía a los<br />
ojos e os miiares omo énesis e sbversión. n os años 8 y e rok esaaree e a<br />
esena msia, anqe se maniene en na eseie e anesinia. s oiniene on os os años<br />
en os qe e Proeso ozó e mayor ferza, e menores esionamienos, y ambién os años e mayor<br />
vioenia ese e sao. ran, aemás, os iemos e eforia oeiva e Mnia e Fbo e 8.<br />
Pero a fines <strong>de</strong> 1979, y simultáneamente con un gobierno militar que poco a poco perdía popularidad,<br />
veven os ranes reiaes e rok. De aí en más e rok se rehizo onviriénose en no e os oos<br />
anaes e oosiión a réimen, aanzano a aeoría e movimieno soia.<br />
5. Di Maro, Aso, “Rok niverso simbóio y fenómeno soia”, en La cultura <strong>de</strong> la noche, Benos Aires, sasa<br />
Hoy, , . 2<br />
. Di Maro, Aso, o.i., . <br />
. Di Maro, Aso, o.i., . <br />
8. Di Maro, Aso, o.i., . 8
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
Venría enones e aane masivo e rok. no minane e ese eríoo es a Gerra e as<br />
Mavinas abri/jnio e 82, qe onsiye n imso my imorane ara e rok omo movimieno<br />
soia. heho e qe en os meios no se iera ifnir msia anaa en inés, e io a rok na<br />
osibiia e onsoiaión qe, e ora manera, ifíimene hbiese oio obener en na soiea<br />
en la que todo lo joven generaba <strong>de</strong>sconfianza. A su vez, este es el momento <strong>de</strong> mayor contenido con<br />
esaario en as eras y e rereso e msios eiiaos . A riniios e a éaa e 80, a voz e<br />
rok omenzó a ser masivamene eshaa.<br />
¿Qé iene qe ver oo eso on e oneo e jven? Mho. ano a voz e rok omienza<br />
a ser eshaa, ano eja e ser sieniaa y sbesimaa, ano a msia y os msios son<br />
aeaos omo eíimos aores enro e a soiea, es ano e rok iere ss araerísias<br />
jóvenes y onviere en n roo e onsmo masivo, omo es en a aaia. Y e momeno en e<br />
qe e rok “ree” o “enra a mno e os aos”, es e mismo momeno en e qe o hae e Expreso<br />
Imaginario. aa no a s manera, ejan e ao as oías e os omienzos, a resisenia, vivir a<br />
maren e a soiea oranizaa, os oneos e aoabaseimieno, e esehar a via rbana<br />
y reenonrarse on a naraeza, an iaos a a ieooía hiie ieooía my iaa, a s vez, a<br />
naimieno e rok en Arenina.<br />
rok ree orqe ahora es masivo sena en as raios, os onieros son miinarios, os<br />
contratos ofrecen cada vez más dinero y aparecen las figuras, las estrellas. La revista crece porque <strong>de</strong>ja<br />
e raar os emas qe e habían ao na ersonaia nia, omo eran a eooía, os ebos orii<br />
narios, las sabidurías y filosofías alternativas, etc. y se aboca <strong>de</strong>finitivamente a la música.<br />
2.2. Cultura<br />
Para anaizar a revisa Expreso Imaginario, objetivo <strong>de</strong> esta tesina, <strong>de</strong>bemos <strong>de</strong>finir contracultura (en<br />
el punto siguiente). Pero para hacerlo, será necesario dar una <strong>de</strong>finición, aunque sea breve, <strong>de</strong> lo que<br />
significa el término cultura, ya que es indispensable para que exista una contracultura.<br />
Derás e a aabra ra oemos enonrar oneaizaiones my iversas. enaje oar<br />
lo usa <strong>de</strong> una forma, la filosofía <strong>de</strong> otra y las ciencias sociales la <strong>de</strong>finen <strong>de</strong> distintas maneras.<br />
En este capítulo <strong>de</strong>finiremos cultura siguiendo los pasos <strong>de</strong> Néstor García Canclini en el texto “Cultura<br />
y soiea na inroión”. n e eo, e aor revisa e oneo roeso siieno s so en res<br />
sistemas: la filosofía i<strong>de</strong>alista, dón<strong>de</strong> se lo opuso a civilización; la antropología social, que lo enfrentó a<br />
naturaleza y sociedad; y, finalmente, la manera en que el marxismo lo relacionó con los conceptos <strong>de</strong><br />
roión, reroión, seresrra, ieooía, heemonía y ases soiaes.<br />
Una <strong>de</strong> las maneras <strong>de</strong> enten<strong>de</strong>r la cultura es equiparándola a refinamiento, educación, erudición,<br />
amaión e aies ineeaes y eséias aqirias. s e moo en hoy qe se onibe omn<br />
mente la cultura y el “ser culto”, diferenciándolo con la cultura popular. Esta <strong>de</strong>finición, parcial, se basa<br />
hisória y oneamene en as eorías qe oonen ra y iviizaión 20 . De aero a esa visión e<br />
o qe es a ra, se a jza omo a esfera más eevaa e esarroo soia a iviizaión es visa<br />
como los bienes y activida<strong>de</strong>s necesarios para la dignificación <strong>de</strong>l hombre 2 .<br />
Una e as imiaiones más visibes qe sren e esa oneión e ra es qe abara os<br />
onoimienos ineeaes y eséios onsaraos or as ases ominanes e as soieaes ero<br />
eas 22 . Según esta <strong>de</strong>finición, los conocimientos y las costumbres <strong>de</strong> los pueblos indígenas, por ejemplo,<br />
no een ser onsieraos ra y, así, “se naraiza a ivisión enre as ases soiaes y enre as<br />
socieda<strong>de</strong>s (…), se <strong>de</strong>scalifica y excluye la producción simbólica <strong>de</strong> los países no occi<strong>de</strong>ntales y <strong>de</strong> las<br />
ases sbaernas e oiene” 2 .<br />
Frene a esa reión e a ra omo manifesaión e as aiviaes nobes e esíri,<br />
siempre sometidas a la visión <strong>de</strong> los hombres occi<strong>de</strong>ntales, blancos y <strong>de</strong> origen europeo, la <strong>de</strong>finición<br />
anrooóia areió na aernaiva saisfaoria. Sen esa, ra es oo o qe no es naraeza<br />
oas as aiviaes maeriaes e ieaes, e oos os hombres 2 . De ese moo, an aqeas ráias<br />
o reenias qe seen jzarse manifesaiones e inorania, omo son as sersiiones o as nor<br />
mas soiaes y as énias rimenarias e servivenia e as ribs qe viven esnas en a seva,<br />
enran enro e a aeoría e ra.<br />
. Di Maro, Aso, o.i., . 0, y 2<br />
20. Garía anini, Nésor, ultura y sociedad. Una introducción, Méio, 8<br />
2. Garía anini, o.i.<br />
22. Garía anini, o.i.<br />
2. Garía anini, o.i.<br />
2 . Garía anini, o.i.<br />
0
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
Aquí es don<strong>de</strong> entró en juego el relativismo cultural, que <strong>de</strong>scalifica todo etnocentrismo y admite que<br />
“aa soiea iene ereho e esenvoverse en forma aónoma sin qe haya eoría e o hmano e<br />
aane niversa qe ea imonerse a ora armenano aqier io e serioria” 25 .<br />
Pero Garía anini anea qe, más aá e ese avane, e reaivismo ra eja abieros robe<br />
mas básios a onsrión e n onoimieno e vaiez niversa y e rierios qe ayen a ensar<br />
y resolver los conflictos y <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s interculturales. O sea, el tratamiento <strong>de</strong> la cultura <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la óptica<br />
e reaivismo, evó a iaar a oas as ras, ero no io eemenos ara ensar ss esiaaes.<br />
n e mno onemoráneo, a ransnaionaizaión e a ra imone n inerambio esia e os<br />
bienes eonómios y maeriaes a iversia e arones raes, e objeos y hábios e onsmo<br />
es na errbaión inoerabe ara as neesiaes e eansión onsane e sisema aiaisa 2 .<br />
Tratando <strong>de</strong> superar la limitaciones que presenta la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> cultura que la opone a naturaleza,<br />
Garía anini roone reir e érmino ra a a roión e fenómenos qe onribyen, meian<br />
e a reresenaión o reeaboraión simbóia e as esrras maeriaes, a reroir o ransformar<br />
e sisema soia 2 . aor reonoe qe a ra no sóo reresena a a soiea, sino qe ambién<br />
me, enro e as neesiaes e roión e senio, a fnión e reeaborar as esrras<br />
soiaes e imainar nevas aemás e representar as reaiones e roión, onribye a reproducirlas,<br />
transformarlas e inventar oras.<br />
García Canclini afirma que la cultura constituye un nivel específico <strong>de</strong>l sistema social, y que no pue<strong>de</strong><br />
ser esiaa aisaamene no sóo orqe esá eerminaa or o soia, sino ambién orqe esá<br />
resene en oo heho soioeonómio. “No hay fenómeno eonómio o soia qe no inya na<br />
dimensión cultural, que no lo representemos atribuyéndole un significado” 28 . Por ejemo, omrar n<br />
vesio, aare e s vaor e so qe es vesirnos, a ravés e s oor, s iseño o a mara, omnia<br />
ao e nesra erenenia soia o e ar a qe asiramos. A a inversa, aqier heho ra,<br />
omo ee ser asisir a n oniero, eva siemre n nive soioeonómio imíio ebo omrar<br />
na enraa y e arisa reibe na aa or s aaión.<br />
Para eiar mejor esa insriión reíroa enre o eonómio y o ra, Garía anini rerre a<br />
a aeorizaión qe hae e ensamieno marisa sobre esrra y seresrra. Lo qe anea es<br />
qe a ravés e na isinión ásia, Mar y nes isinen a oranizaión eonómia e a soiea<br />
esrra e as insiiones jríiooíias y as formas e onienia soia seresrra. Pero<br />
a la vez que conviene discriminar la especificidad <strong>de</strong> cada instancia, no hay que olvidar su pertenencia<br />
recíproca para no per<strong>de</strong>r el significado que les viene <strong>de</strong> la totalidad a la que pertenecen 2 . aqier ro<br />
eso e roión maeria inye, ese s naimieno, inreienes ieaes aivos neesarios ara<br />
e esarroo e a infraesrra.<br />
Retomando la <strong>de</strong>finición propuesta por el autor que aquí analizamos, <strong>de</strong>cir que la cultura se produce<br />
significa, en primer lugar que, bajo una concepción materialista, la cultura no es básicamente expresión<br />
reaión, o reresenaión, sino n roeso soia e roión. n n senio enera, a roión<br />
ra sre e as neesiaes obaes e n sisema soia, y esá eerminaa or é 0 . Para aa<br />
roión ra, hay na oranizaión maeria qe hae osibe s eisenia as eioriaes ara<br />
os ibros, as niversiaes ara e onoimieno, os mseos ara e are, e.<br />
Pero esiar a ra omo roión no es sóo onsierar e ao e roir, sino oos os asos<br />
e n roeso roivo a roión, obviamene, ero ambién a iraión y a reeión . O sea qe<br />
e anáisis e a ra no ee enrarse en os objeos o bienes raes; ebe oarse e roeso<br />
<strong>de</strong> producción y circulación social <strong>de</strong> los objetos y <strong>de</strong> los significados que diferentes receptores le atribuyen.<br />
Aiqemos eso a n objeo en ariar, or ejemo na vasija fabriaa or na omnia iníena<br />
e aero on ss reas e roión mana, eo venia en n merao rbano e aero on<br />
las reglas <strong>de</strong>l sistema capitalista, que finalmente es comprada por un turista extranjero. Si bien el objeto<br />
es siempre el mismo –la vasija-, social y culturalmente pasa por tres etapas: en la primera, prevalece el<br />
vaor e so ara a omnia qe o fabria y jea n iero ae e vaor ra qe s iseño e<br />
ionorafía reresenan ara eos; en seno ar, reomina e vaor e ambio e merao aia<br />
isa; or imo, e vaor eséio qe e insribe e risa, qe insera e objeo en n sisema simbóio<br />
iferene, y a vees hasa oeso, a e iníena 2 .<br />
25. Garía anini, o.i.<br />
2. Garía anini, o.i.<br />
2. Garía anini, o.i.<br />
28. Garía anini, o.i.<br />
2. Garía anini, o.i.<br />
0. Garía anini, o.i.<br />
. Garía anini, o.i.<br />
2. Garía anini, o.i.
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
Reaionánoo on ese ejemo, Garía anini anea qe hay n roeso enera e eansión<br />
eonómia e aiaismo qe iene a aoerarse e os eeños roores rraes, e as niaes<br />
eonómias y simbóias aisaas, meiane a onraaión e s ferza e rabajo, a reaaaión e<br />
ss hábios e onsmo, ss reenias y ss objeivos hisórios. Sin embaro, ese a reominio ai<br />
aisa, a omejia e a ineraión enre sisemas raes no ee ser reia a na eneraión<br />
niireiona, a a mera esrión e as ras aóonas .<br />
Vaiénose e aore e Anonio Gramsi, Garía anini onye qe a ra, omo are e<br />
la lucha por la hegemonía, es un escenario <strong>de</strong> conflictos, interpretaciones e intercambio <strong>de</strong> papeles. El<br />
robema e esarroo e a ra es, enones, e robema e a ha or a aroiaión, renovaión<br />
y ransformaión e n aia ra heeroéneo, qe no erenee a naie en esivia, y qe se<br />
isa y se ambia en a ineraión enre as ferzas soiaes .<br />
Lo eeso es na aroimaión a oneo e ra qe nos va a ayar a omrener s aeoría<br />
onraesa, onrara. También es n aore vaioso a a hora e anaizar e reso mainario,<br />
objeivo e esa esina, ya qe a revisa a ravés e ss emas y ss noas se eió a reiviniar as<br />
ras no ominanes, omo a ra iníena ameriana y afriana. n ss áinas se resaó e vaor<br />
<strong>de</strong> la diversidad cultural, tratando <strong>de</strong> ser fiel a sus principios, o sea, sin intentar ponerlas bajo la lupa <strong>de</strong><br />
a ra heemónia, a ra eroea, bana y oiena.<br />
. Garía anini, o.i.<br />
. Garía anini, o.i.<br />
2
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
2.3. Contracultura<br />
Según el Diccionario <strong>de</strong> la Real Aca<strong>de</strong>mia Española, contracultura se <strong>de</strong>fine como<br />
1. f. ao e inés counterculture Movimieno soia srio en os saos Unios e Améria en<br />
a éaa e 0, eseiamene enre os jóvenes, qe rehaza os vaores soiaes y moos e<br />
via esabeios.<br />
2. f. onjno e vaores qe araerizan a ese movimieno y, or e., a oras aies e oosiión<br />
a sisema e via viene. 5<br />
Como esta <strong>de</strong>finición nos remite directamente a un período histórico, y como el vocablo es una tra<br />
ión ea e a aabra oriina en inés, hay qe ir enones a a fene rimera. iionario<br />
norteamericano Webster, <strong>de</strong>fine contracultura así: «Cultura con un estilo opuesto a la cultura dominante».<br />
Pero on ese rierio, ros qe se oonen a a ibera e eresión, a raionaismo, a as iberaes<br />
seaes, a a ienia, a a iaa enre e hombre y a mjer, a os erehos e niño, y a mhos oros<br />
aseos e nesra ra qe son, en mayor o menor meia ominanes, een onsierarse a sí<br />
mismos como contraculturales. No hace falta aclarar que es una <strong>de</strong>finición incompleta y rudimentaria.<br />
Dar una <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> contracultura, entonces, no será más sencillo que lo que fue dar una categorización<br />
e o qe se onsiera jven.<br />
Partimos <strong>de</strong> una <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> diccionario, pero usaremos a tres autores para explicar este concepto:<br />
Aen Ginsber, Theoore Roszak y Ken Goffman. Si bien os aores eeios een ser onsieraos<br />
esiaes aaémiamene, en ese eo ienen razón e ser ya qe aa no sirve ara aroimarnos<br />
a oneo e onrara ese n ao iferene, y siemre en erseiva on e objeivo e esa<br />
esina, qe es e anáisis e a revisa Expreso Imaginario.<br />
Qien saa e érmino onrara e ámbio aaémio y o aera a mno e rok y e a ierara<br />
es Aen Ginsber en a éaa e 0. Ginsber, qe fe e enae enre os referenes e a ra y<br />
a ierara bea y e movimieno hiie, arovehó s oaria y ifnió e érmino. Pero s rimer<br />
esioso fe Theoore Roszak. n s ibro esrio en , “ naimieno e a onrara”, qizás e<br />
primero escrito sobre este tema, Roszak trató <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir el entonces nuevo concepto, y <strong>de</strong>cía que “cualquier<br />
varón on eo aro y a vez barba, qe visiese nos vaqeros asaos y remenaos or e o, n<br />
añeo anao y qizás na amisea eseñia era asi on seria n onrara. aqier<br />
mjer on e eo oavía más aro, qe visiese o mismo qe e mozo, o si no n vesio e amesina,<br />
robabemene fera ambién na onrara” . Bajo esa óia, ráiamene oos os jóvenes<br />
universitarios <strong>de</strong> finales <strong>de</strong> la década <strong>de</strong>l 60, representantes en gran medida <strong>de</strong>l movimiento hippie, eran<br />
contraculturales. Si bien es absurdo afirmar que todo adolescente que llevara pelo largo en los 60 era un<br />
contracultural, hay que leer esta <strong>de</strong>finición en el contexto <strong>de</strong> la época en que fue propuesta. Para Roszak,<br />
en esos jóvenes enarnaba a revea onra na iviizaión aienane, meanizaa y esaraamene<br />
maeriaisa, y a favor e n moo e via más nara, iniivo, armonioso y eneroso.<br />
A arir e esos nos nos vamos aerano a na aeorizaión e o qe es a onrara,<br />
sin embargo es Ken Goffman <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su libro “La Contracultura a través <strong>de</strong> los tiempos – De Abraham al<br />
Ai Hose”, qién nos aroima a na oneaizaión e érmino. Goffman anea qe as onra<br />
ras ienen res araerísias básias qe as isinen e a soiea mayoriaria, así omo e<br />
as sbras, as minorías reiiosas y énias y os ros isienes no onraraes. sas res<br />
araerísias aoan esas res formas<br />
. <strong>Las</strong> onraras oneen a rimaía a a iniviaia or enima e as onveniones soiaes<br />
y as resriiones bernamenaes.<br />
2. <strong>Las</strong> onraras esafían a aoriarismo, ano en ss formas obvias omo en as sies.<br />
. <strong>Las</strong> onraras esán a favor e ambio inivia y soia <br />
on reseo a no , abe aarar qe a iniviaia onrara no esá a favor e sime<br />
énfasis en no mismo. La iniviaia onrara es na iniviaia rofna, omaria, qe<br />
inye ersonas y ras.<br />
La ariiaión en a mayoría e as onraras ie n omromiso on e roeso e ir iberán<br />
ose e someimieno a a aoria, ya sea ano es imesa ese fera omo ano se raa e a<br />
autoridad socializada, inculcada internamente, <strong>de</strong> modo que pueda florecer la auténtica individualidad. El<br />
esíri onrara sóo rehaza as eresiones e a iniviaia qe oriman aramene a oros 8 .<br />
Los movimienos onraraes esionan ríiamene os sisemas e ensamieno esabeios,<br />
ero no eien a ss miembros haer ni eir naa onreo. No ienen aaformas, omo os arios<br />
5. h//bson.rae.es/raEI/Srvonsa?TPO_BUS=&LMA=onrara<br />
. Goffman, Ken, La contracultura a través <strong>de</strong> los tiempos – De Abraham al acid-house, Bareona, . Anarama,<br />
2005, . 5<br />
. Goffman, Ken, o.i., . y 2<br />
8. Goffman, Ken, o.i., . 2 y
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
oíios, no eien ser are, sino aear e inernaizar n ambio ersona rofno qe reera en<br />
e reso e a soiea.<br />
n e seno no, ano Goffman haba e esionar e aoriarismo en oas ss formas, se<br />
refiere a que las contraculturas sin excepción rechazan el autoritarismo no solo cuando viene <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
sao o a reiión, sino ambién e qe se ejere meiane sisemas ríios e reenias, onveniones<br />
ampliamente aceptadas, paradigmas estéticos inflexibles o tabúes, tanto expresos como tácitos.<br />
La contracultura, <strong>de</strong>bemos aclarar, adhiere en muchos aspectos a preceptos <strong>de</strong> la filosofía humanista.<br />
El humanismo surgió en el Renacimiento, es una filosofía no teísta que confía en el dominio <strong>de</strong> la razón.<br />
Ss reeos básios een sineizarse en a reenia en a nia e a raza hmana y en qe no hay<br />
naa hmano qe no se enenre en aa no e nosoros, en e énfasis sobre a inia e hombre,<br />
en e énfasis sobre a aaia e hombre ara esarroarse y erfeionarse a sí mismo, y en e énfasis<br />
sobre la razón, la objetividad y la paz. El humanismo es una filosofía eminentemente pacifista.<br />
Y si bien el humanismo antiautoritario <strong>de</strong> la contracultura se afirma algunas veces mediante rebeliones<br />
y revoiones earaas, a onrario e mhos revoionarios, e onrara no bsa e esabe<br />
imieno e n réimen aoriario aernaivo ara ssiir a anio. onrara bsa, más bien,<br />
avanzar haia na ibera aa vez mayor y n ameno e oer emoráio ara e mayor nmero<br />
e ersonas osibe .<br />
Por imo, en e no ano Goffman haba e ensiasmo or e ambio ersona y soia, se<br />
refiere a que los contraculturales practican en forma apasionada lo que Nietzsche llamó «transvaluación»:<br />
una filosofía y un modo <strong>de</strong> vida que supone experimentar continuamente con el cambio <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong><br />
valores, las percepciones y las creencias como un fin en sí mismo. De todos modos, no hay que confun<br />
ir a aeaión onrara e ambio onsane on a aeaión e cualquier ambio. A rieso e<br />
rooner n ejemo emasiao obvio, hay anos ambios, omo e e na emoraia or na ia<br />
ra, o e e na ra ibera or na miiar, qe aramene no son onraraes or naraeza 0 .<br />
n ese senio, a onrara es más na roesa óia qe ieoóia. onvenerse e qe e<br />
ambio es osibe es a remisa fnamena.<br />
De esos res riniios fnamenaes, se esrenen oros rasos qe se resenan asi en forma<br />
niversa en oas as onraras, a saber<br />
- Rupturas e innovaciones radicales en el arte, la ciencia, la espiritualidad, la filosofía y el vivir<br />
Diversia<br />
onao inerersona aénio, rofno y e omniaión abiera. También, enerosia y esa<br />
en omn emoráia e as herramienas<br />
Perseión e as sbras onemoráneas or a ra ominane<br />
iio o marinaión <br />
<strong>Las</strong> onraras son movimienos ransresores y vanarisas. Qe a onrara esé a favor<br />
e ambio y a eerimenaión a omo resao ineviabe e ir más aá e os nos e visa y as<br />
eséias afeaas. <strong>Las</strong> innovaiones se an en oos os amos, y een ser oíias, esiriaes,<br />
filosóficas, artísticas o, por supuesto, <strong>de</strong> difícil clasificación 2 .<br />
La omniaión abiera, o sea, e inerambio ibre e are y ensamieno enre menes qe se<br />
eriben omo iaes, es on freenia n eemeno imorane ara a eneraión e omniaes<br />
onraraes. ano na ersona se eie a ivar ss osiiones heréias y “onra a orriene”<br />
ane nos oíos favorabes, se rea n enae qe ee ser e rimero en na aena e omniaión<br />
onrara. De heho, mhas eosiones onraraes feron imsaas or e so reaivo e<br />
aqier meio o form bio isonibe. Aemás, ara as omniaes onraraes, a ráia<br />
e esnar e ama rofna es an imorane omo a omniaión ineea .<br />
Y reisamene orqe a mayoría e os onraraes reen en a ibera sin ajeivos e om<br />
niar e onenio e s mene y ss imainaiones, no ha e sorrener qe as onraras esén<br />
habiamene sjeas a n iero rao e erseión.<br />
ano nae na onrara, a soiea enenra eraños en meio e ea. Los onraraes<br />
esafían e oren esabeio, e sas qo. esionan as reas imesas roonieno nevas, qe<br />
seen ser emasiao eravaanes ara e omn e a ene, ara esos “no iminaos” a os qe se<br />
reene haer ver a z. esíri aniaoriario inherene a a onrara es na oenia amenaza<br />
y on freenia as onraras no soo son erseias y marinaas, sino ambién rerimias. <br />
grado en el que una contracultura <strong>de</strong>terminada fue o es perseguida <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> significativamente <strong>de</strong>l grado<br />
. Goffman, Ken, o.i., . y <br />
0. Goffman, Ken, o.i., . 5 y <br />
. Goffman, Ken, o.i., . <br />
2. Goffman, Ken, o.i., . <br />
. Goffman, Ken, o.i., . 8
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
en e qe ese movimieno se haya invorao en e aivismo soia earao, y on qé ami emia<br />
ss mensajes.<br />
Pero ano a erseión fraasa en a erraiaión e na onrara aiva, as ras ominan<br />
es ienen a asimiara, ebiiano, isorsionano y hasa, a vees, invirieno simene ss mensajes.<br />
objeivo es esojaros e s oer sbversivo. De ese moo, as ferzas esabeias ineran en s<br />
roia roaana a fraseooía onrara, en ano qe os oeres eonómios reen e are y<br />
a eséia onraraes a roos e omerio masivo. Ya en “ naimieno e na onrara”,<br />
obra esria en , Theoore Roszak esribe qe «a eerimenaión ra e os jóvenes es o<br />
qe a meno orre más riesos e asanamieno omeria, y or onsiiene, e ver isiarse a<br />
fuerza <strong>de</strong> su disi<strong>de</strong>ncia». El filósofo <strong>de</strong> la Nueva Izquierda <strong>de</strong> los sesenta, Herbert Marcuse, llamó a este<br />
roeso ooaión . se no es ave a a hora e anaizar a onrara.<br />
Pero así omo a ra ominane absorbe aseos e a onrara ara inoara, ambién<br />
ebemos reonoer qe a onrara neesia a a ra ominane ara ser a. omn enomi<br />
naor e oos os movimienos onraraes es ser a voz isiene, a voz iferene a aqeo qe<br />
esá soiamene aeao y se eribe omo inorreo o injso. Sin n ensamieno mayoriario a qe<br />
oonerse, a qe isir y onfronar, no eisiría na onrara. n ese senio, a onrara<br />
fniona omo n onraoer e a ra ominane.<br />
Para superar lo que Marcuse <strong>de</strong>finía como co-optación, la respuesta contracultural generalizada es<br />
a marinaión. <strong>Las</strong> onraras bsan on freenia mayor ibera ara eorar y vivir e aero<br />
on ss vaores aaránose e a orriene rinia. sa searaión ee haerse meiane aisa<br />
miento geográfico, incluso cuando el exilio no es forzado, o pue<strong>de</strong> tener lugar por métodos más sutiles.<br />
Mhas onraras oraron absraerse e a soiea ominane sin ejar e vivir en meio e ea.<br />
Un ejemo e eso son os miembros e a onrara bea, qienes se aararon e hieronformismo<br />
<strong>de</strong> la sociedad norteamericana <strong>de</strong> los cincuenta mediante un dialecto específico, formas <strong>de</strong> vestir poco<br />
orrienes y e rehazo a ariiar en a febri omeiivia eonómia inso a osa e a obreza. Y<br />
o hiieron qeánose en as iaes, ia qe o hiieron os hiies en ss omnas rbanas y os<br />
oanes e isos nk ano ar a «zonas aónomas rovisionaes» ares y momenos ibres<br />
or eeión e imerio e a ey, ero en e orazón e oer esabeio 5 .<br />
A partir <strong>de</strong> lo expuesto po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>finir contracultura como aquellos movimientos que discuten algunos<br />
aseos e a ra ominane, en forma no aoriaria, oneieno a rimaía a as eresiones e<br />
iniviaia, no enenia omo iniviaismo, sino raano e eaar as araerísias ersonaes<br />
e os sjeos ara orar na omniaión rofna y n onoimieno ao e no mismo, aemás<br />
e n omromiso inenso on os ieaes roesos.<br />
Los movimienos onraraes omaren anas araerísias e as vanarias, en e senio<br />
e qe a ravés e ss aiones y s osmovisión roen rras e innovaiones en a forma e vivir<br />
e as soieaes. omaren ambién on as vanarias e senimieno e ser os “eeios” o os<br />
“iminaos”, qe ven on aria o qe oros no een.<br />
Por oro ao, hemos esaao qe as onraras neesian a ra ominane omo objeo a<br />
qe oonerse, a qe manifesarse en onra. Y ano a ra ominane ve an io e eirosia<br />
en as manifesaiones onraraes e n ro eerminao, raa e inoaro eriversano ss<br />
roesas ara iniras en os arámeros e a soiea mayoriaria.<br />
A arir e esos oneos, oemos omenzar a aeanar qe a revisa Expreso Imaginario, enaja<br />
perfectamente en la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> contracultura.<br />
Des<strong>de</strong> la revista se proponía, a través <strong>de</strong> notas que acercaban filosofías <strong>de</strong> vida y formas <strong>de</strong> ver el<br />
mno aernaivas, n ambio inivia, qe eo iera rasaarse a a soiea oa. Mosrano a<br />
forma e vivir e omniaes iníenas, or ejemo, se ejaba enrever qe e frenesí or e onsmo<br />
no era a nia osibiia. <strong>Las</strong> noas sobre eooía, e avanzaa ara a éoa, raaban e onieniar<br />
a os eores sobre a imorania e iar e anea y ss rersos, emas qe a o aro e os años<br />
feron obrano aa vez más imorania.<br />
Por oro ao, en e Expreso a omniaión rofna enre os miembros e a reaión y on os<br />
eores era e sma imorania. Dese e orreo qe eaba a a revisa se abrían ebaes sobre a<br />
forma e ver e mno y e vivir, se ejeaba e so e “aqier form bio isonibe” qe hemos<br />
esrio más arriba. Denro e a reaión, omarir eerienias vivias era via ya qe onvivían<br />
os eneraiones iferenes qe arenían na e a ora. Aemás, a revisa srió e ese omarir<br />
eerienias e ieaes ss miembros fnaionaes, Jore Pisohi y Pio Lerno enían na rofna<br />
oneión ineea.<br />
. Goffman, Ken, o.i., . <br />
5. Goffman, Ken, o.i., . 0 y <br />
5
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
Y si bien e Expreso Imaginario omo biaión onrara no sfrió ninn io e erseión<br />
ni ensra, era na revisa qe, qienes no esaban en esa sinonía e ensamieno, no a enenían. A<br />
no difundir manifiestos políticos ni estar alineada con un partido político en especial, el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> la revista<br />
fe sbesimao. oer e haeres ver a qienes a eían qe e ambio era osibe, qe na via<br />
isina sin someimienos e ninn io era osibe, no fe eribio. ra onsieraa na biaión<br />
eénria omanaa or n ro e hiies oos.<br />
El paso <strong>de</strong>l tiempo, el cambio en la dirección <strong>de</strong> la revista (<strong>de</strong> Pistocchi a Lernoud y, finalmente, a<br />
Robero Peinao y a aeaión e rok, y s ra, or are e a soiea, hiieron qe a revisa<br />
fera erieno, oo a oo, ss araerísias onraraes. Pasó a ser, en a ima eaa, na<br />
revista <strong>de</strong> música. No fue claramente un proceso <strong>de</strong> co-optación, tal como lo <strong>de</strong>finiría Marcuse. Más bien<br />
fe n evenir óio eo e qe os miembros qe imsaban e raamieno e os emas eoóios,<br />
inienisas y aernaivos se aejaran; y a eso ebemos smare e reimieno e rok omo neoio<br />
y, or o ano, e nmero e ss onsmiores, qe qerían enonrar en e kioso e revisas na<br />
biaión one eer sobre e nio ema qe es ineresaba a msia.
