15.05.2013 Views

introducción a la mecánica de suelos no saturados en vías terrestres

introducción a la mecánica de suelos no saturados en vías terrestres

introducción a la mecánica de suelos no saturados en vías terrestres

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

ISSN 0188-7297<br />

INTRODUCCIÓN A LA MECÁNICA<br />

DE SUELOS NO SATURADOS<br />

EN VÍAS TERRESTRES<br />

Mauricio Barrera Bucio<br />

Paul Garnica Anguas<br />

Publicación Técnica No. 198<br />

Sanfandi<strong>la</strong>, Qro, 2002


SECRETARÍA DE COMUNICACIONES Y TRANSPORTES<br />

INSTITUTO MEXICANO DEL TRANSPORTE<br />

Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong><br />

<strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

Publicación Técnica No. 198<br />

Sanfandi<strong>la</strong>, Qro, 2002


El pres<strong>en</strong>te trabajo ha sido e<strong>la</strong>borado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Coordinación <strong>de</strong> Infraestructura <strong>de</strong>l<br />

Instituto Mexica<strong>no</strong> <strong>de</strong>l Transporte por los investigadores Dr. Mauricio Barrera<br />

Bucio y Dr. Paul Garnica Anguas.


CAPÍTULO 1 INTRODUCCIÓN Y OBJETIVOS……………………………………………<br />

1.1 Introducción………………………………………………………………………………<br />

1.2 Objetivo…………………………………………………………………………………..<br />

CAPÍTULO 2 COMPORTAMIENTO DE SUELOS NO SATUTRADOS.<br />

ESTADO DEL CONOCIMIENTO…………………………………………...<br />

2.1 Introducción………………………………………………………………………………..<br />

2.1.1 Reseña histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>…………………………..<br />

2.2 El suelo <strong>no</strong> saturado. G<strong>en</strong>eralida<strong>de</strong>s……………………………………………………..<br />

2.2.1 Orig<strong>en</strong>……………………………………………………………………………...<br />

2.2.2 Fases compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> un suelo <strong>no</strong> saturado………………………………………<br />

2.2.2.1 Fase sólida………………………………………………………………..<br />

2.2.2.2 Fase líquida………………………………………………………………<br />

2.2.2.3 Fase gaseosa……………………………………………………………...<br />

2.2.2.4 Interacción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s fases………………………………………………...<br />

2.2.3 C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>…………………………………………..<br />

2.2.4 Estructura <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong>……………………………………………………………<br />

2.2.5 Efectos microestructurales <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>………………………………...<br />

2.2.5.1 F<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s <strong>de</strong> superficie…………………………………………………<br />

2.2.5.2 Succión…………………………………………………………………...<br />

2.2.5.3 Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>formación <strong>de</strong>l suelo…………………<br />

2.2.6 Técnicas experim<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> aplicación y medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión…………………...<br />

2.3 Co<strong>la</strong>pso y expansión……………………………………………………………………….<br />

2.3.1 F<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso……………………………………………………………...<br />

2.3.1.1 Introducción……………………………………………………………...<br />

2.3.1.2 Mecanismo <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso…………………………………………………...<br />

2.3.1.3 Proceso <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso……………………………………………………….<br />

2.3.2 F<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> <strong>de</strong> expansión.…………………………………………………………..<br />

ÍNDICE<br />

1<br />

1<br />

6<br />

7<br />

7<br />

8<br />

9<br />

9<br />

11<br />

12<br />

13<br />

14<br />

14<br />

14<br />

16<br />

18<br />

19<br />

22<br />

25<br />

27<br />

37<br />

37<br />

37<br />

39<br />

41<br />

47


Mecánica <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

2.3.2.1 Introducción……………………………………………………………...<br />

2.3.2.2 Mecanismo <strong>de</strong> expansión………………………………………………...<br />

2.3.2.3 Tipo y orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> expansivos…………………………………..<br />

2.3.2.4 Proceso <strong>de</strong> expansión…………………………………………………….<br />

2.4 Estado <strong>de</strong> esfuerzo…………………………………………………………………………<br />

2.4.1 Estado <strong>de</strong> esfuerzos para <strong>suelos</strong> <strong>saturados</strong>………………………………………...<br />

2.4.2 Estado <strong>de</strong> esfuerzos para <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>……………………………………..<br />

2.4.3 Parámetros <strong>de</strong> estado………………………………………………………………<br />

2.4.4 Funciones y superficies <strong>de</strong> estado…………………………………………………<br />

2.4.5 Resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>…………………………………………….<br />

CAPÍTULO 3 MECÁNICA DE SUELOS EN INGENIERÍA DE PAVIMENTOS…………<br />

3.1 Introducción………………………………………………………………………………<br />

3.2 Problemas <strong>de</strong> los pavim<strong>en</strong>tos…………………………………………………………….<br />

3.2.1 Cambios <strong>de</strong> humedad <strong>en</strong> bases, subbases y terracerías…………………………...<br />

3.2.2 Condiciones iniciales………………………………………………………………<br />

3.2.3 Succión inicial……………………………………………………………………..<br />

3.2.4 Efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión sobre <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l suelo compactado………………...<br />

3.2.4.1 Módulos <strong>de</strong> <strong>de</strong>formación…………………………………………………<br />

3.2.4.2 Cambios <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> asociados con <strong>la</strong> succión…………………………..<br />

3.2.4.3 Resist<strong>en</strong>cia………………………………………………………………..<br />

3.2.5 Pavim<strong>en</strong>tos sobre <strong>suelos</strong> expansivos o co<strong>la</strong>psables………………………………..<br />

3.2.5.1 Pavim<strong>en</strong>tos sobre <strong>suelos</strong> expansivos……………………………………..<br />

3.2.5.2 Pavim<strong>en</strong>tos sobre <strong>suelos</strong> co<strong>la</strong>psables…………………………………….<br />

3.3 Empleo <strong>de</strong> materiales hasta ahora <strong>de</strong>scartados………………………………………...<br />

3.3.1 Introducción………………………………………………………………………..<br />

3.3.2 T<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> los materiales………………………………..<br />

3.3.3 Materiales naturales: <strong>suelos</strong> marginales…………………………………………...<br />

3.3.4 Criterios <strong>de</strong> empleo………………………………………………………………...<br />

3.3.4.1 Criterios particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> empleo………………………………………….<br />

3.3.4.2 Parámetros básicos a contro<strong>la</strong>r…………………………………………...<br />

ii<br />

47<br />

48<br />

50<br />

52<br />

54<br />

55<br />

56<br />

59<br />

60<br />

62<br />

69<br />

69<br />

73<br />

73<br />

77<br />

80<br />

82<br />

82<br />

84<br />

88<br />

89<br />

90<br />

92<br />

94<br />

94<br />

96<br />

97<br />

98<br />

98<br />

99


3.3.4.3 Suelos compactados. Algu<strong>no</strong>s principios básicos <strong>de</strong> su comportami<strong>en</strong>to..<br />

CAPÍTULO 4 ESTABILIDAD DE TALUDES……………………………………………….<br />

4.1 Estabilidad <strong>de</strong> los talu<strong>de</strong>s………………………………………………………………...<br />

4.1.1 Introducción………………………………………………………………………..<br />

4.2 Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> material…………………………………………………………..<br />

4.2.1 Medios rocosos…………………………………………………………………….<br />

4.2.2 Suelos………………………………………………………………………………<br />

4.2.3 Relle<strong>no</strong>s……………………………………………………………………………<br />

4.3 Tipos <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos…………………………………………………………………….<br />

4.3.1 Despr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos………………………………………………………………….<br />

4.3.2 Vuelcos…………………………………………………………………………….<br />

4.3.3 Deslizami<strong>en</strong>tos…………………………………………………………………….<br />

4.3.3.1 Deslizami<strong>en</strong>tos rotacionales……………………………………………...<br />

4.3.3.2 Deslizami<strong>en</strong>tos tras<strong>la</strong>cional………………………………………………<br />

4.4 Factores condicionantes y <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nantes…………………………………………….<br />

4.4.1 Factores naturales………………………………………………………………….<br />

4.4.2 Actividad humana………………………………………………………………….<br />

4.5 Efecto <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong> los materiales y <strong>en</strong> su estabilidad…………………………………..<br />

4.5.1 Presiones intersticiales……………………………………………………………..<br />

4.5.2 Resist<strong>en</strong>cia al corte <strong>de</strong> los materiales……………………………………………...<br />

4.6 Caracterización geotécnica………………………………………………………………<br />

4.6.1 Diseño <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s…………………………………………………………………..<br />

4.6.1.1 Métodos empíricos……………………………………………………….<br />

4.6.1.2 Talu<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> y roca b<strong>la</strong>nda………………………………………….<br />

4.7 Tipología y peligrosidad………………………………………………………………….<br />

CAPÍTULO 5 CONCLUSIONES……………………………………………………………...<br />

REFERENCIAS..............................................................................................................................<br />

Índice<br />

100<br />

107<br />

107<br />

107<br />

109<br />

109<br />

110<br />

111<br />

111<br />

112<br />

113<br />

115<br />

116<br />

117<br />

118<br />

119<br />

121<br />

121<br />

122<br />

123<br />

124<br />

126<br />

128<br />

129<br />

129<br />

133<br />

137<br />

iii


Mecánica <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

iv


RESUMEN<br />

El estudio <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los Suelos No Saturados ha sido objeto <strong>de</strong> numerosos trabajos <strong>de</strong><br />

investigación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mecánica <strong>de</strong><br />

Suelos tradicional a los problemas geotécnicos que se p<strong>la</strong>ntean <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> material. A pesar <strong>de</strong> los<br />

trabajos publicados sobre este tema, aún falta información sobre diversos aspectos <strong>de</strong> estos materiales<br />

que pueda contribuir a un mejor <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to que pres<strong>en</strong>tan estos <strong>suelos</strong> fr<strong>en</strong>te a<br />

cambios <strong>de</strong> esfuerzos y <strong>de</strong> succión. En el pres<strong>en</strong>te trabajo se ilustra una recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los aspectos<br />

principales sobre el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los Suelos <strong>no</strong> Saturados, com<strong>en</strong>zando por estudiar <strong>la</strong> naturaleza<br />

<strong>de</strong> estos <strong>suelos</strong>, continuando con los cambios <strong>de</strong> humedad y el estado <strong>de</strong> esfuerzo al que se ve<br />

sometido, también se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s principales técnicas para <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión y sus<br />

compon<strong>en</strong>tes y, por último, una revisión <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to esfuerzo–<strong>de</strong>formación, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

lo refer<strong>en</strong>te a los aspectos asociados con <strong>la</strong> variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión.<br />

El objetivo principal <strong>de</strong> este trabajo se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mecánica <strong>de</strong> Suelos <strong>no</strong><br />

Saturados para el diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería, con ello contribuir a mejorar <strong>la</strong> seguridad, calidad,<br />

mo<strong>de</strong>rnidad, confiabilidad y efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> manera sustancial y reducir los costos <strong>de</strong><br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s obras <strong>de</strong>l transporte ya exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> nuestro país y optimizar los trabajos<br />

necesarios para el proyecto y construcción <strong>de</strong> nuevas obras, tomando <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración los impactos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad y <strong>en</strong> el medio ambi<strong>en</strong>te.


ABSTRACT<br />

In the <strong>la</strong>st years the study of the unsaturated soils behaviour have be<strong>en</strong> object of many kind of<br />

researches due to the difficulties of application of the traditional mechanical of soils to the geotechnical<br />

problems to unsaturated soils. Ev<strong>en</strong> though this published jobs, it is necessary to get more information<br />

about differ<strong>en</strong>t characteristics about this material in or<strong>de</strong>r to contribute to a better un<strong>de</strong>rstanding of the<br />

behaviour of these soils un<strong>de</strong>r change of stress and suction. In this work is shown a compi<strong>la</strong>tion of the<br />

main aspects of the behaviour of unsaturated soils, first studying the nature of these soils and also<br />

<strong>de</strong>scribing the principal techniques to <strong>de</strong>termine suction and their compon<strong>en</strong>ts and finally a review of<br />

stress and strain behaviour mainly take in account aspects re<strong>la</strong>ted with the variation of suction.<br />

The main objective of this research work focuses on the importance of the mechanical of unsaturated<br />

soils to <strong>de</strong>sign construction <strong>en</strong>gineering in or<strong>de</strong>r to improve the security, quality, mo<strong>de</strong>rnity, reliability<br />

and effici<strong>en</strong>cy of the infrastructure to reduce the cost of maint<strong>en</strong>ance of big buildings exist<strong>en</strong>t in<br />

Mexico and to optimise the necessary work for projects of new buildings take in consi<strong>de</strong>ration the<br />

<strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal and social impact.


RESUMEN EJECUTIVO<br />

El objetivo <strong>de</strong> este trabajo es pres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mecánica <strong>de</strong> Suelos <strong>no</strong> Saturados para el<br />

diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras que conforman <strong>la</strong>s obras carreteras, con ello contribuir a mejorar <strong>la</strong> seguridad,<br />

calidad, mo<strong>de</strong>rnidad, confiabilidad y efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s infraestructuras <strong>de</strong> manera sustancial y reducir<br />

los costes <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s obras <strong>de</strong> infraestructura <strong>de</strong>l transporte ya exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

nuestro país y a optimizar los trabajos necesarios para el proyecto y construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas obras,<br />

tomando <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración los impactos <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad y el medio ambi<strong>en</strong>te.<br />

Este trabajo se ha dividido <strong>en</strong> cinco capítulos que se resum<strong>en</strong> a continuación:<br />

El capítulo 2 conti<strong>en</strong>e el estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to sobre el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>.<br />

Se comi<strong>en</strong>za con una reseña histórica y g<strong>en</strong>eralida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>, así<br />

como <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s que los caracterizan, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> expansión y el co<strong>la</strong>pso, se continúa con el<br />

comportami<strong>en</strong>to volumétrico, <strong>la</strong> rigi<strong>de</strong>z y resist<strong>en</strong>cia al corte. Posteriorm<strong>en</strong>te, se incluye una revisión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas experim<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> medida y aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión y se analiza el estado <strong>de</strong> esfuerzo al<br />

que se v<strong>en</strong> sometidos dichos <strong>suelos</strong>. Por otro <strong>la</strong>do, se ha puesto <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

estructura para mejor compresión <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s asociados a <strong>la</strong> expansión y al co<strong>la</strong>pso. En el caso<br />

<strong>de</strong> arcil<strong>la</strong>s expansivas <strong>la</strong> microestructura y su estado <strong>de</strong> esfuerzos son aspectos fundam<strong>en</strong>tales para el<br />

análisis <strong>de</strong> su comportami<strong>en</strong>to. También para los <strong>suelos</strong> compactados <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> estructura<br />

<strong>de</strong>sempeña un papel fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> su comportami<strong>en</strong>to, si<strong>en</strong>do necesario co<strong>no</strong>cer a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

distribución y ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>s uniones o <strong>en</strong><strong>la</strong>ces, <strong>la</strong>s agrupaciones y <strong>la</strong> forma<br />

con que actúa <strong>la</strong> succión <strong>en</strong> cada caso.<br />

En el capítulo 3, se ha revisado <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> humedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

que conforman <strong>la</strong>s <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong> y su influ<strong>en</strong>cia sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>formación <strong>de</strong> bases, subbases y terrapl<strong>en</strong>es.<br />

Las propieda<strong>de</strong>s <strong>mecánica</strong>s <strong>de</strong> bases y terrapl<strong>en</strong>es se han discutido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong>l<br />

co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to actual <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> compactados. Se hace m<strong>en</strong>ción <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> un<br />

relle<strong>no</strong> compactado contemp<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva global, com<strong>en</strong>zando por t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los<br />

materiales disponibles <strong>en</strong> el <strong>en</strong>tor<strong>no</strong>, y los medios <strong>de</strong> puesta <strong>en</strong> obra, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> el proyecto <strong>de</strong>l terraplén


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

t<strong>en</strong>drá <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta esas circunstancias, adoptando <strong>la</strong>s soluciones oportunas para que el producto final<br />

obt<strong>en</strong>ido cump<strong>la</strong> los objetivos perseguidos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con su estabilidad, <strong>de</strong>formabilidad y durabilidad.<br />

En el capítulo 4, se ha pres<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> material para <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> un talud, así<br />

como los tipos <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos y los factores que los originan, haci<strong>en</strong>do hincapié <strong>en</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

agua. Se hace m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> algu<strong>no</strong>s métodos para resolver los problemas <strong>de</strong> estabilidad.<br />

Finalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el capítulo 5 se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s principales conclusiones <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> este trabajo.<br />

x


1.1 Introducción<br />

CAPÍTULO 1 INTRODUCCIÓN Y OBJETIVOS<br />

El crecimi<strong>en</strong>to espectacu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s y el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación<br />

experim<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> México durante los últimos años han ido acompañados <strong>de</strong> una <strong>de</strong>manda creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

“movilidad” <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y personas <strong>no</strong> siempre compatibles con <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong> carácter social,<br />

económico y <strong>de</strong> respeto a <strong>la</strong> Naturaleza que caracterizan el mundo mo<strong>de</strong>r<strong>no</strong>.<br />

Ante esta situación <strong>la</strong> mejora ineludible <strong>de</strong> los transportes aéreos, marítimos, por carretera y ferrocarril,<br />

constituy<strong>en</strong> un reto técnico formidable <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> Geotecnia juega un papel fundam<strong>en</strong>tal a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong><br />

asegurar un correcto funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s infraestructuras que es necesario construir, tanto <strong>en</strong><br />

superficie como por el interior <strong>de</strong>l terre<strong>no</strong>.<br />

Así <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong>l transporte por carretera ha v<strong>en</strong>ido aum<strong>en</strong>tando consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te con el<br />

crecimi<strong>en</strong>to económico y pob<strong>la</strong>cional <strong>de</strong>l país, haci<strong>en</strong>do necesario el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cargas por eje para<br />

hacer más r<strong>en</strong>table el costo <strong>de</strong>l transporte. Aunado a esto, se ti<strong>en</strong>e el crecimi<strong>en</strong>to provocado por el<br />

intercambio comercial internacional, que también <strong>de</strong>mandará carreteras con calidad y cantidad<br />

sufici<strong>en</strong>te que permitan hacer sus recorridos a un costo a<strong>de</strong>cuado. Esto da paso a p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> métodos <strong>de</strong> diseño que repres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones imperantes <strong>en</strong> el país, para<br />

contribuir así, a lograr satisfacer a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda actual y futura.<br />

Es evi<strong>de</strong>nte que el transporte es un factor indisp<strong>en</strong>sable para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un<br />

país. A nivel mundial, actualm<strong>en</strong>te se pres<strong>en</strong>tan fuertes problemas re<strong>la</strong>cionados con el diseño<br />

estructural, conservación y reconstrucción <strong>de</strong> pavim<strong>en</strong>tos (Brown, 1996).<br />

Por lo que, <strong>la</strong>s investigaciones actuales y futuras <strong>de</strong> los materiales para pavim<strong>en</strong>tos ti<strong>en</strong>e por objeto<br />

final mejorar su comportami<strong>en</strong>to bajo <strong>la</strong>s solicitaciones <strong>de</strong>l tráfico y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones climáticas <strong>de</strong>l<br />

lugar, <strong>de</strong> modo r<strong>en</strong>table y con at<strong>en</strong>ción al medio ambi<strong>en</strong>te. Las consi<strong>de</strong>raciones económicas son


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

fundam<strong>en</strong>tales y aquí intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> tanto el costo <strong>de</strong> construcción como <strong>la</strong> durabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />

opciones que se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar.<br />

Al igual que <strong>en</strong> <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aplicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mecánica <strong>de</strong> Suelos, los materiales <strong>de</strong> esa<br />

naturaleza que se utilizan <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> pavim<strong>en</strong>tos, son dos tipos c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>ciados.<br />

Los que se <strong>de</strong><strong>no</strong>minan materiales gruesos (ar<strong>en</strong>a, gravas, fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> roca, etc.) constituy<strong>en</strong> un<br />

primer grupo, si<strong>en</strong>do el segundo el formado por los <strong>suelos</strong> fi<strong>no</strong>s, cuyo arquetipo son los materiales<br />

arcillosos. Es bi<strong>en</strong> co<strong>no</strong>cida <strong>la</strong> gran difer<strong>en</strong>cia que <strong>en</strong> comportami<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ambos grupos <strong>de</strong> <strong>suelos</strong>,<br />

dando mayor at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> <strong>de</strong>formación, también es sabido que<br />

muchas <strong>de</strong> estas difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el terre<strong>no</strong> fe<strong>no</strong>me<strong>no</strong>lógico ocurr<strong>en</strong> por naturaleza y estructura íntima<br />

que adoptan <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s individuales o sus grumos, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> fi<strong>no</strong>s, que forman<br />

agrupaciones compactas y bi<strong>en</strong> familiares, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> gruesos, que adoptan formas con<br />

gran<strong>de</strong>s volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> vacíos.<br />

En los <strong>suelos</strong> gruesos <strong>la</strong> <strong>de</strong>formación <strong>de</strong>l conjunto por efecto <strong>de</strong> cargas externas sólo pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er lugar<br />

o por acomodo brusco <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s me<strong>no</strong>res <strong>en</strong> los huecos que <strong>en</strong>tre sí <strong>de</strong>j<strong>en</strong> <strong>la</strong>s mayores, o por ruptura<br />

y moli<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s. Por lo g<strong>en</strong>eral cualquier masa <strong>de</strong> esta naturaleza bi<strong>en</strong> compactada,<br />

adquiere características <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia y difícil <strong>de</strong>formabilidad que son a<strong>de</strong>más muy perman<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el<br />

tiempo y especialm<strong>en</strong>te muy poco <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> agua que el conjunto t<strong>en</strong>ga o<br />

adquiera. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> fi<strong>no</strong>s arcillosos el pa<strong>no</strong>rama es muy difer<strong>en</strong>te, cuando<br />

estos <strong>suelos</strong> fi<strong>no</strong>s con una estructura interna abierta, con un alto volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> vacíos, hace que estos<br />

<strong>suelos</strong> t<strong>en</strong>gan una compacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>formación mucho más alta. Si los <strong>suelos</strong> fi<strong>no</strong>s están <strong>saturados</strong> <strong>de</strong><br />

agua, al ser objeto <strong>de</strong> presión son proclives al f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> <strong>de</strong> consolidación que induce al agua salir <strong>de</strong>l<br />

conjunto comprimi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l suelo dando lugar a <strong>de</strong>formaciones muy importantes. En<br />

<strong>suelos</strong> fi<strong>no</strong>s parcialm<strong>en</strong>te <strong>saturados</strong>, <strong>la</strong> presión externa produce <strong>de</strong>formaciones que disminuy<strong>en</strong> los<br />

huecos, <strong>la</strong>s estructuras comprimidas, al cesar <strong>la</strong> presión externa y al absorber agua ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a disipar los<br />

estados <strong>de</strong> t<strong>en</strong>sión superficial actuantes <strong>en</strong>tre el agua que ocupaba parcialm<strong>en</strong>te los vacíos y <strong>la</strong>s<br />

partícu<strong>la</strong>s cristalinas <strong>de</strong>l suelo, liberando <strong>en</strong>ergía que permite que <strong>la</strong> estructura se expanda, <strong>de</strong> manera<br />

que los <strong>suelos</strong> arcillosos son muy proclives a <strong>la</strong> compresión o a <strong>la</strong> expansión cuando se les cambia su<br />

grado <strong>de</strong> saturación. En cualquier caso <strong>la</strong> estabilidad volumétrica <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> fi<strong>no</strong>s está am<strong>en</strong>azada y<br />

pue<strong>de</strong>n ocurrir <strong>en</strong> ellos <strong>de</strong>formaciones volumétricas muy importantes, este comportami<strong>en</strong>to<br />

2


Capítulo 1 Introducción y objetivos<br />

volumétrico que ocurre <strong>en</strong> los <strong>suelos</strong> fi<strong>no</strong>s parcialm<strong>en</strong>te <strong>saturados</strong> se discutirán <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes<br />

apartados.<br />

En vista <strong>de</strong> que los <strong>suelos</strong> compactados (materiales gruesos y fi<strong>no</strong>s) se consi<strong>de</strong>ran <strong>suelos</strong> artificiales <strong>no</strong><br />

<strong>saturados</strong>, u<strong>no</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong> este trabajo será el pres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s principales características <strong>de</strong>l<br />

comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>.<br />

Para ello cabe m<strong>en</strong>cionar que <strong>la</strong> Mecánica <strong>de</strong>l Suelo se <strong>de</strong>sarrolló inicialm<strong>en</strong>te para estudiar los <strong>suelos</strong><br />

<strong>saturados</strong>. Los estudios <strong>de</strong> estos <strong>suelos</strong> han sido abundantes, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos<br />

y <strong>de</strong> clima húmedo que han ofrecido gran<strong>de</strong>s aportaciones al co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su comportami<strong>en</strong>to. El<br />

caso más g<strong>en</strong>eral <strong>no</strong> saturado ha sufrido un <strong>de</strong>sarrollo <strong>no</strong>tablem<strong>en</strong>te más l<strong>en</strong>to. Han sido aducidas <strong>en</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes ocasiones <strong>la</strong>s razones por <strong>la</strong>s que esto ha sido así (Fredlund, 1979; Alonso & Lloret, 1985).<br />

Al hecho evi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> que por ser un estado más g<strong>en</strong>eral, el caso <strong>no</strong> saturado p<strong>la</strong>ntea mayores<br />

problemas <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to, se pue<strong>de</strong>n añadir los sigui<strong>en</strong>tes factores como justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor<br />

l<strong>en</strong>titud <strong>en</strong> su estudio:<br />

1. Los <strong>suelos</strong> <strong>saturados</strong> son abundantes, sobretodo <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos y <strong>de</strong> clima temp<strong>la</strong>do<br />

que mayor aportación han ofrecido a <strong>la</strong> Mecánica <strong>de</strong> Suelos.<br />

2. El estudio <strong>de</strong>l suelo <strong>no</strong> saturado, respecto al suelo saturado, comporta el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevas<br />

variables <strong>de</strong> esfuerzo, como <strong>la</strong> succión, que pue<strong>de</strong>n afectar consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te a su<br />

comportami<strong>en</strong>to, p<strong>la</strong>nteando a<strong>de</strong>más problemas <strong>de</strong> flujo muy <strong>no</strong> lineales y <strong>de</strong> compleja solución<br />

con tres fases, sólida, líquida y gaseosa.<br />

3. En el caso <strong>no</strong> saturado <strong>no</strong> ha sido posible <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l Principio <strong>de</strong> los Esfuerzos Efectivos tal<br />

y como se realiza para el caso saturado, <strong>en</strong> el que repres<strong>en</strong>ta un marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia correcto y útil.<br />

4. La situación saturada ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a ser <strong>la</strong> pésima <strong>en</strong> estado <strong>de</strong> rotura, si<strong>en</strong>do <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral previsible el<br />

paso por dicha situación a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l periodo <strong>de</strong> proyecto que <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to dado se esté<br />

consi<strong>de</strong>rando.<br />

En resum<strong>en</strong>, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que <strong>no</strong> ha resultado “r<strong>en</strong>table” abordar el estudio <strong>de</strong>l suelo <strong>no</strong> saturado<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista g<strong>en</strong>eral por cuanto a <strong>la</strong> complejidad asociada a dicho estudio se ha unido <strong>la</strong> falta<br />

<strong>de</strong> riesgo que comporta <strong>en</strong> rotura consi<strong>de</strong>rar únicam<strong>en</strong>te el estado saturado, por quedar <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido<br />

<strong>de</strong>l <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad.<br />

3


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

Ello ha originado una falta <strong>de</strong> base teórica que ha sido suplida, cuando ha sido necesario (estructuras<br />

con alto riesgo, terre<strong>no</strong>s muy expansivos, etc.), por estudios específicos. Por esta causa <strong>la</strong> Mecánica <strong>de</strong><br />

Suelos <strong>no</strong> Saturado ha sido durante años el conjunto <strong>de</strong> co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>tos empíricos y casuísticos<br />

<strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> dichos estudios, que han sido los que se han aplicado <strong>en</strong> diseño y proyectos <strong>de</strong> estructuras.<br />

Sin embargo, <strong>en</strong> ocasiones es también <strong>de</strong> interés o incluso crítico el co<strong>no</strong>cer <strong>la</strong>s <strong>de</strong>formaciones que<br />

pue<strong>de</strong> sufrir un suelo al verse sometido a estados <strong>de</strong> esfuerzos o ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>terminados. Si a esto se<br />

le une el hecho <strong>de</strong> que gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie terrestre está <strong>en</strong> estado <strong>no</strong> saturado o pue<strong>de</strong> estarlo,<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s variaciones climáticas o por <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l hombre, existi<strong>en</strong>do incluso zonas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong><br />

condición <strong>de</strong> saturación <strong>no</strong> es ni tan siquiera previsible, resulta evi<strong>de</strong>nte el interés <strong>en</strong> llegar a mo<strong>de</strong>los<br />

g<strong>en</strong>erales que permitan el tratami<strong>en</strong>to sistemático <strong>de</strong> estos <strong>suelos</strong>. Como datos significativos se pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> cuarta parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie terrestre <strong>de</strong> los Estados Unidos está cubierta por <strong>suelos</strong> que<br />

pue<strong>de</strong>n p<strong>la</strong>ntear problemas <strong>de</strong> expansión (Holtz, 1980) y que el 80 % <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie terrestre emergida<br />

se ve sometida a procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación a causa <strong>de</strong> los estados climatológicos o <strong>de</strong> otro orig<strong>en</strong><br />

(vegetación, etc.) (Fredlund, 1985) <strong>de</strong> los que <strong>en</strong> más <strong>de</strong>l 50 % estos procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación pue<strong>de</strong>n ser<br />

altam<strong>en</strong>te significativos <strong>en</strong> su comportami<strong>en</strong>to. Prueba <strong>de</strong> ello, y que permite incluso una evaluación<br />

económica <strong>de</strong>l problema, son los daños provocados por <strong>suelos</strong> expansivos sobre estructuras cim<strong>en</strong>tadas<br />

sobre ellos. Difer<strong>en</strong>tes autores han estimado los costes <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reparaciones que se han t<strong>en</strong>ido<br />

que realizar por causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> suelo. Jones y Holtz (1973) evalúan que dichos<br />

costes repres<strong>en</strong>taron <strong>en</strong> los Estados Unidos u<strong>no</strong>s 2,250 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res anuales durante los<br />

primeros años <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los 70, <strong>de</strong>stacando 1,140 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res <strong>en</strong> reparaciones <strong>de</strong><br />

carreteras y calles y 300 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res <strong>en</strong> reparaciones <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das unifamiliares.<br />

Por ello, se les ha <strong>de</strong><strong>no</strong>minado <strong>suelos</strong> problemáticos, especiales o <strong>no</strong> conv<strong>en</strong>cionales, a los <strong>suelos</strong><br />

residuales, <strong>suelos</strong> co<strong>la</strong>psables y los <strong>suelos</strong> expansivos, que son ejemplos <strong>de</strong> materiales pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estos <strong>suelos</strong> están sujetos a cambios <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> natural (variaciones<br />

climáticas) o artificial (actividad humana), que causan importantes modificaciones <strong>en</strong> su capacidad<br />

portante (resist<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>formabilidad). Por ello, es preciso compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el comportami<strong>en</strong>to geotécnico<br />

<strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> naturales y artificiales (<strong>suelos</strong> compactados, relle<strong>no</strong>s <strong>de</strong> escombros) <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> a fin <strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r pre<strong>de</strong>cir, prev<strong>en</strong>ir o minimizar acci<strong>de</strong>ntes naturales (inestabilidad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s, procesos <strong>de</strong> erosión<br />

y as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos).<br />

4


Capítulo 1 Introducción y objetivos<br />

Por tal motivo, el estudio <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> ha sido objeto <strong>de</strong> numerosos<br />

trabajos <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Mecánica <strong>de</strong> Suelos tradicional a los problemas geotécnicos que se p<strong>la</strong>ntean <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> material. A<br />

pesar <strong>de</strong> los trabajos publicados sobre este tema, aún falta información sobre diversos aspectos <strong>de</strong> estos<br />

materiales que pueda contribuir a un mejor <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to que pres<strong>en</strong>tan estos<br />

<strong>suelos</strong> fr<strong>en</strong>te a cambios <strong>de</strong> esfuerzos y <strong>de</strong> succión. Por ejemplo, el principio <strong>de</strong> los esfuerzos efectivos,<br />

que constituye u<strong>no</strong> <strong>de</strong> los puntos básicos <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l suelo saturado, cuando se aplica a los<br />

<strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> pres<strong>en</strong>ta dificulta<strong>de</strong>s que todavía <strong>no</strong> están totalm<strong>en</strong>te resueltas. En <strong>la</strong> actualidad se<br />

consi<strong>de</strong>ra aún escaso el co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to que se ti<strong>en</strong>e sobre este tema, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> complejidad y gran<br />

cantidad <strong>de</strong> factores que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> el mismo. Los problemas que <strong>en</strong>traña el co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> nuevas variables <strong>de</strong> esfuerzos, como <strong>la</strong> succión, los f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s <strong>de</strong> histéresis, respecto a<br />

los cambios <strong>de</strong> humedad, los f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s acop<strong>la</strong>dos hidro–mecánicos, los problemas <strong>de</strong> flujo <strong>no</strong> lineales<br />

y otros aspectos <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos <strong>suelos</strong> han llevado a mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría<br />

<strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> los estudios y proyectos geotécnicos.<br />

Los <strong>suelos</strong> artificiales <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>, como el caso <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> compactados para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />

obras <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería civil ha sido frecu<strong>en</strong>te a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia. A pesar <strong>de</strong> que el comportami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> estos <strong>suelos</strong> ha sido estudiado por numerosos autores, es necesario continuar con <strong>la</strong> sistematización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> información disponible sobre los mismos para po<strong>de</strong>r pre<strong>de</strong>cir con sufici<strong>en</strong>te aproximación su<br />

comportami<strong>en</strong>to y <strong>en</strong>focar racionalm<strong>en</strong>te el diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong>. Des<strong>de</strong> un punto<br />

<strong>de</strong> vista práctico, el estudio experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> compactados al igual que el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un marco conceptual <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo constitutivo que permita simu<strong>la</strong>r el comportami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> dichos <strong>suelos</strong> (<strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>) fr<strong>en</strong>te a cambios <strong>de</strong> succión y <strong>de</strong> esfuerzo es <strong>de</strong> gran interés <strong>en</strong><br />

el campo <strong>de</strong> obras <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería, como <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong> con retos a resolver problemas<br />

<strong>de</strong> estabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ras naturales y talu<strong>de</strong>s, construcción <strong>de</strong> terrapl<strong>en</strong>es, empujes <strong>de</strong> tierras contra toda<br />

c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ret<strong>en</strong>ción, cim<strong>en</strong>taciones para pu<strong>en</strong>tes y obras viales y presas <strong>de</strong> tierra,<br />

constituy<strong>en</strong> un catálogo cuya so<strong>la</strong> <strong>en</strong>umeración fundam<strong>en</strong>ta lo dicho.<br />

5


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

1.2 Objetivo<br />

El objetivo <strong>de</strong> este trabajo es pres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mecánica <strong>de</strong> Suelos <strong>no</strong> Saturados para el<br />

diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras que conforman <strong>la</strong>s Vías Terrestres, con ello contribuir a mejorar <strong>la</strong> seguridad,<br />

calidad, mo<strong>de</strong>rnidad, confiabilidad y efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s infraestructuras <strong>de</strong> manera sustancial y reducir<br />

los costes <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s obras <strong>de</strong> infraestructura <strong>de</strong>l transporte ya exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

nuestro país y a optimizar los trabajos necesarios para el proyecto y construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas obras,<br />

tomando <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración los impactos <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad y el medio ambi<strong>en</strong>te.<br />

6


2.1 Introducción<br />

CAPÍTULO 2 COMPORTAMIENTO DE SUELOS<br />

NO SATURADOS. ESTADO<br />

DEL CONOCIMIENTO<br />

Durante muchos años los estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> pusieron especial énfasis <strong>en</strong> los <strong>suelos</strong><br />

<strong>saturados</strong>, quedando los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> relegados a un segundo p<strong>la</strong><strong>no</strong>, a pesar <strong>de</strong> que ext<strong>en</strong>sas<br />

regiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra están cubiertas por ellos. Dudley (1970) com<strong>en</strong>tó que ya Terzaghi había l<strong>la</strong>mado <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción sobre <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> a experim<strong>en</strong>tar cambios <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> cuando se<br />

inundaban. Hoy <strong>en</strong> día se ti<strong>en</strong>e un co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to muy bue<strong>no</strong> <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong><br />

<strong>saturados</strong> existi<strong>en</strong>do mo<strong>de</strong>los mecánicos que permit<strong>en</strong> explicar <strong>de</strong> forma conjunta todos los<br />

comportami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>formación volumétrica y al corte. Sin embargo, existe una mayor<br />

escasez <strong>de</strong> información y co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> parcialm<strong>en</strong>te <strong>saturados</strong>. Es posible<br />

que este hecho sea <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> gran ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>saturados</strong> sedim<strong>en</strong>tarios <strong>en</strong> países con clima<br />

temp<strong>la</strong>do. También por el <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> presiones efectivas <strong>de</strong> Terzaghi, que permite<br />

explicar <strong>de</strong> una forma s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>saturados</strong>. Sin embargo exist<strong>en</strong> muchas<br />

condiciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>no</strong> se alcanza <strong>la</strong> saturación. Es más, los <strong>suelos</strong> parcialm<strong>en</strong>te <strong>saturados</strong> son los<br />

más frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> muchas regiones áridas y semiáridas. Gran parte <strong>de</strong> los comportami<strong>en</strong>tos que<br />

experim<strong>en</strong>ta un suelo parcialm<strong>en</strong>te saturado están re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>de</strong>formación volumétrica. Por<br />

este motivo, sobre todo también asociado a <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> compactados, es por el que<br />

se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do fórmu<strong>la</strong>s y mo<strong>de</strong>los que tratan <strong>de</strong> explicar esta faceta <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to.<br />

Por otra parte hay una gran diversidad <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> parcialm<strong>en</strong>te <strong>saturados</strong>, muchos <strong>de</strong> ellos con<br />

características o comportami<strong>en</strong>tos particu<strong>la</strong>res, como arcil<strong>la</strong>s expansivas muy plásticas (con expansión<br />

y retracción <strong>en</strong> ciclos <strong>de</strong> mojado y secado), <strong>de</strong>pósitos aluviales (<strong>suelos</strong> co<strong>la</strong>psables cuando pres<strong>en</strong>tan<br />

una estructura abierta), coluviales y eólicos, <strong>suelos</strong> compactados, etc. Muchos <strong>de</strong> estos problemas se<br />

han tratado <strong>de</strong> resolver y estudiar por separado como un problema especial, tal y como seña<strong>la</strong>n Alonso<br />

et al. (1987). Sin embargo, los mismos autores, propon<strong>en</strong> un estudio global <strong>de</strong> dichos <strong>suelos</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

perspectiva <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to contro<strong>la</strong>do por <strong>la</strong> succión, como nexo <strong>de</strong> unión <strong>en</strong>tre los <strong>suelos</strong><br />

parcialm<strong>en</strong>te <strong>saturados</strong>.


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

Varios investigadores han escrito estados <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to sobre <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> y <strong>en</strong>tre ellos están<br />

los trabajos <strong>de</strong> Dudley (1970), Aitchison (1973), Fredlund (1975, 1976, 1977, 1985), Justo et al.,<br />

(1984), Jiménez Sa<strong>la</strong>s (1986), Escario et al. (1986, 1987, 1989), De<strong>la</strong>ge et al. (1987), Alonso et al.<br />

(1987).<br />

Los f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s más característicos <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l suelo <strong>no</strong> saturado son los re<strong>la</strong>cionados con<br />

sus <strong>de</strong>formaciones volumétricas al modificar el grado <strong>de</strong> saturación. Estas <strong>de</strong>formaciones pue<strong>de</strong>n ser<br />

positivas (co<strong>la</strong>pso) o negativas (expansión). El comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> es función<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l suelo, que varia consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> varios factores (procesos <strong>de</strong><br />

formación), el grado <strong>de</strong> saturación y <strong>la</strong> distribución granulométrica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s.<br />

2.1.1 Reseña histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong><br />

La evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> pue<strong>de</strong> dividirse <strong>en</strong> tres periodos. En el primer<br />

periodo, antes <strong>de</strong> 1965, muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones llevadas a cabo <strong>en</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> fueron<br />

realizadas para investigar <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> los esfuerzos efectivos para los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong><br />

(por ejemplo Bishop, 1959 y Aitchison, 1960). Durante este periodo el concepto <strong>de</strong> los esfuerzos<br />

efectivos fue modificado con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> analizar el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>.<br />

En el segundo periodo, <strong>de</strong> 1965 a 1987, muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones se realizaron con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong><br />

investigar <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> usar dos variables <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> esfuerzos <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> una (por ejemplo<br />

Matyas y Radhakrishna, 1968 y Fredlund, 1979). El esfuerzo “esfuerzo neto” (esfuerzo total me<strong>no</strong>s<br />

presión <strong>de</strong> aire <strong>de</strong> poros) y “succión” (presión <strong>de</strong> aire <strong>de</strong> poros me<strong>no</strong>s presión <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> poros) se<br />

trataron como <strong>la</strong>s dos variables <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> esfuerzo. Durante este periodo se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron estructuras<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes para mo<strong>de</strong><strong>la</strong>r comportami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el cambio <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> y <strong>de</strong> corte <strong>en</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong><br />

<strong>saturados</strong> <strong>en</strong> térmi<strong>no</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos variables <strong>de</strong> estado esfuerzo. Sin embargo el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

cambio <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> y <strong>de</strong> corte se trataron por separado.<br />

En el tercer periodo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1987, varios investigadores han estudiado el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong><br />

<strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> térmi<strong>no</strong>s <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong>l estado crítico y tratando <strong>de</strong> investigar el límite elástico <strong>de</strong> los<br />

<strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> cuando el suelo es sometido a un ciclo <strong>de</strong> carga y <strong>de</strong>scarga (Alonso et al. 1990).<br />

8


Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

Hasta <strong>en</strong>tonces el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> y <strong>de</strong> corte <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> se<br />

había tratado separadam<strong>en</strong>te. En investigaciones reci<strong>en</strong>tes se ha com<strong>en</strong>zado a <strong>en</strong><strong>la</strong>zar el<br />

comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> y <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia al corte <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollándose mo<strong>de</strong>los e<strong>la</strong>stoplásticos. Asimismo ha surgido una evolución <strong>en</strong> los aparatos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>boratorio que ha permitido medir <strong>en</strong> forma más precisa estos comportami<strong>en</strong>tos.<br />

2.2 El suelo <strong>no</strong> saturado. G<strong>en</strong>eralida<strong>de</strong>s<br />

2.2.1 Orig<strong>en</strong><br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta su orig<strong>en</strong>, los <strong>suelos</strong> parcialm<strong>en</strong>te <strong>saturados</strong> pue<strong>de</strong>n ser naturales o artificiales.<br />

Respecto a los primeros se han <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> <strong>la</strong> bibliografía una gran variedad <strong>de</strong> ejemplos tanto <strong>en</strong> <strong>suelos</strong><br />

sedim<strong>en</strong>tarios (eólicos, aluviales, coluviales, etc.), como <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> residuales <strong>la</strong>teríticos y saprolíticos.<br />

Gran parte <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> sedim<strong>en</strong>tario se han <strong>de</strong>positado <strong>en</strong> ambi<strong>en</strong>tes acuosos, quedando inicialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>saturados</strong> y posteriorm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>secados <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s circunstancias ambi<strong>en</strong>tales. Estos <strong>suelos</strong> abundan <strong>en</strong><br />

lugares <strong>de</strong> clima árido y semi–árido, <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s estaciones son muy marcadas con periodos secos<br />

prolongados. Según diversos autores, estos lugares ocupan cerca <strong>de</strong>l 30 % <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tierra.<br />

Respecto a los <strong>suelos</strong> residuales, su formación está asociada a los ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> meteorización y el tipo <strong>de</strong><br />

roca matriz. Los <strong>suelos</strong> tropicales <strong>la</strong>teríticos y saprolíticos, frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te están <strong>en</strong> estado <strong>no</strong> saturado,<br />

<strong>de</strong>bido a sus características <strong>de</strong> alta permeabilidad y <strong>la</strong>s condiciones climáticas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran (Vaughan, 1985). Estos <strong>suelos</strong> son originados por <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sa y profunda <strong>de</strong>scomposición <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> roca matriz, bajo condiciones climáticas y biológicas que prevalec<strong>en</strong> <strong>en</strong> los trópicos. Por otra parte,<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> artificiales se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los <strong>suelos</strong> compactados ext<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te utilizados <strong>en</strong> obras<br />

<strong>de</strong> tierra (presas, terrapl<strong>en</strong>es, etc.), que <strong>de</strong>bido a su naturaleza son <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Según Bar<strong>de</strong>n<br />

(1965) es razonable aceptar ciertas similitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre los <strong>suelos</strong> compactados y los<br />

<strong>suelos</strong> naturales <strong>de</strong>secados.<br />

Los f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s más característicos <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l suelo <strong>no</strong> saturado se re<strong>la</strong>cionan con sus<br />

<strong>de</strong>formaciones volumétricas al modificar el grado <strong>de</strong> saturación. Estas <strong>de</strong>formaciones pue<strong>de</strong>n ser tanto<br />

positivas, <strong>en</strong> cuyo caso se produce un co<strong>la</strong>pso, como negativas, <strong>en</strong> cuyo caso se produce una expansión.<br />

Según Aitchison (1973), tanto el co<strong>la</strong>pso como <strong>la</strong> expansión pue<strong>de</strong>n ser consi<strong>de</strong>rados como procesos <strong>de</strong><br />

9


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

inestabilidad estructural, <strong>de</strong>bido a que induc<strong>en</strong> discontinuida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>formacional<br />

<strong>de</strong>l suelo al variar <strong>la</strong>s condiciones ambi<strong>en</strong>tales (ejemplo cambios <strong>de</strong> humedad), sin modificación <strong>de</strong>l<br />

estado <strong>de</strong> esfuerzo exterior. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> estos <strong>suelos</strong> para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el<br />

comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> parcialm<strong>en</strong>te <strong>saturados</strong>, se pres<strong>en</strong>tan a continuación algu<strong>no</strong>s aspectos<br />

refer<strong>en</strong>tes a su orig<strong>en</strong>.<br />

Respecto a los <strong>suelos</strong> i<strong>de</strong>ntificados con estructura pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te co<strong>la</strong>psable, éstos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> orig<strong>en</strong><br />

bastante variable. Aunque los más ext<strong>en</strong>didos son los <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> eólico (loes y ar<strong>en</strong>a eólica) se han<br />

observado co<strong>la</strong>psos <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> aluviales, coluviales, residuales o <strong>en</strong> relle<strong>no</strong>s compactados (Dudley,<br />

1970). La s<strong>en</strong>sibilidad al co<strong>la</strong>pso es graduada según el tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>pósito, <strong>de</strong> tal forma que los <strong>suelos</strong> <strong>de</strong><br />

orig<strong>en</strong> eólico son, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral más prop<strong>en</strong>sos al co<strong>la</strong>pso que los aluviales. Sin embargo, Aitchison<br />

(1973) indica que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l lugar pue<strong>de</strong>n existir importantes variaciones. De forma g<strong>en</strong>eral se<br />

observa que el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> un suelo es <strong>de</strong> poca ayuda para co<strong>no</strong>cer su pot<strong>en</strong>cialidad <strong>en</strong> co<strong>la</strong>psar.<br />

Aitchison (1973) indica lo ina<strong>de</strong>cuado <strong>en</strong> <strong>de</strong>finir un suelo como co<strong>la</strong>psable, sin que antes se haya<br />

<strong>de</strong>finido una estructura que a su vez <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> porosimetría, <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> saturación y <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong><br />

esfuerzos al que esté sometido.<br />

En cuanto a los <strong>suelos</strong> pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te expansivos, hay que re<strong>la</strong>cionar su orig<strong>en</strong> a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

partícu<strong>la</strong>s arcillosas que puedan provocar esta expansión. Habitualm<strong>en</strong>te se consi<strong>de</strong>ran tres minerales<br />

arcillosos: montmorillonita, illita y caolinita; que por su abundancia respecto a otros se les consi<strong>de</strong>ra<br />

como básicos para efecto <strong>de</strong> estudiar este f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>. Según Schreiner (1987), <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> estos<br />

minerales es una amplia gama <strong>de</strong> rocas ígneas básicas incluy<strong>en</strong>do rocas volcánicas y <strong>la</strong>vas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que<br />

<strong>la</strong>s más frecu<strong>en</strong>tes son los basaltos, si bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> algún caso ha sido el granito. La montmorillonita<br />

necesita un medio alcali<strong>no</strong> como factor imprescindible y se g<strong>en</strong>era habitualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> zonas áridas con<br />

poco dr<strong>en</strong>aje y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia con alta conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> cationes y minerales. La caolinita se produce<br />

con pH más bajo y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas más dr<strong>en</strong>adas y con me<strong>no</strong>res conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> cationes. Por esta<br />

razón <strong>la</strong> montmorillonita abunda <strong>en</strong> valles y zonas <strong>de</strong>primidas y <strong>la</strong> caolinita <strong>en</strong> lugares con mayores<br />

p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. La ilita, por su parte, precisa para su formación un pH ligeram<strong>en</strong>te alcali<strong>no</strong>.<br />

10


2.2.2 Fases compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> un suelo <strong>no</strong> saturado<br />

Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

El suelo parcialm<strong>en</strong>te saturado es un sistema trifásico compuesto por sólidos, líquidos y gases. Las<br />

re<strong>la</strong>ciones exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre estas fases y los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l suelo, según Yoshimi y Osterberg (1963),<br />

están pres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fig. 2.1 <strong>de</strong> forma resumida. Contrariam<strong>en</strong>te a lo expuesto con anterioridad,<br />

Fredlund y Morg<strong>en</strong>stern (1977) han propuesto una cuarta fase, consi<strong>de</strong>rando a <strong>la</strong> interfase <strong>en</strong>tre el aire<br />

libre y el agua libre como una fase in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. Aduc<strong>en</strong> que esta interfase, formada por una pelícu<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> escasas molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> espesor, ti<strong>en</strong>e propieda<strong>de</strong>s distintas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l agua y el aire a <strong>la</strong>s que separa.<br />

En su análisis <strong>de</strong> esfuerzos, dichos autores consi<strong>de</strong>ran que dos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fases se equilibran bajo <strong>la</strong>s<br />

presiones aplicadas (partícu<strong>la</strong>s sólidas y “membrana contráctil”) y <strong>la</strong>s otras dos fases fluy<strong>en</strong> bajo <strong>la</strong>s<br />

presiones aplicadas (aire y agua). Por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones peso–volum<strong>en</strong> se consi<strong>de</strong>ra el suelo<br />

como un sistema trifásico, incluy<strong>en</strong>do el peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> membrana como parte <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong>l agua y <strong>no</strong><br />

consi<strong>de</strong>rando su volum<strong>en</strong>. En este trabajo se consi<strong>de</strong>ra el suelo como un sistema trifásico compuesto<br />

por un esqueleto sólido, con poros relle<strong>no</strong>s <strong>de</strong> agua y aire, <strong>no</strong> consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

membrana “contráctil” <strong>de</strong> forma in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. El co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interacciones exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s tres fases <strong>de</strong>l sistema constituye el punto básico para el <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l suelo<br />

<strong>no</strong> saturado. A continuación serán com<strong>en</strong>tados brevem<strong>en</strong>te algu<strong>no</strong>s aspectos básicos refer<strong>en</strong>tes a cada<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fases constituy<strong>en</strong>tes.<br />

Agua<br />

Aire<br />

Partícu<strong>la</strong>s sólidas<br />

Sales Disueltas<br />

adsorbida<br />

libre<br />

vapor<br />

libre<br />

disuelto<br />

Fase sólida<br />

Fase gaseosa<br />

Fase líquida<br />

Figura 2.1 Compon<strong>en</strong>tes principales <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong> un suelo <strong>no</strong> saturado (Yoshimi &<br />

Osterberg, 1963).<br />

11


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

2.2.2.1 Fase sólida<br />

Las partícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> suelo, que compon<strong>en</strong> <strong>la</strong> fase sólida, pue<strong>de</strong>n pres<strong>en</strong>tar características altam<strong>en</strong>te<br />

variables <strong>de</strong> unas a otras. Propieda<strong>de</strong>s como su tamaño (granulometría), forma, textura, composición<br />

mineralógica, configuración cristalográfica, etc., pue<strong>de</strong>n ser fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su comportami<strong>en</strong>to<br />

(Josa, 1988). Es co<strong>no</strong>cida, por ejemplo, <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s cargas eléctricas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s,<br />

su capacidad <strong>de</strong> cambio catiónico o <strong>la</strong> formación y variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa doble difusa. La estructura <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s sólidas es especialm<strong>en</strong>te importante <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>en</strong> estado <strong>no</strong> saturado <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />

influ<strong>en</strong>cia que ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> el efecto <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> esfuerzos provocado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s interfases <strong>en</strong>tre dichas<br />

partícu<strong>la</strong>s, el agua y aire. Así, por ejemplo, <strong>la</strong> compactación por el <strong>la</strong>do seco o húmedo <strong>de</strong>l óptimo<br />

pue<strong>de</strong> producir estructuras distintas con <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>te respuesta difer<strong>en</strong>ciada.<br />

En ocasiones fracciones <strong>de</strong>l suelo que pue<strong>de</strong>n ser pequeñas condicionan su comportami<strong>en</strong>to conjunto,<br />

como es el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s arcillosas (Gibbs et al., 1960). A veces <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s arcillosas se<br />

aglomeran <strong>en</strong> “partícu<strong>la</strong>s” elem<strong>en</strong>tales mayores que son <strong>la</strong>s que originan una <strong>de</strong>terminada respuesta <strong>de</strong>l<br />

suelo (Jiménez Sa<strong>la</strong>s, 1958). Sankaran y V<strong>en</strong>kateshwar Rao (1973), por ejemplo, distingu<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

partícu<strong>la</strong>s propiam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong>, los cristales <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong> compuestos por varias partícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong><br />

dispuestas parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te, los agregados <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong> y los conglomerados <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong>, estos 3 últimos<br />

susceptibles <strong>de</strong> ser modificados <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> factores <strong>de</strong> esfuerzos.<br />

Diversos autores han realizado estudios <strong>de</strong> porosimetría <strong>en</strong> varios tipos <strong>de</strong> <strong>suelos</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> arcillosos hasta<br />

are<strong>no</strong>sos (Sridaharan et al., 1971; Juang y Holtz, 1986; Romero, 1999). Se observa <strong>en</strong> ellos que<br />

muchos <strong>suelos</strong> residuales o compactados por el <strong>la</strong>do seco <strong>de</strong>l óptimo pres<strong>en</strong>tan una distribución<br />

bimodal <strong>de</strong> tamaño <strong>de</strong> poros, acor<strong>de</strong> con estructuras formadas por agregados <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s elem<strong>en</strong>tales<br />

(porosidad interna y externa a dichos agregados). En procesos <strong>de</strong> secado <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> suelo se<br />

observan disminuciones <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> b<strong>la</strong>ndos, y <strong>no</strong> <strong>en</strong> suelo puram<strong>en</strong>te granu<strong>la</strong>res, lo cual es<br />

explicado y comprobado por estudios <strong>de</strong> porosimetría asociando dicha <strong>de</strong>formación a los propios<br />

agregados <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s (inexist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> granu<strong>la</strong>res) al cambiar <strong>de</strong> volum<strong>en</strong>.<br />

En consecu<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l suelo es un factor <strong>de</strong> gran importancia para pre<strong>de</strong>cir su respuesta y se<br />

pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> acuerdo con Lambe y Whitman (1968), que el co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> sus<br />

partícu<strong>la</strong>s individuales, si bi<strong>en</strong> proporciona un co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to básico <strong>de</strong> su comportami<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong>e pocas<br />

