09.06.2013 Views

Contrastes léxicos en catalán, español e italiano - Contrastiva

Contrastes léxicos en catalán, español e italiano - Contrastiva

Contrastes léxicos en catalán, español e italiano - Contrastiva

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>Contrastes</strong> <strong>léxicos</strong> <strong>en</strong> <strong>catalán</strong>, <strong>español</strong> e <strong>italiano</strong><br />

Germà Colon Domènech<br />

(Basilea)<br />

En un int<strong>en</strong>to de cotejar con criterio objetivo las soluciones léxicas del <strong>catalán</strong> y del <strong>español</strong>, comparé <strong>en</strong><br />

léxico <strong>catalán</strong> <strong>en</strong> la Romania 1 un episodio de la novela Tirant lo Blanch, cuya edición príncipe apareció<br />

año 1490, con su traducción castellana publicada <strong>en</strong> Valladolid <strong>en</strong> 1511 2 .<br />

La elección del texto, el cual corresponde fragm<strong>en</strong>tariam<strong>en</strong>te al capítulo 231 (numeración de la<br />

determinada por el cont<strong>en</strong>ido alegre y des<strong>en</strong>vuelto de la acción y no por consideraciones de índole lingüística.<br />

El parangón de los primeros dosci<strong>en</strong>tos lexemas del fragm<strong>en</strong>to arrojaba una coincid<strong>en</strong>cia del 62% y una<br />

38%. Ese elevado 62% de afinidad es normal tratándose de idiomas románicos vecinos. No ti<strong>en</strong>e nada de pa<br />

<strong>en</strong>trar / <strong>en</strong>trar, ojo / ull, vida / vida, v<strong>en</strong>ir / v<strong>en</strong>ir respondan a un mismo étimo latino (INTRARE, OCU<br />

VENIRE), común con todo o casi todo el resto de la Romania. Más importancia quizá deba achacarse a la op<br />

38% <strong>en</strong> donde casos como trobar / hallar, cuixa / muslo nos hablan bi<strong>en</strong> de una tajante frontera léxica.<br />

No cabe olvidar, sin embargo, que <strong>en</strong>tre las coincid<strong>en</strong>cias se dan también algunas curiosas afinidade<br />

evolución que lleva a mirar / mirar «regarder», conformidades que apartan de las demás a las l<strong>en</strong>guas hispán<br />

juego de acercami<strong>en</strong>to y alejami<strong>en</strong>to al y del vocabulario «iberorrománico» por parte del <strong>catalán</strong> reside uno de<br />

inc<strong>en</strong>tivos para su estudio.<br />

He creído que podría resultar de un cierto interés metodológico añadir los resultados <strong>italiano</strong>s del mismo<br />

l<strong>en</strong>gua italiana queda fuera de la discusión ibero o galorrománica y por ello su postura desempeña algo así como<br />

árbitro <strong>en</strong> la vieja querella. Del Tirant lo Blanch poseemos una versión publicada <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ecia <strong>en</strong> 1538<br />

<strong>en</strong> el título, está hecha sobre el texto original, y no sobre el castellano, como se advierte fácilm<strong>en</strong>te con sólo<br />

capítulo que nos ocupa: allí donde el <strong>español</strong> omite algún porm<strong>en</strong>or, vemos que la versión de V<strong>en</strong>ecia lo c<br />

consonancia con el <strong>catalán</strong> 4 .<br />

He aquí, a continuación de los fragm<strong>en</strong>tos <strong>catalán</strong> y <strong>español</strong>, la transcripción ceñida del texto <strong>italiano</strong>:<br />

Com fon nit escura, Tirant vingué a la cambra de la<br />

Duquessa; e com l'Emperador sopava ab les dames,<br />

Plaerdemavida <strong>en</strong>trà per la cambra molt alegre e pres a<br />

Tirant per la mà e portà'l-se'n, lo qual anava vestit ab gipó<br />

de setí carmesí, ab manto abrigat e ab una espasa <strong>en</strong> la<br />

mà. E Plaerdemavida lo posà dins lo retret. E havia-hi una<br />

gran caixa ab un forat que hi havi<strong>en</strong> fet perquè pogués<br />

al<strong>en</strong>dar. Lo bany que allí t<strong>en</strong>i<strong>en</strong> aparellat estava davant la<br />

caixa. Aprés que haguer<strong>en</strong> sopat, les dames dansar<strong>en</strong> ab<br />

los galants cavallers, e com ver<strong>en</strong> que Tirant no hi era<br />

lleixar<strong>en</strong>-se de dansar, e l'Emperador se retragué <strong>en</strong> la sua<br />

http://www.cervantesvirtual.com/s3/BVMC_OBRAS/fff/d6e/388/2b1/11d/fac/c70/02...<br />

Page 1 of 10<br />

Y como la noche fué escura, Tirante vino a<br />

de la Duquesa; y como el Enperador c<strong>en</strong>ava y<br />

damas, Plazer de mi Vida <strong>en</strong>tró por la cámara<br />

tomó a Tirante por la mano y llevósele; el qual y<br />

con un jubón de raso carmesí y una capa cubiert<br />

espada <strong>en</strong> la mano. Y Plazer de mi Vida le m<br />

retrete de la cámara de la Princesa donde haví<br />

grande con un agujero, porque pudiesse<br />

que estava aparejado estava de cara del arca. Com<br />

c<strong>en</strong>ado las damas, dançaron con los cavallero<br />

vieron que Tirante no estava allí dexáronse todos<br />

03/06/2011


cambra, e les donzelles se n'anar<strong>en</strong> e deixar<strong>en</strong> a la<br />