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
. Maro Hisório<br />
La éaa e 0 es, qizá, e eríoo más vioeno enro e a hisoria arenina. iniio e a éaa<br />
<strong>de</strong>l 80 no fue menos turbulento y significativo. Es por eso que el marco histórico que tuvo la publicación<br />
qe aqí se reene anaizar, es smamene reevane.<br />
La revisa Expreso Imaginario naió en e año , e mismo año en qe se iniió a ima iara<br />
militar en nuestro país, y la más sangrienta <strong>de</strong> todas. La revista <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> salir en 1983, el año <strong>de</strong> finalización<br />
e aoenominao Proeso e Reoranizaión Naiona, y ambién e año en e reorno a n obierno<br />
emoráio. No hae faa eir qe es imosibe asar or ao e iemo hisório en e qe esvieron<br />
smerios oos y aa nmero e a revisa, ese e rimero hasa e imo. Obviamene, ara eiar<br />
y enener e eríoo 8, será neesario remonarse n oo más en e iemo.<br />
La Arenina e os años 0 se io en meio e as ensiones inernaionaes e a Gerra Fría, e<br />
has ieoóias inensas, e eorías oeranes en orno a a seria, e imeriaismo, e a moer<br />
nizaión, e réimen oíio imerane y e inonabes faores más. Y óiamene oos esos aenes<br />
influyeron a la hora <strong>de</strong> erosionar o consolidar situaciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r nacionales.<br />
2 e marzo e na Jna Miiar onformaa or e enera Jore Rafae Viea, e amirane<br />
miio Massera y e briaier enera Orano Aosi reevaron e s aro or a ferza a a resiene<br />
sea Marínez e Perón y omaron e oer. niiaba así e “Proeso e Reoranizaión Naiona”. ra<br />
a resesa e as Ferzas Armaas a a esaaa e vioenia qe se vivía ese e iniio e a éaa<br />
or os enfrenamienos enre os ros sbversivos y os ros aramiiares, a vaío e oer qe<br />
se había enerao ese a mere e Perón, a esonro en e manejo e a eonomía… remeio<br />
no fe mejor qe a enfermea.<br />
srimieno e ros armaos on ineniones revoionarias no fe n heho aisao qe se<br />
io soo en Arenina. La rosriión e os arios, ariarmene a rosriión e eronismo, y a<br />
imosibiia e aeer a erreno e a oíia fe eisiva ara mhos jóvenes, qe enonraron en<br />
a ha armaa a nia soión .<br />
Tenían aemás as eerienias e Mayo Franés e 8, a Primavera e Praa, a resisenia enre<br />
os jóvenes noreamerianos haia a erra e Vienam y, en eseia, a Revoión bana en a reina.<br />
A nive oa, ambién había ejao s mara e orobazo, momeno en e qe esianes y obreros<br />
se nieron ara roesar onra e obierno y s oíia oresiva. La oión revoionaria, a oión<br />
e a ha armaa era en ese enones na oión váia. <strong>Las</strong> soiones, an a robemas riviaes, se<br />
bsaban a ravés e a aión. Los miiares habían onribio a asrar a oíia, ero a mismo<br />
iemo, na se e ambio envovía a Améria Laina y a mno.<br />
Para os jóvenes qe esaban eano a a oíia a meiaos e a éaa e sesena, a oa<br />
asra e esa aivia or e obierno fe na inviaión a omar e oer or oros meios. Fe mien<br />
tras duró la llamada “Revolución Argentina” (1966 – 1973), pero especialmente durante el gobierno <strong>de</strong><br />
Onganía (1966 – 1970), el momento en el que se incubaron las organizaciones guerrilleras, y su actividad<br />
maró e manera eisiva asi oa a éaa e seena. Mhos e esos nevos revoionarios se<br />
onsieraban eronisas, a esar e qe a mayoría e eos eran an jóvenes qe no habían vivio a<br />
época en la que Juan Domingo Perón era presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> la República. La figura <strong>de</strong>l lí<strong>de</strong>r proscripto era<br />
my araiva en e imainario e esa neva eneraión.<br />
Los ros errieros más imoranes y oranizaos feron res Mononeros, as Ferzas Armaas<br />
Revoionarias FAR y e jério Revoionario e Pebo RP.<br />
Mononeros enía s orien en e fermeno qe se esaba roieno en e seno e a esia ese<br />
riniios e os sesena. Jóvenes aóios, ano orenaos omo aios ésos más jóvenes qe aqeos<br />
omenzaron s miiania en a aión soia y erminaron en a vioenia. <strong>Las</strong> FAR vieron s orien en os<br />
ros e jóvenes omnisas qe esvieron vinaos e an moo on e ineno e he Gevara e<br />
esabeer n foo erriero en Boivia. Leo e a mere e Gevara, en , esos jóvenes eiieron<br />
enfoar ss enerías revoionarias en a reaia naiona y se eararon eronisas. RP, or s are,<br />
había srio e no e os seores e roskismo, y se sonía onio or e Pario Revoionario<br />
<strong>de</strong> los Trabajadores. El ERP, a diferencia <strong>de</strong> las FAR y <strong>de</strong> Montoneros, no se i<strong>de</strong>ntificaba con el peronismo .<br />
sas res oranizaiones, qe habían omenzao a oerar soaaamene en , iniiaron ss<br />
oeraiones abieras en 0. naié iniia o io e ro Mononeros ano, en reresaia or<br />
los peronistas <strong>de</strong> la Resistencia fusilados en 1956, a fines <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1969, secuestraron y asesinaron<br />
a enera Arambr, resiene e fao eo e erroar a Perón en 55. on ese, s rimer ao<br />
bio, onmovieron a oinión bia arenina.<br />
. Foria, aros; Garía Besne, ésar, Historia <strong>de</strong> los Argentinos (Vol.II), Benos Aires, . Larosse, <br />
. Foria, aros; Garía Besne, ésar, o.i.
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
asesinao e Arambr y e orobazo, reiiaron a aía e Onanía. Tras n breve inerinao<br />
e enera Robero Mareo Levinson, e omanane e jério, e enera Lansse, se hizo aro e<br />
a resienia en marzo e . A ear Lansse a a resienia, se enonró on os aminos ara<br />
enfrenar a a erria no, ramene miiar; e oro, oíio. amino miiar era e señaao ese<br />
hacía más <strong>de</strong> una década por los oficiales franceses, ávidos por repetir la estrategia <strong>de</strong> la guerra contra<br />
rrevoionaria eerimenaa en Areia. se amino imiaba esrir a as oranizaiones errieras<br />
ráia y rásiamene, ero enía n oso oíio, qe oría ser más ao an si no se resovía anes<br />
e robema qe resenaba a rosriión e eronismo ese 55. Lansse y os omananes e<br />
as oras ferzas se eiieron enones or e seno amino.<br />
Lansse no se roso, omo Onanía, asrar a oíia, ni omo Levinson ar ena e os<br />
íeres raiionaes ara fnar n ario. Qiso ear a n aero qe onviese a eronismo con<br />
Perón, a raiaismo con Babín, ero on é mismo omo resiene onsiiona. No oró s omeio,<br />
ero abrió n roeso oíio qe onjo a a ima resienia e Perón 8 .<br />
Des<strong>de</strong> fines <strong>de</strong> 1970, peronismo y radicalismo unidos, y seguidos por algunos partidos menores,<br />
reamaban e reorno a na emoraia. se aramieno reibió e nombre e “La Hora e Pebo”,<br />
y significó el <strong>de</strong>finitivo reconocimiento <strong>de</strong> la comunidad política <strong>de</strong> que el peronismo, con Perón a la<br />
abeza, era no e ss eíimos miembros. Lansse ambién vo qe reonoer qe e íer eronisa<br />
era neesario ara reonsrir a emoraia, y qe ésa era a mejor barrera ara onener a a erria.<br />
Para eso era neesario obener a onena e Perón haia os ros armaos.<br />
e seiembre e , Lansse en n eso oniiaorio, eveve e aáver embasamao e<br />
Eva Perón a su esposo, poniéndole fin a la <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong>l cuerpo, que había los militares mantenían<br />
oo ese 5. Sin embaro, Perón no esaba iseso a faiiar a reiraa e oer a os miiares;<br />
a erria aosaba en nombre e íer eronisa, qién no a onenó y simemene aró sienio o<br />
sosvo a os “ros” e s movimieno. iáoo on Lansse, enones, se rome.<br />
Para omiaión ano e Lansse omo e Perón, rane 2 y omienzos e reió no<br />
abemene a aivia erriera. sa era visa on benos ojos or a mayor are e a obaión, a<br />
a qe e imoraban menos ss objeivos imos omar e oer ara evar a abo na revoión yo<br />
moeo era ba qe as onseenias inmeiaas e hosiamieno e os miiares en reiraa .<br />
Lansse, aemás e s onfronaión on Perón, enía qe manener nio s frene inerno, y no<br />
era na area senia. <strong>Las</strong> ensiones en e seno e as Ferzas Armaas oían averirse ano or e<br />
levantamiento <strong>de</strong> algunas unida<strong>de</strong>s en Azul y Olavarría a fines <strong>de</strong> 1971, como en la implementación por<br />
algunos oficiales <strong>de</strong> los métodos <strong>de</strong> represión aprendidos <strong>de</strong> los franceses y su experiencia en Argelia.<br />
Una manifesaión e esas ensiones fe a resesa vioena a a fa e os riniaes irienes e<br />
a erria e ena e máima seria e Rawson, e 22 e aoso e 2 e eisoio erminó on<br />
e fsiamieno e errieros qe no habían orao esaar. <strong>Las</strong> Ferzas Armaas nna ieron<br />
ar na eiaión onvinene e o seio esa nohe.<br />
Poo anes, e e jio e mismo año, en a omia e amaraería e as Ferzas Armaas, La<br />
nsse annia en s isrso e evanamieno e a rosriión e eronismo, y na ása en a qe<br />
se especificaba que podrían participar en la competencia electoral quienes estuviesen en el país, pero no<br />
en e obierno. Se aoeía así e aeer a a resienia, ero ambién abría e jeo. reorno a<br />
n obierno emoráio se senía inminene.<br />
n noviembre e 2, Perón reresó a aís esés e años y os meses en e eiio. Lo reibió<br />
na soiea qe mezaba seiores ensiasas, on miiares en esao e aera, on miianes en a<br />
ión en meio e n ima enera e erejia y ensión. Sóo ermaneió 28 ías en a Arenina.<br />
Cuando volvió a Madrid, Perón <strong>de</strong>cidió homologar la candidatura presi<strong>de</strong>ncial a un peronista fiel: Héc<br />
or J. ámora. Jno a Viene Soano Lima, ámora ineraría a fórma eeora reresenane e<br />
Frene Jsiiaisa e Liberaión Naiona FRJUL, omeso or e Pario Jsiiaisa, e Pario<br />
onservaor Poar, e Movimieno e neraión y Desarroo, e Pario Poar risiano, na rama<br />
e soiaismo y siee arios neoeronisas.<br />
Drane os años e eiio e Perón, ámora había esabeio reaiones esrehas on miianes<br />
e a Jven Peronisa JP y manenía na omniaión freene on ss aas raiaizaas. La<br />
eisión e Perón e eiimaro omo aniao resienia, smaa a a esinaión e Jan Aba<br />
Meina, hermano e jefe e a araión Mononeros, omo sereario enera e movimieno jsiia<br />
isa, areía onsoiar n esenario roiio ara a J. Así o onibieron ss seiores, ara qienes<br />
8. Romero, Lis Abero, Breve historia contemporánea <strong>de</strong> la Argentina 1916-1999, Benos Aires, Fono e<br />
ra onómia, 200<br />
. Samuel Amaral, “Nueva historia <strong>de</strong> la Nación Argentina”, período 1955 – 1973<br />
8
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
ámora se onvirió en na eseie e aranía e “soiaismo naiona”. Una ereión inqieane,<br />
sin embaro, ara a rama siniaisa y a ereha eronisa os eronisas hisórios.<br />
n as eeiones e e marzo e , as rimeras en oho años y as rimeras ese e 5 en as qe<br />
ariiaba e eronismo, e FRJUL se imso on omoia obvo asi e 50% e os voos y ámora<br />
asmió a resienia. eronismo vovía a oer omo n ario emoráio, y eeio or e voo oar 50 .<br />
Si bien rane a amaña eeora os Mononeros y ss oranizaiones aiaas feron más visibes<br />
qe ss anaonisas siniaes, ese e mismo momeno e rinfo, Perón se reoó or esena<br />
ñaros e aqier isión qe se iesen haber heho e qe eos en vez e é earían a oer. <strong>Las</strong><br />
oranizaiones armaas e ros onesaarios venían reamano na zona e oer roia, y no<br />
reonoían aoria ana en os arios. Para Perón, no había ar ara eos en e obierno. Mienras<br />
e aís se rearaba ara a ifíi ransiión e n obierno e fao a no emoráio, más omiaa<br />
aún por la actividad guerrillera, Perón iniciaba un operativo <strong>de</strong> clarificación <strong>de</strong> su po<strong>de</strong>r. Comenzaba a<br />
vislumbrarse que el fin <strong>de</strong> la dictadura no sería también el fin <strong>de</strong> la guerrilla.<br />
25 e mayo e , ámora y Soano Lima asmieron efeivamene a resienia. Menos e<br />
un mes <strong>de</strong>spués, el 20 <strong>de</strong> junio, Perón regresó al país <strong>de</strong>finitivamente. Su llegada al país evi<strong>de</strong>nció las<br />
luchas internas y las pujas <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r entre los sectores que se encolumnaban <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> su figura. El acto<br />
oranizao en zeiza ara reibir a íer se ransformó en na baaa ama en a qe se enfrenaron a<br />
ereha y a izqiera eronisa, on n sao e ree meros. A esar e eso, Perón oninó on s<br />
ambiüea reseo e qiénes eran ss eíimos seiores, oio qe reamaban os os seores.<br />
No oía esehar a ninn seor, sabía qe en breve se enfrenaría nevamene a voo oar.<br />
Tras a rennia e ámora, e e jio, eo e n brevísimo manao, e íer eronisa iniió e<br />
amino haia s erera resienia, qe obvo on asi e 2% e os voos, e 2 e seiembre e . Lo<br />
aomañaba en a fórma s erera esosa, María sea Marínez e Perón, “sabeia”. Jnos, asmieron<br />
e mano en obre e ese año. Perón obernó hasa e ía e s mere, e ° e jio e año siiene.<br />
La rra e íer on as oranizaiones errieras omenzó en e mismo momeno e rinfo<br />
eeora. n e amino a a resienia, Perón había iho a oos ano qerían eshar. n iera<br />
forma, había hasa aenao a os jóvenes e a resisenia. Sin embaro, é enía ss roias ineniones,<br />
y no hizo naa or oaras. La esinaión e sabeia omo vieresiene fe n oe ara os<br />
errieros, qe eseaban on n ar imorane en e nevo obierno. No o obvieron 5 .<br />
La fórma PerónPerón maraba na orienaión y na oneión e oer. n e enorno e íer, se<br />
había afianzado una alianza entre López Rega, su secretario personal, y los sindicalistas, con el influyente<br />
iriene meario Lorenzo Mie a a abeza, on e objeivo e marinar a evenaes aniaos<br />
e a izqiera eronisa, qe reenía insisir on ámora en a fórma. La izqiera eronisa había<br />
erio. No obsane, a erria oninó mariano a ferza e aenaos.<br />
<strong>Las</strong> errias eronisas no omrenieron y no se aaaron a a neva meánia oíia qe im<br />
onía a emoraia. Tamoo aearon asivamene e ejeriio e oer or are e Perón. Por n<br />
lado, reafirmaron su confianza en las movilizaciones masivas más que en la representatividad <strong>de</strong> las<br />
insiiones. Por oro, reaionaron on vioenia onra e símboo e orora reenarnao en n oíio<br />
qe haba or e oer, inso onra eos.<br />
La reaión enre a erria eronisa y e nevo resiene era ensa ese e mismo momeno e<br />
rinfo, ano en na oeraión onjna Mononeros y FAR, en s aión e mayor enverara oíia<br />
hasa e momeno, asesinaron a José naio Ri, sereario enera e a GT onfeeraión Genera<br />
e Trabajo. Lo qe meses anes había sio na “jven maraviosa”, ejaba e sero ara Perón. n<br />
os oho meses y meio e resienia se reoó or haérseos saber.<br />
° e mayo e , Perón maró on mayor aria qe nna ss iferenias ieoóias on a<br />
erria. on moivo e a eebraión e Día e Trabajaor, Perón io n isrso en e onreso en<br />
e qe se reoniiaba y onsaraba a oosiión insiiona. Leo, en s isrso frene a a Paza e<br />
Mayo, vino la ruptura <strong>de</strong>finitiva con la militancia armada. Durante el discurso, los jóvenes silbaron a Isabel,<br />
riaron a onsina “si via viviera sería mononera”, e inerearon “¿qé asa, qé asa enera qe<br />
esá eno e orias e obierno oar?”. nones vino a resesa. No era e resiene oniiaor<br />
quién hablaba, sino el lí<strong>de</strong>r <strong>de</strong>safiado públicamente. Perón los llamó “imberbes”, “mercenarios al servicio<br />
<strong>de</strong>l extranjero”, “idiotas útiles” que gritaban en contra <strong>de</strong> las fieles organizaciones sindicales. Los acusa<br />
dos fueron abandonando la plaza en medio <strong>de</strong>l discurso, y ese episodio significó la proscripción <strong>de</strong> los<br />