12


Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

re<strong>la</strong>ciones útiles con él. De todo ello se <strong>de</strong>duce <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er el comportami<strong>en</strong>to<br />

macroestructural <strong>de</strong>l suelo a partir <strong>de</strong> sus propieda<strong>de</strong>s microestructurales. Se han e<strong>la</strong>borado, sin<br />

embargo mo<strong>de</strong>los que re<strong>la</strong>cionan u<strong>no</strong> y otro nivel <strong>en</strong> aspectos parciales.<br />

En el caso <strong>de</strong> los materiales granu<strong>la</strong>res se han e<strong>la</strong>borado también mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />

parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>raciones microestructurales (Cundall y Strack, 1979; Kitamura, 1981), aunque<br />

todos ellos estudian el suelo <strong>en</strong> estado totalm<strong>en</strong>te seco. Sin embargo, han aparecido los primeros<br />

mo<strong>de</strong>los <strong>en</strong> los que el suelo es ya consi<strong>de</strong>rado <strong>en</strong> estado parcialm<strong>en</strong>te saturado (Gili, 1988) y con los<br />

que es posible reproducir f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s específicos <strong>de</strong> estos <strong>suelos</strong> como el co<strong>la</strong>pso estructural.<br />

2.2.2.2 Fase líquida<br />

La fase líquida <strong>la</strong> compone fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te el agua. Químicam<strong>en</strong>te esta agua se pue<strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificar <strong>en</strong><br />

tres tipos: el agua higroscópica, adsorbida <strong>en</strong> <strong>la</strong> partícu<strong>la</strong> o formando parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa doble difusa, que<br />

<strong>no</strong> pue<strong>de</strong> ser separada por acciones hidrodinámicas, el agua capi<strong>la</strong>r, condicionada por <strong>la</strong>s fuerzas<br />

capi<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l suelo, y el agua gravitacional, que pue<strong>de</strong> ser separada <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje libre por<br />

gravedad. Las dos últimas son <strong>la</strong>s que se pue<strong>de</strong>n mover por acciones hidrodinámicas (agua libre)<br />

(Lambe, 1958).<br />

El agua pue<strong>de</strong> cont<strong>en</strong>er sales disueltas que aportan cationes a <strong>la</strong> capa doble difusa. Es co<strong>no</strong>cida <strong>la</strong><br />

influ<strong>en</strong>cia que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia y calidad <strong>de</strong> estos cationes pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l suelo,<br />

pudi<strong>en</strong>do provocar <strong>no</strong>tables variaciones volumétricas o <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia. Skempton y Northey (1952)<br />

indican como <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> sales <strong>en</strong> el agua intersticial pue<strong>de</strong>n provocar altas s<strong>en</strong>sitivida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el<br />

suelo, pudi<strong>en</strong>do provocar inestabilidad <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s masas <strong>de</strong> terre<strong>no</strong>. Determinadas sales adicionadas al<br />

agua intersticial pue<strong>de</strong>n estabilizar el suelo, como ocurre con el cloruro cálcico. Gokhale y<br />

Swaminathan (1973) expon<strong>en</strong> <strong>la</strong> estabilización acelerada <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> expansivos adicionando silicatos <strong>de</strong><br />

sodio hasta un 1%. En otros casos, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sales que cristalizan <strong>de</strong>bido, por ejemplo, a<br />

variaciones <strong>de</strong> temperatura o humedad, pue<strong>de</strong>n provocar <strong>de</strong>formaciones volumétricas in<strong>de</strong>seables <strong>de</strong>l<br />

suelo.<br />

13


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

2.2.2.3 Fase gaseosa<br />

La fase gaseosa está fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te compuesta por aire. Una característica importante <strong>de</strong>l aire es su<br />

compresibilidad, <strong>en</strong> contraste con <strong>la</strong> incompresibilidad con que habitualm<strong>en</strong>te se trata al agua. Como es<br />

sabido, el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los gases y concretam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre su volum<strong>en</strong>, <strong>la</strong> presión y <strong>la</strong><br />

temperatura, vi<strong>en</strong>e guiada por <strong>la</strong> ecuación <strong>de</strong>l virial, que para intervalos pequeños y niveles bajos <strong>de</strong><br />

presión pue<strong>de</strong> ser aproximada por <strong>la</strong> ley g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> los gases perfectos (Barrow, 1961).<br />

2.2.2.4 Interacción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s fases<br />

Exist<strong>en</strong> interacciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s fases líquidas y gaseosas. Por una parte el agua está <strong>en</strong> equilibrio con su<br />

vapor, que forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> fase gaseosa. La presión <strong>de</strong> vapor, o presión a <strong>la</strong> que el líquido y su vapor<br />

están <strong>en</strong> equilibrio <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> diversos factores como son <strong>la</strong> temperatura, <strong>la</strong> presión parcial <strong>de</strong>l aire o<br />

<strong>la</strong> curvatura <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l líquido (ecuación <strong>de</strong> Kelvin). Por otro <strong>la</strong>do, el aire pue<strong>de</strong> ser disuelto<br />

<strong>en</strong> parte por el agua, sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> H<strong>en</strong>ry (barrow, 1961).<br />

De este apartado se pue<strong>de</strong> concluir <strong>la</strong> gran dificultad que comporta el <strong>de</strong>ducir comportami<strong>en</strong>tos<br />

macroestructurales g<strong>en</strong>erales a partir <strong>de</strong> estudios microestructurales. En realidad es este un problema<br />

poco resuelto y que <strong>en</strong>traña una trem<strong>en</strong>da complejidad.<br />

2.2.3 C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong><br />

La estructura <strong>de</strong> un suelo <strong>no</strong> saturado <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l proceso por el cual el suelo ha llegado a ser <strong>no</strong><br />

saturado (por ejemplo secado <strong>de</strong> un suelo natural o compactación <strong>de</strong> relle<strong>no</strong>s). La estructura ti<strong>en</strong>e una<br />

influ<strong>en</strong>cia consi<strong>de</strong>rable <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l suelo <strong>no</strong> saturado. Por esta razón, los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong><br />

<strong>saturados</strong> g<strong>en</strong>erados por difer<strong>en</strong>tes procesos ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a pres<strong>en</strong>tar difer<strong>en</strong>tes formas <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos<br />

mecánicos. En <strong>suelos</strong> formados por un proceso dado, <strong>la</strong> estructura pue<strong>de</strong> variar consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te.<br />

Esta variación ocurre particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> relle<strong>no</strong>s <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong>s compactadas. La estructura <strong>de</strong> un relle<strong>no</strong><br />

<strong>de</strong> arcil<strong>la</strong> compactada <strong>no</strong> saturada cambia drásticam<strong>en</strong>te con el método <strong>de</strong> compactación, el grado <strong>de</strong><br />

compactación y el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> agua. Wroth y Houlsby (1985) propusieron tres tipos difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> tomando como base <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong>l fluido <strong>de</strong> fases.<br />

14


Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

1. Fase <strong>de</strong> aire discontinua y <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> agua continua (Fig. 2.2a). Este tipo <strong>de</strong> estructura se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un alto grado <strong>de</strong> saturación. En estos <strong>suelos</strong> el aire se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> burbujas discretas. Esta situación ocurre probablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una zona <strong>de</strong><br />

transición estrecha <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> naturales, sobre <strong>la</strong> zona saturada y bajo una zona con bajo grado <strong>de</strong><br />

saturación.<br />

2. Fases continuas <strong>de</strong> aire y agua (Fig. 2.2b). Este tipo <strong>de</strong> suelo <strong>no</strong> saturado se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>suelos</strong><br />

con un grado intermedio <strong>de</strong> saturación, este intervalo <strong>de</strong> grado <strong>de</strong> saturación se pres<strong>en</strong>ta: a) <strong>en</strong> una<br />

zona <strong>de</strong> transición <strong>en</strong> un <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> suelo natural; b) <strong>en</strong> relle<strong>no</strong>s compactados <strong>de</strong> gra<strong>no</strong>s fi<strong>no</strong>s<br />

(limo y arcil<strong>la</strong>s).<br />

3. Fase <strong>de</strong> aire continua y fase <strong>de</strong> agua discontinua (Fig. 2.2c). Este tipo <strong>de</strong> suelo <strong>no</strong> saturado se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> con bajos grados <strong>de</strong> saturación. Esto se pres<strong>en</strong>ta: a) <strong>en</strong> <strong>suelos</strong><br />

naturales cerca<strong>no</strong>s a <strong>la</strong> superficie y b) <strong>en</strong> algu<strong>no</strong>s relle<strong>no</strong>s compactados por ejemplo escolleras y<br />

pedrapl<strong>en</strong>es.<br />

a) Agua continua<br />

aire discontinua<br />

Fase sólida<br />

b) Agua continua<br />

aire continuo<br />

Fase <strong>de</strong> agua<br />

Fase <strong>de</strong> aire<br />

Figura 2.2 Estructura <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> (Wroth & Houlby, 1985).<br />

c) Agua discontinua<br />

aire continua<br />

15


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

La presión <strong>de</strong> aire <strong>de</strong> poros <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> es siempre mayor que <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> poros,<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> curvatura <strong>de</strong> <strong>la</strong> interfase aire–agua. En <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> bases <strong>de</strong> tierra que conti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

una fase <strong>de</strong> aire continua (puntos 2 y 3) <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> aire <strong>de</strong> poros será cero (igual a <strong>la</strong> presión<br />

atmosférica), <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> aire continua esta abierta a <strong>la</strong> atmósfera y <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> agua <strong>de</strong><br />

poros será negativa.<br />

2.2.4 Estructura <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong><br />

En este apartado serán tratados algu<strong>no</strong>s aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l suelo, principalm<strong>en</strong>te aquellos que<br />

afectan más significativam<strong>en</strong>te a sus propieda<strong>de</strong>s <strong>mecánica</strong>s hidráulicas. Su co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to permite una<br />

interpretación cualitativa <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l suelo. El térmi<strong>no</strong> estructura será referido aquí a <strong>la</strong><br />

distribución y ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s sólidas <strong>de</strong>l suelo.<br />

La estructura interna que pres<strong>en</strong>tan los <strong>suelos</strong> es un aspecto <strong>de</strong> gran importancia <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to<br />

mecánico <strong>de</strong> éstos. Así, por ejemplo bajo <strong>la</strong>s mismas condiciones <strong>de</strong> carga, para un suelo con una<br />

estructura abierta se produce un co<strong>la</strong>pso durante el mojado <strong>de</strong>l suelo, sin embargo, para el mismo suelo<br />

y <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> carga, pero con una estructura más compacta se pue<strong>de</strong> producir una expansión al<br />

mojarlo. Inicialm<strong>en</strong>te se trató <strong>de</strong> explicar el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s arcil<strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>rando que t<strong>en</strong>ían<br />

una estructura flocu<strong>la</strong>da, o una estructura dispersa, aplicando <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa doble difusa. Sin<br />

embargo estos conceptos se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron para dispersiones coloidales, y <strong>no</strong> pue<strong>de</strong>n aplicarse más que<br />

<strong>en</strong> casos muy particu<strong>la</strong>res, como por ejemplo, <strong>en</strong> arcil<strong>la</strong>s marinas. La teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa doble difusa<br />

trata <strong>de</strong> explicar <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> los contactos <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> estructura flocu<strong>la</strong>da (<strong>de</strong> tipo abierta,<br />

con numerosos contactos cara–bor<strong>de</strong>) o dispersa. Consi<strong>de</strong>rando esta teoría, <strong>la</strong>s caras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

arcil<strong>la</strong> están cargadas negativam<strong>en</strong>te, mi<strong>en</strong>tras que los bor<strong>de</strong>s, positiva y negativam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> este modo<br />

se g<strong>en</strong>eran los contactos cara–bor<strong>de</strong> o bor<strong>de</strong>–bor<strong>de</strong>.<br />

En <strong>la</strong> actualidad se consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> estructura interna <strong>de</strong>l suelo, <strong>de</strong> forma simplificada, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

tres tipos <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos (Alonso et al., 1987) que son: partícu<strong>la</strong>s elem<strong>en</strong>tales, agregados <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s,<br />

y poros. A partir <strong>de</strong> estos elem<strong>en</strong>tos se pue<strong>de</strong>n establecer tres estructuras fundam<strong>en</strong>tales que<br />

simplifican el conjunto <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s estructuras posibles (ver Fig. 2.3). Cuando <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s<br />

elem<strong>en</strong>tales están distribuidas <strong>de</strong> forma homogénea se consi<strong>de</strong>ra una estructura <strong>de</strong> tipo matricial, con<br />

16


Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

gra<strong>no</strong>s <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a ro<strong>de</strong>ados <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s arcillosas elem<strong>en</strong>tales creando una matriz. A veces <strong>la</strong>s<br />

partícu<strong>la</strong>s elem<strong>en</strong>tales están agrupadas como si fueran un gra<strong>no</strong> <strong>de</strong> tamaño mayor. En este caso se dice<br />

que hay una microestructura <strong>de</strong> agregados. Finalm<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse una estructura <strong>de</strong> gra<strong>no</strong>s <strong>de</strong><br />

ar<strong>en</strong>a con conectores <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre los gra<strong>no</strong>s, o contactos directos, sin partícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong>.<br />

G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te los <strong>suelos</strong> compactados <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do húmedo <strong>de</strong>l óptimo <strong>de</strong> compactación, y los <strong>suelos</strong><br />

expansivos se correspon<strong>de</strong>n con una microestructura <strong>de</strong> tipo predominantem<strong>en</strong>te matricial. Mi<strong>en</strong>tras<br />

que los <strong>suelos</strong> compactados <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do seco <strong>de</strong>l óptimo, o que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a co<strong>la</strong>psar, suel<strong>en</strong><br />

pres<strong>en</strong>tar microestructura <strong>de</strong> agregados, o con conectores <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong>. Cuando cargamos un suelo con una<br />

microestructura <strong>de</strong> agregados, los contactos <strong>en</strong>tre agregados o <strong>en</strong>tre gra<strong>no</strong>s <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a, y agregados se<br />

romp<strong>en</strong> <strong>de</strong> modo que los agregados pasan a ocupar el vacío <strong>de</strong> los poros, y el suelo co<strong>la</strong>psa<br />

irreversiblem<strong>en</strong>te.<br />

Figura 2.3 Estructura <strong>de</strong>l suelo (Alonso et al., 1987).<br />

17


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

Este comportami<strong>en</strong>to está condicionado por <strong>la</strong> succión matricial que actúa <strong>de</strong> dos modos: <strong>la</strong><br />

compon<strong>en</strong>te capi<strong>la</strong>r, asociada al agua <strong>en</strong>tre agregados, aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> rigi<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura cuando <strong>la</strong><br />

succión es elevada; mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> adsorción, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong>, manti<strong>en</strong>e una<br />

baja compresibilidad <strong>de</strong> dichas partícu<strong>la</strong>s. De un modo simi<strong>la</strong>r, si mojamos el mismo suelo, <strong>la</strong><br />

disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión provoca una disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los contactos <strong>en</strong>tre agregados,<br />

y <strong>la</strong> estructura co<strong>la</strong>psa irreversiblem<strong>en</strong>te. Esto suce<strong>de</strong> a pesar <strong>de</strong> que los agregados puedan<br />

experim<strong>en</strong>tar un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> captación <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong>. Pero<br />

este aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> <strong>en</strong> materiales <strong>no</strong> expansivos, es me<strong>no</strong>r que <strong>la</strong> disminución provocada por el<br />

co<strong>la</strong>pso g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura, con <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> gran cantidad <strong>de</strong> los macroporos. En algu<strong>no</strong>s<br />

casos es posible transformar <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> agregados, <strong>en</strong> una <strong>de</strong> tipo matricial.<br />

Los <strong>suelos</strong> <strong>de</strong> estructura matricial, cuando se mojan, hinchan <strong>de</strong>bido al aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

partícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong> que constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> matriz. Del mismo modo, cuando se les somete a un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> succión, reduc<strong>en</strong> su volum<strong>en</strong>. Este último f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> <strong>no</strong> se produce <strong>de</strong> forma tan marcada <strong>en</strong> <strong>suelos</strong><br />

con estructura <strong>de</strong> agregados, ya que, al aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> succión, también se increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

contactos <strong>en</strong>tre agregados, pero <strong>la</strong> estructura <strong>no</strong> retrae, y <strong>la</strong> variación <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> global es pequeña.<br />

La estructura <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> ha sido estudiada por medio <strong>de</strong> microscopio <strong>de</strong> barrido electrónico (SEM),<br />

que permite t<strong>en</strong>er una refer<strong>en</strong>cia visual. A<strong>de</strong>más, actualm<strong>en</strong>te los microscopios <strong>de</strong> tipo ambi<strong>en</strong>tal<br />

(ESEM) permit<strong>en</strong> contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> humedad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras, <strong>de</strong> modo que es posible realizar un estudio<br />

más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> microestructura. Por otra parte, los estudios <strong>de</strong> porosimetría permit<strong>en</strong> <strong>de</strong>tectar<br />

distribuciones <strong>de</strong> poros bimodales, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> estructuras <strong>de</strong> agregados (Fig. 2.3b), con <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> poros inter-agregados. Mediante <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> los poros también es posible observar que bajo<br />

cargas mayores <strong>de</strong> compactación, los macroporos disminuy<strong>en</strong> <strong>de</strong> tamaño, pero <strong>no</strong> suce<strong>de</strong> igual con los<br />

microporos.<br />

2.2.5 Efectos microestructurales <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong><br />

Las difer<strong>en</strong>tes solicitaciones a <strong>la</strong>s que se ve sometido un suelo así como <strong>la</strong> naturaleza y propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

sus fases compon<strong>en</strong>tes t<strong>en</strong>drán su reflejo <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> esfuerzo a esca<strong>la</strong> microestructurales. De forma<br />

simplificada se pue<strong>de</strong>n consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes fuerzas <strong>en</strong> dicho estado <strong>de</strong> esfuerzos:<br />

18


Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

− Fase sólida: transmisión <strong>de</strong> fuerzas a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s, fuerzas <strong>no</strong>rmales y tang<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los<br />

contactos <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s y fuerzas <strong>de</strong> atracción y repulsión eléctricas.<br />

− Fases líquida y gaseosa: presiones <strong>de</strong> agua (uw) y <strong>de</strong> aire (ua) <strong>en</strong> cada punto.<br />

− Interacción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s fases: f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s <strong>de</strong> superficie.<br />

Las fuerzas <strong>de</strong> atracción y repulsión eléctrica que se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre partícu<strong>la</strong>s, <strong>de</strong>bidas tanto a <strong>la</strong>s<br />

cargas netas que éstas pose<strong>en</strong> como a su distribución <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s, pue<strong>de</strong>n ser originadas por u<strong>no</strong> o varios<br />

factores, como son, <strong>en</strong>tre otros, <strong>la</strong> sustitución isomorfa <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> red cristalina, que es <strong>la</strong> más<br />

importante, <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el<strong>la</strong> <strong>de</strong> cationes o <strong>la</strong> adsorción <strong>de</strong> aniones. El efecto <strong>de</strong> esta carga eléctrica <strong>en</strong><br />

el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l suelo estará directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> superficie específica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

partícu<strong>la</strong>s. Por esta razón, <strong>la</strong> importancia re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> masa <strong>de</strong>bidas a su peso y <strong>la</strong>s fuerzas<br />

eléctricas, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rán fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dicho parámetro.<br />

En el caso <strong>de</strong> los limos y ar<strong>en</strong>as <strong>la</strong>s fuerzas eléctricas per<strong>de</strong>rán su papel predominante y <strong>la</strong> interacción<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s se realizará básicam<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> los contactos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> arcil<strong>la</strong>s serán <strong>la</strong>s<br />

fuerzas eléctricas <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>terminarán su comportami<strong>en</strong>to. En este último caso, <strong>en</strong> arcil<strong>la</strong>s con<br />

estructura flocu<strong>la</strong>da, muy preconsolidadas, <strong>de</strong>secadas o cem<strong>en</strong>tadas, se pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

contactos <strong>en</strong>tre partícu<strong>la</strong>s, sin embargo <strong>en</strong> arcil<strong>la</strong>s muy plásticas remol<strong>de</strong>adas o compactadas por el<br />

<strong>la</strong>do húmedo <strong>de</strong>l óptimo, el área <strong>de</strong> contacto <strong>en</strong>tre partícu<strong>la</strong>s pue<strong>de</strong> ser incluso nulo (Lambe, 1960).<br />

2.2.5.1 F<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s <strong>de</strong> superficie<br />

El estado <strong>de</strong> esfuerzos producido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> contacto <strong>en</strong>tre fases difer<strong>en</strong>tes será <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> acción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> atracción y repulsión intermolecu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> eléctrico y gravitatorio. Estas<br />

últimas, sin embargo, son prácticam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spreciables <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido. En estas zonas <strong>de</strong> contacto se<br />

combinarán <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> cohesión propias <strong>de</strong> cada fase y <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> adhesión <strong>en</strong>tre molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

fases difer<strong>en</strong>tes. En el caso <strong>de</strong> un suelo <strong>no</strong> saturado esto ocurrirá <strong>en</strong> <strong>la</strong>s interfases agua–partícu<strong>la</strong>s, aire–<br />

partícu<strong>la</strong>s, aire–agua y aire–agua–partícu<strong>la</strong>s. Estas dos últimas son <strong>la</strong>s que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mayor importancia y<br />

son tratadas más ampliam<strong>en</strong>te a continuación.<br />

19


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

Las molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> agua se v<strong>en</strong> sometidas, <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong>l fluido, a fuerzas <strong>de</strong> atracción <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s<br />

que les ro<strong>de</strong>an, quedando estas fuerzas <strong>en</strong> equilibrio. Al acercar<strong>no</strong>s a <strong>la</strong> interfase con el aire <strong>la</strong>s fuerzas<br />

<strong>de</strong> adhesión con <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> éste son me<strong>no</strong>res que <strong>la</strong> cohesión propia <strong>de</strong>l agua, por lo que <strong>la</strong>s<br />

molécu<strong>la</strong>s se v<strong>en</strong> sometidas a una compon<strong>en</strong>te neta t<strong>en</strong><strong>de</strong>nte a introducir<strong>la</strong>s <strong>en</strong> el fluido, es <strong>de</strong>cir, están<br />

<strong>en</strong> un estado <strong>en</strong>ergético superior. Este f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> provoca que el agua ti<strong>en</strong>da a t<strong>en</strong>er el mínimo número<br />

posible <strong>de</strong> molécu<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> interfase, para llegar a su estado <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía mínima, por lo que aparec<strong>en</strong><br />

fuerzas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capas cercanas al aire que produce el esfuerzo superficial.<br />

Esta superficie <strong>de</strong> contacto t<strong>en</strong><strong>de</strong>rá a t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> mínima área posible y será, <strong>en</strong> cada punto, perp<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>r<br />

a <strong>la</strong> fuerza resultante a <strong>la</strong> que se v<strong>en</strong> sometidas <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s. El equilibrio <strong>de</strong> un elem<strong>en</strong>to difer<strong>en</strong>cial<br />

<strong>de</strong> interfase <strong>no</strong>s re<strong>la</strong>cionará <strong>la</strong>s presiones <strong>de</strong> aire (ua) y <strong>de</strong> agua (uw), el esfuerzo superficial, (σs), y los<br />

radios <strong>de</strong> curvatura principales, r1 y r2, <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> contacto, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> ecuación <strong>de</strong><br />

Lap<strong>la</strong>ce (Fig. 2.4):<br />

20<br />

1 1 <br />

u − u = σ + <br />

a w s<br />

r1 r2<br />

<br />

Debido a su orig<strong>en</strong>, el esfuerzo superficial <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

sustancias <strong>en</strong> contacto, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura, que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fuerzas intermolecu<strong>la</strong>res g<strong>en</strong>eradas.<br />

Así, <strong>en</strong> el caso aire–agua, el esfuerzo superficial vale aproximadam<strong>en</strong>te 0.074 N/m a 15 °C y<br />

disminuye con <strong>la</strong> temperatura <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l 0.19 % /°C (Custodio y L<strong>la</strong>mas, 1976).<br />

En <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> contacto <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s sólidas, el agua y el aire, se combinarán <strong>la</strong>s fuerzas<br />

intermolecu<strong>la</strong>res producidas por <strong>la</strong>s tres fases, creando los correspondi<strong>en</strong>tes esfuerzos superficiales. La<br />

superficie <strong>de</strong> contacto aire–agua se colocará <strong>en</strong> esa zona perp<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> fuerza resultante <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s acciones intermolecu<strong>la</strong>res citadas, creando los m<strong>en</strong>iscos. De <strong>la</strong> misma forma anteriorm<strong>en</strong>te<br />

indicada, el ángulo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s fuerzas resultantes y <strong>la</strong> <strong>no</strong>rmal a <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s, o ángulo <strong>de</strong><br />

contacto, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres sustancias consi<strong>de</strong>radas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura. En caso<br />

partícu<strong>la</strong>s sólidas–aire–agua este ángulo es muy pequeño, prácticam<strong>en</strong>te nulo con superficies sólidas<br />

muy lisas (m<strong>en</strong>isco cóncavo hacia el gas mojándose <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s) contrariam<strong>en</strong>te a lo que ocurre, por<br />

ejemplo, si <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> agua hay mercurio, <strong>en</strong> cuyo caso <strong>la</strong>s fuertes fuerzas cohesivas <strong>de</strong> este líquido<br />

produc<strong>en</strong> m<strong>en</strong>iscos convexos hacia el gas <strong>no</strong> mojándose <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s.


Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

El ángulo <strong>de</strong> contacto, si bi<strong>en</strong> es constante <strong>en</strong> situación estática para tres sustancias dadas y cada<br />

temperatura, varía <strong>en</strong> condiciones dinámicas. En el caso partícu<strong>la</strong>s sólidas–agua–aire aum<strong>en</strong>ta cuando<br />

el agua se mueve mojando a <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s sólidas, y disminuye <strong>en</strong> caso contrario, lo cual causa <strong>la</strong><br />

aparición <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s <strong>de</strong> histéresis cuando el suelo es sometido a ciclos secado–hume<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to.<br />

Este estado <strong>de</strong> esfuerzo adicional inter<strong>no</strong> al suelo producido por el esfuerzo superficial <strong>en</strong> los contactos<br />

partícu<strong>la</strong>s–aire–agua increm<strong>en</strong>tará <strong>la</strong>s fuerzas interpartícu<strong>la</strong>s, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, sin dirección prefer<strong>en</strong>te<br />

(presión intergranu<strong>la</strong>r isótropa). Sin embargo, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s o <strong>de</strong><br />

su disposición, estas presiones intergranu<strong>la</strong>res pue<strong>de</strong>n llegar a ser anisótropas, como ocurre, por<br />

ejemplo, <strong>en</strong> estructuras dispersas arcillosas, <strong>de</strong> acuerdo con el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Lambe (1958), <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong><br />

acción <strong>de</strong>l esfuerzo superficial pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una compon<strong>en</strong>te total neta <strong>en</strong> una dirección <strong>de</strong>terminada<br />

(Marsal, 1979).<br />

Figura 2.4 Equilibrio <strong>de</strong> un elem<strong>en</strong>to difer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> interfase aire–agua.<br />

21


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

La acción intergranu<strong>la</strong>r resultante se obt<strong>en</strong>drá <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> todos estos esfuerzos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su<br />

zona <strong>de</strong> contacto con <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s. Aitchison y Donald (1956) o Sridharan (1968), citado por Wood<br />

(1979), <strong>en</strong>tre otros, <strong>de</strong>duc<strong>en</strong> teóricam<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> formados por esferas o a partir <strong>de</strong> <strong>suelos</strong><br />

naturales estimando <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s, el espesor <strong>de</strong> agua adsorbida, <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong><br />

tamaños <strong>de</strong> poros, etc., que esta acción intergranu<strong>la</strong>r pres<strong>en</strong>ta un máximo al variar el grado <strong>de</strong><br />

saturación, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> granulometría <strong>de</strong>l suelo y <strong>de</strong> su índice <strong>de</strong> poros. Esto pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>bido al<br />

efecto combinado <strong>de</strong> <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> los esfuerzos g<strong>en</strong>erales y <strong>la</strong> superficie sobre <strong>la</strong> que se aplican.<br />

2.2.5.2 Succión<br />

El térmi<strong>no</strong> “succión <strong>de</strong>l suelo” fue usado por Schofield, (1935) para repres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> “<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

presión” <strong>en</strong> el agua <strong>de</strong> poros <strong>de</strong> algu<strong>no</strong>s <strong>suelos</strong> (<strong>saturados</strong> o <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>) que t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

absorber agua si se le adicionaba agua a <strong>la</strong> presión atmosférica. El térmi<strong>no</strong> succión o pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> agua<br />

<strong>de</strong>signa a <strong>la</strong> integrante <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> esfuerzo que ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta aquellos efectos <strong>de</strong> superficie capaces<br />

<strong>de</strong> ret<strong>en</strong>er agua <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructural <strong>de</strong>l un suelo. Sin su participación resulta imposible <strong>de</strong>finir el<br />

estado <strong>de</strong> esfuerzo y <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong>formacional <strong>de</strong> un suelo parcialm<strong>en</strong>te saturado. Para<br />

Blight (1965), el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión <strong>en</strong> un suelo <strong>no</strong> saturado es equival<strong>en</strong>te al <strong>de</strong> una presión exterior<br />

aplicada. Esta succión se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar compuesta por dos sumandos:<br />

22<br />

Ψ = sm + so<br />

El primero <strong>de</strong> ellos, sm, o succión matricial, es <strong>la</strong> presión negativa <strong>de</strong> agua intersticial, esta succión está<br />

directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionada con el estado <strong>de</strong> esfuerzo <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s <strong>de</strong> superficie y<br />

gravitatorios. En cuanto a so, o succión osmótica, es <strong>la</strong> presión negativa <strong>de</strong> agua pura a <strong>la</strong> que habría<br />

que someter a una masa <strong>de</strong> agua con <strong>la</strong> misma composición que <strong>la</strong> intersticial, para estar <strong>en</strong> equilibrio a<br />

través <strong>de</strong> una membrana semipermeable. Esta succión estará re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> presión osmótica<br />

<strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong>l agua. De acuerdo con Review (1965), m<strong>en</strong>cionado por Josa (1988),<br />

<strong>de</strong>fine asimismo los difer<strong>en</strong>tes compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong> el suelo, consi<strong>de</strong>rando cuatro<br />

sumandos, osmótico, gravitacional, matricial y <strong>de</strong> presión <strong>de</strong> aire.<br />

La succión estará, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> directa re<strong>la</strong>ción con lo que se podría <strong>de</strong><strong>no</strong>minar mayor o me<strong>no</strong>r<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l suelo a absorber agua. Para un mismo índice <strong>de</strong> poros y <strong>en</strong> procesos monóto<strong>no</strong>s, cuanto


Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

mayor o me<strong>no</strong>r sea <strong>la</strong> humedad o el grado <strong>de</strong> saturación, me<strong>no</strong>r o mayor será <strong>la</strong> succión. En <strong>la</strong>boratorio<br />

se podrá obt<strong>en</strong>er esta curva mediante <strong>en</strong>sayos con succión contro<strong>la</strong>da. La posible variación <strong>de</strong>l índice<br />

<strong>de</strong> poros durante el <strong>en</strong>sayo podrá, sin embargo, distorsionar el resultado. Así, por ejemplo, Croney y<br />

Coleman (1961) obti<strong>en</strong><strong>en</strong> estas curvas para el caso <strong>de</strong> un arcil<strong>la</strong> (Fig. 2.5) e indican que este resultado<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> granulometría y <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s, <strong>de</strong> su <strong>de</strong>nsidad (índice <strong>de</strong> poros) y <strong>de</strong> su<br />

compresibilidad (posibles variaciones <strong>de</strong>l índice <strong>de</strong> poros durante el <strong>en</strong>sayo). De hecho, <strong>en</strong> <strong>suelos</strong><br />

compresibles es posible <strong>la</strong> variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión sin variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> humedad (Aitchison, 1956, citado<br />

por Wood, 1979).<br />

Figura 2.5 Curvas succión–humedad <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> compresibles e incompresibles (Aitchison, 1956).<br />

La figura 2.6, muestra <strong>la</strong>s curvas succión–humedad para una arcil<strong>la</strong> <strong>de</strong> baja p<strong>la</strong>sticidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

Barcelona, a porosidad constante. Wood (1979) indica que <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> estas curvas está directam<strong>en</strong>te<br />

re<strong>la</strong>cionada con su granulometría.<br />

En <strong>suelos</strong> muy uniformes <strong>la</strong> variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> humedad es gran<strong>de</strong> para variaciones re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te<br />

pequeñas <strong>de</strong> succión, mi<strong>en</strong>tras que <strong>suelos</strong> bi<strong>en</strong> graduados muestran una variación más gradual <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

humedad con <strong>la</strong> succión.<br />

23


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

24<br />

Succión (Ψ), (MPa)<br />

10<br />

1<br />

0.1<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

Técnica Psicrométrica<br />

e=0.53<br />

e=0.55<br />

ρ d = 1.45 g/cm 3<br />

ρ d = 1.55 g/cm 3<br />

ρ d = 1.65 g/cm 3<br />

ρ d = 1.75 g/cm 3<br />

ρ d = 1.77 g/cm 3<br />

e= 0.87<br />

6 8 10 12 14 16 18 20 22<br />

Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> agua, w (%)<br />

Figura 2.6 Re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> succión total y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> agua, para difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong>s secas a<br />

porosidad constante (Técnica Psicrométrica) (Barrera, 2002).<br />

Esta re<strong>la</strong>ción se pier<strong>de</strong> <strong>en</strong> procesos <strong>no</strong> monóto<strong>no</strong>s (secado y hume<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to) <strong>de</strong>bido a los f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s<br />

<strong>de</strong> histéresis que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> este caso. La figura 2.7 proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Poulovassilis (1962) muestra <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>tes curvas obt<strong>en</strong>idas al cambiar el s<strong>en</strong>tido monóto<strong>no</strong> <strong>de</strong> variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> humedad.<br />

Figura 2.7 Histéresis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s curvas succión–humedad (Poulovassilis, 1962).<br />

e=0.64<br />

e=0.75


Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

Diversos autores han estudiado experim<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te el efecto que ti<strong>en</strong>e cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> succión (osmótica y matricial) sobre el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l suelo. Si bi<strong>en</strong> es reco<strong>no</strong>cida <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> succión matricial sobre <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong>formacional y resist<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l suelo, <strong>no</strong> existe evi<strong>de</strong>ncia c<strong>la</strong>ra<br />

sobre el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión osmótica.<br />

Ensayos refer<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> que se distingu<strong>en</strong> ambos compon<strong>en</strong>tes utilizando, por ejemplo, p<strong>la</strong>cas <strong>de</strong><br />

succión, técnicas psicrométricas, etc. dan <strong>en</strong> ocasiones resultados contradictorios. Así, mi<strong>en</strong>tras Blight<br />

(1983) indica que <strong>la</strong> succión osmótica <strong>no</strong> contribuye significativam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia al corte, Yong y<br />

Warketin (1965) concluy<strong>en</strong> que <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas circunstancias dichas resist<strong>en</strong>cia disminuye al<br />

aum<strong>en</strong>tar esta compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión.<br />

Fredlund (1979), Edil y Motan (1984) o Alonso et al. (1987) consi<strong>de</strong>ran sufici<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> succión<br />

matricial para <strong>de</strong>scribir el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l suelo. Otros autores, sin embargo, como Jiménez Sa<strong>la</strong>s<br />

et al. (1973), Reginatto y Ferrero (1973), Morg<strong>en</strong>stern y Ba<strong>la</strong>subramanian (1980), Pile (1984) o<br />

Richards et al. (1984) observan variaciones <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> al variar <strong>la</strong> succión osmótica. La posible<br />

influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta compon<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, <strong>no</strong> es totalm<strong>en</strong>te co<strong>no</strong>cida. Exist<strong>en</strong> factores que<br />

dificultan <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> este problema y que son <strong>de</strong>scritos por algu<strong>no</strong>s autores citados. La fiabilidad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compon<strong>en</strong>tes, o <strong>la</strong> dificultad <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciar el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión<br />

osmótica <strong>de</strong>l correspondi<strong>en</strong>te a los cambios <strong>de</strong> humedad inducidos por gradi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong><br />

solutos son dos ejemplos <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido. De acuerdo con Fredlund (1979) o Alonso et al. (1987) el<br />

valor <strong>de</strong> (ua – uw) pue<strong>de</strong> ser asimi<strong>la</strong>do al <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión matricial.<br />

2.2.5.3 Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>formación <strong>de</strong>l suelo<br />

El efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión matricial sobre <strong>la</strong> respuesta esfuerzo y <strong>de</strong>formación <strong>de</strong> un suelo es reco<strong>no</strong>cido<br />

por numerosos autores. Según Jiménez Sa<strong>la</strong>s (1958), los <strong>suelos</strong> arcillosos compresibles experim<strong>en</strong>tan<br />

cambios <strong>en</strong> su índice <strong>de</strong> vacíos como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> succión.<br />

25


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

26<br />

Muestra A<br />

Muestra B<br />

Succión (MPa)<br />

-2.5 -2 -1.5 -1 -0.5 0 0.5 1 1.5<br />

3.5<br />

3<br />

2.5<br />

2<br />

1.5<br />

1<br />

0.5<br />

0<br />

Hinchami<strong>en</strong>to (%)<br />

Figura 2.8a Expansión y co<strong>la</strong>pso durante el hume<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dos muestras compactadas (Escario y<br />

Sáez, 1973).<br />

Alonso et al. (1987), analizando el comportami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>de</strong>formación <strong>de</strong>l suelo <strong>no</strong> saturado con re<strong>la</strong>ción<br />

a cambio <strong>de</strong> succión. Según los autores, un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión contribuye a un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

rigi<strong>de</strong>z y <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> sobreconsolidación <strong>de</strong>l suelo ya que actúa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s uniones <strong>en</strong>tre partícu<strong>la</strong>s<br />

increm<strong>en</strong>tando <strong>la</strong>s fuerzas que <strong>la</strong>s manti<strong>en</strong><strong>en</strong> unidas. Estos aspectos han sido observados por Dudley<br />

(1970) <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> co<strong>la</strong>psables y Aitchison y Woodburn (1969) <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong>s expansivas.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión pue<strong>de</strong> producir <strong>de</strong>formaciones perman<strong>en</strong>tes (irrecuperables) <strong>en</strong><br />

<strong>suelos</strong> arcillosos, según Yong et al. (1971). Los <strong>en</strong>sayos con <strong>suelos</strong> <strong>de</strong> Caolín realizados por Josa<br />

(1988) reve<strong>la</strong>n estas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias. Resultados simi<strong>la</strong>res fueron también obt<strong>en</strong>idos por Richards (1984).<br />

Escario y Sáez (1973) muestran resultados <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s sucesivos <strong>de</strong> expansión y co<strong>la</strong>pso <strong>de</strong> una<br />

arcil<strong>la</strong> compactada <strong>en</strong> procesos <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión (Fig. 2.8a).


Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

2.2.6 Técnicas experim<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> aplicación y medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión<br />

En <strong>la</strong> Fig. 2.9 (G<strong>en</strong>s & Romero, 2000) se indican <strong>la</strong>s técnicas experim<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión<br />

(o cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad) <strong>en</strong> <strong>suelos</strong>, que utilizan principalm<strong>en</strong>te dos métodos:<br />

• La transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> vapor, que está asociada a <strong>la</strong> succión total Ψ, y<br />

• La transfer<strong>en</strong>cia predominante <strong>de</strong> agua líquida, ligada a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión matricial (s=uauw).<br />

Con refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> primera técnica, ésta se implem<strong>en</strong>ta contro<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> humedad re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un<br />

sistema termodinámicam<strong>en</strong>te cerrado, transfiriéndose únicam<strong>en</strong>te vapor con el suelo. La humedad<br />

re<strong>la</strong>tiva se re<strong>la</strong>ciona con <strong>la</strong> succión total (Ψ) mediante <strong>la</strong> ecuación psicométrica (Freudlund y Rahardjo,<br />

1993). Tal como se indica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fig. 2.9, <strong>la</strong> humedad re<strong>la</strong>tiva (hr= uv/uv0) se contro<strong>la</strong> mediante<br />

disoluciones acuosas, utilizando solutos <strong>no</strong> volátiles (disoluciones salinas) o volátiles (disoluciones <strong>de</strong><br />

ácidos) (ver Fig. 2.8b). En el coci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> humedad re<strong>la</strong>tiva, (uv) repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> vapor<br />

contro<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> disolución y (uv0) <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> vapor <strong>de</strong> saturación <strong>de</strong>l solv<strong>en</strong>te, que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura y está parcialm<strong>en</strong>te afectada por <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> <strong>la</strong> fase gaseosa.<br />

Con respecto a <strong>la</strong>s disoluciones <strong>de</strong> ácido, u<strong>no</strong> <strong>de</strong> los más empleados es el ácido sulfúrico, que pue<strong>de</strong><br />

utilizarse <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te rango <strong>de</strong> humedad re<strong>la</strong>tiva uv/uvo= 0.86 y 0.05 (o <strong>en</strong>tre Ψ = 20 MPa y 400<br />

MPa). Valores <strong>de</strong> uv/uvo superiores a 0.86 son difíciles <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r ajustando <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

disolución ácida, que es el método utilizado para contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración. Por otro <strong>la</strong>do, valores <strong>de</strong><br />

uv/uvo inferiores a 0.05 g<strong>en</strong>eran presiones <strong>de</strong> soluto uácido/uv > 1 x 10 -7 , que pue<strong>de</strong>n afectar <strong>la</strong> estructura<br />

química <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong>. Con refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s disoluciones salinas, éstas pue<strong>de</strong>n utilizarse parcialm<strong>en</strong>te<br />

saturadas (conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> soluto inferiores a <strong>la</strong> solubilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal a una temperatura dada) o<br />

saturadas (conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> soluto iguales o ligeram<strong>en</strong>te superiores a <strong>la</strong> solubilidad, tal como se<br />

indica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2.1). En g<strong>en</strong>eral el límite superior <strong>de</strong> humedad re<strong>la</strong>tiva contro<strong>la</strong>da se sitúa <strong>en</strong> uv/uvo <<br />

0.97 (o Ψ > 4 MPa), <strong>de</strong>bido principalm<strong>en</strong>te a los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura. Pequeñas<br />

variaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ± 0.5 °C a presión <strong>de</strong> vapor constante, induc<strong>en</strong> variaciones<br />

<strong>de</strong> humedad re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> ±0.03 (o cambios equival<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> succión total <strong>de</strong><br />

aproximadam<strong>en</strong>te ± 4 MPa). De<strong>la</strong>ge et al. (1998) recomi<strong>en</strong>da el equilibrado <strong>en</strong> vapor para valores <strong>de</strong> Ψ<br />

≥ 10 MPa. La Tab<strong>la</strong> 2.1 indica <strong>la</strong> succión total y <strong>la</strong> humedad re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> algunas disoluciones saturadas<br />

27


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

<strong>de</strong> solutos <strong>no</strong> volátiles o poco volátiles. La <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> humedad re<strong>la</strong>tiva con <strong>la</strong> temperatura<br />

T(K) se expresa <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera: uv/uvo = A exp(B/T).<br />

Figura 2.8b Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> vapor asociada a <strong>la</strong> succión total con disoluciones salinas o ácidas.<br />

Probetas bajo atmósfera y humedad re<strong>la</strong>tiva impuesta por el procedimi<strong>en</strong>to básico <strong>de</strong> difusión.<br />

La transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> vapor se pue<strong>de</strong> realizar por simple difusión, colocando <strong>la</strong> muestra <strong>en</strong> un recipi<strong>en</strong>te<br />

cerrado, o <strong>en</strong> un sistema <strong>de</strong> convección forzada <strong>de</strong> aire, don<strong>de</strong> se transporte el vapor, ya sea pasando<br />

por los contor<strong>no</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra o atravesándo<strong>la</strong>. Este último procedimi<strong>en</strong>to es el más efici<strong>en</strong>te aunque<br />

está limitado a estados con continuidad <strong>de</strong> aire, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te asociados a grados <strong>de</strong> saturación Sr <<br />

0.90. En <strong>la</strong> Fig. 2.9 se indican algu<strong>no</strong>s periodos <strong>de</strong> equilibrado típicos para <strong>suelos</strong> arcillosos con una<br />

distancia <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje <strong>de</strong> 10 mm.<br />

Con respecto a los métodos <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión con predominio <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> agua líquida,<br />

indicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fig. 2.9, el más utilizado es <strong>la</strong> tras<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> ejes. Este método experim<strong>en</strong>tal está basado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> técnica introducida por Hilf (1956) para medir presiones <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> parcialm<strong>en</strong>te <strong>saturados</strong><br />

con continuidad <strong>de</strong> aire (g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te con Sr < 0.95), increm<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> esta fase.<br />

Se asume que el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> presión <strong>de</strong> <strong>la</strong> fase gaseosa origina un increm<strong>en</strong>to igual <strong>en</strong> <strong>la</strong> presión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> fase líquida. Este increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>be ser tal que permita <strong>la</strong> medida y el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> <strong>la</strong> fase<br />

28


Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

líquida. La técnica ha sido satisfactoriam<strong>en</strong>te evaluada <strong>en</strong> forma experim<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> el rango <strong>de</strong> Sr <strong>en</strong>tre<br />

0.76 y 0.95 por Fredlund y Morg<strong>en</strong>stern (1977), y reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te por Taranti<strong>no</strong> et al. (2000) para Sr<br />

variables <strong>en</strong>tre 0.56 y 0.77. Tal como se indica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fig. 2.9, exist<strong>en</strong> dos procedimi<strong>en</strong>tos para aplicar<br />

esta técnica: el método <strong>de</strong> <strong>la</strong> sobrepresión <strong>de</strong> aire con presión <strong>de</strong> fase gaseosa constante y el método <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> subpresión <strong>de</strong> agua con presión <strong>de</strong> <strong>la</strong> fase líquida constante.<br />

Transfer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> vapor (control<br />

<strong>de</strong> humedad<br />

re<strong>la</strong>tiva o<br />

succión total)<br />

Transfer<strong>en</strong>cia<br />

predominante<br />

<strong>de</strong> agua líquida<br />

(control <strong>de</strong> succión<br />

matricial)<br />

Control <strong>de</strong> humedad<br />

re<strong>la</strong>tiva con soluto <strong>no</strong><br />

volátil (soluciones salinas).<br />

Rango recom<strong>en</strong>dado:<br />

Ψ = 4 MPa a 400 MPa<br />

tipos <strong>de</strong> solución:<br />

- soluciones parcialm<strong>en</strong>te<br />

saturadas<br />

- Soluciones saturadas<br />

Control <strong>de</strong> humedad<br />

re<strong>la</strong>tiva con soluto<br />

volátil (soluciones <strong>de</strong><br />

ácidos). Rango recom<strong>en</strong>dado<br />

con H 2 SO 4 :<br />

Ψ = 20 MPa a 400 MPa<br />

Control con técnica<br />

osmótica utilizando<br />

PEG 20000 ó 350000<br />

(me<strong>no</strong>s <strong>de</strong> 2 semanas<br />

<strong>de</strong> equilibrado)<br />

rango: s ≈ 0.1 MPa<br />

a 1.5 MPa<br />

Control <strong>de</strong> tras<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> ejes<br />

(me<strong>no</strong>s <strong>de</strong> 2 semanas<br />

<strong>de</strong> equilibrado)<br />

rango: s ≈ 0.01 MPa<br />

a 1.5 MPa (piedra<br />

cerámica AVEA) o<br />

a 7 MPa (acetato<br />

<strong>de</strong> celulosa)<br />

Técnica <strong>de</strong> pulsos<br />

<strong>de</strong> agua<br />

(me<strong>no</strong>s <strong>de</strong> 1 semana<br />

<strong>de</strong> equilibrado)<br />

Forma <strong>de</strong> aplicar <strong>la</strong><br />

Humedad re<strong>la</strong>tiva:<br />

Difusión<br />

(más <strong>de</strong> 3 semanas<br />

<strong>de</strong> equilibrado)<br />

Membrana simétricas<br />

(acetato <strong>de</strong> celulosa:<br />

Viskase, Spectrum 4,<br />

Spectrum 5)<br />

Membrana asimétricas<br />

(polietersulfona)<br />

Técnica <strong>de</strong> sobrepresión<br />

<strong>de</strong> aire (presión <strong>de</strong> aire<br />

constante)<br />

Técnica <strong>de</strong> sobrepresión<br />

<strong>de</strong> agua (presión <strong>de</strong> agua<br />

constante)<br />

Control <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión a<br />

partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> curva <strong>de</strong> ret<strong>en</strong>ción<br />

y aplicada a trayectorias<br />

<strong>de</strong> hume<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

Transporte <strong>en</strong> los contor<strong>no</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra<br />

(preferible <strong>en</strong> estados<br />

cerca<strong>no</strong>s a saturación<br />

con dificultad <strong>de</strong>l flujo<br />

<strong>de</strong> aire a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

muestra)<br />

Transporte por con- Transporte atravevección<br />

forzada <strong>de</strong> sando a <strong>la</strong> muestra<br />

aire (me<strong>no</strong>s <strong>de</strong> 3 se- (método más efici<strong>en</strong>manas<br />

<strong>de</strong> equilibrado........... te, pero limitado a <strong>la</strong><br />

continuidad <strong>de</strong> aire<br />

con Sr < 0.90)<br />

Esta técnica es <strong>la</strong> más<br />

a<strong>de</strong>cuada para estados<br />

cerca<strong>no</strong>s a saturación<br />

Sr > 0.95<br />

(por ejemplo <strong>en</strong> estudios<br />

<strong>de</strong> retracción)<br />

No es el método más<br />

a<strong>de</strong>cuado para estados<br />

cerca<strong>no</strong>s a saturación<br />

Sr > 0.95. Si se utiliza<br />

<strong>en</strong> estos casos <strong>de</strong>be emplearse<br />

<strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> sobrepresión<br />

<strong>de</strong> aire<br />

Separación <strong>de</strong> presiones:<br />

Membrana <strong>de</strong> acetato <strong>de</strong><br />

celulosa (mayor rango <strong>de</strong> succión,<br />

me<strong>no</strong>r tiempo <strong>de</strong> equilibrado,<br />

me<strong>no</strong>s dura<strong>de</strong>ras, mayor<br />

difusión <strong>de</strong> aire, mayor<br />

compresibilidad ante cargas,<br />

más a<strong>de</strong>cuada para trayectorias<br />

<strong>de</strong> secado)<br />

Cerámica AVEA<br />

(a<strong>de</strong>cuada tanto para trayectorias<br />

<strong>de</strong> secado como<br />

<strong>de</strong> hume<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to)<br />

Figura 2.9 Técnicas experim<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> succión. Rangos típicos <strong>de</strong> succión aplicada.<br />

Tiempos <strong>de</strong> equilibrado aproximados para <strong>suelos</strong> arcillosos con una distancia <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje <strong>de</strong> 10 mm<br />

(G<strong>en</strong>s y Romero, 2000).<br />

29


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

Las primeras aplicaciones <strong>de</strong> esta técnica utilizaron el segundo procedimi<strong>en</strong>to, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>la</strong> presión<br />

<strong>de</strong> agua <strong>en</strong> condiciones atmosféricas (equipo conv<strong>en</strong>cional <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ca <strong>de</strong> presión). Sin embargo, <strong>la</strong><br />

manipu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> aire para contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> succión matricial <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> cerca<strong>no</strong>s a saturación<br />

g<strong>en</strong>era una compresión <strong>de</strong>l esqueleto que pue<strong>de</strong> ser importante. Al <strong>no</strong> existir casi continuidad <strong>de</strong> aire, <strong>la</strong><br />

presión aplicada sobre esta fase actúa como si fuera un esfuerzo total sobre el suelo. Por esta razón, si<br />

se ti<strong>en</strong>e que elevar <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> aire <strong>en</strong> estados cerca<strong>no</strong>s a saturación es preferible cambiar<strong>la</strong><br />

l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te y antes <strong>de</strong> cualquier trayectoria <strong>de</strong> carga, para evitar alcanzar estados <strong>de</strong> saturación aún<br />

mayores.<br />

Exist<strong>en</strong> dos tipos <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos separadores <strong>de</strong> presiones <strong>de</strong> fluidos cuando se aplica <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong><br />

tras<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> ejes: <strong>la</strong>s membranas saturadas <strong>de</strong> acetato <strong>de</strong> celulosa y <strong>la</strong>s cerámicas <strong>de</strong> alto valor <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>trada <strong>de</strong> aire (AVEA) (Fig. 2.9). Las membranas, aunque permites alcanzar una difer<strong>en</strong>cia máxima<br />

<strong>de</strong> presiones <strong>en</strong>tre fluidos alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 7 MPa y están asociadas a periodos <strong>de</strong> equilibrado <strong>de</strong> me<strong>no</strong>r<br />

duración, son más compresibles, me<strong>no</strong>s dura<strong>de</strong>ras ante ataques químicos y biológicos, y pres<strong>en</strong>tan<br />

mayor difusión <strong>de</strong> aire. Este último aspecto limita su utilización <strong>en</strong> trayectorias <strong>de</strong> hume<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to,<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> facilidad <strong>de</strong> per<strong>de</strong>r <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia líquida por <strong>la</strong>s burbujas acumu<strong>la</strong>das<br />

<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> membrana. Por otra parte, <strong>la</strong>s cerámicas AVEA pue<strong>de</strong>n resistir una difer<strong>en</strong>cia máxima <strong>de</strong><br />

presiones <strong>en</strong>tre fases <strong>de</strong> 1.5 MPa.<br />

Los problemas más importantes <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> tras<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> ejes se refier<strong>en</strong> al control<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> humedad re<strong>la</strong>tiva <strong>en</strong> los sistemas <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> presión <strong>de</strong> <strong>la</strong> fase gaseosa y a <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> aire disuelto <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos separadores <strong>de</strong> presiones <strong>de</strong> fluido. Este f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>, conlleva a<br />

<strong>la</strong> progresiva pérdida <strong>de</strong> continuidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> fase líquida <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

aire <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerámica AVEA o <strong>de</strong> <strong>la</strong> membrana. Por esta razón, se requiere <strong>de</strong> un equipo auxiliar<br />

<strong>en</strong> el sistema <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> presión <strong>de</strong> agua que permita transportar y atrapar <strong>la</strong>s burbujas <strong>de</strong> aire <strong>en</strong><br />

otro lugar que <strong>no</strong> interfiera con <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> líquido. La expresión que <strong>de</strong>scribe <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong><br />

acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> aire disuelto dVd/dt <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos separadores <strong>de</strong> presiones <strong>de</strong> fluidos es <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te (Romero, 1999; Fredlund y Radjo, 1993):<br />

30<br />

( a − w)<br />

( + )<br />

dV nADh u u<br />

d =<br />

dt u u t<br />

w atm c<br />

(2.1)


Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

Don<strong>de</strong> n, A y tc repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> porosidad, el área <strong>en</strong> contacto con el suelo y el espesor <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos<br />

separadores respectivam<strong>en</strong>te. h es el coefici<strong>en</strong>te volumétrico <strong>de</strong> <strong>la</strong> solubilidad <strong>de</strong> aire disuelto <strong>en</strong> agua<br />

(h = 0.018 a 22°C), D el coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong> aire a través <strong>de</strong>l elem<strong>en</strong>to separador saturado, uatm <strong>la</strong><br />

presión atmosférica, y uw y ua <strong>la</strong>s presiones re<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fases líquida y gaseosa, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Para cerámicas AVEA con porosidad n=0.31, D varía <strong>en</strong>tre 6x10 -11 y 1 x10 -10 m 2 /s a 22 °C (Romero,<br />

1999). De <strong>la</strong> ecuación (2.1) se obti<strong>en</strong>e, que para una configuración dada <strong>de</strong>l elem<strong>en</strong>to separador y para<br />

una succión matricial <strong>de</strong>finida, <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> aire se pue<strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r aum<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> presión absoluta <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> fase líquida. Como se observa, <strong>la</strong> técnica conv<strong>en</strong>cional <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ca <strong>de</strong> presión, don<strong>de</strong> se manti<strong>en</strong>e <strong>la</strong><br />

presión <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> condición atmosférica es <strong>la</strong> configuración me<strong>no</strong>s efici<strong>en</strong>te para contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> difusión<br />