Princesa dins <strong>en</strong> lo seu retret, <strong>en</strong> aquell on Tirant estava,<br />

sola ab aquelles qui la t<strong>en</strong>i<strong>en</strong> de servir. Plaerdemavida, <strong>en</strong><br />

excusa de traure un drap de lli prim per al bany, obrí la<br />

caixa e deixà-la un poc oberta e posà roba dessús perquè<br />

neguna de les altres no ho vess<strong>en</strong>. La Princesa se<br />

com<strong>en</strong>çà a despullar, e Plaerdemavida li parà lo siti que<br />

v<strong>en</strong>ia <strong>en</strong> dret que Tirant la podia molt b<strong>en</strong> veure. E com<br />

ella fon tota nua, Plaerdemavida pres una candela <strong>en</strong>cesa<br />

per fer plaer a Tirant: mirava-li tota la sua persona e tot<br />

quant havia filat e deia-li:<br />

__ A la fe, s<strong>en</strong>yora, si Tirant fos ací, si us tocava ab<br />

les sues mans així com jo faç, jo p<strong>en</strong>s que ell ho estimaria<br />

més que si el faï<strong>en</strong> s<strong>en</strong>yor del realme de França.<br />

__ No cregues tu això __ dix la Princesa __ , que més<br />

estimaria ell ésser rei que no tocar-me així com tu fas.<br />

__ Oh Tirant s<strong>en</strong>yor, e on sou vós ara? ¿Com no sou<br />

ací prop perquè poguésseu veure e tocar la cosa que més<br />

amau <strong>en</strong> aquest món ni <strong>en</strong> l'altre? Mira, s<strong>en</strong>yor Tirant, vet<br />

ací los cabells de la s<strong>en</strong>yora Princesa; jo els bese <strong>en</strong> nom<br />

de tu, qui est dels cavallers del món lo millor. Vet ací los<br />

ulls e la boca: jo la bese per tu. Vet ací les sues<br />

cristal·lines mamelles, que tinc cascuna <strong>en</strong> sa mà: beseles<br />

per tu: mira com són poquetes, dures, blanques e llises.<br />

Mira, Tirant vet ací lo seu v<strong>en</strong>tre, les cuixes e lo secret.<br />

¡Oh trista de mi, que si home fos, ací volria finir los meus<br />

darrers dies! Oh Tirant, on est tu ara? ¿Per què no véns a<br />

mi, puix tan piadosam<strong>en</strong>t te cride? Les mans de Tirant<br />

són dignes de tocar ací on jo toque, e altri no, car aquest<br />

és bocí que no és negú que no se'n volgués ofegar.<br />

Tirant tot açò mirava, e pr<strong>en</strong>ia-hi lo major delit del<br />

món per la bona gràcia ab què Plaerdemavida ho raonava,<br />

e v<strong>en</strong>i<strong>en</strong>-li de grans temptacions de voler eixir de la caixa.<br />

y el Enperador se retruxo a su cámara. Las<br />

dexaron sola a la Princesa con los que<br />

ellas se fueron a dormir. Plazer de mi Vida, con<br />

sacar un paño delgado para el vaño, abrió el arc<br />

un poco abierta y puso ropa <strong>en</strong>cima porque ning<br />

otras no lo viess<strong>en</strong>. La Princesa se com<strong>en</strong>çó de d<br />

Plazer de mi Vida le puso el asi<strong>en</strong>to<br />

donde Tirante estava, de manera que él la podía<br />

ver a su plazer. E como del todo fué desnuda, Pl<br />

Vida tomó una candela <strong>en</strong>c<strong>en</strong>dida, y por haze<br />

Tirante mirávala toda la persona, que allí no<br />

<strong>en</strong>cubierto, y dezíale a la señora:<br />

__ Si Tirante estoviesse aquí, y os tocass<br />

manos como yo hago, bi<strong>en</strong> creo que él<br />

al reyno de Francia.<br />

__ No lo creas tú esso, que más estimaría el<br />

Francia que no tocarme como tú hazes.<br />

Dezía Estefanía:<br />

http://www.cervantesvirtual.com/s3/BVMC_OBRAS/fff/d6e/388/2b1/11d/fac/c70/02...<br />