ros Mononeros y FAR y s onsiiene ase a a anesinia. RP, or s are, había sio<br />
earao iea oos ías anes e asesinao e Ri 52 .<br />
50. Romero, José Lis, o.i.<br />
5. Romero, José Lis, o.i.<br />
52. Foria, aros; Garía Besne, ésar, o.i.
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
<strong>Las</strong> Ferzas Armaas enían s roia ereión e roeso oíio. Venían reisrano on isso<br />
a esaaa sbversiva ese anes e asesinao e Arambr, en . fenómeno erriero ro<br />
jo n imao y na ransformaión eisiva enro e jério. nre os años 0 y , se habían<br />
eanao méoos y anes qe os miiares eenerían a os años e “Proeso Miiar”. La “orina<br />
e a seria naiona” qe esaban rearano enía semejanzas on a aiaa or os miiares en<br />
Brasi, Uray y Panamá, aañaos aí or os saos Unios. La neesia e aiar esa orina<br />
e seria era n vaor absoo qe someía a oas as oras imensiones e a reaia.<br />
Pero aemás e a aión e as Ferzas Armaas, en os años revios a fnionaba na ar<br />
aión aramiiar y araoiia qe, na vez mero Perón, aoó e nombre e Trie A. Servisaa<br />
or Lóez Rea, a Aianza Aniomnisa Arenina enía omo objeivo a eiminaión e os ros<br />
sbversivos. Para miro no esaimaba en seesros y asesinaos, anqe se os ajiaron bi<br />
amene sóo esés e a mere e íer. Preisamene, as rimeras ennias e esaareios y<br />
e a eisenia e enros e eenión iea aan e aqe eríoo.<br />
° e jio e Perón mrió. ran íer esaareió e a esena y ejó enfrenaos a rivaes<br />
excluyentes bajo el mando impotente <strong>de</strong> su viuda, la vicepresi<strong>de</strong>nte Martínez <strong>de</strong> Perón. La influencia que<br />
e siniesro Lóez Rea enía sobre ea era inabe. S obierno esaba ermanenemene aseiao<br />
or os reamos siniaisas y os aaqes e a erria. <strong>Las</strong> risis e abinee eran mensaes y a<br />
ha inrabernamena an enarnizaa omo a qe esarroaban miiares y errieros.<br />
En el mandato <strong>de</strong> Isabelita es posible i<strong>de</strong>ntificar tres etapas. La primera se suce<strong>de</strong> hasta mayo <strong>de</strong><br />
5. s e momeno e mayor oer e Lóez Rea, qe ráiamene onroaba e obierno ese<br />
s eso en a serearía rivaa e a resienia. La sena eaa omenzó en jnio e ese año. La<br />
risis eonómia se esaó bajo e mano e eesino Rorio en e Miniserio e onomía. oó e<br />
“rodrigazo” y trepó la inflación. En ese período, la Presi<strong>de</strong>nte pa<strong>de</strong>ció el primer paro general <strong>de</strong> la CGT<br />
contra un gobierno peronista. Esta etapa es también el apogeo <strong>de</strong> López Rega, cuya figura comienza a<br />
<strong>de</strong>caer para ser finalmente <strong>de</strong>salojado <strong>de</strong> la quinta <strong>de</strong> Olivos por los militares y expulsado <strong>de</strong>l país. La<br />
erera eaa es a e mayor omromiso e ejério en a risis qe aravesaba e aís, a a vez qe<br />
se es enomenaba a ravés e ereo 22 e seis e obre e 5 e aniqiamieno e aionar<br />
sbversivo 5 . RP y ss oeraiones en Tmán, más as oeraiones e Mononeros en as zonas<br />
rbanas, aenaban e reorno miiar.<br />
<strong>Las</strong> jerarqías miiares aban a enener qe os miiares se aresaban a inervenir. A ravés e<br />
a rensa, rearaban a a oinión bia ara qe aease n fro oe e esao. ima qe<br />
se resiraba era enso, y a Presiene esaba esboraa. on freenia se earaba enferma y se<br />
inernaba en ínias one ermaneía varios ías sin reibir raamieno ano. n esos momenos,<br />
el vacío <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r era aun mayor. El golpe <strong>de</strong> estado parecía el final anunciado a toda esa situación. El<br />
eronismo, iviio, no vo a aaia e haer na aoríia y reoranizarse; a oosiión no enía<br />
a ferza neesaria ara eviar a aía e obierno emoráio; a soiea oíia, ero ambién a<br />
soiea oa, e eió e esaio a a a miiar.<br />
2 e marzo e , en horas e a nohe, a Presiene fe reoia or n heióero en a<br />
Casa Rosada. Una vez en aeroparque, un oficial <strong>de</strong> aeronáutica le informó que había sido <strong>de</strong>puesta y<br />
que sería confinada en el sur. Se concretaba el golpe <strong>de</strong> estado.<br />
Los areninos sieron e a eisión miiar a ía siiene, y a noiia fe reibia on moeraa<br />
sorresa, y sin aarma. La Jna Miiar qe se haría aro e obierno a arir e ese momeno, esaba<br />
ineraa or os omananes miiares enera Jore Rafae Viea, amirane miio Massera y briaier<br />
enera Orano Aosi. Se iniiaba e “Proeso e Reoranizaión Naiona”.<br />
Los armenos a os qe rerrió a Jna eran revisibes. n a Proama ifnia ese 2 e marzo<br />
se eía o siiene “Aoaas oas as insanias e meanismo onsiionaes … y emosraa en<br />
forma irrefabe a imosibiia e a reeraión e roeso or as vías naraes, ea a s érmino<br />
na siaión qe aravia a a Naión y omromee s fro. Nesro ebo ha sfrio na neva<br />
frsraión. Frene a n remeno vaío e oer, aaz e smirnos en a isoión y a anarqía, a a<br />
faa e aaia e onvoaoria qe ha emosrao e obierno naiona, a as reieraas y sesi<br />
vas onraiiones emosraas en as meias e oa ínoe, a a faa e na esraeia oba qe,<br />
onia or e oer oíio, enfrenara a a sbversión, a a arenia e soiones ara e aís, ya<br />
resane ha sio e inremeno ermanene e oos os eerminios, a a asenia oa e os ejemos<br />
éticos y morales que <strong>de</strong>ben dar quienes ejercen la conducción <strong>de</strong>l Estado, a la manifiesta irresponsabilidad<br />
en e manejo e a eonomía qe oasionara e aoamieno e aarao roivo, a a eseaión y<br />
orrión eneraizaas, oo o a se rae en na irrearabe éria e senio e raneza y<br />
5. Dereo 22, en h//www.nnamas.or/omen/omen.hm<br />
20
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
e fe, as Ferzas Armaas, en mimieno e na obiaión irrenniabe, han asmio a onión<br />
e sao” 5 .<br />
<strong>Las</strong> bases <strong>de</strong> la Junta Militar se remitían a la filosofía militar tradicional que abogaba por la “vigencia<br />
e vaores e a mora risiana, e a raiión naiona y e a inia e ser arenino”. n e aa on<br />
os objeivos básios e Proeso, onían énfasis en a aiaión e a orina e seria naiona<br />
ara erraiar a sbversión y ss asas. mimieno e esos objeivos se ejearía en res fases<br />
e obierno “sin soión e oninia ni asos e raión reesabeios” qe serían eiaas<br />
“en s oornia”. La Jna Miiar aaba en ejeriio e oer onsiyene.<br />
réimen miiar se esabeió on e oe e esao y aió eo e a erroa en a erra<br />
e Mavinas, ainano aenas a onvoar a eeiones ibres y abieras, qe arían e rinfo a a Unión<br />
Cívica Radical (UCR) y llevarían a la presi<strong>de</strong>ncia a Raúl Alfonsín a fines <strong>de</strong> 1983 55 .<br />
n e senio esrio e a aabra, e Proeso no fe n réimen, sino na sesión e obiernos<br />
militares. Comenzó con la gestión presi<strong>de</strong>ncial <strong>de</strong> Vi<strong>de</strong>la, siguió con la breve pero dificultosa <strong>de</strong>signación<br />
e enera Robero Vioa, asó or a rbena jefara e Leooo Fornao Gaieri y erminó on a<br />
aónia aminisraión e a saia eeora or are e Reynao Binone.<br />
A pesar <strong>de</strong> su pretensión <strong>de</strong> homogeneidad y firmeza, el gobierno militar estuvo atravesado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus<br />
oríenes or rofnas ivisiones inernas, qe se rajeron en a forma e asmir insiionamene<br />
e obierno. riniio enera qe aseró a ariiaión e as res ferzas en e obierno fe a<br />
isribión eqiaiva e a aminisraión bia en oos ss nivees y moaiaes. Así, aa ferza,<br />
o más precisamente, el cuerpo <strong>de</strong> oficiales <strong>de</strong> cada fuerza, se quedó con una tercera parte <strong>de</strong> los cargos<br />
públicos. Esta <strong>de</strong>cisión -que revelaba la profunda <strong>de</strong>sconfianza en el seno <strong>de</strong> las Fuerzas Armadas- mar<br />
ó na iferenia enre e obierno e “Proeso” y as aneriores inerveniones miiares, qe onaron<br />
on mayor eso e fnionarios ivies en a aminisraión bia. so erjió e fnionamieno e<br />
sao, fnamenamene orqe aa fnionario asó a eener e os jefes s serior jerárqio<br />
en e esaafón e a aminisraión bia y s serior miiar. sa obe eenenia onribyó a<br />
framenar e sao en mies niaes, on os revisibes efeos e orrión 5 .<br />
n e eríoo 8 se een ivisar varias eaas enro e o qe fe e Proeso, asi orreson<br />
ienes on os resienes e fao arriba iaos. nre y ese e obierno se bsa na<br />
eiimaión or are e a soiea a esa ieiimia oíia; es e iemo e a ahesión soia, a fase<br />
más ra e a erra sia y a reresión; en maeria eonómia, a éoa e a “aa e”. nre e<br />
8 y e es a eaa e a erosión e a arobaión soia, viene a eaenia e obierno e Vioa es<br />
asoiao on a rimera risis faiona e sesión enro e sisema miiar, y fe esazao eo<br />
e n ineno e aerra oíia. obierno e Gaieri, qe vo s io e oaria en abri e<br />
82, fe a eaa en qe se inenó reviorizar a Proeso, qe esaba en risis, on a erra en as isas<br />
Malvinas; la <strong>de</strong>rrota llevó a la claudicación final. La última etapa, con Bignone como presi<strong>de</strong>nte, significó<br />
a aminisraión e a reiraa miiar e oer oíio.<br />
Durante el Proceso la sociedad vivió en dos niveles superpuestos. En la superficie institucional, con<br />
flictos y coinci<strong>de</strong>ncias alternadas con fuerzas políticas y sociales. En los sótanos, represión antisubversiva<br />
e na inensia inéia, on ráias aberranes, infrahmanas y hmianes. Para e obierno miiar,<br />
e objeivo rimoria era e resabeimieno e oren, y eso sonía a aniqiaión e a sbversión,<br />
on Mononeros a a abeza. Pero en ar e aenerse a os riniios e ereho ara ombaira,<br />
meiane ribnaes orinarios y ofreieno a os asaos oas as aranías e a efensa en jiio, “a<br />
los <strong>de</strong>litos <strong>de</strong> los terroristas, las Fuerzas Armadas respondieron con un terrorismo infinitamente peor que<br />
e ombaio, orqe ese e 2 e marzo e onaron on e oerío y a imnia e sao<br />
absoo, seesrano, orrano y asesinano a mies e seres hmanos” 5 .<br />
Los oeraivos e seesro manifesaban a reisa oranizaión e esas ráias. Poía ser en os<br />
en os ares e rabajo e os señaaos, o inso en ena ae y a a z e ía. ano a víima<br />
era bsaa e nohe en s roia asa, omanos armaos roeaban a manzana y enraban or a<br />
ferza, aerrorizano a a famiia enera y, a meno, obiánoos a reseniar os hehos, a moo e<br />
eión. Así “haban” a a ersona bsaa, a enahaban y a arrasraban a os aos o amiones,<br />
mienras e reso e omano, asi siemre, esría o robaba o qe era ransorabe. De ahí se aría<br />
hacia el centro clan<strong>de</strong>stino <strong>de</strong> <strong>de</strong>tención –funcionaron más <strong>de</strong> trescientos en todo el país- don<strong>de</strong> el in<br />
ivio reibía asios y orras, ano físias omo sioóias, on e objeivo e qe roorionara<br />
informaión i a os miiares sobre as oranizaiones errieras. A vees e seesrao esaareía<br />
5 . Proama e 2 e marzo e , en h//www.nnamas.or/omen/omen.hm<br />
55. Foria, aros; Garía Besne, ésar, o.i.<br />
5. Romero, José Lis, o.i.<br />
5. ONADP, Nunca Más, Benos Aires, . eba, 200, Próoo<br />
2
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
sóo or n iemo, mhas ara siemre. De ese moo, en nombre e a Seria Naiona, se esima<br />
qe 0 mi ersonas asaron a inerar a aeoría e esaareios. Paabra qe hoy se esribe en<br />
aseano en oa a rensa e mno 58 .<br />
omo esareio, e inivio ejaba e ener resenia ivi. <strong>Las</strong> aoriaes no habían oío<br />
habar e eos, as árees no os enían en ss eas, a jsiia os esonoía y os habeas ors<br />
sóo enían or onesaión e sienio 5 . n aabras e Viea frene a ámaras e eevisión, e es<br />
aareio “no ee ener raamieno eseia, orqe no iene enia; no esá ni vivo ni mero, esá<br />
esaareio” 0 .<br />
La reresión fe inemene rane e obierno e Viea, hasa e aniqiamieno e as errias,<br />
y fe einano en 8. n a sena mia e ese mismo año, e obierno e fao araviesa na<br />
risis e a qe emere na oosiión más ariaa, or rimera vez ese e oe, enabezaa or e<br />
radicalismo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la unidad <strong>de</strong> sus líneas internas: la nacional, con Balbín como figura, la <strong>de</strong> renovación<br />
y ambio, onia or Afonsín, y a e óroba, bajo e mano onjno e ia y Aneoz.<br />
Vi<strong>de</strong>la fue <strong>de</strong>signado para un nuevo período gubernamental entre tensiones militares manifiestas.<br />
La oíia eonómia, a aro e José Afreo Marínez e Hoz, esaba en risis y a oíia inerna<br />
omenzaba a ener resonanias inernaionaes e ema e a reresión y a vioaión sisemáia e os<br />
erehos hmanos, se es había esaao e as manos a os miiares. A eso se e smó e robema e<br />
la <strong>de</strong>uda externa, que aumentaba como nunca antes en la historia argentina, y el conflicto con Chile por<br />
e ana e Beae, qe aniiaba e ima béio qe se onrearía oos años esés en a erra<br />
onra naerra or a soberanía e as sas Mavinas.<br />
n ese oneo, e ameonao mnia e fbo qe vo a a Arenina omo see en e invierno<br />
e 8, e vino a os miiares omo anio a eo. mnia fe aro objeo e eoaión oíia or<br />
are e obierno, qe raaba e imiar s imaen frene a reso e mno. Lo qe fe aería oar<br />
or e eveno, y eseiamene or e rinfo, se inerreó enre os miiares omo aoyo. La imaen<br />
internacional <strong>de</strong> la Argentina militar no se modificó por el triunfo; los militares, miopes, lo atribuyeron a<br />
na onsiraión inernaiona en s onra en vez e inenar na aoríia .<br />
La sesión e Viea no fe sime. obierno asó a manos e n roeio e resiene e<br />
fao, e enera Vioa, qe smió e obierno en marzo e 8. Leaba a a resienia on e aoyo<br />
e ejério y a ferza aérea, ero no e a marina. esaio e rorama eonómio oiniió on e<br />
ambio e resiene, e esaabro eonómio eó a eremo. obierno isso na evaaión<br />
<strong>de</strong>l peso <strong>de</strong>l 400%, al tiempo que la inflación llegaba al 100% anual. Esta <strong>de</strong>valuación tornó impagables<br />
as eas en óares e as emresas rivaas 2 . sao naionaizó as eas, o qe areenó<br />
e eneamieno bio. n ese no e “Proeso” a erria había sio iezmaa y s aivia<br />
ráiamene había esao. La ania e ersonas seesraas y esaareias en ese eríoo se<br />
había reio noabemene. La ha onra a erria oía onsierarse n “éio”, ero ejaba e<br />
ser n faor e ohesión enre as Ferzas Armaas.<br />
Vioa abrió e iáoo on siniaisas y oíios ara enaminar na saia oíia a a risis. La<br />
aerra fe reibia on friaa or as riniaes ferzas oíias, qe aban e a reresenaivi<br />
a e Vioa enro e as Ferzas Armaas y, or onsiiene, e a viabiia e s oíia. n jio<br />
e 8, se onsiyó a Miariaria, onvoaa or a UR e ineraa or os arios Jsiiaisa,<br />
Intransigente, Demócrata Cristiano y el Movimiento <strong>de</strong> Integración y Desarrollo, con la finalidad <strong>de</strong> ofrecer<br />
un bloque opositor unificado.<br />
Sin embaro, e faionaismo miiar seía viene y ehibía ambiiones e oer en anos erso<br />
najes, omo e omanane en jefe Gaieri, qe aó ara onvener a os emás ineranes e a Jna<br />
Militar <strong>de</strong> que era necesario remover a Viola, un presi<strong>de</strong>nte “ineficaz y enfermo”. El conflicto <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res<br />
enre a Jna Miiar y e resiene, minó on e esazamieno e Vioa en iiembre e 8. S<br />
reemazane fe e mismo qe había oerao or s eosiión Leooo Fornao Gaieri .<br />
22 e iiembre e 8, Gaieri se onvirió en e erer resiene e fao e “Proeso e Re<br />
oranizaión Naiona”. Terminaba ora eaa e Proeso, y omenzaba na neva, qe oniría a<br />
su <strong>de</strong>rrumbe <strong>de</strong>finitivo.<br />
Gaieri inenó resabeer a imaen e aoria e obierno miiar y reomar a orienaión ibera<br />
e a oíia eonómia, qe qeó en manos e n nevo minisro e onomía, Robero Aemann.<br />
Aemás, enreió nevamene as reaiones on os arios oíios y on e siniaismo, qe or s<br />
58. ONADP, o.i.<br />
5. ONADP, o.i.<br />
0. Arhivo aiovisa, “La Rebia eria, are 2”<br />
. Foria, aros; Garía Besne, ésar, o.i.<br />
2. Romero, José Lis, o.i.<br />
. Foria, aros; Garía Besne, ésar, o.i.<br />
22
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
are enreieron ambién s oosiión. Una masiva onenraión romovia or e aa más ombaiva<br />
e a GT e 0 e marzo e 82 en a Paza e Mayo, fe ramene rerimia. Pero a mani y e<br />
aráer e a moviizaión mosraron qe a oosiión soia y oíia habían reio.<br />
oano oíiamene n ema ria ara a soiea arenina, sin aar on reisión as<br />
onseenias miiares e n emrenimieno semejane, e 2 e abri e 82 e obierno oó or a<br />
ferza as isas Mavinas. Gaieri y s séqio imainaron qe a reeraión e as Mavinas iba a resover<br />
ss robemas oíios, en n momeno en qe e rmbo e a eerienia miiar se veía omromei<br />
o. Y, a riniio, eso areió osibe en a misma aza one res ías anes se había rerimio on<br />
reza na manifesaión, mies e areninos se renieron esonáneamene, aiano ss baneras y<br />
aoyano a iniiaiva miiar. Pero e obierno había sbesimao a resesa e Gran Breaña y reyó<br />
inenamene qe os saos Unios.<br />
La reacción británica fue dura. El gobierno <strong>de</strong> Margaret Thatcher <strong>de</strong>cidió enviar una po<strong>de</strong>rosa flota<br />
y ferzas miiares ara reerar as isas. Los saos Unios, aoyaron eiiamene a s rinia<br />
aiao. La Arenina reibió a ahesión e anos aíses e Améria Laina y e Movimieno e Países<br />
No Aineaos, ero qeó aisaa e as oenias oienaes. Un ineno eseserao e obierno<br />
arenino or ambiar ss aianzas y onseir e aoyo e a URSS amoo roseró. n e ano miiar,<br />
e oerío y a oranizaión briánios seraron a aóio e imrovisao isosiivo miiar arenino .<br />
on ese anorama, e obierno miiar eiió onroar esriamene a ifsión e noiias aera e<br />
la evolución política y militar <strong>de</strong>l conflicto, y creó un clima triunfalista que no se correspondía con el curso<br />
rea e os aoneimienos. Ane a sorresa e a soiea, e e jnio, e mano miiar arenino en<br />
Mavinas aió ane os jefes briánios.<br />
omo onseenia e a ineviabe erroa béia, vino a isoión e a jna miiar. obierno<br />
pasó a manos <strong>de</strong>l ejército, que <strong>de</strong>signó a Bignone la misión <strong>de</strong> administrar <strong>de</strong>finitivamente la transición a<br />
n obierno emoráio. e jio e 8, e obierno bia e eo e a ey 22.8 onvoano<br />
a elecciones, y en septiembre <strong>de</strong> ese mismo año prorroga una “ley <strong>de</strong> amistía” –autoamnistía, en rigor-<br />
qe fe rehazaa or a mayoría e a soiea.<br />
<strong>Las</strong> eeiones se evaron a abo e 0 e obre e 8. Trinfó a UR, on Ra Afonsín enabe<br />
zano a fórma resienia. Por rimera vez ese s reaión, e eronismo ería en eeiones ibres<br />
y abieras. La erroa fe, en ran are, omo reio a a qema e n aa on símboos e a UR,<br />
or are e aniao a obernaor e eronismo, Herminio esias. La soiea esaba isesa a<br />
oerar más aos e vioenia y reaionó en onseenia 5 .<br />
e iiembre se io a onoer e Aa e Disoión e a Jna Miiar, qe eeaba en Binone<br />
ss faaes hasa e rasaso e mano a nevo resiene onsiiona, qe se onreó e 0 e<br />
diciembre <strong>de</strong> 1983, cuando Alfonsín asumió la presi<strong>de</strong>ncia. Fue la formalización <strong>de</strong>l fin <strong>de</strong>l auto<strong>de</strong>nomi<br />
nado Proceso <strong>de</strong> Reorganización Nacional y la vuelta <strong>de</strong>finitiva a la <strong>de</strong>mocracia.<br />
. aroso, Osar Ra; Kirshbam, Riaro; Van er Kooy, aro; Malvinas, la trama secreta, Benos Aires,<br />
. Sameriana/Panea, 8<br />
5. Romero, José Lis, o.i.<br />
2
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
2
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
. reso mainario<br />
4.1. Historia <strong>de</strong> la revista<br />
Expreso Imaginario fe na biaión ionera en Arenina, qe vio a z e año e imo oe<br />
militar –1976- y <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> editarse el año <strong>de</strong>l retorno a la <strong>de</strong>mocracia -1983. Des<strong>de</strong> sus páginas se dio lugar<br />
a una selección <strong>de</strong> temas extravagantes para su tiempo, que reflejaban los fenómenos que estaban co<br />
menzano a esarroarse y qe omarían imorania en os años sesivos. Así, emas omo eooía,<br />
sabirías aernaivas, enooías a esaa hmana, oesía, ine y earo fera e irio mainsream<br />
y, or seso, e rok, eran e onenio freene e Expreso ImaginarioEI. so iferenió a a revisa<br />
e as emás biaiones e a éoa, ya qe enía n aráer oriina y rersor qe se esaó en<br />
o qe fe y es e erioismo arenino.<br />
La iea e biar na revisa on as araerísias e Expreso ImaginarioEI srió e Jore Pisohi<br />
y Pio Lerno. n Lerno reresó e n aro viaje or roa, en e qe se había ineriorizao<br />
con doctrinas orientales y se había vuelto discípulo <strong>de</strong> la filosofía <strong>de</strong>l gurú maharashi. Su vuelta al país y<br />
e reenenro on a reaia arenina o aejó enamene e misiismo oriena, onservano a miraa<br />
esiria ara os emas referios a a ra.<br />
Jore Pisohi, eior y e manaer e Amenra, or s are, esaba a frene e na revisa msia<br />
amaa Mordisco, na biaión amaiva, rofsamene israa, enro e na eséia qe resmía<br />
iamene a ionorafía o y a aena e o qe en ese enones se amaba msia roresiva.<br />
Sen ena Serio Pjo en s ibro Rock y Dictadura – Crónica <strong>de</strong> una generación (1976–1983),<br />
Pisohi “era e royeo e a onrara heho reaia. Personaje sereo e a Benos Aires e<br />
los 60, Jorge era conocido como ese amigo <strong>de</strong>l flaco Spinetta que solía acompañarlo a la redacción <strong>de</strong><br />
Pelo ano había ana enrevisa” . n na e esas oasiones, Danie Rio, e ireor e Pelo, e<br />
ofreió esribir noas ara a revisa Jore fe, rane n iemo breve, ríio msia, hasa qe en<br />
eiió robar sere on s roia biaión.<br />
Pisohi y Lerno no se onoían, ero ambos eran amios e anane Mie Abeo. ano ese<br />
os resenó, na vez qe Lerno reresó e s viaje or roa, a qímia enre eos fe insanánea.<br />
Pisohi esaba onforme on Mordisco, ero enía en mene n royeo más ambiioso. Neesiaba<br />
ene qe reyera en é y o ayara a evaro a abo. Qería reformar a revisa o fnar ora areia<br />
ero más amia en s reerorio e emas. Así se e orrió a iea e Expreso ImaginarioEI. ano o<br />
noió a Lerno enía oo iso, inso a rimera aa. Lo onvenió e formar are a rimer ineno.<br />
La a PisohiLerno fnionaba bien, enían a iea, ero es faaba e inero. “Ése venría e<br />
a mano e oro amio e Sinea, n emresario ei y aboao amao Abero Ohanian. Si bien enre<br />
aqe enério y e nmero no e Expreso asarían os aros años, on marhas y onramarhas<br />
y ene aránose y isoviénose, en e bi e a onrara ya esaba insrio e nombre e n<br />
ren qe reniría, a eir e Pisohi, “a enería, e viaje y a imainaión” .<br />
e aoso e , Expreso ImaginarioEI fe resenaa en soiea. Finamene esaba en a<br />
ae, esés e asi n año e annios y amaes. Expreso vio a z on iera ferza ara os<br />
tres primeros números se hicieron afiches que empapelaron las calles <strong>de</strong> Buenos Aires.<br />
n a rimera aa, se veía e ibjo e na oomoora e os iemos e a revoión insria qe<br />
se abría paso en compañía <strong>de</strong> una figura bestial. Se ofrecían notas sobre Piazzolla, Whitman, Spinetta y<br />
Bonino, más na ía ráia ara habiar e anea ierra. <strong>Las</strong> noas raaban e ser vaones viajano<br />
en n ren qe aravesara e meio ambiene, ero sin onaminaro. n s rimer eioria, Pisohi,<br />
Lerno y Ohanian aeaban a a imaen e hombre risionero e na enooía qe ya no onroaba,<br />
e hombre enañao or a omaora e a oisea esaia e 200. “Dese ese esao e osas<br />
are hoy Expreso Imaginario. No ana a aaias y aneas eóios. Soo inena reorrer s viaje<br />
or os esaios no anqiosaos e a mene qe oavía onserven a ravés e a msia, e oesía y<br />
el amor la frescura suficiente para contener sentimientos <strong>de</strong> vida” 8 .<br />
omo eia Pjo, “e isrso e a onrara se nría e a ierara bea y e hiismo, no e<br />
marismo. Para os ensores, as áinas e Expreso ImaginarioEI eran oíiamene oo reevanes;<br />
en e eor e os asos, n oo eénrias. Para eear en eas n aaqe ireo onra e moeo<br />
e isiina mora qe se inenaba esabeer ese as isinas áreas e obierno, haía faa mha<br />
. Pjo, Serio, Rock y Dictadura – Crónica <strong>de</strong> una generación (1976 – 1983), Benos Aires, . meé, 2005, .<br />
<br />
. Pjo, Serio, o.i., . <br />
8. ioria, en Expreso Imaginario, iiones e a Venana, Benos Aires, N°, aoso e , . <br />
25
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
imainaión” . omo en ss áinas no se enonraba ninna aaforma oíia, y ese eas no se<br />
pretendía formular una visión <strong>de</strong>l mundo en términos <strong>de</strong> un manifiesto, Expreso ImaginarioEI no enraba<br />
en a óia binaria ese a qe e Proeso visaizaba e amo e a ra. Expreso ImaginarioEI<br />
no ahería a ninn ario oíio, no era omnisa, ni soiaisa ni naa. ra hmanisa, ia qe a<br />
ene qe a haía reaia. Anaba a ambiar a abeza y e orazón e a ene, no a ambiar sim<br />
plemente una i<strong>de</strong>a económica o una i<strong>de</strong>a política. Algo <strong>de</strong>masiado fino <strong>de</strong> percibir para los censores <strong>de</strong>l<br />
Proceso. A<strong>de</strong>más, la tirada <strong>de</strong> la revista no era masiva –diez mil ejemplares que con los años crecieron<br />
evemene y s ar en os qiosos e revisas no era reisamene e rinia. Expreso ImaginarioEI<br />
aría e oneo e rok omo ra, omo rama e emas y isrsos sinares; iferene, esa<br />
era a aabra ave; marar a iferenia, a inenión.<br />
saff oriina e ExpresoEI se omeaba on aio KEIman, Afreo Rosso y Fernano Basabr.<br />
n e momeno e oe, Rosso y KEIman esaban mieno on e serviio miiar obiaorio. Para<br />
asar e iemo, soían harar sobre isos y reiaes. Meómanos on sere Afreo había esao en<br />
Lonres en e y se había ao anos jos, omo ver a ro The Faes on Ron Woo en iarra<br />
y KEIh Rihars omo msio inviao, ara eo haer anas oaboraiones ara Moriso, anqe<br />
nna feron biaas; aio, or s are, enía na isqería a meias on s hermano, or o ano<br />
si e ao sabía era e msia y e isos.<br />
n aoso, ano saieron e a oimba, Pisohi onaó a Rosso se ara inviaro a formar are<br />
e Expreso ImaginarioEI. Afreo se aeró a a reaión e a revisa, biaa en e seo iso e n<br />
edificio en la esquina <strong>de</strong> Corrientes y Uruguay, con la intención <strong>de</strong> quedarse. Una vez incluido en el staff<br />
e Expreso Imaginario, e reomenó a Pisohi qe inyera ambién a Kman, s omañero e o<br />
imba, y a Fernano Basabr, amio e oa a via, omañero e bano en e Peerini. nre os res<br />
esribían os informes y as ríias e rok más aorizaas e a éoa. sos aríos se biaban<br />
en e semeno “Moriso”, na searaa qe Pisohi ieó en homenaje a s rimera revisa 0 .<br />
La reaión e Expreso ImaginarioEI esaba, enones, onformaa or os ros eneraionaes<br />
Pisohi, Lerno y Fonova isaban o habían asao ya os 0; Rosso, KEIman y Basabr emeza<br />
ban a vivir ss vEIne años. ran, en aabras e roio Rosso, omo hermanos mayores y hermanos<br />
menores. esero soia, ra, ieoóio qe jnaban enre oos era variao. Tenían mhas<br />
osas en omn, ero a mismo iemo os searaban esos 0 años e via as eerienias e no y<br />
oro ro eneraiona eran isinas. Lejos e ser n obsáo, e aoraba a a revisa na manera<br />
isina e ver as osas, sin anos rejiios.<br />
Ora e as osas ineresanes en Expreso Imaginario fe qe, oo a oo, se feron inororano a<br />
a reaión ene qe había sio eor. jemos sobran Sanra Rsso, aa erioisa e Página 12,<br />
eó a a revisa orqe esribió na ara qe só mho, y fe inviaa a oaborar; ambién Goria<br />
Gerrero, qe rane mhos años vo na seión en hmor my imorane “<strong>Las</strong> áinas e Goria”,<br />
y esés fe serearia e reaión e a revisa Roin Sone, io ss rimeras asos erioísios<br />
en e Expreso, one rabajó meses. aso más onoio es e e Robero Peinao, qe manvo<br />
orresonenia rane meses on a revisa haiénose asar or na hia. ano a amaron, aa<br />
reió Peinao, qe ya onoía a mhos ineranes e a revisa or omarir enenros ierarios y<br />
msiaes on eos en e Parqe enenario. Peinao vo, rimero, na seión énia, qe se amaba<br />
“El vagón <strong>de</strong> Coda”, <strong>de</strong>spués empezó a escribir sobre temas variados y, finalmente, dirigió la revista en<br />
su etapa final, cuando se habían ido ya los directores emblemáticos: primero Pistocchi y <strong>de</strong>spués Pipo.<br />
La iea en Expreso ImaginarioEI era oer rabajar on ibera. Lo imorane era qe as noas es<br />
vieran esrias on asión, eso era o qe qerían ransmiir. Los reaores enían oa a ibera ara<br />
eeir y rooner os emas a raar. aire qe se resiraba en a reaión era iberario y e ivaión<br />
omarir a informaión, na e as remisas e as onraras.<br />
Los más jóvenes tuvieron que ganarse la confianza <strong>de</strong> Pipo y Jorge, pero una vez que lo lograron,<br />
vieron ibre aberío. nso en e rimer nmero hbo na noa a n río qe se amaba Bakoor,<br />
qe era n río my aernaivo; na noa a Sn Ra, qe era n eénrio jazzero qe eía venir e<br />
Sarno, y ora noa a John MLahin, iarrisa inés, on s ro inio Shaki. se ejemo sirve<br />
ara mosrar qe en Expreso ImaginarioEI se rabajaba sin resiones, ya qe en onaas biaiones<br />
orían sair noas e ese io.<br />
n aa nmero, había na iera ensión enre a ríia msia y os emas e eooía y are qe e<br />
ireor bsaba reservar omo seo isinivo e Expreso ImaginarioEI. <strong>Las</strong> issiones aera e os<br />
orenajes qe ebía ársee a na ora noa eran aaoraas. Afreo y aio, on a omiia<br />
e Pio, haían ferza ara qe a msia ominara aa enrea, ero a ima aabra a enían Jore<br />
. Pjo, Serio, o.i., . <br />
0. Pjo, Serio, o.i., . y 8<br />
2
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
y Alberto. Después <strong>de</strong> todo, en el proyecto original habían planteado en hacer una revista que reflejara<br />
a iversia e esa ora via qe anos hmanos se esaban erieno, aienaos en e onsmismo<br />
y omesiaos or e sisema.<br />
Y anqe en a reaión e Expreso ImaginarioEI, se vivía al filo <strong>de</strong> los temas que habitaban la<br />
revisa, omo a msia o a eooía, y reoieno esimonios e aboríenes qe an resisían, o ea<br />
borano ías ara aresanos qe qisieran emrener na neva via ejos e na iviizaión siia<br />
a “Gía Práia ara Habiar e Panea Tierra”, a reaia arenina e a éaa e 0 se oaba or<br />
ebajo e a era. Los erioisas y ireores e a revisa no esonoían a siaión e vioenia<br />
qe aravesaba a Arenina.<br />
El rock atravesaba los años más sangrientos <strong>de</strong>l Proceso manteniéndose firme en su postura contra<br />
oa forma e vioenia. La réia era eensiva no sóo a asesinao e ersonas, sino ambién a os<br />
efeos evasaores e mno insria onra e meio ambiene; a eerminio e os aboríenes e<br />
oninene; a aoriarismo en a eaión y en a ra. Ésos eran os emas e a ra rok. Ésos<br />
eran os emas e Expreso ImaginarioEI, e as aniones e León Gieo, e o qe se anaba a a saia<br />
e os reiaes y se reroía en os ienos e fanzines imresos a o aro e aís. nre as armas<br />
y e rok había na iferenia insavabe.<br />
mno enro e Expreso ImaginarioEI era my isino a mno “rea” y mhas vees esos<br />
mundos se celaban y observaban con <strong>de</strong>sconfianza. “¿Qué hacer cuando por la redacción caía algún<br />
esonoio haieno renas erañas o aarenano saber o qe sóo n rokero e ey reamene<br />
onoía? ¿Qé eisión omar on aqeos qe venían a ofreerse omo erioisas?” , se rena<br />
Serio Pjo en s ibro sobre e rok y a iara miiar. n esos asos, a resesa qeaba en<br />
