06.04.2014 Views

Marco Estratégico para la mejora de la Atención Primaria en España

Marco Estratégico para la mejora de la Atención Primaria en España

Marco Estratégico para la mejora de la Atención Primaria en España

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

«.... La at<strong>en</strong>ción primaria <strong>de</strong> salud ha <strong>de</strong> estar ori<strong>en</strong>tada al ciudadano y a <strong>la</strong><br />

comunidad, y ha <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una alta capacidad <strong>de</strong> resolución con un amplio<br />

acceso a medios diagnósticos, contando con unos profesionales motivados<br />

y capacitados y una organización <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada, efici<strong>en</strong>te y participada,<br />

tanto por los ciudadanos como por los profesionales...»<br />

(<strong>de</strong>l Acuerdo <strong>de</strong>l Pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l Consejo Interterritorial <strong>de</strong>l Sistema Nacional<br />

<strong>de</strong> Salud <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2006 sobre el Proyecto AP-21)<br />

<strong>Marco</strong> Estratégico <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> España: 2007-2012<br />

<strong>Marco</strong> Estratégico<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>en</strong> España: 2007-2012<br />

Proyecto AP-21<br />

MINISTERIO<br />

DE SANIDAD<br />

Y CONSUMO<br />

MINISTERIO DE SANIDAD Y CONSUMO<br />

S<br />

SANIDAD 2007<br />

MINISTERIO DE SANIDAD Y CONSUMO


<strong>Marco</strong> Estratégico<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>en</strong> España: 2007-2012<br />

Proyecto AP-21<br />

Estrategias <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong><br />

Análisis <strong>de</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

SANIDAD 2007<br />

MINISTERIO DE SANIDAD Y CONSUMO


Edita y distribuye:<br />

© MINISTERIO DE SANIDAD Y CONSUMO<br />

CENTRO DE PUBLICACIONES<br />

PASEO DEL PRADO, 18. 28014 Madrid<br />

NIPO:<br />

Depósito Legal:<br />

El copyright y otros <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> propiedad intelectual <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> al Ministerio <strong>de</strong> Sanidad<br />

y Consumo. Se autoriza a <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria a reproducirlo total o parcialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>para</strong> uso no comercial, siempre que se cite el nombre completo <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to, año e institución.<br />

Catálogo g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> publicaciones oficiales<br />

http://www.060.es


<strong>Marco</strong> Estratégico<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>en</strong> España: 2007-2012<br />

Proyecto AP-21<br />

Estrategias <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong><br />

Análisis <strong>de</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

MINISTERIO<br />

DE SANIDAD<br />

Y CONSUMO


Grupo <strong>de</strong> coordinación <strong>de</strong>l Proyecto AP-21<br />

Melguizo Jiménez, Miguel. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Salud Almanjayar. Distrito Sanitario<br />

<strong>de</strong> Granada. Granada<br />

Cámara González, Cristina. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> G<strong>en</strong>eral Ricardos. Madrid<br />

Martínez Pérez, José Antonio. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Salud Guada<strong>la</strong>jara Sur. Guada<strong>la</strong>jara<br />

López Santiago, As<strong>en</strong>sio. Servicios Municipales <strong>de</strong> salud. Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Murcia. Murcia<br />

Prieto Orzanco, Asunción. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> G<strong>en</strong>eral Ricardos. Madrid<br />

García Ortiz, Teresa. Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Cohesión y Alta Inspección <strong>de</strong>l<br />

SNS. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo<br />

Cortés Rubio, José Alfonso. Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Cohesión y Alta Inspección<br />

<strong>de</strong>l SNS. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo<br />

Pérez Mateos, Carm<strong>en</strong>. Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Cohesión y Alta Inspección<br />

<strong>de</strong>l SNS. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo<br />

Apoyo administrativo<br />

López Arteaga, Natividad. Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Cohesión y Alta Inspección<br />

<strong>de</strong>l SNS. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo<br />

Sánchez Cu<strong>de</strong>ro, Beatriz. Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Cohesión y Alta Inspección<br />

<strong>de</strong>l SNS. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo<br />

Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> expertos que han participado<br />

<strong>en</strong> los grupos <strong>de</strong> trabajo<br />

Grupo 1. Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Aguilera Guzmán, Marta. Servicio <strong>de</strong> Programas Asist<strong>en</strong>ciales. Servicio<br />

Madrileño <strong>de</strong> Salud. Madrid<br />

Antoñanzas Combarte, Ángel. Médico <strong>de</strong> Familia. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Salud Delicias<br />

Sur. Zaragoza<br />

Colom Masfret, Dolors. Consejo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> diplomados <strong>en</strong> Trabajo Social y<br />

Asist<strong>en</strong>tes Sociales. Madrid<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 7


Espinosa Alm<strong>en</strong>dro, José Manuel. Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina Familiar<br />

y Comunitaria. Má<strong>la</strong>ga<br />

Ferrán Mercadé, Manel. División <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> Institut Catalá<br />

<strong>de</strong> Salut. Barcelona<br />

Herranz Vare<strong>la</strong>, José Javier. Servicio Murciano <strong>de</strong> Salud. Subdirector G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Urg<strong>en</strong>cias y Emerg<strong>en</strong>cias. Murcia<br />

Kloppe Villegas, Pi<strong>la</strong>r. Médico <strong>de</strong> Familia. Equipo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Las Calesas. Madrid<br />

Maldonado Alconada, José. Médico <strong>de</strong> Familia. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Salud Trafalgar.<br />

Ceuta<br />

Mallo Fernán<strong>de</strong>z, José María. Responsable Unidad <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción al Usuario.<br />

Ger<strong>en</strong>cia Área 11. Madrid<br />

Malmierca Sánchez, Fernando. Pediatra. Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría<br />

Extrahospita<strong>la</strong>ria y At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Sa<strong>la</strong>manca<br />

Martín Santos, Francisco Javier. Enfermero. Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Asociaciones <strong>de</strong><br />

Enfermería Comunitaria y At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Má<strong>la</strong>ga<br />

Molero García, José María. Médico <strong>de</strong> Familia C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Salud Mar Báltico.<br />

Madrid<br />

Monleón Just, Manue<strong>la</strong>. Enfermera. Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Asociaciones <strong>de</strong> Enfermería<br />

Comunitaria y At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Morales Ruiz, José Antonio. Médico <strong>de</strong> Familia. Consultorio Local <strong>de</strong> Bal<strong>de</strong>bótoa.<br />

Badajoz<br />

Ortiz Camuñez, María <strong>de</strong> los Ángeles. Médico <strong>de</strong> Familia. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Salud<br />

<strong>de</strong> Camas. Sevil<strong>la</strong><br />

Ruiz-Giménez Agui<strong>la</strong>r, Juan Luis. Médico <strong>de</strong> Familia. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Salud Vic<strong>en</strong>te<br />

Sol<strong>de</strong>vil<strong>la</strong>. Madrid<br />

Thomas Mulet, Vic<strong>en</strong>ç. Médico <strong>de</strong> Familia. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> Camp Redó.<br />

Palma <strong>de</strong> Mallorca<br />

Grupo 2. Estrategias <strong>de</strong> organización y gestión<br />

Abarca Buján, B<strong>en</strong>jamín. Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina G<strong>en</strong>eral. Lugo<br />

Berraondo Zabalegui, Iñaki. Subdirector <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y Comunitaria.<br />

Servicio Vasco <strong>de</strong> Salud. Vitoria<br />

Hernán<strong>de</strong>z Vega, José Manuel. Subdirector <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>l Servicio<br />

<strong>de</strong> Salud <strong>de</strong>l Principado <strong>de</strong> Asturias. Oviedo<br />

8 SANIDAD


García Prieto, Eduardo. Subdirector <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Castil<strong>la</strong> y León<br />

G<strong>en</strong>é Badía, Joan. Médico <strong>de</strong> Familia. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> CAPSE.<br />

Barcelona<br />

Godoy Arean, Carm<strong>en</strong>. Enfermera. Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Asociaciones <strong>de</strong> Enfermería<br />

Comunitaria y At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Martín Montaner, Isabel. Pediatra. Directora <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Navarra<br />

Martín-Rabadán Muro, María. Coordinadora <strong>de</strong> Equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> Ibiza y Form<strong>en</strong>tera. Ibiza<br />

Cecilia Navazo, Julia. Médico <strong>de</strong> Familia. Ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Área 1. Madrid<br />

Ortiz Espinosa, Juan. Director <strong>de</strong>l Distrito Sanitario <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Granada<br />

Palomo Cobos, Luis. Médico <strong>de</strong> Familia. Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina<br />

Rural y G<strong>en</strong>eralista. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> Coria. Cáceres<br />

Pastor Navarro, Vic<strong>en</strong>te. Ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to 9 Torr<strong>en</strong>te. Val<strong>en</strong>cia<br />

San José Pérez, Carm<strong>en</strong>. Médico <strong>de</strong> Familia. Equipo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Área 5. Buitrago. Madrid<br />

Soto Mancebo, Inés. Directora <strong>de</strong> Enfermería. Hospital Severo Ochoa <strong>de</strong><br />

Leganés. Madrid<br />

Veras Castro, Ramón. Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina Familiar y Comunitaria.<br />

Galicia<br />

Vergeles B<strong>la</strong>nca, Jose María. Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Formación, Inspección y<br />

Calidad Sanitaria. Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Consumo. Mérida. Badajoz<br />

Grupo 3. Resolución <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Ágreda Peiró, Francisco Javier. Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina Familiar y<br />

Comunitaria. Navarra<br />

Casajuana Brunet, Josep. Médico <strong>de</strong> Familia. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Salud Gotic. Barcelona<br />

Chavida García, Felipe. Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina Rural y G<strong>en</strong>eralista.<br />

Guada<strong>la</strong>jara<br />

Gim<strong>en</strong>o Aznar, Álvaro. Subdirector <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> Navarra Norte.<br />

Navarra<br />

Iglesias Clem<strong>en</strong>te, José Manuel. Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina Familiar y<br />

Comunitaria. Sa<strong>la</strong>manca<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 9


Iglesias Sánchez, José María. Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina Familiar y<br />

Comunitaria. Badajoz<br />

Lama Herrera, Carm<strong>en</strong>. Servicio <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación Operativa. Junta <strong>de</strong> Andalucía.<br />

Sevil<strong>la</strong><br />

López Pa<strong>la</strong>cios, Sonia. Directora <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Área 7. Madrid<br />

Martín Fernán<strong>de</strong>z, Jesús. Médico <strong>de</strong> Familia. Equipo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

San Martín <strong>de</strong> Val<strong>de</strong>iglesias. Área 8. Madrid<br />

Monreal Hijar, Antonio. Unidad Doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Medicina Familiar y Comunitaria.<br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Salud José Ramón Muñoz. Zaragoza<br />

Morales As<strong>en</strong>sio, José Miguel.. Enfermero. Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Asociaciones <strong>de</strong><br />

Enfermería Comunitaria y At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Má<strong>la</strong>ga<br />

P<strong>la</strong>za García, Ángeles. Directora Médica. Ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

II. Torre<strong>la</strong>vega. Cantabria<br />

Saavedra Miján, Juan. Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina Rural y G<strong>en</strong>eralista.<br />

Langreo. Asturias<br />

Santana <strong>de</strong> Carlos, Begoña. Médico <strong>de</strong> Familia. Girona<br />

Seguí Díaz, Mateu. Médico <strong>de</strong> Familia. Baleares<br />

Simó Miñana, Juan. Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina Rural y G<strong>en</strong>eralista.<br />

Muchamiel. Alicante<br />

Grupo 4. Evaluación <strong>de</strong> procesos <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Anaya Cintas, Francisca. Presi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Enfermería Comunitaria<br />

Ausejo Segura, Mónica. Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Farmacéuticos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong><br />

Cabezas Peña, Carm<strong>en</strong>. G<strong>en</strong>eralitat <strong>de</strong> Cataluña. Barcelona<br />

Cañada Millán, José Luis. Médico <strong>de</strong> Familia. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Salud Los Cascajos.<br />

La Rioja<br />

Díaz Laso, Concepción. Médico <strong>de</strong> Familia. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Salud Fu<strong>en</strong>te<strong>la</strong>rreina.<br />

Madrid<br />

González Echave, Arantza. Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina Familiar y Comunitaria.<br />

Vizcaya<br />

Gonzalo Jim<strong>en</strong>ez, El<strong>en</strong>a. Enfermera. Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Asociaciones <strong>de</strong> Enfermería<br />

Comunitaria <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Granada<br />

10 SANIDAD


Juan Verger, Vic<strong>en</strong>ç. Gabinete Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Palma <strong>de</strong> Mallorca<br />

Martín García, Manuel. Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Asociaciones <strong>para</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Sanidad Pública<br />

Otero Rodríguez, José Antonio. Vicepresi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Medicina Rural y G<strong>en</strong>eralista.Val<strong>la</strong>dolid<br />

Ruiz-Cane<strong>la</strong> Cáceres, Juan. Pediatra. Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría y<br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Sevil<strong>la</strong><br />

Sanz Amores, Reyes. Consejería <strong>de</strong> Salud. Junta <strong>de</strong> Andalucía. Sevil<strong>la</strong><br />

Trillo Mata, José Luis. Ag<strong>en</strong>cia Val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong> Salud. Val<strong>en</strong>cia<br />

Turón Alcaine, José María. Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina Familiar y Comunitaria.<br />

Teruel<br />

Vázquez Díaz, José Ramón. Unidad Doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Medicina Familiar y Comunitaria<br />

Hospital Universitario <strong>de</strong> Canarias. La Laguna. Santa Cruz <strong>de</strong> T<strong>en</strong>erife<br />

Grupo 5. Resultados <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Beamund Lagos, Mi<strong>la</strong>gros. Enfermera. Técnico <strong>de</strong> Formación e Investigación.<br />

Ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Área 11. Madrid<br />

B<strong>la</strong>nquer Gregori, José Javier. Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina Familiar y<br />

Comunitaria. Alicante<br />

Casado Vic<strong>en</strong>te, Verónica. Médico <strong>de</strong> Familia. El Boecillo. Val<strong>la</strong>dolid<br />

Carrillo Ojeda, Patricia. Técnico <strong>de</strong>l Servicio <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Dirección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Programas Asist<strong>en</strong>ciales. Santa Cruz <strong>de</strong> T<strong>en</strong>erife<br />

Gayoso Diz, Pi<strong>la</strong>r. Subdirección <strong>de</strong> Investigación. Consejería <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong><br />

Galicia. La Coruña<br />

Ichaso Hernán<strong>de</strong>z Rubio, María <strong>de</strong> los Santos. Subdirectora Adjunta <strong>de</strong>l<br />

Instituto <strong>de</strong> Información Sanitaria. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo. Madrid<br />

Juncosa Font, Sebastiá. Unidad Doc<strong>en</strong>te C<strong>en</strong>tro Instituto Catalán <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud.<br />

Terrasa. Barcelona<br />

López-Torres Hidalgo, Jesús. Ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Albacete<br />

Merino Molina, Manuel. Pediatra. Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Madrid<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 11


Pérez García, B<strong>la</strong>nca. Consultorio Local Robledillo. Cáceres<br />

Ripoll Lozano, Miguel Ángel. Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina G<strong>en</strong>eral.<br />

Madrid<br />

Rodríguez Gómez, Susana. Coordinadora <strong>de</strong> Gestión <strong>de</strong> Cuidados <strong>de</strong>l Servicio<br />

Andaluz <strong>de</strong> Salud. Sevil<strong>la</strong><br />

Vi<strong>la</strong> Corcoles, Ángel. Técnico <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong>l Servicio <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Institut Catalá <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salut. Tarragona<br />

Asociaciones ci<strong>en</strong>tíficas<br />

Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Asociaciones <strong>de</strong> Enfermería Comunitaria y At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Asociación <strong>de</strong> Enfermería Comunitaria<br />

Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría Extrahospita<strong>la</strong>ria y At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina Familiar y Comunitaria<br />

Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina G<strong>en</strong>eral<br />

Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina Rural y G<strong>en</strong>eralista<br />

Consejo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Diplomados <strong>en</strong> Trabajo Social y Asist<strong>en</strong>tes Sociales<br />

Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Farmacéuticos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Asociaciones <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />

Foro Español <strong>de</strong> Paci<strong>en</strong>tes<br />

Coalición <strong>de</strong> Paci<strong>en</strong>tes con Enfermeda<strong>de</strong>s Crónicas<br />

12 SANIDAD


Índice<br />

Pres<strong>en</strong>tación 23<br />

Introducción 25<br />

Acuerdo <strong>de</strong>l Pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l Consejo Interterritorial <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong><br />

Salud sobre el Proyecto AP-21 33<br />

<strong>Marco</strong> Estratégico <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> el<br />

periodo 2007-2012 35<br />

I. Estrategias <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios ori<strong>en</strong>tadas<br />

I. al ciudadano 37<br />

Estrategia 1: Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> los ciudadanos<br />

Estrategia 2: Ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> servicios a <strong>la</strong> <strong>mejora</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> accesibilidad<br />

Estrategia 3: A<strong>de</strong>cuar <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> recursos humanos y <strong>la</strong><br />

gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consultas, <strong>para</strong> una<br />

a<strong>de</strong>cuada at<strong>en</strong>ción, garantizando <strong>la</strong> no exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> listas <strong>de</strong><br />

espera <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Estrategia 4: Integrar <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s administrativas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

estructura organizativa <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Estrategia 5: Impulsar una imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

como un sistema <strong>de</strong> calidad y <strong>de</strong> confianza <strong>para</strong> resolver los<br />

problemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> los ciudadanos<br />

Estrategia 6: Impulsar <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong> el<br />

sistema sanitario y <strong>en</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Estrategia 7: Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> los ciudadanos y <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir sobre su salud<br />

Estrategia 8: Desarrol<strong>la</strong>r actuaciones que promuevan los<br />

autocuidados y que modifiqu<strong>en</strong> <strong>la</strong> excesiva medicalización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

práctica sanitaria<br />

Estrategia 9: Optimizar <strong>la</strong> cartera <strong>de</strong> servicios <strong>para</strong> <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong><br />

respuesta a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

37<br />

37<br />

38<br />

39<br />

39<br />

40<br />

41<br />

41<br />

42<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 13


Estrategia 10: Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud y prev<strong>en</strong>ción<br />

Estrategia 11: Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> los<br />

equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> rurales<br />

II. Estrategias <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> efectividad y <strong>la</strong> resolución<br />

Estrategia 12: Hacer accesibles <strong>la</strong>s pruebas diagnósticas<br />

disponibles <strong>en</strong> el área sanitaria a los médicos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong><br />

Estrategia 13: Mejorar <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>en</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Estrategia 14: Mejorar <strong>la</strong> efectividad <strong>en</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos<br />

administrativos <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos por los profesionales sanitarios<br />

Estrategia 15: Promover <strong>la</strong> efectividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s<br />

patologías crónicas<br />

Estrategia 16: Impulsar <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración e imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> guías<br />

clínicas y los intercambios <strong>de</strong> información sobre bu<strong>en</strong>as<br />

prácticas <strong>para</strong> su g<strong>en</strong>eralización <strong>en</strong> el sistema sanitario<br />

Estrategia 17: Impulsar el uso racional y <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> los<br />

medicam<strong>en</strong>tos<br />

Estrategia 18: Promover <strong>la</strong> evaluación y difusión <strong>de</strong> los<br />

resultados <strong>en</strong> salud<br />

Estrategia 19: Promover un sistema <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> medición<br />

<strong>de</strong> resultados <strong>en</strong> salud ori<strong>en</strong>tado a los profesionales y a <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción<br />

III. Estrategias <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> continuidad asist<strong>en</strong>cial<br />

Estrategia 20: Estimu<strong>la</strong>r cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y At<strong>en</strong>ción Especializada que favorezcan <strong>la</strong><br />

continuidad asist<strong>en</strong>cial<br />

Estrategia 21: Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> comunicación y coordinación <strong>en</strong>tre<br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y At<strong>en</strong>ción Especializada<br />

Estrategia 22: Impulsar <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> los procesos<br />

asist<strong>en</strong>ciales integrados <strong>en</strong>tre At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y At<strong>en</strong>ción<br />

Especializada<br />

42<br />

43<br />

45<br />

45<br />

45<br />

46<br />

47<br />

47<br />

48<br />

49<br />

49<br />

51<br />

51<br />

51<br />

52<br />

14 SANIDAD


Estrategia 23: Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones<br />

realizadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y salud pública<br />

Estrategia 24: Impulsar <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> mo<strong>de</strong>los resolutivos<br />

<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Continuada/ Urg<strong>en</strong>cias que g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> confianza <strong>en</strong> los<br />

ciudadanos<br />

Estrategia 25: Fom<strong>en</strong>tar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

comunitarias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Estrategia 26: Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria<br />

y <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong> los profesionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s<br />

personas con problemas <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

Estrategia 27: Mejorar <strong>la</strong> coordinación <strong>en</strong>tre servicios sanitarios<br />

y servicios sociales<br />

IV. Estrategias <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación y el <strong>de</strong>sarrollo<br />

IV. profesional<br />

Estrategia 28: Favorecer <strong>la</strong> formación continuada y <strong>la</strong> actividad<br />

doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Estrategia 29: Inc<strong>en</strong>tivar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

investigación <strong>en</strong> los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Estrategia 30: Aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> motivación <strong>de</strong> los profesionales y<br />

<strong>mejora</strong>r el clima <strong>la</strong>boral<br />

Estrategia 31: Inc<strong>en</strong>tivar el trabajo <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s con mayor riesgo social y sanitario<br />

Estrategia 32: Promover <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias<br />

profesionales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros<br />

V. Estrategias <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia, gestión y organización<br />

Estrategia 33: G<strong>en</strong>eralizar un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> calidad total que<br />

incida <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong>l sistema sanitario<br />

Estrategia 34: Impulsar <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación sanitaria basada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> salud, con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los profesionales<br />

sanitarios y los ciudadanos<br />

Estrategia 35: Impulsar los contratos/p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> gestión<br />

fundam<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> salud y <strong>en</strong> los objetivos <strong>de</strong><br />

política sanitaria<br />

53<br />

53<br />

54<br />

54<br />

55<br />

57<br />

57<br />

58<br />

59<br />

60<br />

61<br />

63<br />

63<br />

64<br />

64<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 15


Estrategia 36: Pot<strong>en</strong>ciar que <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> recursos esté <strong>en</strong><br />

re<strong>la</strong>ción con el nivel <strong>de</strong> oferta <strong>de</strong> servicios establecida <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación sanitaria<br />

Estrategia 37: Impulsar el li<strong>de</strong>razgo <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización como<br />

una herrami<strong>en</strong>ta fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> una At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong><br />

calidad<br />

Estrategia 38: Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

áreas <strong>de</strong> salud<br />

Estrategia 39: Impulsar los órganos <strong>de</strong> gobierno <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas<br />

<strong>de</strong> salud con repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los profesionales y<br />

ciudadanos<br />

Estrategia 40: Increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>en</strong><br />

los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud <strong>para</strong> <strong>mejora</strong>r los resultados<br />

Estrategia 41: Adaptar el mo<strong>de</strong>lo organizativo y funcional <strong>de</strong>l<br />

equipo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> los<br />

ciudadanos y a <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios, asegurando su gestión <strong>en</strong><br />

el marco <strong>de</strong>l sistema sanitario público<br />

Estrategia 42: Consolidar y fortalecer el trabajo <strong>en</strong> equipo <strong>en</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Estrategia 43: Impulsar el trabajo conjunto y el <strong>de</strong>sarrollo<br />

profesional compartido <strong>en</strong>tre médicos <strong>de</strong> familia, pediatras y<br />

<strong>en</strong>fermeras<br />

Estrategia 44: Impulsar los sistemas <strong>de</strong> información sanitaria<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

I. Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

I.1. Definición <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios<br />

I.2. La oferta <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> el marco legal<br />

I.3. El marco compet<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

I.4. Las funciones <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

I.5. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación<br />

I.5.1. La oferta <strong>de</strong> servicios<br />

I.5.1.1. Servicios básicos asist<strong>en</strong>ciales<br />

65<br />

65<br />

66<br />

67<br />

67<br />

68<br />

69<br />

69<br />

70<br />

71<br />

73<br />

73<br />

74<br />

75<br />

76<br />

78<br />

78<br />

79<br />

16 SANIDAD


I.5.1.2. Servicios administrativos. Las unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción al usuario <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

I.5.1.3. Servicios <strong>de</strong> salud pública<br />

I.5.1.4. La at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> comunidad<br />

I.5.1.5. Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> soporte: doc<strong>en</strong>cia e<br />

investigación<br />

I.5.1.6. Situaciones especiales<br />

I.5.1.6.1. La at<strong>en</strong>ción urg<strong>en</strong>te <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong><br />

I.5.1.6.2. Las comunida<strong>de</strong>s con alto riesgo<br />

social<br />

I.5.1.6.3. El medio rural<br />

I.5.1.6.4. La at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

I.5.2. Los condicionantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios<br />

I.5.2.1. La coordinación <strong>en</strong> el sistema <strong>de</strong> salud<br />

I.5.2.2. Herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> apoyo y equipami<strong>en</strong>to<br />

I.5.2.3. Organización <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong><br />

Bibliografía<br />

II. Gestión y organización <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

II.1. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación<br />

II.1.1. Definición <strong>de</strong> objetivos <strong>en</strong> salud como base <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación sanitaria<br />

II.1.2. P<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong><br />

II.1.3. Financiación <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios<br />

II.1.4. Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> provisión <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

II.1.5. Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> salud<br />

II.1.6. Desc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización<br />

sanitaria<br />

82<br />

84<br />

85<br />

88<br />

88<br />

88<br />

91<br />

93<br />

94<br />

103<br />

103<br />

104<br />

104<br />

108<br />

115<br />

116<br />

116<br />

117<br />

117<br />

128<br />

129<br />

131<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 17


II.1.7. Función directiva <strong>en</strong> el sistema sanitario<br />

II.1.8. Continuidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria<br />

II.1.9. Motivación, implicación y satisfacción <strong>de</strong> los<br />

profesionales<br />

II.1.10. Sistemas <strong>de</strong> información como elem<strong>en</strong>to<br />

estratégico<br />

II.1.11. Participación <strong>de</strong> los profesionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l<br />

sistema sanitario público<br />

II.1.12. Participación <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l<br />

sistema sanitario<br />

Bibliografía<br />

III. Resolución <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

III.1. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

III.1.1. Factores que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l sistema<br />

III.1.1.1. Recursos y financiación<br />

III.1.1.2. Herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> apoyo, equipami<strong>en</strong>to y<br />

acceso a pruebas diagnósticas<br />

III.1.1.3. Dotación tecnológica<br />

III.1.1.4. Coordinación y cooperación <strong>en</strong>tre niveles<br />

asist<strong>en</strong>ciales<br />

III.1.1.5. Libre elección <strong>de</strong> especialista<br />

III.1.1.6. Cartera <strong>de</strong> servicios<br />

III.1.1.7. Otros factores que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

resolución<br />

III.1.2. Factores que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución re<strong>la</strong>cionados<br />

con el profesional<br />

III.1.2.1. Organización<br />

III.1.2.2. Procedimi<strong>en</strong>tos burocráticos y resolución<br />

III.1.2.3. Demanda asist<strong>en</strong>cial y resolución<br />

133<br />

134<br />

135<br />

136<br />

138<br />

138<br />

139<br />

143<br />

144<br />

144<br />

144<br />

145<br />

146<br />

147<br />

149<br />

150<br />

150<br />

151<br />

151<br />

152<br />

153<br />

18 SANIDAD


III.1.2.4. Formación y gestión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />

III.1.2.5. Investigación y su impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

resolución<br />

III.1.2.6. Compromiso y motivación <strong>de</strong> los<br />

profesionales<br />

III.1.3. Factores que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te<br />

III.1.3.1. Expectativas <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te<br />

III.1.3.2. Capacitación-empowerm<strong>en</strong>t <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te<br />

III.2. Propuesta <strong>de</strong> indicadores <strong>para</strong> <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

capacidad resolutiva<br />

Bibliografía<br />

IV. Evaluación y <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> procesos <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

IV.1. Mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

IV.1.1. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación<br />

IV.2. Evaluación <strong>de</strong> los profesionales<br />

IV.2.1. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación<br />

IV.3. Participación <strong>de</strong> los ciudadanos. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción<br />

y <strong>de</strong> sus expectativas y necesida<strong>de</strong>s<br />

IV.3.1. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s expectativas y <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

los usuarios<br />

IV.3.2. Satisfacción <strong>de</strong> los usuarios/paci<strong>en</strong>tes<br />

IV.3.3. Participación <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong><br />

IV.3.4. Medicalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

IV.3.5. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación<br />

IV.4. Participación <strong>de</strong> los profesionales<br />

IV.4.1. El <strong>de</strong>sarrollo organizacional<br />

IV.4.2. La gestión clínica<br />

IV.4.3. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación<br />

IV.5. Mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> prescripción. Uso racional <strong>de</strong>l medicam<strong>en</strong>to<br />

154<br />

158<br />

159<br />

159<br />

159<br />

159<br />

160<br />

163<br />

167<br />

167<br />

169<br />

172<br />

173<br />

177<br />

178<br />

179<br />

180<br />

181<br />

182<br />

185<br />

186<br />

187<br />

188<br />

190<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 19


IV.5.1. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación<br />

Bibliografía<br />

V. Resultados <strong>en</strong> salud. La perspectiva <strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

V.1. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación<br />

V.1.1. Situación actual respecto a <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

resultados <strong>en</strong> salud a través <strong>de</strong> publicaciones <strong>de</strong>l<br />

sistema sanitario<br />

V.1.2. Situación actual respecto a <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong><br />

datos <strong>para</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong><br />

resultados <strong>en</strong> salud<br />

V.1.3. Debilida<strong>de</strong>s, am<strong>en</strong>azas, fortalezas y oportunida<strong>de</strong>s<br />

V.2. Propuesta <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> resultados <strong>de</strong> salud<br />

Bibliografía<br />

Anexos<br />

192<br />

194<br />

197<br />

200<br />

201<br />

203<br />

204<br />

205<br />

216<br />

223<br />

Anexo I<br />

Cartera <strong>de</strong> servicios comunes <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

223<br />

Anexo II<br />

Propuesta <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

237<br />

Anexo III<br />

Propuesta <strong>de</strong> estructura, servicios y organización básica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

unida<strong>de</strong>s administrativas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción al usuario <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong><br />

253<br />

Anexo IV<br />

Propuesta <strong>de</strong> actuaciones <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública<br />

259<br />

Anexo V<br />

Tipología <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones o activida<strong>de</strong>s comunitarias<br />

263<br />

Anexo VI<br />

Puntos <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias ubicados <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

275<br />

20 SANIDAD


Anexo VII<br />

Propuesta <strong>de</strong> pruebas diagnósticas <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

281<br />

Anexo VIII<br />

Propuesta <strong>de</strong> equipami<strong>en</strong>to diagnóstico y clínico <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong><br />

293<br />

Anexo IX<br />

Análisis <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong><br />

295<br />

Anexo X<br />

La visión <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes y ciudadanos: grupo focal <strong>de</strong> ciudadanos<br />

y paci<strong>en</strong>tes sobre <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

303<br />

Anexo XI<br />

Instrum<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVRs<br />

317<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 21


Pres<strong>en</strong>tación<br />

El Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud se basa <strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho constitucional a <strong>la</strong> protección<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, que fue <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong><br />