<strong>de</strong> aire. En <strong>la</strong> Fig. 2.10a se muestra un esquema <strong>de</strong>l montaje experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> tras<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

ejes aplicada <strong>en</strong> un <strong>en</strong>sayo edométrico, don<strong>de</strong> se observa el circuito <strong>de</strong> recolección y media <strong>de</strong>l<br />

volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> aire disuelto. En <strong>la</strong> Fig. 2.10b se muestra una foto <strong>de</strong> una célu<strong>la</strong> edométrica con control <strong>de</strong><br />

succión total (Ψ)(humedad re<strong>la</strong>tiva) y succión matricial (ua-uw) (tras<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> ejes) (Barrea, 2002).<br />

Figura 2.10a Edómetro con control <strong>de</strong> succión (Lloret, 1982). Célu<strong>la</strong> edométrica, medidor <strong>de</strong> cambio<br />

<strong>de</strong> agua y sistema <strong>de</strong> presión, <strong>no</strong> estan a <strong>la</strong> misma esca<strong>la</strong>.<br />

31


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

Figura 2.10b Célu<strong>la</strong> edométrica con control <strong>de</strong> succión total (Ψ) (humedad re<strong>la</strong>tiva) y succión matricial<br />

(ua-uw) (tras<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> ejes) (Barrera, 2002).<br />

Otro <strong>de</strong> los métodos <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia líquida indicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> (Fig. 2.9) es <strong>la</strong> técnica osmótica, que<br />

contro<strong>la</strong> <strong>la</strong> succión variando <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> una disolución con soluto <strong>de</strong> elevada masa molecu<strong>la</strong>r<br />

que se pone <strong>en</strong> contacto con el suelo a través <strong>de</strong> una membrana semipermeable (impermeable al soluto<br />

y permeable al disolv<strong>en</strong>te). De esta manera existirá una transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> fase líquida hasta que el agua<br />

<strong>de</strong>l suelo y <strong>de</strong>l disolv<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>te el mismo pot<strong>en</strong>cial químico. El soluto más usado es polietilénglicol<br />

PEG con masa molecu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 20000 ó 35000 kg/kmol. Como membranas se utilizan actualm<strong>en</strong>te dos<br />

tipos:<br />

a) Membranas <strong>de</strong> tipo asimétrico (polietersulfona <strong>de</strong> aprox. 0.17 mm <strong>de</strong> espesor) con una capa<br />

pelicu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>nsa <strong>en</strong> contacto con el suelo y una base más porosa <strong>en</strong> contacto con <strong>la</strong> disolución; y<br />

32


Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

b) Membranas simétricas con una estructura porosa más homogénea <strong>de</strong> acetato <strong>de</strong> celulosa (aprox.<br />

0.07 mm <strong>de</strong> espesor).<br />

Tab<strong>la</strong> 2.1 Valores <strong>de</strong> humedad re<strong>la</strong>tiva y succión total obt<strong>en</strong>idos con difer<strong>en</strong>tes soluciones saturadas<br />

(adaptado <strong>de</strong> Li<strong>de</strong> y Fre<strong>de</strong>rikse, 1997; Romero 2001).<br />

Compuesto T(°C) A(%) B(K) uv/uvo<br />

a 25°C<br />

Ψ (MPa)<br />

a 25°C<br />

Solubilidad<br />

g/100g H2O<br />

a 30°C<br />

NaOH·H2O 15-60 5.48 27 6 386 119<br />

LiBr·2H2O 10-30 0.23 996 6 386 193<br />

ZnBr2·2H2O 5-30 1.69 455 8 347 529<br />

KOH·2H2O 5-30 0.014 1924 9 330 126<br />

LiCl·H2O 20-65 14.53 -75 11 303 86<br />

CaBr2·6H2O 11-22 0.17 1360 16 251 102<br />

LiI·3H2O 15-65 0.15 1424 18 235 170<br />

CaCl2·6H2O 15-25 0.11 1653 29 170 170<br />

MgCl2·6H2O 5-45 29.26 34 33 152 58<br />

NaI·2H2O 5-45 3.62 702 38 133 192<br />

Ca(NO3)2·4H2O 10-30 1.89 981 51 92 153<br />

Mg(NO3)2·6H2O 5-35 25.28 220 53 87 85<br />

KI 5-30 29.35 254 69 51 153<br />

SrCl2·6H2O 5-30 31.58 241 71 47 57<br />

NaNO3 10-40 26.94 302 74 41 96<br />

NH4Cl 10-40 35.67 235 79 32 41<br />

KBr 5-25 40.98 203 81 29 71<br />

(NH4)2SO4 10-40 62.06 79 81 29 78<br />

KCl 5-25 49.38 159 84 24 37<br />

Sr(NO3)2·4H2O 5-25 28.34 328 85 22 89<br />

BaCl2·2H2O 5-25 69.99 75 90 14 38<br />

CsI 5-25 70.77 75 91 13 38<br />

KNO3 0-50 43.22 225 92 11 46<br />

K2SO4 10-50 86.75 34 97 4.2 13<br />

33


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

Otra propiedad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s membranas es <strong>la</strong> masa molecu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> corte, que <strong>de</strong>fine el valor máximo <strong>de</strong> masa<br />

molecu<strong>la</strong>r que es separado por ésta (al me<strong>no</strong>s 90 % ret<strong>en</strong>ido). Usualm<strong>en</strong>te está alre<strong>de</strong>dor 12000 a<br />

14000 dalton (asociado a un tamaño <strong>de</strong> poro <strong>en</strong>tre 3 y 10 nm), por lo que <strong>la</strong> membrana sería<br />

impermeable a solutos con masa molecu<strong>la</strong>r superior a dicho valor. Actualm<strong>en</strong>te, se prefier<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

membranas <strong>de</strong> polietersulfona, <strong>de</strong>bido a que son más estables con el tiempo y pres<strong>en</strong>ta una mejor<br />

efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el corte <strong>de</strong>l soluto (S<strong>la</strong>tter, 2000).<br />

La calibración <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> PEG y presión osmótica g<strong>en</strong>erada <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l tipo<br />

<strong>de</strong> membrana y <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> medida (con psicrómetro/superficie libre <strong>de</strong> solución o con<br />

t<strong>en</strong>siómetro/membrana), y <strong>en</strong> me<strong>no</strong>r medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> masa molecu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l PEG. La Fig. 2.11 repres<strong>en</strong>ta una<br />

compi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> calibraciones para difer<strong>en</strong>tes membranas, técnicas <strong>de</strong> medida y masas molecu<strong>la</strong>res <strong>de</strong><br />

PEG (<strong>en</strong>tre 6000 y 35000 kg/kmol). La calibración a superficie libre con psicrómetro repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> cota<br />

superior <strong>de</strong> presión osmótica para una conc<strong>en</strong>tración dada <strong>de</strong> PEG, ya que <strong>la</strong> membrana afecta a <strong>la</strong><br />

actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> disolución. La máxima succión aplicada con esta técnica es <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 1.5<br />

MPa, que está limitada por <strong>la</strong> viscosidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> disolución y <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> su transporte.<br />

Una revisión actualizada <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica osmótica se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> S<strong>la</strong>tter et al., (2000) y <strong>en</strong> Taranti<strong>no</strong> y<br />

Mongiovì (2000). En Dine<strong>en</strong> (1997) y Taranti<strong>no</strong> y Mongiovi (2000) se pres<strong>en</strong>tan los <strong>de</strong>talles <strong>de</strong>l<br />

montaje experim<strong>en</strong>tal cuando se utiliza esta técnica <strong>en</strong> un equipo edométrico. De acuerdo con lo<br />

indicado anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> técnica osmótica requiere <strong>de</strong> calibraciones específicas y <strong>en</strong> concordancia con<br />

el montaje experim<strong>en</strong>tal, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> precisar <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> medida <strong>de</strong> succión in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia líquida indicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fig. 2.9, cabe pres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

técnica <strong>de</strong> pulsos contro<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> agua. Esta técnica, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> succión se estima a partir <strong>de</strong> una curva <strong>de</strong><br />

ret<strong>en</strong>ción, pres<strong>en</strong>ta una alternativa para conseguir estados <strong>de</strong> saturación que difícilm<strong>en</strong>te podrían<br />

alcanzarse con tras<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> ejes <strong>de</strong>bido a problemas <strong>de</strong> aire atrapado. Igualm<strong>en</strong>te, es una técnica<br />

alternativa para reducir tiempos <strong>de</strong> equilibrado <strong>en</strong> trayectorias <strong>de</strong> hume<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to, que pue<strong>de</strong> aplicarse<br />

<strong>en</strong> condiciones “in situ” (Houston et al., 1995; Abdrabbo et al., 2000). Sin embargo, los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong><br />

co<strong>la</strong>pso utilizando <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> pulsos contro<strong>la</strong>dos y realizados <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio han evi<strong>de</strong>nciado que<br />

<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong>l co<strong>la</strong>pso se experim<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> los primeros pulsos, aunque el grado <strong>de</strong> saturación global sea<br />

34


Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

bajo, <strong>de</strong>bido al elevado grado <strong>de</strong> saturación local que se alcanza <strong>en</strong> el contacto con <strong>la</strong> piedra porosa <strong>de</strong><br />

dr<strong>en</strong>aje (Houston et al., 1993).<br />

Presión osmótica, π (kPa)<br />

1500<br />

1000<br />

500<br />

PEG20000-psicrómetro<br />

Williams & Shaykewich (1969)<br />

PEG6000-adaptado <strong>de</strong><br />

Heyer, Cass & Mauro (1969)<br />

PEG20000-Spectrum-t<strong>en</strong>siómetro<br />

Taranti<strong>no</strong> & Mongiovi (2000)<br />

PEG20000-Visking-t<strong>en</strong>siómetro<br />

Dine<strong>en</strong> (1997)<br />

PEG35000-Spectrum(Por5)-t<strong>en</strong>siómetro<br />

UPC-GEOLAB: Ávi<strong>la</strong>, <strong>en</strong> prep.<br />

promedio para PEG con<br />

difer<strong>en</strong>tes MWCO<br />

0<br />

0.05 0.10 0.15 0.20 0.25 0.30 0.35<br />

Conc<strong>en</strong>tración, kg PEG/kg agua<br />

Figura 2.11 Calibración <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión osmótica <strong>de</strong> soluciones <strong>de</strong> PEG con difer<strong>en</strong>tes masas<br />

molecu<strong>la</strong>res (G<strong>en</strong>s y Romero, 2000).<br />

En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2.2 se pres<strong>en</strong>tan difer<strong>en</strong>tes equipos y técnicas experim<strong>en</strong>tales para medir <strong>la</strong> succión, tanto<br />

al nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio como <strong>en</strong> condiciones “in situ”.<br />

La c<strong>la</strong>sificación más g<strong>en</strong>eral correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> separación <strong>en</strong> métodos directos e indirectos. Los<br />

primeros mi<strong>de</strong>n <strong>la</strong> humedad re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong>l aire <strong>en</strong> el suelo (re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> vapor y <strong>la</strong><br />

succión total), así como <strong>la</strong> tracción <strong>de</strong> <strong>la</strong> fase líquida (re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> succión matricial). Los<br />

indirectos hac<strong>en</strong> uso <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s físicos asociados al cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> un medio<br />

poroso <strong>en</strong> contacto o <strong>no</strong> con el suelo, como <strong>la</strong> variación <strong>de</strong> su masa (método <strong>de</strong> papel <strong>de</strong> filtro), <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

resist<strong>en</strong>cia/conductividad eléctrica (higrómetros resistivos), <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad (higrómetros capacitivos),<br />

35


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> conductividad térmica (s<strong>en</strong>sores <strong>de</strong> conductividad térmica) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> constante dieléctrica (s<strong>en</strong>sores<br />

TDR). Tal como se indica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2.2, el tiempo <strong>de</strong> equilibrado <strong>de</strong> estos s<strong>en</strong>sores indirectos es<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te mayor. Una revisión más exhaustiva <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes métodos <strong>de</strong> succión se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />

Lee y Wray (1992), Fredlund y Rahardjo (1993), Lee y Wray (1995) y <strong>en</strong> Dine<strong>en</strong> (1997). Harrison y<br />

Blight (2000) compararon varias técnicas <strong>de</strong> medida <strong>de</strong> succión <strong>en</strong> condiciones “in situ”.<br />

Tab<strong>la</strong> 2.2 Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes equipos y técnicas <strong>de</strong> medida <strong>de</strong> succión (G<strong>en</strong>s y Romero 2000).<br />

36<br />

Equipo Succión F<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> medido Rango<br />

(MPa)<br />

Psicrómetro <strong>de</strong> Total<br />

Humedad re<strong>la</strong>tiva 0.3 – 25<br />

Transistor SMI Osmótica (difer<strong>en</strong>cia Temp.) 70 equipos mejorados<br />

Psicrómetro <strong>de</strong> ter-<br />

mopares WESCOR<br />

Higrómetro<br />

capacidad/resistivo<br />

Higrómetro <strong>de</strong> es-<br />

pejo (punto rocío)<br />

Total<br />

Osmótica<br />

Papel <strong>de</strong> filtro Total (sin contacto)<br />

Matricial (contac.)<br />

Humedad re<strong>la</strong>tiva<br />

(difer<strong>en</strong>cia Temp.)<br />

Total Humedad re<strong>la</strong>tiva<br />

(capacida/resist<strong>en</strong>.)<br />

Total Humedad re<strong>la</strong>tiva<br />

(difer<strong>en</strong>cia Temp.)<br />

Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />

humedad<br />

Tiempo<br />

Equilibrado<br />

Minutos<br />

0.3 – 7 Minutos<br />

10 – 400 Minutos<br />

3 – 400 Minutos<br />

0.4 – 40 mín. 7 días<br />

P<strong>la</strong>ca <strong>de</strong> succión Matricial Tracción <strong>de</strong> agua 0 – 0.08 horas/días<br />

P<strong>la</strong>ca <strong>de</strong> presión<br />

con membrana<br />

acetato<br />

Matricial Tras<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> ejes 0 – 7 días/semanas<br />

T<strong>en</strong>siómetro Matricial Tracción <strong>de</strong> agua 0 – 0.08 Minutos<br />

T<strong>en</strong>siómetro Impe-<br />

rial College<br />

Celulosa porosa<br />

(bloque <strong>de</strong> yeso,<br />

fibra <strong>de</strong> vidrio)<br />

Conductividad<br />

Térmica<br />

S<strong>en</strong>sor TDR con<br />

cerámica (también<br />

se usa s/cerámica)<br />

Técnica <strong>de</strong><br />

Squeezing<br />

Matricial<br />

Total (sin contacto)<br />

Matricial Resist<strong>en</strong>cia<br />

eléctrica<br />

Matricial Conductividad<br />

térmica<br />

Matricial Constante<br />

dieléctrica<br />

Osmótica Conductividad<br />

eléctrica<br />

Tracción <strong>de</strong> agua 0 – 2.1 Minutos<br />

0 – 1.5 días/semanas<br />

0 – 1.5 días/semanas<br />

0 – 0.3<br />

(60% porosidad <strong>de</strong><br />

cerámica)<br />

horas/días<br />

0 – 3 horas/días


2.3 Co<strong>la</strong>pso y expansión<br />

Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

Los f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s mas característicos <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l suelo <strong>en</strong> estado <strong>no</strong> saturado son los<br />

re<strong>la</strong>cionados con sus <strong>de</strong>formaciones volumétricas al modificar el grado saturación Estas <strong>de</strong>formaciones<br />

pue<strong>de</strong>n ser tanto positivas, <strong>en</strong> cuyo caso se produce un co<strong>la</strong>pso, como negativas, <strong>en</strong> cuyo caso se<br />

produce una expansión.<br />

Tanto el co<strong>la</strong>pso como <strong>la</strong> expansión pue<strong>de</strong>n ser consi<strong>de</strong>rados como procesos <strong>de</strong> inestabilidad<br />

estructural <strong>de</strong>bido a que induc<strong>en</strong> discontinuida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to volumétrico <strong>de</strong>l suelo sin<br />

modificación <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> esfuerzo exterior, al variar, por ejemplo, <strong>la</strong>s condiciones ambi<strong>en</strong>tales<br />

(cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> humedad, <strong>en</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> electrolitos, etc.) (Aitchison, 1973).<br />

2.3.1 F<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso<br />

2.3.1.1 Introducción<br />

Aunque <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido g<strong>en</strong>eral se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong><strong>no</strong>minar co<strong>la</strong>pso a cualquier proceso <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>formación volumétrica, este térmi<strong>no</strong> se utiliza aquí expresam<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> volum<strong>en</strong><br />

irrecuperable producido por el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> saturación <strong>de</strong>l suelo mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do constante el<br />

estado <strong>de</strong> esfuerzo exterior. Esta <strong>de</strong>finición difer<strong>en</strong>cia c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te al co<strong>la</strong>pso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>formaciones<br />

producidas, por ejemplo, al increm<strong>en</strong>tar dichos esfuerzos exteriores, y específicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

consolidación. Respecto a esta última cabe <strong>de</strong>cir, a<strong>de</strong>más, que mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong> el<strong>la</strong> se produc<strong>en</strong> flujos <strong>de</strong><br />

expulsión <strong>de</strong> agua, y <strong>en</strong> su caso aire, <strong>en</strong> el co<strong>la</strong>pso existe <strong>en</strong> muchos casos absorción <strong>de</strong> agua. A veces a<br />

este mismo f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> se le <strong>de</strong><strong>no</strong>mina con otros térmi<strong>no</strong>s como subsi<strong>de</strong>ncia, hidrocompactación o<br />

hidroconsolidación. Como ejemplo significativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> magnitud que pue<strong>de</strong> llegar a t<strong>en</strong>er el co<strong>la</strong>pso se<br />

pue<strong>de</strong> citar el caso <strong>de</strong> los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> hasta 4.5 m medidos <strong>en</strong> canales <strong>de</strong> riego <strong>en</strong> el valle <strong>de</strong> San<br />

Joaquín <strong>de</strong> California (Bull, 1964) citado por Dudley (1970).<br />

Como se ha m<strong>en</strong>cionado <strong>en</strong> párrafos anteriores, el co<strong>la</strong>pso es u<strong>no</strong> <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s más característicos<br />

<strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> parcialm<strong>en</strong>te <strong>saturados</strong> y ha sido estudiado por numerosos autores, <strong>en</strong>tre los que se<br />

pue<strong>de</strong>n citar Dudley (1970), Jiménez Sa<strong>la</strong>s et al., (1973), Maswoswe (1985), <strong>en</strong>tre otros, que expon<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s características que <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er un suelo para que <strong>en</strong> él ocurra un co<strong>la</strong>pso:<br />

37


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

− Estructura abierta, <strong>no</strong> saturada, tipo panal <strong>de</strong> abeja, capaz <strong>de</strong> reducir significativam<strong>en</strong>te su volum<strong>en</strong><br />

a exp<strong>en</strong>sas <strong>de</strong> una disminución <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> poros.<br />

− Un estado exterior <strong>de</strong> carga sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te gran<strong>de</strong> como para g<strong>en</strong>erar una condición metaestable<br />

para <strong>la</strong> succión aplicada. El concepto <strong>de</strong> “metaestable” consiste <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar a un suelo estable con<br />

respecto a pequeños disturbios, pero capaz <strong>de</strong> reaccionar viol<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te si <strong>la</strong> molestia es<br />

consi<strong>de</strong>rable<br />

− La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ces <strong>en</strong>tre partícu<strong>la</strong>s, que se <strong>de</strong>bilit<strong>en</strong> <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l agua.<br />

Según Jiménez Sa<strong>la</strong>s y Justo (1975) algu<strong>no</strong>s materiales arcillosos <strong>de</strong> baja y mediana p<strong>la</strong>sticidad<br />

pres<strong>en</strong>tan un comportami<strong>en</strong>to combinado <strong>de</strong> expansión y co<strong>la</strong>pso cuando se los satura. El cambio neto<br />

<strong>de</strong> volum<strong>en</strong> que experim<strong>en</strong>ta un suelo arcilloso cuando se pone <strong>en</strong> contacto con el agua es <strong>la</strong> suma <strong>de</strong><br />

dos térmi<strong>no</strong>s, por un <strong>la</strong>do <strong>la</strong> expansión que se produce al re<strong>la</strong>jar los esfuerzos netos <strong>en</strong>tre partícu<strong>la</strong>s y<br />

por otro el co<strong>la</strong>pso que ocurre al fal<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s uniones <strong>en</strong>tre gran<strong>de</strong>s partícu<strong>la</strong>s. La <strong>de</strong>formación que se<br />

atribuye a <strong>la</strong> expansión pue<strong>de</strong> ser elástica <strong>no</strong> así <strong>la</strong> que correspon<strong>de</strong> al co<strong>la</strong>pso. Esta última implica un<br />

reor<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura y es irreversible. Un mismo suelo pue<strong>de</strong> sufrir hinchami<strong>en</strong>tos o<br />

co<strong>la</strong>pso, o ningún cambio <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad seca, <strong>la</strong> humedad, y <strong>la</strong> presión<br />

aplicada <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que se lo inunda, como seña<strong>la</strong>n J<strong>en</strong>nings y K<strong>en</strong>ight (1975), según estos<br />

autores, hay un cruce <strong>en</strong> <strong>la</strong>s curvas obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos realizados <strong>en</strong> un doble edómetro (Fig.<br />

2.12), que separa <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> expansiones probables, <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> co<strong>la</strong>psos probables.<br />

38<br />

e<br />

REGION DE<br />

HINCHAMIENTO<br />

CURVA PARA LA<br />

CONDICION SATURADA<br />

CURVA PARA<br />

LA HUMEDAD<br />

NATURAL<br />

log p<br />

REGION DE<br />

COLAPSO<br />

Figura 2.12 Expansión y co<strong>la</strong>pso para un mismo suelo (J<strong>en</strong>nings y K<strong>en</strong>ight, 1975).


2.3.1.2 Mecanismo <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso<br />

Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

El co<strong>la</strong>pso se produce cuando el suelo, que es estable fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s cargas exteriores que soporta <strong>de</strong>bido a<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ces sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te fuertes <strong>en</strong>tre sus partícu<strong>la</strong>s, pier<strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> estos <strong>en</strong><strong>la</strong>ces al<br />

aum<strong>en</strong>tar el grado <strong>de</strong> saturación. El orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> estos <strong>en</strong><strong>la</strong>ces temporales pue<strong>de</strong> ser diverso. Se pue<strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong>stacar los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

− En<strong>la</strong>ces <strong>de</strong> tipo capi<strong>la</strong>r. El estado <strong>de</strong> esfuerzo provocado por los f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s <strong>de</strong> superficie <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

interfaces <strong>en</strong>tre el aire, el agua y <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s sólidas, increm<strong>en</strong>ta los esfuerzos interpartícu<strong>la</strong>s,<br />

rigidizando <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l suelo y haciéndo<strong>la</strong> más resist<strong>en</strong>te. Este f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> es especialm<strong>en</strong>te<br />

c<strong>la</strong>ro <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>as, limos, o ar<strong>en</strong>as con algu<strong>no</strong>s <strong>en</strong><strong>la</strong>ces <strong>de</strong> limos <strong>en</strong> los que <strong>la</strong>s acciones<br />

capi<strong>la</strong>res se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre partícu<strong>la</strong>s <strong>en</strong> los contactos ar<strong>en</strong>a–ar<strong>en</strong>a, limo–limo o ar<strong>en</strong>a–limo. No<br />

ocurre así <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que por su tamaño, forma y propieda<strong>de</strong>s específicas (acciones<br />

<strong>de</strong> superficie) es poco c<strong>la</strong>ra <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> m<strong>en</strong>iscos y <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas capi<strong>la</strong>res, a <strong>no</strong> ser<br />

que su comportami<strong>en</strong>to pueda ser asimi<strong>la</strong>do a agrupaciones que form<strong>en</strong> partícu<strong>la</strong>s mayores. El<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> saturación, por ejemplo, al aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> humedad o al reducir el índice <strong>de</strong><br />

poros sin dr<strong>en</strong>aje (proceso <strong>de</strong> corte rápido) hace que se pierdan estos <strong>en</strong><strong>la</strong>ces pudi<strong>en</strong>do provocar un<br />

co<strong>la</strong>pso si <strong>la</strong>s fuerzas exteriores son sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te gran<strong>de</strong>s.<br />

− En<strong>la</strong>ces por pu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s arcillosas. En el caso <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a y limos, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s<br />

arcillosas <strong>en</strong> estado <strong>de</strong>secado <strong>en</strong> los contactos pue<strong>de</strong> contribuir a <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l<br />

suelo. Estas partícu<strong>la</strong>s arcillosas pue<strong>de</strong>n estar pres<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l suelo, haber sido<br />

transportadas o ser autog<strong>en</strong>éticas, si<strong>en</strong>do producidas <strong>en</strong> este último caso, por ejemplo, por <strong>la</strong><br />

reacción <strong>en</strong>tre el agua intersticial o proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> lluvia, y fel<strong>de</strong>spatos exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el suelo. La<br />

disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong> autog<strong>en</strong>éticas pue<strong>de</strong> ser parale<strong>la</strong>, cara contra cara, alre<strong>de</strong>dor<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a o limo, auque esta or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura cristalina original<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s. Sin embargo <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral el or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to es flocu<strong>la</strong>do, tal como indica Knight<br />

(1962) citado por Dudley (1970). En el caso <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos paralelos, posibles hume<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos<br />

sin <strong>la</strong>vado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s arcillosas pue<strong>de</strong>n llevar también a estructuras flocu<strong>la</strong>das <strong>de</strong>bido a que<br />

<strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> secado <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> iones disueltos provocan este or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to.<br />

En realidad <strong>la</strong> estructura final <strong>de</strong> <strong>la</strong>s arcil<strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> muy diversos factores como son el propio<br />

orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s, conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> sales, el índice <strong>de</strong> poros <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

arcil<strong>la</strong>, o <strong>la</strong> temperatura.<br />

39


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

40<br />

Estos pu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong> que pue<strong>de</strong>n aportar una resist<strong>en</strong>cia adicional al suelo pue<strong>de</strong>n per<strong>de</strong>rse al<br />

hume<strong>de</strong>cerse o ser <strong>la</strong>vados si aum<strong>en</strong>ta el grado <strong>de</strong> saturación, produciéndose el co<strong>la</strong>pso. Si <strong>la</strong>s<br />

partícu<strong>la</strong>s arcillosas están aglomeradas su comportami<strong>en</strong>to pue<strong>de</strong> asimi<strong>la</strong>rse al <strong>de</strong> estos<br />

aglomerados adquiri<strong>en</strong>do <strong>en</strong>tonces <strong>en</strong> ellos mayor importancia <strong>la</strong>s fuerzas capi<strong>la</strong>res.<br />

− En<strong>la</strong>ces por cem<strong>en</strong>tación. Pue<strong>de</strong>n existir <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>tes cem<strong>en</strong>tantes, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

orig<strong>en</strong> calcáreo, o soldaduras, que rigidic<strong>en</strong> y hagan más resist<strong>en</strong>te al suelo. El proceso <strong>de</strong><br />

cem<strong>en</strong>tación pue<strong>de</strong> consistir, por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> precipitación <strong>en</strong> los huecos <strong>de</strong>l esqueleto are<strong>no</strong>so<br />

<strong>de</strong> sales disueltas <strong>en</strong> el agua <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tías proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> regiones calcáreas. Si estos <strong>suelos</strong> se v<strong>en</strong><br />

sometidos a una inundación o <strong>la</strong>vado continuo, <strong>la</strong>s sales precipitadas pue<strong>de</strong>n disolverse,<br />

perdiéndose los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces. La efectividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> disolución <strong>de</strong> estos ag<strong>en</strong>tes cem<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> propia naturaleza <strong>de</strong> estos últimos y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sales o contaminantes que pueda cont<strong>en</strong>er el agua.<br />

Como es lógico, <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ces es, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, más l<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> <strong>de</strong> pu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

arcil<strong>la</strong> o <strong>la</strong> producida por capi<strong>la</strong>ridad.<br />

Pue<strong>de</strong>n existir otros factores que afect<strong>en</strong> al proceso <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso, como <strong>la</strong> posible rotura <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s al<br />

per<strong>de</strong>r resist<strong>en</strong>cia por hume<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to (Delgado, 1986). También es importante consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong><br />

naturaleza <strong>de</strong>l agua que hume<strong>de</strong>ce al suelo, <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sales o contaminantes, como<br />

ha sido ya indicado, pue<strong>de</strong>n modificar el co<strong>la</strong>pso. Así, Jiménez Sa<strong>la</strong>s et al. (1973) <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran que <strong>en</strong><br />

<strong>suelos</strong> que <strong>no</strong> conti<strong>en</strong><strong>en</strong> sales solubles el asi<strong>en</strong>to se produce <strong>de</strong> una so<strong>la</strong> vez al inundarlos mi<strong>en</strong>tras que<br />

si conti<strong>en</strong><strong>en</strong> sales solubles, cada vez que se aña<strong>de</strong> agua pue<strong>de</strong> producirse un co<strong>la</strong>pso adicional.<br />

Reginatto y Ferrero (1973) muestran los efectos que los cambios <strong>en</strong> solutos y <strong>en</strong> sus conc<strong>en</strong>traciones<br />

produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> el co<strong>la</strong>pso, utilizando agua potable, agua residual doméstica y agua con pH ácido, para<br />

int<strong>en</strong>tar reproducir casos reales (rotura <strong>de</strong> conducciones, agua <strong>de</strong> lluvia, etc.). El efecto fundam<strong>en</strong>tal se<br />

produce <strong>en</strong> estos casos sobre posibles cem<strong>en</strong>taciones, que son afectadas con mayor o me<strong>no</strong>r int<strong>en</strong>sidad<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características químicas <strong>de</strong>l agua, o sobre los pu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong> <strong>en</strong> los que <strong>la</strong><br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> iones pue<strong>de</strong> ser importante <strong>en</strong> su comportami<strong>en</strong>to.<br />

En todos los mecanismos indicados produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> realidad el mismo efecto microestructural, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

llegada <strong>de</strong>l agua causa el mismo efecto: reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia al corte <strong>en</strong> los contactos <strong>en</strong>tre<br />

partícu<strong>la</strong>s sólidas. Si esta resist<strong>en</strong>cia cae por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l esfuerzo impuesto por <strong>la</strong>s cargas exteriores


Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

aplicadas se produce el co<strong>la</strong>pso que conduce a una nueva estructura capaz <strong>de</strong> resistir el nuevo estado <strong>de</strong><br />

esfuerzos. Una vez que ha ocurrido el co<strong>la</strong>pso <strong>la</strong> nueva estructura <strong>de</strong>l suelo es estable y es incapaz <strong>de</strong><br />

sufrir nuevos co<strong>la</strong>pso a me<strong>no</strong>s que cambie el estado <strong>de</strong> esfuerzos exist<strong>en</strong>te y/o el grado <strong>de</strong> saturación.<br />

Los Ensayos <strong>de</strong> Booth (1975), Yudhbir (1982) y Maswoswe (1985) muestran que el co<strong>la</strong>pso alcanza un<br />

máximo a partir <strong>de</strong>l cual disminuye. El tipo <strong>de</strong> suelo y <strong>de</strong> estructura que se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> el suelo condiciona<br />

<strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong>l máximo <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso y <strong>la</strong> presión para <strong>la</strong> que se produce (Fig. 2.13).<br />

Figura 2.13 Máximo co<strong>la</strong>pso según Yudhbir (1982).<br />

2.3.1.3 Proceso <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso<br />

Bar<strong>de</strong>n et al. (1969) indican tres factores básicos que contro<strong>la</strong>n el mecanismo <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso:<br />

a) La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una estructura pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te inestable, como <strong>la</strong> <strong>de</strong> tipo flocu<strong>la</strong>do asociada con<br />

<strong>suelos</strong> compactados por el <strong>la</strong>do seco, o como los loess.<br />

b) La acción <strong>de</strong> esfuerzos exteriores sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te gran<strong>de</strong>s<br />

c) La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ces <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s que aum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong> rigi<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l suelo y que puedan ser<br />

perdidos al aum<strong>en</strong>tar el grado <strong>de</strong> saturación.<br />

41


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

Una estructura muy abierta soportando una carga exterior gran<strong>de</strong> sin <strong>de</strong>formación y <strong>en</strong> estado <strong>no</strong><br />

saturado indica <strong>la</strong> alta probabilidad <strong>de</strong> que su estabilidad sea <strong>de</strong>bida a <strong>en</strong><strong>la</strong>ces, que pue<strong>de</strong>n ser<br />

temporales, <strong>de</strong>l tipo seña<strong>la</strong>do <strong>en</strong> el apartado anterior. Un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> saturación pue<strong>de</strong><br />

conllevar <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> estos <strong>en</strong><strong>la</strong>ces y <strong>de</strong> <strong>la</strong> rigi<strong>de</strong>z por ellos provocadas, produciéndose el co<strong>la</strong>pso.<br />

Sin embargo el co<strong>la</strong>pso pue<strong>de</strong> producirse por una combinación difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dichos factores. Por<br />

ejemplo estructuras <strong>no</strong> muy abiertas y cargas muy gran<strong>de</strong>s o estructuras muy abiertas y cargas débiles,<br />

pue<strong>de</strong>n provocarlo <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados casos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong>l suelo (porosidad <strong>en</strong><br />

estado saturado, etc.) (Northey (1969), citado por Josa, 1988).<br />

Abelev (1975), confirma que el co<strong>la</strong>pso <strong>de</strong> un suelo tan sólo ocurre una vez para un esfuerzo exterior y<br />

un grado <strong>de</strong> saturación máximos dados, <strong>de</strong> acuerdo con los mecanismos expuestos. Tras el proceso <strong>de</strong><br />

co<strong>la</strong>pso el suelo llega a una estructura estable que <strong>no</strong> dará orig<strong>en</strong> a co<strong>la</strong>psos adicionales a <strong>no</strong> ser que <strong>la</strong><br />

combinación <strong>de</strong> los esfuerzos exteriores y <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> saturación sitúe <strong>de</strong> nuevo al suelo <strong>en</strong> estado <strong>de</strong><br />

inestabilidad.<br />

Dudley (1970) seña<strong>la</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una humedad, para cada suelo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el co<strong>la</strong>pso producido al<br />

aum<strong>en</strong>tar el grado <strong>de</strong> saturación es máximo. Este f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> pue<strong>de</strong> estar re<strong>la</strong>cionado con el máximo que<br />

<strong>de</strong>scribe Aitchison y Donald (1956) para <strong>la</strong> fuerza intergranu<strong>la</strong>r al variar <strong>la</strong> humedad. Aún cuando se<br />

observa que <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong>l co<strong>la</strong>pso se increm<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> carga exterior aplicada si ésta <strong>no</strong> es muy<br />

elevada, se constata asimismo que este increm<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong>e un límite, alcanzando el co<strong>la</strong>pso máximo para<br />

una <strong>de</strong>terminada carga, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral alta, y disminuy<strong>en</strong>do posteriorm<strong>en</strong>te (por ejemplo Vargas, 1973;<br />

Maswoswe, 1985; Delgado, 1986). Este comportami<strong>en</strong>to está justificado por cuanto <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l<br />

índice <strong>de</strong> poros <strong>de</strong> un suelo al someterlo a una presión exterior elevada pue<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rable, aún<br />

existi<strong>en</strong>do <strong>en</strong><strong>la</strong>ces interpartícu<strong>la</strong>s que rigidic<strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura, disminuy<strong>en</strong>do el co<strong>la</strong>pso pot<strong>en</strong>cial.<br />

El valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión a <strong>la</strong> que se produce este máximo varía <strong>no</strong>tablem<strong>en</strong>te con el tipo <strong>de</strong> suelo<br />

consi<strong>de</strong>rado. La Fig. 2.13 muestra un ejemplo, proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Yudhbir (1982), <strong>en</strong> el que se observa este<br />

f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> <strong>en</strong> varios <strong>suelos</strong> residuales. Resultados análogos, aunque <strong>en</strong> rangos <strong>de</strong> presión difer<strong>en</strong>tes,<br />

obti<strong>en</strong>e, por ejemplo, Booth (1975).<br />

42


Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

En un caso real <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso <strong>de</strong>l suelo <strong>de</strong> un estrato <strong>de</strong> terre<strong>no</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>formaciones <strong>no</strong> serán, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />

uniformes <strong>en</strong> profundidad, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes propieda<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> esfuerzos <strong>en</strong> cada punto.<br />

En muchas ocasiones aunque el as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to se refleja <strong>en</strong> superficies, son capas profundas, sometidas<br />

a mayores presiones por <strong>la</strong> acción por <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong>l terre<strong>no</strong>, <strong>la</strong>s que co<strong>la</strong>psan primero.<br />

Progresivam<strong>en</strong>te, si es el caso, el co<strong>la</strong>pso se va g<strong>en</strong>eralizando a otras capas. Lopéz Corral (1978a),<br />

citado por Josa 1988, indica que este co<strong>la</strong>pso se produce <strong>en</strong> ocasiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capas profundas y <strong>en</strong><br />

superficie, pudi<strong>en</strong>do existir un estrato intermedio pasivo <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong>s cargas exteriores llegan<br />

sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te amortiguadas y el peso <strong>de</strong>l terre<strong>no</strong> <strong>no</strong> es excesivo. Este proceso, lógicam<strong>en</strong>te, pue<strong>de</strong><br />

verse modificado por el propio estado <strong>de</strong>l suelo <strong>en</strong> cada profundidad, o, por ejemplo, por <strong>la</strong><br />

accesibilidad <strong>de</strong>l factor que provoca el co<strong>la</strong>pso (agua proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> rotura <strong>de</strong> una tubería, inundación<br />

superficial <strong>de</strong>l terre<strong>no</strong>, etc.).<br />

Un análisis rápido y s<strong>en</strong>cillo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> textura pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong>terminadas por medio <strong>de</strong> un<br />

estudio <strong>de</strong> microscopia electrónica ambi<strong>en</strong>tal (ESEM), <strong>de</strong>bido a que <strong>no</strong> es necesario ningún tratami<strong>en</strong>to<br />

previo <strong>de</strong> secado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s muestras. Las características como tamaño medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s,<br />

distribución, morfología, homog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> su textura, cantidad aproximada y distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

porosidad, pue<strong>de</strong>n evaluarse cualitativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un tiempo corto.<br />

En Barrera (2002) se pres<strong>en</strong>ta un programa <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos ESEM realizados llevado a cabo <strong>en</strong> un equipo<br />

Electroscan 2020 (Fig. 2.14), que permite tomar imág<strong>en</strong>es con electrones secundarios a presiones <strong>de</strong><br />

hasta 50 torr con portamuestras <strong>de</strong> <strong>en</strong>friami<strong>en</strong>to termoeléctrico (Peltier). Este equipo permite trabajar a<br />

temperaturas <strong>de</strong> ± 20 °C <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> temperatura ambi<strong>en</strong>te y observar muestras húmedas.<br />

El programa <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos consistió <strong>en</strong> analizar tres estructuras difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> una arcil<strong>la</strong> <strong>de</strong> baja<br />

p<strong>la</strong>sticidad, <strong>la</strong>s cuales fueron obt<strong>en</strong>idas bajo un proceso <strong>de</strong> compactación isótropa y <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong><br />

co<strong>la</strong>pso (ver Tab<strong>la</strong> 2.3). En <strong>la</strong>s figuras (Fig. 2.15a, b) se muestra <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra A, obt<strong>en</strong>ida<br />

<strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> compactación estática <strong>en</strong> condiciones isótropas. En <strong>la</strong> Fig. 2.15c se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra B obt<strong>en</strong>ida al final <strong>de</strong> un <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso bajo inundación a carga constante.<br />

Finalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> muestra C (Fig. 2.15d), que pres<strong>en</strong>ta unas condiciones iniciales simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong> muestra B,<br />

se obtuvo tras un <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso.<br />

43


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

44<br />

Tab<strong>la</strong> 2.3 Condiciones iniciales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras observadas <strong>en</strong> ESEM.<br />

Muestra ρ0<br />

g/cm 3<br />

w<br />

%<br />

Trayectoria <strong>de</strong> esfuerzos realizada<br />

A 1.65 11 compactada <strong>en</strong> condiciones isótropas<br />

B 1.53 8 co<strong>la</strong>psada bajo inundación a carga constante<br />

C 1.53 8 co<strong>la</strong>psada bajo un proceso <strong>de</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

succión matricial hasta <strong>la</strong> saturación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

muestra<br />

Figura 2.14 Microscopio electrónico <strong>de</strong> barrido ambi<strong>en</strong>tal Electroscan 2020 (ESEM) (Barrera, 2002).<br />

Las muestras B y C, que se alcanzan por <strong>de</strong>formación <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso utilizando dos <strong>vías</strong> difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

hidratación, pres<strong>en</strong>tan una estructura simi<strong>la</strong>r, observándose partícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> limo cubiertas por agregados<br />

<strong>de</strong> arcil<strong>la</strong>. En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra compactada <strong>en</strong> condiciones isótropas (ρd=1.65 g/cm 3 ), <strong>la</strong> partícu<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> limo c<strong>en</strong>tral repres<strong>en</strong>ta un área <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor 37 µm x 80 µm (Fig. 2.15a,b). Por otro <strong>la</strong>do, el<br />

agregado <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s arcillosas que se muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fig. 2.15b pres<strong>en</strong>ta unas dim<strong>en</strong>siones típicas<br />

me<strong>no</strong>res <strong>de</strong> 15 µm.


Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

Agregados<br />

Partícu<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> limo<br />

Fig. 2.15b<br />

Figura 2.15a Suelo compactado <strong>en</strong> condiciones isótropas (ρd=1.65g/cm 3 , w0=11 %), aum<strong>en</strong>to x1000.<br />

Figura 2.15b Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fig. 2.15a x 3000, agregados <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s.<br />

45


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

Figura 2.15c Estructura <strong>de</strong>l suelo co<strong>la</strong>psado bajo inundación (ρd=1.53 g/cm 3 , w=8.0 %).<br />

Figura 2.15d Estructura <strong>de</strong> suelo co<strong>la</strong>psado bajo el proceso <strong>de</strong> hidratación por etapas (ρd=1.53 g/cm 3 ,<br />

w=8.0 %).<br />

46


2.3.2 F<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> <strong>de</strong> expansión<br />

2.3.2.1 Introducción<br />

Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

Determinados <strong>suelos</strong> (<strong>suelos</strong> expansivos) sufr<strong>en</strong> f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s <strong>de</strong> hinchami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> magnitu<strong>de</strong>s<br />

consi<strong>de</strong>rables al aum<strong>en</strong>tar su humedad. Aunque <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral expansión se refiere expresam<strong>en</strong>te a un<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> provocado <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> hume<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do constante el estado <strong>de</strong><br />

esfuerzo exterior.<br />

El proceso <strong>de</strong> expansión se produce cuando un suelo <strong>no</strong> saturado se hume<strong>de</strong>ce absorbi<strong>en</strong>do agua <strong>en</strong>tre<br />

sus partícu<strong>la</strong>s y aum<strong>en</strong>tando <strong>de</strong> volum<strong>en</strong>. Este aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>e una compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bida a <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>jación <strong>de</strong> los esfuerzos intergranu<strong>la</strong>res al aum<strong>en</strong>tar el grado <strong>de</strong> saturación. De hecho se pue<strong>de</strong>n<br />

combinar estos dos f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s, absorción <strong>de</strong> agua y re<strong>la</strong>jación <strong>de</strong> los esfuerzos, con un posible co<strong>la</strong>pso,<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l suelo (<strong>de</strong>nsidad seca, presión exterior, etc.). En g<strong>en</strong>eral, sin embargo,<br />

como ya se expondrá, <strong>la</strong> expansión está asociada a terre<strong>no</strong>s arcillosos plásticos con <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong>s secas<br />

altas y presiones exteriores bajas, contrariam<strong>en</strong>te a lo habitual <strong>en</strong> procesos <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso.<br />

Los f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s <strong>de</strong> expansión pue<strong>de</strong>n ir acompañados <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> retracción si se produc<strong>en</strong><br />

variaciones climatológicas o locales que <strong>de</strong>sequ<strong>en</strong> el terre<strong>no</strong> disminuy<strong>en</strong>do su volum<strong>en</strong>. Estas<br />

variaciones climáticas o locales pue<strong>de</strong>n provocar alternancias hume<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to–cesado con <strong>la</strong>s<br />

consecu<strong>en</strong>tes variaciones volumétricas asociadas.<br />

De acuerdo con Lambe y Whitman (1959) se consi<strong>de</strong>ra que el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> expansión <strong>de</strong> los minerales<br />

arcillosos expansivos <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> los cristales, <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> cristales y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> intercambio catiónico (Tab<strong>la</strong> 2.4). El mecanismo físico químico <strong>de</strong> <strong>la</strong> expansión ha<br />

sido estudiado profundam<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> los Proceedings <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Confer<strong>en</strong>cias Internacionales sobre Suelos<br />

Expansivos se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar abundante información. Según Ch<strong>en</strong> (1975), <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s arcil<strong>la</strong>s<br />

está re<strong>la</strong>cionada con el mineral arcilloso que <strong>la</strong>s constituye, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> cationes,<br />

estructura <strong>de</strong>l suelo, porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong> <strong>en</strong> el suelo, actividad e índice <strong>de</strong> Atterberg <strong>de</strong> <strong>la</strong>s arcil<strong>la</strong>s.<br />

Brackley (1975) afirma que parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> expansión pue<strong>de</strong> explicarse como una disminución <strong>de</strong> los<br />

esfuerzos intergranu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>bido a una disminución <strong>en</strong> <strong>la</strong> succión, lo que provoca una expansión elástica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l suelo.<br />

47


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

48<br />

Tab<strong>la</strong> 2.4 Propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los minerales arcillosos expansivos (Lambe, 1959).<br />

Propieda<strong>de</strong>s Caolinita<br />

Esquemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

G = lámina <strong>de</strong> Gibbsita<br />

S = lámina <strong>de</strong> Silicato<br />

K = ión <strong>de</strong> potasio<br />

Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s<br />

Superficie específica<br />

Capacidad <strong>de</strong> intercambio<br />

catiónico por 100g <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong><br />

Forma <strong>de</strong> <strong>la</strong> partícu<strong>la</strong><br />

Expansión máximo para una<br />

presión <strong>de</strong> 0.1 t/p 2<br />

Expansión máxima para una<br />

presión <strong>de</strong> 0.2 t/p 2<br />

2.3.2.2 Mecanismo <strong>de</strong> expansión<br />

d= 0.3 a 3 µm<br />

e = 1/3 a 1/10 d<br />

5 – 30<br />

3 – 15<br />

G<br />

S<br />

G<br />

S<br />

Ap<strong>la</strong>nada<br />

<strong>de</strong>spreciable<br />

<strong>de</strong>spreciable<br />

MINERAL<br />

Illita Montmorilonita<br />

d= 0.1 a 2 µm<br />

e = 1/10 d<br />

65 – 100<br />

10 – 40<br />

Ap<strong>la</strong>nada<br />

350<br />

150<br />

d= 0.1 a 1 µm<br />

e = 1/10 d<br />

600 – 800<br />

80 – 150<br />

Ap<strong>la</strong>nada<br />

El hinchami<strong>en</strong>to que se produce <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> parcialm<strong>en</strong>te <strong>saturados</strong>, obe<strong>de</strong>ce a dos tipos <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s<br />

(mecánicos y físicos–químicos). El f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> mecánico se <strong>de</strong>be a una disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión al<br />

aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> humedad reduci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> contacto <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s. Si <strong>la</strong><br />

estructura es pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te inestable se producirá un co<strong>la</strong>pso, pero si <strong>la</strong> estructura es sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

compacta se ocasionará una re<strong>la</strong>jación <strong>de</strong> los esfuerzos intergranu<strong>la</strong>res (expansión).<br />

Los mecanismos que produc<strong>en</strong> <strong>la</strong> expansión están directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s y<br />

características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s arcillosas. Son fundam<strong>en</strong>tales <strong>la</strong>s cargas eléctricas netas exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

estas partícu<strong>la</strong>s provocadas, sobre todo, por sustituciones isomorfas, y <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>te formación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

capa doble difusa cont<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do cationes y molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> agua. Delgado (1986) resume <strong>en</strong> tres los<br />

mecanismos microestructurales fundam<strong>en</strong>tales que produc<strong>en</strong> <strong>la</strong> expansión:<br />

S<br />

G<br />

S<br />

K<br />

S<br />

G<br />

S<br />

1500<br />

350<br />

S<br />

G<br />

S<br />

K<br />

S<br />

G<br />

S


Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

− Hidratación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong>. Las cargas eléctricas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong> pue<strong>de</strong>n<br />

atraer molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> agua que, por su carácter bipo<strong>la</strong>r, se dispon<strong>en</strong> con su extremo positivo<br />

ori<strong>en</strong>tado hacia el<strong>la</strong>s. El extremo negativo dispuesto hacia el exterior pue<strong>de</strong> atraer a su vez otras<br />

molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> agua formándose <strong>en</strong> su caso varias capas sucesivas. Estas fuerzas <strong>de</strong> adsorción <strong>de</strong><br />

agua van disminuy<strong>en</strong>do al alejarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong> partícu<strong>la</strong>. Pue<strong>de</strong>n existir también cationes<br />

que comp<strong>en</strong>san <strong>la</strong>s cargas netas negativas formándose sistemas partícu<strong>la</strong>–agua–cationes–agua–<br />

partícu<strong>la</strong> <strong>en</strong> los que los cationes contribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong> atracción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s. Esta capa adsorbida<br />

<strong>de</strong> molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> agua “hidrata” a <strong>la</strong> partícu<strong>la</strong> <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong> provocando un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su volum<strong>en</strong> y<br />

consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te su expansión.<br />

− Hidratación <strong>de</strong> cationes. El mecanismo <strong>de</strong> hidratación se pue<strong>de</strong> producir también <strong>en</strong> los cationes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> capa doble difusa atraídos por <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s arcillosas. En este caso <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> agua<br />

pue<strong>de</strong>n disponerse, <strong>en</strong> una o más capas, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los cationes, ori<strong>en</strong>tándose hacia ellos con su<br />

extremo negativo y atray<strong>en</strong>do <strong>en</strong> su caso con su extremo positivo otras molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> agua. Como<br />

<strong>en</strong> el punto anterior estos cationes “hidratados” produc<strong>en</strong> un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong>l suelo.<br />

− Repulsión osmótica. La conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> <strong>la</strong> capa doble difusa, <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te al alejarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> partícu<strong>la</strong><br />

arcillosa, pue<strong>de</strong> provocar una absorción <strong>de</strong> molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> agua por ósmosis si se pone <strong>en</strong> contacto<br />

con agua pura o con agua con me<strong>no</strong>r conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> cationes. El f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> <strong>de</strong> ósmosis produce<br />

una migración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> agua hacia el interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa doble para igua<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s<br />

conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> cationes, con el consigui<strong>en</strong>te hinchami<strong>en</strong>to asociado.<br />

Evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te estos tres f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s están re<strong>la</strong>cionados y <strong>en</strong> un caso concreto podrán producirse<br />

simultáneam<strong>en</strong>te. Es difícil po<strong>de</strong>r separar u<strong>no</strong> <strong>de</strong>l otro o llegar a co<strong>no</strong>cer <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to dado cual es<br />

predominante o cual se está <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cada situación <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s<br />

arcillosas, <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> cationes, etc.<br />

De acuerdo con Bruijn (1973), Johnson (1980), Didier et al. (1980) y Alonso et al. (1987), los <strong>suelos</strong><br />

expansivos pres<strong>en</strong>tan dos mecanismos distintos <strong>de</strong> expansión. El primer mecanismo está asociado con<br />

el flujo estacionario <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> poros abiertos <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l suelo. El segundo mecanismo está<br />

49


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

re<strong>la</strong>cionado con el proceso <strong>de</strong> hidratación <strong>de</strong> minerales arcillosos activos. Ambos mecanismos podrán<br />

ocurrir simultáneam<strong>en</strong>te.<br />

Sneth<strong>en</strong> et al. (1979) seña<strong>la</strong>n que <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s tales como <strong>la</strong> atracción superficial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> arcil<strong>la</strong>, <strong>la</strong> hidratación <strong>de</strong> los cationes y <strong>la</strong> presión osmótica (importante <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> humedad<br />

y conc<strong>en</strong>tración iónica elevada) constituy<strong>en</strong> los mecanismos fisicoquímicos fundam<strong>en</strong>tales que a nivel<br />

microesca<strong>la</strong>r <strong>de</strong>terminan el pot<strong>en</strong>cial expansivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s arcil<strong>la</strong>s.<br />

2.3.2.3 Tipo y orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> expansivos<br />

La expansión <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> estará, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s<br />

microestructurales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s arcillosas. T<strong>en</strong>drá especial influ<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

cargas electroestáticas netas, así como <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> su superficie específica (forma ap<strong>la</strong>nada, tamaño,<br />

etc.) o su capacidad <strong>de</strong> cambio catiónico, si<strong>en</strong>do estos tres factores directam<strong>en</strong>te proporcionales al<br />

pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> expansión que se pueda pres<strong>en</strong>tar. En particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> sustitución isomorfa, principal factor <strong>en</strong><br />

el aum<strong>en</strong>to neto <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga negativa, pue<strong>de</strong> a<strong>de</strong>más distorsionar <strong>la</strong> estructura cristalina coartando el<br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l cristal y limitando por lo tanto el tamaño.<br />

De acuerdo con <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> cada tipo <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s arcillosas es posible <strong>de</strong>ducir el<br />

comportami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> lo <strong>suelos</strong> correspondi<strong>en</strong>tes. Así, por ejemplo, <strong>la</strong> montmorillonita y<br />

<strong>la</strong> <strong>no</strong>ntronita, o también <strong>la</strong> vermiculita, con partícu<strong>la</strong>s ap<strong>la</strong>nadas y pequeñas, gran <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> carga y<br />

altas capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cambio catiónico, serán muy expansivas. La illita o <strong>la</strong> caolinita lo serán me<strong>no</strong>s, y<br />

<strong>la</strong> pirofilita o <strong>la</strong> serp<strong>en</strong>tina muy poco o nada. Aunque Aitchison (1973) indica que cualquier mineral<br />

arcilloso es pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te expansivo, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> estos últimos este f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> será prácticam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>spreciable o nulo. Mitchell (1973) expone <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes características<br />

microestructurales <strong>en</strong> <strong>la</strong> expansión: dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s, cationes <strong>de</strong> cambio, sustituciones<br />

isomorfas, etc., observando <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias indicadas.<br />

La expansión <strong>de</strong> un suelo se podrá consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te asociar con <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s arcillosas<br />

que puedan provocar esta expansión. Habitualm<strong>en</strong>te se consi<strong>de</strong>ran tres minerales arcillosos,<br />

montmorillonita, illita y caolinita, que por su abundancia respecto a otros se pue<strong>de</strong>n consi<strong>de</strong>rar básicos<br />

50


Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

a efectos <strong>de</strong> estudiar este f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>. La Tab<strong>la</strong> 2.4 pres<strong>en</strong>ta, como refer<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> estructura y principales<br />

características <strong>de</strong> estos tres minerales. La montmorillonita es mucho más expansiva que <strong>la</strong> illita o <strong>la</strong><br />

caolinita y está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> prácticam<strong>en</strong>te todos los <strong>suelos</strong> expansivos. Así lo confirman, por ejemplo,<br />

Collins et al. (1973) o Frydman y Samocha (1984) cuando <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> los terre<strong>no</strong>s expansivos <strong>en</strong> Israel.<br />

En ocasiones, sin embargo, es <strong>la</strong> illita, a su vez más expansiva que <strong>la</strong> caolinita, <strong>la</strong> que produce los<br />

hinchami<strong>en</strong>tos. En <strong>la</strong> illita y <strong>la</strong> caolinita <strong>la</strong> expansión pue<strong>de</strong> ser apreciable si <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s son<br />

sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te pequeñas (<strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> décimas <strong>de</strong> micra), si<strong>en</strong>do poco significativos <strong>en</strong> otros casos<br />