manos e a iniión y a eerienia e Pisohi y Lerno. nre eos, y on Horaio Fonova, qe<br />
ineraba e saff e Expreso ImaginarioEI omo israor, se onoían bien, y na miraa basaba ara<br />
omniar qe era mejor no informar más e o ebio a n erero, sea qien fera. “Anas resenias<br />
eran ineviabemene ómias. ano aían oiías e ivi orano aneojos Ray Ban ara, ses<br />
tamente, poner un aviso en la revista, Fontova contenía la risa con dificultad. En alguna oportunidad, los<br />
redactores visualizaron unos movimientos extraños en la terraza <strong>de</strong>l edificio <strong>de</strong> al lado: gente sudorosa,<br />
on wakieakies y rismáios qería esar informaión” 2 .<br />
En este contexto, y para mantener el espíritu originario <strong>de</strong> la revista, era fundamental fijar límites en<br />
ano a onenio erioísio qe se raaría en Expreso ImaginarioEI. aero básio era no habar<br />
e oíia o, a menos, no haero ireamene sino en forma meainüísia o a ravés e efemismos.<br />
Para un observador externo, entonces, las firmas <strong>de</strong> la revista pertenecían a un grupo <strong>de</strong> periodistas<br />
oamene esoneaos e a reaia, “n ro e esisaos qe soían anar esazos y ma<br />
dormidos por esa especie <strong>de</strong> oficina” <br />
Tamoo se hababa e roas, anqe sí se as onsmía, ni se riiaba a a esia. A arir e ese<br />
reonoimieno e ímies, a revisa se había io inernano en emáias ráiamene vírenes ara<br />
os meios areninos, omo or ejemo os iníenas, a oesía y e zen.<br />
Toos os ineranes e Expreso ImaginarioEI feron resos rane a iara, ero ninno or<br />
moivos reaionaos on a revisa. Tamoo sfrieron ninn io e ensra a os miiares se es<br />
esaó e oer e rok en e senio ieoóio. Lo qe erseían eran os eos aros y a osibe<br />
asoiaión e os jóvenes on ieas anibernamenaes e ore oíio.<br />
No se oían haer noas sobre oíia, enones, ero sí se haían noas sobre omniaes, sobre<br />
formas e vivir iferenes, se biaban orrosivas eras e rok e ros anosajones, noas sobre<br />
hias qe habían ambiao a ara e a oneión e a mjer en e rok, omo Joni Mihe. La on<br />
sina era haer qe os eores razonen, or asoiaión, qe e mno no erminaba en as froneras e<br />
a Arenina. Expreso ImaginarioEI fe onsieraa na biaión inoene. oer e omniaión<br />
qe vo, e oer e rear na mísia qe anara a a via, fe omeamene sbesimao.<br />
A finales <strong>de</strong> 1979, Jorge Pistocchi <strong>de</strong>cidió <strong>de</strong>svincularse <strong>de</strong> Expreso ImaginarioEI. Si bien e heho no<br />
fe aa e ninn iario ni onmovió a as mies, e aejamieno no asó inaverio en e ambiene<br />
rockero. Jorge le había impreso un sello a la revista, una orientación muy <strong>de</strong>finida. Y le había transmitido<br />
s roio esio e via, enre a bohemia e os años 0 y aqe iemo e aambas oserior a .<br />
Sen reaa Serio Pjo, “ano Abero Ohanian se aboó a a oranizaión e os onieros e<br />
Almendra, las oficinas <strong>de</strong> la revista se convirtieron en un apéndice <strong>de</strong>l grupo. Ohanian utilizó para sus<br />
membrees e seo e Expreso –un payasito sonriente- y Pistocchi sintió que el proyecto original corría el<br />
rieso e esvirarse, e qear smerio en Ohanian Proiones. Fe enones qe eiió irse,<br />
. Pjo, Serio, o.i., . <br />
2. Pjo, Serio, o.i., . <br />
. Pjo, Serio, o.i., . 0<br />
2
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
omarse n iemo ara meiar oo e asno. Meses más are, onibió Zaff!!, na biaión más<br />
mo<strong>de</strong>sta que su pre<strong>de</strong>cesora pero acaso más fiel a la i<strong>de</strong>a primera” .<br />
A riniios e 80, Pio Lerno se hizo aro e a ireión e Expreso ImaginarioEI. Poo a<br />
oo os emas reaionaos on e rok feron oano as áinas y a revisa iniió na ransiión sin<br />
reorno haia na biaión asi ramene msia.<br />
Lernoud se alejó <strong>de</strong> la revista por un motivo similar al <strong>de</strong> Pistocchi, la influencia <strong>de</strong> Ohanian en las <strong>de</strong><br />
isiones eioriaes e a revisa. <strong>Las</strong> ensiones eonaron on a aa e enero e 8. 8 e iiembre<br />
e 80 e asesinao e John Lennon onmovió a mno enero, y eseiamene a mno e rok. A<br />
Lerno e areía qe a eisión óia era qe Lennon fera a aa e rimer Expreso e 8. Ohanian<br />
no estaba <strong>de</strong> acuerdo, quería poner a “Almendra” en su lugar, y finalmente se impuso. Lernoud cuenta<br />
qe nna había enio robemas en oner a “Amenra” en a aa e a revisa, era na eisión óia<br />
tratándose <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los grupos más influyentes <strong>de</strong> la época. Pero el asesinato <strong>de</strong> Lennon era un hecho<br />
hisório, y no oía ser an fáimene esazao. Lerno sinió qe on esa eisión, esoyeno s<br />
oinión, Ohanian o esaba ehano. Los meses qe siieron feron e onsanes enfrenamienos enre<br />
los dos. Lernoud <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> figurar como Director Editorial <strong>de</strong> la revista y pasó a ser un simple colaborador<br />
hasta que en junio se fue <strong>de</strong>finitivamente. Ohanian no le quería pagar el <strong>de</strong>spido, y Pipo no se quería ir<br />
or as syas, aonsejao or s aboao. Finamene Ohanian eió e inemnizó a Lerno.<br />
En abril <strong>de</strong> 1981, cuando Roberto Pettinato, en ese momento flamante integrante <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> culto<br />
Smo, asmió a ireión, ya asi no había ar enro e Expreso ara os emas qe e habían ao<br />
orien 5 . No oía eirse qe a manera en qe Robero Peinao iriía e nevo Expreso ImaginarioEI<br />
fuese ineficaz. “Roberto era un tipo informado y la revista salía bien. Pero no era esa la i<strong>de</strong>a que Jorge<br />
enía e erioismo onrara” .<br />
Los tiempos habían cambiado, y muchas cosas <strong>de</strong>l submundo rockero se estaban modificando. La<br />
msia joven arenina ya no era na eresión onrara, más aá e as ieas qe insiraban a<br />
Pisohi. Ahora e rok era na reaia soia más amia qe había saio e na reaiva osria.<br />
ano e e marzo e 82, en a eseia e Ser Girán en Obras, n oiía se evó a n hio<br />
e bio, hary aría hizo eener e show. Sóo vovió a oar ano vo a seria e qe e<br />
joven eenio había sio iberao. La reaión e ferzas emezaba a ambiar, y os reiaes iban on<br />
viriénose en ao más qe ares ara jnarse y oner e mno enre arénesis .<br />
No se ee ser masivo y onrara a mismo iemo. rok omo ra aernaiva emezaba a<br />
esibjarse en a meia en qe s roión iraba más ibremene y a na esaa mhas vees<br />
masiva. Se onfnía en oros esaios, mienras a ráia e reia ejaba e ser e s esiva<br />
jrisiión. Drane os iemos ifíies, e rok había sio sinónimo e reia, y ése, e esahoo.<br />
Pero ahora a soiea enera esaba en esao e moviizaión.<br />
Renene a aqier réia eíiamene oíia y a vez herio or e esenaño e Mavinas, e<br />
rok ahonaba ss iferenias inernas y, omo ya o había noao Pisohi, na are e movimieno se<br />
aejaba aa vez más e a onrara. Pero e ran ambio, sin a, asaba or a reaión on n<br />
bio soiamene eenio, n bio masivo. De ahora en aeane, oo o qe e rok hiiera o ejara<br />
e haer sería objeo e eoio o ríia sería noiia. Finamene, e rok arenino era msia oar 8 .<br />
La Arenina e os 80 no era a misma e os 0. ambio eneraiona se noaba. Había na e<br />
neraión qe no enía as oías e os hermanos mayores. ra na eneraión qe qería oo ya, qe<br />
era más hedonista, y que a<strong>de</strong>más estaba influenciada por los efectos <strong>de</strong> una nueva droga: la cocaína, una<br />
roa ni ariiaiva ni omniaria omo as e os 0, sino na roa eoísa. n o msia ambién se<br />
reflejaban esos cambios. Había nuevos grupos que empezaron a pegar fuerte: Soda Stereo, Sumo, los<br />
Reonios e Rioa, Vioaores, Raones Paranoios. Traían onsio neva msia, ero ambién na<br />
neva manera e ver a via. Peinao vio eso y emezó a iriirse a esa eneraión. Les habó on n<br />
enaje nevo qe era más ireo, menos hiie qe en e Expreso ImaginarioEI e os omienzos<br />
La revisa seía sieno e aia ero, omo eia Afreo Rosso, e enaje inerno e a revisa<br />
se fe eeriorano. Había oa aa ara a reaión y se emezaron a rair mhas noas. Seía<br />
habieno noas vaiosas, ero ya no era oo vaioso. Y eso se emezó a noar. También ayó e nive<br />
e reaión, orqe os reaores oriinaes qe ermaneían eran aenas os Rosso y KEIman. <br />
reso eran oaboraores, qe se omaban a revisa omo n rabajio más, omo ao aomáio. Ya<br />
no había e fervor y a ona e riniio.<br />
. Pjo, Serio, o.i., . 5<br />
5. onfronar smarios, en e no .5 Aneos<br />
. Pjo, Serio, o.i., . 20<br />
. Pjo, Serio, o.i., . 208<br />
8. Pjo, Serio, o.i., . 2 0<br />
28
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
n ese ima e iera eaenia e royeo iniia, os ineranes e a revisa no se ieron ena<br />
que comenzaba el principio <strong>de</strong>l fin. Todos tenían trabajos fuera <strong>de</strong> la revista, y Expreso ImaginarioEI ya<br />
no era la prioridad <strong>de</strong> ninguno <strong>de</strong> ellos. Cuando Alberto Ohanian <strong>de</strong>cidió cerrarla y ven<strong>de</strong>rla, a fines <strong>de</strong><br />
82, naie se oso on vehemenia. La resesa fe “beno, venea”.<br />
Ohanian no enonró senio en oninar invirieno s inero en a biaión e Expreso ImaginarioEI.<br />
É ambién enía ss enerías esas en oros neoios, ya qe había emezao a ser manaer<br />
e arisas. La revisa e servía, eso es sero, ya qe a iizaba omo na forma e romoión. Pero e<br />
todos modos <strong>de</strong>cidió que ya era suficiente y la cerró. El último número salió a la calle en enero <strong>de</strong> 1983,<br />
sin ninna eseia ni aviso a os eores. Expreso ImaginarioEI fe venio a ireor e revisa<br />
Peo, ora biaión msia e a éoa, sin e areao onrara. n e año 8 , inso hbo<br />
n Expreso bajo a ireión e Rio, qe ró aenas 5 o nmeros. Lo nio qe onservaba e a<br />
revisa oriina era e nombre, ya no enía a mísia e Expreso ImaginarioEI. Ninno e os ineranes<br />
e Expreso oriina qiso rabajar en a neva si no esaban Pisohi o Lerno.<br />
Una vez qe a revisa hbo errao, ano ya no había naa más qe haer, fe ano ss ine<br />
ranes se ieron ena áno iban a ehar e menos a revisa en os años siienes.<br />
2
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
4.2. Manifestaciones contraculturales en Expreso Imaginario<br />
La revisa Expreso ImaginarioEI era na revisa onrara en s esenia. Toas as remisas e<br />
resaas en e maro eório een reonoerse on faiia en a biaión anaizaa.<br />
Expreso ImaginarioEI esaba a favor y aboaba or n ambio inivia, ero ambién e a soiea.<br />
Des<strong>de</strong> sus páginas se <strong>de</strong>safiaba y cuestionaba el autoritarismo <strong>de</strong>l gobierno, que todo lo cubría. A<strong>de</strong>más<br />
se proponía la innovación, en todos los ámbitos: en el arte, en la ciencia, la filosofía, el modo <strong>de</strong> vida.<br />
nre os miembros e s reaión, y ambién on ss eores, e onao inerersona rofno y<br />
abiero era imorane y via.<br />
No obstante esta aclaración, hubo momentos y notas clave entre todas las publicadas que reconfirman<br />
e aráer onrara e Expreso ImaginarioEI. Tomaremos e ameonao mnia e fbo, e<br />
esreno e a eía Fiebre <strong>de</strong> Sábado por la Noche, a onmemoraión e aniversario nmero 00 e<br />
a amaña e esiero y a ríia a veraneo eeio or os areninos en 80.<br />
n eno roeso miiar, en e año 8 se eebró en a Arenina e ameonao mnia e fbo.<br />
Tapándolo todo –los gritos <strong>de</strong> dolor <strong>de</strong> los torturados, el llanto <strong>de</strong> sus madres buscándolos, las canciones<br />
anesinas, os esribios e rok, e Mnia fe enones na ensoreeora bana sonora. Los ei<br />
iaos oíios habían omenzao a haer as rimeras ennias sobre e ema e os esaareios,<br />
y as Mares e Paza e Mayo emezaban a animarse a eir or e araero e ss hijos. Para os<br />
miiares, enones, e Mnia era a oornia e imiar a imaen e s obierno ane e reso e<br />
mno, qe enía osaos ss ojos en e aís, see e orneo. ra a esa erfea ara mosrare a<br />
oo aqe qe qisiera ver qe os areninos eran “erehos y hmanos”.<br />
n Expreso ImaginarioEI no se bió ni na soa ínea sobre e Mnia. La revisa inoró a maeria<br />
fboísia, omo si ésa no eisiera. Hbo emas, omo e fesiva e jazz e San Pabo, qe mereie<br />
ron coberturas extraordinarias, mientras que el silencio <strong>de</strong>l fútbol tuvo un significado muy particular. La<br />
aena e a revisa no soía inir esiones eorivas, ero en e maro e ese año a omisión vo<br />
n vaor iferene. onrasaba raiamene on a eforia eseraa or e fbo, eseiamene eo<br />
e qe Arenina se onsarara ameón mnia. La revisa e Pisohi nna fe an onrara y<br />
aernaiva omo en iemos e Mnia. aar servía ara eir oo o qe no se oía.<br />
se sienio en orno a Mnia, en aabras e Afreo Rosso, fe na eisión ramene resonsabi<br />
ia e Pisohi, ero on a qe oos esvieron e aero. De haho, s eisión era an imaabe<br />
qe vo inenión e arar e nmero or aenas os íneas en oa a revisa.<br />
omenario e a isoria era qe e msio Ro Sewar había venio a ver jar a soia. Los<br />
erioisas e a revisa, enre eos Rosso, o siieron e hiieron na noa on eso. Pisohi esaba<br />
reamene enojao, no oía reer qe en s revisa se eyera qe Ro Sewar había iho qe “os es<br />
aios e habían areio imresionanes, qe a ene e aá era ser ranqia y qe oa a amaña<br />
esaaa onra a Arenina e areía na menira iane” . La noa saió biaa e oas maneras,<br />
a esar e a ira e ireor.<br />
Pisohi enía na férrea visión sobre qé noas oían eribirse omo oaboraionisas, enre<br />
omias. La eerienia, os años qe es evaba a reso e saff e Expreso ImaginarioEI, haían qe<br />
fera my esrio en ese senio. A os más jóvenes, se es esaaban ieras ambiüeaes, qizás<br />
or no oer ver a rofnia e o qe esaba asano en e aís. A Pisohi no se e esaaba ni<br />
siqiera or n insane a reaia e o qe se esaba vivieno en e aís, y esaba onvenio e sar<br />
e sienio omo arma, omo a nia forma e ar s no e visa.<br />
n invierno e 8, ejano e ao e sienio aera e Mnia, hbo oro eisoio onverio<br />
en tapa <strong>de</strong> la revista que la <strong>de</strong>fine como contracultural. El 20 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> ese año se estrenó Fiebre <strong>de</strong><br />
Sábado por la Noche; la película protagonizada por John Travolta fue un fenómeno cinematográfico que<br />
osehó n éio masivo en oo e mno y haía n o e a msia iso.<br />
Para Expreso ImaginarioEI, Travoa y a msia iso eran a misma y esaraabe osa iversión<br />
sin omromiso eséio, evasión sin onienia. La msia iso borraba a sbjeivia e msio y<br />
aenaba, inversamene, e eoenrismo e baiarín. S rímia era eemena ara e oío e rokero<br />
e ey moeo 8, y ss eras riviaes y sin onenio. La isoea, qe areía esazar e enro<br />
e eremonia joven a reia, no ermiía a formaión e n sjeo oeivo e esíri ríio, omo<br />
se sonía era e onformao or e bio e os reiaes en esos ías. Básiamene, a msia iso<br />
emergía como producto <strong>de</strong> una juventud dócil y presa <strong>de</strong> la moda. El rock era –o <strong>de</strong>seaba ser- exactamente<br />
o onrario. Hasa a vesimena e Travoa, a amisa bana e saén y os anaones areaos, eran<br />
ofensivos a os ojos e aénio rokero o roresivo.<br />
. Deantoni Peter, Rosso Alfredo, Basabru Fernando, “Stewart – Capaldi, los músicos que trajo el mundial”, en<br />
Expreso Imaginario, semeno Mordisco, iiones e a Venana, Benos Aires, Nº 2 , jio e 8, . 2<br />
0
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
n a aa e nmero e seiembre e Expreso ImaginarioEI había na foo e Travoa, ero no era<br />
na foo más. Había n omae esaano onra s abeza, a osao e s joo, era e s sonrisa.<br />
omae era, y sie sieno, e revés e aaso, sen a raiión eara. Sobre a imaen e íoo<br />
e año, na aión irea más aá e aqier aabra.<br />
En el interior <strong>de</strong> la revista se editaba una extensa nota <strong>de</strong> Pipo Lernoud titulada “Los afiebrados robots<br />
<strong>de</strong>l sábado por la noche”. A lo largo <strong>de</strong>l artículo, la figura <strong>de</strong>l actor/bailarín pasaba a un segundo plano; la<br />
esrea resaba ser, omo en oros anos asos, aenas na marionea e sisema. robema, enon<br />
es, no erminaba en Travoa oninaba en os e s eneraión. Lerno o veía así “S eneraión<br />
esá sieno emaqeaa on n moño rosa fosforesene esrobosóio, en n bonio aqee e ea<br />
sinéia” 80 . Dese as áinas e Expreso ImaginarioEI se enniaba, más qe a a msia iso y s<br />
aería e ersonajes, a oo n seor e ro eario a qe s revisa reresenaba. La eneraión<br />
omo sjeo hisório e a “ra joven” se había frarao. No oos os jóvenes eran iaes, así<br />
omo no oas as ases soiaes o eran. Por n ao esaba e cheto, n simaor e oniión soia<br />
rivieiaa, qe se había eao a a moa iso on a misma iereza on a qe soía aoar os<br />
ambios e emoraa. n a ora verea, e rockero aizaba os onrases ora jera, oros aenos<br />
y, óiamene, ora msia.<br />
sa ioomía no era neva. Se venía ano, on oros maies, ese os iemos e “b e an”<br />
y ss onéneres rebees. saba e joven fniona a sisema y e qe o esionaba; e asivo y e<br />
activo. Lo que había sufrido modulaciones significativas era el sentido <strong>de</strong>l ser joven y su posición relativa<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la sociedad argentina. Obstaculizadas –o directamente imposibilitadas- las otras formas <strong>de</strong>l<br />
ser joven, reias a rao ero as inerveniones oíias, sóo qeaban os osibiiaes a e a<br />
iso y a e a onrara. A s vez, e ethos oíio anerior a esaba sbimao en e aane<br />
e rok. Por o ano, a isyniva era ara había qe eeir enre Travoa y Sinea. Había qe eeir<br />
enre baiar y eshar.<br />
aaqe a Travoa oía resar esmeio en reaión a senio qe a msia iso había ons<br />
rio en os saos Unios. Aí a iso era na moa qe rEIviniaba a os afroamerianos, a os<br />
ays y a os ainos; no era jso asoiara a onservarismo. n a Arenina e Mnia, en ambio,<br />
e oneo era my isino. La msia iso no venía a esionar roes seaes ni a anear eman<br />
as e as minorías. No era na ferza iberaora. Por e onrario, reforzaba na imaen e jven<br />
saisfeha y iveria.<br />
naveriamene ara a ensra y e aarao reresivo, na biaión joven eneraba na oé<br />
mia e oren ieoóioeséio, en n momeno e freneismo eorivo. Y anqe se raaba e na<br />
isreania emasiao si omo ara ser eeaa or as emás insanias e onro oíio, esa<br />
isreania eisía 8 .<br />
n , Expreso ImaginarioEI vo ora oornia ara mosrar s aráer onrara. Se m<br />
ían 00 años e a amaña e Desiero evaa a abo or Roa en e sr, y e obierno se roso<br />
fesejar e aniversario. onmemorar as oeraiones e Roa en e sr era eebrar a hisoria e jério<br />
y, a s vez, serir n araeismo enre aqe heho miiar y a ha emrenia or a Jna onra a<br />
guerrilla. Se equiparaban así dos formas <strong>de</strong> barbarie, dos versiones históricas <strong>de</strong> un mismo flagelo: el indio<br />
–tan agresivo en la frontera como indolente en la economía- y el subversivo –tan peligroso en el interior<br />
e a soiea omo eravao en ss vaores. Dese a miraa miiar aí había os maneras e esar<br />
fera e a Naión a amoraia e os aboríenes y a inmoraia e os sbversivos.<br />
n ese oneo, e os inios, e os erroaos, se habó oo y naa. Sin embaro, Expreso<br />
ImaginarioEI no esió a emáia aborien. n a revisa se biaban on freenia noas sobre<br />
mahes, inios e Amazonas y iees rojas en saos Unios en a aena e a revisa, e e as<br />
ras aboríenes era n ema an reevane omo e e rok. n e nmero e noviembre, enones,<br />
e arío “<strong>Las</strong> reservas mahes” 82 informaba sobre as aiviaes e enro e sios Fokórios<br />
e a rovinia e Río Nero y sobre e moo e via y a siaión, en ese momeno, aa e as om<br />
niaes mahes, a ravés e na enrevisa a Nora Fornaiari y Bana Neyens, ss oorinaoras.<br />
Más aá e eso, qe bajo na visión inoene oría onsierarse na mera oinienia, a enen<br />
ia onrara e a revisa se maró en a seión one se biaban as aras e os eores. n<br />
noviembre e , Expreso ImaginarioEI había biao na ara e jefe e a rib noreameriana<br />
warish a resiene e os saos Unios. n meio e os omenarios or a amaña e esiero,<br />
80. Lernoud, Pipo, “Los afiebrados robots <strong>de</strong>l sábado por la noche”, en Expreso Imaginario, iiones e a Venana,<br />
Benos Aires, N°2, seiembre e 8, . <br />
8. Pjo, Serio, o.i., . 0, y 2<br />
82. Rafanei, risina, “<strong>Las</strong> Reservas Mahes, en Expreso Imaginario, iiones e a Venana, Benos Aires,<br />
N° 0, noviembre e , . y 5
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
os eores, os años esés, reoraron a ara. ra n eo onmoveor, on n mensaje qe areía<br />
esinao a os hiies, a a onrara, a os ríios e a enoraia y as razones e a eonomía. n<br />
na are e s ara e jefe inio eía “Nosoros sabemos qe e hombre bano no eniene nesras<br />
osmbres. Para é na orión e ierra es o mismo qe ora; orqe é es n eraño qe viene en<br />
a nohe y oma e a ierra o qe neesia. La ierra no es s hermana sino s enemia. Y ano é a<br />
onqisa, sie aeane. Deja erás as mbas e ss ares y no e imora. É añaa a ierra e<br />
ss hijos y no e imora. Así, as mbas e ss ares y os erehos e onoimieno e ss hijos son<br />
oviaos. S aeio evorará a ierra y ejará n esiero erás e sí” 8 .<br />
Reorar esa ara y anear e ema e a rEIviniaión e os erehos e os aboríenes en e<br />
meio e os homenajes y fesejos or are e os miiares e esa amaña, era en sí n heho on<br />
rara.<br />
Por imo, omaremos a noa “Vaaiones envasaas”, n informe my ríio esrio or Pio Lerno<br />
en marzo <strong>de</strong> 1980. Para la cultura rock, veranear en el Brasil <strong>de</strong> 1980 era señal <strong>de</strong> una masificación no<br />
my iferene e a qe año ras año se roía en Mar e Paa. n s noa Lerno onía a a<br />
sobre aqeos qe se ejaban enar or e “eme os”, mienras os hios e as faveas, meros e<br />
hambre, es robaban e eqiaje omeo. La noa aiaba a eoría e oio reresivo y aienane en e<br />
momeno arenino e a “aa e”.<br />
A a noa enra sobre asar e verano en Río e Janeiro, Lerno e areó n rearo qe hababa<br />
sobre Pna e se. n os os eos se riia a forma e ser íiamene arenina, en e momeno<br />
e as vaaiones. n Brasi, omrano, omrano y omrano, qejánose e a ania e ne<br />
ros, hinoizaos on e oess e as aroas, aemorizaos or as faveas y os robos, raiano<br />
a osmbre e ir oos siemre a os mismos ares nos e enenro one mosrarse y ver a<br />
reso. n n asaje e a noa Lerno esribe qe os areninos qe visiaron Brasi en as vaaiones<br />
e 80 eran “00.000 aoonraos qe esbrieron e oe qe s aís qea en e erer mno,<br />
a esar e os esferzos e a eroeiaa si ase meia oreña or oaro” 8 .<br />
n ano a Pna e se, Lerno riiaba, ora vez, as vaaiones viriera. aminar or a ae<br />
Gorero, e ia y e vea, na y ora vez ara mosrarse “a ene vino a Pna a ver a a ene” 85 . A ver<br />
si ienen e jean imorao e moa, si a amisa esá bien anaa, mienras oman e rao e moa<br />
en e ar e moa.<br />
Lo que Lernoud criticaba <strong>de</strong> todo esto, lo que veía cuestionable, era la masificación <strong>de</strong> la gente que,<br />
en ar e iizar ss vaaiones ara esansar o onoer an ar ineresane, se abarroaba en<br />
e ar “bien viso” or e reso. Y ara qe eso sirviera, e reso enía qe vero a no. ran vaaiones<br />
envasaas, as mismas ara oos. Lerno o ve años anes e ae e os aqees rísios y e<br />
fror e os hoees all inclusive.<br />
Anqe esos son os momenos qe se eiieron anaizar en esa esina or onsieraros arai<br />
máios, no son os nios eisoios eiiaamene onraraes e a revisa.<br />
n oasión e esreno e a eía “ Hevo e a Seriene”, e nmar Berman e Expreso bió<br />
una reseña <strong>de</strong>l film. El artículo hablaba <strong>de</strong> la película, claramente, pero utilizó la trama para <strong>de</strong>cir otras<br />
osas. esreno se rojo en 8, en ena iara miiar, ano era imosibe habar abieramene<br />
<strong>de</strong> la situación <strong>de</strong>l país, <strong>de</strong>l clima que se vivía en la calle, <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>nte opresión. Siempre refiriéndose a<br />
“ Hevo e a Seriene” en a revisa se eía, resaao on neria “en as aes se eribe e mieo<br />
omo vaor saieno e os aoqines. s n oor are qe envenena os nervios”, o “me esiero e<br />
na esaia y veo qe a via rea es eor” 8 . n e oneo e a éoa, no oemos ejar e ver en<br />
esas frases n obe senio, na esa ara oer eir, soaaamene, o qe esaba asano en<br />
e aís.<br />
En el recuerdo <strong>de</strong> Alfredo Rosso, la nota firmada por Pistocchi en marzo <strong>de</strong> 1979 sobre la feria <strong>de</strong>l<br />
eore fe “e avanzaa”. n a noa se riió ramene a a farána e eore, y a a insria<br />
qe se arma en orno a ea, qe a onviere en e show qe más inero meve. Se a omaraba on<br />
e soma e Aos Hey, se a onía a a ara e n aebo. Aemás, a noa haía asión a so e<br />
anabóios y emás ssanias en e eore, n ema qe en esa éoa no esaba an ifnio omo<br />
hoy. A ia qe Rosso, ambién Lerno reera esa noa omo na “eniaia”.<br />
8. “ara e n jefe ie roja”, en Expreso Imaginario, iiones e a Venana, Benos Aires, N° , noviembre e<br />
, . 22 Ver e no , Aneos<br />
8 . Lerno Pio, “Río e Janeiro invaio or areninos”, en Expreso Imaginario, iiones e a Venana, Benos<br />
Aires, N° , marzo e 80, . y 5<br />
85. Lerno Pio, “Pna e se e abrrio irio e Gorero”, en Expreso Imaginario, iiones e a Venana,<br />
Benos Aires, N° , marzo e 80, . <br />
8. José Lis D’Amao, “ Hevo e a Seriene”, en Expreso Imaginario, iiones e a Venana, Benos Aires,<br />
N°2, obre e 8, . 0 y <br />
2
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
<strong>Las</strong> noas sobre a onaminaión aimenaria eran ioneras ambién. n ese momeno naie hababa<br />
e ese io e esiones. Y no sóo os emas eran noveosos, sino ambién a forma e raaros on<br />
seriea, on omromiso, ero aemás on ironía. Derás e aa ema, e aa noa, había na osra.<br />
Hbo os noas sobre ese ema ara esaar a rimera, sobre os aiivos qímios a os aimenos e<br />
so eneraizao, omo os eoranes 8 ; a sena sobre a iizaión e esiias, enía n ío<br />
rovoaivo y oriina “¡Pero señora, ónae DDT!” 88 .<br />
Y no sóo se habó e onaminaión aimenaria, sino ambién e a onaminaión irreversibe e<br />
anea y e ss onseenias. A aro e José Lis D’Amao, en e nmero e marzo e 80 saieron<br />
os noas sobre ese ema. Una hababa e a onaminaión or os eerimenos neares, s ío<br />
“Veneno ara 00 miones e años” 8 . n ena arrera esaia, en ena Gerra Fría, no era n ema<br />
menor. La ora, sobre e reaenamieno oba e anea se iaba “¿Qé asa on e ima?” 0 y<br />
reasaba reoanes fenómenos imáios omo ameno e innaiones, nevaas my inensas,<br />
rimaveras y veranos aa vez más oros y viosos, inviernos más áios, mayor ania e erremo<br />
os… Dos noas e avanzaa ya qe raaban e ema e a eooía on seriea y omromiso, omo<br />
ya hemos iho, ero qe aemás esaban aeanaos ara a éoa. Reién hae anos años se<br />
omó onienia e qe e anea esá en rieso y hay qe omar meias ara qe a siaión no sia<br />
avanzano a ravés e aeros enre aíses, omo e roooo e Kyoo. n ese momeno, se esaba<br />
my ejos e omar rea imensión e a imorania e oner n ímie a a onaminaión ambiena.<br />
Oro e os emas qe e reso oó anes e qe se sieran e moa, ano naie hababa e<br />
eos, fe e ema e a onaión hmana. “Jano a aá y a a mamá” raaba e eiar esa é<br />
nia, ráiamene esonoia ara e reso e a soiea. Mesra e o inéio e ema, es qe<br />
e eo no iiza a aabra onaión, ya qe era oavía ineisene, sino qe sa s eqivaene en<br />
inés cloning. La nota presenta un supuesto caso <strong>de</strong> clonación humana, llevada a cabo por un científico<br />
amao Davi Roervik sovenaa or n mimionario eseoso e na réia e sí mismo. La noa<br />
esiona a veraia e esa noiia, ero anea qe a hmania ebería reararse ara ano<br />
ee ese momeno, ya qe sería sesamene inminene. arío es, si bien esaaizao en os<br />
arámeros qe manejamos hoy sobre ese ema, my ehasivo en ss aneos. Anos ienen base<br />
en la realidad, e inclusive siguen vigentes, como por ejemplo la polémica que suscitan los beneficios que<br />
oría soner esa énia ara os ransanes e óranos. Oros, n ano inenos, son inos e<br />
una película <strong>de</strong> ciencia ficción, que es precisamente lo que imagina el autor en el último párrafo <strong>de</strong> la<br />
nota relacionando la técnica <strong>de</strong> clonación con la industria cinematográfica: “¿se imaginan qué bien podría<br />
anar na eía sobre a via e naoeón enarnao or e “veraero” Naoeón?” .<br />
Para Pio Lerno, ora e as noas qe maró na iferenia fe “<strong>Las</strong> Deiias e Paro Nara” 2 ,<br />
dón<strong>de</strong> se contaba y se mostraba con fotos muy explícitas, los beneficios <strong>de</strong> dar a luz a través <strong>de</strong>l parto<br />
nara. La noa se roonía aejar os mieos y as ansias qe sobrevean e raer n hijo a mno<br />
y, así, hmanizar e aro. sria or e mismo Lerno, e arío e rajo mhas saisfaiones or a<br />
reersión qe vo enre os eores mha ene e onfesó qe eer esa noa e había ambiao a<br />
forma e ver e aro. nso vo reersiones enro e mno erioísio ya qe as reaoras e<br />
a revisa Para Ti no oían reer qe en na revisa omo e Expreso se animaran a esribir sobre ese<br />
ema sin ajos y abieramene, ao qe no se oía haer en s revisa.<br />
Expreso ImaginarioEI fe a rimera revisa en a Arenina qe habó e nk, y o hizo asi inmeia<br />
tamente a que se produzca el fenómeno. La explosión <strong>de</strong>l punk se dio en Inglaterra a fines <strong>de</strong>l 76, y se<br />
manvo viene hasa . Expreso ImaginarioEI o evó a s aa en jnio e 8. Para os ánones<br />
e a éoa, ano no había nerne ni eevisión or abe, y e mno esaba mho más ejos e<br />
ómo o eribimos hoy, era omo ransmiir en vivo.<br />
La seión “Poesía en e rok” era ora e as formas qe había enonrao Expreso ImaginarioEI<br />
ara eir o qe qería eir. Primero omo seión en e semeno Moriso, y eo en e ero e<br />
8. “ aiivo nesro e aa ía”, en Expreso Imaginario, iiones e a Venana, Benos Aires, N°2, marzo e<br />
, . a 8<br />
88. “¡Pero señora, ónae DDT!”, en Expreso Imaginario, iiones e a Venana, Benos Aires, N°0, enero e<br />
, . 20 y 2<br />
8. D’Amao, José Lis, “Veneno ara 00 miones e años”, en Expreso Imaginario, iiones e a Venana, Benos<br />
Aires, N°20, marzo e 8, . 2<br />
0. D’Amao, José Lis, “¿Qé asa on e ima?”, en Expreso Imaginario, iiones e a Venana, Benos Aires,<br />
N°20, marzo e 8, . 20 y 2<br />
. D’Amao, José Lis, “Jano a aá y a mamá”, en Expreso Imaginario, iiones e a Venana, Benos Aires,<br />
N°2 , jio e 8, . a 8<br />
2. Lerno, Pio, “<strong>Las</strong> eiias e aro nara”, en Expreso Imaginario, iiones e a Venana, Benos Aires,<br />
N° , aoso e 80, . 2 a
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
a revisa, a ravés e a raión e eras e ros ineses y e oesía anosajona, Rosso había<br />
enonrao na manera e haer oíia, e haer omniaión a ravés e a voz e a ene qe<br />
amiraba.<br />
Lo qe sbyae erás e esa reoiaión e noas, erás e esos momenos en qe se esaa<br />
e aráer onrara e a revisa, es qe e Expreso ImaginarioEI enía na osra aera e as<br />
osas.<br />
La revisa no se imiaba a ar informaión sobre n ema. La orenaba, a roesaba, oinaba a<br />
reseo, eioriaizaba en na éoa en a qe ener na osra frene a as osas era eiroso. <br />
eor oía o no esar e aero on esa osra, qe era rofnamene hmanisa, ero enonraba<br />
ieas erás e a informaión ra. Los qe esribían en Expreso enían na osra frene a a via, y<br />
esaban onvenios e ea, enían osas ara eir y no enían mieo e eiras. iano a Afreo<br />
Rosso, Expreso ImaginarioEI era ero en e aís e os ieos.