1986. Al mismo tiempo e inspirándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Alma Ata, com<strong>en</strong>zó<br />

<strong>la</strong> reforma y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> Salud, iniciada<br />

con <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong>l Real Decreto 137/1984, <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero, <strong>de</strong> Estructuras<br />

Básicas <strong>de</strong> Salud, que <strong>de</strong>finió y s<strong>en</strong>tó <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual red <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>.<br />

Con <strong>la</strong> reforma se consiguió acercar los servicios básicos sanitarios a<br />

toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> nuevos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud, <strong>la</strong> incorporación<br />

a ellos <strong>de</strong> Médicos <strong>de</strong> Familia, Pediatras y Enfermeras con muy<br />

bu<strong>en</strong>os niveles <strong>de</strong> formación, imp<strong>la</strong>ntando el trabajo <strong>en</strong> equipo, increm<strong>en</strong>tando<br />

el tiempo <strong>de</strong> consulta, <strong>la</strong> cartera <strong>de</strong> servicios e incorporando programas<br />

<strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s a <strong>la</strong> actividad<br />

asist<strong>en</strong>cial.<br />

Han transcurrido más <strong>de</strong> 20 años y se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>en</strong> España es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mejores <strong>de</strong>l mundo. No obstante, van apareci<strong>en</strong>do<br />

nuevos retos p<strong>la</strong>nteados a <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y al Sistema Nacional<br />

<strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> su conjunto, como es el progresivo crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción, el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas, el aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

cargas <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> los profesionales, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> coordinación<br />

asist<strong>en</strong>cial, <strong>la</strong>s nuevas tecnologías, etc. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> II Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

Presi<strong>de</strong>ntes, <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2005, incluyó <strong>en</strong>tre sus acuerdos, <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> «aum<strong>en</strong>tar los recursos y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>».<br />

Por todo ello, el Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo ha coordinado <strong>en</strong> el<br />

último año, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l Proyecto AP-21, <strong>en</strong> el que han participado numerosos<br />

expertos propuestos por Socieda<strong>de</strong>s Ci<strong>en</strong>tíficas, Comunida<strong>de</strong>s Autónomas<br />

y el propio Ministerio, así como por Asociaciones <strong>de</strong> Paci<strong>en</strong>tes,<br />

con el objetivo <strong>de</strong> construir un marco estratégico útil <strong>para</strong> ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s actuaciones<br />

que puedan <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> España. Fruto <strong>de</strong><br />

este esfuerzo es el texto que se pres<strong>en</strong>ta.<br />

Hay que remarcar, que <strong>en</strong> <strong>la</strong> sesión celebrada el pasado 11 <strong>de</strong> diciembre<br />

<strong>de</strong> 2006, el Pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l Consejo Interterritorial <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong><br />

Salud valoró <strong>de</strong> forma muy positiva los trabajos <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos por los grupos<br />

<strong>de</strong> expertos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al Proyecto AP-21 y expresó <strong>de</strong> forma<br />

unánime su felicitación a los mismos.<br />

El Pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l Consejo Interterritorial <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud,<br />

también <strong>de</strong> manera unánime, ha consi<strong>de</strong>rado que los docum<strong>en</strong>tos incorporan<br />

un marco estratégico a<strong>de</strong>cuado <strong>para</strong> que <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 23


<strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> <strong>la</strong>s medidas que, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> sus compet<strong>en</strong>cias y con <strong>la</strong> adaptación<br />

precisa a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> cada servicio <strong>de</strong> salud, hagan posible <strong>la</strong> consecución<br />

<strong>de</strong> los avances necesarios <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>de</strong> salud <strong>en</strong> España <strong>en</strong> el período 2007-2012. Finalm<strong>en</strong>te, hay que seña<strong>la</strong>r<br />

que el Pl<strong>en</strong>o ha <strong>de</strong>cidido igualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>cargar a <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Calidad <strong>de</strong>l<br />

Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas y<br />

contando con <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> los profesionales, <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> indicadores<br />

que permitan realizar una evaluación <strong>de</strong> los progresos que se vayan consigui<strong>en</strong>do.<br />

Solo me queda agra<strong>de</strong>cer a todos los participantes <strong>en</strong> este Proyecto<br />

AP-21, sus aportaciones y suger<strong>en</strong>cias, y <strong>de</strong>sear que este <strong>Marco</strong> Estratégico<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> contribuya realm<strong>en</strong>te a que <strong>la</strong>s administraciones<br />

sanitarias puedan dar un nuevo impulso a <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>en</strong> España.<br />

El<strong>en</strong>a SALGADO<br />

Ministra <strong>de</strong> Sanidad y Consumo<br />

24 SANIDAD


Introducción<br />

El Real Decreto 137/1984, <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero, <strong>de</strong> Estructuras Básicas <strong>de</strong> Salud,<br />

<strong>de</strong>finió y s<strong>en</strong>tó <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual red <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, un nuevo<br />

concepto <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> inspirado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Alma-Ata<br />

(Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS-Unicef <strong>de</strong> 1978). Este <strong>de</strong>creto estableció <strong>la</strong> <strong>de</strong>limitación<br />

territorial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> salud, el trabajo <strong>en</strong> equipo multidisciplinar,<br />

<strong>la</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> curación con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> promoción y prev<strong>en</strong>ción,<br />

el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l tiempo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, etc.<br />

Los cambios y <strong>la</strong>s <strong>mejora</strong>s introducidas por el nuevo mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> han sido espectacu<strong>la</strong>res y han supuesto un salto cualitativo<br />

sin prece<strong>de</strong>ntes <strong>para</strong> los cuidados <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong> con resultados<br />

b<strong>en</strong>eficiosos <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> numerosos indicadores <strong>de</strong> salud. Se<br />

seña<strong>la</strong>n <strong>en</strong>tre otros, los sigui<strong>en</strong>tes cambios:<br />

• La incorporación <strong>de</strong> Médicos <strong>de</strong> Familia (creados como especialidad<br />

médica <strong>en</strong> 1978), Pediatras y Enfermeras a los Equipos <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, con <strong>la</strong> consigui<strong>en</strong>te r<strong>en</strong>ovación profesional y<br />

<strong>mejora</strong> <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> formación.<br />

• La jornada <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicación completa. Se pasa <strong>de</strong> una <strong>de</strong>dicación<br />

<strong>de</strong> 2 horas diarias a 7 horas, lo que ha permitido, <strong>en</strong>tre otras<br />

cosas, triplicar el tiempo medio <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicación por paci<strong>en</strong>te.<br />

• El trabajo <strong>en</strong> equipo. Se pasa <strong>de</strong> un trabajo individual y sin ninguna<br />

conexión <strong>en</strong>tre los profesionales, a una actuación coordinada médico-<strong>en</strong>fermera<br />

y <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sesiones clínicas, <strong>la</strong> discusión<br />

<strong>de</strong> casos, etc. <strong>en</strong> el trabajo diario <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros.<br />

• La incorporación <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>de</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, como parte consustancial y fundam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong>l quehacer diario <strong>de</strong> los Equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

• La imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> una Cartera <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

que ha supuesto <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> unos servicios comunes a todos los<br />

ciudadanos, <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> nuevos servicios a este nivel <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción y ha facilitado <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> una cultura <strong>de</strong> evaluación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los mismos.<br />

• La incorporación <strong>de</strong> una visión comunitaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria,<br />

<strong>de</strong> manera que <strong>la</strong>s actuaciones <strong>de</strong>l Equipo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> no<br />

han quedado limitadas a los individuos, sino que se han imbricado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona básica <strong>de</strong> salud.<br />

• La g<strong>en</strong>eralización <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia clínica que, junto con los<br />

avances tecnológicos y otras <strong>mejora</strong>s organizativas, han permitido<br />

ofertar al conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía una At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> accesi-<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 25


le, <strong>de</strong> calidad, efici<strong>en</strong>te y g<strong>en</strong>erando un alto grado <strong>de</strong> satisfacción<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

La red <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud, <strong>en</strong> los que trabajan los Equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>,<br />

se ha ext<strong>en</strong>dido al conjunto <strong>de</strong>l territorio. En 2005 el Sistema Nacional<br />

<strong>de</strong> Salud contaba con 2.756 c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud; disponi<strong>en</strong>do, a<strong>de</strong>más, <strong>en</strong><br />

numerosos municipios, <strong>de</strong> consultorios locales a los cuales se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zan los<br />

profesionales <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> zona, con el fin <strong>de</strong> acercar los servicios<br />

básicos a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> núcleos dispersos. Según datos <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo, <strong>en</strong> 2004 se han producido 212,8 millones<br />

<strong>de</strong> consultas <strong>de</strong> medicina <strong>de</strong> familia y pediatría <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, lo<br />

que correspon<strong>de</strong> a 5,4 consultas por habitante y año.<br />

En <strong>de</strong>finitiva, se pue<strong>de</strong> afirmar que disponemos <strong>de</strong> una excel<strong>en</strong>te<br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> salud que, hoy día, está consi<strong>de</strong>rada como ejemplo a<br />

seguir por muchos países <strong>de</strong>l mundo. Sin embargo, no es m<strong>en</strong>os cierto que,<br />

<strong>en</strong> los últimos años, han aparecido algunas variables que supon<strong>en</strong> un importante<br />

<strong>de</strong>safío <strong>para</strong> el bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Así, el crecimi<strong>en</strong>to y progresivo <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción,<br />

con una mayor preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas, y <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a<br />

medicalizar los problemas <strong>de</strong> salud, <strong>en</strong>tre otras causas, han g<strong>en</strong>erado un<br />

notable aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cargas <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s consultas <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>, no siempre acompañado ni <strong>de</strong>l necesario increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> recursos,<br />

ni <strong>de</strong> <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te adaptación organizativa. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong><br />

fuerte carga asist<strong>en</strong>cial condiciona que aspectos relevantes como <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, señas <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, hayan perdido protagonismo <strong>en</strong> los quehaceres<br />

cotidianos <strong>de</strong> los profesionales. A<strong>de</strong>más, exist<strong>en</strong> otros retos como<br />

los re<strong>la</strong>cionados con el <strong>de</strong>sarrollo tecnológico, <strong>la</strong> inmigración, los distintos<br />

mo<strong>de</strong>los organizativos, <strong>la</strong> coordinación <strong>en</strong>tre At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y<br />

Especializada, etc.<br />

En este contexto, <strong>la</strong> II Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Presi<strong>de</strong>ntes, reunida <strong>en</strong> septiembre<br />

<strong>de</strong> 2005, incluyó <strong>en</strong>tre sus acuerdos «aum<strong>en</strong>tar los recursos y <strong>la</strong> capacidad<br />

<strong>de</strong> resolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>».<br />

Por ello, el Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo ha impulsado el Proyecto<br />

<strong>Marco</strong> Estratégico <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> el siglo XXI<br />

(Proyecto AP-21), <strong>en</strong> el que han co<strong>la</strong>borado más <strong>de</strong> 90 expertos propuestos<br />

por Socieda<strong>de</strong>s Ci<strong>en</strong>tíficas, Comunida<strong>de</strong>s Autónomas y Asociaciones <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes,<br />

con el objetivo <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar una herrami<strong>en</strong>ta estratégica, <strong>para</strong> que <strong>la</strong>s<br />

Comunida<strong>de</strong>s Autónomas, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> sus compet<strong>en</strong>cias, puedan <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

sus p<strong>la</strong>nes específicos <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

El texto que se pres<strong>en</strong>ta incluye, por tanto, dos gran<strong>de</strong>s apartados. En<br />

primer lugar, el <strong>Marco</strong> Estratégico <strong>para</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> 2007-2012,<br />

26 SANIDAD


que recoge 44 Estrategias <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> y <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas<br />

y, <strong>en</strong> segundo lugar, el Análisis <strong>de</strong> Situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, que<br />

han realizado los grupos <strong>de</strong> trabajo y que ha sido <strong>la</strong> base <strong>para</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias.<br />

<strong>Marco</strong> Estratégico <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> Salud <strong>para</strong> el periodo<br />

2007-2012<br />

En el contexto actual, es preciso hacer una consi<strong>de</strong>ración sobre <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> como primer nivel <strong>de</strong> acceso al sistema, el más cercano al ciudadano.<br />

Un nivel <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción responsable <strong>de</strong>l seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> cada paci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su <strong>en</strong>torno.<br />

Por ello, <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> ha <strong>de</strong> asegurar su papel <strong>de</strong> función <strong>de</strong><br />

ag<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> coordinación y garantía <strong>de</strong> continuidad y regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los flujos<br />

<strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes. Esta función <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> es uno <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos<br />

difer<strong>en</strong>ciadores <strong>de</strong> nuestro Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud y una cuestión<br />

es<strong>en</strong>cial <strong>para</strong> disponer <strong>de</strong> un sistema efici<strong>en</strong>te.<br />

Para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r esta función <strong>en</strong> toda su ext<strong>en</strong>sión, <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>de</strong> salud ha <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> <strong>la</strong> máxima capacidad <strong>de</strong> resolución y <strong>de</strong> acceso<br />

a medios <strong>de</strong> apoyo diagnóstico, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> contar con los recursos materiales<br />

y técnicos necesarios.<br />

En esta línea <strong>de</strong>be hacerse refer<strong>en</strong>cia al papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>en</strong> el impulso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> continuidad asist<strong>en</strong>cial y <strong>de</strong> los cuidados <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

El refuerzo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> salud asegura una mejor calidad<br />

<strong>de</strong> vida y hac<strong>en</strong> al Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud más sost<strong>en</strong>ible.<br />

Asimismo, hay que impulsar <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> investigación e innovación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y reconocer <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er un alto<br />

nivel <strong>de</strong> cualificación y formación continuada <strong>en</strong>tre los profesionales <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>para</strong> lograr un mejor <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sus funciones.<br />

Por otra parte, se requiere impulsar el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

como refer<strong>en</strong>te social, articu<strong>la</strong>ndo mecanismos <strong>de</strong> participación ciudadana<br />

<strong>en</strong> este ámbito así como <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información y <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, tanto <strong>en</strong> los aspectos ligados a <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> información clínica, como <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestaciones y <strong>en</strong> <strong>la</strong> teleat<strong>en</strong>ción<br />

sanitaria.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 27


Finalm<strong>en</strong>te, es necesario el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión clínica<br />

como <strong>la</strong> herrami<strong>en</strong>ta más a<strong>de</strong>cuada <strong>para</strong> garantizar el mejor servicio al<br />

ciudadano.<br />

En <strong>de</strong>finitiva, parece c<strong>la</strong>ro que es el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dar un nuevo impulso<br />

a <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> salud <strong>para</strong> que r<strong>en</strong>ueve su vocación y voluntad<br />

<strong>de</strong> ser el motor <strong>de</strong>l sistema sanitario y el ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l ciudadano ante<br />

el mismo.<br />

El objetivo es alcanzar, a través <strong>de</strong> estas estrategias, una At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>de</strong> calidad, ori<strong>en</strong>tada al ciudadano, que t<strong>en</strong>ga una alta capacidad <strong>de</strong><br />

resolución y que pot<strong>en</strong>cie <strong>la</strong> continuidad asist<strong>en</strong>cial, contando con unos<br />

profesionales motivados y capacitados y con una organización <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada,<br />

participada, efici<strong>en</strong>te y eficaz.<br />

Para ello, se propone un horizonte estratégico <strong>de</strong> 6 años <strong>para</strong> que,<br />

<strong>en</strong> el periodo 2007-2012, <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

medidas que, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> sus compet<strong>en</strong>cias y con <strong>la</strong> adaptación precisa<br />

a <strong>la</strong> realidad territorial, hagan posible <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> los avances<br />

propuestos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes estrategias <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>de</strong> salud.<br />