(Mitchell, 1973).<br />

Ar<strong>no</strong>l (1984) o Schreiner (1987), citado por Josa (1988), expon<strong>en</strong> el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> los minerales arcillosos<br />

expansivos <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza, c<strong>en</strong>trándose fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los tres indicados anteriorm<strong>en</strong>te. En<br />

g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> estos minerales es una amplia gama <strong>de</strong> rocas ígneas básicas incluy<strong>en</strong>do rocas<br />

volcánicas y <strong>la</strong>vas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que <strong>la</strong>s más frecu<strong>en</strong>tes son los basaltos, si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> algún caso ha sido el<br />

granito el que se ha citado como orig<strong>en</strong>. Aunque <strong>la</strong> montmorillonita y <strong>la</strong> caolinita pue<strong>de</strong>n ser<br />

producidas a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas rocas, <strong>la</strong> primera necesita un medio más alcali<strong>no</strong> como factor<br />

imprescindible y se g<strong>en</strong>era habitualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> zonas áridas con poco dr<strong>en</strong>aje y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia con alta<br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> cationes y minerales. La caolinita, por el contrario, se produce con pH más bajos y <strong>en</strong><br />

zonas más dr<strong>en</strong>adas y con me<strong>no</strong>res conc<strong>en</strong>traciones. Por esta razón <strong>la</strong> montmorillonita abunadan más<br />

<strong>en</strong> valles y zonas <strong>de</strong>primidas y <strong>la</strong> caolinita <strong>en</strong> lugares con mayoresw p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. La illita, por su parte,<br />

precisa para su formación <strong>de</strong> un pH ligeram<strong>en</strong>te alcali<strong>no</strong>.<br />

De acuerdo con este orig<strong>en</strong> los <strong>suelos</strong> expansivos podrán ser residuales proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> rocas ígneas<br />

aunque procesos <strong>de</strong> transporte puedan modificarlos <strong>de</strong> su situación inicial ya sea antes o <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su<br />

<strong>de</strong>gradación. En ambos casos ambi<strong>en</strong>tes fluviales o <strong>en</strong> aguas subterráneas, ricas <strong>en</strong> calcio, t<strong>en</strong><strong>de</strong>rán a<br />

producir arcil<strong>la</strong>s con alta proporción <strong>de</strong> este elem<strong>en</strong>to como ion <strong>de</strong> cambio, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> ambi<strong>en</strong>tes<br />

mari<strong>no</strong>s será el sodio el predominante.<br />

En ocasiones son rocas sedim<strong>en</strong>tarias <strong>la</strong>s que dan lugar a arcil<strong>la</strong>s expansivas. En este caso, sin<br />

embargo, son los minerales originales ya citados, casi siempre ya <strong>de</strong>gradados antes <strong>de</strong> formarse estas<br />

rocas, los que dan lugar a dichas arcil<strong>la</strong>s. En pocos casos son otras arcil<strong>la</strong>s <strong>no</strong> expansivas <strong>la</strong>s que <strong>la</strong>s<br />

produc<strong>en</strong>.<br />

51


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

2.3.2.4 Proceso <strong>de</strong> expansión<br />

El proceso <strong>de</strong> expansión (hinchami<strong>en</strong>to) <strong>de</strong> un suelo vi<strong>en</strong>e afectado por una serie <strong>de</strong> factores que<br />

condicionan su evolución y magnitud. Gromko (1974) resume estos factores <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

− Tipo <strong>de</strong> minerales y cantidad. De acuerdo con lo indicado <strong>en</strong> el apartado anterior, cuanto más<br />

pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te expansivas sean <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s o <strong>en</strong> mayor proporción estén, más importantes será <strong>la</strong><br />

expansión.<br />

− D<strong>en</strong>sidad seca. A igualdad <strong>de</strong> otros factores (misma humedad, etc.) cuanto mayor es <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad<br />

seca <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado suelo mayor es su pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> expansión. La presión necesaria para que el<br />

suelo <strong>no</strong> se <strong>de</strong>forme al hume<strong>de</strong>cerse y t<strong>en</strong><strong>de</strong>r a expandir es también <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad<br />

seca, tal como expon<strong>en</strong> Ch<strong>en</strong> (1973).<br />

− Estado <strong>de</strong> esfuerzo. Cuanto mayores son <strong>la</strong>s presiones a que se ve sometido el suelo, me<strong>no</strong>r es su<br />

expansión. Esta expansión pue<strong>de</strong> ser nu<strong>la</strong> o incluso negativa (co<strong>la</strong>pso) si el estado <strong>de</strong> esfuerzo es<br />

sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te importante. Diversos autores comprueban o <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> este f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>. También se<br />

ha comprobado que <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> esfuerzos pue<strong>de</strong> influir <strong>en</strong> <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong>l suelo. Así, por<br />

ejemplo, aparte <strong>de</strong> lo acabado <strong>de</strong> indicar, sucesivos hume<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos y secados reduc<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

expansión producida <strong>en</strong> cada proceso <strong>de</strong> hume<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to respecto <strong>de</strong>l primero.<br />

− Estructura <strong>de</strong>l suelo. Lógicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cem<strong>en</strong>taciones reduce <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> un suelo<br />

al ser éste capaz <strong>de</strong> oponerse <strong>en</strong> mayor grado a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>formaciones. Seed y Chan (1959) indican <strong>la</strong><br />

amplia evi<strong>de</strong>ncia exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> que estructuras flocu<strong>la</strong>das pres<strong>en</strong>tan una mayor t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong><br />

expansión que estructuras dispersas. Asimismo expon<strong>en</strong> que <strong>la</strong> retracción es mucho me<strong>no</strong>r <strong>en</strong> el<br />

primer tipo <strong>de</strong> estructura citado que <strong>en</strong> el segundo. Este comportami<strong>en</strong>to está re<strong>la</strong>cionado con los<br />

difer<strong>en</strong>tes contactos exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s arcillosas <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s (cara–bor<strong>de</strong> o<br />

cara–cara). Gromko (1974), indica que el remol<strong>de</strong>o <strong>de</strong>l suelo pue<strong>de</strong> reducir su rigi<strong>de</strong>z y su<br />

resist<strong>en</strong>cia al corte aum<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> expansión. Este es el caso, por ejemplo, <strong>de</strong> que existan<br />

cem<strong>en</strong>taciones o <strong>en</strong><strong>la</strong>ces <strong>en</strong>tre partícu<strong>la</strong>s que son eliminadas <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> remol<strong>de</strong>o. Por otro<br />

<strong>la</strong>do estructuras <strong>de</strong> suelo dispersas con <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s ori<strong>en</strong>tadas prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una dirección<br />

pue<strong>de</strong>n producirse respuestas anisótropas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>formación al hume<strong>de</strong>cer o secar. En este caso,<br />

52


Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

lógicam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>formaciones serán mayores <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección perp<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te a<br />

<strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s.<br />

− Tiempo. El tiempo es un factor muy importante <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> expansión. La impermeabilidad<br />

asociada a <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> arcillosos expansivos hace que el hume<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to o <strong>de</strong>secación<br />

y <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>formaciones volumétricas sean <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral l<strong>en</strong>tas. Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>de</strong> filtración, geometría <strong>de</strong>l terre<strong>no</strong>, su naturaleza, etc. el f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> <strong>de</strong> expansión será<br />

más o me<strong>no</strong>s prolongado, pudi<strong>en</strong>do durar años.<br />

− Fluidos intersticiales. Ya ha sido expuesta <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia que pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia y<br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> iones <strong>en</strong> el agua intersticial <strong>de</strong> acuerdo con los mecanismos <strong>de</strong> expansión.<br />

Gromko (1974) aña<strong>de</strong> que altos pH <strong>de</strong>l agua favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong> disociación catiónica y que el aire ocluido<br />

pue<strong>de</strong> ser comprimido por <strong>la</strong>s presiones <strong>de</strong> expansión reduciéndo<strong>la</strong>s.<br />

− Humedad. Al igual <strong>de</strong> otros factores <strong>la</strong> humedad <strong>de</strong>l suelo influye también <strong>en</strong> <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

expansión. Cuanto me<strong>no</strong>r es <strong>la</strong> humedad mayor es el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> expansión por cuanto el suelo es<br />

capaz <strong>de</strong> absorber mayor cantidad <strong>de</strong> agua. Diversos autores corre<strong>la</strong>cionan el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>l<br />

suelo con <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> expansión, por ejemplo, Vijayvergiya & Ghazzaly (1973), m<strong>en</strong>cionan que<br />

<strong>la</strong> presión necesaria para evitar <strong>la</strong> expansión al hume<strong>de</strong>cer también <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> humedad inicial<br />

<strong>en</strong> contra <strong>de</strong> lo indicado, por ejemplo, por Ch<strong>en</strong> (1973) que <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran que tan sólo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>nsidad seca <strong>de</strong>l suelo.<br />

De acuerdo con los factores indicados, <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong> compactación <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong>l suelo estará<br />

directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionada con el método utilizado, <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> compactación o <strong>la</strong> humedad inicial.<br />

Compactaciones por el <strong>la</strong>do seco, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral t<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes a mant<strong>en</strong>er estructuras flocu<strong>la</strong>das y con me<strong>no</strong>res<br />

humeda<strong>de</strong>s, podrán producir mayor expansión y viceversa. Mayores <strong>en</strong>ergías <strong>de</strong> compactación llevarán<br />

al suelo a mayores <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong>s secas pudi<strong>en</strong>do asimismo expandir más. Compactaciones estáticas,<br />

mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do estructuras más flocu<strong>la</strong>das, g<strong>en</strong>erarán mayores expansiones que compactaciones por<br />

impactos o amasado. En un caso real <strong>de</strong> expansión <strong>de</strong>l suelo el hinchami<strong>en</strong>to producido v<strong>en</strong>drá<br />

condicionado por diversos factores:<br />

53


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

54<br />

a) Estado <strong>de</strong>l terre<strong>no</strong> (tipo <strong>de</strong> suelo, condiciones iniciales, espesores <strong>de</strong> los estratos, estado <strong>de</strong><br />

esfuerzos, sobrecarga, nivel freático).<br />

b) Accesibilidad <strong>de</strong>l agua y condiciones climáticas (régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> lluvias, alteraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

infiltración a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> construcciones o <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> arbo<strong>la</strong>do y<br />

vegetación, rotura <strong>de</strong> tuberías).<br />

c) Tiempo.<br />

Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> estos factores, <strong>la</strong> humedad <strong>de</strong>l terre<strong>no</strong> podrá sufrir variaciones cíclicas con sucesivas<br />

expansiones y retracciones o, tras alguna modificación t<strong>en</strong><strong>de</strong>r hacia un estado estacionario. Otro factor<br />

a consi<strong>de</strong>rar es <strong>la</strong> posible exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> fisuras producidas <strong>en</strong> procesos <strong>de</strong> retracción, que modifican <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>de</strong> acceso <strong>de</strong>l agua favoreci<strong>en</strong>do su p<strong>en</strong>etración. Las modificaciones estacionales, sin<br />

embargo, afectan <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral a un estrato limitado <strong>de</strong> terre<strong>no</strong> que, aunque <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l clima y <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s propias condiciones <strong>de</strong>l terre<strong>no</strong>, llega a ser <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 1 a 3 m, l<strong>la</strong>mado capa activa.<br />

Con respecto a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> expansivos y a <strong>la</strong> cuantificación <strong>de</strong>l pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />

expansión pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarse un tratami<strong>en</strong>to amplio <strong>de</strong>l tema <strong>en</strong> Sneth<strong>en</strong> (1984), Dhowian et al. (1987)<br />

o Josa (1988).<br />

2.4 Estado <strong>de</strong> esfuerzos<br />

El comportami<strong>en</strong>to mecánico <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> está condicionado por su estado <strong>de</strong> esfuerzo, que incluye <strong>la</strong>s<br />

solicitaciones externas e internas, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> estas últimas el carácter multifásico <strong>de</strong> su<br />

constitución. Las variables <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> esfuerzo son <strong>la</strong>s variables necesarias para <strong>la</strong> caracterización <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> esfuerzo a que esté sometido el suelo. Quizá el principal <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to re<strong>la</strong>tivo a<br />

<strong>la</strong>s variables <strong>de</strong> esfuerzo <strong>en</strong> los <strong>suelos</strong> haya sido el principio <strong>de</strong> los esfuerzos efectivos (Terzaghi, 1923)<br />

estableci<strong>en</strong>do el importante papel que <strong>de</strong>sempeñan <strong>la</strong>s presiones <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase líquida, cuando se pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

co<strong>no</strong>cer el comportami<strong>en</strong>to esfuerzo <strong>de</strong>formación <strong>de</strong> un suelo saturado sometido a solicitaciones<br />

exteriores.<br />

Fung (1965) <strong>de</strong>scribe “el estado <strong>de</strong> un sistema” como <strong>la</strong> información necesaria para una caracterización<br />

completa <strong>de</strong>l sistema para el int<strong>en</strong>to <strong>de</strong>seado. Los parámetros <strong>de</strong> estado típico par aun cuerpo elástico


Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

son referidos como aquel<strong>la</strong>s variables que <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>de</strong>formaciones, el campo <strong>de</strong> esfuerzos<br />

y sus geometrías. Las variables <strong>de</strong> estado <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l material <strong>en</strong><br />

cuestión (coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Poisson y módulo elástico <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> sólido elástico). Una interre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

esfuerzo versus <strong>de</strong>formación es una re<strong>la</strong>ción constitutiva que <strong>de</strong>scribe el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un<br />

material. Las re<strong>la</strong>ciones constitutivas son expresiones unívocas que re<strong>la</strong>cionan los parámetros <strong>de</strong> estado<br />

(Fung, 1969). Ejemplos <strong>de</strong> ecuaciones constitutivas que re<strong>la</strong>cionan variables <strong>de</strong> estado son simples o<br />

parciales.<br />

− La variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>formación volumétrica al saturar <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l esfuerzo aplicado.<br />

− La curva característica <strong>de</strong> ret<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> humedad.<br />

Otros ejemplos <strong>de</strong> ecuaciones constitutivas re<strong>la</strong>cionando variables <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> esfuerzo son <strong>la</strong>s<br />

ecuaciones <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia al corte y ecuaciones que proporcionan <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> poros <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los<br />

esfuerzos totales aplicados.<br />

2.4.1 Estado <strong>de</strong> esfuerzos para <strong>suelos</strong> <strong>saturados</strong><br />

Los esfuerzos efectivos se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>finir como aquel<strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> los esfuerzos totales y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

presiones intersticiales que contro<strong>la</strong>n todas <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones esfuerzo-<strong>de</strong>formación <strong>de</strong>l suelo. Según el<br />

principio <strong>de</strong> Terzaghi, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones esfuerzo-<strong>de</strong>formación <strong>de</strong>l suelo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />

exceso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s presiones totales sobre <strong>la</strong> presión intersticial. Dos aspectos <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong> Terzaghi son<br />

<strong>de</strong> gran importancia:<br />

1) La presión <strong>de</strong> poro <strong>de</strong>l agua actúe <strong>en</strong> el agua y <strong>en</strong> el sólido <strong>en</strong> cada dirección.<br />

2) Únicam<strong>en</strong>te los cambios <strong>en</strong> el esfuerzo efectivo explican los cambios <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong>l suelo.<br />

El comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>saturados</strong> se contro<strong>la</strong> por cambios <strong>en</strong> el esfuerzo efectivo. El esfuerzo<br />

efectivo se <strong>de</strong>fine <strong>de</strong> tal manera que algu<strong>no</strong>s cambios <strong>de</strong> volum<strong>en</strong>, <strong>de</strong>formación <strong>de</strong> corte o cambios <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia al corte, ocurran solo <strong>de</strong>bido a cambios <strong>en</strong> el esfuerzo efectivo. En <strong>suelos</strong> <strong>saturados</strong> el<br />

esfuerzo efectivo será igual al esfuerzo total me<strong>no</strong>s <strong>la</strong> presión <strong>de</strong>l fluido <strong>de</strong> los poros:<br />

σ´= σ - u (2.2)<br />

55


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

Don<strong>de</strong> σ´ es el esfuerzo efectivo, σ el esfuerzo total y u es <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> poros, por ejemplo <strong>la</strong><br />

resist<strong>en</strong>cia al corte (τ) <strong>de</strong> un suelo saturado se re<strong>la</strong>ciona al esfuerzo efectivo <strong>no</strong>rmal (σ´) por <strong>la</strong><br />

ecuación <strong>de</strong> Mohr–Coulomb:<br />

56<br />

τ = c´+ σ´ tan φ´ (2.3)<br />

Don<strong>de</strong> c´ es <strong>la</strong> cohesión y φ´ el ángulo <strong>de</strong> fricción interna.<br />

Bishop y Eldin (1950) han comprobado experim<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te el principio <strong>de</strong> los esfuerzos efectivos <strong>en</strong><br />

diversos casos y <strong>en</strong> algunas ocasiones se ha objetado su aplicación. Skempton (1961) ha propuesto<br />

formas modificadas para <strong>la</strong> co<strong>no</strong>cida ecuación <strong>de</strong> los esfuerzos efectivos con base <strong>en</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong><br />

consolidación hasta altas presiones. Indica el referido autor, que <strong>la</strong> expresión que ajusta correctam<strong>en</strong>te<br />

los cambios <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> y <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia al corte es:<br />

σ′ = σ − K u σ<br />

(2.4)<br />

ij ij w ij<br />

Don<strong>de</strong> K <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong>l material. El principio <strong>de</strong> los esfuerzos efectivos tal como lo<br />

estableció Terzaghi es válido y aplicable <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los casos y <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> <strong>saturados</strong> su<br />

utilización es g<strong>en</strong>eralizada.<br />

2.4.2 Estado <strong>de</strong> esfuerzos para <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong><br />

En el caso <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> se han int<strong>en</strong>tado también proponer, <strong>de</strong> forma parale<strong>la</strong> al caso<br />

saturado, expresiones que <strong>de</strong>finan un único esfuerzo efectivo que controle el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l suelo<br />

tanto <strong>en</strong> lo que se refiere a su <strong>de</strong>formación volumétrica como <strong>en</strong> lo que se refiere a su resist<strong>en</strong>cia al<br />

corte. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2.5 se pres<strong>en</strong>ta un resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s expresiones más comunes que han sido propuestas<br />

para <strong>de</strong>terminar el esfuerzo efectivo para <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> (Fredlund y Rahardjo, 1993). Las<br />

ecuaciones int<strong>en</strong>tan <strong>de</strong>finir un único esfuerzo efectivo que controle el comportami<strong>en</strong>to esfuerzo–<br />

<strong>de</strong>formación.


Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

Tab<strong>la</strong> 2.5 Expresiones <strong>de</strong> esfuerzos efectivos para <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> pres<strong>en</strong>tados por diversos<br />

autores (Fredlund y Rahardjo, 1993).<br />

Expresión Compon<strong>en</strong>tes Refer<strong>en</strong>cia<br />

σ´= σ-ua + χ (ua-uw)<br />

χ= parámetro re<strong>la</strong>cionado con el Sr<br />

Bishop (1959)<br />

σ´= σ-β´uw<br />

σ = σ am + ua aa +uw aw + R-A<br />

u= presión <strong>de</strong> gas y fase <strong>de</strong> vapor<br />

β=factor <strong>de</strong> unión Croney et al., (1958)<br />

Lambe (1960)<br />

σ´= σ+Ψ p´´<br />

aa=fracción <strong>de</strong>l área total que esta <strong>en</strong> contacto con el<br />

aire-aire<br />

Ψ=parámetro <strong>de</strong> cero a u<strong>no</strong><br />

p´´ presión poro-agua negativa<br />

σ´= σ+β p´´ β=factor estadístico J<strong>en</strong>nings (1961)<br />

σ=σ-ua+χm(hm+ua)+ χs(hs+ua) χm==parámetro esfuerzo efectivo (succión matricial)<br />

hm= succión matricial<br />

χs=parámetro <strong>de</strong> esfuerzo efectivo (succión soluto)<br />

hs=succión soluto<br />

Aitchison (1961)<br />

Richards (1966)<br />

Históricam<strong>en</strong>te, el cuestionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una ecuación <strong>de</strong> esfuerzos efectivos para <strong>suelos</strong> parcialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>saturados</strong> pue<strong>de</strong> ser resumido como sigue:<br />

Según Bishop y Donald (1961) o Bishop y Blight (1963), <strong>la</strong> ecuación <strong>de</strong> Bishop (1959) parece<br />

consist<strong>en</strong>te con los estados <strong>de</strong> rotura <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> compactados aunque para comprobarlo<br />

utilizaron el mismo criterio y parámetros <strong>de</strong> rotura que los utilizados <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> <strong>saturados</strong>.<br />

J<strong>en</strong>nings y Bur<strong>la</strong>ns (1962) cuestionan <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> ecuación <strong>de</strong> Bishop (1959). De acuerdo con los<br />

autores, <strong>la</strong> ecuación <strong>de</strong>fine un cierto esfuerzo intergranu<strong>la</strong>r, que por <strong>no</strong> contro<strong>la</strong>r el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

suelo, <strong>no</strong> se pue<strong>de</strong> dominar esfuerzo efectivo. El parámetro χ <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayo y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

trayectoria <strong>de</strong> esfuerzo seguida. El problema crucial resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l parámetro χ que es<br />

altam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong> esfuerzos y consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los ciclos <strong>de</strong> secados y<br />

hume<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to. Si <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong> esfuerzos es <strong>de</strong>finida conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te el uso <strong>de</strong>l principio<br />

parece ser aceptable. La ecuación <strong>de</strong> Bishop <strong>no</strong> es capaz <strong>de</strong> reproducir f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso (Blight,<br />

1965). Un proceso <strong>de</strong> hume<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to con <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>te reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> agua hace<br />

disminuir el esfuerzo efectivo <strong>de</strong> Bishop (1959) prediciéndose una expansión, cuando <strong>en</strong> realidad,<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong>l suelo y <strong>de</strong>l esfuerzo total pue<strong>de</strong> producirse un co<strong>la</strong>pso.<br />

57


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

Aitchison (1965) com<strong>en</strong>ta que todos los factores que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>de</strong>formación y<br />

resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l suelo afectan a χ, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do ser a<strong>de</strong>más este parámetro discontinuo para int<strong>en</strong>tar pre<strong>de</strong>cir<br />

f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s <strong>de</strong> expansión y co<strong>la</strong>pso.<br />

Bishop y Blight (1963) y Aitchison (1967) indican que para <strong>de</strong>scribir los cambios <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong><br />

es más propicio utilizar re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre el índice <strong>de</strong> poros, (σ-ua) y (ua-uw).<br />

Coleman (1962) ha sugerido el empleo <strong>de</strong> variables <strong>de</strong> esfuerzo (σ1-ua), (σ2-ua) y (ua-uw) para<br />

repres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> presión axial, confinami<strong>en</strong>to y presión poro-agua respectivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>en</strong>sayos triaxiales.<br />

Así mismo, Coleman establece que los coefici<strong>en</strong>tes que ligan estos esfuerzos con <strong>la</strong> <strong>de</strong>formación<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> esfuerzos (succión incluida).<br />

Bishop y Blight (1963) revaluaron el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> ecuación <strong>de</strong>l esfuerzo efectivo y establecieron que un<br />

cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> succión matricial <strong>no</strong> siempre resulta el mismo cambio <strong>en</strong> esfuerzo efectivo. Ellos sugier<strong>en</strong><br />

que una re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el índice <strong>de</strong> poros con (σ-ua) y (ua-uw) como variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes es más<br />

apropiada para <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> los cambios <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong>l suelo, que el empleo <strong>de</strong> un único<br />

esfuerzo.<br />

Matyas y Radhakrishna (1968), Aitchison y Woodburn (1969), Bar<strong>de</strong>n et al. (1969) y Fredlund (1979)<br />

utilizan <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong> esfuerzo para el análisis <strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong> volum<strong>en</strong>. Para el caso <strong>de</strong> carga axial<br />

emplean (σ-ua), (σ1-σ3) y (ua-uw) y para el caso <strong>de</strong> carga edométrica (σ1-ua) y (ua-uw).<br />

Fredlund y Morg<strong>en</strong>stern (1976, 1977) pres<strong>en</strong>tan un análisis <strong>de</strong> esfuerzo para el uso <strong>de</strong> parámetros <strong>de</strong><br />

estado <strong>de</strong> esfuerzos in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y p<strong>la</strong>ntean el equilibrio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes fases <strong>de</strong> un suelo <strong>no</strong><br />

saturado (incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> interfase aire-agua-membrana contráctil). Este análisis es solo una<br />

aproximación. Lo más interesante son sus <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> “null test” que permit<strong>en</strong> comprobar<br />

experim<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> esfuerzos efectivos in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />

El estado <strong>de</strong> esfuerzo <strong>de</strong>l suelo queda reflejado a partir <strong>de</strong> cualquiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes parejas <strong>de</strong><br />

esfuerzo:<br />

58<br />

σij - uaδij y (ua – uw)δij (2.5)


Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

σij – uwδij y (ua – uw)δij (2.6)<br />

σij – uaδij y σij – uwδij (2.7)<br />

La primera opción es <strong>la</strong> más utilizada ya que permite separar los cambios <strong>de</strong> esfuerzo total y los<br />

cambios <strong>de</strong> presión <strong>de</strong> agua. La presión <strong>de</strong> aire pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse igual a <strong>la</strong> atmosférica cuando el<br />

suelo <strong>no</strong> está cerca<strong>no</strong> a <strong>la</strong> saturación. Por otro <strong>la</strong>do permite una transición continua al caso saturado ya<br />

que <strong>la</strong> succión es nu<strong>la</strong> y (σ - ua) coinci<strong>de</strong> con (σ - uw). En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2.6 se resum<strong>en</strong> <strong>la</strong>s posibles<br />

variaciones <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> esfuerzo para un suelo <strong>no</strong> saturado según Fredlun (1993).<br />

Bocking y Fredlund (1980) indicaron que (ua–uw)δij es una expresión cuando el grado <strong>de</strong> saturación es<br />

bajo o sea, que los poros con aire estén conectados. Cuando el suelo llega a <strong>la</strong> saturación, <strong>la</strong> presión <strong>de</strong><br />

agua (uw) es igual a <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> aire (ua) y el estado <strong>de</strong> esfuerzo <strong>de</strong>l suelo pasa a ser σij-uwδij y <strong>la</strong><br />

succión (ua–uw) ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a cero.<br />

Tab<strong>la</strong> 2.6 Posibles combinaciones <strong>de</strong> variables <strong>de</strong> estados <strong>de</strong> los esfuerzos según Fredlund (1993).<br />

Presión <strong>de</strong><br />

Estado <strong>de</strong><br />

refer<strong>en</strong>cia<br />

esfuerzos variables<br />

Aire (ua)<br />

(σ-ua) y (ua-uw)<br />

Agua (uw)<br />

(σ-uw) y (ua-uw)<br />

Total (σ)<br />

(σ-ua) y (σ-uw)<br />

2.4.3 Parámetros <strong>de</strong> estado<br />

Según Poorooshasb (1961), los parámetros <strong>de</strong> estado son <strong>de</strong>finidos como aquel<strong>la</strong>s variables que son<br />

sufici<strong>en</strong>tes para <strong>de</strong>scribir su estado sin necesidad <strong>de</strong> hacer refer<strong>en</strong>cia a su historia previa. Para el caso<br />

<strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong>rmalm<strong>en</strong>te consolidados <strong>de</strong> acuerdo con H<strong>en</strong>kel (1960), Poorooshasb (1961) y Holubec<br />

(1966) son sufici<strong>en</strong>tes como parámetros <strong>de</strong> estado el índice <strong>de</strong> poros o cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad y el<br />

estado <strong>de</strong> esfuerzo. Para el caso <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> parcialm<strong>en</strong>te <strong>saturados</strong> se <strong>de</strong>berán añadir el grado <strong>de</strong><br />

saturación y <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l suelo. Brackley (1973) afirma que el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l suelo pue<strong>de</strong> ser<br />

<strong>de</strong>finido por <strong>la</strong> carga exterior, el índice <strong>de</strong> poros, <strong>la</strong> succión y <strong>la</strong> humedad.<br />

59


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

Fredlund (1979) utiliza como parámetros <strong>de</strong> estado al índice <strong>de</strong> poros, <strong>la</strong> humedad y el estado <strong>de</strong><br />

esfuerzo <strong>de</strong>l suelo (se pue<strong>de</strong>n escoger dos variables cualesquiera <strong>en</strong>tre el grado <strong>de</strong> saturación, <strong>la</strong><br />

humedad o el índice <strong>de</strong> poros pues están re<strong>la</strong>cionadas). Fredlund (1987) utiliza <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong>l medio<br />

continuo, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un contexto termodinámico, para <strong>de</strong>finir los parámetros <strong>de</strong> estado. De acuerdo con<br />

el mismo <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> parámetros <strong>de</strong> estado pue<strong>de</strong> estar condicionada con variables que puedan ser<br />

teóricam<strong>en</strong>te justificadas, con variables que puedan ser experim<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>terminables, con<br />

variables que sean operacionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica y también con variables que t<strong>en</strong>gan características<br />

aceptables <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> estado. El autor <strong>de</strong>fine “estado” como parámetro <strong>no</strong> material<br />

requerido para <strong>la</strong> caracterización <strong>de</strong> un sistema, “parámetros <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> esfuerzo” como parámetros<br />

requeridos para <strong>la</strong> caracterización <strong>de</strong> condiciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>formación <strong>de</strong> un suelo inicial y “re<strong>la</strong>ciones<br />

constitutivas” como ecuaciones que expresan <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre parámetros <strong>de</strong> estado.<br />

2.4.4 Funciones y superficies <strong>de</strong> estado<br />

Las funciones <strong>de</strong> estado son <strong>de</strong>finidas como aquel<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones que se pue<strong>de</strong>n establecer <strong>en</strong>tre<br />

parámetros <strong>de</strong> estado para un <strong>de</strong>terminado suelo. Por ejemplo, <strong>la</strong> posible re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el índice <strong>de</strong><br />

poros y el estado <strong>de</strong> esfuerzo soportado, <strong>de</strong>finirá una función <strong>de</strong> estado que permitirá co<strong>no</strong>cer <strong>la</strong><br />

situación <strong>de</strong>l suelo (Josa, 1988).<br />

Matyas y Radhakrishna (1968) <strong>de</strong><strong>no</strong>minan funciones <strong>de</strong> estado a aquel<strong>la</strong>s funciones que re<strong>la</strong>cionan <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>tes variables <strong>de</strong> estado <strong>en</strong>tre si. Una re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el esfuerzo efectivo y el índice <strong>de</strong> poros será<br />

una función <strong>de</strong> estado para el caso <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>saturados</strong> y carga isótropa. Para el caso <strong>de</strong> suelo <strong>no</strong><br />

saturado será necesario utilizar dos funciones <strong>de</strong> estado, una para índice <strong>de</strong> poros y otra para el grado<br />

<strong>de</strong> saturación o humedad conforme <strong>la</strong>s ecuaciones sigui<strong>en</strong>tes:<br />

− Para <strong>en</strong>sayos triaxiales:<br />

e = f1 (p´, q, (ua-uw, e0, Sr0) (2.8)<br />

60<br />

Sr = f2 (p´, q, (ua-uw, e0, Sr0) (2.9)<br />

− Para <strong>en</strong>sayos edométricos:<br />

e = f1 (σ, ua-uw, e0, Sr0) (2.10)


Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

Sr = f2 (σ, ua-uw, e0, Sr0) (2.11)<br />

Don<strong>de</strong>: e0 y Sr0 repres<strong>en</strong>tan el estado inicial <strong>de</strong>l suelo.<br />

Las funciones f1 y f2 <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong>s trayectorias <strong>de</strong> succión y carga seguidas y por tanto <strong>no</strong> pue<strong>de</strong>n ser<br />

consi<strong>de</strong>radas como unívocas <strong>en</strong> el caso más g<strong>en</strong>eral. La Fig. 2.16 pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s superficies <strong>de</strong> estado <strong>de</strong>l<br />

índice <strong>de</strong> poros y <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> saturación obt<strong>en</strong>idas para un suelo <strong>de</strong> baja p<strong>la</strong>sticidad.<br />

Las superficies <strong>de</strong> estado son <strong>la</strong>s superficies que resultan <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>taciones gráficas <strong>en</strong> un espacio<br />

tridim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre el índice <strong>de</strong> poros y grado <strong>de</strong> saturación con succión y <strong>la</strong> carga<br />

referida a <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> aire. La utilización <strong>de</strong> estas repres<strong>en</strong>taciones gráficas permite visualizar <strong>de</strong><br />

forma c<strong>la</strong>ra y coher<strong>en</strong>te el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l suelo fr<strong>en</strong>te a cambios <strong>de</strong> succión y carga. Las<br />

superficies <strong>de</strong> estado proporcionan una re<strong>la</strong>ción útil <strong>en</strong>tre los esfuerzos significativos, <strong>la</strong> <strong>de</strong>formación y<br />

<strong>la</strong> saturación <strong>en</strong> el caso isótropo o sin <strong>de</strong>formación <strong>la</strong>teral. Los cambios <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> medidos <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>sayos edométricos o isótropos con succión contro<strong>la</strong>da han sido repres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> espacios (e, σ, uauw)<br />

por numerosos autores (Bishop & Blight, 1963; Bur<strong>la</strong>nd, 1965; Fredlund, 1985).<br />

Figura 2.16 Superficies <strong>de</strong> estado para e y Sr (Matyas y Radakrishna, 1968).<br />

61


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

Las superficies obt<strong>en</strong>idas <strong>no</strong> son únicas. Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>n marcadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s trayectorias <strong>de</strong> esfuerzos<br />

aplicadas a <strong>la</strong> muestra. Sin embargo, bajo trayectorias <strong>de</strong> imbibición (disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión) a<br />

esfuerzo difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> confinami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong>s superficies <strong>de</strong> estado son apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te únicas (Alonso et al.,<br />

1987). Lloret y Alonso (1980, 1985) indicaran <strong>la</strong>s expresiones para <strong>la</strong>s superficies <strong>de</strong> estado <strong>de</strong>l índice<br />

<strong>de</strong> poros y <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> saturación indicadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2.7.<br />

Los mismos autores llegaron a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes conclusiones:<br />

− La expresión 7 es a<strong>de</strong>cuada para pequeños rangos <strong>de</strong> variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión exterior;<br />

− La expresión 8 es indicada para gran<strong>de</strong>s variaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión exterior;<br />

− Las expresiones 9 y 10 son <strong>la</strong>s mejores para <strong>de</strong>scribir <strong>la</strong>s superficies <strong>de</strong> estado.<br />

Alonso et al., (1987) com<strong>en</strong>tan que el empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s superficies <strong>de</strong> estado es útil para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s<br />

variaciones <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>, pero pres<strong>en</strong>tan algunas limitaciones importantes. Entre<br />

el<strong>la</strong>s está <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> unicidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> fr<strong>en</strong>te a <strong>de</strong>terminadas trayectorias <strong>de</strong><br />

esfuerzos.<br />

2.4.5 Resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong><br />

La resist<strong>en</strong>cia al corte <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> parcialm<strong>en</strong>te <strong>saturados</strong> se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do apoyándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley <strong>de</strong><br />

los esfuerzos efectivos, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> succión <strong>de</strong> forma explícita (Bishop et al. 1960) y también<br />

incorporando <strong>la</strong>s fuerzas eléctricas intergranu<strong>la</strong>res (Lambe, 1960). La resist<strong>en</strong>cia al corte crece con el<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión que correspon<strong>de</strong> a un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los esfuerzos efectivos.<br />

La resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> corte <strong>de</strong>l suelo saturado es <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia mínima <strong>de</strong>l suelo saturado, o sea <strong>la</strong> condición<br />

más <strong>de</strong>sfavorable <strong>de</strong>l suelo con <strong>la</strong> saturación completa. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los amplios grados <strong>de</strong><br />

saturación a que el suelo pue<strong>de</strong> estar sometido <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza, el co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> variación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

resist<strong>en</strong>cia asociado a los cambios <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> agua (o grado <strong>de</strong> saturación) conducirán al<br />

co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to más completo <strong>de</strong> su comportami<strong>en</strong>to. Los principales factores que afectan <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia<br />

al corte son <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad seca (o el índice <strong>de</strong> poros), el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad y el tipo <strong>de</strong> estructura<br />

(Lambe y Whitman, 1959; Seed y Chan, (1959).<br />

62


Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

Tab<strong>la</strong> 2.7 Expresiones propuestas para <strong>la</strong>s superficies <strong>de</strong> estado <strong>de</strong>l índice <strong>de</strong> poros y <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong><br />

saturación (Lloret & Alonso, 1995).<br />

Número Expresión<br />

1 e<br />

= a + b (σ-ua) + c(ua-uw)<br />

Sr<br />

2 e<br />

= a + blog (σ-ua) + c(ua-uw)<br />

Sr<br />

3 e<br />

= a + b (σ-ua) + clog (ua-uw)<br />

Sr<br />

4 e<br />

= a + blog (σ-ua) + clog(ua-uw)<br />

Sr<br />

5 e<br />

= a + b (σ-ua) + c(ua-uw) + d(σ-ua)(ua-uw)<br />

Sr<br />

6 e<br />

= a + blog(σ-ua) + c(ua-uw) + dlog(σ-ua)(ua-uw)<br />

Sr<br />

7 e<br />

= a + b(σ-ua) + clog(ua-uw) + d(σ-ua)log(ua-uw)<br />

Sr<br />

8 e<br />

= a + blog(σ-ua) + clog(ua-uw) + dlog(σ-ua)log(ua-uw)<br />

Sr<br />

9<br />

Sr = a – th (b(ua-uw)(c+d(σ-ua))<br />

10<br />

Sr = a – (1-exp(-b(ua-uw))(c+d(σ-ua))<br />

Análogam<strong>en</strong>te al caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>formación volumétrica, difer<strong>en</strong>tes autores comprueban que <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia<br />

al corte aum<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> succión parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l estado saturado. Brull (1980) <strong>en</strong>contró una re<strong>la</strong>ción lineal<br />

<strong>en</strong>tre el módulo dinámico a pequeñas <strong>de</strong>formaciones y <strong>la</strong> succión <strong>en</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>en</strong> limos y ar<strong>en</strong>as, <strong>en</strong> los<br />

que midió succiones <strong>de</strong> hasta 800 kPa usando una p<strong>la</strong>ca <strong>de</strong> succión. Richards (1978) utilizó<br />

psicrómetros para medir succiones <strong>de</strong> hasta 3000 kPa y propuso una re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el módulo <strong>de</strong> corte y<br />

el logaritmo <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión. De<strong>la</strong>ge et al. (1987) realizó <strong>en</strong>sayos triaxiales con succiones superiores a los<br />

800 kPa y observó también aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> rigi<strong>de</strong>z al corte al aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> succión. El módulo <strong>de</strong> corte<br />

aum<strong>en</strong>ta al increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> succión, pero su increm<strong>en</strong>to <strong>no</strong> es ilimitado ya que si el suelo se <strong>de</strong>satura por<br />

completo y llega al estado seco, <strong>la</strong> succión <strong>de</strong>saparece. Esta conclusión ha sido corroborada por los<br />

resultados <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos realizados sobre limos y ar<strong>en</strong>as <strong>en</strong> columna resonante por Wu et al. (1984).<br />

63


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

Otra importante contribución para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo constitutivo para el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> fue hecho por Fredlund, Morg<strong>en</strong>stern y Widger (1978), qui<strong>en</strong>es sugirieron una<br />

re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia al corte (τ ) <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> y <strong>la</strong>s dos variables <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> esfuerzo<br />

σ – ua y ua – uw :<br />

64<br />

τ = c´ + (σ – ua) tanφ´ + (ua – uw) tan φ b (2.12)<br />

Don<strong>de</strong> c´ y φ´ son <strong>la</strong> cohesión y el ángulo <strong>de</strong> fricción (con respecto al esfuerzo efectivo) a una<br />

condición saturada y φ b es el ángulo <strong>de</strong> fricción interna con respecto a <strong>la</strong> succión. Fredlund,<br />

Morg<strong>en</strong>stern y Widger (1978), mostraron experim<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te que el valor <strong>de</strong> φ´ fuera igual para<br />

condiciones saturadas y <strong>no</strong> saturadas <strong>en</strong> <strong>en</strong>sayos triaxiales sobre muestras compactadas a cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong><br />

agua constante. Don<strong>de</strong>, todos los puntos <strong>de</strong> fal<strong>la</strong> fueron graficados <strong>en</strong> el espacio τ, ua – uw, ((σ1 +<br />

σ2)/2) - ua (Fig. 2.17). Los puntos <strong>de</strong> fal<strong>la</strong> fueron g<strong>en</strong>erados <strong>en</strong> <strong>la</strong> superficie p<strong>la</strong>na. Valores <strong>de</strong> φ´, φ b y<br />

c´ fueron calcu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> los resultados y estos fueron usados pata <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> ecuación (2.12).<br />

Gulhati y Satija (1981) examinaron <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia al corte <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> llevados a cabo <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>sayos triaxiales bajo condiciones dr<strong>en</strong>adas y cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> agua constante. Gulhati y Satija<br />

corre<strong>la</strong>cionaron <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> fal<strong>la</strong> con el esfuerzo neto y <strong>la</strong> succión, introduci<strong>en</strong>do dos factores <strong>de</strong><br />

fricción. Ellos graficaron los puntos <strong>de</strong> fal<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>finida por q, σ-ua y ua-uw, concluy<strong>en</strong>do<br />

que <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>finido <strong>en</strong> térmi<strong>no</strong>s <strong>de</strong> dos variables <strong>de</strong> estado <strong>de</strong><br />

esfuerzos σ-ua y ua-uw.<br />

Escario y Sáez (1986) pres<strong>en</strong>taron resultados que sugier<strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> modificar <strong>la</strong> ecuación (2.12).<br />

Escario y Sáez realizaron <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> corte directo <strong>en</strong> condiciones dr<strong>en</strong>adas sobre arcil<strong>la</strong>s a difer<strong>en</strong>tes<br />

valores <strong>de</strong> succión contro<strong>la</strong>da, <strong>en</strong> <strong>la</strong> (Fig. 2.18) se muestran los resultados <strong>de</strong> u<strong>no</strong>s <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> usados.<br />

Los resultados indicaron que φ b <strong>en</strong> <strong>la</strong> ecuación (2.12) <strong>no</strong> fue constante para un tipo <strong>de</strong> suelo dado.<br />

Gan, Fredlund y Rahardjo (1988), también observaron <strong>la</strong> <strong>no</strong>-linealidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia al corte con el<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión <strong>en</strong> <strong>en</strong>sayos triaxiales. Cada <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> corte se realizó a valores <strong>de</strong> succión<br />

contro<strong>la</strong>da. A bajos valores <strong>de</strong> succión el valor <strong>de</strong> φ b fue aproximadam<strong>en</strong>te igual a φ´ y <strong>en</strong>tonces φ b<br />

com<strong>en</strong>zó a caer conforme <strong>la</strong> succión increm<strong>en</strong>taba (Fig. 2.19).


τ<br />

φ´<br />

c´<br />

φ<br />

b<br />

Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

Succión matricial, (u a - u w )<br />

σ – ua<br />

Envolv<strong>en</strong>te <strong>de</strong> fal<strong>la</strong><br />

Figura 2.17 Ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>volv<strong>en</strong>te <strong>de</strong> fal<strong>la</strong> <strong>de</strong> Mohr-Coulomb (Fredlund, Morg<strong>en</strong>stern y Widger,<br />

1978).<br />

Figura 2.18 Resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> fal<strong>la</strong> & succión y esfuerzo <strong>no</strong>rmal neto para <strong>la</strong> ar<strong>en</strong>a arcillosa <strong>de</strong> Madrid<br />

(Escario y Sáez, 1986).<br />

65


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

La <strong>no</strong>-linealidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia al corte con <strong>la</strong> succión fue incluso más apar<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong><br />

corte directo realizados por Escario y Juca (1989), don<strong>de</strong> <strong>la</strong> compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />

succión alcanzó un máximo a un valor particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> succión y posteriorm<strong>en</strong>te com<strong>en</strong>zó a disminuir.<br />

Teóricam<strong>en</strong>te si <strong>la</strong> succión se increm<strong>en</strong>ta in<strong>de</strong>finidam<strong>en</strong>te el suelo <strong>de</strong>be alcanzar finalm<strong>en</strong>te un estado<br />

seco y <strong>la</strong> ecuación (2.12) será reducida a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Mohr–Coulomb para <strong>suelos</strong> secos. Para<br />

satisfacer esta condición φ b <strong>de</strong>be aproximarse a cero a valores muy altos <strong>de</strong> succión.<br />

La vali<strong>de</strong>z g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> este criterio <strong>de</strong> rotura ha sido, sin embargo, cuestionada <strong>en</strong> varias refer<strong>en</strong>cias.<br />

Los aspectos específicos observados o <strong>de</strong>ducidos, correspondi<strong>en</strong>tes a hipótesis implícitas <strong>en</strong> su<br />

ecuación son <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />

− El efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión <strong>de</strong>saparece al llegar al estado seco, por lo que el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia<br />

al corte <strong>de</strong>l suelo <strong>de</strong>be disminuir al llegar a él hasta el correspondi<strong>en</strong>te al estado saturado. Esto<br />

implica <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un cierto máximo intermedio que si bi<strong>en</strong> se pue<strong>de</strong> producir para grados <strong>de</strong><br />

saturación bajos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s situaciones ing<strong>en</strong>ieriles habituales, invalida al carácter g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l criterio.<br />

Este aspecto ha sido seña<strong>la</strong>do por Lloret y Alonso (1985) ó Escario y Sáez (1986) y comprobado<br />

experim<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te por Escario y Sáez (1986) realizando <strong>en</strong>sayos a corte directo con succión<br />

contro<strong>la</strong>da.<br />

− Se ha observado así mismo que φ b es también variable <strong>en</strong> rangos <strong>de</strong> succiones bajos como <strong>de</strong>scribe<br />

66<br />

Escario y Sáez (1986). Fredlund et al. (1987) indica que φ b pasa a valer φ ´ para valores <strong>de</strong> succión<br />

bajos, <strong>en</strong> éstas condiciones consi<strong>de</strong>ra que φ b pue<strong>de</strong> suponerse constante salvo para dicho rango <strong>de</strong><br />

succiones <strong>en</strong> que φ b se convierte <strong>en</strong> φ ´ . De<strong>la</strong>ge et al. (1987) obti<strong>en</strong><strong>en</strong> análogam<strong>en</strong>te valores <strong>de</strong> φ b<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión al <strong>en</strong>sayar arcil<strong>la</strong>s <strong>en</strong> un equipo triaxial.<br />

En consecu<strong>en</strong>cia el criterio propuesto por Fredlund et al. (1978) pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sviarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> los rangos <strong>de</strong> succión utilizados o <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> suelo <strong>en</strong>sayado, aún cuando pue<strong>de</strong><br />

consi<strong>de</strong>rarse válido para variaciones sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te pequeñas <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> esfuerzo. En g<strong>en</strong>eral,<br />

<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia al corte para <strong>suelos</strong> parcialm<strong>en</strong>te <strong>saturados</strong> <strong>no</strong> está completam<strong>en</strong>te<br />

resuelto. Los resultados experim<strong>en</strong>tales obt<strong>en</strong>idos han permitido <strong>de</strong>finir <strong>no</strong>-linealidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>volv<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia respecto a <strong>la</strong> succión. Sin embargo, <strong>en</strong> lo que se refiere a los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong>


Capítulo 2 Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Estado <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

comportami<strong>en</strong>to, se ha observado <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s dificulta<strong>de</strong>s exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formu<strong>la</strong>ciones teóricas<br />

(Bishop et al. 1960; Fredlund et al. 1978), aunque exista una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad a aplicar <strong>la</strong>s<br />

teorías <strong>de</strong>l estado crítico para <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>volv<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia (Alonso et al. 1987; Toll,<br />

1990).<br />

Figura 2.19 Valor <strong>de</strong> φ b contra succión (Gan, Fredlund y Rahardjo, 1988).<br />

En <strong>la</strong> Fig. 2.20 se muestra una célu<strong>la</strong> triaxial con control <strong>de</strong> succión. La célu<strong>la</strong> triaxial, totalm<strong>en</strong>te<br />

instrum<strong>en</strong>tada, permite registrar <strong>la</strong> evolución temporal <strong>de</strong>l esfuerzo <strong>de</strong>sviador (a través una célu<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

carga interna comp<strong>en</strong>sada a presión), <strong>la</strong> humedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra (mediante dos buretas conectadas a<br />

ambos discos cerámicos <strong>de</strong> alto valor <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> aire tanto <strong>en</strong> el cabezal como <strong>en</strong> el pe<strong>de</strong>stal), <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>formaciones axiales (con dos LVDT miniatura locales), <strong>la</strong>s <strong>de</strong>formaciones radiales y <strong>la</strong>s isócronas <strong>de</strong><br />

los perfiles <strong>la</strong>terales (a través <strong>de</strong> dos s<strong>en</strong>sores láser electro-ópticos) (Romero, 1999; Barrera et al.<br />

2002). En don<strong>de</strong> se ha usado <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> tras<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> ejes para contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> succión matricial (ua-uw).<br />

67


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

Figura 2.20 Foto <strong>de</strong> <strong>la</strong> célu<strong>la</strong> triaxial con control <strong>de</strong> succión (Romero, 1999; Barrera, 2002).<br />

68


3.1 Introducción<br />

CAPÍTULO 3 MECÁNICA DE SUELOS EN<br />

INGENIERÍA DE PAVIMENTOS<br />

Un pavim<strong>en</strong>to pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finirse como <strong>la</strong> capa o conjunto <strong>de</strong> capas <strong>de</strong> materiales apropiados,<br />

compr<strong>en</strong>dida(s) <strong>en</strong>tre el nivel superior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s terracerías y <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> rodami<strong>en</strong>to, cuyas<br />

principales funciones son <strong>la</strong>s <strong>de</strong> proporcionar una superficie <strong>de</strong> rodami<strong>en</strong>to uniforme, <strong>de</strong> color y textura<br />

apropiados, resist<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>l tránsito, a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l intemperismo y otros ag<strong>en</strong>tes perjudiciales, así<br />

como transmitir a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s terracerías los esfuerzos producidos por <strong>la</strong>s cargas impuestas por<br />

el tránsito (Rico y <strong>de</strong>l Castillo, 1978).<br />

En otras pa<strong>la</strong>bras, el pavim<strong>en</strong>to es <strong>la</strong> superestructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra vial, que hace posible el tránsito<br />

expedido <strong>de</strong> los vehículos con <strong>la</strong> comodidad, seguridad y eco<strong>no</strong>mía previstos por el proyecto. La<br />

estructura o disposición <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos que lo constituy<strong>en</strong>, así como <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> los<br />

materiales empleados <strong>en</strong> su construcción, ofrec<strong>en</strong> una gran variedad <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> tal suerte que<br />

pue<strong>de</strong> estar formado por una so<strong>la</strong> capa o, más comúnm<strong>en</strong>te, por varias y, a su vez, dichas capas pue<strong>de</strong>n<br />

ser <strong>de</strong> materiales naturales seleccionados, sometidos a muy diversos tratami<strong>en</strong>tos; su superficie <strong>de</strong><br />

rodami<strong>en</strong>to propiam<strong>en</strong>te dicha pue<strong>de</strong> ser una carpeta asfáltica o una losa <strong>de</strong> concreto hidráulico.<br />

En <strong>la</strong> Fig. 3.1 se muestra una estructuración típica <strong>de</strong> un pavim<strong>en</strong>to flexible. Bajo una carpeta<br />

bitumi<strong>no</strong>sa que constituye <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> rodami<strong>en</strong>to, se dispone casi siempre por lo me<strong>no</strong>s dos capas<br />

bi<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciadas: una base <strong>de</strong> material granu<strong>la</strong>r y una sub–base, formada prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, también<br />

por un suelo granu<strong>la</strong>r. Bajo <strong>la</strong> sub–base se dispone casi universalm<strong>en</strong>te otra capa, <strong>de</strong><strong>no</strong>minada<br />

subrasante, material con u<strong>no</strong>s requisitos <strong>de</strong> calidad mínima que <strong>la</strong> sub–base.<br />

Bajo <strong>la</strong> subrasante aparece el material conv<strong>en</strong>cional <strong>de</strong> <strong>la</strong> terracería (material <strong>de</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

estructuras que compon<strong>en</strong> los pavim<strong>en</strong>tos), que es tratado <strong>mecánica</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad casi sin<br />

excepción, por lo me<strong>no</strong>s <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a compactación. El establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to<br />

conjunto <strong>de</strong>l material <strong>de</strong> apoyo (terracería) con <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l pavim<strong>en</strong>to ha sido objeto <strong>de</strong>


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te poca at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el pasado y existe poco escrito sobre él <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura especializada. De<br />

algu<strong>no</strong>s hechos experim<strong>en</strong>tales se pue<strong>de</strong> citar dos conclusiones válidas (Rico y <strong>de</strong>l Castillo, 1978):<br />

1. La resist<strong>en</strong>cia al esfuerzo cortante <strong>no</strong> es un requisito fundam<strong>en</strong>tal, ya que los niveles <strong>de</strong> esfuerzos<br />

que a el<strong>la</strong>s llegan a través <strong>de</strong> todo el espesor protector que constituye el pavim<strong>en</strong>to, quedan siempre<br />

por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> carga a <strong>la</strong> fal<strong>la</strong>.<br />

2. Por lo que <strong>la</strong> <strong>de</strong>formabilidad parece ser el requisito básico para <strong>la</strong> aceptación o rechazo <strong>de</strong> un<br />

material <strong>de</strong> terracería y también el que condiciona su bu<strong>en</strong> comportami<strong>en</strong>to como soporte <strong>de</strong> un<br />

bu<strong>en</strong> pavim<strong>en</strong>to.<br />

Figura 3.1 Sección transversal típica <strong>de</strong> un pavim<strong>en</strong>to flexible (Rico y <strong>de</strong>l Castillo, 1978).<br />

Debe reco<strong>no</strong>cerse que los pavim<strong>en</strong>tos que México necesita <strong>en</strong> sus carreteras <strong>no</strong> son hoy los mismos que<br />

fueron <strong>en</strong> otras épocas. La red nacional com<strong>en</strong>zó a formarse <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido actual a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> época<br />

1920 – 1930 y creció a un ritmo re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te mo<strong>de</strong>rado hasta 1950. Entre 1950 y 1970, <strong>la</strong> red fue<br />

objeto <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sarrollo muy importante y a partir <strong>de</strong> 1980 continuó creci<strong>en</strong>do significativam<strong>en</strong>te, pero<br />

probablem<strong>en</strong>te con un gradi<strong>en</strong>te me<strong>no</strong>r, si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> los últimos años (<strong>en</strong> el periodo 1990 – 1995) tuvo<br />

lugar <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> una red <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnas autopistas con longitud <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> los 5,000 Km (Rico<br />

et al., 1998).<br />

70


Capítulo 3 Mecánica <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> pavim<strong>en</strong>tos<br />

Es <strong>de</strong> esperar que <strong>en</strong> el futuro una parte importante <strong>de</strong>l esfuerzo constructivo nacional <strong>en</strong> el área<br />

carretera se dirija principalm<strong>en</strong>te a lograr el tránsito expedido y rápido <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y mercancías, con <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>cidida meta <strong>de</strong> abatir <strong>en</strong> todo lo que vaya resultando posible los costos operativos <strong>de</strong>l transporte<br />

nacional, para respaldar el <strong>de</strong>sarrollo económico y <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración y distribución <strong>de</strong> productos y <strong>de</strong><br />

riqueza y oportunida<strong>de</strong>s por todas partes. En todos estos años, <strong>la</strong> nación experim<strong>en</strong>tó una<br />

transformación económica y estructural muy significativa, que fue haci<strong>en</strong>do aparecer una<br />

infraestructura industrial creci<strong>en</strong>te, hasta alcanzar niveles importantes, por lo que el transporte como<br />

f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> económico fue adquiri<strong>en</strong>do una importancia cada vez mayor,<br />