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
5. Anáisis morfoóio e a revisa<br />
A los fines <strong>de</strong> cumplir el objetivo propuesto para esta tesina, consi<strong>de</strong>ramos importante analizar la revista<br />
Expreso Imaginario no sóo en s onenio, sino ambién en s forma. La resenaión e ese io e<br />
araerísias nos va a ayar a imainar a revisa, a aerara a qien ea ese rabajo. Un anáisis e<br />
a forma, eo e haber reorrio s hisoria y reasao ss onenios más esaaos, obre reevan<br />
cia consi<strong>de</strong>rando las dificulta<strong>de</strong>s que implica conseguir los ejemplares <strong>de</strong>l Expreso, eseiamene os<br />
rimeros nmeros, ya qe no se enenran arhivaos en a hemeroea e ninna bibioea.<br />
La revisa Expreso ImaginarioEI se eió mensamene, en forma oninaa, ese aoso e <br />
hasa enero e 8, insive. n oa, feron biaos 8 nmeros. n esos seis años y meio, a<br />
revisa fe ambiano s forma físia, así omo ss seiones y semenos.<br />
n ese aarao se eaminará s amaño, as araerísias e ss aas, ss semenos, ss<br />
seiones y e esaio eiao a a biia.<br />
Un aseo e a revisa qe no enra enro e ninno e os aaraos qe hemos roeso ero<br />
no ee ejar e ser resaao es a forma e reaión e Expreso ImaginarioEI. A iferenia e m<br />
has biaiones on 0 años e aniüea, hoy e Expreso se eja eer. Traar e eer n iario e<br />
os años 0 es na emresa omiaa, ya qe a iorafía era my eqeña, a searaión enre as<br />
seiones enía ímies ifsos y e esio e reaión, a os arámeros e hoy, resa araio. so<br />
no see a abrir Expreso ImaginarioEI. <strong>Las</strong> noas, en s forma, son aaes y s era es ái. Man<br />
ienen nesra aenión ese e riniio, emiezan on anéoas, haen so e a ironía, inerean<br />
ireamene a eor.<br />
Todos estos parámetros, atribuibles a la influencia <strong>de</strong>l “Nuevo Periodismo” que surgió en Estados<br />
Unidos a finales <strong>de</strong> los 60 <strong>de</strong> la mano <strong>de</strong> Tom Wolfe, y que a latinoamérica llegó, principalmente a través<br />
e as rónias erioísias e Gabrie Garía Márqez, eran revoionarios ara a forma e esribir<br />
e momeno. La revisa La Opinión, iriia or Jaobo Timerman, anos años anes e qe aareiera<br />
e Expreso, se había heho aro e ese eao. Sin embaro, más aá e esa eerienia, aear a<br />
rersos ierarios ara haer erioismo era ao fera e o omn.<br />
5.1. Formato y tamaño<br />
Los rimeros nmeros enían n amaño my rane y, a eir e os eores, my inómoo.<br />
Meía aroimaamene nos m. e aro or 2, 5 m. e anho, n amaño simiar a qe iene e<br />
iario Clarín en a aaia 8 m. or 28 m.. A arir e nmero 2, a revisa se ree onsiera<br />
bemene y asa a ener n amaño e 0,5 m. or 22,5 m. se amaño se maniene hasa e nmero<br />
, ano a revisa veve a ahiar s amaño a 2, 5 m. or 2,5 m más o menos e amaño e<br />
una hoja A4) . Esta es la medida que conserva hasta el número final.<br />
5.2. <strong>Las</strong> tapas<br />
La oraa e oa revisa es o rimero qe ea a os ojos e eor. La revisa se vene a ravés e<br />
s aa, esiera riosia o oa iniferenia. La eeión e na aa no es na eeión inoene.<br />
n s rimer nmero, Expreso ImaginarioEI enía en a aa a israión e rimer vaón e na<br />
oomoora, aravesano n bosqe, bajo a miraa y e aieno e n monsro vere. ra na israión<br />
reaizaa or Feerio Azzari. on freenia, eseiamene en e rimer eríoo, as aas e Expreso<br />
ImaginarioEI no eran foos sino israiones. Mhas esaban hehas or e ibjane Horaio Fonova,<br />
ambién iaramaor e a revisa, ero ambién or iferenes oaboraores.<br />
<strong>Las</strong> aas israas no soían ener orreaivia ana on os emas raaos en e inerior. ran<br />
na forma e aar a aenión e joven qe asaba or eane e kioso e revisas bsano na<br />
revista con la que se sintiera i<strong>de</strong>ntificado y representado. Y no cualquier joven podía sentirse atraído por<br />
as aas e Expreso, ya qe eran aas qe, en eseia os rimeros años, enían n aráer ríio.<br />
on eso nos referimos a qe, a ravés e na israión sin senio aarene, se eía o qe no se<br />
oía eir en voz aa. qe enenía e mensaje, omaría a osmovisión e a revisa y veía más<br />
aá e a aa.<br />
n e seno nmero, or ejemo, na israión e Fonova evaba a a oraa a n nene bobo<br />
jano a meer e mno, e amaño e na boia, en n asiero. Si a inerreamos en e oneo<br />
mnia e a éoa, en ena Gerra Fría, nos amos ena e qe a israión iene n mensaje,<br />
anea na osra. No eran eenriiaes ni eeiones inoenes.<br />
Pero no soo as israiones eran ifraas en a aa e abri e aareía a foo e n esao<br />
mero, sin reaión on ninna e as noas anniaas, anqe sí reaionaa on no e os emas<br />
base e a revisa a eooía y e iao e os rersos naraes.<br />
5
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
Uno e os ersonajes rerrenes en as aas e Expreso ImaginarioEI era, en forma e israión<br />
o e foo, n híbrio enre n mimo y n ayaso, siemre sonriene, qe era ao así omo a imaen<br />
<strong>de</strong> la revista. Era similar también a la figura tradicional <strong>de</strong> la literatura italiana <strong>de</strong>l Arlequín. Apareció, por<br />
ejemo, en e nmero res y en e nmero aniversario jio e , sin oro moivo más qe as anas<br />
e os reaizaores e vero en a aa. También reaaree en e nmero 2 jio e 8, en e seno<br />
aniversario e a revisa.<br />
A meia qe e Expreso ImaginarioEI fe evoionano, as aas omenzaron a ser, en iera forma,<br />
más onvenionaes. n e imo eríoo, eran foos e msios o ros, ano naionaes omo iner<br />
naionaes, as qe aareían en a oraa León Gieo EI, Nº , aoso e ; Nº 2, seiembre<br />
e 8, hary Garía EI, Nº 0, mayo e ; Nº 5, abri e 80, Lis Abero Sinea EI, Nº ,<br />
noviembre e ; Nº , aoso e 80, Frank Zaa Nº , mayo e 80, Seey Dan EI, Nº 0,<br />
julio <strong>de</strong> 1981), entre muchísimos otros. La tapa no era exclusiva <strong>de</strong> figuras <strong>de</strong>l rock: en el número 6, <strong>de</strong><br />
enero e , se a eiaron a Asor Piazzoa, y en e nmero 5, en iiembre e 80, a Aahaa<br />
Yanqi.<br />
n ano a ooio, sóo en e nmero no aareió e nombre Expreso Imaginario on na era<br />
rsiva y oano e erio meio e a are serior e a áina. A arir e nmero os, e nombre<br />
oó oo e maren serior, en era imrena maysa. oo oriina se manvo, ebajo, en n<br />
tamaño reducido y <strong>de</strong>sapareció <strong>de</strong> la tapa <strong>de</strong>finitivamente en el número 12. El logo volvió a cambiar en el<br />
nmero 5. Expreso ImaginarioEI siió oano e maren serior omeo, ero asó a esar esrio<br />
en era imrena minsa y on oro formao a aabra Expreso más rane, y a aabra Imaginario,<br />
eqeña, oano e ar or ebajo e as eras e y . sribía Lerno, s ireor en ese momeno,<br />
a eioria e a revisa eiano ese ambio<br />
“habrán notado que la cara cambió, y que hemos adoptado un logotipo <strong>de</strong> más fácil lectura, para ayudar<br />
en la difícil tarea <strong>de</strong> hacerse ver y reconocer en los kioscos, que son como un colectivo a la hora <strong>de</strong> salida<br />
<strong>de</strong> las oficinas, don<strong>de</strong> todo el mundo lucha a los codazos por asomar la cabeza y respirar”. <br />
5.3. Suplementos<br />
A o aro e oos ss nmeros, Expreso ImaginarioEI sóo vo n semeno Mordisco, vocero<br />
mensual <strong>de</strong>l rock. No aaree en e rimer nmero, sino en e seno, y va varía e amaño aoma<br />
ñano a a biaión oriina.<br />
Mordisco, omo se ha menionao aneriormene, era e nombre e a revisa iriia or Jore Pis<br />
ohi anes e iear e Expreso ImaginarioEI. Haiénoe honor a a biaión oriina, Mordisco era<br />
ramene msia. so, obviamene, no qiere eir qe en e Expreso no hbiera noas sobre msia,<br />
sino qe Mordisco era a voz eseiaizaa en e ema.<br />
se semeno omenzó vinieno searao e a revisa. A arir e nmero , se inorora a Expreso<br />
Imaginario, pero como un anexo final. En abril <strong>de</strong> 1980, en el número 45, Mordisco eja e ser n<br />
semeno y ss seiones y onenios asan a formar are e ero e a revisa. Así o eiaba<br />
Lerno en a eioria,<br />
“evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> transformación es que la revista empieza con música, reconociendo claramente cuál es<br />
el mayor cauce <strong>de</strong> unidad entre los lectores y nosotros: la música popular nacional. Es que nos parece<br />
que llegó el momento <strong>de</strong> unir ese impresionante fenómeno creativo <strong>de</strong> la música actual con las búsquedas<br />
y encuentros que se dan paralelamente en otros campos <strong>de</strong> la experiencia humana. (…)<br />
Leyendo el nuevo Expreso Imaginario verán que hemos mo<strong>de</strong>rnizado los vagones y aceitado la maquinaria,<br />
pero que el nervio motor que nos arrastra sigue siendo el mismo: el amor a la vida”. 94<br />
on ese eioria, a revisa se haía aro e o qe se venía vismbrano haía nos anos<br />
nmeros Mordisco se esaba omieno a Expreso. Dese e aejamieno e Pisohi as noas sobre<br />
eooía, sabiría aernaiva, ebos oriinarios, y emás emas qe habían ao na ienia a<br />
Expreso Imaginario, habían io esaareieno aainamene. La rimera isa e a imorania qe<br />
esaba obrano e semeno, fe a aa e nmero 2, en jnio e 8 en a oraa e reso, a<br />
ra nk, ero e esarroo, en Mordisco.<br />
<strong>Las</strong> seiones qe oriinamene eran are e Moriso, asaron a formar are e Expreso Imaginario.<br />
“Ras Areninas”, óne se enonraba informaión sobre ros esaaos naionaes, “Noiias e<br />
erior”, sobre arisas inernaionaes, “Noiias e nerior”, sobre ros e as rovinias areninas,<br />
“Vaón e oa”, a seión qe enseñaba a haer msia, y “Poesía en e Rok”, qe raía eras<br />
en inés, sobrevivieron a ambio y o aroveharon. Ss áinas amenaron on e ase e Mordisco<br />
a Expreso Imaginario.<br />
. Lerno, Pio, ioria, en Expreso Imaginario, iiones e a Venana, Benos Aires, Nº 5, abri e 80, . <br />
. Lerno, Pio, ioria, en Expreso Imaginario, iiones e a Venana, Benos Aires, Nº 5, abri e 80, .
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
Si bien no een ser onsieraos omo semenos en sí, en asi oos ss nmeros, Expreso<br />
Imaginario traía <strong>de</strong> regalo un afiche. A veces era una ilustración inédita, que solía ser <strong>de</strong> Horacio Fontova,<br />
ero ambién so ser e arisas qe oaboraban on a revisa, omo Renaa Shssheim. Oras vees,<br />
el afiche era el póster <strong>de</strong> un grupo o solista.<br />
5.4. Secciones<br />
omo ya se ha menionao, as seiones en Expreso Imaginario eran fluctuantes. No sólo por el<br />
aso e os años na seión qe aareía en n nmero oía esaareer a siiene y reaareer<br />
res eiiones esés. Heha esa savea, hay semenos en a revisa qe se reeían y een<br />
onsierarse seiones.<br />
• “reso mainario”<br />
La seión e aerra. Un saiao e noiias, e formao breve os o res árrafos aa na<br />
sin oneión ana enre na y ora. sa seión se biaba a os áinas y se manvo hasa e<br />
nmero 8.<br />
Así, or ejemo, en a eiión e aoso e enonramos qe Dráa fe nombrao símboo e<br />
Rmania, qe res ohes imsaos oamene on aoho onyeron n reorrio e 8 mi kiómeros<br />
or Brasi y qe e iario La Nación informa qe en Berín se e qió a ienia e onir a n señor<br />
or ser eesivamene oro, enre oras noias e oor 5 .<br />
• “Gía ráia ara habiar e anea ierra”<br />
sa seión, e a qe era resonsabe Pio Lerno, es a qe se aviere on mayor aria here<br />
era e a ieooía hiie. Ta omo o annia s nombre, es na ía on onsejos e ore eooisa<br />
y comunitario que preten<strong>de</strong> simplificar el modo <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los habitantes <strong>de</strong>l planeta.<br />
Aqí oemos enonrar ese reeas ara rearar an y yor aseros, qe eian qe “haer<br />
pan es simple, económico y gratificante” y que “el yogurt casero es mucho más barato, sano y sabroso<br />
qe e qe se vene en os omerios”, hasa a eiaión e ómo sar n ear .<br />
n ora e ss aariiones, a “Gía ráia…” omare énias e reajaión y a forma e fabriar<br />
un incinerador doméstico <strong>de</strong> basura, un filtro <strong>de</strong> agua casero y una cuna colgante con cuatro tablas <strong>de</strong><br />
maera .<br />
La inenión era vover a a via sime, iizano os rersos e a naraeza ara vivir sin añar<br />
e meio ambiene. La “Gía ráia…” se bió hasa a eiión nmero 8 e a revisa, si bien en<br />
forma inermiene.<br />
• “La foonovea e Jore Pisohi”<br />
Hasa e momeno, a foonovea era sinónimo e iinería, e áinas rosas. Pisohi eformó e<br />
énero ara aaaro a a revisa.<br />
onservano e formao ásio e foos y eos oros, hizo foonoveas habano e a fenaión<br />
in viro y e os robemas qe asaba; o e siiio e n aoesene qe se iraba or e baón<br />
reyeno qe s abeo o amaba.<br />
A esar e qe era na seión aaia or os eores, as foonoveas e Pisohi no soían ser<br />
rerrenes en as áinas e Expreso Imaginario.<br />
• “enos”<br />
Aemás e biar noas sobre ierara y enrevisas a esriores, en Expreso Imaginario se bi<br />
aban enos. Poían ser e aores onoios y onsaraos, e os qe se resaaban eos menos<br />
oares, omo or ejemo ao avino Horaio Qiroa; ero ambién esrios e eores qe<br />
habían imresionao raamene a os miembros e a reaión. Bajo ese oneo, en e nmero 2<br />
e Expreso se bió e eno “Lo qe venrá”, e Fernano Donio, n eor qe hasa e momeno<br />
había sio anónimo. ra na forma e soiaria, ao araerísio e as manifesaiones onra<br />
raes, n emjón e bena fe ara n esonoio on aeno, e aero a rierio e os ireores<br />
e a revisa.<br />
5. reso mainario, en Expreso Imaginario, iiones e a Venana, Benos Aires, Nº , aoso e , .<br />
y <br />
. Lerno Pio, “Gía ráia ara habiar e anea ierra”, en Expreso Imaginario, iiones e a Venana,<br />
Benos Aires, Nº , aoso e , . 8 y <br />
. Lerno Pio, “Gía ráia ara habiar e anea ierra”, en Expreso Imaginario, iiones e a Venana,<br />
Benos Aires, Nº , noviembre e , . y
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
• “Via en as iaes”<br />
sa seión se eiaba esoráiamene, ero siemre bajo ese ío se raaban emas referios a<br />
la vida en las gran<strong>de</strong>s urbes, sus dificulta<strong>de</strong>s y sus perjuicios.<br />
De esa forma se oaron emas omo a serobaión y e hainamieno, onano en eae n<br />
eerimeno qe onía animaes a vivir en as mismas oniiones qe a ene e a ia 8 , o e ema<br />
e a onaminaión invisibe, en referenia a qe a oión y a onaminaión sonora, anqe imer<br />
eibes, eisen y añan a sa .<br />
• “Lie Nemo en Smberan”<br />
Hisoriea reaa en 05 or e invenor e os ibjos animaos, Winsor M Kay, qe se bió en<br />
a revisa ese e rimer nmero hasa a eiión 2, e marzo e . roaonisa e Lie Nemo<br />
era n niño e aenas 5 años on robemas ara ormir, a qe se e aareía Morfeo or as nohes.<br />
Oriinamene esa hisoriea había sio biaa a riniios e sio en e iario New York Hera.<br />
En sus comienzos la historieta era a color y se encontraba al final <strong>de</strong>l Expreso Imaginario. n ss<br />
imas aariiones, esaba a iniio e a revisa y era en bano y nero.<br />
• “orreo e eores”<br />
Aqí se biaban as aras enviaas or os fanáios y eraores e a revisa. aa ara enía<br />
na resesa, anqe feran aenas os íneas. A esar e qe se a ee ensar omo na seión<br />
onveniona, ara Expreso Imaginario era via. omo ya menionamos, mhos e os oaboraores<br />
e a revisa feron onaaos orqe ss aras habían eserao n inerés eseia.<br />
n a raiión e as onraras, a omniaión inerersona es n no básio, y esa era a<br />
nia forma e onao enre qienes haían y qienes omraban e Expreso Imaginario. Por o ano<br />
esaba my ejos e ser na seión sbesimaa.<br />
Dese a reaión e a revisa se enía mho reseo or os eores, e inso, aa ano, on<br />
e maeria qe manaban se haía na seión qe se amaba “Poesía Via”, en a qe se biaban<br />
eos enviaos or os seiores e Expreso.<br />
• “ rinón e os feniios”<br />
La versión <strong>de</strong> los clasificados <strong>de</strong>l Expreso Imaginario. Poían enonrarse en esas áinas bsqeas<br />
y ofreimienos omnes, ero ambién os avisos más isaraaos. saban iviios, omo oos os<br />
clasificados, por rubros: comunicándose, ferretería sonora, maníacos <strong>de</strong>l vinilo, ¿qué te puedo enseñar?,<br />
ro ro y, or imo, e oo.<br />
n enera se bsaba ene ara inerar ros, isos ifíies e onseir, rofesores o amnos<br />
e msia e insrmenos. Pero en e aarao e nmero e obre e 8 oemos enonrar os<br />
siienes eios<br />
“Te onoí en e reia e a Genéia. Vivís en Berano y e amás Bey. sribí o visiame”<br />
“Veno asa bana. 2 hab., ivin, baño, oina, oo insaao”. 00<br />
• “Viajes”<br />
A ravés e reaos oorios y enos e anéoas, eneramene ero no esivamene a aro e<br />
Pio Lerno, as áinas e Expreso Imaginario inviaban a onoer ares nevos. Por seso qe<br />
no eran viajes a ares onvenionaes. Siemre se raaba e aerar a bio a ares esonoios,<br />
o a osao esonoio e n ar famiiar.<br />
Se biaron noas sobre ravesías en e Aonaa, eeiiones en a sa e Pasa y hasa n<br />
viaje aro a ravés e ainoaméria.<br />
Y, lógicamente, también había secciones específicas sobre música. Así, en las páginas <strong>de</strong>l Expreso<br />
Imaginario se enonraba n ar ara a ríia e isos, a rónia e reiaes y enrevisas anqe,<br />
mienras esvieron searaas, e esarroo rofno e esos emas oía enonrarse en e semen<br />
o Mordisco. ano as revisas se nieron, as seiones onservaron e nombre qe enían ano<br />
aareían en Moriso<br />
8. D’Amao José Lis, “Via en as iaes a serobaión”, en Expreso Imaginario, iiones e a Venana,<br />
Benos Aires, Nº 2, seiembre e 8, . y <br />
. D’Amao José Lis, “Via en as iaes a onaminaión invisibe”, en Expreso Imaginario, iiones e a<br />
Venana, Benos Aires, Nº 28, noviembre e 8, . 0 y <br />
00. “ rinón e os feniios”, en Expreso Imaginario, iiones e a Venana, Benos Aires, Nº 2, obre e<br />
8, . 2<br />
8
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
• “Ras Areninas”<br />
Aeraba noiias e a aaia e os msios areninos más imoranes e momeno. <strong>Las</strong> fehas<br />
róimas e iras y reiaes, as noiias sobre ss nevos isos y oras noveaes.<br />
• “Noiias e inerior”<br />
se esaio esaba reservao ara os msios e inerior y s ifsión, ya qe ara eos no era an<br />
fái ear a ser onoios en Benos Aires. Dese esas áinas se es aba n emjón a os ros<br />
qe a revisa onsieraba mejores. Así os eores e a aia eaban a onoer a ros e Rosa<br />
rio, óroba o Menoza, ero ambién os eores e esas iaes, enre oras, se eneraban e qé<br />
esaban haieno os ros oaes.<br />
• “Noiias e erior”<br />
n esa seión se resenaban as noiias e os arisas y ros eranjeros más onoios, on e<br />
mismo criterio que en las dos secciones anteriores: sus nuevos lanzamientos discográficos, los singles,<br />
as iras, as reniones o isoiones e ros, e.<br />
• “Reiaes”<br />
ásias rónias sobre eseáos naionaes, ero ambién inernaionaes.<br />
• “Disos”<br />
ríia msia sobre os nevos isos qe saían a merao, ano e arisas areninos omo e<br />
oras ares e mno. Un aseo ara esaar e esa seión, es qe no iene ninn méoo e<br />
puntaje para los discos (ni número, ni estrellas, nada). La opinión <strong>de</strong>l crítico está reflejada en su artículo,<br />
e enre 50 y 0 íneas, eenieno e a imorania e ábm.<br />
5.6. Espacio para la publicidad<br />
El espacio <strong>de</strong>stinado a la publicidad en los primeros números es prácticamente insignificante. Pero a<br />
meia qe a revisa va avanzano, e esaio biiario ambién. n s ima eaa, Expreso romeia<br />
nas 5 áinas e biia, sobre 8, onano a onraaa.<br />
reso e os avisos siemre esvo reaionao on a msia isqerías, anzamienos e is<br />
os, romoión e reiaes, asas e insrmenos, roramas e raio y sisemas e aio e ima<br />
eneraión, omo e assee. La iferenia es qe, a riniio, ese io e biiaes eran as nias<br />
que se publicaban –o las únicas interesadas en aparecer-, mientras que en los últimos años comienzan<br />
a aareer maras e jeans, omo Levi’s, o avisos e mooieas, omo Hona, qe evienemene<br />
veían en e bio e a revisa n osibe onsmior.