Page 2 of 10<br />

__ ¡O Tirante, señor! ¿Dónde estás tú agora, q<br />

aquí cerca para que pudiesses ver y tocar la cos<br />

amas <strong>en</strong> aqueste mundo? Mira, señor Tirante,<br />

cabellos de la señora Princesa; yo los beso <strong>en</strong><br />

que eres el mejor de los cavalleros del mundo. Ca<br />

ojos y la boca: yo lo[s] beso por ti. Cata aquí sus<br />

tetas, que t<strong>en</strong>go cada una <strong>en</strong> su mano; mira<br />

chiquitas, duras, blancas y lisas. Cata<br />

muslos y el lugar secreto. ¡O, desv<strong>en</strong>turada de m<br />

qué no so yo hombre para f<strong>en</strong>ecer aquí mis p<br />

días? ¿Dónde estás tú agora, cavallero inv<strong>en</strong>cible<br />

no vi<strong>en</strong>es a mí, pues tan piadosam<strong>en</strong>te te llamo?<br />

de Tirante son dignas de tocar aquí donde<br />

no, que aqueste es bocado con el qual quie<br />

querríe ahogar.<br />

Tirante mirava todas aquellas cosas, e s<strong>en</strong>tí<br />

plazer del mundo <strong>en</strong> oyr la bu<strong>en</strong>a gracia con que<br />

mi Vida lo razonava, e v<strong>en</strong>íanle grandes<br />

del arca.<br />

03/06/2011


Com haguer<strong>en</strong> estat així un poc burlant, la Princesa<br />

<strong>en</strong>trà <strong>en</strong> lo bany e dix a Plaerdemavida que es despullàs e<br />

que <strong>en</strong>tràs dins lo bany ab ella.<br />

__ No ho faré sinó ab una condició.<br />

__ ¿Quina serà? __ dix Princesa.<br />

Como ovieron estado un poco burlando, l<br />

<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> el baño e dixo a Plazer de<br />

desnudase e que <strong>en</strong>trase <strong>en</strong> el baño con<br />

__ No lo haré sino con una condición.<br />

__ ¿Qué ha de ser? __ dixo la Princesa.<br />

Respòs Plaerdemavida: Respondió Plazer de mi Vida:<br />

__ Que comporteu que Tirant estiga una hora <strong>en</strong> lo<br />

vostre llit, e que vós hi siau.<br />

__ Calla, que est folla! __ dix la Princesa.<br />

__ S<strong>en</strong>yora, feu-me tanta de mercè que em digau, si<br />

Tirant una nit v<strong>en</strong>ia ací, que neguna de nosaltres no ho<br />

sabés, e el trobàsseu al vostre costat, què diríau?<br />

__ Què li t<strong>en</strong>ia de dir? __ dix la Princesa __ . Pregar-lo<br />

hia que se n'anàs, e si anar no se'n volia, ans deliberaria<br />

de callar que ésser difamada.<br />

faria jo.<br />

__ A la mia, fe, s<strong>en</strong>yora __ dix Plaerdemavida __ , així ho<br />

E estant <strong>en</strong> aquestes raons, <strong>en</strong>trà la Viuda Reposada,<br />

e la Princesa la pregà que es banyàs ab ella. La Viuda se<br />

despullà tota nua e restà ab calces vermelles e al cap un<br />

capell de lli. E <strong>en</strong>cara que ella t<strong>en</strong>ia molt bella persona e<br />

b<strong>en</strong> disposta, emperò les calces vermelles e lo capell al<br />

cap la desfavoria tant que paria que fos un diable, e<br />

certam<strong>en</strong>t qualsevulla dona o donzella qui <strong>en</strong> tal so la<br />

mireu vos parrà molt lleja per g<strong>en</strong>til que sia.<br />

Lo bany acabat, portar<strong>en</strong> a la Princesa la col·lació,<br />

que fon d'un parell de perdius ab malvesia de Candia e<br />

__ Que comportéys que Tirante esté una ora<br />

vuestra cama.<br />

__ ¡Calla, que eres loca __ dixo la Princesa.<br />

__ Señora, yo os ruego que me digáys si Tira<br />

aquí una noche, que de ninguna de nosotras fues<br />

y le hallásedes a vuestro costado, ¿qué le<br />

__ ¿Qué le avía de dezir __ dixo la Princesa<br />

graciosam<strong>en</strong>te que se fuesse, y si hazer no lo<br />

deliberaría antes callar que ser disfamada.<br />

haría yo.<br />

http://www.cervantesvirtual.com/s3/BVMC_OBRAS/fff/d6e/388/2b1/11d/fac/c70/02...<br />

Page 3 of 10<br />

__ A la fe, señora __ dixo Plazer de mi Vida<br />

Estando <strong>en</strong> estas pláticas <strong>en</strong>tró la viuda Rep<br />

Princesa le rogó que se vañase con ella. La<br />

desnudó del todo y quedó <strong>en</strong> calças coloradas y<br />

<strong>en</strong> la cabeça; y aunque ella t<strong>en</strong>ía g<strong>en</strong>til persona, l<br />

el garvín la afeavan tanto que parecía un diablo; y<br />

que a qualquiera muger que <strong>en</strong> tal manera la<br />

parecerá muy fea, por g<strong>en</strong>til que sea.<br />

03/06/2011


aprés una dotz<strong>en</strong>a d'ous ab sucre e ab canyella. Aprés se<br />

posà <strong>en</strong> lo llit per dormir. El baño acabado, truxeron colación a la Prin<br />

par de perdizes y una doz<strong>en</strong>a de huevos con<br />

vino de Candía, y assí se acostó <strong>en</strong> su<br />

La Viuda anà-se'n <strong>en</strong> la sua cambra ab les altres<br />

donzelles sinó dues qui dormi<strong>en</strong> dins lo retret. Com totes<br />

for<strong>en</strong> adormides, Plaerdemavida llevà's del llit i <strong>en</strong> camisa<br />