Al igual que <strong>en</strong> <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aplicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mecánica <strong>de</strong> Suelos, los materiales que se utilizan<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> pavim<strong>en</strong>tos, se difer<strong>en</strong>cian c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te dos tipos. Los que se <strong>de</strong><strong>no</strong>minan<br />

materiales gruesos (ar<strong>en</strong>a, gravas, fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> roca, etc.) constituy<strong>en</strong> un primer grupo, si<strong>en</strong>do el<br />

segundo el formado por los <strong>suelos</strong> fi<strong>no</strong>s, cuyo arquetipo son los materiales arcillosos. Es bi<strong>en</strong> co<strong>no</strong>cida<br />

<strong>la</strong> gran difer<strong>en</strong>cia que <strong>en</strong> comportami<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ambos grupos <strong>de</strong> <strong>suelos</strong>, dando mayor at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s<br />

características <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> <strong>de</strong>formación, también es sabido que muchas <strong>de</strong> estas difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el<br />

terre<strong>no</strong> fe<strong>no</strong>me<strong>no</strong>lógico ocurr<strong>en</strong> por naturaleza y estructura íntima que adoptan <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s<br />

individuales o sus grumos, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> fi<strong>no</strong>s, que forman agrupaciones compactas y bi<strong>en</strong><br />

familiares, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> gruesos, que adoptan formas con gran<strong>de</strong>s volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> vacíos.<br />

En los <strong>suelos</strong> gruesos tales como <strong>la</strong>s ar<strong>en</strong>as y <strong>la</strong>s gravas, <strong>la</strong> <strong>de</strong>formación <strong>de</strong>l conjunto por efecto <strong>de</strong><br />

cargas externas sólo pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er lugar o por acomodo brusco <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s me<strong>no</strong>res <strong>en</strong> lo huecos que<br />

<strong>en</strong>tre sí <strong>de</strong>j<strong>en</strong> <strong>la</strong>s mayores, o por ruptura y moli<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s. La expansión <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> gruesos,<br />

es un f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> que para efectos prácticos <strong>no</strong> ti<strong>en</strong>e pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> tec<strong>no</strong>logía <strong>de</strong> carreteras. Por otro<br />

<strong>la</strong>do, <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> gruesos ante <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l agua es gran<strong>de</strong>. Si el<br />

suelo grueso esta constituido por partícu<strong>la</strong>s mineralógicam<strong>en</strong>te sanas, su resist<strong>en</strong>cia al esfuerzo cortante<br />

es gran<strong>de</strong> y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> fricción interna <strong>en</strong>tre los gra<strong>no</strong>s y <strong>de</strong> su propia dureza. Se insiste <strong>en</strong> que<br />

cualquier masa <strong>de</strong> esta naturaleza bi<strong>en</strong> compactada, adquiere características <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia y difícil<br />

<strong>de</strong>formabilidad que son a<strong>de</strong>más muy perman<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el tiempo y especialm<strong>en</strong>te muy poco<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> agua que el conjunto t<strong>en</strong>ga o adquiera. Todas estas características son<br />

muy favorables para lo que el ing<strong>en</strong>iero <strong>de</strong>sea que ocurra <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección estructural <strong>de</strong> una carretera.<br />

71


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

Mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> arcillos, el pa<strong>no</strong>rama es muy difer<strong>en</strong>te. Por ejemplo <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a<br />

adoptar estructuras internas abiertas, con alto volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> vacíos, hace que estos <strong>suelos</strong> t<strong>en</strong>gan una<br />

capacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>formación mucho más alta. Si los <strong>suelos</strong> fi<strong>no</strong>s están <strong>saturados</strong> <strong>de</strong> agua, al ser objeto <strong>de</strong><br />

presión son proclives al f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> <strong>de</strong> consolidación que induce al agua oprimida a salir <strong>de</strong>l conjunto,<br />

produciéndose una reducción <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral que comprime <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l suelo, g<strong>en</strong>erando<br />

<strong>de</strong>formaciones <strong>de</strong>l conjunto que pue<strong>de</strong>n ser muy importantes. En los <strong>suelos</strong> fi<strong>no</strong>s parcialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>saturados</strong>, <strong>la</strong> presión externa produce <strong>de</strong>formaciones que disminuy<strong>en</strong> también los huecos. Las<br />

estructuras precomprimidas, cuando cesa <strong>la</strong> presión externa y absorbe agua, ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a disipar los<br />

estados <strong>de</strong> esfuerzos superficiales actuantes <strong>en</strong>tre el agua que ocupaba parcialm<strong>en</strong>te los vacíos y <strong>la</strong>s<br />

partícu<strong>la</strong>s cristalinas <strong>de</strong>l suelo, liberando <strong>en</strong>ergía que permite que <strong>la</strong> estructura sólida se expanda, <strong>de</strong><br />

manera que los <strong>suelos</strong> arcillosos son muy prop<strong>en</strong>sos a <strong>la</strong> compresión bajo cargas o a <strong>la</strong> expansión,<br />

cuando cesa esta. En cualquier caso <strong>la</strong> estabilidad volumétrica <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> fi<strong>no</strong>s está am<strong>en</strong>azada y<br />

pue<strong>de</strong>n ocurrir <strong>en</strong> ellos <strong>de</strong>formaciones volumétricas muy importantes.<br />

La magnitud <strong>de</strong> estos f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s (compresión o expansión) <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l suelo<br />

arcilloso. Exist<strong>en</strong> arcil<strong>la</strong>s como <strong>la</strong> b<strong>en</strong>tonita o <strong>la</strong> montmorilonita, mucho más activas <strong>en</strong> estos procesos<br />

que otras, como, por ejemplo, <strong>la</strong> caolinita. Este cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza físico–química y mineralógica<br />

influye <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> interre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s y los grumos, que se traduce <strong>en</strong><br />

difer<strong>en</strong>cias muy importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> vacíos o vaporosidad <strong>de</strong> su estructura interna. Por<br />

co<strong>no</strong>cidas razones constructivas, <strong>la</strong>s arcil<strong>la</strong>s se dispon<strong>en</strong> <strong>en</strong> lo <strong>suelos</strong> que se utilizan <strong>en</strong> <strong>la</strong> carreteras,<br />

tras procesos <strong>de</strong> compactación, lo que hace que estén precomprimidas, por lo que son especialm<strong>en</strong>te<br />

prop<strong>en</strong>sas inicialm<strong>en</strong>te a procesos <strong>de</strong> succión <strong>de</strong> agua externa y/o expansión, tanto mayores cuanto más<br />

int<strong>en</strong>sa haya sido <strong>la</strong> compactación con que se colocaron.<br />

Obviam<strong>en</strong>te, un cierto grado <strong>de</strong> compactación inicial es necesario, pero siempre ocurrirá que cuanto<br />

mayor sea ese proceso inicial, mayor será el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> succión y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, también será mayor el<br />

pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> expansión adquirido con absorción <strong>de</strong> agua, el cual al <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse producirá un suelo, a<br />

su vez, muy proclive a <strong>la</strong> <strong>de</strong>formación por compresión <strong>de</strong> cualquier nueva carga actuante, produci<strong>en</strong>do<br />

un “efecto <strong>de</strong> acor<strong>de</strong>ón”, cuyas consecu<strong>en</strong>cias son obvias <strong>en</strong> <strong>la</strong> carretera. Estas consi<strong>de</strong>raciones hac<strong>en</strong><br />

ver lo <strong>de</strong>licado que ha <strong>de</strong> ser el proceso <strong>de</strong> compactación <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> fi<strong>no</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> carretera. Si <strong>no</strong> se<br />

alcanzan <strong>en</strong> principio condiciones a<strong>de</strong>cuadas, <strong>la</strong> carretera será inestable, pero si <strong>la</strong> compactación se<br />

72


Capítulo 3 Mecánica <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> pavim<strong>en</strong>tos<br />

extrema por arriba <strong>de</strong> un límite, <strong>la</strong> carretera llegará a ser inestable con el tiempo, siempre que los<br />

materiales puedan t<strong>en</strong>er contacto con el agua libre <strong>de</strong>l exterior.<br />

Debe reco<strong>no</strong>cerse que el problema <strong>de</strong>l diseño <strong>de</strong> los pavim<strong>en</strong>tos flexibles <strong>no</strong> está hoy técnicam<strong>en</strong>te<br />

resuelto <strong>de</strong> manera satisfactoria. Sin ig<strong>no</strong>rar los esfuerzos <strong>de</strong>l pasado y <strong>de</strong> los trabajos que se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a realización <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te.<br />

En <strong>la</strong>s tec<strong>no</strong>logías <strong>de</strong> <strong>la</strong> ing<strong>en</strong>iería civil, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollos teóricos confiables ha <strong>de</strong> suplirse <strong>en</strong> dos<br />

ámbitos distintos: <strong>la</strong> experim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio y <strong>la</strong> instrum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> prototipos para obt<strong>en</strong>er<br />

directam<strong>en</strong>te <strong>no</strong>rmas <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to. Ambos procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> adquisición <strong>de</strong> información válida<br />

son ampliam<strong>en</strong>te utilizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, tanto <strong>en</strong> México como <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong>l mundo. Ambos han<br />

r<strong>en</strong>dido frutos satisfactorios, pero están sujetos a <strong>la</strong> compleja problemática <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

pavim<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> un número <strong>de</strong> factores particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> cada caso, todos muy influy<strong>en</strong>tes,<br />

<strong>de</strong> carácter climático, <strong>de</strong> naturaleza <strong>de</strong> materiales, <strong>de</strong> topografía, <strong>de</strong> geología, <strong>de</strong> carácter <strong>de</strong>l tránsito,<br />

etc., y están sujetos también al hecho básico <strong>de</strong> <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un esquema teórico que permita<br />

consi<strong>de</strong>rar or<strong>de</strong>nadam<strong>en</strong>te todos esos factores (Rico et al., 1998).<br />

3.2 Problemas <strong>de</strong> los pavim<strong>en</strong>tos<br />

3.2.1 Cambios <strong>de</strong> humedad <strong>en</strong> bases, subbases y terracerías<br />

Cuando se examinan difer<strong>en</strong>tes países o condiciones regionales, edad <strong>de</strong> los proyectos <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong> geometría <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> los firmes, condiciones ambi<strong>en</strong>tales o terre<strong>no</strong>s <strong>de</strong> apoyo son<br />

lógicam<strong>en</strong>te muy gran<strong>de</strong>s. Para c<strong>en</strong>trar <strong>la</strong> discusión se dibuja <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fig. 3.2 una estructura típica <strong>de</strong><br />

firme mo<strong>de</strong>r<strong>no</strong>, bi<strong>en</strong> dr<strong>en</strong>ado, situado sobre el terraplén compactado o sobre el terre<strong>no</strong> natural, una vez<br />

realizada <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te excavación (cabrían también situaciones mixtas excavación-terraplén que<br />

son con frecu<strong>en</strong>cia peligrosas para <strong>la</strong> integridad <strong>de</strong>l firme por <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong><br />

apoyo). En <strong>la</strong> figura se indican, <strong>de</strong> forma puram<strong>en</strong>te ori<strong>en</strong>tativa, algunas dim<strong>en</strong>siones o propieda<strong>de</strong>s<br />

razonables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases permeables.<br />

73


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

74<br />

P 1<br />

P 2<br />

P 3<br />

Pavim<strong>en</strong>to<br />

Base tratada<br />

permeable<br />

Asfalto<br />

Dr<strong>en</strong>aje<br />

A 1<br />

A 2<br />

Terraplén<br />

Geotextil<br />

Figura 3.2 Geometría y puntos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un firme dr<strong>en</strong>ado (Alonso, 1998).<br />

Las bases permeables (puntos P1 <strong>en</strong> Fig. 3.2) <strong>de</strong>b<strong>en</strong> asegurar <strong>la</strong> evacuación rápida <strong>de</strong> <strong>la</strong> infiltración que<br />

proce<strong>de</strong> <strong>de</strong>l propio pavim<strong>en</strong>to, a fin <strong>de</strong> evitar su saturación. Esta función es más crítica <strong>en</strong> pavim<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> concreto hidráulico, don<strong>de</strong> un porc<strong>en</strong>taje más alto <strong>de</strong> <strong>la</strong> lluvia alcanza <strong>la</strong>s bases permeables, aunque<br />

<strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>seña que es también muy difícil sel<strong>la</strong>r los pavim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> aglomerado asfáltico. A<br />

partir <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s medias <strong>de</strong> lluvia anuales superiores a u<strong>no</strong>s 400mm, <strong>la</strong> capacidad a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong><br />

dr<strong>en</strong>aje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases requiere permeabilida<strong>de</strong>s altas: <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral Kbase > 0.5cm/seg. El tiempo <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje<br />

para una torm<strong>en</strong>ta o condición hidrológica extrema es el criterio para <strong>de</strong>cidir <strong>la</strong> permeabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

bases. El requisito adicional <strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuada capacidad <strong>de</strong> soporte suele <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> conflicto con el criterio<br />

<strong>de</strong> permeabilidad alta. El primero se consigue con bases <strong>de</strong> granulometría continua (que ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a ser,<br />

una vez compactadas, poco permeables). El segundo requiere granulometrías abiertas, poco estables<br />

durante <strong>la</strong> construcción. Estas bases permanec<strong>en</strong> secas aunque el Nivel Freático asci<strong>en</strong>da a través <strong>de</strong>l<br />

terraplén. Las bases permeables son también una barrera capi<strong>la</strong>r para cortar el asc<strong>en</strong>so <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el terre<strong>no</strong> natural o <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el terraplén. En efecto, <strong>la</strong>s granulometrías abiertas se caracterizan por<br />

succiones <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> aire (Sa1 <strong>en</strong> Fig. 3.3) muy bajas (una fracción <strong>de</strong>l espesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> base) y por<br />

tanto manti<strong>en</strong><strong>en</strong> permeabilida<strong>de</strong>s al agua muy reducidas para succiones pequeñas. De esta forma son<br />

capaces, <strong>en</strong> el límite, <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er el Nivel Freático <strong>en</strong> el contacto con el terraplén inferior. Sin<br />

embargo, <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> granulometría más continua, y <strong>en</strong> especial <strong>la</strong>s que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> fi<strong>no</strong>s (tamaños<br />

inferiores a 0.08 mm), exhib<strong>en</strong> curvas <strong>de</strong> ret<strong>en</strong>ción con valores re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te altos <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>trada <strong>de</strong> aire (Sa2 <strong>en</strong> Fig. 3.3).


Figura 3.3 Curvas <strong>de</strong> ret<strong>en</strong>ción–esquemas.<br />

Capítulo 3 Mecánica <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> pavim<strong>en</strong>tos<br />

Estos materiales combat<strong>en</strong> más difícilm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> asc<strong>en</strong>sión capi<strong>la</strong>r y su saturación es más probable <strong>en</strong><br />

algún mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>l firme. En <strong>de</strong>finitiva, <strong>en</strong> <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje y <strong>de</strong><br />

barrera capi<strong>la</strong>r <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta dos propieda<strong>de</strong>s fundam<strong>en</strong>tales: <strong>la</strong> permeabilidad saturada (y su<br />

variación con <strong>la</strong> succión o grado <strong>de</strong> saturación) y <strong>la</strong> curva <strong>de</strong> ret<strong>en</strong>ción. Ambas características están<br />

fuertem<strong>en</strong>te ligadas <strong>en</strong>tre sí pues es <strong>en</strong> última instancia <strong>la</strong> porosimetría <strong>de</strong>l suelo <strong>la</strong> que contro<strong>la</strong> ambas.<br />

La variación <strong>de</strong> humedad <strong>en</strong> los terrapl<strong>en</strong>es o terre<strong>no</strong>s naturales, ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a ser un f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> complejo,<br />

contro<strong>la</strong>do por muchos factores. Los materiales son ahora muy diversos y es difícil g<strong>en</strong>eralizar y<br />

recurrir a <strong>no</strong>rmas s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> proyecto. Un principio acertado <strong>de</strong> proyecto <strong>en</strong> todos los casos sería sin<br />

embargo eliminar o minimizar <strong>la</strong> variación <strong>de</strong> humedad a partir <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción. De<br />

esta forma se evitarían los cambios volumétricos y <strong>la</strong>s variaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> rigi<strong>de</strong>z y resili<strong>en</strong>cia inicial, que<br />

i<strong>de</strong>alm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>b<strong>en</strong> correspon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> proyecto. Las medidas <strong>de</strong> humedad <strong>en</strong> puntos<br />

como los A1 y A2 bajo el asfalto o P2 bajo el pavim<strong>en</strong>to (Fig. 3.2) <strong>de</strong>muestran sin embargo que esta<br />

condición <strong>no</strong> se cumple. La humedad cambia temporal y espacialm<strong>en</strong>te como respuesta a factores<br />

ambi<strong>en</strong>tales y <strong>en</strong> principio se pue<strong>de</strong>n distinguir dos etapas <strong>en</strong> este cambio (Fig. 3.4): una etapa<br />

transitoria <strong>de</strong> equilibrio hasta el tiempo teq <strong>en</strong> el que el terre<strong>no</strong> gana o pier<strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> una forma<br />

irreversible <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su valor inicial (wi) hasta un valor final <strong>de</strong> equilibrio (weq) y una fase cíclica. La<br />

protección que supone el firme (que es una barrera re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te impermeable fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> infiltración y<br />

modifica <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> evaporación) crea un nuevo ambi<strong>en</strong>te al que se adapta <strong>la</strong> humedad inicial<br />

<strong>de</strong>l terre<strong>no</strong>. Influy<strong>en</strong> también <strong>la</strong>s condiciones hidrológicas g<strong>en</strong>erales y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> posición media<br />

<strong>de</strong>l Nivel Freático. A partir <strong>de</strong> teq comi<strong>en</strong>za un periodo <strong>de</strong> variaciones estacionales, cíclicas, contro<strong>la</strong>das<br />

75


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te por el clima (acción directa sobre el pavim<strong>en</strong>to, condiciones <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje e infiltración<br />

<strong>la</strong>teral, modificaciones <strong>de</strong> Nivel Freático).<br />

Figura 3.4 Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> humedad bajo pavim<strong>en</strong>tos (esquema) (Alonso, 1998).<br />

Se han realizado algu<strong>no</strong>s mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to, por ejemplo los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> flujo <strong>en</strong> materiales<br />

<strong>no</strong> <strong>saturados</strong> se han utilizado para examinar el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> geometría y <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> materiales <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

distribución <strong>de</strong> humedad. Wal<strong>la</strong>ce (1977) exploró el f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> <strong>de</strong> infiltración <strong>la</strong>teral a través <strong>de</strong>l asfalto<br />

sin revestir y <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes factores geométricos, permeabilidad re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> capas y valor<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> aire <strong>de</strong> <strong>la</strong> curva <strong>de</strong> ret<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> base y subbase. La permeabilidad re<strong>la</strong>tiva y <strong>la</strong> curva <strong>de</strong><br />

ret<strong>en</strong>ción se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> mediante una familia <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones empíricas propuesta por Laliberte et al.<br />

(1966).<br />

Otros investigadores (Pufahl, et al., 1990) han <strong>de</strong>scrito un mo<strong>de</strong>lo para el cálculo <strong>de</strong> humedad y<br />

temperatura bajo pavim<strong>en</strong>tos que integra datos atmosféricos, condiciones iniciales y geométricas <strong>de</strong> los<br />

materia les y sus propieda<strong>de</strong>s térmicas y <strong>de</strong> flujo <strong>de</strong> agua. En <strong>la</strong>s aplicaciones que pres<strong>en</strong>tan consigu<strong>en</strong><br />

bu<strong>en</strong>a concordancia <strong>en</strong>tre el análisis unidim<strong>en</strong>sional y perfiles <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> succión y temperatura.<br />

McEnroe (1994) estudió <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje <strong>de</strong> bases <strong>de</strong> pavim<strong>en</strong>tos a partir <strong>de</strong> condiciones <strong>de</strong><br />

equilibrio <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cotas <strong>de</strong>l dr<strong>en</strong>. Llega así a estimar el grado <strong>de</strong> saturación<br />

reman<strong>en</strong>te (mínimo, una vez terminado un episodio <strong>de</strong> infiltración) <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> geometría <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

76


Capítulo 3 Mecánica <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> pavim<strong>en</strong>tos<br />

base y dr<strong>en</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> curva <strong>de</strong> ret<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l material <strong>de</strong> <strong>la</strong> base. También proporciona cálculos<br />

unidim<strong>en</strong>sionales <strong>de</strong>l tiempo <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje y los compara con otros métodos.<br />

Las condiciones ambi<strong>en</strong>tales impon<strong>en</strong> transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> humedad y cambios <strong>de</strong> temperatura sobre <strong>la</strong>s<br />

condiciones iniciales <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases y terrapl<strong>en</strong>es. Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos cambios se<br />

produc<strong>en</strong> <strong>de</strong>formaciones <strong>en</strong> los materiales compactados y una modificación <strong>de</strong> su rigi<strong>de</strong>z,<br />

comportami<strong>en</strong>to bajo cargas cíclicas y resist<strong>en</strong>cia. Todo ello afecta directam<strong>en</strong>te al comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

firme. Los procesos <strong>de</strong> cambio m<strong>en</strong>cionados están fuertem<strong>en</strong>te acop<strong>la</strong>dos y por ello es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te que<br />

los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> predicción utilic<strong>en</strong> una formu<strong>la</strong>ción conjunta <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s <strong>de</strong> transporte (agua,<br />

calor) y <strong>de</strong>formación. Por otra parte, bases y terrapl<strong>en</strong>es están <strong>en</strong> condiciones <strong>no</strong> saturadas. La<br />

saturación es una condición límite que con frecu<strong>en</strong>cia <strong>no</strong> se alcanza. Por ello, es necesario p<strong>la</strong>ntear, con<br />

sufici<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>eralidad, <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> agua (líquida y vapor), aire y temperatura y<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong> equilibrio mecánico <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>.<br />

3.2.2 Condiciones iniciales<br />

El estado inicial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capas <strong>de</strong> base y terrapl<strong>en</strong>es está contro<strong>la</strong>do, para un material dado, por <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>de</strong> compactación. En un material granu<strong>la</strong>r el estado inicial se pue<strong>de</strong> caracterizar por <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>nsidad y humedad alcanzada y por el estado inicial <strong>de</strong> esfuerzos. Todas estas “variables <strong>de</strong> estado”<br />

<strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s iniciales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capas <strong>de</strong> apoyo <strong>de</strong>l firme: permeabilidad, <strong>de</strong>formabilidad y<br />

condiciones <strong>de</strong> rotura. En <strong>la</strong> Fig. 3.5a se consi<strong>de</strong>ran dos puntos, A y B, repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> base<br />

granu<strong>la</strong>r y <strong>de</strong>l terraplén. El punto A soportará un débil esfuerzo vertical y probablem<strong>en</strong>te un esfuerzo<br />

horizontal mayor que <strong>la</strong> vertical como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> compactación. En el punto B, más<br />

profundo, los esfuerzos verticales serán mayores y el estado <strong>de</strong> esfuerzos completo quedaría <strong>de</strong>finido<br />

por un valor Ko más próximo, aunque superior, al valor Ko virg<strong>en</strong> correspondi<strong>en</strong>te a una acumu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> capas sin <strong>de</strong>formación <strong>la</strong>teral y sin efecto <strong>de</strong> compactación.<br />

En condiciones <strong>no</strong> saturadas <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong> estado, <strong>de</strong>nsidad inicial y humedad inicial, pue<strong>de</strong>n quedar<br />

alternativam<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>tadas por dos variables <strong>de</strong> esfuerzo: succión, s, y esfuerzo medio flu<strong>en</strong>cia o<br />

preconsolidación <strong>en</strong> condiciones saturadas, p0 ∗ . Esta <strong>de</strong>scripción alternativa se discute <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle <strong>en</strong><br />

Alonso et al. (1990). Su virtud es que permite un análisis integrado <strong>de</strong>l efecto que los cambios <strong>de</strong><br />

77


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

esfuerzos y <strong>de</strong> humedad ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sobre el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> compactados. En <strong>la</strong> Fig. 3.5b se<br />

repres<strong>en</strong>tan los estados <strong>de</strong> esfuerzo <strong>de</strong> los puntos A y B <strong>en</strong> un p<strong>la</strong><strong>no</strong> (p, s) don<strong>de</strong> s es <strong>la</strong> succión <strong>de</strong>l<br />

suelo. Así, <strong>la</strong>s succiones iniciales <strong>de</strong> A y B son sA0 y sB0 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

a)<br />

b)<br />

78<br />

s A0<br />

s B0<br />

s<br />

w<br />

et<br />

A 0<br />

A s<br />

p A0<br />

A h<br />

w<br />

Base<br />

Terraplén<br />

Terre<strong>no</strong> natural<br />

A 1<br />

p *<br />

B0<br />

Pavim<strong>en</strong>to<br />

Figura 3.5 Condiciones iniciales <strong>de</strong> esfuerzo y succión <strong>en</strong> dos puntos repres<strong>en</strong>tativos, A y B <strong>de</strong> base<br />

y terraplén. A) Geometría; b) Esfuerzos <strong>en</strong> el p<strong>la</strong><strong>no</strong> (p, s).<br />

En <strong>la</strong> misma figura se ha repres<strong>en</strong>tado el valor <strong>de</strong>l esfuerzo medio <strong>de</strong> preconsolidación exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />

punto B: pBo. Se repres<strong>en</strong>ta también <strong>en</strong> este caso <strong>la</strong> variación <strong>de</strong>l esfuerzo medio <strong>de</strong> flu<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong><br />

B 0<br />

B s<br />

p B0<br />

B h<br />

B 1<br />

σ<br />

A<br />

B<br />

LC B<br />

p<br />

NF


Capítulo 3 Mecánica <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> pavim<strong>en</strong>tos<br />

succión para el suelo <strong>de</strong>l terraplén. Es <strong>la</strong> curva LCB, que juega un papel <strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> los mo<strong>de</strong>r<strong>no</strong>s<br />

mo<strong>de</strong>los e<strong>la</strong>stoplásticos <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> (Alonso, G<strong>en</strong>s y Hight, 1987;<br />

Alonso y G<strong>en</strong>s, 1990; G<strong>en</strong>s y Alonso, 1992). En particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> curva LC <strong>de</strong>fine el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso<br />

<strong>de</strong>l punto B <strong>en</strong> el caso <strong>en</strong> que el terraplén aum<strong>en</strong>te su humedad. El esfuerzo medio <strong>de</strong> consolidación,<br />

p0 ∗ (que <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> <strong>la</strong> curva <strong>de</strong> flu<strong>en</strong>cia o preconsolidación, LC), está directam<strong>en</strong>te<br />

re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad alcanzada por el suelo tras su compactación y posterior sobrecarga por<br />

construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capas suprayac<strong>en</strong>tes. Suelos o bases fuertem<strong>en</strong>te compactadas exhib<strong>en</strong> valores altos<br />

<strong>de</strong> 0<br />

p∗ , lo que implica un dominio elástico amplio. Sería el caso <strong>de</strong>l punto repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> base (A)<br />

para el que <strong>no</strong> se ha dibujado ninguna curva LCA. Estaría muy <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zada hacia <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> forma<br />

que el punto A reaccionará es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> forma elástica fr<strong>en</strong>te a futuros cambios <strong>de</strong> succión y <strong>de</strong><br />

esfuerzo.<br />

El esquema <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fig. 3.5b, que se <strong>de</strong>scribe <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle <strong>en</strong> <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias citadas, constituy<strong>en</strong> un marco<br />

útil para discutir los efectos <strong>de</strong> carga <strong>de</strong> tráfico (cargas <strong>en</strong> el esquema <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fig. 3.5a) y sobre todo los<br />

efectos ambi<strong>en</strong>tales sobre <strong>la</strong>s bases y terrapl<strong>en</strong>es. En efecto, estas acciones exteriores pue<strong>de</strong>n<br />

repres<strong>en</strong>tarse mediante trayectorias <strong>de</strong> esfuerzos <strong>en</strong> el espacio (p, q, s). Así, <strong>la</strong>s cargas <strong>de</strong> tráfico,<br />

relevantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s bases, quedarían repres<strong>en</strong>tadas por <strong>la</strong>s trayectorias <strong>de</strong> esfuerzos A0→Al (y <strong>la</strong>s<br />

equival<strong>en</strong>tes, me<strong>no</strong>s int<strong>en</strong>sas B0→Bl <strong>en</strong> el punto B). Los cambios <strong>de</strong> humedad asociados a evaporación,<br />

lluvias o alteraciones <strong>de</strong> nivel freático implican cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> succión. Las trayectorias A0→As o<br />

B0→Bs son propias <strong>de</strong> un secado <strong>de</strong>l suelo. En g<strong>en</strong>eral implicarán una reducción <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong> por<br />

retracción. Indirectam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> succión creci<strong>en</strong>te implica un cambio (aum<strong>en</strong>to) <strong>en</strong> <strong>la</strong> rigi<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l suelo<br />

fr<strong>en</strong>te a cambios <strong>de</strong> esfuerzos como A0→ Al o B0→Bl. Los aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> humedad quedan<br />

repres<strong>en</strong>tados por trayectorias A0→Ah o B0→Bh (<strong>la</strong> succión disminuye). El efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong><br />

succión <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> compactados pue<strong>de</strong> ser muy variada (co<strong>la</strong>pso, expansión, cambios <strong>de</strong> rigi<strong>de</strong>z). En<br />

resum<strong>en</strong>, el estado inicial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases y terrapl<strong>en</strong>es compactados quedará <strong>de</strong>finidas por:<br />

– El estado inicial <strong>de</strong> los esfuerzos (medio, <strong>de</strong>sviador, succión).<br />

– La <strong>de</strong>nsidad inicial, que contro<strong>la</strong> <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l dominio <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to elástico. En el<br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>scrito anteriorm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad inicial <strong>de</strong>fine el esfuerzo medio <strong>de</strong> preconsolidación<br />

p0 ∗ .<br />

79


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

– Parámetros iniciales <strong>de</strong>l correspondi<strong>en</strong>te mo<strong>de</strong>lo constitutivo <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l suelo.<br />

Algu<strong>no</strong>s aspectos relevantes comunes a muchos mo<strong>de</strong>los o marcos conceptuales <strong>de</strong><br />

comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> compactados son:<br />

- El comportami<strong>en</strong>to elástico<br />

- El comportami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> rotura<br />

- Los cambios volumétricos asociados a cambios <strong>de</strong> humedad o succión.<br />

Algu<strong>no</strong>s <strong>de</strong> estos parámetros están a su vez directam<strong>en</strong>te contro<strong>la</strong>dos por <strong>la</strong>s variables básicas <strong>de</strong><br />

compactación. Así, es <strong>de</strong> esperar que los parámetros elásticos o los cambios pot<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> volum<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>dan <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> compactación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión.<br />

3.2.3 Succión inicial<br />

La succión inicial tras <strong>la</strong> compactación <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>, para un suelo dado, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong> compactación<br />

(γd, w). Medidas sistemáticas <strong>de</strong> succión para difer<strong>en</strong>tes condiciones <strong>de</strong> compactación proporcionan <strong>la</strong>s<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> <strong>la</strong> variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión. La Fig. 3.6 es un caso típico. Correspon<strong>de</strong> a una arcil<strong>la</strong> <strong>de</strong> baja<br />

p<strong>la</strong>sticidad <strong>de</strong> Barcelona (wL = 32.0%; IP = 16.0%; y 15 % <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s me<strong>no</strong>res <strong>de</strong> 2 µm).<br />

Cuando el grado <strong>de</strong> saturación es alto (óptimo <strong>de</strong> compactación), <strong>la</strong>s curvas <strong>de</strong> igual succión sigu<strong>en</strong><br />

fielm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s curvas <strong>de</strong> igual grado <strong>de</strong> saturación. Esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia se pier<strong>de</strong> <strong>en</strong> parte cuando <strong>la</strong> humedad<br />

es baja. En estos casos <strong>la</strong> succión parece in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad alcanzada. Resultados simi<strong>la</strong>res<br />

han sido publicados por otros autores (por ejemplo, Li, 1995). De<strong>la</strong>ge y Graham (1995) interpretan este<br />

resultado <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> microstructura alcanzada por el suelo compactado.<br />

Los valores absolutos alcanzados por <strong>la</strong> succión para un estado simi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> compactación (por ejemplo<br />

el óptimo <strong>de</strong> Proctor) <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n mucho, sin embargo, <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> suelo y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> su<br />

granulometría y p<strong>la</strong>sticidad. Algunas investigaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio permit<strong>en</strong> dar una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>sticidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> succión alcanzable <strong>en</strong> el óptimo <strong>de</strong> compactación.<br />

80


D<strong>en</strong>sidad seca, ρ d ( g/cm 3 )<br />

1.90<br />

1.85<br />

1.80<br />

1.75<br />

1.70<br />

1.65<br />

1.60<br />

1.55<br />

1.50<br />

1.45<br />

1.40<br />

1.35<br />

1.30<br />

Sr=20 %<br />

Sr=30 %<br />

Sr=40 %<br />

ψ=4.0 MPa<br />

3.0 MPa<br />

2.0 MPa<br />

Sr=50 %<br />

Sr=60 %<br />

1.0 MPa<br />

Capítulo 3 Mecánica <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> pavim<strong>en</strong>tos<br />

Sr=70 %<br />

Sr=80 %<br />

ψ=0.7 MPa<br />

4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24<br />

Sr=90 %<br />

ψ=0.5 MPa<br />

Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> agua, w (%)<br />

Sr=100 %<br />

0.2 MPa<br />

Esfuerzo neto isótropo, (σm-ua)<br />

0.1 MPa<br />

T<strong>en</strong>siones netas isótropas, (σm-ua )<br />

0.3 MPa<br />

0.6 MPa<br />

1.2 MPa<br />

Figura 3.6 Curvas <strong>de</strong> compactación para tres esfuerzos isótropos y contor<strong>no</strong>s <strong>de</strong> igual succión (y)<br />

total <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> compactación, para una arcil<strong>la</strong> <strong>de</strong> baja p<strong>la</strong>sticidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Barcelona<br />

(Barrera, 2002).<br />

La Fig. 3.7 reproduce <strong>la</strong> succión matricial medida mediante <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong>l papel <strong>de</strong> filtro <strong>en</strong> mezc<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

arcil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Londres y ar<strong>en</strong>a bajo difer<strong>en</strong>tes humeda<strong>de</strong>s. La <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> compactación está próxima al<br />

Proctor modificado. En <strong>la</strong> figura se han indicado <strong>la</strong>s condiciones correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> humedad<br />

óptima. Se pue<strong>de</strong> apreciar que cambios pequeños <strong>de</strong> humedad produc<strong>en</strong> variaciones importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

succión inicial. Los datos <strong>de</strong> Marinho y Chandler (1993) con los publicados por Acar y Nyeretse<br />

(1992) correspon<strong>de</strong>n a mezc<strong>la</strong>s <strong>de</strong> montmorillonita, caolinita y ar<strong>en</strong>a fina compactadas <strong>en</strong> el aparato<br />

miniatura <strong>de</strong> Harvard. En este caso <strong>la</strong> succión se midió mediante psicrómetros y por tanto correspon<strong>de</strong><br />

a succión total. A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> método y <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> compactación y <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong><br />

81


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

comparar succión total con matricial, está c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong> composición <strong>de</strong>l suelo afecta mucho <strong>la</strong> succión<br />

inicial aunque se trate siempre <strong>de</strong> puntos óptimos y por consigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un grado <strong>de</strong> saturación simi<strong>la</strong>r.<br />

Figura 3.7 Re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad y succión para cinco mezc<strong>la</strong>s <strong>de</strong> suelo (Marinho y<br />

Chandler, 1993; m<strong>en</strong>cionado por Alonso, 1998).<br />

3.2.4 Efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión sobre <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l suelo compactado<br />

Se examinan tres aspectos directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionados con el comportami<strong>en</strong>to y evolución <strong>de</strong> los firmes:<br />

Módulos <strong>de</strong> <strong>de</strong>formación, resist<strong>en</strong>cia y cambio <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> asociado a cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> succión. En <strong>la</strong>s<br />

bases y subbases existe una cierta homog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> los tipos <strong>de</strong> material a emplear pero <strong>en</strong> los<br />

terrapl<strong>en</strong>es <strong>la</strong> variedad es obviam<strong>en</strong>te e<strong>no</strong>rme. En g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong> información disponible sobre el efecto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> humedad (o <strong>la</strong> succión) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los materiales <strong>de</strong> bases y terrapl<strong>en</strong>es provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio con o sin control <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión y <strong>de</strong>l análisis retrospectivo <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

respuesta <strong>de</strong> firmes y su corre<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> humedad.<br />

3.2.4.1 Módulos <strong>de</strong> <strong>de</strong>formación<br />

Se trata <strong>de</strong> co<strong>no</strong>cer <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong>l suelo fr<strong>en</strong>te a trayectorias como <strong>la</strong>s A0Al o B0Bl indicadas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Fig. 3.5b. El módulo <strong>de</strong> resili<strong>en</strong>cia, Mr, se mi<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> carga cíclica como coci<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre el<br />

82


Capítulo 3 Mecánica <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> pavim<strong>en</strong>tos<br />

esfuerzo <strong>de</strong>sviador aplicado y <strong>la</strong> <strong>de</strong>formación recuperable (elástica) medida. Estos <strong>en</strong>sayos cíclicos<br />

permit<strong>en</strong> también estudiar <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>formaciones perman<strong>en</strong>tes (plásticas) observadas <strong>en</strong> el<br />

curso <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo. En estudios <strong>no</strong> re<strong>la</strong>cionados directam<strong>en</strong>te con firmes es más habitual referirse a<br />

mo<strong>de</strong>los elásticos y e<strong>la</strong>stoplásticos. Así, <strong>la</strong> variación <strong>de</strong> los módulos elásticos con el nivel <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>formación pue<strong>de</strong> proporcionar una información complem<strong>en</strong>taria al módulo <strong>de</strong> resili<strong>en</strong>cia. Cuando se<br />

trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>formaciones pequeñas o medias, <strong>la</strong> columna resonante es un equipo usado con frecu<strong>en</strong>cia.<br />

Existe una amplia evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> campo que <strong>de</strong>muestra cómo se increm<strong>en</strong>tan los módulos cuando<br />

<strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> humedad. Se han publicado también numerosos estudios experim<strong>en</strong>tales realizados <strong>en</strong><br />

triaxiales cíclicos, sobre el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> humedad <strong>de</strong> compactación sobre los módulos <strong>de</strong> <strong>de</strong>formación.<br />

La succión <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong> el suelo es una variable más apropiada para discutir el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> humedad <strong>en</strong><br />

el modulo <strong>de</strong> resili<strong>en</strong>cia y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>formaciones perman<strong>en</strong>tes tras <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> carga cíclica. Los<br />

resultados <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos sobre muestras compactadas ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a mostrar u<strong>no</strong>s valores umbral <strong>de</strong> succión<br />

por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los cuales el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> módulo ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a ser muy l<strong>en</strong>to y a <strong>la</strong> vez <strong>la</strong>s <strong>de</strong>formaciones<br />

perman<strong>en</strong>tes ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a un valor constante. En muestras <strong>en</strong>sayadas por Edris y Lytton (1977) (muestras<br />

compactadas por amasado y <strong>en</strong>sayadas <strong>en</strong> triaxial cíclico) esta succión crítica varía <strong>en</strong>tre u<strong>no</strong>s 200 kPa<br />

para un limo <strong>de</strong> baja p<strong>la</strong>sticidad (ML) y 600 kPa para una arcil<strong>la</strong> <strong>de</strong> alta p<strong>la</strong>sticidad (CH). Resultados<br />

simi<strong>la</strong>res fueron publicados por Sauer y Monismith (1968). Es probable que este comportami<strong>en</strong>to esté<br />

asociado a <strong>la</strong> estructura “granu<strong>la</strong>r” <strong>de</strong> agregados <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong>, típica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compactaciones por el <strong>la</strong>do<br />

seco. En efecto, <strong>la</strong>s succiones m<strong>en</strong>cionadas anteriorm<strong>en</strong>te correspon<strong>de</strong>n a humeda<strong>de</strong>s inferiores al<br />

óptimo. Se han propuesto difer<strong>en</strong>tes mo<strong>de</strong>los para estimar los módulos <strong>de</strong> resili<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l<br />

estado <strong>de</strong> esfuerzo. Uzan (1985) efectuó una revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes propuestas. En g<strong>en</strong>eral Mr<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> tanto <strong>de</strong>l esfuerzo medio como <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sviador.<br />

Algu<strong>no</strong>s investigadores (May & Witczak, 1981) <strong>en</strong>contraron una gran dificultad para armonizar los<br />

módulos medidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorio (triaxial cíclico) con los <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> análisis retrospectivos <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>sayos sobre firmes. En g<strong>en</strong>eral, los módulos “<strong>de</strong> campo” superan ampliam<strong>en</strong>te los <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong>l<br />

<strong>la</strong>boratorio. Probablem<strong>en</strong>te este resultado refleja <strong>la</strong> dificultad para comparar módulos a los mismos<br />

niveles <strong>de</strong> <strong>de</strong>formación. No está c<strong>la</strong>ro, sin embargo, cómo se <strong>de</strong>be introducir el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s expresiones empíricas que re<strong>la</strong>cionan Mr con <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong> esfuerzo.<br />

83


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

Pappin et al. (1992) propusieron unas expresiones para el cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>formaciones elásticas<br />

volumétricas y <strong>de</strong>sviadoras <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong> esfuerzos efectivos. A partir <strong>de</strong> un <strong>en</strong>sayo<br />

sobre muestra granu<strong>la</strong>r (caliza machacada <strong>de</strong> granulometría bastante continua) a distintos grados <strong>de</strong><br />

saturación (98%, 93%, 45%) propon<strong>en</strong> una interpretación <strong>en</strong> esfuerzos efectivos, increm<strong>en</strong>tando el<br />

esfuerzo medio <strong>en</strong> una fracción <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión aplicada. Esta fracción coinci<strong>de</strong> <strong>en</strong> sus <strong>en</strong>sayos con el<br />

grado <strong>de</strong> saturación. Es <strong>de</strong>cir, el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l esfuerzo efectivo medio equival<strong>en</strong>te a una succión s<br />

sería <strong>de</strong> Srs. De esta forma se interpretaría el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong><br />

Bishop con un valor <strong>de</strong>l parámetro χ = Sr. Esta es también <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> Jin, Lee y Kovacs (1994)<br />

para incluir el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión sobre el módulo <strong>de</strong> resili<strong>en</strong>cia. Sin embargo, es poco probable que<br />

este procedimi<strong>en</strong>to sea a<strong>de</strong>cuado <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

Varias son <strong>la</strong>s metodologías para el diseño <strong>de</strong> pavim<strong>en</strong>tos, tanto rígidos como flexibles que consi<strong>de</strong>ran<br />

al parámetro módulo <strong>de</strong> resili<strong>en</strong>cia (Mr) como <strong>la</strong> base para <strong>la</strong> caracterización <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>suelos</strong> y materiales granu<strong>la</strong>res. Es por ello que <strong>la</strong> selección apropiada <strong>de</strong>l módulo <strong>de</strong> resili<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />

material se <strong>de</strong>be <strong>de</strong> realizar con sumo cuidado, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los factores que <strong>en</strong> él influy<strong>en</strong>.<br />

3.2.4.2 Cambios <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> asociados con <strong>la</strong> succión<br />

Se trata ahora <strong>de</strong> explorar el efecto <strong>de</strong> trayectorias como los A0→As, A0→Ah, B0→Bs, B0→Bh<br />

indicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fig. 3.5. Bajo un estado <strong>de</strong> esfuerzo total g<strong>en</strong>eral (esfuerzo medio y <strong>de</strong>sviador) es <strong>de</strong><br />

esperar que un cambio <strong>de</strong> succión g<strong>en</strong>ere <strong>de</strong>formaciones volumétricas y <strong>de</strong> corte (Lawton, Fragaszy y<br />

Hardcastle, 1991). Una <strong>de</strong>scripción razonablem<strong>en</strong>te completa <strong>de</strong>l efecto <strong>de</strong> los cambios <strong>de</strong> succión<br />

sobre el comportami<strong>en</strong>to volumétrico <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> compactados requiere una interpretación a partir <strong>de</strong><br />

mo<strong>de</strong>los e<strong>la</strong>stoplásticos g<strong>en</strong>erales (Alonso, Josa y G<strong>en</strong>s, 1993). Sin embargo <strong>la</strong>s <strong>de</strong>formaciones<br />

volumétricas son muy <strong>de</strong>terminantes <strong>en</strong> muchos casos y sobre el<strong>la</strong>s existe una amplia información<br />

experim<strong>en</strong>tal.<br />

Por otra parte el esfuerzo <strong>de</strong>sviador parece afectar poco a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>formaciones volumétricas inducidas por<br />

cambios <strong>de</strong> succión (Lawton et al., 1991; Alonso et al., 1993); son el esfuerzo medio y el cambio <strong>de</strong><br />

succión <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong> esfuerzo que es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te contro<strong>la</strong>n, para un suelo dado y un grado <strong>de</strong><br />

compactación, los cambios volumétricos.<br />

84


Capítulo 3 Mecánica <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> pavim<strong>en</strong>tos<br />

De los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso por inundación realizados por Barrea (2002), <strong>en</strong> muestras fabricadas a<br />

difer<strong>en</strong>tes condiciones <strong>de</strong> humedad y <strong>de</strong>nsidad (Fig. 3.8) (<strong>en</strong> <strong>la</strong> Fig. 3.6 se muestran los contor<strong>no</strong>s <strong>de</strong><br />

igual grado <strong>de</strong> saturación y succión total <strong>en</strong> el p<strong>la</strong><strong>no</strong> Proctor), corroboran el hecho <strong>de</strong> que los <strong>suelos</strong> a<br />

me<strong>no</strong>r <strong>de</strong>nsidad son los más prop<strong>en</strong>sos al co<strong>la</strong>pso cuando aum<strong>en</strong>ta su grado <strong>de</strong> saturación (Sr) bajo<br />

carga constante (ver Fig. 3.9). En <strong>la</strong> Fig. 3.10, se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión inicial <strong>en</strong> el<br />

f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso, don<strong>de</strong> observarse cómo el co<strong>la</strong>pso es mayor para el suelo con mayor succión<br />

inicial.<br />

do (g/cm3)<br />

ρ<br />

1.9<br />

1.8<br />

1.7<br />

1.6<br />

1.5<br />

1.4<br />

C1,2<br />

C3,4<br />

B1,2,3<br />

A1,2<br />

A3,4<br />

Q=1.2 MPa<br />

Q=0.6 MPa<br />

Q= 0.3 MPa<br />

4 8 12 16 20 24<br />

Humedad (w%)<br />

Figura 3.8. Condiciones iniciales <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> inundación bajo carga (co<strong>la</strong>pso).<br />

La magnitud <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso crece inicialm<strong>en</strong>te con el esfuerzo pero lógicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>be disminuir<br />

gradualm<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> un máximo correspondi<strong>en</strong>te a cierto confinami<strong>en</strong>to crítico. En todo caso, y <strong>de</strong><br />

forma g<strong>en</strong>eral, el co<strong>la</strong>pso o expansión <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l esfuerzo <strong>de</strong> confinami<strong>en</strong>to. Es útil g<strong>en</strong>eralizar estas<br />

observaciones a todo el p<strong>la</strong><strong>no</strong> <strong>de</strong> compactación. Numerosos autores han publicado mapas <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong><br />

volum<strong>en</strong> tras el hume<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to completo, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones iniciales <strong>de</strong> compactación<br />

<strong>de</strong>finidas por una pareja (γd, w) (Cox, 1978; Escario, 1987; Lawton et al., 1989; Romero, 1999;<br />

Barrera, 2002).<br />

85


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

86<br />

Def. <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso, ε co<strong>la</strong>pso (unitaria)<br />

0.10<br />

0.08<br />

0.06<br />

0.04<br />

0.02<br />

0.00<br />

w 0 =(11.0±0.2)%<br />

σ v = 0.6 MPa<br />

grupos:A1, B1<br />

σ v = 1.2 MPa<br />

grupos:A2, B3,C4<br />

σ v = 2.4 MPa<br />

grupos:B2,C3<br />

1.7 1.8 1.9 2.0<br />

D<strong>en</strong>sidad seca, ρ d1 ( g/cm 3 )<br />

Figura 3.9 Deformación <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad seca <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inundación<br />

para muestras con <strong>la</strong> misma humedad inicial (11%) (Barrera, 2002).<br />

Def. <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso, ε co<strong>la</strong>pso (unitaria)<br />

0.12<br />

0.10<br />

0.08<br />

0.06<br />

0.04<br />

0.02<br />

0.00<br />

w 0 =11% ; σ v = 1.2 (MPa)<br />

grupos:A2, B3, C4<br />

ρ d1 =1.65 (g/cm 3 ) ; σ v = 1.2 (MPa)<br />

grupos:A4, B3, C1<br />

0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 1.2 1.4 1.6 1.8 2.0<br />

Succión total inicial, ψ (MPa)<br />

Figura 3.10 Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión inicial total (ψ) <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>formación <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso (Barrera, 2002).