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
0
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
. onsión<br />
A o aro e esa esina hemos inenao mir e objeivo qe nos habíamos roeso, qe es<br />
anaizar a revisa Expreso Imaginario, en oas ss imensiones. Para haero, hemos reorrio on<br />
eos eórios onsieraos inisensabes ara eer ss áinas, reasao e oneo hisório e a<br />
biaión y resenao a revisa, ano onea omo morfoóiamene.<br />
Reomano e no 2 e ese rabajo e maro eório oemos onir qe reso mainario fe<br />
na revisa heha or y ara jóvenes. onsieramos jven omo n momeno bisara en a via e<br />
oo ser hmano, en e se reara ara ransiar n mno nevo, e mno e os aos. Hemos viso<br />
que, si bien la juventud no es un período que pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>finido cronológicamente en forma taxativa,<br />
neesia ieros arámeros earios no se ee ser joven sin sero. Preener areer joven o aar<br />
omo a es na osa omeamene iferene. También hemos viso qe a aeorizaión e jven<br />
no ee anaizarse aisaamene e a erenenia soia e inivio, ya qe os jóvenes e seores<br />
meios y aos ienen, eneramene, oornia e esiar, y or o ano oserar s inreso a as<br />
resonsabiiaes e a via aa.<br />
Hemos aplicado el concepto juventud también al rock, trama subyacente y unificadora <strong>de</strong> todos los temas<br />
qe raó a revisa. La msia era e eemeno a ravés e a se ariaban e reso e os onenios. Si<br />
bien en os rimeros nmeros e esaio esinao a rok no se ifereniaba ssaniamene e esaio<br />
esinao a a eooía, a onoimieno e as ras iníenas o a a oesía, enre oros emas, on e<br />
orrer e os años, y e reimieno e rok omo fenómeno, a revisa mó a na revisa msia. Pero<br />
es or e onenio qe a revisa resenaba anes e esa ransformaión qe maramos, qe hemos<br />
sosenio a o aro e esa esina qe Expreso Imaginario fe na biaión onrara.<br />
Hemos <strong>de</strong>finido contracultura como movimientos que discuten aspectos <strong>de</strong> la cultura dominante consi<br />
eraos oresivos, en forma no aoriaria. <strong>Las</strong> onraras oneen a rimaía a as eresiones e<br />
iniviaia, qe no ebe ser onfnia on iniviaismo, ya qe e o qe se raa es e resaar as<br />
araerísias nias e os sjeos ara orar na omniaión rofna y n onoimieno ao e<br />
no mismo y e reso. <strong>Las</strong> onraras sóo eien n omromiso inenso on os ieaes roesos,<br />
reer qe e ambio es osibe y aar en onseenia.<br />
A esar e eso, ebemos reonoer qe as onraras neesian a ra ominane omo<br />
objeo a qe oonerse. Para qe ea haber onrara, es oniión sine qua non qe haya ra<br />
ara manifesarse en onra.<br />
Poemos ver en as araerísias e o qe es a onrara, araerísias e o qe fe e Expreso.<br />
Des<strong>de</strong> la revista se proponía, a través <strong>de</strong> notas que acercaban filosofías <strong>de</strong> vida y cosmovisiones<br />
aernaivas, n ambio inivia, qe eo reeriera en e reso e a soiea. Hemos raao<br />
e israr eso a ravés e reao e anas e as noas qe, a nesro jiio, enían araerísias<br />
onraraes más maraas. Mosrano a forma e vivir e omniaes iníenas, or ejemo, se<br />
ejaba enrever qe e frenesí or e onsmo no era a nia osibiia y qe a vea a na via más<br />
sime era osibe. A ravés e as noas sobre eooía, se raaba e onieniar a os eores sobre a<br />
imorania e iar e anea y ss rersos. La noa sobre a eía “Fiebre e Sábao or a Nohe”,<br />
éio e aqia, esionaba a roboizaión e a jven, qe se esoneaba e a reaia soia a<br />
ravés e a msia iso. sienio qe brió e ameonao mnia e fbo qe vo a Arenina<br />
omo see en 8, fe a forma e manifesar “on eso no esamos e aero”.<br />
Poemos onsierar esos aríos aeraos o no, visionarios o óios, ero o qe no oemos<br />
near es qe enían na osra frene a as osas, osra qe manvieron en forma onsane a esar<br />
e os ambios e ireor, y qe aravesó oos os emas. Expreso, y ss ineranes, enían ao<br />
qe eir on reseo a mno. Y o eían siemre qe enían a oornia.<br />
so e eresarse ibremene a ravés e n meio e omniaión, a o qe hoy esamos aosm<br />
braos, hay qe onero en e oneo e a éoa, qe ieramene fe ifíi. La revisa saió a a ae<br />
enre aoso e y enero e 8, aravesó os años más ros e aoenominao “Proeso e<br />
Reoranizaión Naiona”, ima iara miiar en a Arenina y a más sanriena e oas. La Jna<br />
Miiar a aro e obierno, ersiió a ra ariarmene, ya qe as manifesaiones raes,<br />
eseiamene aqeas qe evaban imreso n sino joven, eran visas on reeo or as aoriaes,<br />
qe veían aí na semia e sbversión.<br />
Sin embaro, Expreso Imaginario no sfrió ninn io e erseión ni ensra, nna. Ss miem<br />
bros feron resos rane a iara, ero nna en reaión on a revisa. Los miiares no ieron<br />
ver más aá e os íos y sbesimaron e oer e Expreso. Al no difundir manifiestos políticos ni<br />
esar aineaa on n ario oíio eerminao, os ensores e a iara no veían eiro ano, y<br />
onsieraron a a revisa na eenriia e n ro e hiies. oer qe vo a revisa e ayar
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
a ss eores a sobrevivir esos años sin ejar e reer qe n ambio era osibe, qe na via isina<br />
sin someimienos e ninn io era osibe, no fe eribio.<br />
Ora araerísia fnamena e a onrara, qe es na araerísia e Expreso ambién,<br />
es a imorania qe se e oora a a omniaión y e onao inerersona, rofno y omario<br />
enre os miembros e na omnia. rimer sino e a imorania e ese no es qe a revisa<br />
srió e ese omarir eerienias e ieaes ya qe ss miembros fnaionaes, Jore Pisohi y<br />
Pio Lerno, esarroaron na rofna oneión ineea aenas se onoieron. n a revisa a<br />
omniaión ínima enre os miembros e a reaión y on os eores era via. Dese e orreo qe<br />
eaba a a revisa se abrían ebaes sobre a forma e ver e mno y e vivir, haieno so e e ese<br />
form bio ara omarir ensamienos e ieas on ene qe oía oiniir on eas. También<br />
enro e a reaión, omarir as eerienias ersonaes vivias era rasenene a onvivir os<br />
eneraiones iferenes era na forma e arener na e a ora.<br />
n a inroión e esa esina, habíamos aneao qe, en mies oasiones, os movimienos<br />
e onrara son absorbios or a ra ominane y asan a onverirse en moas. Si a soiea<br />
ve iera eirosia en n movimieno onrara, rimero raa e isovero a ravés e a erse<br />
ión, e esionamieno y hasa e eiio, omo hemos aneao en e no 2., basánonos en e<br />
aore e Ken Goffman. Si eso no rosera, enones ya o ie e iho “si no ees veneros, nee<br />
a eos” ese a soiea se raa e inoar e movimieno aroiánose e ss frases, soans y<br />
araerísias más sobresaienes, ero eformánoas ieramene ara aaaras a fnionamieno<br />
y a ensamieno ominane. nones, o qe reene onfronar e sisema, ano oíio omo soia,<br />
ermina formano are e é y se onviere en n roo e ra omeria. La rena, qe reo<br />
mamos ese a inroión, es ¿es ese e aso e Expreso Imaginario? ¿La revisa fe ooaa,<br />
como <strong>de</strong>finió Marcuse?<br />
La ransformaión e a revisa no se io en forma ineeniene y aisaa e o qe seía en e<br />
reso e a soiea. A omienzos e a éaa e 80, e Proeso esaba ebiiao, os meanismos<br />
reresivos habían asi esaareio y a ene omenzaba a erer e mieo, ya no era an neesario<br />
habar en óios y a oosiión a réimen aoriario e obierno se haía eensiva, eseiamene<br />
esés e a erroa en a erra on naerra or a soberanía e as sas Mavinas.<br />
Expreso Imaginario erió s ferza onrara, ero a erió a mismo iemo qe a ería e rok,<br />
subtrama unificadora entre los temas y los miembros <strong>de</strong>l Expreso. A omienzos e a éaa e 80, e rok<br />
y os reiaes, ejaban e ser na aivia ara aaes y se onverían en n enreenimieno masivo.<br />
La msia oo a oo se iba onformano en n neoio, aa vez más reiabe. rok enraba en<br />
e mno e os aos, reía, ejaba e ser joven ahora era hasa eonómiamene ineeniene.<br />
n s reimieno, arrasró onsio a Expreso, qe a o aro e os años había io ejano e ao as<br />
oías e os omienzos, a resisenia, vivir a maren e a soiea oranizaa, os oneos e<br />
aoabaseimieno y reenonrarse on a naraeza, an iaos a a ieooía hiie.<br />
Uno e os moivos or os qe Expreso Imaginario había io erieno s ferza onrara fe<br />
el alejamiento <strong>de</strong> sus figuras insignia, sus creadores: Jorge Pistocchi, primero, y luego Pipo Lernoud.<br />
Si eos, qe habían evao esos emas a as áinas e a revisa, qe os habían efenio y raao<br />
omromeiamene, ya no se enonraban más invoraos enro e royeo, ejaba e ener senio<br />
manener a emáia eoóia, inienisa y aernaiva. A eso se e smó qe e nevo ireor, Robero<br />
Peinao, qine años más joven qe Pisohi y qe Lerno, onsieraba qe as eneraiones habían<br />
ambiao, qe os inereses e os nevos jóvenes habían ambiao y qe había qe renovarse ejano<br />
e osao hiie e ao<br />
Lo qe esamos aneano es qe e roeso e ooaión e a revisa or are e a ra<br />
ominane no fe n roeso ireo. La ooaión se io inireamene, ya qe o qe fe absorbio<br />
e inoao fe e rok, y omo ema rinia e a revisa, eso obviamene reerió en a biaión<br />
qe aqí anaizamos.<br />
onyeno, efeivamene en ss imos años a revisa se ransformó en na biaión omeria.<br />
Fe qizás esa ransformaión, e aejamieno e qienes esaban omromeios y qe enían na visión<br />
amia e haia óne qerían evar a revisa o qe hizo qe ejara e biarse.<br />
La reaia es qe, os nmeros qe qearon en e reero e os eores, as aas qe ejaron<br />
na hea, qe hoy son imosibes e onseir y ss oeionisas ean a aar más e 200 óares<br />
or n Expreso Imaginario oriina omeo, son os e os rimeros años. Los nmeros e as oías,<br />
os nmeros onraraes.<br />
2
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
. Aneos<br />
7.1. Entrevista a Alfredo Rosso<br />
- ¿Cómo surgió la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> hacer esta revista?<br />
Yo era eor e Mordisco, qe n oo era e aneeene. Mordisco era na revisa e msia en e<br />
año , qe era e ireor Jore Pisohi. Y yo era eor, me saba e rok y era eor; y veía qe, a<br />
iferenia e revisa Pelo, Mordisco enía ora reaión on os eores, na reaión qe e inía, más<br />
cálida, con más onda, no creían que se las sabían todas… En fin, cuando yo empecé a <strong>de</strong>sarrollar mis<br />
anas e esribir sobre msia y sobre o qe sea, se me orrió qe oía ser na bena iea ofreer<br />
me a na revisa e rok. Arovehano n viaje qe onseí qe me aen mis viejos a naerra,<br />
a Lonres, me fi a ofreer e orresonsa. ano voví, a esar e qe no me biaron naa e o<br />
qe mané, me onaaron y Jore me invió a formar are e saff omo raor e inés y omo<br />
reaor. Pero Mordisco enía os ías onaos, orqe a eonomía era basane rearia, y Jore me<br />
ijo “mirá, a revisa va a errar, ero eno n royeo más ambiioso, na revisa qe no sóo habe e<br />
msia sino qe habe e eooía, e earo y e ine, e ierara, qe ena hisorieas oas”. Y ahí<br />
se eneró e ermen e Expreso, esoy habano e riniios e 5. Yo esaba bajo banera, esaba<br />
haieno a oimba ya.<br />
robema era, obviamene qe no había aa. ra más ifíi haer na revisa qe ahora, os meios<br />
gráficos eran más complicados, imprimir era más complicado… Ahora no es fácil, pero en esa época era<br />
más ifíi oavía. nones, asó n iemo, mienras ano a iea se iba ieno. Jore, qe siemre<br />
vo na ran habiia ara onvoar ene arás e na mísia, arás e na iea, se onaó on<br />
Pio Lerno. ano yo o onoí ara mi era wow, ¡e aor e “Ayer Nomás”!, oa na osa ono<br />
ero; ambién o onoí a nero Horaio Fonova. n a onsriión o onoí a aio Keiman, y o<br />
inororé a royeo, y ambién a n omañero e a esea, e Peerini qe era Fernano Basabr,<br />
amenabemene faeio hae nos años.<br />
Así e royeo fe omano forma y en e , ano ya esábamos saieno e a oimba, ano<br />
ya había sido el golpe… en realidad poco antes <strong>de</strong> eso, a fines <strong>de</strong>l 75 <strong>de</strong>be haber sido, Pistocchi nos dijo<br />
qe había onseio na ersona qe esaba ineresaa en e royeo, n aboao qe qería oner<br />
aa orqe s via era n oo abrria y bresa y e saba a eiaión e rok & ro, qe se<br />
amaba Abero Ohanian. Y ahí emezó oo. e aoso e saió e rimer nmero, e nmero<br />
qe iene a máqina, n ren. sa aa eisía ese mho anes, inso había seiones qe no se<br />
inyeron en ese rimer nmero, ero qe orían haber sio e Expreso, omo or ejemo a hisoriea<br />
e aoi, “emene”. n ese momeno era “emene y Baroo”, y siemre ie aoi qe e ersonaje e<br />
emene se o omió a oro. Baroo manejaba n ranvía, y emene era ese biho qe esaba a ao<br />
e é, omo si fera na masoa. Y así emezó a hisoriea en Clarín ambién, ero nosoros íbamos a<br />
ener na hisoriea e mhos arios, no e res omo en Clarín sino oa na hisoriea esarroaa<br />
a o aro e na hoja… aná a saber or qé no saió. Pero sirve ara qe e es na iea e ána<br />
ene esaba on a iea e Expreso.<br />
Y beno, eso fe e omienzo. e aoso e , e aniversario e a bomba aómia e Hiroshima,<br />
saió e rimer Expreso. se año sería e aniversario , ¿no? ra na éoa horribe, ero beno, saió<br />
e rimer nmero y anvo bien, anvo basane bien. La imresión oavía era basane rearia, a<br />
iaramaión basane obre… n e seno nmero, ano en na ran eisión eioria se eie<br />
searar Mordisco, qe sea n semeno e Expreso. Aemás Fonova y Pesa onfaonieri, qe era<br />
e oro iaramaor, se sean omo iaramaores, eien na iorafía más oa, se inororan os<br />
ibjos e roio Fonova. s ese qe iene a nene ono irano e mno aenro e nos asieros.<br />
Me acuerdo que para el segundo y el tercer número hubo afichaje, <strong>de</strong> los tres primeros números<br />
hubo afichaje en las calles <strong>de</strong> Buenos Aires, así que el Expreso saió on iera ferza, no fe na osa<br />
sberránea ni naa qe se e areza, saió on ferza.<br />
ra n momeno, e io, esanoso.<br />
- El Expreso salió en una época muy particular, 76-83; es justo la época <strong>de</strong>l Proceso y <strong>de</strong> la apertura<br />
<strong>de</strong>mocrática, ¿como lo vivían uste<strong>de</strong>s en la redacción? ¿Había problemas para escribir las notas que<br />
querían escribir, censura?<br />
No hbo ensra e afera ero orqe a os miiares se es esaó e oer e rok en e senio<br />
ieoóio. Lo qe erseían eran os eos aros y a osibe asoiaión e os jóvenes on ieas an<br />
ibernamenaes e ore oíio. Pero siemre e rok se es esaó or e ao e o ieoóio, or<br />
suerte. Nunca pudieron arar <strong>de</strong>masiado fino. Por supuesto que se sabía que había cosas <strong>de</strong> las cuales
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
no se oía habar, o qe había qe habar e na manera meainüísia, más aá e as aabras, o<br />
efemísia. No se oían haer noas sobre oíia, ero se haían noas sobre omniaes, sobre<br />
formas e vivir iferenes, se biaban eras e rok e ros anosajones basane orrosivos,<br />
omo os Kinks, o arisas omo Frank Zaa, hias qe habían ambiao a ara e a oneión e<br />
a mjer en e rok, omo Joni Mihe; enones e ana manera esábamos haieno qe a ene<br />
razone or asoiaión qe e mno no erminaba en as froneras e a Arenina. Porqe na e as<br />
osas erribes e roeso, más aá e os asesinaos y e as orras y e oo o qe es obvio, era a<br />
ensra e oo io qe había a as manifesaiones arísias y raes. on e Expreso asó qe a<br />
onsieraron na revisa inoene, no vieron e oer e omniaión qe vo, y e oer e rear na<br />
eseie e mísia qe anaba a a via. Dijeron, a ver, son omnisas, no, ¿qé son esos ios?,<br />
naa enones bah…<br />
- Claro, porque no había un manifiesto político <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> la revista<br />
ao. La revisa era hmanisa, qe e ana manera ara mí siemre fe a oosiión más férrea<br />
onra oo oaiarismo, orqe vos anas a ambiar a abeza y ambiar e orazón e a ene, no<br />
simemene na iea eonómia o na iea oíia.<br />
Y beno, a revisa fe evoionano, y ara mí ea a n io e eeenia en os siienes 2<br />
o 5 meses, oavía on Pisohi a omano. reo qe esos os rimeros años a revisa esá en s<br />
momeno más fere, más orrosivo inso.<br />
- ¿Cuál era la tirada te acordás?<br />
5 mi ejemares más o menos. Una iraa basane ineresane ara a éoa.<br />
- ¿Cómo era el público que la compraba en los kioscos?<br />
ran reominanemene jóvenes, ero ana vez arajimos an ersonaje… Me aero siem<br />
re e n rofesor qe onoí mienras rabajaba en na rabaora e isos, o vi eyeno e Expreso<br />
mientras estaba comiendo y no daba con el perfil, y no me pu<strong>de</strong> resistir y le pregunté “¿usted por qué<br />
omra esa revisa? Yo rabajo en ea, no e reno or renar” y me ijo qe e había ineresao<br />
a noa qe había a insein. Oros a omrarían orqe vieron na noa e X Soar, e ásio, in<br />
or, esrior, qe fe amio e Bores, y qe en reaia se ama Soari, omo e nio… Había mha<br />
ene qe a omraba así or aiene. Había amanes e as hisorieas qe a omraban ara eer<br />
a Lie Nemo, qe era oro e os aiienes e a revisa, y a o mejor qeaban enanhaos. Por ahí<br />
esés e nmero siiene se o reaaban a hijo, o e eían a ibe mirá esa revisa vae a ena.<br />
Pero e bio, fnamenamene, yo iría qe emezaba enre os 8, o 20 años y seía hasa os<br />
5, na osa así.<br />
Nosoros ambién eníamos os ros e eaes en e Expreso, orqe Jore ano emezó e<br />
Expreso enía años, Pio enía 0, Fonova ya enía 0 ambién, y yo enía 20 o 2 ia qe Basabr,<br />
ia qe Keiman. Éramos omo hermanos mayores y hermanos menores, enones e esero soia,<br />
ra, ieoóio e nosoros era variao. Teníamos mhas osas en omn, ero a mismo iemo<br />
ambién eníamos iferenias qe eran esos 8 o años qe nos searaban eneraionamene. nones<br />
eso era my rio.<br />
Y ora e as osas ineresanes era qe, oo a oo, se fe inororano más ene qe había sio<br />
eor. Por ejemo Sanra Rsso, aa erioisa e Página 12; Goria Gerrero, aa oaboraora e<br />
Peroini, qe rane mhos años vo na seión en Humor my imorane “<strong>Las</strong> áinas e Goria”,<br />
y esés fe serearia e reaión e a revisa Rolling Stone, ss rimeras armas erioísias as<br />
hizo on Expreso, one rabajó meses.<br />
- ¿Cómo era el proceso, se acercaban a la revista y pedían colaborar?<br />
n e aso e Goria ea era amia mía, ero en e aso e Sanra Rsso sí. sribió na ara, só<br />
mho y e ijimos qe se iera na vea. Peinao ambién. A Pei o onoíamos n oo e anes,<br />
e Parqe enenario, one había enenros ierarios, inerambiábamos isos, y é iba on e sao<br />
a oar, en e más o menos. Tenía na revisa qe se amaba La Ballena, na revisa sberránea, y ya<br />
nos habíamos meio heho amios. Pero é seía e roeso e Expreso ese afera, y n ía esribió<br />
na ara isfrazao e mjer, y enones a amamos, y aareió Peinao. Y ahí se qeó. Primero vo<br />
na seión énia, qe se amaba “ vaón e oa”, qe era na seión sobre insrmenisas y<br />
músicos, <strong>de</strong>spués empezó a hacer un poco <strong>de</strong> todo, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 81 dirigió la revista hasta el final, cuando<br />
se habían io ya os ireores embemáios rimero Pisohi y esés Pio.<br />
5
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
- El período en el que la revista está dirigida por Pettinato coinci<strong>de</strong> con el momento en que la revista<br />
pasa a ser más musical, y va <strong>de</strong>jando <strong>de</strong> lado los temas que tocaba en esos primeros números.<br />
- Sí. En realidad cambia la proporción, porque al final teníamos un tipo muy interesante que se llamaba<br />
aros nsa, qe era amio e Pei, qe era n boho, y rajo mhos emas no msiaes. Yo ambién<br />
aoraba anos emas no msiaes, or ejemo esas noas “Bienvenios a a máqina eiaa”, qe<br />
son e n erioisa amao Mik Farren, y yo as raje, as aaé, y qe hababan e mno e<br />
fro, e nerne, osas qe eran srreaisas en aqe momeno. Habábamos e a eevisión ia y<br />
vea, qe e ana manera no se hizo on a ee ero si se hae on nerne, qe es o mismo.<br />
Noas e ivaión siieron habieno, ero a vera es qe ayó n oo e nive e reaión,<br />
orqe qeábamos my oos. Qeábamos Keiman y yo, y aio había esao afera n aro<br />
iemo así qe había erio e onao on a revisa. Y había mhos oaboraores qe se o oma<br />
ban omo n abario, no había ese fervor y esa ona e riniio. eo en Peinao, qe siemre<br />
e so mha ferza a oo o qe hizo, omo ahora en La Mano. Mucha gente cree que es una figura<br />
eoraiva, esá my ejos e a reaia, Pei e mee mha oena a La Mano, o qe asa es qe es<br />
n hombre my oao ahora. n aqe momeno iviía s aenión enre a revisa y os omienzos<br />
e s arrera on Smo, qe sí qe no, qe me meo qe no me meo. Pero esaba my meio en a<br />
iea e a revisa, y aemás se había ao ena e ambio eneraiona qe se había ao en a<br />
Arenina en os 80. Porqe aá ambió oo en os 80. nró Soa, Virs, Smo, os Reonos eme<br />
zaron a ear fere, Vioaores, Raones Paranoios, o sea oa na neva eneraión e ros y na<br />
neva manera e ver a via. Había na eneraión qe no enía as oías e os hermanos mayores.<br />
Aemás aá ya e oías, esés e a masare, esábamos seos esés e eso y e Mavinas…<br />
ra na eneraión qe qería oo ya. Mha oaína ambién, era na eneraión más heonisa a<br />
oa es na roa heonisa, no es na roa ni ariiaiva ni omniaria, es na roa eoísa. Y or<br />
oro ao esaban os qe emezaban on e o e ero, o ieéio, e imnasio… y a vees oo<br />
jno, oo eso y a oa ambién. Y había omo na visión mho más arrerisa e a via inso, no<br />
en vano mha e esa ene hoy son aos ejeivos e meiana ea, son os qe nos eían en e ‘82<br />
‘8, ano eran aoesenes.<br />
Pei vio eso y emezó a iriirse a esa eneraión, eó n enaje nevo, más ireo, menos<br />
hiie. La revisa era e aia, o qe sí asaba era qe roresivamene se fe eeriorano n oo<br />
e enaje inerno e a revisa. Había oa aa ara a reaión y se emezaron a rair mhas<br />
noas, había os o res noas vaiosas, ero no era oo vaioso. Había mhas noas qe eran oviabes,<br />
y eso se emezó a noar.<br />
Y a fines <strong>de</strong>l 82 no nos dimos cuenta cuánto íbamos a echar <strong>de</strong> menos la revista en los años siguien<br />
es. nones a ejamos, e ana manera, morir. Yo abraba ya en raio Rivaavia, en a FM, enía e<br />
ía my oao, esiaba en e rofesorao e inés, y a revisa emezó a onverirse en na osa<br />
más aomáia. ano Ohanian ijo, e reene, a ierro y a veno, no nos imos ena, ijimos<br />
“beno, venea”. Desés emezamos a arnos ena e qe a revisa oría haber seio, oía<br />
haberse reformao y haber rao or o menos nos ános años más. Yo io qe ino años más<br />
oría haber rao.<br />
- ¿Por eso <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> salir? ¿Fue <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> Ohanian?<br />
Ohanian enraba a a reaión y veía qe or ahí esaba a serearia. Peinao esaba oavía<br />
oano on Smo y yo anaba… yo nna savo seis o siee meses en esos oho años asi, nna fi<br />
e ana, no rabajaba aenro. Yo evaba mis noas, esaba en oas as reniones, enía oinión ero<br />
aenro a revisa esve soamene n eríoo en e año , omo sereario e reaión. nones yo<br />
no enía or qe esar aenro.<br />
Y e io ijo, “¿ara qé sio manenieno eso?”. Diamos qe é enía ss iiaes en oro ao,<br />
orqe é había omenzao a ser manaer e arisas y iizaba a revisa omo voero, omo romoión.<br />
No era qe se hiiesen noas on bena ona ara ss msios, no era en ese senio na osa venia,<br />
sino que tenía las páginas como trampolín. Pero Alberto <strong>de</strong>cidió que ya era suficiente y la vendió, para<br />
ójiamene, a Pelo, se a venió a Rio. nso hbo n Expreso e Rio, qe ró 5 o nmeros,<br />
en e año 8 8 , qe ahora son nmeros my raros, orqe no se ven. No era maa, ero no enía a<br />
mísia. Ninno e os qe inerábamos e Expreso qiso rabajar. A oos nos amaron, ero ninno<br />
qiso rabajar si no esaba Jore o Pio. so e emesra qe a esar e as iferenias qe oamos<br />
haber enio, había esíri e ero, y si en a revisa no esaban os os ireores riniaes…no.<br />
ran n oo nesros res.