Por eso, <strong>la</strong>s estrategias que se pres<strong>en</strong>tan ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dos ejes fundam<strong>en</strong>tales:<br />

el ciudadano y el profesional. El ciudadano <strong>de</strong>be ser el elem<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tral<br />

<strong>de</strong>l sistema sanitario y, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Es el objeto y<br />

<strong>la</strong> razón <strong>de</strong> ser <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones sanitarias y, por ello, todas sus activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ir <strong>en</strong>caminadas a satisfacer sus necesida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>mandas.<br />

En una sociedad avanzada y <strong>de</strong>mocrática como <strong>la</strong> nuestra, el ciudadano<br />

exige participación <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones que le afectan, especialm<strong>en</strong>te<br />

cuando se trata <strong>de</strong> su salud; esta participación no se <strong>de</strong>be limitar a su<br />

condición <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>te, sino que <strong>de</strong>be hacerse ext<strong>en</strong>siva al ámbito comunitario<br />

y a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong>l sistema y <strong>de</strong> sus organizaciones. El ciudadano<br />

<strong>de</strong>be formar parte <strong>de</strong>l sistema sanitario, s<strong>en</strong>tirse parte <strong>de</strong> él porque, <strong>en</strong>tre<br />

otras cosas, es <strong>la</strong> mejor manera <strong>de</strong> fortalecerlo y garantizar su futuro.<br />

El otro eje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias lo constituy<strong>en</strong> los profesionales, principales<br />

artífices y gestores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones sanitarias y principal nexo <strong>de</strong><br />

unión con los ciudadanos. Por ello, es necesario que los profesionales sanitarios<br />

se si<strong>en</strong>tan parte vital <strong>de</strong>l sistema y form<strong>en</strong> parte activa <strong>en</strong> sus procesos<br />

<strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones. El Proyecto AP-21 apuesta por estrategias motivadoras<br />

e inc<strong>en</strong>tivadoras, tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista económico, como <strong>la</strong>s<br />

re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> gestión, el impulso <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación y <strong>la</strong><br />

investigación, etc.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los dos ejes seña<strong>la</strong>dos, <strong>la</strong>s estrategias se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> tres objetivos<br />

«c<strong>la</strong>ve»: La calidad, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> resolución y <strong>la</strong> continuidad asist<strong>en</strong>cial.<br />

La calidad <strong>de</strong> los servicios que el sistema público oferta a los ciudadanos,<br />

es un objetivo perman<strong>en</strong>te e irr<strong>en</strong>unciable <strong>de</strong> <strong>la</strong>s administraciones<br />

28 SANIDAD


sanitarias, y una condición indisp<strong>en</strong>sable <strong>para</strong> <strong>la</strong> aceptabilidad <strong>de</strong> los mismos.<br />

La apuesta por <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>be ser integral, incluy<strong>en</strong>do no sólo sus<br />

compon<strong>en</strong>tes ci<strong>en</strong>tíficos y técnicos, sino aquellos otros re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />

accesibilidad, los recursos, <strong>la</strong> organización y <strong>la</strong> participación, <strong>de</strong> tal manera<br />

que el usuario perciba que, <strong>en</strong> efecto, es el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l Sistema.<br />

La capacidad <strong>de</strong> resolución, <strong>la</strong> efectividad es un elem<strong>en</strong>to inher<strong>en</strong>te a<br />

<strong>la</strong> organización sanitaria pero muy especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> que se <strong>de</strong>be resolver no m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 85% <strong>de</strong> los problemas<br />

<strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Para <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> efectividad son necesarias<br />

estrategias t<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes a increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> capacidad diagnóstica y terapéutica,<br />

tanto <strong>mejora</strong>ndo <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los profesionales, como increm<strong>en</strong>tando <strong>la</strong><br />

accesibilidad <strong>de</strong> los mismos a pruebas y tecnologías que favorezcan <strong>la</strong> capacidad<br />

<strong>de</strong> resolución y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. La e<strong>la</strong>boración y<br />

puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> guías clínicas es otro elem<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> estas<br />

estrategias.<br />

La continuidad asist<strong>en</strong>cial, <strong>la</strong> coordinación <strong>en</strong>tre los diversos dispositivos<br />

sanitarios y, muy especialm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y At<strong>en</strong>ción<br />

Especializada, es un objetivo es<strong>en</strong>cial muchas veces <strong>en</strong>unciado, pero no<br />

siempre bi<strong>en</strong> resuelto. Las estrategias <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> continuidad asist<strong>en</strong>cial<br />

son uno <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s retos que ti<strong>en</strong>e el Sistema Sanitario Público<br />

<strong>para</strong> los próximos años. Por ello es necesario acometer <strong>de</strong>cididam<strong>en</strong>te políticas<br />

<strong>de</strong> coordinación y comunicación <strong>en</strong>tre At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y At<strong>en</strong>ción<br />

Especializada que integr<strong>en</strong> los procesos asist<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> tal manera<br />

que, el ciudadano, perciba continuidad <strong>en</strong> los cuidados y tratami<strong>en</strong>to. La<br />

coordinación con los dispositivos <strong>de</strong> salud pública y <strong>la</strong> coordinación sociosanitaria<br />

son, también, aspectos relevantes <strong>en</strong> los que hay que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

políticas activas <strong>para</strong> r<strong>en</strong>tabilizar al máximo <strong>la</strong>s actuaciones sanitarias.<br />

Otro importante bloque <strong>de</strong> estrategias se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, objetivo transversal e instrum<strong>en</strong>tal que<br />

busca optimizar los recursos disponibles y <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> gestión<br />

<strong>para</strong> facilitar <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> sus fines y <strong>para</strong> hacer más efici<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Análisis <strong>de</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Como indicábamos antes, <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> estrategias se ha realizado sobre<br />

<strong>la</strong> base <strong>de</strong> un profundo análisis actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>en</strong> España. Dicho análisis se ha agrupado <strong>en</strong> 5 áreas temáticas.<br />

El capítulo I aborda el estudio <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>: servicios asist<strong>en</strong>ciales, administrativos, <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud, at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> comunidad, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción continuada y urg<strong>en</strong>te, el medio<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 29


ural, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria, etc. A<strong>de</strong>más, estudia los condicionantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

oferta <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> el primer nivel asist<strong>en</strong>cial especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo que se<br />

refiere a <strong>la</strong> coordinación, <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> apoyo y el equipami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong><br />

organización <strong>de</strong> los equipos.<br />

El capítulo II analiza <strong>la</strong> gestión y organización <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>,<br />

estudiando aspectos como <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación, financiación <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios,<br />

<strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> gestión clínica, <strong>la</strong> función directiva <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>,<br />

los sistemas <strong>de</strong> información, <strong>la</strong> continuidad asist<strong>en</strong>cial y <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> los profesionales y los ciudadanos <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión.<br />

El capítulo III está <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> resolución <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. La<br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> supone el primer contacto <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te con el sistema<br />

sanitario y el lugar don<strong>de</strong> se ati<strong>en</strong><strong>de</strong>n y resuelv<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> sus problemas<br />

<strong>de</strong> salud. Para lograr estos objetivos se necesita una At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

resolutiva. Por eso, aquí se revisan los factores que inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución<br />

agrupándolos <strong>en</strong> aquellos que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong>l sistema, los que<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong>l profesional y, finalm<strong>en</strong>te, los que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te.<br />

El capítulo IV, titu<strong>la</strong>do evaluación y <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> los procesos <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>, aborda <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad, <strong>la</strong> evaluación y <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong><br />

los profesionales, <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y expectativas <strong>de</strong> los usuarios y <strong>la</strong> <strong>mejora</strong><br />

y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> prescripción farmacéutica.<br />

El capítulo V estudia <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los resultados <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>, analiza los resultados intermedios y finales <strong>en</strong> salud y realiza<br />

una propuesta <strong>de</strong> indicadores alternativos <strong>para</strong> su medición.<br />

Por último, los Anexos recog<strong>en</strong> aspectos como el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> cartera<br />

<strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>l Real Decreto <strong>de</strong> cartera <strong>de</strong> servicios<br />

comunes <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud, propuestas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo futuro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios o <strong>de</strong> equipami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros, o <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong><br />

mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> calidad.<br />

A<strong>de</strong>más, era muy importante recoger también <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> los ciudadanos<br />

y <strong>en</strong>fermos y su visión sobre el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Por ello, se convocó a repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> asociaciones y fe<strong>de</strong>raciones<br />

<strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes que, a través <strong>de</strong> una metodología <strong>de</strong> grupo nominal, han analizado<br />

<strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> España y han propuesto acciones<br />

<strong>de</strong> <strong>mejora</strong> priorizadas. Esto se <strong>de</strong>scribe <strong>en</strong> el Anexo X.<br />

El análisis <strong>de</strong> situación <strong>de</strong>be ser consi<strong>de</strong>rado como un trabajo técnico<br />

fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> reflexión, opiniones y cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong> expertos<br />

que han participado <strong>en</strong> su e<strong>la</strong>boración, y ha sido <strong>la</strong> base <strong>para</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración<br />

<strong>de</strong>l <strong>Marco</strong> Estratégico <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> Salud:<br />

2007-2012.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, es preciso reconocer el esfuerzo realizado por todas <strong>la</strong>s<br />

personas que han participado <strong>en</strong> este proyecto: los coordinadores <strong>de</strong> los<br />

30 SANIDAD


grupos <strong>de</strong> trabajo, los expertos participantes propuestos por <strong>la</strong>s Socieda<strong>de</strong>s<br />

Ci<strong>en</strong>tíficas, por <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas y por el Ministerio, así como<br />

los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Asociaciones <strong>de</strong> Paci<strong>en</strong>tes. A todos ellos nuestro<br />

más profundo agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to.<br />

Alfonso JIMÉNEZ PALACIOS<br />

Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Cohesión y Alta inspección<br />

<strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud<br />

Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 31


Acuerdo <strong>de</strong>l Pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l Consejo<br />

Interterritorial <strong>de</strong>l Sistema<br />

Nacional <strong>de</strong> Salud sobre<br />

el Proyecto AP-21<br />

(11 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2006)<br />

El Pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l Consejo Interterritorial <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud<br />

(CISNS) reafirma el papel fundam<strong>en</strong>tal que <strong>de</strong>sempeña <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>de</strong> salud como eje <strong>de</strong>l sistema sanitario y ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l ciudadano ante el<br />

mismo. El Pl<strong>en</strong>o, reconoce el esfuerzo realizado por <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y consi<strong>de</strong>ra que hay que seguir<br />

avanzando hacia una At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> calidad, capaz <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong><br />

gestión clínica basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica y <strong>la</strong> continuidad asist<strong>en</strong>cial.<br />

La At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> salud ha <strong>de</strong> estar ori<strong>en</strong>tada al ciudadano y a <strong>la</strong> comunidad,<br />

y ha <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una alta capacidad <strong>de</strong> resolución con un amplio acceso<br />

a medios diagnósticos, contando con unos profesionales motivados y<br />

capacitados y con una organización <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada, efici<strong>en</strong>te y participada<br />

tanto por los ciudadanos como por los profesionales.<br />

Por ello el Pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l CISNS valora muy positivam<strong>en</strong>te los trabajos <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos<br />

por los grupos <strong>de</strong> expertos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al Proyecto AP-21 y quiere<br />

expresar su felicitación a los mismos. También consi<strong>de</strong>ra que <strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tos<br />

se incorpora un marco estratégico a<strong>de</strong>cuado <strong>para</strong> que <strong>la</strong>s<br />

Comunida<strong>de</strong>s Autónomas <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> <strong>la</strong>s medidas que, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> sus<br />

compet<strong>en</strong>cias y con <strong>la</strong> adaptación precisa a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> cada servicio <strong>de</strong><br />

salud, hagan posible <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> los avances necesarios <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> España <strong>en</strong> el período 2007-2012.<br />

El Pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l CISNS ha <strong>de</strong>cidido <strong>en</strong>cargar a <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Calidad <strong>de</strong>l<br />

SNS, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas y contando con <strong>la</strong> opinión<br />

<strong>de</strong> los profesionales, <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> indicadores que permitan realizar<br />

una evaluación <strong>de</strong> progreso.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 33


<strong>Marco</strong> Estratégico <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>de</strong> Salud <strong>para</strong> el periodo<br />

2007-2012


I. Estrategias <strong>de</strong> <strong>mejora</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios<br />

ori<strong>en</strong>tadas al ciudadano<br />

Estrategia 1: Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> transformación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Salud<br />

<strong>de</strong> los ciudadanos<br />

Propósito: Promover <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> los recursos <strong>para</strong> garantizar <strong>la</strong> continuidad<br />

y longitudinalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Pot<strong>en</strong>ciar el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> como coordinadora <strong>de</strong><br />

los recursos sanitarios y como regu<strong>la</strong>dora <strong>de</strong> los flujos <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />

g<strong>en</strong>erados <strong>en</strong> el sistema.<br />

• Desarrol<strong>la</strong>r progresivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias<br />

y los recursos precisos <strong>para</strong> llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte esta función <strong>de</strong><br />

ag<strong>en</strong>cia.<br />

• Impulsar que los profesionales <strong>de</strong> medicina <strong>de</strong> familia, pediatría y<br />

<strong>en</strong>fermería actú<strong>en</strong> como ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>l usuario <strong>de</strong>l Sistema<br />

Nacional <strong>de</strong> Salud, ejerci<strong>en</strong>do como guías y coordinadores <strong>de</strong> los recursos<br />

necesarios <strong>para</strong> respon<strong>de</strong>r a sus necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud.<br />

• Promover que los ciudadanos t<strong>en</strong>gan <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> su<br />

ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los límites que garantic<strong>en</strong> un a<strong>de</strong>cuado<br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema sanitario.<br />

Estrategia 2: Ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> organización<br />

<strong>de</strong> servicios a <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> accesibilidad<br />

Propósito: Mejorar el acceso <strong>de</strong> los usuarios a los servicios sanitarios.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 37


Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Optimizar <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>das y <strong>la</strong> or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> los flujos <strong>de</strong><br />

usuarios, pot<strong>en</strong>ciando el uso <strong>de</strong> «ag<strong>en</strong>das intelig<strong>en</strong>tes», adaptándo<strong>la</strong>s<br />

a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

• Favorecer <strong>la</strong> accesibilidad directa <strong>de</strong>l ciudadano/usuario al médico y<br />

profesional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías, como el teléfono<br />

y correo electrónico <strong>para</strong> los procesos <strong>de</strong> consulta, estableci<strong>en</strong>do,<br />

cuando sea preciso, franjas horarias <strong>para</strong> ello.<br />

• A<strong>de</strong>cuar y flexibilizar los servicios <strong>para</strong> garantizar el acceso a una<br />

prestación sanitaria <strong>de</strong> calidad a los usuarios, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a<br />

aquellos que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a c<strong>la</strong>ses sociales y a colectivos <strong>de</strong>sfavorecidos.<br />

• G<strong>en</strong>eralizar <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> cita previa <strong>en</strong> todos los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud y <strong>la</strong><br />

citación electrónica.<br />

• Impulsar estrategias <strong>para</strong> disminuir <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>tación innecesaria y<br />

<strong>la</strong> corresponsabilidad <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> los servicios.<br />

Estrategia 3: A<strong>de</strong>cuar <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> recursos<br />

humanos y <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s consultas, <strong>para</strong> una a<strong>de</strong>cuada at<strong>en</strong>ción,<br />

garantizando <strong>la</strong> no exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> listas<br />

<strong>de</strong> espera <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Propósito: Asegurar un tiempo sufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> consulta <strong>para</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

los paci<strong>en</strong>tes.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• A<strong>de</strong>cuar los recursos <strong>de</strong> personal sanitario y no sanitario, adaptándolos<br />

al perfil <strong>de</strong> actividad <strong>de</strong> los profesionales y basándose <strong>en</strong> criterios<br />