tragué a Tirant de la caixa, e secretam<strong>en</strong>t lo féu despullar<br />

que neguna no ho s<strong>en</strong>tís. E a Tirant tot lo cor, les mans e<br />

los peus li tremolav<strong>en</strong>.<br />

__ Quina cosa és aquesta? __ dix Plaerdemavida __ . No<br />

és home <strong>en</strong> lo món que sia animós <strong>en</strong> armes que no sia<br />

temerós <strong>en</strong>tre dones. En les batalles no t<strong>en</strong>iu temor de tots<br />

los hòm<strong>en</strong>s del món, e ací tremolau per la vista d'una sola<br />

donzella. No temau cosa neguna, que jo seré tostemps ab<br />

vós e no me'n partiré.<br />

Page 4 of 10<br />

La viuda se fué a su cámara con las otras<br />

sino dos que dormían <strong>en</strong> el mismo retrete. Como<br />

mi Vida sintió que todas eran dormidas, levan<br />

cama <strong>en</strong> camisa y sacó a Tirante del arca, y m<br />

hizo desnudar que no fuesse s<strong>en</strong>tido. Al qual le<br />

las manos y los pies.<br />

__ ¿Qué cosa es ésta? __ dixo Plazer de mi vid<br />

hombre <strong>en</strong> el mundo que sea animoso <strong>en</strong> armas<br />

mugeres no sea medroso. Quando andáys <strong>en</strong> las<br />

t<strong>en</strong>éys ningún temor de todos los hombres del<br />

aquí tembláys por vista de una sola donzella.<br />

nada, que yo estaré junta con vos.<br />

quando fu giunta la notte oscura, Tirante se ne ando alla camera della Duchessa. & quando lo Imperatore ce<br />

Imperatrice, & la Pr<strong>en</strong>cipessa Piacere di mia vita <strong>en</strong>trò nella camera molto allegra, & prese Tirante per la ma<br />

condusse, il quale andaua vestito con vn giubone di raso carmesino, con vno manto ricamato, & con vna spada<br />

Piacere di mia vita il pose nella guardacamera, & eragli vna gran cassa con vno buco che haueua, accioche pote<br />

il bagno che gli haueua apparecchiato era dinanzi alla cassa. da poi che hebbero c<strong>en</strong>ato, le dame con gli galan<br />

danzorono di molte danze, & quando videro che Tirante nōgli era lasciorono di danzare, & lo Imperatore nella su<br />

riduesse, & le donzelle tutte se ne andorono lasciando la Pr<strong>en</strong>cipessa nella sua guardacamera in quella in cui<br />

nella, cassa chiuso sola con quelle che l'haueuano à seruire. Piacere di mia vita in scusa di trarre vno<br />

per il bagno apri la cassa, & lasciolla vn poco aperta, & perche alcuna di quelle altre donzelle non lo vedesse gli<br />

pāni sopra. La Pr<strong>en</strong>cipessa si incominciò à spogliare, & fra quel spatio che la Pr<strong>en</strong>cipessa si spogliaua Piacere<br />

apparecchiò il soglio che v<strong>en</strong>iua al dritto che Tirāte la poteua molto b<strong>en</strong> vedete, & quando la Pr<strong>en</strong>cipessa fu t<br />

Piacere di mia vita tolse vna candela accesa per far piacere à Tirante, & andaua mirandole, & toccandole tutta la<br />

quanto la maestra natura cominciato gli haueua, & diceuagli alla fe signora, se il Signor Tirante fusse quiui, &<br />

con le sue mani, cosi come io faccio, mi pēso che egli il stimaria piu c sel facessero Signore del Reame<br />

credere tu sto, disse la Prēcipessa, che egli piu stimaria essere Re, che toccarmi cosi come tu fai. o Signor T<br />

Piacere di mia vita, & doue sete voi hora, come non sete voi qui presso, che possiate vedere, & toccare la cosa<br />

sto, & nell'altro mondo amate. guardate Signor Tirãnte, vedete qui gli capelli della Signora Prēcipessa, io gli b<br />

nome, che sete de gli Caualieri del mōdo il megliore. vedete qui gli occhi, & la bocca io la bacio<br />

cristalline mamelle, che tēgo ciascuna nella sua mano, io le bacio voi: guardate quāto picciole, dure, bianche,<br />

sono. guardate Tirāte Signore, vedete qui il vētre, le coscie, & la parte segreta. o trista me, che qui vorrei fin<br />

vltimi giorni quādo fusse huomo. o Signor Tirante doue sete hora, perche non v<strong>en</strong>ite à me, poi che tanto<br />

chiamo? le mani del Signor Tirante sono degne di toccar qui doue io tocco, & altri no, che sto è bocc<br />

che non se ne volesse annegare. Tirante tutto sto vedea, & ne prēdea il maggior diletto del mondo per la buona g<br />