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
- Expreso Imaginario suele ser <strong>de</strong>scripta como una experiencia contracultural, por lo menos en los<br />
primeros años. Revisando los números, me pareció encontrar notas particulares que marcan aun más<br />
ese carácter. Por ejemplo el silencio total sobre el Mundial <strong>de</strong> Fútbol <strong>de</strong>l 78, que sin <strong>de</strong>cir nada dijo un<br />
montón <strong>de</strong> cosas. ¿Eso fue una <strong>de</strong>cisión?<br />
- Sí, eso fue una <strong>de</strong>cisión manifiesta <strong>de</strong> Jorge Pistocchi. Es más, la única vez que comentamos algo<br />
sobre e Mnia fe ano vino Ro Sewar a ver a soia, y o seimos e hiimos na noa on<br />
eso, y Jore esaba my enojao. Porqe habíamos esrio qe Ro Sewar había iho qe no veía<br />
or qé se hababa an ma e a Arenina, si oo e había areio bárbaro. Y Jore nos ijo “sees<br />
esán oos, ¿ómo van a biar esa noa?”. Y saió biaa, no a ieron arar, ero Jore qería<br />
arar e nmero, esaba enareio. Nosoros, os qe hiimos a noa, éramos my jóvenes y no veíamos<br />
oavía a rofnia e o qe esaba asano. Anos sabían n oo más qe oros…<br />
Jore aemás siemre vo na férrea visión sobre qé noas oían imeirse omo oaboraionis<br />
as, enre omias. É era n oo esrio en ese senio, anas ambiüeaes a mí se me esaaban,<br />
ero Jore era ríio en ese aseo. Lo a en aqe momeno enía razón e ser, orqe si oías ar<br />
no e visa a ravés e n sienio, qe ran arma ¿no?<br />
- Fue un silencio muy fuerte porque todo era pura euforia, era <strong>de</strong> lo único que se hablaba… y que en<br />
la revista no se escriba una sola línea era llamativo, y muy contracultural, sin hacer nada<br />
Absoamene. Sin haer naa. s ao qe n ar e ersonas nos han señaao y es my iero.<br />
Yo no eo eir qe haya sio n aríie my aivo en ese sienio. Yo veía os arios, riaba os<br />
oes, ero ano o ienso, me areió n oro, en e a yo no ariié ero esoy e aero on<br />
qe se haya heho.<br />
- Fue paradigmático también el tema aborigen en la revista, en especial en el momento en el que se<br />
estaba festejando el aniversario <strong>de</strong> los 100 años <strong>de</strong> la Campaña <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sierto.<br />
on reseo a ema e os aboríenes, os qe foonearon mho ese ema feron Fonova, Pio<br />
Lerno, Ubero Saramoso, qe han sio oherenes oa a via on esa osra. También <strong>Las</strong><br />
hiae, qe se fe a vivir a Bosón en aqea éoa. Pio es n aai e a omia oránia y e a<br />
eooía, y ambién e inienismo. Pio fe e qe imsó a ona ainoamerianisa e Expreso, e<br />
rimero qe nos inió a haer noas a msios brasieros omo aeano Veoso o Gismoni, qe a s<br />
vez <strong>de</strong>fendía a los indios <strong>de</strong>l Matogrosso. O sea que eso era una cuestión completamente manifiesta, la<br />
iea e inienismo y e a ha e os veraeros eños e esa ierra onra a visión ooniaisa<br />
e mno. Treina años arás n ía omo e Día e a Raza se fesejaba sin mha roesa, hoy en ía<br />
a naie se e orriría fesejaro.<br />
ra n oo inoene en anos senios. Qiero eir, sono qe a s vez os inios no eran n<br />
elenco homogéneo, y también hubo gran<strong>de</strong>s tribus conquistadoras que hacían sacrificios humanos, no<br />
eran nos sanos os inios. Pero frene a a masare qe hbo en a amaa iviizaión, óiamene<br />
había aien qe enía qe reiviniar eso, ar a onoer o qe había seio. De eso no se hababa<br />
nna. n mi eaión ersona, en a esea rimaria o senaria, jamás se ijo qe a amaña<br />
<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sierto fue una campaña <strong>de</strong> asesinatos finamente orquestados. Tampoco la manera en que fueron<br />
srimios os enajes, as ras, qe feron sieniaos, qe feron esojaas as ierras, beno,<br />
son osas esaas, ¿no? Y e Expreso fe na e as rimeras biaiones qe onienizó a s e<br />
neraión, or o menos. Así qe eso es n oro qe enemos, e ana forma.<br />
a, ebo eir qe qiero are réio a qiénes mereen réio. sas ersonas qe yo menioné<br />
son os resonsabes, obviamene on a venia e Jore. Yo no eo eir qe haya heho mho or<br />
esas noas, ia as eía on simaía.<br />
- ¿Se te ocurren otros momentos en que la revista haya sido contracultural en forma <strong>de</strong>stacada?<br />
Sí. Por ejemo, hay na noa e Jore en e qe haba e a feria e eore, qe en a aa hay<br />
o reaores o amios e reaores e a revisa. Y es my ríia ara on a farána e eore. Hoy<br />
en ía oo o qe ijo Jore se mió. Hay na insria e eore qe es omo e soma e Aos<br />
Hey, oro soma más, oro aebo más. Y ora noa my ineresane es a e os aiivos a os aimenos,<br />
qe en ese momeno naie hababa e eso, a onrario, oías omer aqier osa. Tamoo reo qe<br />
se habe mho e eso ahora. Me aero qe había n io abrieno na hambresa on ara meio<br />
e aso. Y no se si es en a misma noa, qe habamos e aiias y eía “¡ónae DDT señora!”,<br />
iróniamene. sas noas me saban mho.<br />
Y me gustaba mucho, <strong>de</strong>l lado más específico mío, “Poesía en el rock”. Ahora los chicos tienen un<br />
aiiene ara arener inés orqe esán os jeios e omaora, y e ha; en aqe momeno
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
esaba mho más ejos e mno, esa enener eso, hay qe imainarse n mno on eevisión en<br />
bano y nero, sin nerne, sin mai. Si vos qerías saber as eras e n ábm no era fái bsaras. Yo<br />
reero haberme asao ías eneros saano eras e aniones eshano os isos. Y esés<br />
omrobabas qe, si bien habías raio e 80% bien, e habías omio anas osas. Hoy en ía e<br />
meés en nerne y bsás oo.<br />
“Poesía e rok” era, básiamene, raión e oesía anosajona. ra osiiva, era “y, mirá o qe<br />
ie Zaa, mirá o qe ie fano, mirá o qe ie Simon aá”. Hababan e os sonios e sienio,<br />
a inomniaión en as ranes rbes. O sea qe era na manera, ambién, e haer oíia, e haer<br />
omniaión a ravés e a voz e a ene qe amirabas.<br />
Te io na osa qe es ineresane esaar. Expreso era buena, o era eficiente, una revista con<br />
onda y todo eso porque le ponía onda y porque era eficiente, no necesariamente sólo porque era tuerta<br />
en e aís e os ieos. Hoy en ía e Expreso no sería an isino, orqe no ambió a esenia e<br />
as osas. Tenemos n monón e informaión, oo esá más era, ero no oemos isriminar esa<br />
informaión. Para emezar, os meios han ransformao a informaión en enreenimieno, enones<br />
e ebae bio se ha aío a nos nivees e iinería inreíbes. No hae faa soamene ar infor<br />
maión sino orenara, y aemás ener na osra a reseo, na osra qe en e aso e Expreso<br />
era rofnamene hmanisa. No es sóo ómo e oy a informaión sino qé oino yo a reseo.<br />
ioriaizar. Hoy os roramas se riian eséiamene, ero no se haba e mensaje aienane. <br />
Expreso o haía, omo o haía Humor Registrado, no es qe éramos os nios.<br />
Así qe yo reo qe Expreso era imorane or eso, más qe naa. No sóo or a informaión qe<br />
raía, ese era n aseo, sino or ómo a roesaba y ómo eioriaizaba. Poías esar e aero o<br />
no, oías eir son nos anos hiies, oías eir aqier osa, ero Expreso enía na osra.<br />
Y ahí es óne más me anoo on e Expreso. La informaión es enra ambién, or seso, es ioa<br />
qe hayamos sio os rimeros qe hiimos na noa sobre e nk, en e año 8. Se habó e n monón<br />
e osas e as qe nna se había habao aá. O se resaó a ranes esriores omo Maeonio<br />
Fernánez, o omo Mareha, ásios omo X Soar, a oesía inienisa e a Arenina. Hbo na<br />
noa e Lea Vaaares en e nmero 2 o , qe es a rinia reoiaora e fokore naivo e nes<br />
ro aís. Hbo na noa en an momeno e Anasasio Qiroa, n asorio e abras, o e oeas<br />
rbanos, omo Pero Gooy… Había mho resae e os eqeños ranes arisas e a areninia<br />
que estaban completamente olvidados, porque había un folklore oficial, un tango oficial… Lo único que no<br />
había era un tango oficial porque para el po<strong>de</strong>r el rock no existía, por suerte, <strong>de</strong> alguna manera. Cuando<br />
qisieron oarse ya era n oo are.<br />
- Durante la guerra <strong>de</strong> Malvinas…<br />
Pos Mavinas inso. Drane a erra e Mavinas o emezaron a ver, ero ya era are.<br />
- Hay como una fantasía <strong>de</strong> que la prohibición <strong>de</strong> pasar música en inglés mientras se <strong>de</strong>sarrollaba la<br />
guerra fue lo que abrió las puertas a un rock más popular<br />
so es iero, ero es are e a vera. Yo esaba en Rivaavia en ese momeno, en a FM, y en<br />
obre e 82, o sea, oavía no se habían enfriao os eros si qerés, ya se oía asar msia en<br />
inés, y se asaba msia en inés en e mismo orenaje qe había sio anes e a erra. Lo qe<br />
qiero eir es qe no nos isionemos on qe a rohibiión a asar msia en inés ró mho,<br />
aro o ino meses ró. La rohibiión esa fe óia en s momeno, esás eeano onra naerra,<br />
beno, no oés asar msia e ros ineses. Yo a enení.<br />
Pero mha ene ree qe e rok naiona en a raio emezó on Mavinas, y en reaia hbo<br />
mhos roramas anes qe asaban rok en esaño “Moar en a Nohe”, “Aernaiva”, “ Tren<br />
Fanasma”, “Vieno a Favor”. Lo qe asó on Mavinas fe qe as raios se ieron ana e qe había<br />
oo n bio nevo, joven, e oer aqisiivo ineresane, qe amaba esa msia. Lo qe so a<br />
rok naiona en e aee no fe sóo a rohibiión, sino qe era a msia qe anaban os hios en<br />
as rinheras, en Mavinas, era a msia qe resonó en e fesiva e Obras. nre arénesis, se see<br />
habar e oaboraionismo e os msios on e Proeso or haber ariiao e ese fesiva, y yo<br />
eo aserar or haber esao ahí qe no hbo na soa aooía e a erra. La onsina fe az,<br />
y a iea era haeres ear a os hios a roa y oo eso qe sabemos qe nna eó.<br />
Vovieno a ema, esos eemenos oeniaron a rok naiona, y aemás a miiaión ma<br />
siana e bio, qe reamene era mho más. n n fesiva e os 80 jnabas 5 o 20 mi ersonas<br />
fáimene, en os 0, or ahí Si Generis era no e os nios qe oía meer esa ania e ene<br />
en n ar.<br />
8
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
- Con respecto a la guerra, ¿cual fue la posición que tomó la revista, esta vez con Jorge lejos <strong>de</strong> la<br />
dirección?<br />
Me aero qe se habó my oo e a erra. Un oo or e mismo moivo, yo ahí o enía aro<br />
eso, ara nosoros era a erra e os miiares. Yo viví e 2 e abri simemene on riseza, orqe me<br />
areió qe no oía ser qe 8 horas anes habían ehao a aos a a ene e a aza y qe a aza<br />
se es enara e banerias. so me areió ambién na onraiión ívia erribe, o qe qiere eir<br />
qe e ema Mavinas esá más enraizao en anos oniaanos e o qe no sone. Pero era<br />
an obvio qe era na movia ara raar e erearse en e oer. Uno enía anas e eir, sí, esa<br />
reiviniaión ee ser jsa, ero no enemos naa qe haer aá on esa ene. Yo no enía ninna<br />
a, yo no qería ni habar en a revisa e ema, e ninna manera, qería qe asase omo asó<br />
el Mundial… y duró un poco más. La revista era absolutamente pacifista.<br />
- Hay una tapa que me llama mucho la atención, te lo pregunto porque no pu<strong>de</strong> conseguir todavía esta<br />
revista. Hay unas fichas <strong>de</strong> dominó, con un tipo que los ametralla, que no tiene cara…<br />
- ¿Qué sería esa nota? ¿A qué aludiría esa tapa? De la tapa me acuerdo bien, las fichas se van ca<br />
yeno, y e io iene n hevo en a abeza. sa aa fe afanaa e an ao, o qe no me eo<br />
aorar es a razón e qé venía. so me enanaba e Expreso, nos enanaba en esa éoa haer<br />
aas omeamene ríias y banárnosa. Y a ene o banaba. Hoy en ía La Mano saa na aa<br />
meio rara, qe no sea n msio, y se e aen as venas.<br />
sa aa era na aa ifíi ara esa éoa, on sanre y oo. Pero esas son as osas qe se es<br />
esaaban a os ios. No o oían rohibir orqe sí, a ene iría “¿qe ienen, oa e aja?, ¿or<br />
qé es moesa ano?”. O sea qe a ambiüea jaba a favor e Expreso en ese iemo. Toos<br />
fimos resos en esa éoa, ero no or emas reaionaos a a revisa. Fimos resos or oraión<br />
e jven, A mí me evanaron en n bar simemene or esar senao omano ao. O en a asa<br />
e n hio or esar mirano na eía e Génesis, éramos mhos, esabas iieno qe e eves<br />
reso si jnabas 25 ersonas en na asa a mirar na eía, ero imainae a siaión, habían io a<br />
ver a Génesis a Brasi, ¡n ro inés era! y habían raío na eía sin sonio y raaban e qe<br />
e iso oiniiera on a imaen, ¡na inoenia!<br />
- ¿A la revista nunca la allanaron? ¿Nunca se presentaron los militares?<br />
Los qe rabajaban ahí oo e ía ien qe más e na vez feron o qe amábamos sérios,<br />
qe eran oiías vesios e ivi. Sério era na eía on A Paino, qe haía e n oiía qe<br />
se vesía e ivi. Yo no eo orroborar eso, ero no me eraña qe hayan io n ar e ersonas a<br />
ver qé ona, omo iban a oos aos. Pero no, no fe aanaa, y ya e io, oos fimos eenios<br />
or iferenes moivos, ero nna en onjnión on a revisa. Yo reo qe eso fe forna, orqe on<br />
sólo que te mandaran un tipo a que te plante algo, o droga o algún panfleto, podrían habernos mandado<br />
resos. vienemene no esábamos en ss anes, o a me aera basane.<br />
Y, or mi are, qiero eir qe haer La Mano ahora, en os imos res años, me ermiió en iera<br />
manera haer as aes on e reero e Expreso, eorizar n oo ese fanasma. Porqe si no asa<br />
qe es omo ese ro e rok qe formase are, y qe oo e mno haba maravias, y oo o qe<br />
haés esés se omara on eso. Haer La Mano, qe es na revisa my ara e sio XX, ero qe<br />
iene anos e os osaos e Expreso me ermiió ejar esansar e fanasma e Expreso, on e<br />
a esoy my a so y my oroso. Yo nna qise mirar ara arás. ano e Expreso en e 200,<br />
brevemene, o haber saio, había ao qe no erraba, iero esíri n oo oao e aqea<br />
éoa, no e as enseñanzas, sino e a éoa en sí.<br />
n varios aseos Expreso fe nera, iniió na neva manera e ver as osas. Fe a rimera<br />
revisa joven qe brió n fesiva omo e e jazz e San Pabo on n esiee ainane, qe<br />
no enía naa qe ver on os meios qe eníamos. ano vino Joe oker se enrevisó a oos os<br />
msios, on n nive, on na aoria reamene noabe. <strong>Las</strong> foonoveas e Jore. Aá a foonovea<br />
era sinónimo e iinería, e hevaa, y Jore hizo na foonovea habano e a fenaión in viro<br />
y e os robemas qe asaba; ora habano e n oo qe se ira or a venana orqe no se bana<br />
no se qé…<br />
La Mano herea anas osas e Expreso, or ejemo e heho e marar ss roias reas. n<br />
La Mano haés o qe se e anoja, robabemene no en a aa. Pero sí fera e a aa.<br />
- ¿Y en el Expreso se trabajaba así también, con tanta libertad, haciendo lo que uno quería?<br />
¡Sí! Nosoros éramos 8 o años más jóvenes qe Pio y qe Jore, or o ano eníamos qe<br />
ganarnos nuestro espacio, pero una vez que nos ganamos la confianza <strong>de</strong> los mayores, tuvimos libre
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
aberío. nso en e rimer nmero e Expreso hbo na noa a n río qe se amaba Bakoor,<br />
qe era n río my aernaivo; na noa a Sn Ra, qe es n jazzero omeamene oo qe había<br />
iho qe venía e Sarno y haía jazz ósmio, y ora noa a John MLahin, iarrisa inés, on<br />
s ro inio Shaki… eso e a na iea e qe no había resiones, orqe e ora manera esas no<br />
as no orían sair. Hoy esas noan no een sair. Si voy a a Rolling Stone iieno qe voy a haer<br />
na noa e Sn Ra me onen e aias en a ae, y se sone qe yo eno iero nombre. Había n<br />
esíri iberario y e ivaión.<br />
- En el Expreso se inicia un poco lo que es el profesionalismo a la hora <strong>de</strong> hacer periodismo <strong>de</strong> rock,<br />
<strong>de</strong> música<br />
n ese senio éramos my esrios, y os oros os más esrios qe yo. heqear as informa<br />
iones, ser o más rirosos osibes en o qe se e eía a a ene. Me aero na issión on<br />
Basabr raieno na era e Peer Hammi. Yo eía qe era “nbe asajera” y e “nbe qe asa”,<br />
esvimos meia hora isieno esa avaa, no me aero qé qeó ero o haíamos on asión.<br />
Hbo n rorama e viejo Expreso, feron res meses en raio esior, ahí en Arenaes y Riobamba,<br />
y ambién roramábamos on asión, y a vees ara haer meia hora e rorama oíamos esar<br />
res o aro horas.<br />
- ¿Qué pensás que recuerda la gente <strong>de</strong>l Expreso?<br />
Yo no se qé aina a ene sobre e Expreso, a vees as osas se ensanhan y se aranan más<br />
e o qe feron. Pero yo reo qe, en enera, oos os qe haban e a revisa habieno rabajao en<br />
a revisa, no son e haera más rane e o qe era. Yo nna eshe ninna menira eorbiane<br />
sobre a revisa, ni ninna eaeraión erribe. Más o menos o qe se ha omenao e a revisa, o<br />
qe omena a ene, es o qe era. Y e imo vereio o ienen os eores, os qe haían qe e<br />
orreo fese my aivo, orqe enre as aras qe se biaban y as qe no se oían biar…<br />
Había aras e resos, qe nos esribían ese a áre, ene ara a a éramos, sen eían, e<br />
nio víno on a via, na osa “heavy”. Para mí, enrar ahí a os 2 y sair a os 2 fe na bena<br />
manera e asar esos años qe feron an erribes.<br />
7.2. Entrevista a Pipo Lernoud<br />
- ¿Cómo surgió la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l Expreso Imaginario?<br />
De Jore Pisohi. Primero e Jore. Jore mhos años anes, en e , saaba na revisa qe<br />
se amaba Mordisco. Ahí colaboraba Alfredo. A fines <strong>de</strong>l 74… bueno, los datos exactos no los recuerdo<br />
orqe yo no esaba en ese momeno, saaron n aviso qe eía “La ene omo é…”, y hay n viejo<br />
asarrabias eyeno e iario, “iene ss roios meios hae mhísimos años, eos…”, y hay nos<br />
jóvenes, “enrán qe eserar hasa marzo”, o no se, qe era ano iba a sair e Expreso Imaginario.<br />
La esión es qe yo me eneré orqe Jore, a ravés e n hio qe se ama Rossanro, qe era<br />
n omo e ambiene msia, me manó amar. Jore sabía e mí a ravés e Mie Abeo, orqe<br />
yo esribí y onviví on Mie Abeo mhos años y Jore ambién. ano yo me fi a roa, Jore<br />
se hizo my amio e Mie, ero nna nos onoimos. nones me amó. Yo sabía e é orqe<br />
sabía qe é había ayao mho a “Amenra” y esés e srimieno e “Pesao Rabioso” é fe<br />
ariiane, so ia y os ayó.<br />
ano nos jnamos me ijo, “mirá, eno eso, eno esa iea” y enía na aa y os o res noas.<br />
Para mí fe imresionane orqe yo nna había sio erioisa, ero esribía ese siemre. Había<br />
qerio haer na revisa on Moris… Y aemás eía mhas revisas mienras esve viajano or<br />
roa y saos Unios, y onoía my bien as revisas e nerron, e a aernaiva eroea y<br />
noreameriana. Y esaba meio on e ema eoóio, y esaba meio on e ema e a aimenaión<br />
aernaiva, y n monón e emas qe sren e os 0. e movimieno hiie, e rok y e qe se yo.<br />
Hay qe ener en ena qe Greeneae, Amnesy nernaiona, oas sren e rokeros. Y en oa<br />
esa movia yo esaba my emaao.<br />
Así qe nos simos, en seia, ser e aero. Nos enanó. Pensamos qe neesiábamos<br />
un jefe <strong>de</strong> gráfica, y Jorge pensó en (Horacio) Fontova, al que también él conocía por su lado y yo por el<br />
mío. on Fonova, anes e eso, asi nos eeamos na vez or na hia, qe esés se fe onmio<br />
a roa y qe era a novia e é. Le afané a novia. Así qe ano Jore me ijo e Horaio, yo e ije<br />
“es n enio, ero no se ómo nos vamos a evar”, veníamos arrasrano na vieja hisoria. La esión<br />
es qe nos enonramos y fe bárbaro. Formamos na eseie e río my fere y saimos a bsar<br />
aoyo. Probamos varias osas hasa qe enonramos a Ohanian.<br />
50
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
- ¿Por qué el nombre? Expreso Imaginario…<br />
so habría qe renárseo a Pisohi, ero me aree qe jna a osa e ereso e noiia. Hay<br />
mhos iarios qe se aman reso, en aia hay na revisa qe se ama así, en naerra, reso,<br />
ress. s n nombre bien e iario, e biaión e imo momeno, a iea e a novea. ma<br />
inario orqe no es n ereso qe e va a eir ános asaos hbo, sino qe e va a abrir as eras<br />
e oro mno. Yo reo qe or ahí va a osa, y aemás siemre me areió n nombre erfeo.<br />
- ¿Te acordás cómo eligieron la primera tapa?<br />
La rimera aa era esa qe enía a máqina on e raón. La raía Pisohi ya e n año anes.<br />
nso había sio biaa en a revisa Mordisco, en a biia anniano qe venía e Expreso. A<br />
mí no me gustaba, no me gusta esa tapa. Si te fijás no tiene nada que ver con el resto <strong>de</strong> las tapas. En<br />
eso eníamos na issión rane, orqe a mí no me saba esa osa e a hisoriea on monsros,<br />
minas eonas y serhéroes msosos, qe iene oa na miooía y qe e sa mho a iera ene<br />
e are. A mí eso no me ineresa y ese ibjo forma are e ese esio. Yo e eía a mi no me sa,<br />
ero era a aa e Expreso qe ya venía e siemre. Para mí LA aa e Expreso es a nmero os,<br />
esa es a aa qe reresena a Expreso. ibjo imainaivo, oo, my ersona, y a mismo iemo<br />
qe one oos os emas en a aa e anea, a ora. Así qe ya e io, esa aa a mí no me só<br />
e oo, ero hoy vae 500 óares.<br />
- ¿Cuáles consi<strong>de</strong>rás que fueron tus aportes al Expreso?<br />
Primero, e inerés or as ras iníenas y s osmovisión. No as ras iníenas ese e<br />
no e visa e ómo masaramos a os inios, qe ambién o habamos, sino s osmovisión ómo<br />
veían e mno, qé méoos saban ara ver e mno e ora manera, oa a sioeia iníena. n<br />
esa éoa saió “Don Jan”, e asanea, y yo o eía mho, ero aemás eno mhos ibros sobre<br />
eso. Too o qe iene qe ver on eso es mío. Por ejemo, a noa “ mno viso or os iees rojas”,<br />
ese es n ibro qe yo eno ese e año 2, y es na maravia. Y ambién a osa e mosrar Améria<br />
omo ar viren, inoene, eno e miserios, n oo oneao on e reaismo máio y maravioso<br />
e arenier. Los mios e rereso a orao, y e rereso a as fenes, ara mí eran fnamenaes,<br />
y o sien sieno, son n moor my fere e a imainaión.<br />
Yo raje oas esas osas, y esés onoimos a Diana Beesi, qe hoy es na e as ranes oe<br />
isas areninas, y en os rimeros nmeros hizo varias noas sobre a oéia mahe, n reoraje a<br />
Lea Vaaares. a enía inerés y onoía ao e oo eso, y ambién se eió a eoraro.<br />
Hbo mhas noas sobre eso. Yo hie na, no me aero e ío, sobre os inios amazónios,<br />
que tiene unas fotos alucinantes <strong>de</strong> los indios <strong>de</strong>snudos, con sus flequillos. Fue una entrevista que le<br />
hie a n anroóoo eero en amazonía, my fere, qe oa oos esos emas e a osmovisión,<br />
e a via nara, e eqiibrio, e manejo e bosqe. so reo qe es na osa qe yo raje. Pero or<br />
seso había n monón e ene qe enía qe ver on eso. A arir e qe vos biás na osa,<br />
se e aera a ene qe iene qe ver on eso, y e rono es ene qe sabe mho más qe vos y o<br />
hae mho mejor.<br />
on a eooía asó o mismo. Yo eía “esribamos sobre eooía”, enones en e nmero os<br />
simos esa noa en a qe había nos ibjos e n ao voaor qe aerriza en a ierra, eja a bas<br />
ra, ree na iviizaión, eoan as bombas y se ermina e mno. sa noa srió orqe yo eía<br />
“eooía, eooía… onamos morirá e anea”. Y esés aareió D’Amao, qe reamene sabía<br />
esribir sobre eooía. Y é hizo noas sobre enería near, sobre e so e enerías aernaivas en<br />
la Argentina… era un investigador, un tipo con calidad científica.<br />
Así qe sieno qe, e ana manera, yo raje e ema eoóio, ero se vovió na osa e a revisa,<br />
y hbo ene qe esribía sobre eso mejor qe yo. Dos osas qe reo qe ambién son imoranes<br />
omo osas mías son, rimero, e orreo e eores, qe o haía yo.<br />
orreo e eores ese e rimer nmero o manejé yo. nso ano esaba my abrrio in<br />
venaba na ara, habré invenao aro o ino aras en oa a hisoria, ara moviizar n oo a a<br />
ene. Siemre invenaba an Door fahisa qe eía “sees son na orqería”, enones os ibes<br />
onesaban. Más aá e eso, e manejo e orreo, onesares a os ibes en serio, esimaros a qe<br />
manen ss oemas, eso era mío. s más, e ahí srió “Poesía Via”, qe era a oesía e os eores<br />
y era na osa my fere. Yo hae oo biqé n ibro e oemas y esoy enrano nevamene en<br />
e irio e os oeas, y hay monones e oeas, anos onoios, qe emezaron biano y<br />
manano ss oemias aoesenes a Expreso.<br />
Así qe yo manejaba e orreo e eores, y ambién eeía as oesías qe se biaban. so ara<br />
mí era na osa imorane, orqe a ravés e esas os seiones se manenía n iáoo on os e<br />
5
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
ores, se oraba qe e eor se siena are e a revisa. Me aree qe yo ve mho qe ver on<br />
eso, ero oos omaríamos ese oneo.<br />
La ora osa qe e eía es a “Gía Práia ara Habiar e Panea Tierra”. so es n oro, e<br />
ío más qe naa, orqe yo reo qe fe n fraaso. Ahora qe onozo e ema, orqe me eio<br />
a a arira eoóia, oría haer na seión maraviosa. Ahora sé mhísimo, sé óne bsar<br />
a informaión, eno miones e ibros. Pero en ese momeno no sabíamos n arajo. Me aero qe<br />
na vez vinieron os o res hias, qe eían yo sé haer an o yo sé oser, y e eíamos beno ae.<br />
¡aqier osa! Había n omero amio qe eió ómo ambiar n erio, y era meio riío…<br />
- Yo me acuerdo <strong>de</strong> una que explicaba cómo fabricar una cuna colgante con cuatro ma<strong>de</strong>ras<br />
Risas ¡saba beno! ra e oneo más qe naa. La iea era eir, no neesiás onsmir y<br />
onsmir. nvená vos, enerá s osas. Y aemás e ema, qe ahora se va a vover imoranísimo, en<br />
ese sio, qe es e imao ambiena. n ese momeno no se veía, ero ia en a revisa habábamos<br />
e eso. Expreso se aeanó mho en ese senio. Habó e bajo imao ambiena, e manejo<br />
e reiao, e oo ese io e osas… ómo haer ae. Y oo ese qiombo e as aeeras es<br />
na esión e manejo oo ineiene e ae qe enemos en a iviizaión. No harían faa anas<br />
aeeras. se io e robemas o aneó e Expreso anes qe naie, y me aree qe yo eno na<br />
are imorane en eso. Fi e qe o moorié.<br />
- ¿Por qué <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> salir la “Guía Práctica…”?<br />
No me aero. Yo reo qe ejó e sair or a frsraión e no ener ben maeria. Porqe yo no<br />
qería rair osas. Había ibros e afera ineresanes ara aarrar osas sobre yoa, meiaión,<br />
ómo onsrirse na asa. Pero me areía qe rair no esaba beno. Lo nio raio qe había<br />
en a revisa eran as noas sobre msia, o emás y a mayoría e msia ambién era oo heho<br />
or nosoros.<br />
Y oavía no se había roio o qe se rojo esés, a arir e Expreso, e oa esa ene<br />
qe se fe a Bosón a vivir, o qe saió e as iaes, y qe arenió a haer oo. Hoy esos ibes e<br />
een esribir 0 mi “Gías Práias…”. Dese ómo haer n aefón, ómo haer na himenea,<br />
ómo aisar asa, ómo haer n ozo ieo, n baño e omos, anar…<br />
n ese momeno esoy mho más rearao ara haer a “Gía Práia…”, y es n ino ío. A<br />