Capítulo 3 Mecánica <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> pavim<strong>en</strong>tos<br />

Charles et al. (1998) reco<strong>no</strong>ce que adoptar como criterio <strong>de</strong> compactación el 95% <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad<br />

óptima Proctor <strong>no</strong> elimina el riesgo <strong>de</strong> <strong>de</strong>formaciones <strong>en</strong> muchos terrapl<strong>en</strong>es. Alonso (1998) confirma<br />

que es difícil eliminar los riesgos <strong>de</strong> cambio volumétrico <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> arcillosos compactados, por lo que<br />

<strong>no</strong> existe una estrategia segura <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> arcillosos aunque probablem<strong>en</strong>te se necesitan <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong>s<br />

secas <strong>de</strong>l 100% <strong>de</strong>l óptimo Proctor Normal (PN) para minimizar el riesgo <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso. En <strong>suelos</strong> más<br />

plásticos o con minerales expansivos <strong>la</strong>s compactaciones <strong>de</strong>l 100% PN pue<strong>de</strong>n conducir a expansiones<br />

cuando se satura el suelo.<br />

Así como el co<strong>la</strong>pso es una <strong>de</strong>formación con fuerte compon<strong>en</strong>te irreversible, <strong>la</strong> expansión al saturar es<br />

<strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida reversible al secar <strong>de</strong> nuevo el suelo. La aplicación <strong>de</strong> ciclos <strong>de</strong> secado y<br />

hume<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to sobre <strong>suelos</strong> expansivos conduce, sin embargo, a una variación pau<strong>la</strong>tina <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

porosidad por acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>formaciones irreversibles. Por ejemplo, <strong>la</strong> Fig. 3.11 muestra los<br />

cambios <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> medidos <strong>en</strong> un edómetro con succión contro<strong>la</strong>da bajo σv = 100kPa <strong>en</strong> función <strong>de</strong><br />

ciclos acumu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> succión <strong>en</strong> el rango s = 0.2 a 1.7 MPa. Se trata <strong>de</strong> una arcil<strong>la</strong> expansiva (wL =<br />

71%; wp = 30%; %


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

Figura 3.11 Cambios <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> bajo succión contro<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>en</strong>sayos con ciclos <strong>de</strong> mojado–secado.<br />

3.2.4.3 Resist<strong>en</strong>cia<br />

La succión increm<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> forma muy <strong>no</strong>table <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia al corte <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong>. En <strong>la</strong>s últimas<br />

décadas, <strong>la</strong> investigación experim<strong>en</strong>tal básica, utilizando equipos <strong>de</strong> succión contro<strong>la</strong>da, se ha llevado a<br />

cabo <strong>en</strong> aparatos <strong>de</strong> corte directo (Escario, 1980; Escario y Saez, 1986; Escario, 1990; Gan y Fredlund,<br />

1988) y triaxiales (De<strong>la</strong>ge et al., 1987, Cui y De<strong>la</strong>ge, 1996; Wheeler, 1995; Barrera, 2002). Por otra<br />

parte <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> bases y terrapl<strong>en</strong>es <strong>de</strong> firmes se incorpora indirectam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica a través<br />

<strong>de</strong> índices, como el CBR, que son una medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> carga bajo <strong>la</strong>s condiciones<br />

<strong>no</strong>rmalizadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio. En carreteras <strong>no</strong> pavim<strong>en</strong>tadas algu<strong>no</strong>s autores han evocado <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> succión <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> carga <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>de</strong> varias capas a través <strong>de</strong> expresiones <strong>de</strong>l análisis<br />

habitual <strong>de</strong> capacidad <strong>de</strong> carga, reemp<strong>la</strong>zando <strong>la</strong> cohesión <strong>de</strong>l criterio <strong>de</strong> Mohr-Coulomb por un valor<br />

(increm<strong>en</strong>tado) que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión. La variación <strong>de</strong>l CBR con <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> compactación<br />

sigue <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias esperables: aum<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad y disminuye con <strong>la</strong> humedad. Así, pue<strong>de</strong>n<br />

dibujarse mapas <strong>de</strong> isolíneas <strong>de</strong> CBR superpuestas sobre un p<strong>la</strong><strong>no</strong> <strong>de</strong> compactación (Head, 1982). Sin<br />

88


Capítulo 3 Mecánica <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> pavim<strong>en</strong>tos<br />

embargo, es importante co<strong>no</strong>cer <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> humedad reales. Si el <strong>en</strong>sayo se realiza una vez<br />

saturada <strong>la</strong> muestra, el cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> estas isolíneas es muy consi<strong>de</strong>rable (Escario, 1987). En<br />

efecto a succión cero (muestra inundada) el CBR ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a estar es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te contro<strong>la</strong>do por <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>nsidad alcanzada.<br />

3.2.5 Pavim<strong>en</strong>tos sobre <strong>suelos</strong> expansivos o co<strong>la</strong>psables<br />

Suelos naturales expansivos exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> amplias zonas geográficas <strong>de</strong>l mundo (Sur <strong>de</strong> África, Sur <strong>de</strong><br />

Estados Unidos, India, Medio Ori<strong>en</strong>te, Sur <strong>de</strong> Europa, Australia, México) caracterizadas por climas<br />

áridos, semiáridos o subhúmedos y arcil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> alta p<strong>la</strong>sticidad que con frecu<strong>en</strong>cia conti<strong>en</strong><strong>en</strong> minerales<br />

expansivos. Sin embargo, <strong>de</strong>be insistirse <strong>en</strong> que cualquier arcil<strong>la</strong> pue<strong>de</strong> resultar expansiva: <strong>la</strong> expansión<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong>l suelo arcilloso y <strong>de</strong> su succión inicial. Así, por ejemplo, arcil<strong>la</strong>s<br />

sobrecompactadas <strong>en</strong> terrapl<strong>en</strong>es por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> humedad óptima expandirán por efecto <strong>de</strong>l aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> humedad. Los pedrapl<strong>en</strong>es formados por rocas arcillosas (argilitas, limolitas), a veces <strong>de</strong><strong>no</strong>minadas<br />

“evolutivas” ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a expandir <strong>en</strong> procesos <strong>de</strong> humidificación.<br />

Suelos naturales co<strong>la</strong>psables se han i<strong>de</strong>ntificado también <strong>en</strong> amplias zonas geográficas (Arg<strong>en</strong>tina,<br />

Brasil, Europa Ori<strong>en</strong>tal, China, Norte <strong>de</strong> África, México). Son con frecu<strong>en</strong>cia <strong>suelos</strong> <strong>de</strong> tipo loess o<br />

bi<strong>en</strong> <strong>suelos</strong> residuales <strong>de</strong> alta porosidad. El co<strong>la</strong>pso se produce también tras un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

humedad, pero, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> expansivos, el co<strong>la</strong>pso requiere un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l esfuerzo<br />

total <strong>de</strong> confinami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l suelo. Los terrapl<strong>en</strong>es son capaces <strong>de</strong> imponer, por peso propio, estos<br />

increm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> esfuerzo, pero es poco probable que los espesores habituales <strong>de</strong> firme sean<br />

significativos a efectos <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso. La mayor inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l co<strong>la</strong>pso se produce, sin embargo, <strong>en</strong><br />

terrapl<strong>en</strong>es mal compactados. Este es un f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> global, propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad constructiva y <strong>no</strong><br />

asociado a condiciones ambi<strong>en</strong>tales o geográficas.<br />

Los <strong>suelos</strong> compactados a <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong>s bajas (<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l óptimo) y <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do seco ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

a co<strong>la</strong>psar al increm<strong>en</strong>tarse <strong>la</strong> humedad, siempre que tras <strong>la</strong> compactación se produzca un increm<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los esfuerzos totales <strong>de</strong> confinami<strong>en</strong>to.<br />

89


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

3.2.5.1 Pavim<strong>en</strong>tos sobre <strong>suelos</strong> expansivos<br />

La construcción <strong>de</strong> un pavim<strong>en</strong>to supone, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>de</strong>l<br />

terraplén o terre<strong>no</strong> natural por varios motivos (Alonso, 1998):<br />

a) Cesa <strong>la</strong> evapotranspiración <strong>de</strong> <strong>la</strong> cubierta vegetal. En climas áridos y semiáridos <strong>la</strong> transpiración<br />

vegetal es responsable <strong>de</strong>l mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s succiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capas superiores <strong>de</strong>l terre<strong>no</strong>. La<br />

evaporación directa <strong>de</strong>l suelo, aunque es más reducida y confinada a un <strong>de</strong>lgado espesor superficial<br />

también queda reducida.<br />

b) El pavim<strong>en</strong>to, sobre todo si es <strong>de</strong> concreto hidráulico, permite <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada fácil <strong>de</strong>l agua a través <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s grietas y capas granu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> base.<br />

El increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> humedad asociado a estos f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s hace disminuir <strong>la</strong> succión original <strong>de</strong>l agua y<br />

por tanto ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a producir <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong>l suelo. La succión <strong>de</strong> los metros superiores <strong>de</strong> suelo <strong>en</strong><br />

climas semiáridos y subhúmedos pue<strong>de</strong> ser muy elevada. Está contro<strong>la</strong>da por muchos factores (clima,<br />

tipo <strong>de</strong> suelo, tipo y <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> vegetación y posición <strong>de</strong>l nivel freático). Difícilm<strong>en</strong>te, sin embargo, se<br />

darán <strong>en</strong> climas semiáridos condiciones “hidrostáticas” por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l Nivel Freático (NF). En<br />

aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> niveles freáticos, con mayor razón aún, <strong>la</strong> succión pue<strong>de</strong> permanecer alta <strong>de</strong> forma<br />

in<strong>de</strong>finida. En <strong>la</strong> Fig. 3.12 se reproduc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s variaciones <strong>de</strong> succión medidas <strong>en</strong> Gallup, Nuevo México<br />

(U.S.A.) <strong>en</strong> un periodo <strong>de</strong> 9 meses (McKe<strong>en</strong>, 1980). En este lugar se pue<strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar una capa<br />

“activa” <strong>de</strong> 1.50m sobre un perfil profundo <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong> con alta succión (PF = 4.3 a 4.4) superior a <strong>la</strong><br />

succión <strong>de</strong> marchitami<strong>en</strong>to comúnm<strong>en</strong>te aceptada (PF = 4.2). El pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> expansión <strong>de</strong> un perfil <strong>de</strong><br />

arcil<strong>la</strong>, cuando se alteran sus condiciones naturales (incluy<strong>en</strong>do su cobertura vegetal), está poco<br />

re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong>s medidas estacionales <strong>de</strong> expansión. En efecto, <strong>la</strong> vegetación pue<strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er<br />

succiones elevadas incluso <strong>en</strong> periodos húmedos y contro<strong>la</strong> <strong>la</strong> infiltración real hacia capas inferiores. A<br />

este respecto son significativas <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> expansión a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo cuando se reemp<strong>la</strong>za <strong>la</strong><br />

cubierta vegetal por capas continuas (permeables o impermeables), o bi<strong>en</strong> si simplem<strong>en</strong>te se elimina <strong>la</strong><br />

vegetación.<br />

La mayor capacidad para hume<strong>de</strong>cer el suelo expansivo <strong>de</strong> manera irreversible y por tanto para<br />

provocar <strong>la</strong> máxima expansión, se consigue con una capa superficial <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a. Es interesante<br />

comprobar que bajo <strong>la</strong>s áreas sin vegetación se produce también un increm<strong>en</strong>to significativo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

humedad (simi<strong>la</strong>r al que se obti<strong>en</strong>e con una cubierta permeable). La expansión es siempre creci<strong>en</strong>te, lo<br />

90


Capítulo 3 Mecánica <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> pavim<strong>en</strong>tos<br />

que implica también un increm<strong>en</strong>to irreversible <strong>de</strong> humedad. En campo abierto, con vegetación, <strong>la</strong>s<br />

expansión son me<strong>no</strong>res y son visibles los fuertes movimi<strong>en</strong>tos estacionales <strong>de</strong> expansión y retracción.<br />

Se <strong>de</strong>duce que <strong>la</strong> vegetación, cuyo efecto pue<strong>de</strong> asimi<strong>la</strong>rse a una distribución <strong>de</strong> sumi<strong>de</strong>ros<br />

proporcional a <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad volumétrica <strong>de</strong> raíces (Picornell y Lytton, 1987) es capaz <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er<br />

succiones significativas <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to y a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> producir cambios estacionales <strong>de</strong> humedad<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong><strong>no</strong>minada capa activa.<br />

Figura 3.12 Perfiles <strong>de</strong> succión <strong>en</strong> Gallup, Nuevo México EEUU (Mcke<strong>en</strong>, 1980).<br />

Otro aspecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> expansión <strong>en</strong> campo son <strong>la</strong>s formas ondu<strong>la</strong>das tipo, que reflejan difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l suelo <strong>en</strong>tre abombami<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong>presiones. Mcke<strong>en</strong> (1980) cita longitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> onda<br />

variables <strong>en</strong>tre 1.70 y 5.60m <strong>en</strong> los casos estudiados. En <strong>la</strong>s carreteras afectadas por <strong>suelos</strong> expansivos<br />

se <strong>de</strong>tectan dos tipos <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s:<br />

a) Formas ondu<strong>la</strong>das. Parece (Mcke<strong>en</strong>, 1980) que esta rugosidad exhibe longitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> onda mayores<br />

que <strong>la</strong>s observadas <strong>en</strong> campo abierto, pero amplitu<strong>de</strong>s me<strong>no</strong>res.<br />

b) F<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> que conduc<strong>en</strong> a agrietami<strong>en</strong>tos longitudinales <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> mayor<br />

inestabilidad <strong>de</strong>l bor<strong>de</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el eje <strong>de</strong> <strong>la</strong> calzada.<br />

Se seña<strong>la</strong> también con frecu<strong>en</strong>cia que los conductos <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje y los dr<strong>en</strong>es asociadas a ellos son una<br />

vía prefer<strong>en</strong>te para el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> humedad y por tanto para <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos y daños.<br />

91


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

Para limitar <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> expansivos se han propuesto o utilizado varios procedimi<strong>en</strong>tos que<br />

se pue<strong>de</strong>n agrupar <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma sigui<strong>en</strong>te:<br />

a) Mant<strong>en</strong>er constante <strong>la</strong> humedad inicial <strong>de</strong>l terre<strong>no</strong> (técnicas <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to). Humidificar el terre<strong>no</strong><br />

expansivo y mant<strong>en</strong>er a continuación <strong>la</strong> humedad constante (técnicas <strong>de</strong> humidificación y<br />

ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to).<br />

b) Sustituir el terre<strong>no</strong> natural por terre<strong>no</strong> estable (técnicas <strong>de</strong> sustitución y pretratami<strong>en</strong>to (con cal,<br />

por ejemplo)).<br />

3.2.5.2 Pavim<strong>en</strong>tos sobre <strong>suelos</strong> co<strong>la</strong>psables<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l carácter pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te cíclico <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s <strong>de</strong> expansión y retracción, el co<strong>la</strong>pso<br />

es un f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> irreversible lo que <strong>de</strong> alguna forma simplifica su tratami<strong>en</strong>to y estudio. Pero sus<br />

efectos pue<strong>de</strong>n ser muy <strong>de</strong>structivos (<strong>de</strong>formaciones altas) y se manifiestan <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera ocasión <strong>en</strong><br />

que el suelo gana humedad (Fig. 3.13). Los terrapl<strong>en</strong>es mal compactados son un caso re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te<br />

frecu<strong>en</strong>te que se manifiesta <strong>en</strong> daños <strong>de</strong>l firme y muy singu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s transiciones <strong>de</strong> terrapl<strong>en</strong>es a<br />

obras estructurales <strong>de</strong>l pavim<strong>en</strong>to. De<strong>la</strong>ge (1989) ha <strong>de</strong>scrito el caso <strong>de</strong> un terraplén <strong>de</strong> acceso a un<br />

pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> 8 m <strong>de</strong> altura construido con limos compactados <strong>de</strong> baja p<strong>la</strong>sticidad. Los asi<strong>en</strong>tos (25cm) se<br />

atribuyeron a <strong>la</strong> insufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong>nsidad alcanzada (16 kN/m 3 fr<strong>en</strong>te a 19.8 kN/m 3 <strong>de</strong>l óptimo <strong>de</strong><br />

compactación P.N.) y a <strong>la</strong> me<strong>no</strong>r humedad (6% fr<strong>en</strong>te a 10.5% <strong>de</strong> humedad óptima).<br />

El hume<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l terraplén provi<strong>no</strong> <strong>en</strong> su mayor parte <strong>de</strong>l asc<strong>en</strong>so capi<strong>la</strong>r a partir <strong>de</strong>l N.F. situado<br />

<strong>en</strong> su base. Al cabo <strong>de</strong> 6 meses tras <strong>la</strong> construcción, el terraplén había alcanzado condiciones<br />

hidrostáticas. Uriel (1989) <strong>de</strong>scribe otro caso <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso <strong>de</strong> un terraplén <strong>de</strong> autopista <strong>de</strong> mayores<br />

dim<strong>en</strong>siones (hasta 25m <strong>de</strong> altura) construido con esquistos meteorizados homogéneos y bi<strong>en</strong><br />

graduados. La <strong>de</strong>nsidad alcanzada superó el valor mínimo requerido (19 kN/m 3 , muy próximo al<br />

óptimo P.N.) pero su humedad se situó c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do seco: <strong>en</strong> el terraplén se midieron<br />

humeda<strong>de</strong>s medias <strong>de</strong> puesta <strong>en</strong> obra <strong>de</strong> 4.3 % fr<strong>en</strong>te al 9.6% <strong>de</strong>l óptimo. La infiltración proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong><br />

lluvias motivó un asi<strong>en</strong>to continuo a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los años. En 4 años se midieron asi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> 55cm sin<br />

que se alcanzara su estabilización.<br />

92


<strong>de</strong>formación<br />

<strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso<br />

Figura 3.13 Co<strong>la</strong>pso <strong>de</strong> un terraplén (Alonso, 1998).<br />

Capítulo 3 Mecánica <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> pavim<strong>en</strong>tos<br />

Es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos <strong>suelos</strong> introducir <strong>la</strong> succión <strong>de</strong>l agua como<br />

una variable <strong>de</strong> esfuerzo in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. Algunas cuestiones importantes re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> succión<br />

son: su valor inicial tras <strong>la</strong> compactación, su influ<strong>en</strong>cia sobre el estado inicial <strong>de</strong> esfuerzos y su papel<br />

para modificar <strong>la</strong> rigi<strong>de</strong>z (volumétrica y <strong>de</strong> corte), <strong>de</strong>formabilidad reman<strong>en</strong>te y resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

materiales <strong>de</strong> bases y terrapl<strong>en</strong>es. Todos estos aspectos se han pres<strong>en</strong>tado adoptando como refer<strong>en</strong>cia<br />

conceptos reci<strong>en</strong>tes para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r y formu<strong>la</strong>r al comportami<strong>en</strong>to constitutivo <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>.<br />

Un aspecto interesante es el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> criterios <strong>de</strong> compactación que conduzcan a un suelo<br />

es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te estable <strong>en</strong> volum<strong>en</strong> fr<strong>en</strong>te a futuros cambios <strong>de</strong> humedad. La compactación por el <strong>la</strong>do<br />

seco ti<strong>en</strong>e siempre un riesgo asociado <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> volum<strong>en</strong>. Las <strong>en</strong>ergías <strong>en</strong> tor<strong>no</strong> al Proctor Normal<br />

<strong>no</strong> evitan <strong>en</strong> muchos casos el co<strong>la</strong>pso al hume<strong>de</strong>cer. Las <strong>en</strong>ergías cercanas al Proctor Modificado sobre<br />

<strong>suelos</strong> arcillosos conduc<strong>en</strong> con frecu<strong>en</strong>cia a condiciones <strong>de</strong> expansión. Son más seguros los cont<strong>en</strong>idos<br />

<strong>de</strong> humedad óptimos e incluso superiores. Un bu<strong>en</strong> criterio práctico <strong>de</strong>be especificar tanto <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad<br />

como <strong>la</strong> humedad a partir <strong>de</strong> una caracterización previa mediante <strong>en</strong>sayos.<br />

93


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

3.3 Empleo <strong>de</strong> materiales hasta ahora <strong>de</strong>scartados<br />

3.3.1 Introducción<br />

Quizá <strong>la</strong> mayor in<strong>no</strong>vación <strong>de</strong> los que se han v<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><strong>no</strong>minando clásicam<strong>en</strong>te como “terrapl<strong>en</strong>es”, y<br />

que ahora <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte posiblem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bería <strong>de</strong>signarse bajo una <strong>de</strong><strong>no</strong>minación mucho más g<strong>en</strong>érica<br />

como “estructuras térreas” <strong>en</strong> obras lineales, es el cambio radical <strong>en</strong> su i<strong>de</strong>a conceptual originaria, <strong>en</strong> el<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> reori<strong>en</strong>tar<strong>la</strong>s hacia su fin último, cual es obt<strong>en</strong>er una p<strong>la</strong>taforma <strong>en</strong> cota ejecutable, estable,<br />

con <strong>de</strong>formaciones admisibles y durables, <strong>de</strong>jando <strong>de</strong> contemp<strong>la</strong>r los materiales que <strong>la</strong>s constituy<strong>en</strong><br />

como casi el objeto primordial <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuestión.<br />

Eso significa que <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción ya <strong>no</strong> se dirige tanto al análisis <strong>de</strong> los materiales y su puesta <strong>en</strong> obra, si <strong>no</strong><br />

a exigir que el resultado que se obti<strong>en</strong>e cump<strong>la</strong> con el objetivo último perseguido por <strong>la</strong> obra: que el<br />

tránsito sobre <strong>la</strong> misma se produzca <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> seguridad y funcionalidad oportunas al<br />

servicio <strong>de</strong> que se trate.<br />

Si <strong>en</strong> el comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> que podríamos <strong>de</strong><strong>no</strong>minar como “ing<strong>en</strong>iería geotécnica vial” casi se restringía<br />

<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s intrínsecas <strong>de</strong> los materiales utilizados (granulometría, p<strong>la</strong>sticidad, etc.),<br />

poni<strong>en</strong>do u<strong>no</strong>s altos niveles <strong>de</strong> exig<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> su calidad, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te que<br />

el “material” t<strong>en</strong>ga <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s geotécnicas sufici<strong>en</strong>te para garantizar que su comportami<strong>en</strong>to sea<br />

satisfactorio, al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong>l material utilizado para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> tierra.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los avances tec<strong>no</strong>lógicos, <strong>de</strong> limitado alcance, y <strong>de</strong> los teóricos, tampoco muy profundos,<br />

quizás esa i<strong>de</strong>a básica <strong>en</strong> <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> obras <strong>de</strong> tierra ha sido impulsada por <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s que <strong>la</strong>s obras p<strong>la</strong>ntean. El volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> tierra que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad se mueve <strong>en</strong> <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong><br />

infraestructura ha crecido <strong>de</strong> modo inconm<strong>en</strong>surable, y tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista económico, como<br />

<strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>tal, es ineludible t<strong>en</strong>er que utilizar los materiales disponibles <strong>en</strong> el <strong>en</strong>tor<strong>no</strong> próximo,<br />

com<strong>en</strong>zando por los prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s excavaciones propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra.<br />

Si antes se <strong>de</strong>scartaban gran cantidad <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> por <strong>no</strong> cumplir u<strong>no</strong>s criterios bastantes rigurosos (caso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s arcil<strong>la</strong>s plásticas, por ejemplo), hoy es estrictam<strong>en</strong>te necesario su empleo, pues <strong>de</strong> lo contrario, y<br />

al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>raciones económicas, se multiplicarían los volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> verte<strong>de</strong>ros y <strong>de</strong><br />

94


Capítulo 3 Mecánica <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> pavim<strong>en</strong>tos<br />

préstamos y canteras, con el gran impacto ambi<strong>en</strong>tal que ello supondría. Y más aún, <strong>en</strong> esa misma<br />

línea, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad se <strong>de</strong>be abogar por utilizar también otros materiales, <strong>no</strong> naturales, producto <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>secho industrial, con objeto <strong>de</strong> conseguir <strong>la</strong> sinergia que supone <strong>no</strong> sólo disminuir <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

préstamos, si<strong>no</strong> sobre todo buscar un emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to eficaz, útil, <strong>no</strong> impactante, a esos materiales que<br />

<strong>de</strong> otra forma se <strong>de</strong>stinaría a verte<strong>de</strong>ro.<br />

Hay que <strong>de</strong>cir <strong>en</strong> todo caso, que éste importante cambio <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>no</strong> ha sido algo brusco, si<strong>no</strong> que<br />

se ha v<strong>en</strong>ido produci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> modo gradual, y que se a su vez ha sido posible por el aum<strong>en</strong>to tanto <strong>de</strong>l<br />

co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to teórico <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los materiales compactados, como por <strong>la</strong> puesta a punto<br />

<strong>de</strong> nuevos métodos <strong>de</strong> control, y <strong>de</strong> avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> tec<strong>no</strong>logía <strong>de</strong> <strong>la</strong> maquinaria <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tierras<br />

y compactación.<br />

Quizás u<strong>no</strong> <strong>de</strong> los resultados prácticos <strong>de</strong> mayor trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, se ti<strong>en</strong>e como ejemplo, <strong>la</strong> nueva<br />

redacción <strong>de</strong>l artículo PG3 (Terrapl<strong>en</strong>es) ha <strong>en</strong>trado muy reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> vigor para Obras <strong>de</strong><br />

Carreteras <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to Español, y cuya mayor <strong>no</strong>vedad es <strong>la</strong> gran ampliación estatuaría<br />

que se hace <strong>de</strong> <strong>la</strong> gama <strong>de</strong> materiales térreos regu<strong>la</strong>dos, hasta <strong>la</strong> actualidad teóricam<strong>en</strong>te proscritos, así<br />

como el <strong>en</strong>foque básico <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el que se contemp<strong>la</strong>n estas obras <strong>de</strong> tierra, ya seña<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> los primeros<br />

epígrafes.<br />

Como es lógico, <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to geotécnico más difícil <strong>de</strong> acotar y pre<strong>de</strong>cir<br />

(que podríamos <strong>en</strong>globar bajo <strong>la</strong> <strong>de</strong><strong>no</strong>minación común <strong>de</strong> “materiales <strong>no</strong> conv<strong>en</strong>cionales”) ha llevado<br />

consigo a adoptar nuevas técnicas para su <strong>en</strong>sayo y control, así como incorporar otros parámetros<br />

geotécnicos <strong>en</strong> su evaluación. Entre ellos, cabe hacer m<strong>en</strong>ción especial a <strong>la</strong> humedad, y <strong>en</strong> concreto al<br />

grado <strong>de</strong> saturación, <strong>de</strong> tan alta relevancia cuando se trata <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> fi<strong>no</strong>s <strong>de</strong> media y alta p<strong>la</strong>sticidad.<br />

Asimismo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>formabilidad se aña<strong>de</strong> <strong>de</strong> forma directa a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> calidad.<br />

Cabe también <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> inevitable asc<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l dominado “control por procedimi<strong>en</strong>to”, que ha t<strong>en</strong>ido<br />

que ganar importancia precisam<strong>en</strong>te porque el empleo <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> materiales “<strong>no</strong><br />

conv<strong>en</strong>cionales” lleva consigo que <strong>no</strong> sean prácticos los sistemas clásicos <strong>de</strong> control <strong>de</strong> calidad.<br />

95


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

3.3.2 T<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> los materiales<br />

Al hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los materiales con los que se construy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> tierra bajo el <strong>no</strong>mbre <strong>de</strong><br />

terrapl<strong>en</strong>es, su t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia se basa <strong>en</strong> dos grupos <strong>de</strong> características. U<strong>no</strong> <strong>de</strong> ellos formado por aquel<strong>la</strong>s<br />

que son propias <strong>de</strong>l material, que se califican como características intrínsecas, y que <strong>no</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong>l<br />

grado <strong>de</strong> compacidad con que se coloque: granulometría, límites <strong>de</strong> Atterberg, y composición (materia<br />

orgánica y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> solutos). El otro grupo <strong>de</strong> características está formado por aquel<strong>la</strong>s que<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> humedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra. Aquí se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong> expansión y el co<strong>la</strong>pso.<br />

En cuanto a estas últimas un material para terraplén para ser c<strong>la</strong>sificado como tolerable o <strong>de</strong> calidad<br />

superior, <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er una <strong>de</strong>formación <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso inferior al 1 % y una expansión inferior al 3 %. Para<br />

ser consi<strong>de</strong>rados como <strong>suelos</strong> marginales, <strong>la</strong> expansión libre <strong>de</strong>be ser me<strong>no</strong>r <strong>de</strong>l 5 %.<br />

Una <strong>la</strong>bor que <strong>de</strong>be <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r nuestra comunidad técnica, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r los <strong>de</strong>dicados al proyecto y<br />

construcción <strong>de</strong> obras lineales, comprobar <strong>la</strong> idoneidad <strong>de</strong> estas especificaciones, que permitan <strong>la</strong><br />

máxima utilización <strong>de</strong> materiales con comportami<strong>en</strong>to idóneo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras <strong>en</strong> que se utilizan.<br />

Respecto a lo anterior, cabe m<strong>en</strong>cionar que el espíritu que ha inspirado contemp<strong>la</strong>r una doble verti<strong>en</strong>te:<br />

ampliar muy sustancialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> gama <strong>de</strong> los posibles materiales a utilizar, y parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te increm<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> los co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>tos y avances técnicos disponibles para su concepción, proyectos,<br />

ejecución y control. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> primera perspectiva, <strong>la</strong> <strong>no</strong>rmativa pres<strong>en</strong>ta altas exig<strong>en</strong>cias impuestas a<br />

<strong>la</strong>s características intrínsecas <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> a utilizar, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> trata <strong>de</strong> imponer una alta calidad a los<br />

“materiales”, <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> exigir al “producto” el comportami<strong>en</strong>to necesario para garantizar los<br />

objetivos es<strong>en</strong>ciales últimos <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> tierra, como son: ejecutabilidad, estabilidad,<br />

<strong>de</strong>formabilidad y durabilidad (Escario, V. 1986-1987; m<strong>en</strong>cionado por Sopeña, 2002).<br />

Al t<strong>en</strong>er que conjugar <strong>la</strong> imperiosa necesidad <strong>de</strong> emplear <strong>suelos</strong> proscritos ya que <strong>de</strong> lo contrario se<br />

harían inviables <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s obras lineales hoy <strong>de</strong>mandadas, tanto por su increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

costes, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r los re<strong>la</strong>cionados al transporte, como por <strong>la</strong> e<strong>no</strong>rmes repercusiones<br />

medioambi<strong>en</strong>tales asociadas a los gran<strong>de</strong>s préstamos y verte<strong>de</strong>ros, con <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> que se<br />

construirían terrapl<strong>en</strong>es <strong>de</strong> sufici<strong>en</strong>te calidad y aceptable comportami<strong>en</strong>to, ha sido necesario introducir<br />

criterios más técnicos re<strong>la</strong>tivos tanto a los parámetros a exigir como a los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> control.<br />

96


Capítulo 3 Mecánica <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> pavim<strong>en</strong>tos<br />

El empleo <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>de</strong> peor calidad geotécnica, lleva consigo <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> ser mucho más<br />

riguroso tanto <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> su comportami<strong>en</strong>to geotécnico, como <strong>en</strong> <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> puesta <strong>en</strong> obra,<br />

tipo <strong>de</strong> parámetros a contro<strong>la</strong>r, <strong>en</strong>sayos a realizar, umbrales a exigir, y criterios <strong>de</strong> aceptación. En<br />

<strong>de</strong>finitiva, se trata <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar el impulso tec<strong>no</strong>lógico aplicado <strong>en</strong> el diseño, construcción y control <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> terraplén, incorporando una gama mucho mayor <strong>de</strong> materiales a emplear, introduci<strong>en</strong>do<br />

conceptos más avanzados re<strong>la</strong>tivo a lo <strong>no</strong> homog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> los relle<strong>no</strong>s, utilizando <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong><br />

puesta <strong>en</strong> obra apropiadas así como ev<strong>en</strong>tuales tratami<strong>en</strong>tos complem<strong>en</strong>tarios, a <strong>la</strong> vez que<br />

incorporando nuevas técnicas y criterios <strong>de</strong> control.<br />

De ese modo, se <strong>de</strong>ja <strong>la</strong> puerta abierta a <strong>la</strong> utilización casi <strong>de</strong> cualquier material, con <strong>la</strong> única condición<br />

final <strong>de</strong> que el producto obt<strong>en</strong>ido satisfaga el objetivo es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l terraplén: el tránsito <strong>de</strong> vehículos<br />

con <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> funcionalidad vial y durabilidad exigidas.<br />

3.3.3 Materiales naturales: <strong>suelos</strong> marginales<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> ampliar al máximo posible <strong>la</strong> gama <strong>de</strong> materiales <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />

terrapl<strong>en</strong>es, se propone una nueva c<strong>la</strong>sificación para <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> carreteras incluy<strong>en</strong>do cuatro tipos <strong>de</strong><br />

<strong>suelos</strong> <strong>de</strong> posible utilización, modificando algo los anteriorm<strong>en</strong>te ya <strong>de</strong><strong>no</strong>minados Seleccionados,<br />

A<strong>de</strong>cuados y Tolerables, y añadi<strong>en</strong>do como principal <strong>no</strong>vedad el grupo fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong><br />

<strong>de</strong><strong>no</strong>minados Marginales (Escario, 1986; Sopeña, 2000).<br />

Estos materiales son aquellos que <strong>no</strong> cumpl<strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> los otros tres grupos, es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />

por sus características <strong>de</strong> ser excesivam<strong>en</strong>te arcillosos y plásticos, por el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> yeso y otras<br />

sales, o por el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> materia orgánica. El función <strong>de</strong>l cual es <strong>la</strong> caracterización es<strong>en</strong>cial que<br />

<strong>de</strong>fine su comportami<strong>en</strong>to específico, se distingu<strong>en</strong> los <strong>suelos</strong> expansivos, co<strong>la</strong>psable, los <strong>suelos</strong> con<br />

yeso, los que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> otras sales y aquellos con materia orgánica (Jiménez Sa<strong>la</strong>s, J.A., Justo<br />

A<strong>la</strong>pañés, J.L., Romana, M. y Franco, C., 1973; Day, R.W., 1994 y Delgado, 1986; m<strong>en</strong>cionado por<br />

Sopeña, 2000).<br />

Por otra parte y muy directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong>s aplicaciones <strong>de</strong> esos <strong>suelos</strong>, se distingu<strong>en</strong> <strong>en</strong> el<br />

terraplén cuatro zonas difer<strong>en</strong>tes: corona, núcleo, espaldones y cimi<strong>en</strong>to. Estableci<strong>en</strong>do para cada u<strong>no</strong><br />

97


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

el tipo <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> utilizables, junto a sus condiciones y exig<strong>en</strong>cias fundam<strong>en</strong>tales. Es <strong>de</strong>cir, se trata <strong>de</strong><br />

buscar a cada suelo su posible utilización particu<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to que <strong>de</strong>ba t<strong>en</strong>er <strong>en</strong><br />

cada zona o parte <strong>de</strong>l relle<strong>no</strong>. Otra posibilidad es <strong>de</strong> recurrir a lo que podríamos l<strong>la</strong>mar “núcleos <strong>no</strong><br />

homogéneos”, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que se dispongan capas o niveles interca<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> distintos materiales,<br />

constituy<strong>en</strong>do una estructura heterogénea, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que cada capa cump<strong>la</strong> una misión concreta,<br />

utilizándose para ello un <strong>de</strong>terminado tipo <strong>de</strong> material. Se trata <strong>de</strong> estructuras mixtas (tipo sándwich),<br />

don<strong>de</strong> se interca<strong>la</strong>n distintas capas, que mezc<strong>la</strong>n a su vez tanto materiales térreos naturales, como<br />

industriales (geosintéticos), con misiones difer<strong>en</strong>ciales (Sopeña, 2000).<br />

También <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> materiales <strong>no</strong> naturales, como son los <strong>suelos</strong> tratados con cal, (Sopeña,<br />

1999), con objeto <strong>de</strong> rigidizar el comportami<strong>en</strong>to global <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura térrea creada por <strong>la</strong> utilización<br />

<strong>de</strong> arcil<strong>la</strong>s plásticas húmedas.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, los <strong>suelos</strong> <strong>de</strong><strong>no</strong>minados ina<strong>de</strong>cuados, son los únicos que se excluy<strong>en</strong> para cualquier tipo<br />

<strong>de</strong> uso, y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n aquellos que <strong>no</strong> quedan c<strong>la</strong>sificados <strong>en</strong> los otros cuatro grupos, así como <strong>la</strong>s<br />

turbas y otros que puedan resultar insalubres.<br />

3.3.4 Criterios <strong>de</strong> empleo<br />

3.3.4.1 Criterios particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> empleo<br />

El criterio selectivo g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados tipos <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas zonas <strong>de</strong>l<br />

terraplén, y con <strong>de</strong>terminadas condiciones específicas, ya indicado anteriorm<strong>en</strong>te, se basa <strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />

función específica <strong>de</strong> cada zona <strong>de</strong>l terraplén necesita un material que cump<strong>la</strong> <strong>de</strong>terminados requisitos<br />

<strong>de</strong> modo especial (más capacidad portante, más resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> erosión, más impermeabilización, etc.).<br />

Pero cuando se trata <strong>de</strong>l empleo <strong>de</strong> materiales especiales, <strong>en</strong>tre los que cabe contemp<strong>la</strong>r sin duda con<br />

mayor importancia los que se <strong>de</strong>signa como marginales, se requier<strong>en</strong> algunas especificaciones <strong>en</strong> su<br />

uso, con objeto <strong>de</strong> hacer fr<strong>en</strong>te al tipo <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to geotécnico más o me<strong>no</strong>s singu<strong>la</strong>r que <strong>en</strong> cada<br />

caso ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a mostrar.<br />

En g<strong>en</strong>eral, ante el empleo <strong>de</strong> u<strong>no</strong> <strong>de</strong> esos <strong>suelos</strong> (marginales), <strong>de</strong>be p<strong>la</strong>ntearse un estudio que<br />

contemple los aspectos tales como: <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s que caracterizan al suelo,<br />

98


Capítulo 3 Mecánica <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> pavim<strong>en</strong>tos<br />

influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas <strong>en</strong> sus difer<strong>en</strong>tes usos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra, parámetros <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>formación, cuidados, disposiciones constructivas, y prescripciones <strong>en</strong> su utilización. Por ejemplo, <strong>en</strong><br />

<strong>suelos</strong> co<strong>la</strong>psables se propone que <strong>no</strong> se us<strong>en</strong> <strong>en</strong> coronación y ni espaldones, y se compactará <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do<br />

húmedo. Algo simi<strong>la</strong>r para los <strong>suelos</strong> expansivos, cuya utilización se proscribe si <strong>la</strong> expansión libre<br />

supera el 5 %. Por lo que se requiere ser inevitable, por lo me<strong>no</strong>s, realizar <strong>en</strong>sayos apropiados para<br />

caracterizar el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l suelo compactado, sobre todo si es s<strong>en</strong>sible a los cambios <strong>de</strong><br />

humedad. Al me<strong>no</strong>s, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> verificar, con muestras compactadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorio, y aún con<br />

inalteradas, los cambios volumétricos que experim<strong>en</strong>ta el suelo con <strong>la</strong>s variaciones <strong>de</strong> humedad, para<br />

distintos grados <strong>de</strong> saturación inicial, distintas <strong>en</strong>ergías <strong>de</strong> compactación, etc.<br />

Con re<strong>la</strong>ción a los <strong>suelos</strong> sali<strong>no</strong>s, su empleo se limita a <strong>de</strong>terminadas zonas según <strong>la</strong> proporción<br />

pres<strong>en</strong>te. A<strong>de</strong>más, hay que t<strong>en</strong>er muy <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que el producto obt<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>be ser lo más compacto e<br />

impermeable posible, y estar alejado o protegido <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas.<br />

Para los <strong>suelos</strong> con materia orgánica, se establec<strong>en</strong> limitaciones <strong>no</strong> sólo <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona don<strong>de</strong> es posible su<br />

empleo, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> proporción que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma (hasta un 20 %), y a<strong>de</strong>más <strong>en</strong><br />

función <strong>de</strong> <strong>la</strong> altura máxima <strong>de</strong>l terraplén, <strong>de</strong>bido a que los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> su carácter<br />

orgánico están re<strong>la</strong>cionados íntimam<strong>en</strong>te con su espesor, aum<strong>en</strong>tando con él.<br />

3.3.4.2 Parámetros a contro<strong>la</strong>r<br />

Con un significado intrínseco, <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> fi<strong>no</strong>s compactados se ha<br />

puesto <strong>de</strong> manifiesto <strong>de</strong> modo muy explícito <strong>la</strong> cuestión re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> humedad, y <strong>en</strong> concreto al grado<br />

<strong>de</strong> saturación, que es el verda<strong>de</strong>ro parámetro que mi<strong>de</strong> el estado y proporción <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong> el suelo. En<br />

ese s<strong>en</strong>tido, como se dijo, como verda<strong>de</strong>ro parámetro <strong>de</strong> estado <strong>de</strong>l material compactado, se adopta el<br />

clásico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad seca, añadi<strong>en</strong>do el estado <strong>de</strong> humedad, pero a través <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> saturación. El<br />

otro parámetro que se habilita utilizar <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral como exig<strong>en</strong>cia es <strong>la</strong> <strong>de</strong>formación, evaluada a través<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> carga, estableci<strong>en</strong>do valores mínimos para el módulo <strong>de</strong> <strong>de</strong>formación.<br />

El criterio <strong>de</strong> aceptación, queda referido a un área <strong>de</strong>l diagrama intrínseco humedad–<strong>de</strong>nsidad seca que<br />

corresponda al suelo utilizado, si<strong>en</strong>do válidos los estados que que<strong>de</strong>n compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong>tre ambas<br />

99


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

isolíneas <strong>de</strong> grado <strong>de</strong> saturación y por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad seca mínima establecida. Se insiste <strong>en</strong> que<br />

el grado <strong>de</strong> saturación, como proporción <strong>de</strong> huecos con agua y huecos con aire, es el que mi<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

respuesta <strong>de</strong>l suelo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> agua, al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad seca a <strong>la</strong> que<br />

corresponda. En todo caso, es importante recordar que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> acometerse estudios específicos <strong>en</strong> cada<br />

caso, que justificarán oportunam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong>l material, su localización <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l terraplén, y<br />

<strong>la</strong>s condiciones y exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> puesta <strong>en</strong> obra.<br />

A<strong>de</strong>más como una característica muy trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte, <strong>la</strong> propuesta habilita <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> “salirse” <strong>de</strong>l<br />

marco <strong>no</strong>rmativo, brindando <strong>la</strong> alternativa <strong>de</strong> que sea <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te justificado y docum<strong>en</strong>tado, don<strong>de</strong> se<br />

puedan variar <strong>la</strong>s condiciones y exig<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el<strong>la</strong> impuestas, así como emplear “cualquier material”,<br />

siempre que el producto obt<strong>en</strong>ido cump<strong>la</strong> satisfactoriam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s condiciones básicas <strong>de</strong>l relle<strong>no</strong><br />

compactado: ejecutabilidad, estabilidad, <strong>de</strong>formabilidad y durabilidad.<br />

Así pues, <strong>no</strong> se trata tanto <strong>de</strong> imponer <strong>la</strong> concepción y ejecución <strong>de</strong> esta unidad <strong>de</strong> obra <strong>de</strong> tierras, si<strong>no</strong><br />

<strong>de</strong> establecer un mínimo marco teórico <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, que contemple quizás los casos más comunes,<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especificaciones que ya estos materiales llevan <strong>de</strong> forma intrínseca <strong>en</strong> su comportami<strong>en</strong>to,<br />

y que sirva <strong>de</strong> guía para abordar los estudios particu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> los que justificar el empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> gama más<br />

amplia posible <strong>de</strong> materiales.<br />

3.3.4.3 Suelos compactados. Algu<strong>no</strong>s principios básicos <strong>de</strong> su comportami<strong>en</strong>to<br />

La compactación <strong>de</strong> tierra quizás <strong>la</strong> actividad geotécnica constructiva <strong>de</strong> mayor importancia que se<br />

realiza <strong>en</strong> el mundo, se basa <strong>en</strong> el efecto que se induce <strong>en</strong> el esqueleto sólido <strong>de</strong>l suelo aum<strong>en</strong>tando <strong>la</strong><br />

presión intergranu<strong>la</strong>r, por medio <strong>de</strong>l increm<strong>en</strong>to que el compactador empleado infiere sobre aquél.<br />

Si bi<strong>en</strong> es Proctor (1933) qui<strong>en</strong> puso a punto sus famosos <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> compactación <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorio,<br />

bastantes años antes, <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l panta<strong>no</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sotonera <strong>en</strong> Huesca, ya se seguía una técnica<br />

<strong>de</strong> control muy simi<strong>la</strong>r, apisonando <strong>la</strong>s tierras <strong>en</strong> un mol<strong>de</strong> y midi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> “conc<strong>en</strong>tración” obt<strong>en</strong>ida.<br />

Aparte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características intrínsecas <strong>de</strong>l suelo (granulometrías y p<strong>la</strong>sticidad, básicam<strong>en</strong>te), los<br />

parámetros fundam<strong>en</strong>tales que gobiernan <strong>la</strong> compactación son <strong>la</strong> humedad, <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía suministrada (por<br />

100


Capítulo 3 Mecánica <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> pavim<strong>en</strong>tos<br />

unidad <strong>de</strong> volum<strong>en</strong>); sin olvidar el tipo concreto <strong>de</strong> forma <strong>en</strong> que dicha <strong>en</strong>ergía se origina. Para <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> compactados, <strong>de</strong>be añadirse <strong>la</strong> trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntal<br />

“estructura” o microestructura <strong>de</strong> su fabricación.<br />

Cabe recordar, que <strong>la</strong> compactación es u<strong>no</strong> <strong>de</strong> los varios procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> un suelo que<br />

intervi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> construcción. Por sus características, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong>l terre<strong>no</strong>,<br />

se <strong>de</strong>fine como un método mecánico basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> expulsión <strong>de</strong>l aire que ocupa los poros <strong>de</strong>l suelo y <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> reducción rápida <strong>de</strong>l índice <strong>de</strong> vacíos a humedad constante. Se aplica <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> relle<strong>no</strong>s<br />

artificiales como presas, terrapl<strong>en</strong>es, cami<strong>no</strong>s, terre<strong>no</strong>s naturales, etc. El co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

propieda<strong>de</strong>s <strong>mecánica</strong>s <strong>de</strong> los materiales compactados y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> los mismos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> estructura que se construye es indisp<strong>en</strong>sable para dim<strong>en</strong>sionar<strong>la</strong> y asegurar su estabilidad. Por esta<br />

razón se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do procedimi<strong>en</strong>tos y técnicas experim<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio e in situ que han<br />

tratado <strong>de</strong> reproducir los procesos <strong>de</strong> compactación reales.<br />

El objetivo básico <strong>de</strong> <strong>la</strong> compactación <strong>de</strong> un suelo es <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> un nuevo material (suelo<br />

compactado) que t<strong>en</strong>ga un comportami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado para su aplicación específica. La compactación<br />

g<strong>en</strong>era <strong>en</strong> el suelo <strong>de</strong>formaciones perman<strong>en</strong>tes que modifican sus propieda<strong>de</strong>s originales causando,<br />

<strong>en</strong>tre otros, los efectos sigui<strong>en</strong>tes:<br />

− <strong>de</strong>nsificación <strong>de</strong>l suelo (aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad seca)<br />

− aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>mecánica</strong><br />

− aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> rigi<strong>de</strong>z<br />

− reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> permeabilidad<br />

− reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosionabilidad<br />

Estos son algu<strong>no</strong>s <strong>de</strong> los efectos más importantes pero también altera <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l suelo y modifica<br />

<strong>la</strong> anisotropía <strong>mecánica</strong> (Rico y <strong>de</strong>l Castillo, 1976).<br />

Los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> formados por el proceso <strong>de</strong> compactación son muy heterogéneos, con grupos<br />

<strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s que forman agregados. Los pequeños vacíos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los agregados están <strong>no</strong>rmalm<strong>en</strong>te<br />

lle<strong>no</strong>s <strong>de</strong> agua, <strong>de</strong> tal manera que cada agregado individual consiste <strong>de</strong> suelo saturado (Brackley, 1975).<br />

Los vacíos inter-agregados se ll<strong>en</strong>an con aire o una mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> aire con agua, <strong>de</strong> tal manera que el suelo<br />

101


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

está <strong>no</strong> saturado a nivel macro-esca<strong>la</strong> (Fig. 3.14 y 2.15). Brackley (1975), investigó el comportami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> compactados <strong>en</strong> térmi<strong>no</strong>s <strong>de</strong> “re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> vacíos <strong>en</strong> agregados”. La presión <strong>de</strong> agua <strong>de</strong><br />

poros negativa que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre los agregados durante <strong>la</strong> compactación previ<strong>en</strong>e su rompimi<strong>en</strong>to.<br />

En los <strong>suelos</strong> compactados <strong>de</strong> gra<strong>no</strong>s fi<strong>no</strong>s se requiere fuerzas mayores para romper estos agregados,<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> elevada succión que manti<strong>en</strong>e unido cada agregado, mi<strong>en</strong>tras que los <strong>suelos</strong> compactados<br />

<strong>de</strong> gra<strong>no</strong>s <strong>de</strong> cuarzo <strong>la</strong> re<strong>la</strong>tiva baja succión implica que los agregados pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>struirse fácilm<strong>en</strong>te. En<br />

<strong>la</strong> Fig. 3.14a, se muestra una estructura <strong>de</strong> suelo compactado <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> con un alto grado <strong>de</strong><br />

saturación. La fase acuosa es continua mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> aire es discontinua. Este tipo <strong>de</strong><br />

estructura existe <strong>no</strong>rmalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> arcillosos compactados. En <strong>la</strong> Fig. 3.14b, muestra <strong>la</strong> estructura<br />

<strong>de</strong> <strong>suelos</strong> compactados <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>de</strong> gra<strong>no</strong>s fi<strong>no</strong>s <strong>en</strong> un grado ligeram<strong>en</strong>te bajo <strong>de</strong> saturación don<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s fases aire y agua son a m<strong>en</strong>udo continua. Esta fase <strong>de</strong> agua es <strong>no</strong>rmalm<strong>en</strong>te discontinua <strong>en</strong> <strong>suelos</strong><br />

compactados <strong>en</strong> granitos <strong>de</strong> cuarzo (Fig. 3.14c), <strong>de</strong>bido al bajo cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> agua.<br />

102<br />

a) Agua continua y<br />

discontinua <strong>la</strong><br />

fase <strong>de</strong> aire<br />

Agua<br />

Sólidos<br />

Aire<br />

Agregados<br />

Figura 3.14 Estructuras <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> compactados.<br />

b) Fase <strong>de</strong> agua y<br />

aire continuos<br />

Aire<br />

Sólidos<br />

Agua<br />

Agregados<br />

c) Aire continuo y<br />

fase <strong>de</strong> agua<br />

discontinuo<br />

Seed y Chan (1959), examinaron el comportami<strong>en</strong>to esfuerzo-<strong>de</strong>formación <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> compactados a<br />

cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do húmedo y seco <strong>de</strong>l óptimo. Observando una elevada rigi<strong>de</strong>z para los


Capítulo 3 Mecánica <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> pavim<strong>en</strong>tos<br />

<strong>suelos</strong> compactados con cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do seco <strong>de</strong>l óptimo y baja rigi<strong>de</strong>z para los <strong>suelos</strong><br />

compactados <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do húmedo <strong>de</strong>l óptimo. Sin embargo <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia al corte se <strong>en</strong>contró que era<br />

aproximadam<strong>en</strong>te igual <strong>en</strong> ambos casos. Seed y Chan (1959), también examinaron <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

método <strong>de</strong> compactación. A cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do seco <strong>de</strong>l óptimo, <strong>la</strong>s muestras<br />

compactadas estáticam<strong>en</strong>te y dinámicam<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>taron comportami<strong>en</strong>tos simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> esfuerzo<strong>de</strong>formación.<br />

Sin embargo <strong>en</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do húmedo <strong>de</strong>l óptimo, <strong>la</strong>s muestras<br />

compactadas estáticam<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>taron valores significativam<strong>en</strong>te mayores <strong>en</strong> rigi<strong>de</strong>z que <strong>la</strong>s muestras<br />

compactadas <strong>en</strong> condiciones dinámicas<br />

Bar<strong>de</strong>n y Si<strong>de</strong>s (1970), también analizaron el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura sobre el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

<strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>, concluy<strong>en</strong>do que para los <strong>suelos</strong> compactados <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do seco <strong>de</strong>l óptimo, el<br />

as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> una etapa <strong>de</strong> carga fue pequeño, pres<strong>en</strong>tando mayor problema <strong>en</strong> los f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s <strong>de</strong><br />

co<strong>la</strong>pso o expansión <strong>de</strong>l suelo durante el hume<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to. En <strong>suelos</strong> compactados para un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />

humedad <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do húmedo <strong>de</strong>l óptimo, el as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to durante <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> carga fue mayor mi<strong>en</strong>tras<br />

que el f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso o expansión al hume<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to, <strong>no</strong> fueron importantes.<br />

Resultados <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> compactados <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do seco <strong>de</strong>l óptimo, cuando se llevan a un proceso <strong>de</strong><br />

hume<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to muestran un fuerte co<strong>la</strong>pso (o expansión si el suelo esta a un a <strong>de</strong>nsidad alta) mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>formaciones <strong>en</strong> <strong>en</strong>sayos simi<strong>la</strong>res realizados sobre muestras compactadas <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do húmedo<br />

<strong>de</strong>l óptimo son más pequeñas. Una estructura abierta co<strong>la</strong>psable <strong>de</strong> agregados <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong> y/o ar<strong>en</strong>a y<br />

partícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> limo son <strong>la</strong> explicación aceptada para <strong>de</strong>formaciones <strong>de</strong> co<strong>la</strong>psos mayores sobre el <strong>la</strong>do<br />

seco (G<strong>en</strong>s, 1995). Sin embargo, como se discutió <strong>en</strong> Alonso et al. (1992), esta explicación<br />

conv<strong>en</strong>cional <strong>no</strong> es <strong>de</strong>mostrada por los resultados <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos usualm<strong>en</strong>te<br />

realizados <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> compactados. Los especim<strong>en</strong>es compactados sobre el <strong>la</strong>do seco y húmedo <strong>de</strong>l<br />

óptimo <strong>no</strong> solo difier<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación inicial si<strong>no</strong> también <strong>en</strong> <strong>la</strong> succión anterior a <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong><br />

hume<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to. Para ais<strong>la</strong>r el efecto <strong>de</strong> fabricación <strong>de</strong>l efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> esfuerzo y<br />

succión anteriores a <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> hume<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to se requiere diseñar <strong>en</strong>sayos apropiados.<br />

Visto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista cualitativo, <strong>la</strong> respuesta a posteriori <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> compactados ante los<br />

cambios <strong>de</strong> humedad, que tanta trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to postconstructivo <strong>de</strong> los<br />

103


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

terrapl<strong>en</strong>es, <strong>no</strong> podría ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> “succión” y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad sobre <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> (Alonso et al., 1987, Alonso et al., 1990).<br />

Los materiales compactados se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> un estado <strong>de</strong> humedad que correspon<strong>de</strong> a grados <strong>de</strong><br />

saturación inferiores al 100 %, <strong>en</strong> el cual el agua se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra a una presión negativa, inferior a <strong>la</strong><br />

atmosférica, por efecto <strong>de</strong> los m<strong>en</strong>iscos, y cuya difer<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong> misma se <strong>de</strong><strong>no</strong>mina “succión”. Ello<br />

implica que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n u<strong>no</strong>s esfuerzos inter<strong>no</strong>s <strong>en</strong> el esqueleto sólido, que infier<strong>en</strong> un efecto <strong>de</strong><br />

compresión mi<strong>en</strong>tras dure el estado <strong>no</strong> saturado. Y <strong>la</strong> variación <strong>de</strong> esos esfuerzos inter<strong>no</strong>s con los<br />

cambios <strong>de</strong> humedad (disminuy<strong>en</strong> con el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> éstas, hasta llegar anu<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> <strong>la</strong> saturación<br />

completa) es un hecho básico <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l suelo compactado (<strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>).<br />

De ahí que se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do mo<strong>de</strong>los constitutivos <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los últimos años para<br />

<strong>de</strong>scribir el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos <strong>suelos</strong>, u<strong>no</strong> <strong>de</strong> ellos es el <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cátedra <strong>de</strong> Mecánica<br />

<strong>de</strong> Suelos <strong>de</strong> Barcelona (Alonso, E., G<strong>en</strong>s, A. y Josa, A., 1990; G<strong>en</strong>s, A. y Alonso, E., 1992). Dicho<br />

mo<strong>de</strong>lo constitutivo para los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>, ofrece una perspectiva para <strong>la</strong> compresión integral <strong>de</strong>l<br />

comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> compactados, como han puesto <strong>de</strong> manifiesto dichos autores. La<br />

aplicación <strong>de</strong> estos mo<strong>de</strong>los e<strong>la</strong>stoplásticos, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los efectos estructurales <strong>de</strong>l suelo<br />

compactado: cuanto más seco está el suelo, mayor es <strong>la</strong> succión, el efecto <strong>de</strong> rigidización, y por tanto <strong>la</strong><br />

presión apar<strong>en</strong>te <strong>de</strong> preconsolidación fr<strong>en</strong>te a cargas externas.<br />

Las variables <strong>de</strong> estado que se manejan <strong>en</strong> esos mo<strong>de</strong>los (esfuerzo y succión, <strong>en</strong>tre otras), se pue<strong>de</strong>n<br />

poner <strong>en</strong> correspon<strong>de</strong>ncia con los parámetros que habitualm<strong>en</strong>te se manejan <strong>en</strong> <strong>la</strong> compactación<br />

(<strong>de</strong>nsidad, humedad, <strong>en</strong>ergía), permiti<strong>en</strong>do <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>lización <strong>de</strong>l suelo compactado, que a su vez será el<br />

producto obt<strong>en</strong>ido con una <strong>de</strong>terminada <strong>en</strong>ergía y humedad inicial.<br />

Sin <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle, que pue<strong>de</strong>n verse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias antes m<strong>en</strong>cionadas, <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo BBM<br />

(Barcelona Basic Mo<strong>de</strong>l), se establece <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> ligar esas variables <strong>de</strong> estado con <strong>la</strong>s clásicas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

compactación (<strong>de</strong>nsidad–humedad). Mediante dichos mo<strong>de</strong>los se pue<strong>de</strong>n hacer predicciones y<br />

co<strong>no</strong>ci<strong>en</strong>do cómo ligar los parámetros <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> esos mo<strong>de</strong>los con los <strong>de</strong> <strong>la</strong> compactación, es<br />

posible por lo tanto variar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma para conseguir, lo más real, que el<br />

comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l producto sea el <strong>de</strong>seado y perseguido.<br />

104


Capítulo 3 Mecánica <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> pavim<strong>en</strong>tos<br />

De ese modo, se invierte <strong>la</strong> clásica trayectoria lógica seguida <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong><br />

relle<strong>no</strong>s compactados, y <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> exigir propieda<strong>de</strong>s intrínsecas a los materiales, el proceso pue<strong>de</strong><br />

com<strong>en</strong>zar por analizar el comportami<strong>en</strong>to global <strong>de</strong>l terraplén con el mo<strong>de</strong>lo (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> estabilidad, <strong>de</strong>formabilidad a corto y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo y <strong>de</strong> los cambios <strong>de</strong> humedad), evaluando el rango<br />

<strong>de</strong> parámetros que resultan válidos, y <strong>de</strong> ahí re<strong>la</strong>cionados con los más directam<strong>en</strong>te ligados<br />

(<strong>de</strong>formación, succión) a los <strong>de</strong> compactación (humedad, <strong>de</strong>nsidad) <strong>de</strong>l material disponible para <strong>la</strong><br />

obra, estableci<strong>en</strong>do los valores exigibles y <strong>la</strong> metodología para obt<strong>en</strong>erlos (humedad <strong>de</strong> compactación,<br />

<strong>en</strong>ergía y tipo <strong>de</strong> maquinaría, etc.).<br />

105


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

106


4.1 Estabilidad <strong>de</strong> los talu<strong>de</strong>s<br />

4.1.1 Introducción<br />

CAPÍTULO 4 ESTABILIDAD DE TALUDES<br />

En el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s se abordan f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s <strong>de</strong> estado último o <strong>de</strong> rotura <strong>de</strong> masas<br />

<strong>de</strong> suelo. El “ag<strong>en</strong>te” exter<strong>no</strong> responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> inestabilidad <strong>de</strong> una fuerza <strong>de</strong> masa: el peso y<br />

ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te los efectos <strong>de</strong> filtración a los que <strong>de</strong>be añadirse, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te como factor secundario,<br />

posibles cargas externas.<br />

La prepon<strong>de</strong>rancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones gravitatorias condiciona, sobre todo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> seguridad<br />

fr<strong>en</strong>te a rotura. En el caso <strong>de</strong> una cim<strong>en</strong>tación superficial, el cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga <strong>de</strong> hundimi<strong>en</strong>to, para<br />

unas características dadas <strong>de</strong>l terre<strong>no</strong>, ti<strong>en</strong>e un s<strong>en</strong>tido obvio. De acuerdo con él, <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> un<br />

factor <strong>de</strong> seguridad como coci<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre carga <strong>de</strong> rotura y carga <strong>de</strong> servicio, parece una elección<br />

razonable. Sin embargo, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> estabilidad ligada a una fuerza <strong>de</strong> masa ti<strong>en</strong>e quizá poco<br />

s<strong>en</strong>tido el cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> “fuerza <strong>de</strong> masa <strong>de</strong> rotura”. Exist<strong>en</strong> por supuesto, alternativas que cuantifican <strong>la</strong><br />

seguridad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s fr<strong>en</strong>te a rotura, el cual es un problema difícil, con abundantes ambigüeda<strong>de</strong>s y<br />

lejos aún <strong>de</strong> alcanzar, <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, un “status” satisfactorio.<br />

La <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> estabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ras naturales es un objeto importante <strong>de</strong> los<br />

estudios <strong>de</strong> riesgo geológico. En aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción humana, <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia e importancia <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l terre<strong>no</strong> suele ir ligada a zonas <strong>de</strong> relieve montañoso, a <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad y duración <strong>de</strong><br />

precipitaciones (y efectos asociados a el<strong>la</strong>s: erosión <strong>en</strong> cauces) y a ciertas formaciones litológicas<br />

especialm<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>sibles a los movimi<strong>en</strong>tos. Como ejemplo, muchas <strong>la</strong><strong>de</strong>ras dispon<strong>en</strong> sin duda <strong>de</strong> un<br />

escaso marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> seguridad fr<strong>en</strong>te a movimi<strong>en</strong>to, marg<strong>en</strong> que se agotará prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te con ocasión<br />

<strong>de</strong> un f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> hidrológico extraordinario a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción simultánea <strong>de</strong> una erosión <strong>de</strong><br />

pie y una elevación g<strong>en</strong>eralizada <strong>de</strong> niveles piezométricos. Las técnicas <strong>de</strong> reco<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to geológico–<br />

geomorfológico son <strong>de</strong> gran ayuda para i<strong>de</strong>ntificar zonas movidas y para estimar cuantitativam<strong>en</strong>te los<br />

riesgos <strong>de</strong> <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>to.