Piacere di mia vita il diceua, & v<strong>en</strong>iuangli grandissime t<strong>en</strong>tationi di vscire della cassa. quando furono state c<br />

scherzādo, la Pr<strong>en</strong>cipessa <strong>en</strong>trò nel bagno, & disse à Piacere di mia vita, che si spogliasse & che <strong>en</strong>trasse nel b<br />

non faro Signora, disse Piacere di mia vita, se non con vna conditione. qual sara, disse Pr<strong>en</strong>cipessa?<br />

vita, che comportarete che'l Signor Tirāte stia vn'hora nel vostro letto, & voi gli siate. taci che sei pazza, disse la P<br />

Signora, fatimi tanto di gratia, disse Piacere di mia vita, che mi diciate se il Signor Tirante vna notte v<strong>en</strong>isse<br />

alcuna di noi altre nol sapesse, & vi lo trouaste al lato, che diresti? che glidourei dire, disse la Pr<strong>en</strong>cipessa, se n<br />

che se ne andasse? & se andare non volesse, disse Piacere di mia vita? anzi deliberarei di tacere, rispose la Pr<strong>en</strong><br />

di esser ifamata. alla mia fe Signora, disse Piacere di mia vita, & cosi farei io, & ess<strong>en</strong>do in questi ragioname<br />

http://www.cervantesvirtual.com/s3/BVMC_OBRAS/fff/d6e/388/2b1/11d/fac/c70/02...<br />

03/06/2011


Vedoua riposata, & la Pr<strong>en</strong>cipessa la prego molto che la volesse <strong>en</strong>trare nel bagno con lei, la Vedoua riposata inc<br />

spoglio tutta nuda, & rimase in calcie di grana, & con vn cuffion di lino in capo, & anchora che ella hauesse<br />

persona, & b<strong>en</strong> disposta, le calcie, & il cuffion in capo tanto la disformauano, che pareua che fusse vn diauolo. &<br />

qual si voglia donna, ò donzella, che in tal forma vedesti per g<strong>en</strong>til che fusse molto disforme vi pareria, finito<br />

collatione, che fu d'un paio di nici cōmaluasia di Cādia cōvna dozina di oua cōzuccaro ap sso, & canella alla<br />

portorono, la quale dopoi si pose nel letto per dormire. La Vedoua riposata, & le altre donzelle<br />

andorono, se nōdue che dormiuano nella guardacamera. Quando tutte forono à dormire Piacere di mia vita si le<br />

in camiscia, & trasse Tirante della cassa, & secretam<strong>en</strong>te il fece spogliare, che alcuna nol s<strong>en</strong>ti. & à Tirante il cou<br />

& gli piedi tremolauano. che cosa è questa, disse Piacere di mia vita, non è huomo nel mondo che sia animoso<br />

che non sia timoroso fra donne? nelle battaglie non hauete timore di tutti gli huomini del mondo, & qui tremate<br />

di vna sola donzella. non temiate di cosa alcuna, che io faro sempre con voi, & non me ne partiro.<br />

Desde luego, algunas de las coincid<strong>en</strong>cias catalano-castellanas, que, <strong>en</strong> mi citado estudio, arrinco<br />

considerarlas relevantes, cobran aquí nuevo interés, al aparecer una actualización italiana diverg<strong>en</strong>te. Por ejemplo<br />

[núm. 43.] se ha de <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar con el it. più; asimismo la coincid<strong>en</strong>cia retret / retrete [50.] t<strong>en</strong>drá que opo<br />

guardacamera o el verbo retraure's / retraerse [49.], al it. ridursi. Otros casos de uniformidad ahora se<br />

fuerza: callar / callar [34.] versus tacere.<br />

A veces el cotejo no es fácil, porque <strong>en</strong> las traducciones siempre hay que dejar sitio a la creatividad o libre<br />

del traductor. De un caso como vingué / vino / se ne andò no sacaremos, desde el punto de vista léxico,<br />

que se trata de una cuestión de perspectiva al contemplar la acción de los personajes: «com fon nit escura, Tirant<br />

cambra de la Duquessa» (líneas 1-2) __ «quando fu giunta la notte oscura, Tirante se ne andò alla camera della<br />

Lo mismo diremos de la línea 3, <strong>en</strong> donde «sopava ab les dames» vi<strong>en</strong>e vertido por «c<strong>en</strong>aua con la<br />

Pr<strong>en</strong>cipessa», y de varios casos más. A la hora del parangón hemos prescindido de ellos.<br />

Vamos a proceder colocando el material léxico considerado <strong>en</strong> tres columnas, según el ord<strong>en</strong> <strong>catalán</strong>,<br />

<strong>italiano</strong>. También omitimos las coincid<strong>en</strong>cias del tipo emperador / emperador / imperatore, persona<br />

servir / servir / servire, las cuales constituy<strong>en</strong> un bu<strong>en</strong> cincu<strong>en</strong>ta por ci<strong>en</strong>to del total. La pres<strong>en</strong>cia del mismo lex<br />

tres romances es indicio de su carácter románico g<strong>en</strong>eral, y tales casos sirv<strong>en</strong> de poco para nuestro propósito.<br />

Los ejemplos llevan numeración seguida y la refer<strong>en</strong>cia que sigue a la voz catalana corresponde al número<br />

del texto (véase supra nota 1).<br />

Com<strong>en</strong>zamos por <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar las soluciones indep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes de cada una de las tres l<strong>en</strong>guas:<br />