<strong>de</strong>mográficos, <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>tación, sociales (nivel socioeconómico,<br />

inmigración), dispersión geográfica e insu<strong>la</strong>ridad, e implem<strong>en</strong>tando<br />

<strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificaciones <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes según el consumo previsible<br />

<strong>de</strong> recursos («casemix»).<br />

38 SANIDAD


• Gestionar <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consultas y el tamaño <strong>de</strong> los cupos<br />

<strong>de</strong> forma que permita a los profesionales disponer <strong>de</strong>l tiempo necesario<br />

<strong>para</strong> cada paci<strong>en</strong>te, todo ello sin que se produzca un impacto<br />

negativo sobre <strong>la</strong>s <strong>de</strong>moras <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción.<br />

• Mejorar <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia organizativa <strong>de</strong> los equipos mediante estrategias<br />

<strong>de</strong> redistribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cargas <strong>de</strong> trabajo.<br />

Estrategia 4: Integrar <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s<br />

administrativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura organizativa<br />

<strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Propósito: Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s administrativas con el<br />

objeto <strong>de</strong> <strong>mejora</strong>r los servicios al ciudadano.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Promover que <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s administrativas se conviertan <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

«v<strong>en</strong>tanil<strong>la</strong> única» <strong>de</strong> información y gestión <strong>de</strong> todos los trámites<br />

administrativos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y otras gestiones <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

al sistema sanitario que necesite el ciudadano.<br />

• Incorporar progresivam<strong>en</strong>te nuevas tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

que permitan <strong>de</strong>sburocratizar tareas y agilizar <strong>la</strong> función <strong>de</strong> gestoría<br />

con los usuarios.<br />

• Reconocer <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> los responsables o directores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s<br />

administrativas.<br />

Estrategia 5: Impulsar una imag<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> como un sistema<br />

<strong>de</strong> calidad y <strong>de</strong> confianza <strong>para</strong> resolver<br />

los problemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> los ciudadanos<br />

Propósito: Fortalecer <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> ante los ciudadanos.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 39


Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Desarrol<strong>la</strong>r estrategias <strong>de</strong> marketing <strong>para</strong> fortalecer <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y <strong>la</strong> confianza <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong> sus profesionales.<br />

• Informar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> sociedad sobre <strong>la</strong> cartera <strong>de</strong> servicios,<br />

los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> trabajo y los resultados <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

• Favorecer que <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios y <strong>de</strong> resultados<br />

<strong>en</strong> salud sean conocidas por los ciudadanos.<br />

• Promover el conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Estrategia 6: Impulsar <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong> el sistema sanitario<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Propósito: Pot<strong>en</strong>ciar el papel <strong>de</strong> los usuarios <strong>en</strong> el sistema sanitario.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Promover el control social sobre el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> salud,<br />

a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> información periódica y transpar<strong>en</strong>te a los ciudadanos<br />

sobre necesida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> salud, recursos disponibles, oferta <strong>de</strong><br />

servicios y resultados obt<strong>en</strong>idos.<br />

• Formalizar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> salud o <strong>en</strong> el nivel territorial que se <strong>de</strong>termine,<br />

órganos consultivos <strong>de</strong> participación social que incluyan asociaciones<br />

y organizaciones repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> los usuarios, así como<br />

administraciones locales, que <strong>de</strong>batan y propongan <strong>mejora</strong>s <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación, <strong>la</strong> organización y <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> los servicios.<br />

• Integrar <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> los usuarios como indicador<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad.<br />

• Impulsar un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización que contribuya<br />

a g<strong>en</strong>erar una actitud positiva <strong>de</strong> los profesionales a <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> los ciudadanos.<br />

40 SANIDAD


Estrategia 7: Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> autonomía<br />

<strong>de</strong> los ciudadanos y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir<br />

sobre su salud<br />

Propósito: Facilitar al usuario <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones sobre su salud.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Impulsar herrami<strong>en</strong>tas <strong>para</strong> ofrecer, a los ciudadanos <strong>en</strong> su conjunto,<br />

información rigurosa e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te sobre aspectos prioritarios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y acerca <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong>beres ante el sistema<br />

sanitario.<br />

• Mejorar <strong>la</strong> información que los profesionales facilitan al paci<strong>en</strong>te,<br />

con objeto <strong>de</strong> asesorarle y ayudarle <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, <strong>para</strong><br />

que asuma mayor responsabilidad <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a su salud.<br />

• Promover <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones compartidas <strong>en</strong>tre profesionales y paci<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> salud.<br />

Estrategia 8: Desarrol<strong>la</strong>r actuaciones que<br />

promuevan los autocuidados y que<br />

modifiqu<strong>en</strong> <strong>la</strong> excesiva medicalización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica sanitaria<br />

Propósito: Promover los autocuidados <strong>de</strong> calidad.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Promover <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud dirigidas a fom<strong>en</strong>tar<br />

los autocuidados y los cambios <strong>en</strong> los estilos <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> medicalización innecesaria.<br />

• Facilitar a los ciudadanos información in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te acerca <strong>de</strong> los<br />

b<strong>en</strong>eficios y riesgos <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos<br />

diagnósticos y terapéuticos. Educar a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción sobre el uso<br />

a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> los recursos sanitarios.<br />

• Consi<strong>de</strong>rar <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> formación dirigidos a profesionales<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 41


y gestores el objetivo <strong>de</strong> reducir <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia hacia <strong>la</strong> medicalización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica sanitaria.<br />

Estrategia 9: Optimizar <strong>la</strong> cartera<br />

<strong>de</strong> servicios <strong>para</strong> <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> respuesta<br />

a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

Propósito: Adaptar <strong>la</strong> cartera <strong>de</strong> servicios a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• I<strong>de</strong>ntificar <strong>de</strong> forma periódica <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s reales <strong>de</strong> los ciudadanos,<br />

<strong>para</strong> a<strong>de</strong>cuar <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicios a los cambios <strong>de</strong>mográficos,<br />

epi<strong>de</strong>miológicos, culturales y tecnológicos.<br />

• Actualizar periódicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> cartera, incorporando aquellos servicios<br />

cuya efectividad y efici<strong>en</strong>cia estén <strong>de</strong>mostrados.<br />

• Armonizar los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cartera <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

y Especializada con los <strong>de</strong> salud pública y los <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción social.<br />

• Favorecer <strong>la</strong> pronta incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas tecnologías cuya<br />

seguridad, eficacia, efectividad y efici<strong>en</strong>cia estén <strong>de</strong>mostradas <strong>en</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Estrategia 10: Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y prev<strong>en</strong>ción<br />

Propósito: Mejorar los servicios <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y prev<strong>en</strong>ción<br />

ofrecidos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> incorporación <strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

prev<strong>en</strong>tivas y <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> salud, según criterios <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncia<br />

ci<strong>en</strong>tífica y efectividad, tanto individual como grupal.<br />

42 SANIDAD


• Integrar los indicadores <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>tivas realizadas <strong>en</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, <strong>en</strong> los indicadores <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s<br />

Autónomas y <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud.<br />

• Promover <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, asegurando que<br />

los profesionales dispongan <strong>de</strong>l tiempo a<strong>de</strong>cuado <strong>para</strong> su realización,<br />

tanto <strong>en</strong> consulta como <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

• Promover <strong>la</strong> actualización sistemática <strong>de</strong> los profesionales <strong>en</strong> promoción<br />

y educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud, así como <strong>en</strong> aspectos epi<strong>de</strong>miológicos.<br />

• Implicar a los medios <strong>de</strong> comunicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas<br />

<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia.<br />

Estrategia 11: Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> rurales<br />

Propósito: Mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el medio rural y <strong>en</strong> zonas<br />

ais<strong>la</strong>das.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Dotar <strong>de</strong> equipami<strong>en</strong>to y sistemas <strong>de</strong> información a los consultorios<br />

y puntos <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias rurales, <strong>para</strong> garantizar <strong>la</strong> capacidad resolutiva,<br />

<strong>la</strong> interconsulta con At<strong>en</strong>ción Especializada y un mo<strong>de</strong>lo efectivo<br />

<strong>de</strong> transporte sanitario.<br />

• Mejorar <strong>la</strong> dotación tecnológica <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción al usuario<br />

<strong>en</strong> el medio rural <strong>para</strong> favorecer <strong>la</strong> intercomunicación y <strong>la</strong>s funciones<br />

<strong>de</strong> gestoría.<br />

• Discriminar positivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación y formación<br />

<strong>de</strong> profesionales que ejerc<strong>en</strong> <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y<br />

dispersión.<br />

• Promover <strong>la</strong> inc<strong>en</strong>tivación profesional <strong>para</strong> favorecer <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia<br />

y estabilidad <strong>la</strong>boral, y <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> el medio<br />

rural.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 43


II. Estrategias <strong>de</strong> <strong>mejora</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> efectividad y <strong>la</strong> resolución<br />

Estrategia 12: Hacer accesibles <strong>la</strong>s pruebas<br />

diagnósticas disponibles <strong>en</strong> el área sanitaria<br />

a los médicos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Propósito: Mejorar <strong>la</strong> capacidad diagnóstica <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Establecer un catálogo <strong>de</strong> pruebas diagnósticas y <strong>de</strong> equipami<strong>en</strong>to<br />

básico, garantizando el acceso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cualquier punto <strong>de</strong>l primer nivel<br />

asist<strong>en</strong>cial, que permita incorporar <strong>de</strong> manera progresiva el acceso<br />

a <strong>la</strong>s nuevas tecnologías diagnósticas cuya aplicación resulte<br />

efici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

• E<strong>la</strong>borar protocolos y guías que <strong>de</strong>finan los criterios <strong>de</strong> uso racional<br />

<strong>de</strong> pruebas diagnósticas.<br />

• Evaluar periódicam<strong>en</strong>te el uso racional <strong>de</strong> pruebas diagnósticas <strong>en</strong><br />

ambos niveles <strong>de</strong>l sistema sanitario.<br />

Estrategia 13: Mejorar <strong>la</strong>s tecnologías<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Propósito: Mejorar el acceso, <strong>la</strong> gestión y <strong>la</strong> comunicación <strong>en</strong>tre niveles <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> información sanitaria <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Completar <strong>la</strong> informatización <strong>de</strong> todos los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud y consultorios<br />

periféricos incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> conexión telemática con el nivel<br />

hospita<strong>la</strong>rio.<br />

• Impulsar <strong>la</strong> historia clínica electrónica con información compartida<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 45


<strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes niveles asist<strong>en</strong>ciales, garantizando <strong>la</strong> compatibilidad<br />

<strong>de</strong> los sistemas <strong>en</strong>tre territorios y asegurando <strong>la</strong> confi<strong>de</strong>ncialidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> información y el secreto profesional.<br />

• Favorecer el acceso por vía informatizada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud,<br />

a <strong>la</strong>s pruebas diagnósticas y exám<strong>en</strong>es clínicos relevantes, que se<br />

hayan realizado <strong>en</strong> cualquier ámbito <strong>de</strong>l sistema sanitario (informes<br />

<strong>de</strong> alta hospita<strong>la</strong>ria, informes <strong>de</strong> consultas externas, exploraciones<br />

radiológicas, resultados analíticos, informes <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería al alta,<br />

tratami<strong>en</strong>tos, etc.).<br />

• Mejorar los sistemas informáticos <strong>para</strong> reducir <strong>la</strong> burocracia y facilitar<br />

<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> calidad asist<strong>en</strong>cial, doc<strong>en</strong>cia e investigación.<br />

• Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> utilización por los profesionales <strong>de</strong> recursos tecnológicos<br />

que les permita acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da y a <strong>la</strong> historia clínica <strong>en</strong> el<br />

domicilio <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te.<br />

Estrategia 14: Mejorar <strong>la</strong> efectividad<br />

<strong>en</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos administrativos<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos por los profesionales sanitarios<br />

Propósito: Aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> capacidad resolutiva.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Rediseñar los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> receta con visión asist<strong>en</strong>cial, <strong>de</strong> forma<br />

que se puedan prescribir todos los fármacos indicados al paci<strong>en</strong>te<br />

durante el periodo <strong>de</strong> tiempo que se consi<strong>de</strong>re oportuno (receta<br />

multiprescripción).<br />

• Poner <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>la</strong> receta electrónica que lleve consigo<br />

multiprescripción, prescripción temporal, comunicación telemática<br />

con <strong>la</strong> oficina <strong>de</strong> farmacia e incorpore el visado <strong>en</strong> el procedimi<strong>en</strong>to<br />

electrónico.<br />

• Mejorar <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> <strong>la</strong> incapacidad temporal, mediante<br />

<strong>la</strong> simplificación <strong>de</strong> los trámites administrativos y <strong>la</strong> <strong>mejora</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> prescripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> IT.<br />

• Garantizar que cada nivel asist<strong>en</strong>cial gestione los procedimi<strong>en</strong>tos<br />

administrativos g<strong>en</strong>erados por su actividad (incapacidad <strong>la</strong>boral, revisiones<br />

programadas, transporte sanitario, pruebas, etc.).<br />

46 SANIDAD


Estrategia 15: Promover <strong>la</strong> efectividad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s patologías crónicas<br />

Propósito: Mejorar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a los paci<strong>en</strong>tes crónicos.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Impulsar estrategias <strong>para</strong> abordar <strong>de</strong> manera integral <strong>la</strong>s patologías<br />

crónicas más preval<strong>en</strong>tes, contemp<strong>la</strong>ndo los aspectos prev<strong>en</strong>tivos,<br />

diagnósticos, terapéuticos, rehabilitadores y <strong>la</strong> coordinación con los<br />

recursos sociales.<br />

• Diseñar mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes polimedicados<br />

que refuerc<strong>en</strong> <strong>la</strong> adher<strong>en</strong>cia terapéutica y garantice un alto nivel <strong>de</strong><br />

seguridad ante los riesgos pot<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos.<br />

• Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción farmacéutica <strong>para</strong> lograr una mayor calidad<br />

<strong>en</strong> el seguimi<strong>en</strong>to y el control <strong>de</strong> los tratami<strong>en</strong>tos.<br />

Estrategia 16: Impulsar <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración<br />

e imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> guías clínicas y los<br />

intercambios <strong>de</strong> información sobre bu<strong>en</strong>as<br />

prácticas <strong>para</strong> su g<strong>en</strong>eralización <strong>en</strong> el sistema<br />

sanitario<br />

Propósito: Mejorar <strong>la</strong> práctica clínica.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Disponer <strong>de</strong> guías <strong>de</strong> práctica e<strong>la</strong>boradas con criterios basados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

evi<strong>de</strong>ncia, estableci<strong>en</strong>do los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> actualización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mismas.<br />

• Incorporar sistemas <strong>de</strong> información <strong>en</strong> consulta que permitan el acceso<br />

<strong>en</strong> línea a <strong>la</strong> información ci<strong>en</strong>tífica más relevante.<br />

• Promover <strong>la</strong> formación continuada basada <strong>en</strong> guías clínicas.<br />

• Desarrol<strong>la</strong>r estrategias dirigidas a <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s guías clínicas,<br />

así como a <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 47


• Establecer activida<strong>de</strong>s <strong>para</strong> el intercambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>de</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre los profesionales, que permitan el apr<strong>en</strong>dizaje<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mejores prácticas.<br />

Estrategia 17: Impulsar el uso racional<br />

y <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos<br />

Propósito: Lograr una prescripción farmacéutica <strong>de</strong> calidad.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• E<strong>la</strong>borar objetivos <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos utilizando<br />

indicadores <strong>de</strong> prescripción basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica.<br />

• E<strong>la</strong>borar e imp<strong>la</strong>ntar guías clínicas y terapéuticas conjuntas <strong>en</strong>tre<br />

los difer<strong>en</strong>tes ámbitos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, y <strong>en</strong> especial, <strong>para</strong> los problemas<br />