a ene e voaba a abeza. Yo o había saao e ana revisa ameriana… raia ie… e na<br />
e esas revisas qe anean e háao se mismo. Y o ambié, en vez e ía ráia ara onsrir<br />
osa, se “Gía Práia ara Habiar e Panea Tierra”.<br />
- La revista era una revista <strong>de</strong> contracultura. Iba a contracorriente <strong>de</strong> la cultura dominante siempre,<br />
sin embargo, encuentro notas en particular en las que la revista era marcadamente contracultural, como<br />
por ejemplo el silencio total durante el Mundial…<br />
No ijimos naa. No saimos a eir “nos oonemos a Mnia”, aemás no se oía. so es ao<br />
qe se ve a oseriori. Yo reo qe e nesros eores ninno se io ena e qe esábamos en<br />
onra e Mnia. ra my oo orqe, yo nna fi my fboero, ero había anos qe sí, y veían<br />
os arios. Yo os veía ambién, en os mniaes oo e mno mira os arios. Pero era n aer<br />
no ener qe esribir sobre eso. ra na eisión, ero no era na eisión sóo on reseo a Mnia.<br />
Fijae qe a revisa no haba e eores jamás. Y ano habó e eores en a noa e Jore “Bien<br />
venios a a feria e eore”, qe es na eniaia, se habó e na forma my ríia.<br />
sa aa era my iveria. qe haía e fboisa era n aee, y e qe a a aa en rimer<br />
ano, es Roberino Granaos qe esés hizo obras e earo on Sinea…<br />
Nna habamos e eore. saba beno. Y yo ambién veno e na raiión en a qe no se<br />
hababa e eore e rok naiona nna habó e eore oriinamene. Vos nna sabés si Moris o<br />
Javier Marínez eran e n eqio o e oro. Yo no sé e qé eqio e fbo son. Y ahora sí, reo qe<br />
hay n eeso e eorismo, esá oo re fboizao.<br />
Hay qe reonoer qe e Expreso esaba enro e n oneo. Un oneo en e a e rok era<br />
onrara reamene. rok era Sinea, León Gieo y hary, y eran ser onraraes. hary<br />
esaba haieno “La Máqina e Haer Pájaros” y “Ser Girán”, León “Hombres e Hierro” en aeane.<br />
Y nosoros, e ana manera, reresenábamos eso. Reresenábamos oa na osibiia qe se<br />
esaba roieno.<br />
52
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
- Otras <strong>de</strong> las notas que me parece que son un punto alto <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la revista son tus notas “Vacaciones<br />
Envasadas”…<br />
Yo a noa a reero my esriiva, ero a ser an esriiva era my ríia. Y en ese momeno<br />
no había o qe hay ahora e os ors, no eisía eso. Yo había io a Brasi a ver a mis hijas, omo oos<br />
os años, y viví esa osa e a invasión arenina a Brasi. nso ese hise “¡mamá, ayó n arenino<br />
en mi soa!”… oas as revisas haían asión a a invasión arenina. Y qe a os areninos os afa<br />
naban, y qe se vovían oos on as maas… Yo reo qe a noa no esvo a a ara e oneo.<br />
Pero hoy o io, es ese momeno era bárbaro. n La Mano o voví a rooner, haer na noa sobre as<br />
vaaiones envasaas sena are, haer n anáisis…<br />
- La otra nota tuya que me parece muy buena es “Afiebrados Robots <strong>de</strong>l Sábado por la Noche”<br />
omino en e semeno e eseáos e Clarín saió na noa sobre os 0 años e “Fiebre<br />
e Sábao or a Nohe”. La noa a hae Pabo Shanon, y aenro one a aa e Expreso, a aa<br />
<strong>de</strong>l tomatazo. Y hay una nota <strong>de</strong> Pablo sobre mi nota, que la <strong>de</strong>scribe, y cita un parrafito <strong>de</strong> mi nota.<br />
sa noa era bena, esaba bien esria. <strong>Las</strong> aabras rimbombanes y e esio on e qe a esribí,<br />
esaba insirao en a forma e esribir e Tom Wofe.<br />
Para mí esa nota es un orgullo. Incluso da para plantear un <strong>de</strong>bate, porque ¿qué significa hoy Travolta?<br />
Hoy ves a eía y or ahí no e aree an ma, ee areer na bena esriión e na aa<br />
soia, e os hianos… Pero en ese momeno e obierno qería imoner eso. “Ser Girán” hababa<br />
mho e eso “esas moos qe van a mi” 0 … había oa na menaia… Y o oo es qe esa eía<br />
fe vivia aá or as ases aas. <strong>Las</strong> ases bajas no iban a ir a baiar a a isoea. Toa a menaia<br />
e a isoea, Donna Smmer, os Bee Gees, oo eso fe a ambiene onheo. Y ara nosoros era e<br />
enemio y or eso nos manamos e frene onra eso. Bah, yo me mané e frene on a noa. Porqe<br />
aemás a io a Tony Manero, e ersonaje e Travoa no e imoraba naa, no enía senimienos,<br />
sóo e imoraba si esaba einaio. ra iea ara omararo on n robo.<br />
- ¿Cómo era para uste<strong>de</strong>s trabajar en una revista contracultural en una época <strong>de</strong> dictadura militar?<br />
- Tuvimos un par <strong>de</strong> cositas… Censura nunca, o sea censura específica, que vinieran y nos dijeran<br />
“eso no o een biar”, nna. Yo reo qe nos iamos mho. Hiimos na renión, anes e qe<br />
saiera a revisa, ano vino e oe y ijimos ¿qé haemos? Ya eníamos oa a revisa rearaa,<br />
orqe e rimer nmero esaba rearao ese anes, ia saió eno e errores, ero esaba rearao.<br />
Entonces dijimos, la hacemos y no hablamos <strong>de</strong> política, <strong>de</strong> drogas –que iba a ser un tema importante en<br />
a revisa ni e reiión. Y yo reo qe nos iamos my bien e no eernos en esos emas, ireamene<br />
ijimos ha. Nos eiamos a oner o qe nos aree qe nos vea a abeza, y qe ee ayar a<br />
ensar y a esbrir mnos a a ene. nones en enera no vimos robemas.<br />
Tvimos n ar e robemas. Por ejemo n ía yo esribí na noa… ¿e aorás e na aa e<br />
na mano onra n virio? sá insiraa en a eía “Araao sin saia”, y en ese nmero yo esribí<br />
na hisoria sobre n viaje e áio en Marreos, na hisoria rea mía qe me había asao seis años<br />
anes ano viví n iemo en Marreos. n ninn momeno ie áio ni haba e roas, ero hay<br />
na are qe ie “e viaje esaba my ao ya”. Y aareió n io en a reaión qe iió habar on<br />
mio, y emezó a eir “qe ina revisa, ba ba ba” y me ijo “eime na osa, esa noa ¿esá esria<br />
en áio?” y yo me hao e ono y e io “¿ómo áio, qé es áio?”. Y e io a seía y me eía<br />
qe as osas e remiían a n viaje e áio. Y yo e eía qe no, qe era na noa imainaiva orqe<br />
esábamos en n ar my ino, y e io, meio amehano, omo amio, me eía qe ara é as<br />
osas esrias enían qe ver on e áio. Yo seía on qe no, qe naa qe ver. Tres ías esés<br />
fi en ana y me inerroaron sobre áio. sa fe, en mi aso, a osa más fere qe me asó.<br />
Desés hbo mha ene qe venía a ofreer noas, a renar ao o a oner avisos, y qe no<br />
soros ensábamos qe eran e os serviios o ao así. nso hbo n oaboraor en ana éoa<br />
e qe Pisohi enía a sensaión e qe oía ear a ser e os serviios. Pisohi era mho más<br />
aranoio qe yo, y or ahí or eso enía mha más visión qe yo. Yo soy o menos aranoio e mno,<br />
a aqiera e eno aqier osa.<br />
sábamos enro e n esaio en e qe nos iábamos mho. Y os miios no enenían e<br />
qé se raaba a revisa. sa me aree qe es na osa ave. Los ios no enenían. Yo me aero<br />
qe na vez habé on n ariene mío qe es my e ambiene miiar, y yo había evao n Expreso<br />
a esa renión famiiar. io a emezó a mirar “ah, esa es a revisa qe vos haés” y no enenía e<br />
qé se raaba. No e areía ni bien ni ma. No enenía, or ejemo, a noa “Qé asa on e niverso<br />
0. Se refiere a la canción “Seminare”, incluida en el álbum “Serú Girán”, el primero <strong>de</strong>l grupo, grabado en el año<br />
8<br />
5
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
baiarín y oo”. io miraba eso y eía ¿qé? No era erria marisa. No era omemos e oer. Y es<br />
asaba o mismo on aniones e hary, or ejemo “Aiia en e aís”, on e ema e os mosqios<br />
e León. Sabían qe ao asaba, ero no enenían qé. Porqe aemás en enera son my bros<br />
os miiares. De ana manera zafamos reo qe basane bien.<br />
- En la revista trabajaban dos generaciones: vos, Horacio y Jorge, el trío creador, junto a Alfredo Rosso,<br />
Claudio Kleiman, Fernando Basabru y otros chicos… ¿Cómo era eso?<br />
Sí, y esés se siió smano ene. D’Amao era e nesra ea, Goria Gerrero iene a<br />
ea e Afreo… Para mí era fanásio. Yo, en reaia esaba más on os hios. Yo aaba omo<br />
Sereario e Reaión, revisaba as noas e Afreo, aio y Fernano, eeo en e eríoo en<br />
qe Fernano fe Sereario e Reaión e a are e msia. Pero e qe haía a revisa en a rá<br />
ia, qe revisaba oo y orreía oo era yo. De ana manera yo rabajaba on os hios, orqe<br />
Pisohi, no sé qé e habrán iho e é, ero es na nave esaia. No esaba en aarrar as noas y<br />
orreiras. s n enio, raía nas ieas imresionanes, sin Pisohi a revisa no se hbiera heho.<br />
Y Fonova esaba meio en s aria, ensano y ibjano. O sea, e qe reamene haía a revisa<br />
on os hios, en a ráia, era yo y reamene era na osa bárbara. Desés me asó o mismo en<br />
ora revisa qe hie qe se amó Cantarock, y ahí esaba yo soo on Mareo Fernánez Biar y oros<br />
qe esribían, en a misma siaión, naa más qe esos hios son na eneraión menor qe os e<br />
Expreso, ienen iez años menos qe Afreo y Fernano. Ahora en a mano esoy on oros, iez años<br />
más hios ora vez, y me enana. Porqe aemás son ene fresa, qe iene anas e invenar osas<br />
nevas, anas e rear ao fere.<br />
Yo me senía bárbaro, me hizo ser bien. A mí e Expreso me hizo my bien en mhos senios.<br />
Solidificó toda mi i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> todo esto <strong>de</strong> la cultura alternativa, que no tiene que ser una queja sino una crea<br />
ión. rear na aernaiva más aá e qejarse y oonerse a o mao, ero rear na aernaiva viabe,<br />
eficiente, interesante, divertida, sexy. Eso yo lo venía trayendo, yo trabajé en restaurantes macrobióticos<br />
en Lonres… yo venía on na eerienia e eso. Pero e Expreso me obió a sisemaizar eso, y a<br />
are forma, a ver óne esábamos araos y ano nos faaba reamene ara oer rear eso.<br />
- ¿Te acordás <strong>de</strong> alguna nota que tuviera una repercusión que realmente no esperabas?<br />
No sé si no eseraba. ieramene no ara ano, ero a noa “<strong>Las</strong> Deiias e Paro Nara” me<br />
rajo mhas saisfaiones. Me enonré, no e iría mies, ero sí ienos e ersonas qe me ijeron<br />
qe a arir e esa noa habían bsao ener a ss hijos en forma nara. Monones. nso hbo ios<br />
qe me ijeron qe es había ambiao a via orqe se habían ao ena e qe esaban sfrieno<br />
orqe iban a arir, y oo era na áia, y a arir e a noa es ambió a abeza.<br />
La noa era e avanzaa. <strong>Las</strong> foos eran inreíbes, había foos e aros, mjeres esnas ano a<br />
z, arejas abrazaas arieno y vivieno as onraiones jnos, abezas qe saían e os eros,<br />
era my fere. ra na maravia. sa noa ara mí fe an imorane… mosrara, y qe saiera, y as<br />
foos. Una erioisa e Para Ti, me aero qe me ijo “¿ómo hiieron ara saar eso?”, orqe ea<br />
no oía.<br />
Para mí eso era e Expreso. No osas oas, sino osas my onreas. Bah, son oas ambién, ero<br />
my onreas. A mí me aree imorane a osmovisión iníena, s hisoria, ómo vivir e oninene,<br />
osas qe son my onreas y qe ara mí sien sieno n ema básio.<br />
Yo rabajo mho on eqeños ariores, on iníenas aá en Arenina, en Brasi, Per, en Áfri<br />
a… me a aso rabajano on ariores, on ene bien e a ierra, anos viven en omniaes<br />
iníenas. Y yo sieno qe oo eso es a formaión e Expreso. Lo arení reoreano ene ara e<br />
Expreso, eyeno osas e Gary Shneier, omo a noa “¿Te aorás e a naraeza?”. sa noa ara<br />
mí fe my imorane, me ambió a via, es e na aria imresionane.<br />
- ¿Por qué a lo largo <strong>de</strong> los años todas esas notas fueron <strong>de</strong>sapareciendo <strong>de</strong> las páginas <strong>de</strong>l Expreso?<br />
En la última parte es una revista <strong>de</strong> música…<br />
Hay oa na eoría, qe en reaia iene iero asiero, qe ie qe hay res eaas en e Expreso.<br />
Una etapa muy loca, más imaginativa, más <strong>de</strong> ficción, que es <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el comienzo hasta que se va Pis<br />
ohi. Una eaa qe es más onrea y ainoamerianisa qe es mi eaa. Y a eaa Peinao. sá<br />
bien esa eoría, ero yo no a sieno an así. ano se fe Pisohi se rojo n ambio, ero ara mí<br />
hay una etapa en que la revista está muy floja, que es cuando tiene un tamaño medio y un papel malo.<br />
Ahí saen a aa e os eefanes, a aa e beino… ara mí esa eaa iene benas noas or ahí,<br />
ero me aree qe oavía no habíamos enonrao a revisa. n ambio, as aas e “200, Oisea<br />
e saio” y n ar más e esa éoa, ara mí son reonas.<br />
5
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
- ¿Por qué te alejaste <strong>de</strong> la revista?<br />
ano Jore se fe… A mí no me sa vover sobre esa hisoria, ni siqiera ómo me fi yo, ero<br />
beno… rimer ema fe qe Ohanian era roor e “Amenra”, y qería oner a “Amenra” en<br />
aa. Yo no enía ninn robema orqe “Amenra” es “Amenra”, ero no ano mrió Lennon. Yo<br />
e ije qe no oía ir “Amenra” en aa… ¡mrió Lennon! Y emezamos a isir “no, va Amenra”,<br />
“no, va Lennon”, “no, va Amenra”, “no, va Lennon”. Finamene fe “Amenra”. Yo e ije, “vos me esás<br />
ehano e a revisa” y é me eía “no, anae sóo” y nos emezamos a eear or eso ambién. Me<br />
asesoré on n aboao y e iniié jiio.<br />
Paraeamene, Peinao, qe había sio oaboraor y oa a hisoria, e eía a Ohanian qe hiiera<br />
na revisa omeria, qe a revisa hiie no iba más, qe enía qe ransformara en na revisa moer<br />
na, más e msia. Peinao enía 2 años en ese momeno. Ohanian ijo “beno, o ono a Peinao a<br />
haer a revisa y o rajo a Pio”. Pero no me qería ehar y aar, enones esvimos omo seis meses<br />
en os qe yo iba y abraba, mía on oo, ero esaba oo ma. Fe basane ro, orqe oas<br />
as mañanas iba y me senaba y e eía “vos me esás aano, orqe emezamos na revisa jnos<br />
qe enía n onenio, y ahora qerés haer ora osa”, y é me eía “vos me esás aano orqe<br />
yo se n monón e aa”. Disíamos oo e iemo. Mi aboao me había aonsejao qe hiiera<br />
eso hasta que él aflojara. Finalmente aflojó y me pagó muy buena guita y me fui.<br />
Yo era ireor oavía en a aa esa e “Amenra”. nmero siiene, qe fe “Qeen”, ambién<br />
me ose. Para mí era na miera, “Qeen” fe e omienzo e omerio e rok en a Arenina, más<br />
allá <strong>de</strong> que es un buen grupo, pero fue el comienzo. Si te fijás vas a ver que los que escriben son todos<br />
ios iferenes, y yo aarezo omo oaboraor.<br />
n ese nmero hao na noa sobre e Fesiva e osqín. Y asó na osa imresionane. Íba omo<br />
erioisa e na revisa e rok a a onferenia e Aahaa Yanqi, y ijo “a mejor noa qe me<br />
hiieron, me a han heho nos mhahos e na revisa e rok, e Expreso Imaginario”. Y oos os<br />
fokorisas eían ¿e Expreso qé? Yo enía na ia e revisas y es rearí a oos. Y me i ena<br />
e ao qe oavía hoy veo. Nosoros saamos na aa e Aahaa y ni n soo fokorisa omró<br />
la revista porque era una revista <strong>de</strong> rock, y para ellos no figuraba <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> su mundo. Y los rockeros,<br />
ano feron a bsar e Expreso y vieron a Aahaa no es ineresó, amoo a omraron, fe a<br />
revisa qe menos venió en a hisoria.<br />
Pero o ineresane es, hasa qé no a ene es iea. Porqe yo, si soy fokorisa y veo a Aa<br />
haa, me a omro. O a miro or o menos. No a omraron, ni a vieron os ios. ano Aahaa<br />
saió en aa e Expreso oavía esaba rohibio, o sea enías qe vero en e kioso.<br />
so qiero remararo bien. A nosoros siemre nos renan ¿a qé bio iba iriio e Expreso?<br />
Y yo siemre onesó, e Expreso reó s roio bio. Porqe aarró nos ios e rok, oros ios<br />
e ibjo, oros e ine y e earo, oros ios qe no enían naa qe ver on naa ero qe es amó<br />
a aenión ana aa y emezaron a eera. Y se formó n ro qe no es enasiabe. Vise qe a<br />
ene e biia semena a bio, y e bio resone a esa semenaión, se reroaimena<br />
e sisema. Jsamene o qe reo qe vo e Expreso, qe no reo qe ena La Mano, es qe rome<br />
eso y rea s roio bio. Nosoros qeríamos eir STO, y o qe asa es qe ano na revisa<br />
sae a eir ao en ariar e ema es my imiao. Expreso no enía ímies, qeríamos habar e<br />
niverso enero y oo o emás. abanio e osibes eores era iane, inso había viejos qe<br />
eían e Expreso, ene my iversa. Y eso es ao qe a mí siemre me ineresó.<br />
7.3. Entrevista a Alejandro Fernán<strong>de</strong>z Lecce (lector y coleccionista <strong>de</strong>l Expreso Imaginario)<br />
- ¿Cómo llegaste a la revista, por qué la compraste por primera vez?<br />
Me aero qe onoí a revisa ese s rimer nmero. Yo enía años, más o menos, y era<br />
msio, y e asaia vi a revisa en a asa e nos amios. nsanáneamene me a fi a omrar<br />
a kioso, y nna me erí n nmero. La omraba yo y nos a íbamos asano enre mis amios,<br />
ara eera oos, me aero qe a riniio era my inómoa orqe era iane, or sere esés<br />
a feron ahiano. También eía Pelo, ero ano aareió e Expreso me i ena e áno me<br />
saba, y e áno enía ara riiare a Pelo. Expreso era iferene a oas as revisas e msia<br />
e momeno.<br />
- ¿Cuáles eran tus notas preferidas?<br />
Toas as e msia. semeno Mordisco me enanaba, era a nia forma e onoer banas<br />
y ros e afera. Pensá qe en ese momeno no había nerne, no se oía bajar msia, no había<br />
55
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
forma e onoer ros nevos si no era or e Expreso. Yo eía as ríias, as noas a os msios y<br />
esés iba a a isqería y enaraba os isos. A ravés e a revisa fi armano mi isoea, qe<br />
onservo hasa e ía e hoy.<br />
- ¿Te acordás <strong>de</strong> alguna nota en particular o <strong>de</strong> alguna sección que te haya gustado particularmente?<br />
<strong>Las</strong> noas a Lis Abero Sinea eran inreíbes, orqe aemás e ser erioisas, os ios eran<br />
amios, enones era omo esiar na hara e afé. Y e renaban osas reamene ineresanes y<br />
o qe é eía esaba beno e vera, no eran omo as emás enrevisas. También me aero e<br />
qe a revisa me aeró a jazz, a ravés e ss noas.<br />
Una e as seiones qe más reero y qe más me saba era “Vaón e oa”, qe a esribía<br />
Peinao, ero ambién insrmenisas, y era na seión énia en a qe se aban aos, onsejos,<br />
omo na ase ara oar msia. Y en ese momeno era ao my oo, orqe no eisían omo hoy<br />
os ibrios ara arener a oar ni naa, era mho más ifíi oo. Y ara mí, qe raaba e ser m<br />
sio, era enia.<br />
Un nmero qe me maró, y o reero mho, fe e nmero e nk. ra na noa e aa sobre<br />
e nk, en e 8, nna habíamos eshao ao así. La resenaión qe haía e Expreso e nk<br />
era inoviabe.<br />
Por oro ao, eno n raísimo reero e a oberra e reia e Génesis en Brasi. Yo ve a<br />
oornia e ir a ese reia, saimos en os miros hasa Poro Aere, y enre a omiiva había erio<br />
isas e a revisa, on os aes me hie amio rane e viaje, y a asamos reamene my bien.<br />
- ¿Y <strong>de</strong> las notas no musicales? ¿Te acordás <strong>de</strong> alguna en particular?<br />
Me aero qe me saban mho as noas meio sioóias, qe hababan e a mene y osas<br />
así. No me aero ninna en ariar, qizás na enrevisa a insein… Reero anas noas<br />
sobre aimenaión qe me areieron my noveosas en e momeno aá naie hababa e aimenos<br />
saabes, omia narisa y esas osas. Pero yo era e ao msia, y si bien eía oa a revisa, as<br />
noas qe me mararon feron as e msia.<br />
- En el Expreso un tema recurrente eran los pueblos originarios, los aborígenes ¿te interesaban esas<br />
notas?<br />
La vera más o menos. Yo era n hio e ia, qe iba a oeio Naiona y enía n ro e<br />
rok. La esión iníena me qeaba n oo ejos, a veía ser ejana. Me aero e esas noas, as<br />
eía y me abrían n anorama nevo, ero no eran as qe eseraba oos os meses on ansiea.<br />
La revisa me abrió n anorama nevo en oros senios. Por ejemo, or e Expreso emeé a ir<br />
a Parqe enenario a omrar ibros y isos, y ahí se aban nas reniones ineresanes, on mho<br />
inerambio e informaión, e isos y oo. Se onoía a ersonajes ineresanes… nna hbiese<br />
eao ese La Paa a Parqe enenario e no ser or e Expreso.<br />
- ¿Se conseguía fácil la revista? ¿Te acordás cuánto costaba, cómo sería al precio <strong>de</strong> hoy?<br />
La revisa esaba en os kiosos. No en oos, y no en e ar rinia omo Gene oras, ero<br />
esaba. Sé qe a iraa no era masiva…<br />
- Entre diez mil y quince mil ejemplares<br />
Por eso… y a isribión era naiona, así qe imainae qe no era masiva, ero se onseía. Y<br />
en ano a reio, no oría haer e áo eao, ero más o menos era omo na revisa qe hoy<br />
esa enre ino y seis esos, no era ara naa ara.<br />
- ¿Alguna vez escribiste cartas? Te lo pregunto porque la correspon<strong>de</strong>ncia era muy activa, había un<br />
vínculo fuerte entre la redacción y los lectores a través <strong>de</strong>l correo<br />
No, nna esribí aras, no era mi esio. Pero reero qe a seión orreo e eores esaba<br />
bena. Aemás or ese meio mhos earon a oaborar, e aso más onoio es e e Peinao.<br />
5
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
7.4. “Ayer nomás”<br />
La qe ransribimos aqí, es a versión oriina e esa anión fnamena e rok naiona, esria<br />
por Pipo Lernoud. La versión final (reproducida <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> esta) que interpretó y popularizó el grupo “Los<br />
Gatos”, fue modificada por Litto Nebbia bajo las exigencias <strong>de</strong>l sello discográfico que contrataba al grupo.<br />
La era oriina es areía emasiao fere.<br />
Versión escrita por Pipo Lernoud<br />
Ayer nomás,<br />
en e oeio me enseñaron,<br />
qe ese aís<br />
es rane y iene ibera.<br />
Hoy eseré<br />
y vi mi ama y vi mi aro<br />
en ese mes no ve mho qe omer.<br />
Ayer nomás,<br />
mis famiiares me eían<br />
qe hoy hay qe ener<br />
inero ara ser feiz.<br />
Hoy eseré,<br />
y vi mi ama y vi mi aro,<br />
ya oo es ris y sin senio,<br />
a ene vive sin reer.<br />
Ayer nomás,<br />
había na hia en mi aro<br />
y a besé sin fnameno.<br />
Hoy ya a hia ya no esá.<br />
Ayer nomás<br />
vi na hia en mis brazos.<br />
n ese mes<br />
no ve mho qe omer.<br />
Ayer nomás<br />
saí a a ae y vi a ene<br />
ya oo es ris y sin senio,<br />
a ene vive sin reer.<br />
Sin reer.<br />
Versión modificada por Litto Nebbia<br />
Ayer nomás<br />
ensaba yo si an ía<br />
oría enonrar<br />
aien qe me iera amar.<br />
Ayer nomás<br />
na mjer en mi amino<br />
me hizo reer<br />
qe amánoa sería feiz.<br />
Ayer nomás<br />
esa mjer enre mis brazos<br />
y a besé sin fnameno<br />
ensaba qe así sería feiz.<br />
5
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
58<br />
Hoy eseré<br />
ensano en ea<br />
y me i ena<br />
qe esábamos eqivoaos<br />
ninno ya sabía amar.<br />
Ayer nomás<br />
ensaba yo si an ía<br />
oría enonrar<br />
aien qe me iera amar.<br />
Hoy eseré<br />
y vi a ara y vi a ene,<br />
es oo ris y sin senio,<br />
a ene vive sin reer.<br />
Ayer nomás<br />
ensé vivir feiz mi via<br />
hoy omrení<br />
qe era feiz ayer nomás.<br />
7.5. Confrontación <strong>de</strong> sumarios<br />
n a noa a ie nmero 5 en a áina roonemos a onfronaión e smarios ara mosrar<br />
e ambio e orienaión emáia qe se a en a revisa enre os rimeros y os imos nmeros.<br />
A oninaión se eonen, en rimer ar, e smario e nmero , biao en noviembre e<br />
. Leo, e orresoniene a a eiión nmero , e obre e 8. Aemás e a evoión e<br />
na revisa reoaa or emas iversos a na revisa e rok, se ee noar e ambio e esio y e<br />
reambio enre a ene qe oaboraba en a revisa qe isminye noabemene.
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
5
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
0
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
7.6. Secciones y artículos<br />
A oninaión, se reroen os e as seiones embemáias e Expreso Imaginario en ss<br />
rimeros años a seión e aerra, “reso mainario” y a “Gía Práia ara habiar e Panea<br />
Tierra”. <strong>Las</strong> os ejaron e aareer a arir e nmero 8 e a revisa.<br />
La seión “reso mainario” eeia ya ha sio omenaa, y erenee a nmero , e aoso<br />
e . “La Gía Práia…” qe se anea es a qe saió en e nmero os, en seiembre e .<br />
Leo e as os seiones omenaas, se ajna a “ara e n Jefe Pie Roja” omenaa en e<br />
no .2., sobre as manifesaiones onraraes en a revisa.
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
2
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
5
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
8. Bibiorafía<br />
8.1. Libros<br />
Aveó Fórez, José; Mñoz arrión, Anonio, “ra jveni, a omniaión esamaraa”, en Comunicación<br />
y Lenguaje Juvenil, Mari, . Fnamenos, 8<br />
Bsos asro, Paa, “Roanro. reia, os miianes e baro”, en La cultura <strong>de</strong> la noche, Benos<br />
Aires, sasa Hoy, <br />
aroso, Osar Ra; Kirshbam, Riaro; Van er Kooy, aro; Malvinas, la trama secreta, Benos<br />
Aires, . Sameriana/Panea, 8<br />
ONADP, Nunca Más, Benos Aires, . eba, 200<br />
orázar, Jio, Argentina: Años <strong>de</strong> Alambradas Culturales, Benos Aires, Mhnik iores, 8<br />
Di Maro, Aso, “Rok niverso simbóio y fenómeno soia”, en La cultura <strong>de</strong> la noche, Benos<br />
Aires, sasa Hoy, <br />
bam, Jore Norbero, “¿Qé es ser joven?”, en La Juventud es más que una palabra, Benos Aires,<br />
. Bibos, <br />
Foria, aros; Garía Besne, ésar, Historia <strong>de</strong> los Argentinos (Vol.II), Benos Aires, . Larosse,<br />
<br />
Garía anini, Nésor, ultura y sociedad. Una introducción, Méio, 8<br />
Goffman, Ken, La contracultura a través <strong>de</strong> los tiempos – De Abraham al acid-house, Bareona, .<br />
Anarama, 2005<br />
Grinber, Mie, La Generación “V” – La insurrección contracultural <strong>de</strong> los años 60, . meé,<br />
Benos Aires, 200<br />
Maris, Mario, “La ra e a nohe”, en La cultura <strong>de</strong> la noche, Benos Aires, sasa Hoy,<br />
<br />
Maris, Mario; Urresi Mareo, “La Jven es más qe na aabra”, en La Juventud es más que<br />
una palabra, Benos Aires, . Bibos, <br />
Pjo, Serio, La década rebel<strong>de</strong> – Los años 60 en la Argentina, Benos Aires, . meé, 2002<br />
- Rock y Dictadura – Crónica <strong>de</strong> una generación (1976 – 1983), Benos Aires, . meé, 2005<br />
Romero, Lis Abero, Breve historia contemporánea <strong>de</strong> la Argentina 1916-1999, Benos Aires, Fono<br />
e ra onómia, 200<br />
8.2. Revistas<br />
oeión omea e a Revisa Expreso Imaginario arhivo rivao<br />
8.3. Links<br />
h//bson.rae.es/raEI/Srvonsa?TPO_BUS=&LMA=onrara<br />
h//www.nnamas.or/omen/omen.hm
Tesinas reso reso mainario mainario onrara onrara rane rane a a ima ima iara iara miiar miiar 8<br />
8<br />
8