1. aixo 36 esso questo<br />

2. al<strong>en</strong>dar 11 resollar halitare<br />

3. aprés que 12 como dopoi che<br />

4. ara 39 agora hora<br />

5. bocí 57 bocado bocconcino<br />

6. capell de lli 88 garvín cuffion di lino<br />

7. cosa neguna, no ... ˜114 nada, no ... ˜ cosa alcuna, no ... ˜<br />

8. darrers 53 postrimeros ultimi<br />

9. davant 12 de cara dinanzi<br />

10. desfavoria 91 afeavan disformauano<br />

11. dessús 23 <strong>en</strong>cima sopra<br />

http://www.cervantesvirtual.com/s3/BVMC_OBRAS/fff/d6e/388/2b1/11d/fac/c70/02...<br />

Page 5 of 10<br />

03/06/2011


12. folla 73 loca pazza<br />

13. forat 10 agujero buco<br />

14. lleja 94 fea disforme<br />

15. on 39 donde dove<br />

16. parà 26 puso aparecchiò<br />

17. perquè 10 porqué accioche<br />

18. poquetes 49 chiquitas picciole<br />

19. portà'l-se'n 5 llevósele ne lo condusse<br />

20. pres 29 tomó tolse<br />

21. prim 21 delgado sottile<br />

22. prop 40 cerca presso<br />

23. quina 69 qué qual<br />

24. raons 84 pláticas ragionam<strong>en</strong>ti<br />

25. restà 87 quedó rimase<br />

26. siti 26 asi<strong>en</strong>to soglio<br />

27. so 93 manera forma<br />

28. t<strong>en</strong>ia de 78 avía de dourei<br />

29. t<strong>en</strong>i<strong>en</strong> 11 estava haueua<br />

30. vermelles 87 coloradas grana di<br />

Discrepancia italiana ante la coincid<strong>en</strong>cia castellano-catalana:<br />

31. acabat 95 acabado finito<br />

32. així 83 assí cosi<br />

33. burlant 64 burlando scherzando<br />

34. calla 73 calla taci<br />

35. com 1 como quando<br />

36. costat 77 costado lato<br />

37. deixar<strong>en</strong> 17 dexaron lasciando<br />

38. dies 53 días giorni<br />

39. <strong>en</strong>tre 110 / 111 <strong>en</strong>tre fra<br />

40. estava 12 estava era<br />

http://www.cervantesvirtual.com/s3/BVMC_OBRAS/fff/d6e/388/2b1/11d/fac/c70/02...<br />

Page 6 of 10<br />

03/06/2011


41. havia-hi 9 donde havía eragli<br />

42. llises 50 lisas morbide<br />

43. més 34 más piu<br />

44. mira 42 mira guardate<br />

45. mirava 59 mirava vedea<br />

46. ofegar 58 ahogar annegare<br />

47. perdius 96 / 97 perdizes pernici<br />

48. raonava 61 razonava diceua<br />

49. retragué, se ˜16 retruxo, se ˜ ridusse, si ˜<br />

50. retret 9 retrete guardacamera<br />

51. roba 23 ropa panni<br />

52. t<strong>en</strong>ia 89 t<strong>en</strong>ía hauesse<br />

Coincid<strong>en</strong>cia hispano-italiana fr<strong>en</strong>te al <strong>catalán</strong>:<br />

53. ab 6 con con<br />

54. car 57 que que<br />

55. cride, te ˜55 llamo, te ˜ chiamo, vi ˜<br />

56. ho 24 lo lo<br />

57. parell 96 par paio<br />

58. quina cosa 108 qué cosa che cosa<br />

59. setí 6 raso raso<br />

60. sopava 3 c<strong>en</strong>ava c<strong>en</strong>aua<br />

Coincid<strong>en</strong>cia catalano-italiana fr<strong>en</strong>te a la solución <strong>español</strong>a:<br />

61. anava 6 yva andaua<br />

62. anàs, se n'˜79 fuesse, se ˜ andasse, se ne ˜<br />

63. bella 89 g<strong>en</strong>til bella<br />

64. caixa 9 arca cassa<br />

65. cap 91 cabeza capo<br />

66. certam<strong>en</strong>t 92 es verdad certam<strong>en</strong>te<br />

67. cuixes 51 muslos coscie<br />

http://www.cervantesvirtual.com/s3/BVMC_OBRAS/fff/d6e/388/2b1/11d/fac/c70/02...<br />