<strong>de</strong> salud más preval<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> mayor incertidumbre o <strong>de</strong> mayor variabilidad.<br />

• Desarrol<strong>la</strong>r p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> investigación in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los intereses<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> industria farmacéutica sobre resultados <strong>en</strong> salud <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes alternativas terapéuticas.<br />

• Desarrol<strong>la</strong>r los sistemas <strong>de</strong> información y <strong>la</strong>s nuevas tecnologías<br />

<strong>para</strong> que los profesionales puedan disponer <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> ayuda<br />

que redun<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos.<br />

• Impulsar p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> formación <strong>en</strong> farmacoterapia in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

que mejor<strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica clínica.<br />

• Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong>s actuaciones <strong>de</strong> los farmacéuticos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong>l uso racional <strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos y el trabajo conjunto<br />

con los clínicos.<br />

• Promover el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos que<br />

puedan ser usados o autorizados por los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería,<br />

así como <strong>la</strong>s condiciones específicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que los puedan utilizar<br />

y los mecanismos <strong>de</strong> participación con los médicos <strong>en</strong> programas<br />

<strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados tratami<strong>en</strong>tos.<br />

48 SANIDAD


Estrategia 18: Promover <strong>la</strong> evaluación<br />

y difusión <strong>de</strong> los resultados <strong>en</strong> salud<br />

Propósito: Mejorar los sistemas <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> resultados <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Promover que los servicios <strong>de</strong> salud realic<strong>en</strong> evaluación <strong>de</strong> resultados<br />

<strong>en</strong> salud <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, hospita<strong>la</strong>ria y conjuntos.<br />

• Impulsar que <strong>la</strong>s administraciones y asociaciones profesionales y<br />

ci<strong>en</strong>tíficas divulgu<strong>en</strong> los estudios sobre resultados <strong>en</strong> salud.<br />

• Impulsar que <strong>la</strong> información sobre resultados sea compr<strong>en</strong>sible, accesible<br />

y autoexplicativa.<br />

• Promover que los servicios <strong>de</strong> salud realic<strong>en</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> datos clínicos a nivel <strong>de</strong> área, zona básica<br />

<strong>de</strong> salud y profesional, y que esto sirva <strong>para</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> formación<br />

e inc<strong>en</strong>tivación profesional.<br />

• Mejorar <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y <strong>de</strong>l hospital<br />

<strong>para</strong> facilitar a los profesionales <strong>la</strong> autoevaluación <strong>de</strong> sus resultados.<br />

Estrategia 19: Promover un sistema<br />

<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> medición <strong>de</strong> resultados<br />

<strong>en</strong> salud ori<strong>en</strong>tado a los profesionales<br />

y a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

Propósito: Mejorar <strong>la</strong> homog<strong>en</strong>eidad y com<strong>para</strong>bilidad <strong>de</strong> los resultados <strong>en</strong><br />

salud.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Constituir una red <strong>de</strong> trabajo con participación <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas<br />

<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, At<strong>en</strong>ción Especializada, at<strong>en</strong>ción social<br />

y salud pública, con el objetivo <strong>de</strong> impulsar un sistema <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> resultados <strong>en</strong> salud.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 49


• Promover una homog<strong>en</strong>eidad básica <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> los indicadores<br />

más que una homog<strong>en</strong>eidad estricta <strong>en</strong> los sistemas <strong>de</strong> explotación.<br />

• Impulsar <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> indicadores que permitan <strong>la</strong> valoración<br />

com<strong>para</strong>tiva <strong>de</strong> resultados parciales obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> ámbitos específicos.<br />

• Impulsar <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> índices sintéticos <strong>de</strong> resultados <strong>en</strong> salud.<br />

50 SANIDAD


III. Estrategias <strong>de</strong> <strong>mejora</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> continuidad asist<strong>en</strong>cial<br />

Estrategia 20: Estimu<strong>la</strong>r cambios<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

y At<strong>en</strong>ción Especializada que favorezcan<br />

<strong>la</strong> continuidad asist<strong>en</strong>cial<br />

Propósito: Mejorar <strong>la</strong> continuidad asist<strong>en</strong>cial.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Establecer objetivos <strong>de</strong> salud y asist<strong>en</strong>ciales comunes <strong>para</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> y Especializada.<br />

• Promover un sistema <strong>de</strong> información válido que garantice <strong>la</strong> coordinación<br />

efectiva <strong>en</strong>tre niveles y permita compartir los resultados c<strong>la</strong>ves,<br />

preservando <strong>la</strong> confi<strong>de</strong>ncialidad <strong>de</strong> los datos clínicos s<strong>en</strong>sibles.<br />

• Gestionar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>la</strong>s interconsultas con At<strong>en</strong>ción<br />

Especializada, impulsando <strong>la</strong> capacidad real <strong>de</strong> los médicos <strong>de</strong> familia<br />

y pediatras <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, como ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>l sistema,<br />

<strong>de</strong> elegir los servicios especializados <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />

<strong>de</strong>finido por <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas.<br />

• Inc<strong>en</strong>tivar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s mixtas <strong>de</strong> formación e investigación.<br />

• Mant<strong>en</strong>er una organización <strong>de</strong>finida <strong>para</strong> cada nivel asist<strong>en</strong>cial.<br />

Estrategia 21: Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> comunicación<br />

y coordinación <strong>en</strong>tre At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

y At<strong>en</strong>ción Especializada<br />

Propósito: Mejorar <strong>la</strong> comunicación <strong>en</strong>tre niveles asist<strong>en</strong>ciales.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 51


Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Crear circuitos <strong>de</strong> coordinación <strong>en</strong>tre At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y Especializada<br />

y favorecer ámbitos <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro que facilit<strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

formal e informal <strong>en</strong>tre profesionales (sesiones clínicas, reuniones<br />

<strong>en</strong>tre profesionales, grupos <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> continua <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

calidad, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros <strong>en</strong>tre directivos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y Especializada,<br />

etc.).<br />

• Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia clínica electrónica compartida<br />

<strong>para</strong> los dos niveles asist<strong>en</strong>ciales, previa <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos<br />

comunes.<br />

• Prever los recursos necesarios <strong>para</strong> facilitar <strong>la</strong> comunicación <strong>en</strong>tre<br />

profesionales (personal, telefónica, informática, etc.) y el flujo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información clínica a través <strong>de</strong> soportes digitales <strong>en</strong>tre el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

salud y el hospital.<br />

• Impulsar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> telemedicina a través <strong>de</strong>: interconsultas<br />

por correo electrónico, telefónicas, consultas on line, sesiones multiconfer<strong>en</strong>cia,<br />

etc.<br />

Estrategia 22: Impulsar <strong>la</strong> gestión<br />

<strong>de</strong> los procesos asist<strong>en</strong>ciales integrados <strong>en</strong>tre<br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y At<strong>en</strong>ción Especializada<br />

Propósito: Mejorar <strong>la</strong> coordinación asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong>tre At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y<br />

Especializada.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Facilitar <strong>la</strong> gestión por procesos asist<strong>en</strong>ciales integrados <strong>en</strong>tre niveles,<br />

favoreci<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s «consultas <strong>de</strong> acto único» y <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong><br />

guías <strong>de</strong> práctica clínica compartida.<br />

• Impulsar <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> indicadores comunes evaluables y com<strong>para</strong>bles.<br />

52 SANIDAD


Estrategia 23: Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> coordinación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones realizadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> y salud pública<br />

Propósito: Mejorar <strong>la</strong>s prestaciones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> salud pública.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Establecer fórmu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción directa y coordinación estratégica<br />

<strong>en</strong>tre los servicios <strong>de</strong> salud pública y <strong>la</strong> red asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>, integrando <strong>la</strong>s actuaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s administraciones locales<br />

con compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> salud pública.<br />

Estrategia 24: Impulsar <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

mo<strong>de</strong>los resolutivos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

Continuada/ Urg<strong>en</strong>cias que g<strong>en</strong>er<strong>en</strong><br />

confianza <strong>en</strong> los ciudadanos<br />

Propósito: Mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Impulsar mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias acor<strong>de</strong>s a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los ciudadanos<br />

<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> accesibilidad y resolución.<br />

• Mejorar <strong>la</strong> organización territorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a urg<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> coordinación<br />

con el hospital.<br />

• Implicar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s urg<strong>en</strong>cias a los profesionales sanitarios a través <strong>de</strong><br />

mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> organización compatibles con el conjunto <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

• Impulsar <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuada utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s urg<strong>en</strong>cias por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 53


Estrategia 25: Fom<strong>en</strong>tar el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s comunitarias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong><br />

Propósito: Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> participación comunitaria y <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> comunidad<br />

prestada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> los Consejos <strong>de</strong> Salud y sus activida<strong>de</strong>s,<br />

implicando a todos los ag<strong>en</strong>tes sociales, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> salud, distritos<br />

u otra <strong>de</strong>marcación territorial <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se consi<strong>de</strong>re necesario.<br />

• G<strong>en</strong>eralizar <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> proyectos multisectoriales <strong>de</strong> educación<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> salud dirigidos hacia colectivida<strong>de</strong>s o individuos con<br />

prácticas <strong>de</strong> riesgo, ori<strong>en</strong>tados hacia <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong><br />

vida o <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> sus problemas <strong>de</strong> salud.<br />

• Impulsar <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s dirigidas a <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud.<br />

Estrategia 26: Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria y <strong>la</strong> implicación<br />

<strong>de</strong> los profesionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

a <strong>la</strong>s personas con problemas <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

Propósito: Mejorar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Impulsar p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria ejecutados <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, <strong>en</strong> los que se <strong>de</strong>finan los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

sanitaria a <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y sus cuidadores.<br />

• Impulsar <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> esos p<strong>la</strong>nes con otros dispositivos sanitarios<br />

(hospitalización domiciliaria) y con los servicios sociales.<br />

• Incluir <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria domiciliaria, los cuidados sanitarios a<br />

paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, a gran<strong>de</strong>s incapacitados, paci<strong>en</strong>tes con tras-<br />

54 SANIDAD


torno m<strong>en</strong>tal grave, adolesc<strong>en</strong>tes y jóv<strong>en</strong>es incapacitados y a paci<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> situación terminal.<br />

• G<strong>en</strong>eralizar activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

situaciones que g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, y aquel<strong>la</strong>s ori<strong>en</strong>tadas al mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

y recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>para</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vida diaria, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

• Incluir <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s psicosociales <strong>de</strong> los cuidadores <strong>de</strong> personas con <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia.<br />

• Incorporar <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a<br />

personas con nutrición <strong>en</strong>teral, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> terapias respiratorias<br />

y otras técnicas fisioterapéuticas.<br />

Estrategia 27: Mejorar <strong>la</strong> coordinación <strong>en</strong>tre<br />

servicios sanitarios y servicios sociales<br />

Propósito: Mejorar <strong>la</strong> cooperación <strong>de</strong> los servicios sanitarios y los servicios<br />

sociales <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a los usuarios.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Promover una visión comunitaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> coordinación<br />

y comunicación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes administraciones implicadas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria y <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción social.<br />

• Favorecer políticas <strong>de</strong> comunicación y divulgación <strong>en</strong>tre los sectores<br />

sanitario y social, adquiri<strong>en</strong>do compromisos conjuntos.<br />

• Promover <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> «gestor <strong>de</strong> casos» <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sector sanitario<br />

<strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción individualizada a cada<br />

persona.<br />

• Favorecer <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asociaciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos y familiares<br />

<strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> autocuidado.<br />

• Impulsar <strong>la</strong> complem<strong>en</strong>tariedad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong>l sistema sanitario<br />

(At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>), instituciones (ayuntami<strong>en</strong>tos) y organizaciones<br />

no gubernam<strong>en</strong>tales que realizan activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> los domicilios.<br />

• Impulsar <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l trabajador social <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>para</strong><br />

<strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> coordinación <strong>en</strong>tre los servicios sanitarios y sociales.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 55


IV. Estrategias <strong>de</strong> <strong>mejora</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> participación<br />

y el <strong>de</strong>sarrollo profesional<br />

Estrategia 28: Favorecer <strong>la</strong> formación<br />

continuada y <strong>la</strong> actividad doc<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Propósito: Mant<strong>en</strong>er y <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> cualificación <strong>de</strong> los profesionales.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Pot<strong>en</strong>ciar y financiar programas perman<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> formación continuada<br />

<strong>de</strong>l equipo, compatibilizando objetivos institucionales, <strong>de</strong>mandas<br />

formativas <strong>de</strong> los profesionales y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción.<br />

• Inc<strong>en</strong>tivar <strong>la</strong> formación continuada <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud a través<br />

<strong>de</strong> mecanismos facilitadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación como liberaciones parciales<br />

<strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia, reserva <strong>de</strong> tiempos, acceso gratuito a herrami<strong>en</strong>tas<br />

formativas y publicaciones vía Internet.<br />

• Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong>s acciones formativas (sesiones clínicas y talleres) <strong>en</strong> el<br />

propio c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud.<br />

• Impulsar p<strong>la</strong>nes formativos individualizados y ori<strong>en</strong>tados a <strong>la</strong> <strong>mejora</strong><br />

compet<strong>en</strong>cial, incorporando herrami<strong>en</strong>tas evaluativas <strong>para</strong> cada<br />

profesional.<br />

• Promover estudios <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación sobre<br />

<strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica clínica.<br />

• Imp<strong>la</strong>ntar un sistema <strong>de</strong> recertificación inc<strong>en</strong>tivado.<br />

• Facilitar el reconocimi<strong>en</strong>to a los profesionales doc<strong>en</strong>tes a través <strong>de</strong>:<br />

tiempos propios <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>cia, objetivos específicos <strong>en</strong> los contratos<br />

<strong>de</strong> gestión, inc<strong>en</strong>tivación económica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tutorías, valoración <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

carrera profesional y apoyo <strong>en</strong> equipami<strong>en</strong>to.<br />

• Favorecer <strong>la</strong> creación y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> apoyo<br />

a <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> salud y establecer un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> coordinación<br />

con otras estructuras doc<strong>en</strong>tes como <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l hospital y <strong>la</strong> universidad.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 57


• Promover <strong>la</strong>s rotaciones <strong>de</strong> especialistas <strong>en</strong> formación y estudiantes<br />

<strong>de</strong> pregrado por At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

• Favorecer <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos propios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>en</strong> el diseño curricu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> medicina y <strong>en</strong>fermería y <strong>la</strong> creación<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> universidad.<br />

• Ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> formación y capacitación <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s<br />

administrativas hacia <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> comunicación y tecnología<br />

informática.<br />

• Fom<strong>en</strong>tar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación «on line» <strong>para</strong><br />

<strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros ais<strong>la</strong>dos.<br />

Estrategia 29: Inc<strong>en</strong>tivar el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación<br />

<strong>en</strong> los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Propósito: Mejorar el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> el primer<br />

nivel <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

• Impulsar <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> estructuras, grupos y re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación<br />

estables <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> que se interre<strong>la</strong>cion<strong>en</strong> y comuniqu<strong>en</strong><br />

con el resto <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong>l ámbito hospita<strong>la</strong>rio, universitario u otros.<br />

• Facilitar <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> metodología <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

formación pregrado y postgrado, como <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación continuada.<br />

• Primar los proyectos que p<strong>la</strong>nte<strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> incertidumbres<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica habitual y que facilit<strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> los resultados<br />

a <strong>la</strong>s condiciones reales <strong>de</strong> trabajo.<br />

• Impulsar proyectos <strong>de</strong> investigación sobre <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>.<br />

• Incluir objetivos <strong>en</strong> investigación <strong>en</strong> los contratos <strong>de</strong> gestión, que facilit<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> forma explícita un tiempo propio <strong>para</strong> esta actividad.<br />