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

La <strong>de</strong>terminación cuantitativa <strong>de</strong> índices <strong>de</strong> riesgo o seguridad exige sin embargo el empleo <strong>de</strong> técnicas<br />

y mo<strong>de</strong>los propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mecánica <strong>de</strong> Suelos o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Rocas. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> cálculo es<br />

solo una parte <strong>de</strong>l problema y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, cuando se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ras naturales, habrán <strong>de</strong> integrarse los<br />

estudios y aportaciones geológicas y geomorfológicos con técnicas <strong>de</strong> análisis, predicción y corrección,<br />

<strong>en</strong> su caso.<br />

La construcción <strong>de</strong> obras públicas exige a<strong>de</strong>más, frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>de</strong>smontes y<br />

terrapl<strong>en</strong>es cuya estabilidad ha <strong>de</strong> asegurarse. En algunas estructuras singu<strong>la</strong>res como son <strong>la</strong>s presas <strong>de</strong><br />

tierra, comprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> sus param<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> aguas arriba y aguas abajo es lógicam<strong>en</strong>te<br />

un aspecto fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l proyecto. Otras estructuras como son los muelles portuarios o <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />

los muros <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>b<strong>en</strong> comprobarse fr<strong>en</strong>te a rotura por estabilidad global <strong>de</strong>l conjunto (muros<br />

propiam<strong>en</strong>te dicho, terre<strong>no</strong>s <strong>de</strong> cim<strong>en</strong>tación, etc.). Los mo<strong>de</strong>los que se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do para el cálculo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estabilidad son aplicables a todas estas situaciones aunque <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> terrapl<strong>en</strong>es, relle<strong>no</strong>s o<br />

presas <strong>de</strong> tierra, <strong>la</strong> geometría (externa e interna) es más simple y mejor co<strong>no</strong>cida y se posee<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te un co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to más correcto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l terre<strong>no</strong>, lo que hace <strong>en</strong> principio<br />

más fiable el análisis <strong>de</strong> estabilidad.<br />

En cualquier parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie terrestre <strong>la</strong> gravedad “empuja” continuam<strong>en</strong>te los materiales hacia<br />

niveles inferiores. Los problemas que pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s, tanto naturales como<br />

excavados, han sido objeto <strong>de</strong> análisis <strong>en</strong> varios dominios <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad humana y con especial<br />

at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> los incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ing<strong>en</strong>iería civil. El térmi<strong>no</strong> más comúnm<strong>en</strong>te usado para <strong>de</strong>signar los<br />

movimi<strong>en</strong>tos producidos <strong>en</strong> los talu<strong>de</strong>s es el <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>to. Dicho térmi<strong>no</strong>, <strong>de</strong> acepción muy ext<strong>en</strong>dida,<br />

implica movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s formados por difer<strong>en</strong>tes c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> materiales (roca, suelo, relle<strong>no</strong>s<br />

artificiales o combinaciones <strong>de</strong> los mismos) a través <strong>de</strong> una superficie <strong>de</strong> rotura <strong>de</strong>terminada. Dada <strong>la</strong><br />

diversidad <strong>de</strong> inestabilidad que se produc<strong>en</strong>, para más a<strong>de</strong>cuado utilizar el térmi<strong>no</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

talu<strong>de</strong>s, para <strong>en</strong>globar todos los tipos <strong>de</strong> rotura que puedan sufrir éstos.<br />

Diversos aspectos, casi siempre complem<strong>en</strong>tarios, <strong>de</strong> <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

literatura técnica y congresos especializados <strong>en</strong> los campos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Geología Aplicada, Mecánica <strong>de</strong><br />

Rocas y Mecánica <strong>de</strong> Suelos. Son los métodos <strong>de</strong> “equilibrio límite” (me<strong>no</strong>s rigurosos que <strong>la</strong> estricta<br />

aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>sticidad), los que históricam<strong>en</strong>te se han utilizado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años 20 para<br />

108


Capítulo 4 Estabilidad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s<br />

abordar <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s. Con el tiempo, estos métodos adquirieron pot<strong>en</strong>cia y flexibilidad para<br />

adaptarse a <strong>la</strong>s complejas condiciones <strong>de</strong> geometría interna y régim<strong>en</strong> hidráulico que a m<strong>en</strong>udo<br />

aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s y son por ello mayoritariam<strong>en</strong>te empleados, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> dos<br />

dim<strong>en</strong>siones (<strong>de</strong>formación p<strong>la</strong>na).<br />

4.2 Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> material<br />

La naturaleza intrínseca <strong>de</strong>l material manti<strong>en</strong>e una estrecha re<strong>la</strong>ción con el tipo <strong>de</strong> inestabilidad que<br />

pue<strong>de</strong> producirse, condicionando y pudi<strong>en</strong>do estimarse <strong>de</strong> antema<strong>no</strong> <strong>la</strong> susceptibilidad <strong>de</strong> cada<br />

material, a que se <strong>de</strong>sarrolle un movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>terminado. Los terre<strong>no</strong>s <strong>en</strong> los que se produc<strong>en</strong> los<br />

movimi<strong>en</strong>tos, pue<strong>de</strong>n dividirse <strong>en</strong> tres grupos:<br />

− Macizos rocosos<br />

− Suelos<br />

− Materiales <strong>de</strong> relle<strong>no</strong><br />

El primer grupo se i<strong>de</strong>ntifica con los medios rocosos, <strong>en</strong> los que exist<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> discontinuida<strong>de</strong>s<br />

naturales antes <strong>de</strong> iniciarse un movimi<strong>en</strong>to. Los <strong>suelos</strong> constituy<strong>en</strong> un agregado <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s sólidas<br />

con difer<strong>en</strong>te grado <strong>de</strong> consolidación, que pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse “in situ” formando una cobertura <strong>de</strong> los<br />

macizos rocosos o bi<strong>en</strong> pue<strong>de</strong>n haber sufrido un cierto transporte. Como materiales <strong>de</strong> relle<strong>no</strong> se<br />

consi<strong>de</strong>ran los <strong>de</strong>pósitos acumu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas obras o activida<strong>de</strong>s,<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te compuestos <strong>de</strong> materiales heterogéneos. Sobre los diversos grupos actúan una serie <strong>de</strong><br />

factores contro<strong>la</strong>dores, cuya interre<strong>la</strong>ción origina que se produzcan u<strong>no</strong> u otro tipo <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to.<br />

4.2.1 Medios rocosos<br />

La distinta naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rocas que forman los macizos rocosos implica una problemática<br />

<strong>de</strong>terminada <strong>en</strong> su comportami<strong>en</strong>to ante <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s. Un macizo rocoso constituye un<br />

medio discontinuo que es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te se compone <strong>de</strong> bloques sólidos separados por discontinuida<strong>de</strong>s.<br />

A partir <strong>de</strong> esta <strong>de</strong>finición, sed pu<strong>de</strong> <strong>de</strong>ducir que <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s esfuerzo–<strong>de</strong>formación <strong>de</strong> los macizos<br />

rocosos son <strong>de</strong> naturaleza anisótropa.<br />

109


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

El comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un macizo rocoso, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

discontinuida<strong>de</strong>s (estratificación, diac<strong>la</strong>sas, fal<strong>la</strong>s, esquistosidad, líneas <strong>de</strong> <strong>de</strong>bilidad, etc.) que pres<strong>en</strong>ta,<br />

así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> litología <strong>de</strong> <strong>la</strong> roca matriz y su historia evolutiva. En <strong>la</strong>s discontinuida<strong>de</strong>s ha <strong>de</strong><br />

consi<strong>de</strong>rarse el tipo y orig<strong>en</strong>, distribución especial, tamaño y continuidad, rugosidad, naturaleza <strong>de</strong>l<br />

relle<strong>no</strong>, pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> agua, etc.<br />

De <strong>la</strong> roca matriz ha <strong>de</strong> co<strong>no</strong>cerse su naturaleza, características resist<strong>en</strong>tes, meteorización, alterabilidad,<br />

etc. G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te los difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> rotura que se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> los medios rocosos sigu<strong>en</strong><br />

superficies preexist<strong>en</strong>tes, aunque cuando los macizos están fuertem<strong>en</strong>te fracturados pue<strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse nuevas superficies <strong>de</strong> corte, simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s producidas <strong>en</strong> <strong>suelos</strong>. El co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

conjunto <strong>de</strong> características m<strong>en</strong>cionadas constituye el paso previo <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> estabilidad <strong>de</strong><br />

talu<strong>de</strong>s naturales y diseño <strong>de</strong> <strong>de</strong>smontes a excavar <strong>en</strong> medios rocosos.<br />

4.2.2 Suelos<br />

Las difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to que pres<strong>en</strong>tan estos materiales fr<strong>en</strong>te a los rocosos, se <strong>de</strong>duc<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

su <strong>de</strong>finición como: conjunto <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s sólidas, sueltas o poco cem<strong>en</strong>tadas, más o me<strong>no</strong>s<br />

consolidadas, <strong>de</strong> naturaleza mineral, fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> roca, materia orgánica, etc., con fluido intersticial<br />

rell<strong>en</strong>ando huecos y que han podido sufrir transporte o <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse in situ. El comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

masas <strong>de</strong> suelo se asemeja al <strong>de</strong> un medio continuo y homogéneo. Las superficies <strong>de</strong> rotura se<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> su interior, sin seguir una dirección preexist<strong>en</strong>te. Básicam<strong>en</strong>te suel<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciarse estos<br />

materiales at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a su génesis:<br />

− Transportados: coluviones, aluviales, g<strong>la</strong>cial, etc.<br />

− Desarrol<strong>la</strong>dos in situ: eluviales.<br />

Exist<strong>en</strong> <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> tipo gradacional <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> ing<strong>en</strong>iería civil, así:<br />

− Derrubios: g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te superficiales con alto cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> material grueso.<br />

− Depósitos <strong>de</strong> barro: compuesto por materiales con poco gruesos y cuya fracción más fina pue<strong>de</strong><br />

osci<strong>la</strong>r <strong>en</strong>tre ar<strong>en</strong>as <strong>no</strong> plásticas y arcil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> alta p<strong>la</strong>sticidad.<br />

110


Capítulo 4 Estabilidad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s<br />

La dinámica <strong>de</strong> estos materiales <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s y características <strong>de</strong> sus agregados. Habrá<br />

que consi<strong>de</strong>ra:<br />

− Tamaño, forma y grado <strong>de</strong> redon<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s más gruesas.<br />

− Proporción <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> ar<strong>en</strong>as y/o arcil<strong>la</strong>s.<br />

− Cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> agua <strong>de</strong>l suelo y situación <strong>de</strong>l nivel freático, etc.<br />

Toda esta serie <strong>de</strong> características confier<strong>en</strong> a los <strong>suelos</strong> una resist<strong>en</strong>cia intrínseca que constituye el<br />

factor dominante <strong>de</strong> su estabilidad. Cuando se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n superficies <strong>de</strong> rotura <strong>en</strong> el contacto suelo–<br />

roca, <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrecha franja <strong>de</strong>l contacto difier<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong>l suelo.<br />

4.2.3 Relle<strong>no</strong>s<br />

Se agrupan bajo esta <strong>de</strong><strong>no</strong>minación todos aquellos <strong>de</strong>pósitos artificiales, realizados por <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong><br />

ciertas activida<strong>de</strong>s, como construcción <strong>de</strong> obra civil (terrapl<strong>en</strong>es, presas <strong>de</strong> tierra, etc.) o bi<strong>en</strong> como<br />

cúmulo <strong>de</strong> materiales <strong>de</strong> <strong>de</strong>secho, sobrante, etc. (verte<strong>de</strong>ros y escombreras). Las consi<strong>de</strong>raciones<br />

técnicas <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos relle<strong>no</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una gran semejanza con el <strong>de</strong> los materiales tipo<br />

suelo. Los movimi<strong>en</strong>tos que se produc<strong>en</strong> sigu<strong>en</strong> <strong>la</strong> pauta <strong>de</strong> los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> lugar <strong>en</strong> los <strong>suelos</strong>,<br />

<strong>de</strong>sarrollándose a través <strong>de</strong>l material, según una superficie <strong>no</strong> <strong>de</strong>terminada previam<strong>en</strong>te.<br />

Dicho comportami<strong>en</strong>to pue<strong>de</strong> modificarse <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados casos, cuando <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> los<br />

materiales <strong>en</strong> contacto difieran consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te. Tal es el caso <strong>de</strong> los terrapl<strong>en</strong>es a media <strong>la</strong><strong>de</strong>ra, <strong>en</strong><br />

los que pue<strong>de</strong>n producirse movimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el contacto <strong>de</strong> los materiales que constituy<strong>en</strong> el núcleo y<br />

cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l terraplén respectivam<strong>en</strong>te. También pue<strong>de</strong>n existir movimi<strong>en</strong>tos condicionados por<br />

materiales <strong>de</strong> distintas características, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> presas <strong>de</strong> tierra con núcleos inclinados, verte<strong>de</strong>ros<br />

<strong>no</strong> contro<strong>la</strong>dos, etc.<br />

4.3 Tipos <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos<br />

La inestabilidad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s se traduce <strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos, que pue<strong>de</strong>n ser c<strong>la</strong>sificados <strong>en</strong> base<br />

a distintos criterios. Este apartado recoge los tipos <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos que se originan con mayor<br />

111


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

frecu<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> acuerdo con los mecanismos que se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes materiales y los intervalos <strong>de</strong><br />

tiempo <strong>en</strong> que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> lugar. Cuando los movimi<strong>en</strong>tos producidos son complejos y combinación <strong>de</strong><br />

varios tipos, pue<strong>de</strong>n conjugarse los térmi<strong>no</strong>s más s<strong>en</strong>cillo para su compleja <strong>de</strong>finición. La fase <strong>de</strong><br />

reco<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to y c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to es <strong>de</strong> una gran importancia ya que pue<strong>de</strong>n<br />

condicionar el análisis y conclusiones <strong>de</strong> control y estabilización <strong>de</strong>l mismo.<br />

4.3.1 Despr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos<br />

Se <strong>de</strong>fine como <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, una masa separada <strong>de</strong> un talud (<strong>de</strong>smonte, acanti<strong>la</strong>do, etc.) mediante<br />

una superficie <strong>de</strong> corte <strong>no</strong>rmalm<strong>en</strong>te pequeña y cuyo recorrido se realiza <strong>en</strong> gran parte, a través <strong>de</strong>l aire<br />

(Fig. 4.1).<br />

Figura 4.1 Despr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos<br />

Frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te estas inestabilida<strong>de</strong>s afectan a bloques ais<strong>la</strong>dos, aunque también a masas rocosas,<br />

originando <strong>en</strong> este caso movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> terre<strong>no</strong>s con resultados catastróficos. Estos f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s suel<strong>en</strong><br />

producirse <strong>en</strong> zonas constituidas geológicam<strong>en</strong>te por alternancias sedim<strong>en</strong>tarias <strong>de</strong> capas resist<strong>en</strong>tes y<br />

débiles. Los mecanismos que pue<strong>de</strong>n conducir a estas inestabilida<strong>de</strong>s, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te sucesivos y<br />

complem<strong>en</strong>tarios, son: meteorización o extrusión <strong>de</strong> capas b<strong>la</strong>ndas, conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> presiones <strong>en</strong> el<br />

bor<strong>de</strong> y rotura por flexotracción.<br />

112


Capítulo 4 Estabilidad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s<br />

Las posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> que se produzcan estas inestabilida<strong>de</strong>s por <strong>de</strong>scalce vi<strong>en</strong><strong>en</strong> condicionadas por una<br />

serie <strong>de</strong> factores como: fracturación, buzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie estratigráfica, inclinación <strong>de</strong>l terre<strong>no</strong> y<br />

disposición respecto al buzami<strong>en</strong>to, resist<strong>en</strong>cia comparativa <strong>de</strong> los estratos más rígidos, pot<strong>en</strong>cia<br />

re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> los estratos resist<strong>en</strong>tes respecto a los estratos me<strong>no</strong>s compet<strong>en</strong>tes, etc.<br />

Existe una gran variedad <strong>de</strong> formas resultantes <strong>de</strong> los mecanismos que originan <strong>la</strong> inestabilidad:<br />

bascu<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> bloques, rotura por su base, <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un estrato, etc. (Fig. 4.2) (Aya<strong>la</strong>, 1984).<br />

Los fragm<strong>en</strong>tos originados pres<strong>en</strong>tan varios recorridos, pudi<strong>en</strong>do el material caer librem<strong>en</strong>te, saltar o<br />

rodar, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclinación <strong>de</strong>l talud (Fig. 4.3). Según el tipo <strong>de</strong> mecanismo que produzca los<br />

<strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> velocidad con que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n varían. Una vez originada <strong>la</strong> grieta <strong>de</strong> tracción,<br />

suel<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse <strong>de</strong> forma rápida afectando a los materiales que han quedado formando cornisas o<br />

vo<strong>la</strong>dizos.<br />

Figura 4.2 Algunas inestabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> bloques por <strong>de</strong>scalce (Aya<strong>la</strong>, 1984)<br />

4.3.2 Vuelcos<br />

Estos movimi<strong>en</strong>tos implican una rotación <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s con forma <strong>de</strong> columna o bloque sobre una base,<br />

bajo <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> gravedad y fuerzas ejercidas por unida<strong>de</strong>s adyac<strong>en</strong>tes o por inclusión <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

discontinuida<strong>de</strong>s. Este tipo <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos pue<strong>de</strong> culminar <strong>en</strong> otros tipos, <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos,<br />

113


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

<strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos, etc., <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> los aspectos geométricos <strong>de</strong>l material involucrado según <strong>la</strong><br />

distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s discontinuida<strong>de</strong>s.<br />

Figura 4.3 Trayectorias<br />

Los vuelcos se pue<strong>de</strong>n consi<strong>de</strong>rar exclusivos <strong>de</strong> medios rocosos, condicionados por <strong>la</strong> disposición<br />

estructural <strong>de</strong> los estratos (hacia el interior <strong>de</strong>l talud) y un sistema <strong>de</strong> discontinuida<strong>de</strong>s bi<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do. Exist<strong>en</strong> varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> estos movimi<strong>en</strong>tos como:<br />

A) Vuelco por flexión<br />

Ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>terminadas características que le confier<strong>en</strong> cierta singu<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong>tre los vuelcos. Se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong><br />

bajo un mecanismo seudocontinuas <strong>de</strong>l material, individualizado <strong>en</strong> columnas, <strong>de</strong>bido a una serie <strong>de</strong><br />

movimi<strong>en</strong>tos acumu<strong>la</strong>dos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s discontinuida<strong>de</strong>s (Fig. 4.4). Cuando se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>na el<br />

movimi<strong>en</strong>to, por transmisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga <strong>en</strong> el pie <strong>de</strong>l talud, el mecanismo progresa hacia el interior <strong>de</strong>l<br />

macizo rocoso, originando grietas <strong>de</strong> tracción con profundidad y anchura variables.<br />

B) Vuelco <strong>de</strong> bloques<br />

Es característica <strong>de</strong> aquellos macizos rocosos que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> sistemas <strong>de</strong> discontinuida<strong>de</strong>s ortogonales,<br />

dando lugar a una geometría <strong>de</strong> columnas divididas <strong>en</strong> bloques. El empuje sobre los bloques inferiores<br />

origina su <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to y una vez producido, el movimi<strong>en</strong>to progresa hacia <strong>la</strong> parte superior <strong>de</strong>l<br />

talud. Cuando <strong>la</strong>s columnas me<strong>no</strong>s esbeltas son <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zadas hacia fuera <strong>de</strong>l talud, por <strong>la</strong> carga que<br />

efectúan <strong>la</strong>s ya giradas, se reinicia el proceso (Fig. 4.5).<br />

114


Figura 4.4 Vuelco por flexión.<br />

C) Vuelco mixto<br />

Capítulo 4 Estabilidad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s<br />

Es un caso que participa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> los dos anteriorm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scritos. Se produce cuando<br />

los bloques son a<strong>la</strong>rgados, <strong>de</strong>bido a flexiones <strong>en</strong> el pie <strong>de</strong>l talud e intermovimi<strong>en</strong>tos re<strong>la</strong>tivos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

distintas unida<strong>de</strong>s (Fig. 4.6).<br />

Figura 4.5 Vuelco <strong>de</strong> bloques.<br />

4.3.3 Deslizami<strong>en</strong>tos<br />

Son movimi<strong>en</strong>tos que se produc<strong>en</strong> al superarse <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia al corte <strong>de</strong>l material y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> lugar a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> una o varias superficies o a través <strong>de</strong> una franja re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te estrecha <strong>de</strong>l material.<br />

G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s superficies <strong>de</strong> <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>to son visibles o pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ducirse razonablem<strong>en</strong>te. La<br />

115


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

velocidad con que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n estos movimi<strong>en</strong>tos es variable, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> material<br />

involucrado <strong>en</strong> los mismos. El movimi<strong>en</strong>to pue<strong>de</strong> ser progresivo, produciéndose inicialm<strong>en</strong>te una<br />

rotura local, que pue<strong>de</strong> <strong>no</strong> coincidir con <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> rotura g<strong>en</strong>eral, causada por una propagación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> primera.<br />

Figura 4.6 Vuelco mixto.<br />

La masa <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zada pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>slizar a una distancia variables <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie original <strong>de</strong> rotura,<br />

so<strong>la</strong>pándose con el terre<strong>no</strong> natural y marcando éste una superficie <strong>de</strong> separación bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>finida. Sobre<br />

los f<strong>la</strong>ncos y superficie sobre <strong>la</strong> que se produce el movimi<strong>en</strong>to se originan estrías indicativas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

dirección <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to.<br />

4.3.3.1 Deslizami<strong>en</strong>tos rotacionales<br />

Ti<strong>en</strong>e lugar a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> una superficie <strong>de</strong> <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>to interna, <strong>de</strong> forma aproximadam<strong>en</strong>te circu<strong>la</strong>r y<br />

cóncava (Fig. 4.7). El movimi<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong>e una naturaleza más o me<strong>no</strong>s rotacional, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un eje<br />

dispuesto parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te al talud (Fig. 4.7).<br />

La salida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s superficies circu<strong>la</strong>res sobre <strong>la</strong>s que se produce <strong>la</strong> rotura pue<strong>de</strong> originarse <strong>en</strong> tres partes<br />

difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l talud, según <strong>la</strong>s características resist<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l material, altura e inclinación <strong>de</strong>l talud, etc.<br />

(Fig. 4.8).<br />

a) Si <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> rotura corta al talud por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> su pie, se <strong>de</strong><strong>no</strong>mina superficie <strong>de</strong> rotura<br />

<strong>de</strong> talud.<br />

116


Capítulo 4 Estabilidad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s<br />

b) Cuando <strong>la</strong> salida se produce por el pie <strong>de</strong>l talud y queda por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> dicho talud,<br />

recibe el <strong>no</strong>mbre <strong>de</strong> superficie <strong>de</strong> rotura <strong>de</strong> pie <strong>de</strong> talud.<br />

c) Si <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> rotura pasa bajo el pie <strong>de</strong>l talud con salida <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l mismo y alejada <strong>de</strong>l<br />

pie, se <strong>de</strong><strong>no</strong>mina superficie <strong>de</strong> rotura <strong>de</strong> base <strong>de</strong> talud.<br />

La velocidad <strong>de</strong> estos movimi<strong>en</strong>tos varía <strong>de</strong> l<strong>en</strong>ta a mo<strong>de</strong>rada, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do gran influ<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> inclinación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> rotura <strong>en</strong> el pie <strong>de</strong>l <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>to.<br />

Figura 4.7 Rotura típica con forma cilíndrica.<br />

a) superficie <strong>de</strong> rotura <strong>de</strong> talud b) superficie <strong>de</strong> rotura <strong>de</strong> pie c) superficie <strong>de</strong> rotura <strong>de</strong> base<br />

Figura 4.8 Difer<strong>en</strong>tes superficies circu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> rotura.<br />

4.3.3.2 Deslizami<strong>en</strong>tos tras<strong>la</strong>cional<br />

Este tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> terre<strong>no</strong> se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za hacia fuera y abajo, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> una<br />

superficie más o me<strong>no</strong>s p<strong>la</strong>na o suavem<strong>en</strong>te ondu<strong>la</strong>da, con pequeños movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> rotación (Fig. 4.9<br />

y 4.10). Comúnm<strong>en</strong>te el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> masa <strong>de</strong>slizada hace que éste que<strong>de</strong> sobre <strong>la</strong> superficie<br />

117


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

original <strong>de</strong>l terre<strong>no</strong>. Los <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos tras<strong>la</strong>cionales están contro<strong>la</strong>dos por discontinuida<strong>de</strong>s<br />

(estratificación, esquistosidad, diac<strong>la</strong>sas, fal<strong>la</strong>s, etc.), influy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia al corte<br />

<strong>en</strong>tre estratos <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te naturaleza, difer<strong>en</strong>te grado <strong>de</strong> meteorización, distintos tipos <strong>de</strong> relle<strong>no</strong> <strong>en</strong><br />

discontinuida<strong>de</strong>s, etc. G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> macizos rocosos, con discontinuida<strong>de</strong>s bi<strong>en</strong><br />

marcadas (Fig. 4.9 y 4.10). G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> tipo tras<strong>la</strong>ción el movimi<strong>en</strong>to se<br />

produce <strong>de</strong> forma rápida.<br />

Figura 4.9 Deslizami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tras<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> el contacto suelo–roca.<br />

4.4 Factores condicionantes y <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nantes<br />

En el análisis <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos es <strong>de</strong> primordial importancia el reco<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los factores que<br />

condicionan <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> los talu<strong>de</strong>s y aquellos otros que actúan como <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nantes <strong>de</strong> los<br />

movimi<strong>en</strong>tos. El co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ambos factores permite una evaluación <strong>de</strong>l peligro exist<strong>en</strong>te y, por<br />

tanto, <strong>la</strong>s medidas necesarias para evitar o corregir los posibles movimi<strong>en</strong>tos. La susceptibilidad <strong>de</strong> que<br />

se produzcan movimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> los talu<strong>de</strong>s está condicionada por <strong>la</strong> estructura geológica, <strong>la</strong> litología, <strong>la</strong>s<br />

condiciones hidrogeológicas y <strong>la</strong> morfología propia <strong>de</strong> un área <strong>de</strong>terminada.<br />

Una variación <strong>de</strong> algu<strong>no</strong>s <strong>de</strong> los condicionantes m<strong>en</strong>cionados, producida por causas naturales o <strong>de</strong>bido<br />

a <strong>la</strong> actividad humana, pue<strong>de</strong> traducirse <strong>en</strong> un increm<strong>en</strong>to o disminución <strong>de</strong>l esfuerzo <strong>de</strong> corte cuyo<br />

efecto inmediato <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>na <strong>la</strong> inestabilidad <strong>de</strong> una masa <strong>de</strong> terre<strong>no</strong>. La gran variedad <strong>de</strong><br />

118


Capítulo 4 Estabilidad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s<br />

movimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> los talu<strong>de</strong>s es reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> factores que pue<strong>de</strong>n originarlos. Se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong><br />

a continuación algu<strong>no</strong>s <strong>de</strong> los factores más importantes que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> los talu<strong>de</strong>s.<br />

Figura 4.10 Deslizami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tras<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> suelo<br />

4.4.1 Factores naturales<br />

Fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te constituy<strong>en</strong> factores condicionantes cuando se trata <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes que integran <strong>la</strong><br />

meteorización, si<strong>en</strong>do los ag<strong>en</strong>tes erosivos los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una mayor inci<strong>de</strong>ncia como factores<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nantes, así como los f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s <strong>de</strong> carácter tectónico que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> corteza terrestre.<br />

Las áreas con una <strong>de</strong>terminada climatología o ciertas condiciones <strong>de</strong> sismicidad y vulcanismo,<br />

constituy<strong>en</strong> <strong>en</strong>tor<strong>no</strong>s más proclives a que se <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> factores condicionantes y <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nantes <strong>de</strong><br />

los movimi<strong>en</strong>tos, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

El agua constituye el ag<strong>en</strong>te natural <strong>de</strong> mayor inci<strong>de</strong>ncia como factor condicionante y <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nante<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> inestabilida<strong>de</strong>s. Dada <strong>la</strong>s diversas formas con que se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza, se<br />

<strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> los efectos que produce según su proce<strong>de</strong>ncia:<br />

a) Ríos: Las corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> agua con su po<strong>de</strong>r erosivo y transporte constituy<strong>en</strong> un gran factor<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nante, t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a conseguir el perfil <strong>de</strong> equilibrio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong><strong>de</strong>ras <strong>de</strong> los valles por los<br />

que discurr<strong>en</strong>. Pue<strong>de</strong>n actuar <strong>de</strong> forma continua con <strong>de</strong>sigual importancia, según <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corri<strong>en</strong>te, produci<strong>en</strong>do socavones <strong>en</strong> el pie <strong>de</strong>l talud, que disminuy<strong>en</strong> o eliminan su soporte <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

base e increm<strong>en</strong>tan el esfuerzo <strong>de</strong> corte <strong>en</strong> los materiales.<br />

119


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

b) Aguas subterráneas: Se consi<strong>de</strong>ran como tales, <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes y niveles subterráneos y el agua<br />

distribuida <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> fracturación <strong>de</strong> un macizo rocoso o <strong>de</strong> forma intersticial <strong>en</strong> los<br />

<strong>suelos</strong>, que condicionan <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> los mismos. Ejerc<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> disoluciones y otros<br />

cambios físico–químicos <strong>en</strong> el terre<strong>no</strong>, que disminuy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s características resist<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l mismo. La<br />

absorción <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> infiltración produce una continua expansión y contracción <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong>, <strong>en</strong><br />

periodos alternantes <strong>de</strong> lluvias y sequías, que varía <strong>la</strong>s características resist<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los mismos.<br />

Cuando el agua se hal<strong>la</strong> confinada pue<strong>de</strong> producir subpresión <strong>en</strong> los materiales suprayac<strong>en</strong>tes.<br />

Pue<strong>de</strong> originar <strong>la</strong> licuefacción <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> are<strong>no</strong>sos por un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión intersticial, <strong>de</strong>bido<br />

a bruscos cambios <strong>en</strong> el nivel freático. Cuando discurre <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s discontinuida<strong>de</strong>s, aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

presión <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s mismas y actúa como lubricante según el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> minerales arcillosos.<br />

c) Lluvia: Constituye un factor <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nante <strong>de</strong> inestabilida<strong>de</strong>s, contribuy<strong>en</strong>do a aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

acción <strong>de</strong> diversos factores condicionantes: meteorización, acción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas subterráneas, etc. El<br />

impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gotas <strong>de</strong> lluvia sobre los <strong>suelos</strong> salpicaduras que levantan y <strong>de</strong>jan caer <strong>la</strong>s<br />

partícu<strong>la</strong>s, t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a transportar<strong>la</strong>s hacia niveles inferiores <strong>de</strong> <strong>la</strong> verti<strong>en</strong>te. Consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, se<br />

origina una removilización superficial <strong>de</strong> lo <strong>suelos</strong>, que pue<strong>de</strong> disminuir <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

infiltración <strong>de</strong>l mismo, al taponar <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s movidas <strong>la</strong>s aberturas naturales <strong>de</strong>l suelo. Cuando<br />

se trata <strong>de</strong> materiales cohesivos, se pue<strong>de</strong> dar una absorción <strong>de</strong> agua por los minerales arcillosos y<br />

producirse una expansión <strong>de</strong> los mismos, increm<strong>en</strong>tándose <strong>la</strong>s presiones efectivas <strong>de</strong>l terre<strong>no</strong>.<br />

La sismicidad y vulcanismo constituy<strong>en</strong> factores <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nantes <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos, pudi<strong>en</strong>do<br />

ocasionar daños graves. Cuando ocurre un sismo se g<strong>en</strong>eran una serie <strong>de</strong> vibraciones, que propagan<br />

como ondas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes frecu<strong>en</strong>cias. La aceleración, vertical y horizontal asociada a esas ondas<br />

origina una fluctuación <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> esfuerzos <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong>l terre<strong>no</strong> afectando al equilibrio <strong>de</strong> los<br />

talu<strong>de</strong>s. Así se pue<strong>de</strong> producir una perturbación <strong>de</strong> <strong>la</strong> trabazón intergranu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los materiales,<br />

disminuy<strong>en</strong>do su cohesión. Los volcanes <strong>en</strong> actividad llevan asociados movimi<strong>en</strong>tos sísmicos <strong>de</strong><br />

características específicas <strong>en</strong> cuanto a su int<strong>en</strong>sidad, frecu<strong>en</strong>cia, etc.<br />

120


4.4.2 Actividad humana<br />

Capítulo 4 Estabilidad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los países incluye un conjunto <strong>de</strong> actuaciones a<strong>de</strong>cuadas a crear una infraestructura que<br />

permita el progreso <strong>de</strong> los mismos. Destacan los sectores dirigidos a procurar los recursos naturales y<br />

aquéllos que permitan los servicios necesarios para su transformación y distribución. Dos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

parce<strong>la</strong>s más importantes son <strong>la</strong> minería y <strong>la</strong>s obras civiles. La actividad humana que se <strong>de</strong>riva<br />

constituye una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas con mayor inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s. Aunque éstos<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> me<strong>no</strong>r <strong>en</strong>tidad que los producidos por causas naturales, a veces<br />

produc<strong>en</strong> daños <strong>de</strong> mayor cuantía.<br />

Las excavaciones, constituy<strong>en</strong> u<strong>no</strong> <strong>de</strong> los factores más ext<strong>en</strong>didos, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s obras civiles (<strong>de</strong>smontes, túneles, etc.). Necesitan <strong>de</strong> un <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do estudio que garantice <strong>la</strong><br />

estabilidad <strong>de</strong> los talu<strong>de</strong>s creados. Produc<strong>en</strong> una variación <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> equilibrio <strong>de</strong>l terre<strong>no</strong>,<br />

traduciéndolo <strong>en</strong> subsi<strong>de</strong>ncias, <strong>de</strong>scalces <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>ciales superficies <strong>de</strong> <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>sequilibrio <strong>de</strong><br />

masas, etc.<br />

Las vo<strong>la</strong>duras, su efecto inmediato son los <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> onda que se propaga y<br />

<strong>de</strong> los gases que se originan. Pue<strong>de</strong>n actuar como <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nantes <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos, condicionado y<br />

disminuy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> los macizos rocosos.<br />

Las sobrecargas, son el resultado <strong>de</strong>l increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> peso, <strong>de</strong>bido a diversos tipos <strong>de</strong> construcciones,<br />

sobre el terre<strong>no</strong> natural. Así, <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> relle<strong>no</strong>s y terrapl<strong>en</strong>es, acopios <strong>de</strong> materiales <strong>de</strong> diverso<br />

índole, etc. También pue<strong>de</strong> producirse por el peso <strong>de</strong>l agua infiltrada <strong>en</strong> el terre<strong>no</strong>, como consecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> fugas <strong>en</strong> conducciones, alcantaril<strong>la</strong>do, canales, <strong>de</strong>pósitos, etc.<br />

4.5 Efecto <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong> los materiales y <strong>en</strong> su estabilidad<br />

La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> los materiales que constituy<strong>en</strong> los talu<strong>de</strong>s da lugar a efectos negativos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

estabilidad <strong>de</strong> los mismos por <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes razones:<br />

121


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

− La presión <strong>de</strong> agua reduce <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong>l talud, disminuy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> rotura <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>terminadas superficies; <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> <strong>la</strong>s grietas <strong>de</strong> tracción reduce <strong>la</strong> estabilidad<br />

increm<strong>en</strong>tando <strong>la</strong>s fuerzas que ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n al <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>to.<br />

− Los cont<strong>en</strong>idos altos <strong>de</strong> humedad dan lugar a un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el peso <strong>de</strong>l terre<strong>no</strong>; los cambios <strong>de</strong>l<br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong> algu<strong>no</strong>s materiales pue<strong>de</strong>n dar lugar a procesos rápidos <strong>de</strong> meteorización,<br />

con el consigui<strong>en</strong>te efecto <strong>en</strong> <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong>l talud.<br />

− El agua conge<strong>la</strong>da durante el invier<strong>no</strong> pue<strong>de</strong> dar lugar a aperturas <strong>de</strong> discontinuida<strong>de</strong>s, como<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los cambios <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> que experim<strong>en</strong>ta, y a bloquear los conductos <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje<br />

increm<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> inestabilidad.<br />

− La escorr<strong>en</strong>tía superficial y <strong>la</strong> lluvia produc<strong>en</strong> <strong>la</strong> erosión externa <strong>de</strong> los materiales, sobre todo <strong>de</strong> los<br />

b<strong>la</strong>ndos.<br />

− El flujo <strong>de</strong>l agua bajo <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l talud pue<strong>de</strong> ocasionar <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong>l terre<strong>no</strong> y <strong>de</strong>l relle<strong>no</strong> <strong>de</strong><br />

fisuras y grietas, afectando también a <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> estabilidad.<br />

− En el caso <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s presiones intersticiales <strong>de</strong>l agua pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los materiales alcanc<strong>en</strong> el valor<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s presiones totales pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er lugar <strong>la</strong> licuefacción <strong>en</strong> materiales <strong>no</strong> cohesivos, al anu<strong>la</strong>rse <strong>la</strong>s<br />

presiones efectivas. Esto se produce bajo <strong>de</strong>terminadas circunstancias con solicitaciones dinámicas.<br />

− La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> los materiales que forman los talu<strong>de</strong>s pue<strong>de</strong> inducir cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

composición mineralógica <strong>de</strong> los mismos.<br />

En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> los talu<strong>de</strong>s se traduce <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> su estabilidad. En el caso<br />

<strong>de</strong> los macizos rocosos, <strong>la</strong> estabilidad se ve especialm<strong>en</strong>te afectada por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

discontinuida<strong>de</strong>s.<br />

4.5.1 Presiones intersticiales<br />

La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong>l talud da lugar a <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> presiones intersticiales que<br />

pue<strong>de</strong>n ser co<strong>no</strong>cidas a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> flujo establecida. La masa <strong>de</strong> suelo pue<strong>de</strong> quedar dividida <strong>en</strong><br />

dos zonas con presión intersticial negativa y positiva, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> separación <strong>en</strong>tre ambas el nivel<br />

freático <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> agua es igual a <strong>la</strong> atmosférica. Las presiones negativas ocurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

zona <strong>de</strong> capi<strong>la</strong>ridad, inmediatam<strong>en</strong>te superior al nivel freático. La pot<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta zona varía con el<br />

tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s, si<strong>en</strong>do mayor cuanto me<strong>no</strong>r es el tamaño <strong>de</strong> gra<strong>no</strong> (a excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

122


Capítulo 4 Estabilidad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s<br />

arcil<strong>la</strong>s). Las presiones intersticiales negativas increm<strong>en</strong>tan los esfuerzos efectivos, mejorando <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>de</strong> estabilidad; su medida se pue<strong>de</strong> llevar a cabo, por m<strong>en</strong>cionar algu<strong>no</strong>, con t<strong>en</strong>siómetros.<br />

G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estas presiones negativas <strong>no</strong> se toma <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>en</strong> los estudios <strong>de</strong><br />

estabilidad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s. El cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s presiones intersticiales es g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te complicado, pudi<strong>en</strong>do<br />

hacerse a partir <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> red <strong>de</strong> flujo obt<strong>en</strong>ido para el terre<strong>no</strong>, o a partir <strong>de</strong> medidas directas con<br />

piezómetros.<br />

Cuando el agua esta pres<strong>en</strong>te únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una superficie <strong>de</strong> discontinuidad o <strong>en</strong> una grieta <strong>de</strong>l talud,<br />

se pue<strong>de</strong>n asumir unas distribuciones <strong>de</strong> presiones sobre estos p<strong>la</strong><strong>no</strong>s que ayudan a resolver <strong>la</strong>s<br />

ecuaciones <strong>de</strong> equilibrio <strong>de</strong>l sistema. En ocasiones <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> agua pue<strong>de</strong> quedar caracterizada<br />

mediante el coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> presión intersticial (ru). Este coefici<strong>en</strong>te mi<strong>de</strong>, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, <strong>la</strong> altura<br />

alcanzada por el agua <strong>en</strong> un talud, vini<strong>en</strong>do dado por:<br />

u<br />

ru<br />

=<br />

γ ⋅ z<br />

Don<strong>de</strong>:<br />

u = presión intersticial<br />

γ = peso específico <strong>de</strong>l suelo<br />

z = profundidad consi<strong>de</strong>rada<br />

Para el caso <strong>de</strong> u = 0, ru= o.<br />

El máximo valor <strong>de</strong> ru se obti<strong>en</strong>e para el caso <strong>de</strong> talud totalm<strong>en</strong>te saturado. La v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización<br />

<strong>de</strong> ru <strong>en</strong> los cálculos <strong>de</strong> estabilidad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s estriba <strong>en</strong> su rápida asociación a una altura <strong>de</strong>terminada<br />

<strong>de</strong>l nivel freático.<br />

4.5.2 Resist<strong>en</strong>cia al corte <strong>de</strong> los materiales<br />

En muchos tipos <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> are<strong>no</strong>sos, gravas y <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rocas duras, <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s<br />

friccionantes y cohesivas <strong>no</strong> se v<strong>en</strong> afectadas <strong>en</strong> gran manera por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> agua, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

presión intersticial, y <strong>no</strong> el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> agua, <strong>la</strong> causa <strong>de</strong> esta reducción <strong>en</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

materiales. Por lo contrario, <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> cohesivos, el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> humedad pue<strong>de</strong> variar<br />

123


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> fricción y <strong>la</strong> cohesión. En <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> exist<strong>en</strong> diversas re<strong>la</strong>ciones y el<br />

ángulo <strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to inter<strong>no</strong> con <strong>la</strong> succión ligada a cada nivel <strong>de</strong> humedad. Conforme va estando el<br />

suelo seco, mayor es <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia. Esta es <strong>la</strong> razón por <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia<br />

que se efectúan lo son sobre muestras saturadas previam<strong>en</strong>te, a fin <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er valores conservadores <strong>en</strong><br />

cualquier caso.<br />

El comportami<strong>en</strong>to resist<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>saturados</strong> vi<strong>en</strong>e regido <strong>en</strong> gran medida por <strong>la</strong>s condiciones<br />

<strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje durante el proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga. Si <strong>la</strong> permeabilidad <strong>de</strong>l suelo es sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te baja (caso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s arcil<strong>la</strong>s) <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> agua que se g<strong>en</strong>era a medida que se produce <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga <strong>no</strong> se<br />

disipa, <strong>de</strong>bido a que el agua <strong>no</strong> ha t<strong>en</strong>ido el tiempo sufici<strong>en</strong>te para dr<strong>en</strong>ar. En ese caso, pue<strong>de</strong><br />

consi<strong>de</strong>rarse que el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong>l suelo permanece constante durante el proceso <strong>de</strong><br />

carga (condiciones <strong>no</strong> dr<strong>en</strong>adas). La presión <strong>de</strong> agua g<strong>en</strong>erada juega <strong>en</strong>tonces un papel importante a <strong>la</strong><br />

hora <strong>de</strong> estudiar <strong>la</strong> estabilidad a corto p<strong>la</strong>zo. El principio <strong>de</strong> los esfuerzos efectivos establecido por<br />

Terzaghi dice que <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un suelo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l esfuerzo efectivo (σ´) <strong>de</strong>finido como <strong>la</strong><br />

difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre el esfuerzo total aplicado al suelo y <strong>la</strong> presión <strong>de</strong>l agua.<br />

Por otra parte, si <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga se produce muy l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te o <strong>la</strong> permeabilidad <strong>de</strong>l suelo es<br />

alta, (ar<strong>en</strong>as) <strong>la</strong>s presiones <strong>de</strong> agua ti<strong>en</strong><strong>en</strong> tiempo para disiparse al mismo ritmo que se va aum<strong>en</strong>tando<br />

<strong>la</strong> carga y al final <strong>de</strong>l proceso el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> presiones <strong>de</strong> agua reman<strong>en</strong>te será prácticam<strong>en</strong>te nulo.<br />

En estas condiciones el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l esfuerzo efectivo coinci<strong>de</strong> con el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l esfuerzo total.<br />

Para que se puedan disipar <strong>la</strong>s presiones <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>be permitirse el flujo (dr<strong>en</strong>aje) <strong>de</strong>l agua. Se<br />

consi<strong>de</strong>ran condiciones dr<strong>en</strong>adas aquel<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> disipación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sobrepresiones <strong>de</strong> aguas<br />

g<strong>en</strong>erada por <strong>la</strong> carga es total. Lógicam<strong>en</strong>te, aún tratándose <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> poco permeables, a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo<br />

<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> estabilidad estarán <strong>de</strong>finidas por <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l suelo <strong>en</strong> condiciones dr<strong>en</strong>adas.<br />

4.6 Caracterización geotécnica<br />

El diseño <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s ha sufrido <strong>en</strong> los últimos años nuevos <strong>en</strong>foques. Por un <strong>la</strong>do ha aum<strong>en</strong>tado<br />

consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> altura alcanzada, por otro se han introducido condicionantes ambi<strong>en</strong>tales que<br />

suel<strong>en</strong> predominar sobre los estrictam<strong>en</strong>te económicos o geomecánicos. Aunque <strong>en</strong> rocas masivas<br />

sanas u homogéneam<strong>en</strong>te cem<strong>en</strong>tadas pue<strong>de</strong>n adoptarse talu<strong>de</strong>s prácticam<strong>en</strong>te verticales. Por otra parte<br />

124


Capítulo 4 Estabilidad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> rocas muy alteradas o <strong>suelos</strong> cohesivos, sobre todo <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> agua, <strong>la</strong> estabilidad exigirá<br />

talu<strong>de</strong>s tan rebajados que es obligado recurrir a cont<strong>en</strong>ciones o dr<strong>en</strong>ajes para limitar <strong>la</strong> ocupación <strong>en</strong><br />

p<strong>la</strong>nta.<br />

Los estudios <strong>de</strong> impacto ambi<strong>en</strong>tal pon<strong>en</strong> mucho énfasis <strong>en</strong> trincheras abiertas y talu<strong>de</strong>s suaves que<br />

favorezcan el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> vegetación, aunque con los actuales métodos <strong>de</strong> hidrosiembra y<br />

revegetación pue<strong>de</strong> llegarse a los 45° o superiores.<br />

Es necesario reco<strong>no</strong>cer que <strong>la</strong> información geotécnica disponible para el proyecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />

talu<strong>de</strong>s suele ser muy limitada. G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se exig<strong>en</strong> un son<strong>de</strong>o como mínimo por un corte <strong>de</strong> talud<br />

importante, salvo cuando se trata <strong>de</strong> u<strong>no</strong> <strong>de</strong> gran longitud. Por otra parte hay que reco<strong>no</strong>cer <strong>la</strong>s<br />

limitaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> geología <strong>de</strong> superficie para una <strong>de</strong>finición sufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> los macizos<br />

rocosos a cortar.<br />

La prospección geofísica es bastante útil para <strong>de</strong>terminar espesores <strong>de</strong> terre<strong>no</strong> suelto o alterado pero da<br />

muy limitada información respecto a <strong>la</strong>s características geo<strong>mecánica</strong>s y estructurales. Es frecu<strong>en</strong>te el<br />

empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> prospección sísmica para estudiar los cortes <strong>en</strong> roca. En principio habría que p<strong>en</strong>sar que,<br />

<strong>en</strong> un corte <strong>de</strong> cierto <strong>de</strong>sarrollo, lo lógico es prever diversas inclinaciones <strong>de</strong> talud, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong><br />

naturaleza <strong>de</strong>l terre<strong>no</strong>. No obstante los proyectos ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a unificar talu<strong>de</strong>s <strong>en</strong> cada corte, <strong>no</strong> solo por<br />

<strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> trazado, si<strong>no</strong> por <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición <strong>en</strong> p<strong>la</strong>nta, dibujo <strong>de</strong><br />

perfiles transversales, etc.<br />

Normalm<strong>en</strong>te los mayores problemas <strong>en</strong> fase <strong>de</strong> construcción se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> una incompleta<br />

caracterización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones hidrogeológicas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>no</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> zonas débiles, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />

asociadas al paso <strong>de</strong> fal<strong>la</strong>s, zonas muy fracturadas, etc. <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que suel<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>trarse <strong>la</strong>s<br />

inestabilida<strong>de</strong>s. Especial at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>be prestarse al marco geológico cuando es posible <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos fósiles o zonas pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te inestables. Por supuesto u<strong>no</strong> <strong>de</strong> los problemas mas<br />

difíciles es asignar valores <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s juntas por <strong>la</strong>s que pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>slizar cuñas o bloques.<br />

La <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> agua esperables <strong>en</strong> <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> un talud tropieza con gran<strong>de</strong>s<br />

dificulta<strong>de</strong>s, sobre todo por <strong>la</strong> estacionalidad <strong>de</strong> los mismos, con osci<strong>la</strong>ciones apreciables <strong>en</strong>tre épocas<br />

125


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

<strong>de</strong> lluvia o <strong>de</strong> sequía. Por otra parte hay que admitir que <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> u<strong>no</strong>s pocos <strong>en</strong>sayos<br />

puntuales, sobre muestras <strong>de</strong> son<strong>de</strong>os, difícilm<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> caracterizar <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

un macizo rocoso. Por otro <strong>la</strong>do, sería interesante excavar <strong>la</strong> parte c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l corte <strong>de</strong> un talud como<br />

fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> observación y <strong>en</strong>sayo a esca<strong>la</strong> real, con lo que se co<strong>no</strong>cerían los problemas antes <strong>de</strong> llegar al<br />

perfil <strong>de</strong>finitivo, pudi<strong>en</strong>do introducirse <strong>la</strong>s oportunas correcciones sobre <strong>la</strong>s previsiones <strong>de</strong> proyecto.<br />

Las modificaciones <strong>de</strong> un talud terminado suel<strong>en</strong> suponer apreciables movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> tierra, ya que el<br />

acceso y <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> maquinaria requiere amplias p<strong>la</strong>taformas <strong>de</strong> trabajo.<br />

4.6.1 Diseño <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s<br />

Aparte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variaciones <strong>en</strong> p<strong>la</strong>nta hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que rara vez el terre<strong>no</strong> admite una<br />

p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te única <strong>de</strong> talud, ya que <strong>la</strong>s zonas superiores suel<strong>en</strong> estar más sueltas (me<strong>no</strong>s <strong>de</strong>nsas) o<br />

alteradas. Por otra parte son frecu<strong>en</strong>te, sobre todo <strong>en</strong> formaciones sedim<strong>en</strong>tarias, <strong>la</strong>s alternancias <strong>de</strong><br />

niveles compet<strong>en</strong>tes con otros <strong>de</strong>gradables o b<strong>la</strong>ndos, lo cual llevaría a talu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> perfil mixto (Fig.<br />

4.11), rara vez contemp<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> proyecto (sobre todo por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> información estratigráfica) y<br />

re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te difíciles <strong>de</strong> construir.<br />

Figura 4.11 Perfil mixto por alternancia <strong>de</strong> capas <strong>de</strong> distintas formaciones.<br />

126


Capítulo 4 Estabilidad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s<br />

Normalm<strong>en</strong>te el proyecto <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s <strong>de</strong>be analizar <strong>la</strong> estabilidad fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s tipologías <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to<br />

más probables, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales son típicas <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />

− Deslizami<strong>en</strong>tos p<strong>la</strong><strong>no</strong>s (bloques, cuñas, etc.)<br />

− Deslizami<strong>en</strong>tos rotacionales<br />

− Vuelcos <strong>de</strong> estratos<br />

− Despr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> bloques<br />

− Flujo y co<strong>la</strong>das<br />

Sus características han sido m<strong>en</strong>cionadas <strong>en</strong> párrafos anteriores. U<strong>no</strong> <strong>de</strong> los problemas todavía <strong>no</strong><br />

resueltos es el <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> seguridad a exigir a los talu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> obras viales, lo<br />

cual está <strong>en</strong> parte asociado al tipo <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to y al sistema <strong>de</strong> cálculo. En principio podrían<br />

proponerse valores <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n sigui<strong>en</strong>te (Tab<strong>la</strong>, 3.1).<br />

Tab<strong>la</strong> 3.1 Factores <strong>de</strong> Seguridad para difer<strong>en</strong>tes obras viales (Rodríguez, O., 2000).<br />

Tipo <strong>de</strong> vía F<br />

Carreteras secundarias<br />

1.25<br />

Carreteras principales cuando <strong>la</strong><br />

inestabilidad supone un riesgo<br />

Mo<strong>de</strong>rado para los usuarios cuando<br />

el riesgo es elevado<br />

Ferrocarriles <strong>de</strong> alta velocidad<br />

Estos coefici<strong>en</strong>tes supon<strong>en</strong> que se está operando con valores <strong>de</strong> los parámetros resist<strong>en</strong>tes próximos a<br />

los característicos, lo cual es muy difícil <strong>de</strong> asegurar, salvo <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> análisis retrospectivo <strong>en</strong> los<br />

que pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminarse <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia real. Si <strong>la</strong> caracterización geo<strong>mecánica</strong> es <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

punto <strong>de</strong> vista geoestadístico parece razonable <strong>no</strong> adoptar coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> seguridad inferiores a 1.5.<br />

1.30<br />

1.35<br />

1.40<br />

127


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

4.6.1.1 Métodos empíricos<br />

Las c<strong>la</strong>sificaciones geo<strong>mecánica</strong>s pres<strong>en</strong>tan un consi<strong>de</strong>rable atractivo para estimar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong><br />

estabilidad <strong>de</strong> macizos rocosos <strong>en</strong> sus diversas aplicaciones a túneles, talu<strong>de</strong>s, cim<strong>en</strong>taciones, etc.<br />

Exist<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> índices como el Q <strong>de</strong> Barton y el RMR <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>ieawki, don<strong>de</strong> se han ext<strong>en</strong>dido<br />

para el caso <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s se pue<strong>de</strong> citar el Mining Rock Mass Rating (MRMR) <strong>de</strong> Laubscher<br />

(1977), <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por Haines y Terbrugge (1991), el Slope Mass Rating (SMR) <strong>de</strong> Romana (1985),<br />

etc. Detalles <strong>de</strong> los cuales se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> bibliografía.<br />

En g<strong>en</strong>eral estas c<strong>la</strong>sificaciones incluy<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> parámetros relevantes para <strong>la</strong> estabilidad como<br />

son:<br />

128<br />

− Resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> roca sana<br />

− Fracturación, expresado por el RQD<br />

− Número <strong>de</strong> familias <strong>de</strong> juntas<br />

− Espaciami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas<br />

− Naturaleza y estado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas<br />

− Ori<strong>en</strong>taciones estructurales<br />

− Condiciones hidrogeológicas y climáticas<br />

− Esfuerzos naturales<br />

− Grado <strong>de</strong> alteración<br />

− Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l método <strong>de</strong> excavación<br />

− Antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> inestabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación estudiada<br />

Otra aproximación empírica es <strong>la</strong> <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> observación <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s artificiales o naturales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

mismas formaciones geológicas <strong>en</strong> que se va a realizar el corte. Normalm<strong>en</strong>te se establece un marco<br />

geomorfológico sobre el que superpone factores locales como <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> agua, acci<strong>de</strong>ntes<br />

geológicos, etc.<br />

Por último hay que seña<strong>la</strong>r una fuerte t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a asignar talu<strong>de</strong>s medios o típicos a <strong>de</strong>terminadas<br />

formaciones geológicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que existe sufici<strong>en</strong>te experi<strong>en</strong>cia práctica. U<strong>no</strong> <strong>de</strong> los primeros int<strong>en</strong>tos<br />

fue el <strong>de</strong> Rico y Del Castillo (1976) para cuatro intervalos <strong>de</strong> altura <strong>de</strong>s<strong>de</strong> < 5 m hasta más <strong>de</strong> 15 m.<br />

Son también reco<strong>no</strong>cidas <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones para talu<strong>de</strong>s graníticos <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> Hong Kong (Brand<br />

& Hudson, 1982, m<strong>en</strong>cionado por Rodríguez, 2000). Es curioso como han ido variando los criterios<br />

con <strong>la</strong> sucesiva experi<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una inclinación única hasta una mo<strong>de</strong>ra consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> altura.