Page 7 of 10<br />

03/06/2011


68. delit 60 plazer diletto<br />

69. despullar 25 desnudar spogliare<br />

70. despullà, se ˜86 / 87 desnudó, se ˜ spogliò, si ˜<br />

71. dona 93 muger donna<br />

72. drap de lli 21 paño drappo di lino<br />

73. dret que, <strong>en</strong> ˜26 / 27 cara de, de ˜ dritto che, al ˜<br />

74. eixir 62 salir uscire<br />

75. <strong>en</strong>cara que 88 aunque anchora che<br />

76. [ésser] fos (cs. ací) 32 estoviesse (sc. aquí) fusse (sc. quiui)<br />

77. [ésser] sou 39 estás sete<br />

78. [ésser] és, no ˜109 ay, no ˜ è, non ˜<br />

79. finir 52 f<strong>en</strong>ecer finire<br />

80. lleixar<strong>en</strong>-se 15 dexáronse lasciorono<br />

81. llevà's 103 levantóse leuò, si ˜<br />

82. llit 72 cama letto<br />

83. malvesia 97 bu<strong>en</strong> vino maluasia<br />

84. mamelles 47 tetas mamelle<br />

85. manto 7 capa manto<br />

86. p<strong>en</strong>s 34 creo p<strong>en</strong>so<br />

87. per 113 por per<br />

88. portar<strong>en</strong> 95 truxeron portorono<br />

89. posà 8 metió pose<br />

90. posà ... per dormir, se ˜99 acostó, se ˜ pose ... per dormire, si ˜<br />

91. pregar-lo 79 rogarle pregarlo<br />

92. pres 5 tomó prese<br />

93. qualsevulla 92 / 93 qualquiera qual si voglia<br />

94. realme 35 reyno reame<br />

95. secretam<strong>en</strong>t 104 / 105 muy paso secretam<strong>en</strong>te<br />

96. temerós 110 medroso timoroso<br />

97. traure 21 sacar trarre<br />

http://www.cervantesvirtual.com/s3/BVMC_OBRAS/fff/d6e/388/2b1/11d/fac/c70/02...<br />

Page 8 of 10<br />

03/06/2011


98. trista 51 desv<strong>en</strong>turada trista<br />

99. trobàsseu 77 hallásedes trouaste<br />

100. vet ací 43 carta aquí vedete qui<br />

101. volgués 58 querríe volesse.<br />

Page 9 of 10<br />

No vale ocultar los inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes del método adoptado. En el cotejo hay que hacer caso omiso<br />

equival<strong>en</strong>cias (ya se ha aludido a ello <strong>en</strong> § 2.1.) porque la traducción es arbitraria. Así abrigat (línea 7) /<br />

(sc. manto o capa) resulta una interpretación curiosa <strong>en</strong> <strong>italiano</strong>, y el mismo traductor <strong>en</strong> otro lugar da la<br />

riccamate por brodades (cap. 264; esp. bordadas, «Clásicos Castellanos», vol. 190: 268, línea 22).<br />

Algunos casos están a caballo <strong>en</strong>tre el léxico y la gramática. El numeral dues (l. 127), con la distinción del<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta al adjetivo unitario para los dos géneros del hispano-<strong>italiano</strong> dos / due, si bi<strong>en</strong> formalm<strong>en</strong>te due<br />

próximos. Tampoco he tomado <strong>en</strong> consideración la afinidad tipológica del posesivo con artículo les sues<br />

fr<strong>en</strong>te al sus del castellano (cf. sin embargo: <strong>en</strong> sa mà (l. 48) / <strong>en</strong> su mano / nella sua mano); ni la prefer<strong>en</strong>cia del<br />

los superlativos sintéticos <strong>en</strong> -issimo: grans (l. 62) / grandes / grandissime. A m<strong>en</strong>udo lo difer<strong>en</strong>cial es el<br />

preposiciones o la derivación y composición, etc.: t<strong>en</strong>i<strong>en</strong> de (l. 20) / aví<strong>en</strong> de / haueuano a + inf.; <strong>en</strong>cesa<br />

accesa; nua (l. 28) / desnuda / ignuda; ací (l. 32) / aquí / quiui. He optado por prescindir de tales datos limítrofes<br />

A veces el error nos lleva por un rumbo inesperado: ofegar / ahogar / annegare [46.] es una equivocación<br />

que trueca los dos semas fundam<strong>en</strong>tales del cat. ofegar «ertrink<strong>en</strong>» y «erstick<strong>en</strong>», aunque para la comparaci<br />

ejemplo sirva, y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia lo hemos t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta.<br />

Ahora no vamos a extraer conclusiones de estos materiales <strong>léxicos</strong>. Lo parvo del corpus y lo aleatorio<br />

interpretaciones harían que los resultados carecieran de validez. Lo que interesa es mostrar, <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to deter<br />

bisagra de los siglos XV y XVI __ , el juego de conformidades y rechazos de tres l<strong>en</strong>guas <strong>en</strong> unos casos muy<br />

Porque <strong>en</strong>tre los romanistas, hemos estado vivi<strong>en</strong>do de ejemplos prefabricados con vistas a demostrar algo ya co<br />

m<strong>en</strong>os intuido.<br />

No pret<strong>en</strong>do fijar a mi vez, con el escaso material de este capítulo, una fragm<strong>en</strong>tación del vocabulario r<br />

mucho m<strong>en</strong>os diseñar una tipología del mismo. Lo que provisionalm<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>to son unas equival<strong>en</strong>cias reale<br />

catalana del siglo XV a XVI corresponde <strong>en</strong> los textos de ese período tal palabra italiana o <strong>español</strong>a. Así la<br />

forat / agujero / buco [13.] está ahí, sin más; no cabe argum<strong>en</strong>tar que el castellano conoce horadar<br />

t<strong>en</strong>ía forado «agujero» <strong>en</strong> la Edad Media (p. ej. Libro de Bu<strong>en</strong> Amor, estrofa 1350d). También nos ceñiremos a<br />

de la tríada prop / cerca / presso [22].) sin redargüir que <strong>en</strong> cierta obra castellana aparece prueb (Faci<strong>en</strong>da<br />