• Fom<strong>en</strong>tar el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad investigadora <strong>en</strong> <strong>la</strong> carrera<br />

profesional.<br />

• Establecer líneas <strong>de</strong> financiación específicas <strong>para</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong><br />

problemas <strong>de</strong> salud prioritarios <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, con fondos<br />

proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud autonómicos, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conseje-<br />

58 SANIDAD


ías, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong> los colegios profesionales<br />

y socieda<strong>de</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas.<br />

• Liberar parcialm<strong>en</strong>te recursos humanos <strong>para</strong> <strong>la</strong> investigación y promover<br />

fórmu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> contratación y re<strong>la</strong>ción <strong>la</strong>boral flexibles, que permitan<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>dicación a <strong>la</strong> investigación así como <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />

formación <strong>de</strong> becarios.<br />

Estrategia 30: Aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> motivación<br />

<strong>de</strong> los profesionales y <strong>mejora</strong>r el clima<br />

<strong>la</strong>boral<br />

Propósito: Mejorar <strong>la</strong> motivación profesional.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Incorporar <strong>en</strong> <strong>la</strong> carrera profesional el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los méritos<br />

profesionales, <strong>la</strong> implicación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tareas y <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> continua<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempeño profesional.<br />

• Desarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> carrera profesional con criterios <strong>de</strong> coher<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s distintas Comunida<strong>de</strong>s Autónomas, con participación activa <strong>de</strong><br />

los profesionales <strong>en</strong> su e<strong>la</strong>boración y evaluación.<br />

• Impulsar sistemas <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivación económica <strong>para</strong> todos los profesionales<br />

<strong>de</strong>l equipo, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción prestada<br />

(<strong>mejora</strong>s objetivables <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, resultados<br />

<strong>en</strong> salud y satisfacción <strong>de</strong> los ciudadanos) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>dicación profesional.<br />

• Promover inc<strong>en</strong>tivos, basados <strong>en</strong> indicadores medibles mediante los<br />

sistemas <strong>de</strong> información, que monitoric<strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s individuales<br />

y <strong>de</strong> equipo, y re<strong>de</strong>finibles <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s nuevas necesida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> salud o <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización.<br />

• Promover un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> retribuciones mixtas con un compon<strong>en</strong>te<br />

variable que esté ligado a <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> objetivos.<br />

• Promover <strong>la</strong> motivación a través <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos no económicos<br />

como: <strong>la</strong> facilitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación continuada, <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>la</strong>borales, <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>en</strong> los recursos, mayor autonomía<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l trabajo<br />

a través <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> <strong>mejora</strong>, el acceso a tecnología, mayor flexibilidad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> los equipos, etc.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 59


• Impulsar objetivos <strong>de</strong> equipo comunes, c<strong>la</strong>rificando <strong>la</strong>s funciones y<br />

distribuy<strong>en</strong>do <strong>de</strong> forma equilibrada <strong>la</strong>s cargas <strong>la</strong>borales.<br />

• Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l director/coordinador <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud,<br />

apoyando su papel <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo participativo, dotándole <strong>de</strong> mayor<br />

capacidad ejecutiva <strong>para</strong> distribuir <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s, mayor autonomía<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones y <strong>en</strong> el manejo <strong>de</strong> los conflictos <strong>en</strong> el<br />

c<strong>en</strong>tro.<br />

• Desarrol<strong>la</strong>r actuaciones, incluy<strong>en</strong>do estrategias <strong>de</strong> marketing, que<br />

refuerc<strong>en</strong> el clima organizacional, <strong>la</strong> cohesión, <strong>la</strong> motivación, <strong>la</strong> satisfacción<br />

y el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los profesionales a At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>.<br />

• Establecer programas específicos <strong>de</strong> apoyo a los profesionales que<br />

trabajan <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros especialm<strong>en</strong>te conflictivos y que sufr<strong>en</strong> am<strong>en</strong>azas<br />

o agresiones.<br />

Estrategia 31: Inc<strong>en</strong>tivar el trabajo<br />

<strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s con mayor riesgo social<br />

y sanitario<br />

Propósito: Mejorar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a los colectivos con mayor riesgo social y sanitario.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Introducir sistemas <strong>de</strong> evaluación, a través <strong>de</strong> indicadores socioeconómicos<br />

y <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong> servicios, que permitan i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s con alto riesgo o exclusión<br />

social.<br />

• A<strong>de</strong>cuar <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> recursos, favorecer <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

profesionales y apoyar a los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> que trabajan<br />

<strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s con alto riesgo.<br />

• Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación multidisciplinar, integral e integrada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

características <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno, facilitando los recursos materiales y legales<br />

<strong>para</strong> una coordinación efectiva y ágil <strong>en</strong>tre servicios <strong>de</strong> salud,<br />

educativos, asociaciones y lí<strong>de</strong>res ciudadanos, y servicios sociales <strong>en</strong><br />

comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> alto riesgo social.<br />

60 SANIDAD


• Adaptar los servicios y <strong>la</strong> información facilitados a los usuarios a <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> alto riesgo.<br />

Estrategia 32: Promover <strong>la</strong> evaluación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias profesionales<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros<br />

Propósito: Mejorar <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia profesional y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Desarrol<strong>la</strong>r sistemas <strong>de</strong> acreditación que <strong>de</strong>finan los criterios <strong>de</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros y <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

• Reconocer <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes profesionales <strong>para</strong> acreditar<br />

su <strong>de</strong>sarrollo profesional por metodologías contrastadas por<br />

c<strong>en</strong>tros o instituciones <strong>de</strong> reconocido prestigio.<br />

• Asignar recursos financieros que garantic<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estos<br />

sistemas.<br />

• Inc<strong>en</strong>tivar y apoyar <strong>la</strong>s iniciativas <strong>en</strong>caminadas al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas<br />

<strong>de</strong> evaluación y <strong>de</strong> formación continuada, como ECOE y<br />

Portafolio u otros sistemas validados.<br />

• Definir criterios a<strong>de</strong>cuados <strong>para</strong> <strong>la</strong> certificación y recertificación <strong>de</strong><br />

los profesionales y <strong>de</strong> los equipos, con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> expertos y<br />

socieda<strong>de</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas.<br />

• Establecer los procesos y <strong>la</strong> metodología pertin<strong>en</strong>te que facilite el<br />

acceso a <strong>la</strong> recertificación a todos los profesionales y equipos.<br />

• Promover que <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia profesional se adapte a <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong><br />

servicios.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 61


V. Estrategias <strong>de</strong> <strong>mejora</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia, gestión<br />

y organización<br />

Estrategia 33: G<strong>en</strong>eralizar un mo<strong>de</strong>lo<br />

<strong>de</strong> calidad total que incida <strong>en</strong> todas<br />

<strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong>l sistema sanitario<br />

Propósito: Mejorar <strong>la</strong> calidad.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Imp<strong>la</strong>ntar el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> calidad que más se a<strong>de</strong>cue a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l sistema sanitario.<br />

• I<strong>de</strong>ntificar los procesos que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> el producto final <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad,<br />

y seleccionar indicadores <strong>de</strong> calidad aceptados <strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>eralizada<br />

por los profesionales.<br />

• Asignar presupuestos y recursos complem<strong>en</strong>tarios que <strong>de</strong>n apoyo a<br />

<strong>la</strong>s actuaciones <strong>de</strong> formación y cambio <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong><br />

los programas <strong>de</strong> calidad.<br />

• Diseñar actuaciones dirigidas a <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong> los distintos grupos<br />

profesionales <strong>en</strong> los sistemas <strong>de</strong> calidad a través <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong>finidos (por ejemplo: contratos <strong>de</strong> gestión).<br />

• Desarrol<strong>la</strong>r el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> trabajo basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión clínica<br />

como herrami<strong>en</strong>ta que <strong>mejora</strong> <strong>la</strong> calidad, incorporando <strong>la</strong> evaluación<br />

perman<strong>en</strong>te y el apr<strong>en</strong>dizaje reflexivo como activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

calidad.<br />

• G<strong>en</strong>eralizar <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> los parámetros que mi<strong>de</strong>n <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones (li<strong>de</strong>razgo, cohesión, clima<br />

organizacional y satisfacción <strong>de</strong> los profesionales).<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 63


Estrategia 34: Impulsar <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />

sanitaria basada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> salud,<br />

con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los profesionales<br />

sanitarios y los ciudadanos<br />

Propósito: Adaptar <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación sanitaria a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> salud.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• E<strong>la</strong>borar periódicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> salud prioritarias <strong>en</strong><br />

cada Comunidad Autónoma con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los responsables<br />

sanitarios, los profesionales y los ciudadanos.<br />

• Asegurar <strong>la</strong> coordinación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s<br />

Autónomas y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> ámbito estatal.<br />

• Promover procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to, evaluación y actualización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud y <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas por parte <strong>de</strong> los profesionales sanitarios<br />

y <strong>de</strong> los órganos <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> los ciudadanos.<br />

Estrategia 35: Impulsar los contratos/p<strong>la</strong>nes<br />

<strong>de</strong> gestión fundam<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes<br />

<strong>de</strong> salud y <strong>en</strong> los objetivos <strong>de</strong> política<br />

sanitaria<br />

Propósito: Implicar a los profesionales <strong>en</strong> los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> política sanitaria.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Impulsar que los p<strong>la</strong>nes <strong>para</strong> los ámbitos territoriales <strong>de</strong> gestión estén<br />

basados <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> cada Comunidad Autónoma y<br />

<strong>en</strong> los objetivos y estrategias <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud.<br />

• Desarrol<strong>la</strong>r los objetivos <strong>de</strong> gestión <strong>para</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> provisión <strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do responsabilida<strong>de</strong>s a nivel individual y <strong>de</strong><br />

grupo profesional.<br />

64 SANIDAD


• Impulsar <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los contratos <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> y Especializada <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> salud.<br />

Estrategia 36: Pot<strong>en</strong>ciar que <strong>la</strong> asignación<br />

<strong>de</strong> recursos esté <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el nivel<br />

<strong>de</strong> oferta <strong>de</strong> servicios establecida<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación sanitaria<br />

Propósito: Asegurar los recursos necesarios <strong>para</strong> proporcionar <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong><br />

servicios.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Ajustar <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> recursos a <strong>la</strong> oferta real <strong>de</strong> servicios, valorando<br />

su grado <strong>de</strong> innovación.<br />

• Increm<strong>en</strong>tar los recursos financieros <strong>de</strong>stinados a At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>de</strong> salud por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> media <strong>de</strong> los presupuestos<br />

sanitarios públicos, <strong>de</strong> manera que permita dotar a <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> los recursos y herrami<strong>en</strong>tas necesarias <strong>para</strong><br />

reforzar su papel <strong>en</strong> el Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud.<br />

• Impulsar <strong>la</strong> equidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong>l gasto sanitario público<br />

<strong>en</strong>tre Comunida<strong>de</strong>s Autónomas así como <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> cada Comunidad.<br />

• Realizar evaluaciones económicas que permitan valorar <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes servicios ofertados.<br />

Estrategia 37: Impulsar el li<strong>de</strong>razgo<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> organización como una herrami<strong>en</strong>ta<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>de</strong> calidad<br />

Propósito: Mejorar <strong>la</strong>s actuaciones directivas.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 65


Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong> los responsables políticos <strong>en</strong> el apoyo a<br />

<strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

• Comprometer a los responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>para</strong> que li<strong>de</strong>r<strong>en</strong> los<br />

cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización.<br />

• Promover el li<strong>de</strong>razgo clínico <strong>de</strong> los profesionales que t<strong>en</strong>gan el reconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> sus compañeros e impulsar estilos <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong>mocrático<br />

y participativo.<br />

• Impulsar <strong>la</strong> formación <strong>para</strong> <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> gestión<br />

clínica a los profesionales que asuman li<strong>de</strong>razgo <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización.<br />

Estrategia 38: Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong>s estructuras<br />

<strong>de</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> salud<br />

Propósito: Mejorar el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> dirección a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

asist<strong>en</strong>ciales.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> gestión que permita <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción con flexibilidad sufici<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l marco legal y presupuestario.<br />

• Impulsar <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los directivos y <strong>la</strong> evaluación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> función directiva (accesibilidad, capacidad<br />

resolutiva y apoyo técnico, <strong>en</strong>tre otros).<br />

• Promover que los directivos acredit<strong>en</strong> <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> selección,<br />

un nivel compet<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>finido, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s tareas a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r.<br />

• Desarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los directivos y <strong>la</strong> carrera profesional <strong>en</strong><br />

el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión.<br />

66 SANIDAD


Estrategia 39: Impulsar los órganos<br />

<strong>de</strong> gobierno <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> salud con<br />

repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los profesionales<br />

y ciudadanos<br />

Propósito: Desarrol<strong>la</strong>r órganos <strong>de</strong> gobierno <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> salud.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Promover el <strong>de</strong>sarrollo normativo que <strong>de</strong>fina <strong>en</strong> cada ámbito <strong>la</strong><br />

composición <strong>de</strong> los órganos <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas (<strong>de</strong> acuerdo a<br />

criterios <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tatividad institucional y social), su funcionami<strong>en</strong>to,<br />

compet<strong>en</strong>cias y procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> control.<br />

• Impulsar estrategias <strong>de</strong> implicación <strong>de</strong> los profesionales a través <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> estructuras <strong>de</strong> participación (comisiones, juntas facultativas,<br />

etc.) <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> gestión.<br />

Estrategia 40: Increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> salud <strong>para</strong> <strong>mejora</strong>r los resultados<br />

Propósito: Aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong> los directivos y profesionales <strong>de</strong> los<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión y organización.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Impulsar <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización progresiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />

y <strong>de</strong> los recursos <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> con distintos niveles<br />

<strong>de</strong> autonomía.<br />

• Favorecer <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización mediante el impulso <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> los profesionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones y <strong>la</strong> utilización<br />

<strong>de</strong> los contratos <strong>de</strong> gestión con objetivos evaluables.<br />

• Evaluar <strong>la</strong>s distintas estrategias <strong>en</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización y difundir sus<br />

resultados.<br />

• Fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> flexibilidad sufici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> cada<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 67


c<strong>en</strong>tro <strong>para</strong> po<strong>de</strong>r respon<strong>de</strong>r a necesida<strong>de</strong>s locales, consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong>s<br />

estrategias <strong>de</strong> salud establecidas <strong>en</strong> cada Comunidad Autónoma y<br />

<strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud <strong>para</strong> asegurar <strong>la</strong> equidad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios.<br />

• Definir el perfil <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los directivos <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

salud <strong>para</strong> alcanzar los mejores resultados.<br />

• P<strong>la</strong>nificar <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los directivos <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>, promovi<strong>en</strong>do una oferta sistemática <strong>de</strong> formación <strong>en</strong> gestión<br />

y organización e imp<strong>la</strong>ntar fórmu<strong>la</strong>s <strong>para</strong> evaluar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> función directiva.<br />

Estrategia 41: Adaptar el mo<strong>de</strong>lo<br />

organizativo y funcional <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud<br />

<strong>de</strong> los ciudadanos y a <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios,<br />

asegurando su gestión <strong>en</strong> el marco<br />

<strong>de</strong>l sistema sanitario público<br />

Propósito: Pot<strong>en</strong>ciar los mo<strong>de</strong>los organizativos que respondan más a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Completar <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a través <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> equipos<br />

<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas.<br />

• Flexibilizar <strong>la</strong> organización y composición <strong>de</strong> los equipos <strong>para</strong> permitir<br />

<strong>la</strong> congru<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios con <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

reales <strong>de</strong> los ciudadanos at<strong>en</strong>didos.<br />

• Adaptar <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> los equipos a los programas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

compartida que se establezcan con el hospital y con los servicios sociales,<br />

preservando <strong>la</strong> continuidad asist<strong>en</strong>cial e integralidad.<br />