4.6.1.2 Talu<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> y roca b<strong>la</strong>nda<br />

Capítulo 4 Estabilidad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s<br />

La caracterización geotécnica <strong>no</strong> suele ser muy complicada salvo <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s condiciones<br />

hidrogeológicas. Exist<strong>en</strong> numerosos ábacos que facilitan <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> terre<strong>no</strong>s homogéneos (Taylor,<br />

Jambu, Hoek & Bray, etc.). En terre<strong>no</strong>s estratificados es habitual <strong>la</strong> simu<strong>la</strong>ción mediante elem<strong>en</strong>tos<br />

finitos. Sin embargo son muchos los factores que pue<strong>de</strong>n dar lugar a fallos <strong>en</strong> <strong>la</strong> obra:<br />

− Optimista evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>l agua freática<br />

− F<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> <strong>de</strong> rotura progresiva<br />

− Exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> superficies <strong>de</strong> rotura anteriores<br />

− Discontinuida<strong>de</strong>s asociadas a actividad tectónica o sísmica<br />

− Cambios <strong>la</strong>terales, fal<strong>la</strong>s, zonas <strong>de</strong> <strong>de</strong>bilidad, etc.<br />

La inestabilidad típica suel<strong>en</strong> ser <strong>de</strong> tipo rotacional, aunque <strong>en</strong> talu<strong>de</strong>s escarpados también es posible el<br />

<strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cuñas <strong>de</strong> pie. No es fácil <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> parámetros <strong>en</strong> arcil<strong>la</strong>s preconsolidadas o<br />

<strong>en</strong> materiales <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Los <strong>en</strong>sayos <strong>en</strong> condiciones sumergidas <strong>no</strong> suel<strong>en</strong> ser repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong><br />

materiales que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n una apreciable cohesión apar<strong>en</strong>te por capi<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong> estado <strong>no</strong> saturado.<br />

También son muy difíciles <strong>de</strong> evaluar los efectos <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> expansivos y co<strong>la</strong>psables.<br />

Los materiales cem<strong>en</strong>tados son también problemáticos <strong>de</strong> evaluar ya que <strong>la</strong> cem<strong>en</strong>tación suele<br />

distribuirse muy irregu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> forma difícil <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar mediante <strong>la</strong>s prospecciones<br />

conv<strong>en</strong>cionales.<br />

Aparte <strong>de</strong> <strong>la</strong> cem<strong>en</strong>tación carbonatada, exist<strong>en</strong> muchas formaciones <strong>en</strong> que el terre<strong>no</strong> posee<br />

consi<strong>de</strong>rable resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> yeso.<br />

4.7 Tipología y peligrosidad<br />

Existe una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong>tre los distintos tipos <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos y sus consecu<strong>en</strong>cias. Sin<br />

embargo, dicha <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia ha <strong>de</strong> matizarse y aparec<strong>en</strong> conceptos como los <strong>de</strong> riesgo y peligrosidad.<br />

En los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los talu<strong>de</strong>s hay una serie <strong>de</strong> factores que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias que<br />

pue<strong>de</strong>n originar. Dichos factores son:<br />

129


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

− La velocidad con que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> el f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong><br />

− El volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> material involucrado<br />

− La frecu<strong>en</strong>cia con que se produc<strong>en</strong> los movimi<strong>en</strong>tos<br />

La velocidad con que se produc<strong>en</strong> los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong>:<br />

− P<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l talud<br />

− Forma <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> rotura<br />

− Propieda<strong>de</strong>s físicas <strong>de</strong> los materiales<br />

Como consecu<strong>en</strong>cia existe una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes movimi<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong> velocidad con que se<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n. La gama <strong>de</strong> velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s osci<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre algu<strong>no</strong>s (mm/año) y<br />

varios (m/s), pudi<strong>en</strong>do c<strong>la</strong>sificarse los movimi<strong>en</strong>tos según su velocidad (Tab<strong>la</strong> 3.2).<br />

130<br />

Tab<strong>la</strong> 3.2 C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos según su velocidad (Schuster & Fleming, 1982).<br />

Concepto Velocidad<br />

Extremadam<strong>en</strong>te rápidos<br />

Muy rápidos<br />

Rápidos<br />

Mo<strong>de</strong>rados<br />

L<strong>en</strong>tos<br />

Extremadam<strong>en</strong>te l<strong>en</strong>tos<br />

10 m/s<br />

1 m/min<br />

1 m/día<br />

1 m/mes<br />

1 m/año<br />

≤ 1 cm/año<br />

El volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> material involucrado es variable y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se pueda <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un<br />

cierto tipo <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to. Exist<strong>en</strong> movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> 1 m 3 (<strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos, vuelcos) y otros que<br />

pue<strong>de</strong>n movilizar millones <strong>de</strong> m 3 (<strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> tras<strong>la</strong>ción, ava<strong>la</strong>nchas, etc.). La frecu<strong>en</strong>cia con<br />

que pue<strong>de</strong>n aparecer <strong>de</strong>terminados movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> repetitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s circunstancias que<br />

favorezcan <strong>la</strong>s inestabilida<strong>de</strong>s. Dichas circunstancias pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er un carácter cíclico u ocasional y<br />

t<strong>en</strong>er difer<strong>en</strong>te orig<strong>en</strong> (climáticas, sísmica, etc.).


Capítulo 4 Estabilidad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s<br />

Existe una interre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los conceptos <strong>de</strong> riesgo y peligrosidad re<strong>la</strong>tiva a los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los<br />

talu<strong>de</strong>s. El riesgo supone una inestabilidad <strong>de</strong>bida a <strong>de</strong>terminadas circunstancias. La peligrosidad<br />

consiste <strong>en</strong> evaluar <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> esa inestabilidad, a nivel huma<strong>no</strong> o material. No es fácil<br />

apreciar el nivel <strong>de</strong> riesgo para cada f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>. Normalm<strong>en</strong>te cuando coexist<strong>en</strong> varios tipos <strong>de</strong><br />

f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s, se tratará <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar el que t<strong>en</strong>ga mayor riesgo.<br />

El nivel <strong>de</strong> riesgo se ha <strong>de</strong> apreciar evaluando todos los parámetros <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> su estabilidad:<br />

topografía, discontinuida<strong>de</strong>s, hidrología, etc. También ha <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to,<br />

<strong>la</strong> trayectoria más probable y los antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona. Una apreciación completa <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> riesgo<br />

ha <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r varias observaciones <strong>de</strong>l posible f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> y siempre t<strong>en</strong>drá carácter subjetivo. Los<br />

niveles <strong>de</strong> riesgo se pue<strong>de</strong>n dividir <strong>en</strong> cuatro categorías: Riesgo débil, media<strong>no</strong> elevado y muy elevado.<br />

El establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> u<strong>no</strong> u otro nivel <strong>de</strong> riesgo ha <strong>de</strong> basarse <strong>en</strong> tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong> síntesis que facilit<strong>en</strong> y<br />

contempl<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma sistemática los difer<strong>en</strong>tes parámetros. La peligrosidad <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>en</strong> que<br />

pueda originarse el movimi<strong>en</strong>to. Aum<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que afecte a zonas urbanas, re<strong>de</strong>s<br />

viarias, etc. También <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> velocidad con que se produzca el movimi<strong>en</strong>to, y <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong><br />

involucrado. G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te existe una re<strong>la</strong>tiva interre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre estos tres aspectos. El seguimi<strong>en</strong>to<br />

permite analizar su evolución y proporciona una importante información sobre su peligrosidad.<br />

131


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

132


CAPÍTULO 5 CONCLUSIONES<br />

En el capítulo 2 se ha puesto <strong>de</strong> manifiesto una recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los aspectos principales <strong>de</strong>l<br />

comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> parcialm<strong>en</strong>te <strong>saturados</strong>. El orig<strong>en</strong> y cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fases constituy<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>l suelo han sido <strong>de</strong>scritas, indicándose <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sus interacciones <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> esfuerzos y<br />

el pot<strong>en</strong>cial actuante.<br />

Se ha puesto <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura para mejor compresión <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s<br />

asociados a <strong>la</strong> expansión y al co<strong>la</strong>pso. En el caso <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong>s expansivas <strong>la</strong> microestructura y su estado<br />

<strong>de</strong> esfuerzo son aspectos fundam<strong>en</strong>tales para el análisis <strong>de</strong> su comportami<strong>en</strong>to. También para los <strong>suelos</strong><br />

compactados <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>sempeña un papel fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> su comportami<strong>en</strong>to, si<strong>en</strong>do<br />

necesario co<strong>no</strong>cer a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución y ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>s uniones o<br />

<strong>en</strong><strong>la</strong>ces, <strong>la</strong>s agrupaciones y <strong>la</strong> forma con que actúa <strong>la</strong> succión <strong>en</strong> cada caso.<br />

Respecto a los cambios <strong>de</strong> humedad, se ha m<strong>en</strong>cionado <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> curva característica para<br />

los análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción succión–humedad <strong>de</strong>l suelo <strong>no</strong> saturado, y también sus aplicaciones para <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> otros parámetros <strong>de</strong>l suelo.<br />

Con refer<strong>en</strong>te al comportami<strong>en</strong>to mecánico <strong>de</strong>l suelo; <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia al corte crece <strong>de</strong> forma <strong>no</strong> lineal<br />

con el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión. Este hecho conduce a que <strong>la</strong>s expresiones exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad<br />

t<strong>en</strong>gan vali<strong>de</strong>z condicional a estrictos rangos <strong>de</strong> succión. Respecto a <strong>la</strong>s magnitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>formación <strong>de</strong>l<br />

suelo bajo succión, se ha m<strong>en</strong>cionado que están fuertem<strong>en</strong>te influidas por el estado <strong>de</strong> esfuerzo, por <strong>la</strong>s<br />

trayectorias <strong>de</strong> esfuerzo y humedad seguida, a<strong>de</strong>más por su puesto, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong>l suelo. Los<br />

parámetros elásticos <strong>de</strong>l suelo están también fuertem<strong>en</strong>te influidos por <strong>la</strong> succión.<br />

También se han <strong>de</strong>scrito los métodos para <strong>la</strong> evaluación <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

<strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión se realiza tanto por procedimi<strong>en</strong>tos mecánicos,<br />

como termodinámicos. Se han <strong>de</strong>scrito <strong>la</strong>s técnicas principales para <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> succión y<br />

sus compon<strong>en</strong>tes.


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> el capítulo 3, se ha revisado <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> humedad <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong> y su influ<strong>en</strong>cia sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>formación <strong>de</strong> bases,<br />

subbases y terrapl<strong>en</strong>es. Las propieda<strong>de</strong>s <strong>mecánica</strong>s <strong>de</strong> bases y terrapl<strong>en</strong>es se han discutido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

perspectiva <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to actual <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> compactados. Es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el<br />

comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos <strong>suelos</strong> introducir <strong>la</strong> succión <strong>de</strong>l agua como una variable <strong>de</strong> esfuerzo<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. Algunas cuestiones importantes re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> succión son: su valor inicial tras <strong>la</strong><br />

compactación, su influ<strong>en</strong>cia sobre el estado inicial <strong>de</strong> los esfuerzos y su papel para modificar <strong>la</strong> rigi<strong>de</strong>z<br />

(volumétrica y <strong>de</strong> corte), <strong>de</strong>formación reman<strong>en</strong>te y resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los materiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

obras carreteras. Todos estos aspectos se han discutido adoptando como refer<strong>en</strong>cia conceptos reci<strong>en</strong>tes<br />

para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r y formu<strong>la</strong>r al comportami<strong>en</strong>to constitutivo <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>.<br />

Un aspecto interesante es el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> criterios <strong>de</strong> compactación que conduzcan a un suelo<br />

es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te estable volumétricam<strong>en</strong>te fr<strong>en</strong>te a futuros cambios <strong>de</strong> humedad. La compactación por el<br />

<strong>la</strong>do seco ti<strong>en</strong>e siempre un riesgo asociado <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> volum<strong>en</strong>. Las <strong>en</strong>ergías <strong>en</strong> tor<strong>no</strong> al Proctor<br />

Normal <strong>no</strong> evitan <strong>en</strong> muchos casos el co<strong>la</strong>pso al hume<strong>de</strong>cer. Las <strong>en</strong>ergías cercanas al Proctor<br />

Modificado sobre <strong>suelos</strong> arcillosos conduc<strong>en</strong> con frecu<strong>en</strong>cia a condiciones <strong>de</strong> expansión. Son más<br />

seguros los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> humedad óptimos e incluso superiores. Un bu<strong>en</strong> criterio práctico <strong>de</strong>be<br />

especificar tanto <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad como <strong>la</strong> humedad a partir <strong>de</strong> una caracterización previa mediante <strong>en</strong>sayos.<br />

A modo <strong>de</strong> síntesis, se consi<strong>de</strong>ra oportu<strong>no</strong> <strong>de</strong>stacar que <strong>la</strong> concepción y ejecución <strong>de</strong> un relle<strong>no</strong><br />

compactado <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser contemp<strong>la</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva global, com<strong>en</strong>zando por t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los<br />

materiales disponibles <strong>en</strong> el <strong>en</strong>tor<strong>no</strong>, y los medios <strong>de</strong> puesta <strong>en</strong> obra. El proyecto <strong>de</strong>l terraplén t<strong>en</strong>drá <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta esas circunstancias, adoptando <strong>la</strong>s soluciones oportunas para que el producto final obt<strong>en</strong>ido<br />

cump<strong>la</strong> los objetivos perseguidos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con su estabilidad, <strong>de</strong>formabilidad y durabilidad.<br />

En el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>bores a ejecutar, quizá <strong>la</strong> compactación es <strong>la</strong> <strong>de</strong> mayor trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, pues influye<br />

<strong>de</strong>cisivam<strong>en</strong>te tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong>l producto obt<strong>en</strong>ido, como <strong>en</strong> los r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos y eco<strong>no</strong>mía<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> obra. A su vez <strong>la</strong> compactación <strong>de</strong>be ser analizada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva global, que t<strong>en</strong>ga <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> gran interre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los distintos factores, tales como son el tipo <strong>de</strong> material, <strong>la</strong><br />

maquinaria, <strong>la</strong> humedad inicial, <strong>la</strong> climatología.<br />

134


Capítulo 5 Conclusiones<br />

Por otra parte, el gran crecimi<strong>en</strong>to que sin duda va a t<strong>en</strong>er el empleo <strong>de</strong> los <strong>de</strong><strong>no</strong>minados materiales<br />

marginales, y otros <strong>de</strong> características también especiales, quizá sea necesario hacer un esfuerzo<br />

institucional <strong>en</strong> estudiar un número significativo <strong>de</strong> esas obras, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> proyecto hasta su<br />

posterior ejecución, control y auscultación postconstructiva, con objeto <strong>de</strong> evaluar a medio y <strong>la</strong>rgo<br />

p<strong>la</strong>zo <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia conseguida y los resultados obt<strong>en</strong>idos, que bi<strong>en</strong> podrían formar parte <strong>de</strong> una<br />

<strong>de</strong>seable futura guía técnica, g<strong>en</strong>eral o específica.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, se ha pres<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> material para <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> un talud, así como<br />

los tipos <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos y los factores que los originan, haci<strong>en</strong>do hincapié <strong>en</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l agua.<br />

Se m<strong>en</strong>cionaron algu<strong>no</strong>s métodos para resolver los problemas <strong>de</strong> estabilidad. Según <strong>la</strong> hipótesis que se<br />

utilice para hacer el problema <strong>de</strong>terminado. El método <strong>de</strong> Bishop y el <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuña son sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

precisos y se recomi<strong>en</strong>dan para su empleo práctico, especialm<strong>en</strong>te cuando los cálculos se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> realizar<br />

a ma<strong>no</strong>. Cuando se dispone <strong>de</strong> computadoras electrónicas, el ing<strong>en</strong>iero pue<strong>de</strong> utilizar el método más<br />

sofisticado (Lambe & Whitman, 1968). Los mayores errores <strong>en</strong> los problemas <strong>de</strong> estabilidad se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> a <strong>la</strong><br />

selección <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión intersticial y <strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia. El error asociado con el método<br />

<strong>de</strong> cálculo, <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 10 % respecto al factor <strong>de</strong> seguridad calcu<strong>la</strong>do por los mejores métodos<br />

disponibles, es pequeño si se compara con el correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong><br />

resist<strong>en</strong>cia. Esta es <strong>la</strong> razón por <strong>la</strong> cual se utiliza un factor <strong>de</strong> seguridad respecto a <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong><br />

resist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los problemas <strong>de</strong> estabilidad.<br />

Como líneas futuras <strong>de</strong> investigación, se ti<strong>en</strong>e como objetivo g<strong>en</strong>eral, reunir el estado <strong>de</strong>l arte sobre el<br />

control <strong>de</strong> succión <strong>en</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>, así como estudiar el comportami<strong>en</strong>to hidro–mecánico <strong>de</strong><br />

estos <strong>suelos</strong> asociados a los cambios <strong>de</strong> succión y esfuerzo, con ello crear un marco conceptual<br />

accesible para los ing<strong>en</strong>ieros geotécnicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong>. Actualm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>la</strong> investigación profundiza <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> una base teórica con<br />

nuevos co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to resist<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>formación e hidráulico <strong>de</strong> estos <strong>suelos</strong>. Este<br />

estudio se llevaría a cabo a través <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes procedimi<strong>en</strong>tos:<br />

− Observación directa <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l suelo o construcciones cim<strong>en</strong>tadas sobre ellos,<br />

mediante instrum<strong>en</strong>tación y <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> campo, <strong>de</strong>terminándose los parámetros necesarios para los<br />

análisis.<br />

135


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

− Realización <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorio, procurando reproducir los f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>s reales y analizando <strong>la</strong><br />

influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados parámetros <strong>de</strong>l suelo <strong>en</strong> su comportami<strong>en</strong>to. Es necesario con<br />

frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r nuevos equipos <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio que permitan el control <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayo<br />

o <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> los parámetros más significativos.<br />

− E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to que permitan pre<strong>de</strong>cir, con cierta fiabilidad<br />

y a partir <strong>de</strong>l me<strong>no</strong>r número posible <strong>de</strong> parámetros obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorio, <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong>l suelo<br />

a <strong>la</strong>s solicitaciones a <strong>la</strong>s que se vea sometido.<br />

La re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre estos procedimi<strong>en</strong>tos es c<strong>la</strong>ve, ya que es necesario que los resultados <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los<br />

constitutivos reproduzcan fielm<strong>en</strong>te el comportami<strong>en</strong>to real <strong>en</strong> campo o <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorio.<br />

136


REFERENCIAS<br />

Abdrabbo, F.M., El Hansy R.M., and Hamed, K.M. (2000). Col<strong>la</strong>psibility on Egypti<strong>en</strong> loess soil. In H. Rahardjo,<br />

D.G. Toll and E.C. Leong (eds.) Proc. Of the Asian Conf. on Unsaturated Soils, Singapore, Rotterdam,<br />

Balkema: 595-600.<br />

Abelev, I.M. (1975). Compacting loess soils in the USSR. Symp. on Ground Treat. by Deep Comp.,<br />

Géotechnique, vol. 25, No.1: 79-82.<br />

Aitchison, G.D. and Donald, I.B. (1956). Effective stresses in unsaturated soils. Proc. 2on Aus.–New Zeal. S.M.<br />

Conf., Christchurch: 192-199.<br />

Aitchison, G.D. and Bishop, A.W. (1960). Discussion in Pore pressure and suction in soil. 150. London:<br />

Butterworths.<br />

Aitchison, G.D. & Woodburn, J.A. (1969). Soil suction foundation <strong>de</strong>sign. Proc. 7 th I.C.S.M.F.E., México, Vol.<br />

2: 1-8.<br />

Aitchison, G.D. (1973). Proc. 8 th IMFE, Moscú, G<strong>en</strong>eral Report session 4, vol. 3: 161-190<br />

Alonso, E.E., G<strong>en</strong>s, A., and Hight, D.W. (1987) Special problem soils. G<strong>en</strong>eral report. In proceedings of the 9 th<br />

European Confer<strong>en</strong>ce on Soil Mechanics and Foundation Engineering, Dublin, Vol. 3: 1087-1146.<br />

Alonso, E.E., G<strong>en</strong>s, A., Josa, A. (1990). A constitutive mo<strong>de</strong>l for partially saturated soils. Géotechnique 40, No.<br />

3: 405-430.<br />

Alonso,E.E., G<strong>en</strong>s, A. and Josa, A. (1992). Mo<strong>de</strong>lling the behaviour of compacted soil upon wetting. Raúl<br />

Marsal Volume, S.M.M.S., México: 207-223<br />

Alonso, E.E., A. Josa y A. G<strong>en</strong>s (1993) Mo<strong>de</strong>lling the behaviour of compacted soils. Unsaturated Soils. Geotech.<br />

Special Publication, ASCE, 39: 103-114.<br />

Alonso, E.E. (1998). Suction and moisture regimes in road way bases and subgra<strong>de</strong>s. International symposium<br />

on pavem<strong>en</strong>t and subgra<strong>de</strong>s, Granada: 57-104.<br />

Aya<strong>la</strong>, C. (1984). Análisis y propuesta <strong>de</strong> estabilización <strong>de</strong> un posible <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> yesos <strong>en</strong> Lodosa,<br />

Navarra. SEMR, VIII Simposio Nacional. Reco<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> macizos rocosos. Madrid.<br />

Bar<strong>de</strong>n, L. (1965). Consolidation of compacted and unsaturated c<strong>la</strong>ys. Géotechnique, 15 (3): 267-286.<br />

Bar<strong>de</strong>n, L. & Si<strong>de</strong>s, G.R. (1970). Engineering behaviour and structure of compacted c<strong>la</strong>y. J. SMFE, ASCE, 96,<br />

(SM4): 1171-1201.<br />

Barrera, M. (2002). Estudio experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to hidro–mecánico <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> co<strong>la</strong>psables. Ph.D.<br />

tesis, Universidad Politécnica <strong>de</strong> Cataluña, España.<br />

Barrow, G.M. (1961). Physical–chemistry. New York, McGraw-Hill.<br />

Bishop, A.W and Eldin, G. (1950). Undrained triaxial test on saturated sand and their significant in the g<strong>en</strong>eral<br />

theory of shear str<strong>en</strong>gth. Géotechnique, Vol. 2: 12-22.<br />

Bishop, A.W. (1959). The principle of effective stress. Teknik Ukeb<strong>la</strong>d, 39: 859-863.<br />

Bishop, A.W., Alpan, I., Blight, G.E. and Donald, I.B. (1960). Factors controlling the str<strong>en</strong>gth of partly saturated<br />

cohesive soils. Res. Conf. on Str<strong>en</strong>gth of Cohesive Soils, Boul<strong>de</strong>r: 503-532.<br />

Bishop, A.W. and Donald, I.B. (1961). The experim<strong>en</strong>tal study of partly saturated soil in triaxial apparatus. In<br />

Proceedings of the 5 th International Confer<strong>en</strong>ce on Soil Mechanics and Foundation Engineering, Paris.<br />

Vol. 1: 13-21<br />

Bishop, A.W. y Blight, G.E. (1963). Some aspects of effective stress in saturated and unsaturated soils.<br />

Géotechnique 13, No 3: 177-197.<br />

Blight, G.E. (1965). A study of effective stress for volume change, in Moisture equilibria and moisture changes<br />

in soils b<strong>en</strong>eath covered areas. Sidney Butterworths: 259-269.<br />

Booth, A.R. (1975). The factors influ<strong>en</strong>cing col<strong>la</strong>pse settlem<strong>en</strong>t in compacted soils. Proc. 6 th Reg. Conf. for<br />

Africa on S.M.F.E., Durban, Vol. 1: 57-63.


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

Brackley, I.J.A. (1973). Swell pressure and free swell in compacted c<strong>la</strong>y. Proc. 3th I.C.E.S. Haifa, Israel, Vol. 1:<br />

169-176.<br />

Brackley, I.J.A. (1975). A mo<strong>de</strong>l of unsaturated c<strong>la</strong>y structure and its application to swell behaviour. 6 th Reg.<br />

Conf. for Africa on SMFE, Durban, Vol. 1: 71-78.<br />

Brown, S.F. (1996). Soil mechanics in pavem<strong>en</strong>t <strong>en</strong>gineering. Geotechnique, 46, No.3:383-429.<br />

Bruijn, C.M. (1973). Moisture redistribution and soil movem<strong>en</strong>ts at Vere<strong>en</strong>ing (Transvaal). Proc. 3 rd ICES,<br />

Haifa-Israel: 279-288.<br />

Brull, A. (1980). Caracteristiques Mechaniques <strong>de</strong>s sols <strong>de</strong> fondation <strong>de</strong> Chausses <strong>en</strong> fonction <strong>de</strong> leur etat<br />

d´humidite et compacite. Int. Conf. Compaction, Paris, 1 : 113-118.<br />

Bull, W.B. (1964). Alluvial fans and near–surface subsi<strong>de</strong>nce in western Fres<strong>no</strong> Country, California. Geol.<br />

Survey Professional Paper 437-A, Washington: 71.<br />

Ch<strong>en</strong>, F.H. (1973). The basic physical property of expansive soils. Proc. 3 rd ICES, Haifa: 17-25.<br />

Collins, K., McGown, A. and Bar<strong>de</strong>n, L. (1973). Microstructural features of some Israeli expansive soils. Proc.<br />

3 rd ICES, Haifa: 27-34.<br />

Cox, D.W. (1978). Volume change of compacted c<strong>la</strong>y fill. C<strong>la</strong>y fill, London, ICE: 79-86.<br />

Croney, D. and Coleman, J.D. (1961). Pore pressure and suction in soil. Pore Pressure and Suction in Soils,<br />

Butterworths: 31-37.<br />

Cui, Y. And De<strong>la</strong>ge, P. (1996). Yielding and p<strong>la</strong>stic behaviour of an unsaturated compacted silt. Géotechnique,<br />

46 (2): 291-311.<br />

Cundall, P.A. and Strack, O.D.L. (1979). A discrete numerical mo<strong>de</strong>l for granu<strong>la</strong>r assemblies. Gotéchnique, Vol.<br />

29, No. 1: 47-65.<br />

Custodio, E. & L<strong>la</strong>mas, M.R.(1976). Hidrología subterránea. Barcelona, Ed. Omega.<br />

De<strong>la</strong>ge, P., Suraj <strong>de</strong> Silva, G.P.R. De Laure, E. (1987). Un <strong>no</strong>uvel appareil triaxial pour les sols <strong>no</strong>n-satures. In<br />

Proceedings of the 9 th European Confer<strong>en</strong>ce on Soil Mechanics and Foundation Engineering, Dublin,<br />

Vol. 1: 25-28.<br />

De<strong>la</strong>ge, P. (1989). Co<strong>la</strong>pso <strong>de</strong> un terraplén mas compactado. Simposio sobre el agua y el terre<strong>no</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

infraestructuras viarias. Torremoli<strong>no</strong>s. SEMS: 235-240.<br />

De<strong>la</strong>ge, P., Howat, M.D. & Cui, Y.J. (1998). The re<strong>la</strong>tionship betwe<strong>en</strong> suction and swelling properties in a<br />

heavily compacted unsaturated c<strong>la</strong>y. Engineering Geology, 50: 31-48.<br />

Delgado A. (1986). Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s trayectorias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s arcil<strong>la</strong>s expansivas y <strong>de</strong> los <strong>suelos</strong><br />

co<strong>la</strong>psables <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio y <strong>en</strong> el terre<strong>no</strong>. Tesis Doctoral, Universidad <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong>.<br />

Dhowian, A., Youssef A. and Erol A.O. (1965). Swelling soil problems in Saudi Arabia. Proc. 6 th ICES, Nueva<br />

Delhi: 17-22.<br />

Didier, G., Kaster, R. and Bor<strong>de</strong>au, Y. (1980). New cell for study of swelling soils. Proc. 4 th ICES, D<strong>en</strong>ver<br />

Colorado, vol. 1: 18-33.<br />

Dine<strong>en</strong>, K. (1997). The influ<strong>en</strong>ce of soil suction on compressibility and swelling. PhD Thesis, University of<br />

London.<br />

Dudley, A. (1970). Review of col<strong>la</strong>psing soils. Journal of the Soil Mechanics and Foundations Division. Proc. Of<br />

the American Society of Civil Engineer.<br />

Edil, T.B. and Motan, E.S. (1984). Laboratory evaluation of soil suction compon<strong>en</strong>ts. Geot. Test. J., Vol. 7, No.<br />

4: 173-181.<br />

Edris, E.V. y R.L. Lytton (1977). Dynamic properties of fine grained soils. 9 th Int. Soil Mach. AndFound. Engng.<br />

2: 217-224.<br />

Escario, V. (1980). Suction controlled p<strong>en</strong>etration and shear test. In Proceedings of the 4 th International<br />

Confer<strong>en</strong>ce on Expansive Soils, D<strong>en</strong>ver, Vol. 2: 781-797.<br />

Escario, V. and Sáez, J. (1986). The shear str<strong>en</strong>gth of partly saturated soils. Géotechnique 36, No. 3: 453-456.<br />

Escario, V. (1986). Materiales para construcción <strong>de</strong> terrapl<strong>en</strong>es. Simposio sobre Terrapl<strong>en</strong>es, Pedrapl<strong>en</strong>es y<br />

Otros Relle<strong>no</strong>s, Madrid: 123-175.<br />

Escario, V. and Sáez, J. (1987). The shear str<strong>en</strong>gth un<strong>de</strong>r high suction values. Writt<strong>en</strong> discussion. Session 5,<br />

Proc. 9 th European Conf. On Soil Mech. And Fdn. Eng., Vol. 3. Balkema, Dublin: 1157.<br />

138


Refer<strong>en</strong>cias<br />

Escario, V. and Juca, J.F.T. (1989). Str<strong>en</strong>gth and <strong>de</strong>formation of partly saturated soils. Proc. 12 th ICSMFE, Rio<br />

<strong>de</strong> Janeiro, Vol. 1: 43-46.<br />

Escario, V. (1990) Str<strong>en</strong>gth and <strong>de</strong>for-mation testing of soils un<strong>de</strong>r controlled suction. Colloque surles sols <strong>no</strong>n<br />

saturés. EPCF. Lausanne.<br />

Fredlund, D.G. (1975). A diffused air volume indicator of soils un<strong>de</strong>r high suction values. Writt<strong>en</strong> discussion.<br />

Session 5, Proc. 9 th European Conf. On Soil Mech. and Fdn. Eng., Vol. 3. Balkema, Dublin: 1157.<br />

Fredlud, D.G. y Morg<strong>en</strong>stern, N.R. (1976). Constitutive re<strong>la</strong>tions for volume change in unsaturated soils. Can.<br />

Geotech. J. 13, No 3: 261-276.<br />

Fredlud, D.G. y Morg<strong>en</strong>stern, N.R. (1977). Stress state variables for unsaturated soils. J. Geotech. Div. A.S.C.E.<br />

103, GT5: 447-466.<br />

Fredlud, D.G., Morg<strong>en</strong>stern, N.R., and Widger, R.A. (1978). The shear str<strong>en</strong>gth of unsaturated soils. Canadian<br />

Geotechnical Journal. 15, No. 3: 313-321.<br />

Fredlund, D.G. (1979). Appropriate concepts and tech<strong>no</strong>logy for unsaturated soils. Can. Geotech. J. 16 No 1:<br />

121-139.<br />

Fredlund, D.G. and Rahardjo, H. (1985). Theorical context for un<strong>de</strong>rstanding unsaturated residual soil<br />

behaviour. Proc. 1 st Int. Conf. on Geomech. in Tropical, Lateritic and Saprolitic, Brasilia, 1: 295-306.<br />

Fredlund, D.G., Rahardjo, H. and Gan, J.K.M. (1987). Nonlinearity of str<strong>en</strong>gth <strong>en</strong>velope for unsaturated soils.<br />

Proc. 6 th Int. Conf. Expansive Soils, New Delhi: 49-54.<br />

Fredlund, D.G. and Rahardjo, H. (1993). Soil mechanics for unsaturated soils. John Wiley & Sons, INC., New<br />

York.<br />

Frydman, S. and Samocha, Y. (1984). Laboratory studies on Israeli for reservoir embankm<strong>en</strong>t <strong>de</strong>sign. Proc. 5 th<br />

ICES, A<strong>de</strong><strong>la</strong>ida, South Australia. 94-99.<br />

Fung, Y.C. (1965). Foundations of solid mechanics. Pr<strong>en</strong>tice-Hall Inc. Englewood Clifs. New Jersey.<br />

Fung, Y.C. (1969). A first course in continuo mechanics. Pr<strong>en</strong>tice-Hall Inc. Englewood Clifs. New Jersey.<br />

Gan, J.K.M., Fredlund, D.G. and Rahardjo, H. (1988). Determination of the shear str<strong>en</strong>gth of unsaturated soils.<br />

Can. Geotech. J., 25: 500-510.<br />

G<strong>en</strong>s, A. (1995). Constitutive mo<strong>de</strong>lling. Application to compacted soils. 1st Int. Conf. on Unsaturated Soils,<br />

Paris, 1995.<br />

G<strong>en</strong>s, A., Alonso, E.E., Suriol, J. & Lloret, A. (1995). Effect of structure on the volumetric behaviour of a<br />

compacted soil. Proc. 1 st Int. Conf. On Unsaturated Soils, Paris. E.E. Alonso and P. De<strong>la</strong>ge (eds.),<br />

Balkema / Presses <strong>de</strong>s Ponts et Chaussées, 1: 83-88.<br />

G<strong>en</strong>s, A. & Romero, E. (2000). Ensayos <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio. Simposio sobre geotécnia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s infraestructuras <strong>de</strong>l<br />

transporte. Barcelona: 17-43.<br />

Gibbs, H.J., Hilf, J.W., Holtz, W.G. and Walker, F.C. (1960). The str<strong>en</strong>gth of cohesive soils. Research Conf. on<br />

Shear Str<strong>en</strong>gth of Cohesive Soils, Boul<strong>de</strong>r, Colorado: 33-162.<br />

Gili, J. A. (1988). Mo<strong>de</strong>lo microestructural para medios granu<strong>la</strong>res <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. E.T.S. <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros <strong>de</strong><br />

Cami<strong>no</strong>s, Canales y Puertos, U.P.C., Tesis Doctoral, Barcelona.<br />

Gokhale, K.V.G.K. and Swaminathan, E. (1973). Accelerated stabilization of expansive soils. Proc. 3 rd ICES,<br />

Haifa: 35-41.<br />

Gromko, G.J. (1974). Review of expansive soils. Journal of the Geot. Eng. Div. A.S.C.E., Vol. 100 GT6: 667-<br />

6687.<br />

Harrison, B.A. and Blight, G.E. (2000). A comparison of in-situ soil suction measurem<strong>en</strong>ts. In H. Rahardjo, D.G.<br />

Toll and E.C. Leong (eds.) Proc. Of the Asian Conf. on Unsaturated soils, Singapore, Rotterdam,<br />

Balkema: 281-285.<br />

Head, K.H. (1982) Manual of soil <strong>la</strong>boratory testing. P<strong>en</strong>tech Press. 2.<br />

Hecht, E. (1987). Optics. Addison-Wesley Publishing Company. Reading, Massachusetts, 2 nd ed.<br />

H<strong>en</strong>kel, D.J. ( 1960). The re<strong>la</strong>tionships betwe<strong>en</strong> the effective stresses and water cont<strong>en</strong>t in saturated c<strong>la</strong>ys.<br />

Géotechnique, Vol. 10 No. 2<br />

Hilf, J.W. (1956). An investigation of pore-water pressure in compacted cohesive soils. PhD Thesis. Technical<br />

Memo No. 654, United Stated Bureau of Rec<strong>la</strong>mation, D<strong>en</strong>ver.<br />

139


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

Holtz, W.G. (1980). Public awar<strong>en</strong>ess of home built on shrink-swell soils. Proc. 4 th ICES, D<strong>en</strong>ver, Colorado, No.<br />

1: 617-638.<br />

Holubec, I. (1966). The yielding of cohesionless soils. Ph.D. Thesis, University of Waterloo.<br />

Houston, W.N., Mahmoud, H.H. and Houston, S.L. (1993). A <strong>la</strong>boratory procedure for partial-wetting col<strong>la</strong>pse<br />

<strong>de</strong>termination. In S.L. Houston and W.K. Wray (eds.) Unsaturated Soils Geotechnical Special<br />

Publications, ASCE, No 39, Dal<strong>la</strong>s: 54-63.<br />

Houston, S.L., Mahmoud, H.H. and Houston, W.N. (1995). Down-hole col<strong>la</strong>pse test system. J. Geotech. Engrg.,<br />

ASCE, 121(4): 341-349.<br />

J<strong>en</strong>ning, J.E.B. and Bur<strong>la</strong>nd, J.B. (1962). Limitations to the use of effective stress in partly saturated soils.<br />

Géotechnique 12, No 2: 125-144.<br />

J<strong>en</strong>ning, J. and Knight, K. (1975). A gui<strong>de</strong> to construction on or with materials exhibiting additional settlem<strong>en</strong>t<br />

due to col<strong>la</strong>pse of grain structure. Sixth Reg. Conf. for Africa on Soil Mechanics and Foundation<br />

Engineering, Durban, South Africa.<br />

Jiménes Sa<strong>la</strong>s, J.A. (1958). Compacted c<strong>la</strong>y: Engineering behaviour discussion. J. of Soil Mech. and Found.<br />

Div., ASCE, vol. 84: 746-753<br />

Jiménez Sa<strong>la</strong>s, J.A., Justo, J.L., Romana, M. y Faraco, C. (1973). The col<strong>la</strong>pse of gypseus silts and c<strong>la</strong>ys of low<br />

p<strong>la</strong>sticity in arid and semiarid climates. Proc. 8 th I.C.S.M.F.E., Moscú : 161-190.<br />

Jiménez Sa<strong>la</strong>s, J.A. (1986). Engineering geological aspects of foundations in soils. G<strong>en</strong>eral Report, Proc. 5 th<br />

Congres Int. Asoc. Eng. Geot., Bue<strong>no</strong>s Aires.<br />

Jin, M.S., K.W. Lee y W.D. Kovacs (1994). Seasonal variation of resili<strong>en</strong>t modulus of subgra<strong>de</strong> soils. Jnl.<br />

Transp. Engng. 120, 4: 603-616.<br />

Jones, D.R. and Holtz, W.G. (1973). Expansive soils. The hid<strong>de</strong>n disaster. Civil Eng., Vol. 43, No. 8: 49-51.<br />

Johnson, L.D. (1980). Field test suctions on expansive soil. Proc. 4 th ICES, D<strong>en</strong>ver, Colorado: 262-283.<br />

Josa, A. (1988). Un mo<strong>de</strong>lo e<strong>la</strong>stoplástico para <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong>. Ph.D. Tesis, Universidad Politécnica <strong>de</strong><br />

Cataluña. Barcelona.<br />

Justo, J.L. and Saetersdal, R. (1979). Desing parameters for special soil condition. Proc. 7 th ECSMFE, Brighton,<br />

Vol. 5: 127-158.<br />

Justo, J.L., Delgado, A. and Ruiz, J. (1984). The influ<strong>en</strong>ce of stress-path in the col<strong>la</strong>pse-swelling of soils at the<br />

<strong>la</strong>boratory. Proc. 5 th Int. Conf. Expansive Soils, A<strong>de</strong><strong>la</strong>i<strong>de</strong>: 67-71.<br />

Juang, C.H. and Holtz, R.D. (1986). Fabric, pore size distribution and permeability of sandy soils. J. of the Geot.<br />

Eng. Div., ASCE, vol. 112, GT9: 855-868.<br />

Kitamura, R. (1981). A mechanical mo<strong>de</strong>l of particu<strong>la</strong>te material based on stochastic process. Soils and Foun.,<br />

vol. 2: 63-98.<br />

Laliberte, G.E., A.T. Corey y R.H. Brooks (1966). Properties of unsaturated media. Hydrology paper 17.<br />

Colorado State University.<br />

Lambe, T.W. (1958). The structure of compacted c<strong>la</strong>y. Jnl. of the Soil Mech. and Foundn. Div ASCE, 84 (SM2):<br />

10-34.<br />

Lambe, T.W. and Whitman, R.V. (1959). The role of the effective stress in the behaviour of expansive soils.<br />

Quart. Of the Colo. Sch. Of Mines, Vol. 54 (4): 33-66<br />

Lambe, T.W. (1960a). A mechanistic picture of shear str<strong>en</strong>gth in c<strong>la</strong>y. Research Conf. on Shear Str<strong>en</strong>gth of<br />

Cohesive Soils, Boul<strong>de</strong>r, Colorado: 555-580.<br />

Lambe, T.W. and Whitman, R.V. (1968). Soil Mechanics. John Wiley, New York.<br />

Lawton, E.C., Fragaszy R.J. and Hardcastle, J.H. (1989). Col<strong>la</strong>pse of compacted C<strong>la</strong>yey sand. Journal of<br />

Geotechnical Engineering, Vol. 115, No 9.<br />

Lawton, E.C., Fragaszy R.J. and Hardcastle, J.H. (1991). Stress ratio effects on col<strong>la</strong>pse of compacted c<strong>la</strong>yey<br />

sand. Journal of Geotechnical Engineering, ASCE, Vol. 115, No 5: 714-730.<br />

Lee, H.C. and Wray W.K. (1992). Evaluation of soil suction instrum<strong>en</strong>ts. Proc. 7 th International Confer<strong>en</strong>ce on<br />

Expansive Soils, Dal<strong>la</strong>s: 307-312.<br />

Lee, H.C. and Wray W.K. (1995). Techniques to evaluate soil suction – A vital unsaturated soil variable. In E.E.<br />

Alonso and P. De<strong>la</strong>ge (eds.) Proc. 1 st Int. Conf. on Unsaturated Soils, Paris, Balkema / Presses <strong>de</strong>s Ponts<br />

et Chaussées, 2: 615-622.<br />

140


Refer<strong>en</strong>cias<br />

Li<strong>de</strong>, D.R. and Fre<strong>de</strong>rikse, H.P.R. (1997). CRC Handbook of chemistry and physics. A ready-refer<strong>en</strong>ce book of<br />

chemical and physical data. CRC Press, New York.<br />

Lloret, A. (1982). Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>formacional <strong>de</strong>l suelo <strong>no</strong> saturado bajo condiciones dr<strong>en</strong>adas y <strong>no</strong><br />

dr<strong>en</strong>adas. Tesis Doctoral, Universidad Politécnica <strong>de</strong> Catalunya.<br />

Lloret, A. y E.E. Alonso (1985). State surfaces for partially saturated soils. Proc. 11th Int. Conf. Soil Mech. Fdn.<br />

Engng. San Francisco, 2: 557-562.<br />

Maswoswe, J. (1985). Stress path for compacted soil during col<strong>la</strong>pse due to wetting. Ph.D. Thesis, Imperial<br />

college, London.<br />

Marsal, R.J. (1979). Análisis <strong>de</strong> co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>tos sobre <strong>suelos</strong> cohesivos compactados. G<strong>en</strong>eral Report. Proc. 6 th<br />

Pan–Am. Conf. on SMFE, Lima, Vol.1: 143–222.<br />

Matyas, E.L. y Radhakrishna, H.S. (1968). Volume change characteristics of partially saturated soils.<br />

Géotechnique, 18, No 4: 432-448.<br />

May, R.W. y M.W. Witczak (1981). Effective granu<strong>la</strong>r modulus to mo<strong>de</strong>l pavem<strong>en</strong>t responses. TRR. No. 810:<br />

1-9.<br />

McEnroe, B.M. (1994) Drainability of granu<strong>la</strong>r bases for highway pavem<strong>en</strong>ts. TRR. 1434: 23-28.<br />

Mcke<strong>en</strong>, R.G. (1980). Field studies of airport pavem<strong>en</strong>ts on expansive c<strong>la</strong>y. Proc. 4 th Int. Conf. Expansive Soils.<br />

Rotterdam (D<strong>en</strong>ver). 1: 242-261.<br />

Mitchell, J. K. (1973). Rec<strong>en</strong>t advances on the un<strong>de</strong>rstanding of the influ<strong>en</strong>ces of mineralogy and pore solution<br />

chemistry on the swelling and stability of c<strong>la</strong>y. Proc. 3 rd ICES, Haifa: 11-25.<br />

Morg<strong>en</strong>stern, N.R. and Ba<strong>la</strong>subramanian, B. (1980). Effect of pore fluid on the swelling of c<strong>la</strong>y-shale. Proc. 4 th<br />

ICES. D<strong>en</strong>ver, Vol. 1: 190-205.<br />

Pappin, J.W, S.F. Brown y M.P. O’Reilly (1992). Effective stress behavior of saturated and partially saturated<br />

granu<strong>la</strong>r material subjected to repeated loading. Géotechnique. 42, 3: 485-497.<br />

Picornell, M., y R.L. Lytton (1987a). Behavior and <strong>de</strong>sign of vertical moisture barriers. TRR. 1137: 71-81.<br />

Picornell, M., y R.L. Lytton (1987b). Characterisation of the meteorological <strong>de</strong>mand for the <strong>de</strong>sign of vertical<br />

moisture barriers. TRR. 1137: 42-51.<br />

Pile, K.C. (1984). The re<strong>la</strong>tion betwe<strong>en</strong> matrix and solute suction, swelling pressure, and magnitu<strong>de</strong> of swelling<br />

in reactive c<strong>la</strong>ys. Proc. 5 th ICES, A<strong>de</strong><strong>la</strong>ida: 197-201.<br />

Poorooshasb, H.B. (1961). The properties of soils and other granu<strong>la</strong>r media in simple shear. Ph.D. Thesis,<br />

University of Cambridge.<br />

Poulovassilis, A. (1962). Hysteresis of pore water, an application of the concept of in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>nt domains. Soil<br />

Sci., Vol. 93: 405-412.<br />

Pufahl, D.E., R.L. Lytton y H.S. Liang (1990). Integrated computer mo<strong>de</strong>l to estimate moisture and tempertaure<br />

effects b<strong>en</strong>eath pavem<strong>en</strong>ts. TRR. 1286: 259-269.<br />

Reginatto, A.R. and Ferrero, J.C. (1973). Col<strong>la</strong>pse pot<strong>en</strong>tial of soils and soil water chemistry. Proc. 8 th ICSMF,<br />

Moscú, Vol. 2.2: 177-183.<br />

Richards, B.G. (1984). Finite elem<strong>en</strong>t analysis of volume change in expansive c<strong>la</strong>ys. Proc. 5 th I.C.E.S. A<strong>de</strong><strong>la</strong>i<strong>de</strong>,<br />

Vol. 2: 355-362.<br />

Richards, B.G, Peter, P. and Martin, R. (1984). The <strong>de</strong>termination of volume change properties in expansive<br />

soils. Proc. 5 th ICES, A<strong>de</strong><strong>la</strong>ida: 179-186.<br />

Rico, A. y <strong>de</strong>l Castillo, H. (1976). La ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong>, No. 1, Limusa, México.<br />

Rico, A. y <strong>de</strong>l Castillo, H. (1978). La ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong>, No. 2, Limusa, México.<br />

Rico, A., Tellez, R. y Garnica, P. (1998). Pavim<strong>en</strong>tos flexibles. Problemática, metodologías <strong>de</strong> diseño y<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias. Publicación Técnica No. 104, Instituto Mexica<strong>no</strong> <strong>de</strong>l Transporte, Querétaro, México.<br />

Rodriguez, O. J.M. (2000). Desmontes. Simposio sobre geotécnia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s infraestructuras <strong>de</strong>l transporte.<br />

Barcelona: 417-429.<br />

Romero, E. (1999). Thermo-hydro-mechanical behaviour of unsaturated Boom c<strong>la</strong>y: an experim<strong>en</strong>tal study. Ph.<br />

D. Thesis, Technical University of Catalunya, Barcelona.<br />

Romero, E. (2001). Controlled suction techniques. Proc. 4 th Simposium Brasileiro <strong>de</strong> Solos Não Saturados, Porto<br />

Alegre, Brasil.<br />

141


Introducción a <strong>la</strong> <strong>mecánica</strong> <strong>de</strong> <strong>suelos</strong> <strong>no</strong> <strong>saturados</strong> <strong>en</strong> <strong>vías</strong> <strong>terrestres</strong><br />

Sankaran, K.S. and V<strong>en</strong>kateshwar Rao, D. (1973). A microscopic mo<strong>de</strong>l of expansive c<strong>la</strong>y. Proc. 3 rd ICES,<br />

Haifa: 65-71<br />

Sauer, E.K. y C.L. Monismith (1968). Influ<strong>en</strong>ce of soil suction on behaviour of g<strong>la</strong>cial fill subjected to repeated<br />

loading. HRB. 215: 18-23.<br />

Seed, H. B. and Chan A.M. (1959). Structure and str<strong>en</strong>gth characteristics of compacted c<strong>la</strong>ys. Journal of Soil<br />

Mechanics and Foundations Division, A.S.C.E., Vol. 85, SM5: 87-128.<br />

Schofield, A.N. (1935). The pF of the water in soil. Trans. 3 rd Int. Cong. Soil Sci<strong>en</strong>ce, Vol. 2: 37-48.<br />

Schreiner, H.D. (1987). State of the art review on expansive soils. Imperial College, London.<br />

Skempton, A.W. and Northey, R.D. (1952). The s<strong>en</strong>sitivity of c<strong>la</strong>ys. Géotechnique, vol. 2, No. 1: 30:53.<br />

Skempton, A.W. (1961). Effective stress in soils, concrete and rocks. Confer<strong>en</strong>ce on Pore Pressure and Suction<br />

in soils, Butterworths, London: 4-16.<br />

S<strong>la</strong>tter, E.E., Jungnickel, C.A., Smith, D.W. and Allman, M.A. (2000). Investigation of suction g<strong>en</strong>eration in<br />

apparatus employing osmotic methods. In H. Rahardjo, D.G. Toll and E.C. Leong (eds). Proc. Of the<br />

Asian Conf. on Unsaturated Soils, Singapore, Rotterdam, Balkema: 297-302.<br />

Sneth<strong>en</strong>, D.R., Tow<strong>en</strong>s<strong>en</strong>d, F.C., Johnson, L.D., Patrick, D.M. and V<strong>en</strong>dros, P.J. (1979). An evaluation of<br />

expansive methodology for i<strong>de</strong>ntification of pot<strong>en</strong>tially expansive soils. F.H.W.A.R.D. Fe<strong>de</strong>ral Highway<br />

administration, Washington: 77-94.<br />

Sneth<strong>en</strong>, D.R. (1984). Evaluation of expedi<strong>en</strong>t method for i<strong>de</strong>ntification and c<strong>la</strong>ssification of pot<strong>en</strong>tially<br />

expansive soils. Proc. 5 th ICES, A<strong>de</strong><strong>la</strong>i<strong>de</strong>: 22-26.<br />

Sopeña, M.L.M. (2000). Terrapl<strong>en</strong>es. Simposio sobre geotécnia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s infraestructuras <strong>de</strong>l transporte. Barcelona:<br />

389-414.<br />

Sridharan, A. (1968). Some studies of the str<strong>en</strong>gth of partly saturated soils. Ph. D. Thesis, Purdue University.<br />

Sridharan, A., Altschaeffl, A.G. and Diamond, S. (1971). Pore size distribution studies. J. of Soil Mech. and<br />

Found. Div., ASCE, vol. 97, SM5: 771-787.<br />

Taranti<strong>no</strong>, A. and Mongiovì, L. (2000). A study of the effici<strong>en</strong>cy of semi-permeable membranes in controlling<br />

soil matrix suction using the osmotic technique. In H. Rahardjo, D.G. Toll & E.C. Leong, Proc. Of the<br />

Asian Conf. on Unsaturated Soils, Singapore, Rotterdam / Balkema: 303-308.<br />

Taranti<strong>no</strong>, A., L. Mongiovì and G. Bosco (2000). An experim<strong>en</strong>tal investigation on the in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>nt isotropic<br />

stress variables for unsaturated soils. Gèotechnique, 50(3): 275-282.<br />

Toll, D.G. (1990). A framework for unsaturated soil behaviour. Géotechnique, Vol. 40, No.1: 31-44.<br />

Uriel, A. (1989). Asi<strong>en</strong>to y agrietami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> co<strong>la</strong>pso <strong>de</strong> un terraplén <strong>de</strong> autopista. Simposio sobre el agua y el<br />

terre<strong>no</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s infraestructuras viarias. Torremoli<strong>no</strong>s. SEMS: 241-248.<br />

Uzan, J. (1985). Characterization of granu<strong>la</strong>r material. TRR. 1022: 52-59.<br />

Varga, M. (1973). Structurally unstable soils in Southern Brazil. Proc. 8 th ICSMFE, Moscú, vol. 2.2: 239-246.<br />

Vaughan, P.R. (1985). Mechanical and hydraulic properties of in-situ soils. G<strong>en</strong>eral Report. Sess. 2 Proc. 1 st Int.<br />

Conf. in Geomech. in Tropical Lateritic and saprolitic Soils, Brasilia.<br />

Vijayvergiya, V.N. and Ghazzaly, O.T. (1973). Prediction of swelling pot<strong>en</strong>tial for natural c<strong>la</strong>ys. Proc. 3 rd ICES,<br />

Haifa: 227-233.<br />

Wal<strong>la</strong>ce, K.B. (1977) Moisture transi<strong>en</strong>ts at the pavem<strong>en</strong>t edge: analytical studies of the influ<strong>en</strong>ce of materials<br />

and cross section <strong>de</strong>sign. Géotechnique. 27, 4: 497-516.<br />

Wheeler, S.J. and Karube, D. (1995). State of the art report. Constitutive mo<strong>de</strong>lling. In Proceedings of the 1 st<br />

International Confer<strong>en</strong>ce on Unsaturated Soils, Paris. Vol. 3: 1323-1356.<br />

Wood, D.M. (1979). The behaviour of partly saturated soils: a review. Departm<strong>en</strong>t of Engineering, University of<br />

Cambridge.<br />

Wroth, D.M. and Houlsby, G.T. (1985). Soil Mechanics: Property characterization and analysis procedure. Proc.<br />

11 th ICSMFE, San Francisco, Vol. 1: 1-55.<br />

Wu, S., Gray, D.M., Richard, F.E.Jr. (1984). Capil<strong>la</strong>ry effects on dynamic modulus at high strains. Proc. 11 th<br />

I.C.S.M.F.E., San Francisco.<br />

Yong, R. N., Japp, R.D. and How, G. (1971). Shear str<strong>en</strong>gth of partially saturated c<strong>la</strong>ys. Proc. 4 th Asian Reg.<br />

Conf. Soil Mech. Fdn. Engng. Bangkok, 2, 12:183-187.<br />

142


Refer<strong>en</strong>cias<br />

Yoshimi, V. and Osterberg, J.O. (1963). Compression of partially saturated cohesive soils. J. of Soil Mech. And<br />

Found. Div. A.S.C.E., vol. 89, SM4: 1-24.<br />

Yudhbir (1982). Col<strong>la</strong>psing behaviour of residual soils. Proc. 7 th Southeast Asian Geot. Conf., Hong-Kong,<br />

Vol.1: 915-930.<br />

143


CIUDAD DE MEXICO SANFANDILA<br />

Av. Patriotismo 683 Km. 12+000, Carretera<br />

Col. Mixcoac Querétaro-Galindo<br />

03730, México, D. F. 76700, Sanfandi<strong>la</strong>, Qro.<br />

Tel. (55) 56 15 35 75 Tel. (442) 2 16 97 77<br />

55 98 52 18 2 16 96 46<br />

Fax (55) 55 98 64 57 Fax (442) 2 16 96 71<br />

Internet: http://www.imt.mx<br />

publicaciones@imt.mx

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!