M. Lazar: 206), etc. Son reflexiones que el filólogo debe hacerse luego. Si <strong>en</strong> el Tirant el traductor <strong>español</strong> r<strong>en</strong>u<br />

posibilidades es porque <strong>en</strong> 1511 t<strong>en</strong>ía a mano otras. Huelga el regateo. Aquí convi<strong>en</strong>e que la objetividad quede<br />

por el mero automatismo de las correspond<strong>en</strong>cias.<br />

Como <strong>en</strong> el capítulo del libro m<strong>en</strong>cionado com<strong>en</strong>té (COLÓN 1976: 81-83) algunas de las conformidade<br />

castellanas, voy a examinarlas ahora brevem<strong>en</strong>te a la luz del prisma <strong>italiano</strong> 5 . De los siete casos (<br />

deixar, mirar, ofegar, y roba), hay unos que se reafirman con más fuerza: cat. y esp. burlar [33.] fr<strong>en</strong>te a<br />

además importantísimo y apoya la suposición de que el it. burlare usado desde B. Castiglione es un hispanism<br />

ropa / panni [51.] muestra la evolución semántica de las soluciones hispanas y el giro que da precisam<strong>en</strong>te el c<br />

siglo XV. __ Los resultados <strong>italiano</strong>s tacere, annegare y guardare subrayan la comunidad catalano-castellana de<br />

ofegar / ahogar [46.] y mirar [44.], si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> este último caso no cabe olvidar la pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la novela de<br />

diverg<strong>en</strong>te: guardar / mirar / guardare (capítulo 263) que una vez más sitúa al <strong>catalán</strong> <strong>en</strong> esa posición pe<br />

conocemos. Respecto a la fecha de aparición de mirar «regarder» <strong>en</strong> la Hispania y a la prioridad del<br />

matizar lo que avancé <strong>en</strong>tonces (COLÓN 1976: 82, § 6.3.) a la vista del sigui<strong>en</strong>te texto <strong>catalán</strong> de 1262:<br />

ni façe terrat ni mirador per lo qual pusca guardar e mirar sobre la casa de son vehí...» 6 . __ La apuntada posici<br />

del acervo léxico <strong>catalán</strong> se refleja todavía con la doble solución de lleixar / dexar / lasciare [80.] y deixar<br />

http://www.cervantesvirtual.com/s3/BVMC_OBRAS/fff/d6e/388/2b1/11d/fac/c70/02...<br />

03/06/2011


Page 10 of 10<br />

[37.]. __ El ejemplo de animós (línea 137) / animoso / animoso es normal, puesto que ya apuntábamos el pos<br />

<strong>italiano</strong> r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tista que había hecho preferir esa elección a la de coratjós.<br />

Ni que decir ti<strong>en</strong>e que <strong>en</strong> los grupos de conformidad hispano-italiana (supra § 3.3.; cridar / llamar<br />

55.]), catalano-italiana (§ 3.4.; cuixes / muslos / coscie [67.]) o de solución triplem<strong>en</strong>te diversa (§ 3.1.;<br />

[12.]), la respectiva ubicación del <strong>catalán</strong> muestra un alejami<strong>en</strong>to de este idioma respecto al castellano y<br />

proximidad a las áreas c<strong>en</strong>trales de la Romania (COLÓN 1976: 62-73).<br />

Para terminar estas reflexiones, permítaseme insistir <strong>en</strong> que el método contrastivo 7 , <strong>en</strong> casos como el de nu<br />

traducción, no hay que desvirtuarlo con estadísticas y cuantificaciones. El alcance de una ecuación como<br />

c<strong>en</strong>ava [60.] desde luego debe ser mayor que el de otras, tal retret / retrete / guardacamera [50.], dado que esta e<br />

no es constante <strong>en</strong> la obra estudiada (p. ej., retret / retrete / camerino <strong>en</strong> el cap. 263) y que la palabra caste<br />

préstamo del propio <strong>catalán</strong>; por ello el original habrá influido <strong>en</strong> la elección 8 . Lo mismo ocurre más de una vez.<br />

En el estudio léxico contrastivo lo que cumple es disponer de corpus muy variados establecidos con un<br />

automático de las soluciones. Más adelante, para ver si éstas son «comparables» o «no comparables»<br />

interv<strong>en</strong>ir la más sana y rígida crítica filológica. Sólo así se superará la frivolidad <strong>en</strong> que ha caído este procedi<br />

llegará a operar con datos dignos de crédito. El método quedaría restringido a las l<strong>en</strong>guas literarias, bi<strong>en</strong> es v<br />

ellas son la parte más conspicua de nuestra disciplina, <strong>en</strong> particular cuando consideramos la dim<strong>en</strong>sión diacrónica<br />

http://www.cervantesvirtual.com/s3/BVMC_OBRAS/fff/d6e/388/2b1/11d/fac/c70/02...<br />

03/06/2011

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!