• Promover <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> los distintos mo<strong>de</strong>los organizativos con<br />

procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>finidos y transpar<strong>en</strong>tes, asegurando <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong><br />

los resultados.<br />

• G<strong>en</strong>eralizar sólo aquellos mo<strong>de</strong>los organizativos que hayan <strong>de</strong>mostrado<br />

respon<strong>de</strong>r a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud y ser efi-<br />

68 SANIDAD


ci<strong>en</strong>tes, garantizando <strong>la</strong> equidad <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l Sistema Nacional<br />

<strong>de</strong> Salud.<br />

Estrategia 42: Consolidar y fortalecer<br />

el trabajo <strong>en</strong> equipo <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Propósito: Aprovechar <strong>la</strong>s sinergias <strong>de</strong> los distintos profesionales que trabajan<br />

<strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Impulsar <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud el trabajo <strong>en</strong> equipo y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> responsabilidad colectiva, favoreci<strong>en</strong>do el trabajo multidisciplinar<br />

como herrami<strong>en</strong>ta más efectiva <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

• Definir objetivos comunes al equipo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, y difer<strong>en</strong>ciados<br />

<strong>para</strong> cada uno <strong>de</strong> los profesionales.<br />

• Distribuir tareas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l equipo basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> responsabilidad<br />

profesional y <strong>la</strong> personalización <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción.<br />

• Establecer actuaciones que pot<strong>en</strong>ci<strong>en</strong> <strong>la</strong> cohesión <strong>en</strong>tre los profesionales<br />

<strong>de</strong>l equipo.<br />

• Establecer criterios que valor<strong>en</strong> el trabajo <strong>en</strong> equipo <strong>en</strong>tre los méritos<br />

a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> carrera profesional.<br />

Estrategia 43: Impulsar el trabajo conjunto<br />

y el <strong>de</strong>sarrollo profesional compartido <strong>en</strong>tre<br />

médicos <strong>de</strong> familia, pediatras y <strong>en</strong>fermeras<br />

Propósito: Coordinar <strong>la</strong>s actuaciones profesionales <strong>de</strong> médicos y <strong>en</strong>fermeras.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• E<strong>la</strong>borar conjuntam<strong>en</strong>te guías clínicas <strong>para</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los problemas<br />

<strong>de</strong> salud con <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> implicación y procesos <strong>de</strong><br />

actuación <strong>de</strong> cada grupo profesional.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 69


• Definir <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre los profesionales y establecer indicadores<br />

que <strong>la</strong>s evalú<strong>en</strong>.<br />

• Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> accesibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s consultas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería,<br />

así como <strong>la</strong> resolución y <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería.<br />

Estrategia 44: Impulsar los sistemas<br />

<strong>de</strong> información sanitaria<br />

Propósito: Mejorar <strong>la</strong> información sobre At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Líneas <strong>de</strong> actuación<br />

• Impulsar que los sistemas <strong>de</strong> información <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

contempl<strong>en</strong> unos criterios y variables comunes, <strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do los indicadores<br />

c<strong>la</strong>ve que garantic<strong>en</strong> <strong>la</strong> com<strong>para</strong>bilidad <strong>para</strong> todo el Sistema<br />

Nacional <strong>de</strong> Salud con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los profesionales sanitarios.<br />

• Promover el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> manera cooperativa <strong>para</strong> el conjunto<br />

<strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> un sistema c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes,<br />

según el consumo previsible <strong>de</strong> recursos (casemix).<br />

• Mejorar <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> información disponible sobre At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> fortaleci<strong>en</strong>do el sistema <strong>de</strong> información <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud (SIAP).<br />

• Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> información <strong>de</strong>l sistema<br />

sanitario público.<br />

• Promover que los sistemas <strong>de</strong> información sanitaria favorezcan <strong>la</strong><br />

integralidad y continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción, garantizando <strong>la</strong> compatibilidad<br />

<strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes proveedores.<br />

• Garantizar que los sistemas <strong>de</strong> información cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con <strong>la</strong> aceptación<br />

<strong>de</strong> los ciudadanos y que preserv<strong>en</strong> <strong>la</strong> confi<strong>de</strong>ncialidad.<br />

70 SANIDAD


Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>


I. Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad<br />

<strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, <strong>la</strong>s principales<br />

aportaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong>l primer nivel <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción han sido <strong>la</strong> propia<br />

<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> funciones y activida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>tivas<br />

y curativas, el trabajo <strong>en</strong> equipos multidisciplinares, el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> cuidados, el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pu<strong>en</strong>tes con <strong>la</strong> red socio-sanitaria<br />

y <strong>la</strong> adaptabilidad a <strong>la</strong>s circunstancias cambiantes y heterogéneas<br />

<strong>de</strong> tipo <strong>de</strong>mográfico o epi<strong>de</strong>miológico que condicionan <strong>la</strong> actividad <strong>en</strong><br />

este nivel. La reforma ha supuesto asimismo preservar los valores fundam<strong>en</strong>tales<br />

<strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud: universalidad, equidad, financiación<br />

y asegurami<strong>en</strong>to público.<br />

Bi<strong>en</strong> es cierto que <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s son creci<strong>en</strong>tes y que tras los efectos<br />

positivos se reconoc<strong>en</strong> importantes retos. Acotar <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción Especializada sigue si<strong>en</strong>do complicado.<br />

Las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y promoción, o <strong>la</strong> propia ori<strong>en</strong>tación a<br />

los cuidados, sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do subsidiarias <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradicional at<strong>en</strong>ción curativa.<br />

Los equipos multidisciplinares pres<strong>en</strong>tan conflictos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> funciones.<br />

Los pu<strong>en</strong>tes con <strong>la</strong> red socio-sanitaria no logran una efectividad<br />

completa <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> coordinación. El horizonte <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción realm<strong>en</strong>te<br />

compartida <strong>en</strong>tre los dos niveles <strong>de</strong>l sistema sanitario está todavía lejos.<br />

La flexibilidad exigible a At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> no termina <strong>de</strong> resolver pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te<br />

los condicionantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> dispersión geográfica, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción inmigrante y los paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zados, <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

a <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia o <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> colectivos con<br />

problemas socioeconómicos.<br />

I.1. Definición <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios<br />

Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por oferta <strong>de</strong> servicios el conjunto <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s asist<strong>en</strong>ciales,<br />

técnicas y administrativas que realizan los proveedores <strong>de</strong>l primer nivel <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción. El fin último <strong>de</strong> esta oferta es <strong>la</strong> propia meta <strong>de</strong>l sistema sanitario,<br />

<strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> los ciudadanos, sus familias y <strong>la</strong> comunidad.<br />

Para que esta oferta <strong>de</strong> servicios alcance este objetivo <strong>de</strong>be cumplir dos requisitos:<br />

respon<strong>de</strong>r a necesida<strong>de</strong>s o <strong>de</strong>mandas reales <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y estar<br />

sust<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncias ci<strong>en</strong>tíficas.<br />

La oferta <strong>de</strong> servicios ti<strong>en</strong>e una doble función:<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 73


• Definir, c<strong>la</strong>rificar y difer<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> actividad asist<strong>en</strong>cial y no asist<strong>en</strong>cial<br />

que <strong>de</strong>be <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

• Constituirse <strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> gestión, ya que permite establecer<br />

objetivos <strong>de</strong> actuación, facilitar procesos <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> continua <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

calidad y a<strong>de</strong>cuar los mo<strong>de</strong>los organizativos <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>.<br />

I.2. La oferta <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> el marco legal<br />

La primera normativa que recogió expresam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s prestaciones y servicios<br />

<strong>de</strong>l sistema sanitario y, <strong>en</strong> concreto, <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, fue el Real<br />

Decreto 63/1995, <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero, sobre or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> prestaciones sanitarias<br />

<strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud.<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> Ley 16/2003, <strong>de</strong>l 28 <strong>de</strong> mayo, <strong>de</strong> cohesión y calidad<br />

<strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud establece el catálogo <strong>de</strong> prestaciones <strong>de</strong>l Sistema,<br />

<strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do, <strong>en</strong>tre estas, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>:<br />

Art. 12. Prestación <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

1. La At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> es el nivel básico e inicial <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción,<br />

que garantiza <strong>la</strong> globalidad y continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, actuando como gestor y<br />

coordinador <strong>de</strong> casos y regu<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> flujos. Compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rá<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, educación sanitaria,<br />

prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, asist<strong>en</strong>cia sanitaria,<br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, así como <strong>la</strong><br />

rehabilitación física y el trabajo social.<br />

2. La At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rá:<br />

a) La asist<strong>en</strong>cia sanitaria a <strong>de</strong>manda, programada y urg<strong>en</strong>te<br />

tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> consulta como <strong>en</strong> el domicilio <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo.<br />

b) La indicación o prescripción y <strong>la</strong> realización, <strong>en</strong> su caso, <strong>de</strong><br />

procedimi<strong>en</strong>tos diagnósticos y terapéuticos.<br />

c) Las activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción, promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud, at<strong>en</strong>ción familiar y at<strong>en</strong>ción comunitaria.<br />

d) Las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> información y vigi<strong>la</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong> protección<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

e) La rehabilitación básica.<br />

f) Las at<strong>en</strong>ciones y servicios específicos re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> mujer, <strong>la</strong><br />

infancia, <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia, los adultos, <strong>la</strong> tercera edad, los<br />

grupos <strong>de</strong> riesgo y los <strong>en</strong>fermos crónicos.<br />

74 SANIDAD


g) La at<strong>en</strong>ción paliativa a <strong>en</strong>fermos terminales.<br />

h) La at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal, <strong>en</strong> coordinación con los<br />

servicios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Especializada.<br />

i) La at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> salud buco<strong>de</strong>ntal.<br />

Esta misma ley <strong>de</strong>fine, <strong>en</strong> su artículo 20, <strong>la</strong> cartera <strong>de</strong> servicios como «el<br />

conjunto <strong>de</strong> técnicas, tecnologías o procedimi<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do por tales<br />

cada uno <strong>de</strong> los métodos, activida<strong>de</strong>s y recursos basados <strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to y<br />

experim<strong>en</strong>tación ci<strong>en</strong>tífica, mediante los que se hac<strong>en</strong> efectivas <strong>la</strong>s prestaciones<br />

sanitarias». Asimismo, establece que <strong>para</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> cartera <strong>de</strong><br />

servicios <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud se t<strong>en</strong>drán <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> eficacia,<br />

efici<strong>en</strong>cia, efectividad, seguridad y utilidad terapéuticas, así como <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas<br />

y <strong>la</strong>s alternativas asist<strong>en</strong>ciales, el cuidado <strong>de</strong> grupos m<strong>en</strong>os protegidos o<br />

<strong>de</strong> riesgo, y necesida<strong>de</strong>s sociales y su impacto económico y administrativo.<br />

Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, se ha publicado el Real Decreto 1030/2006, <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong><br />

septiembre por el que se establece <strong>la</strong> cartera <strong>de</strong> servicios comunes <strong>de</strong>l Sistema<br />

Nacional <strong>de</strong> Salud y el procedimi<strong>en</strong>to <strong>para</strong> su actualización, una vez<br />

acordado su cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el Consejo Interterritorial <strong>de</strong>l Sistema Nacional<br />

<strong>de</strong> Salud. Este real <strong>de</strong>creto conti<strong>en</strong>e un anexo <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> que <strong>de</strong>fine y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> cartera <strong>de</strong> servicios<br />

comunes <strong>en</strong> este nivel asist<strong>en</strong>cial (ver Anexo I) que han <strong>de</strong> facilitar<br />

todas <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas.<br />

I.3. El marco compet<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong><br />

Des<strong>de</strong> el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> se han evi<strong>de</strong>nciado<br />

dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l marco compet<strong>en</strong>cial y <strong>de</strong> funciones <strong>en</strong>tre<br />

los niveles asist<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud. Este problema se<br />

pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong>s<strong>de</strong> dos dim<strong>en</strong>siones difer<strong>en</strong>tes:<br />

Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista profesional, con frecu<strong>en</strong>cia se parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> premisa<br />

<strong>de</strong> que una mayor especialización (<strong>en</strong> cualquier categoría) conduce a<br />

una prestación <strong>de</strong> más calidad y más resolutiva. Esta circunstancia unida al<br />

monopolio, hasta hace poco tiempo, <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación, <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo ci<strong>en</strong>tífico<br />

y <strong>la</strong> tecnología por parte <strong>de</strong>l hospital, ha provocado <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> t<strong>en</strong>siones<br />

perman<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre clínicos y gestores <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes niveles asist<strong>en</strong>ciales.<br />

La hegemonía <strong>de</strong> <strong>la</strong> especialización y <strong>la</strong> técnica, han conducido a un<br />

<strong>de</strong>sequilibrio <strong>en</strong> <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> recursos y <strong>en</strong> <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración social <strong>de</strong><br />

ambos niveles asist<strong>en</strong>ciales.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 75


I.4. Las funciones <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Se difer<strong>en</strong>cian cuatro funciones básicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>:<br />

a) At<strong>en</strong>ción directa.<br />

b) Re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> comunidad.<br />

c) Doc<strong>en</strong>cia e investigación.<br />

d) Organización y gestión.<br />

a) Por at<strong>en</strong>ción directa se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a personas con problemas<br />

<strong>de</strong> salud con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> su edad, sexo, patología o modalidad <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción. Pue<strong>de</strong>n difer<strong>en</strong>ciarse servicios asist<strong>en</strong>ciales y no asist<strong>en</strong>ciales. Los<br />

primeros los <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n profesionales sanitarios (médicos <strong>de</strong> familia, pediatras,<br />

<strong>en</strong>fermeros y auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería), con <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> otros<br />

profesionales <strong>de</strong> apoyo según los mo<strong>de</strong>los organizativos (matronas, trabajadores<br />

sociales, odontólogos, fisioterapeutas, psicólogos, etc.). Los servicios<br />

no asist<strong>en</strong>ciales son responsabilidad <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción al usuario, apoyados <strong>en</strong> ocasiones por trabajadores sociales y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rían<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> información al usuario, gestión <strong>de</strong> citas, prestaciones<br />

no asist<strong>en</strong>ciales o accesibilidad a <strong>la</strong>s distintas unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los Servicios<br />

<strong>de</strong> Salud.<br />

b) La función <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong>globa <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción comunitaria y el conjunto <strong>de</strong> actuaciones <strong>de</strong> educación <strong>para</strong><br />

<strong>la</strong> salud que se realizan <strong>en</strong> el ámbito comunitario.<br />

c) La función <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>cia incluye responsabilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación<br />

<strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el periodo <strong>de</strong> pregrado (medicina, pediatría,<br />

<strong>en</strong>fermería, trabajo social), <strong>en</strong> el postgrado (MIR <strong>de</strong> medicina <strong>de</strong> familia y<br />

comunitaria, MIR <strong>de</strong> pediatría, especialidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> familia y comunitaria)<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación continuada interna y externa al equipo <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. La investigación <strong>de</strong>be ser una función especialm<strong>en</strong>te inc<strong>en</strong>tivada<br />

por su escaso <strong>de</strong>sarrollo actual, incluye a todos los miembros <strong>de</strong>l<br />

equipo y pret<strong>en</strong><strong>de</strong> profundizar <strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to clínico, epi<strong>de</strong>miológico y<br />

organizativo.<br />

d) La función <strong>de</strong> organización y gestión incluye el conjunto <strong>de</strong> actuaciones<br />

dirigidas a ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción y los servicios al ciudadano, así como<br />

<strong>la</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes a organización interna y coordinación con <strong>la</strong>s estructuras<br />

<strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> salud.<br />

El Equipo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> es multidisciplinar. Por eso, sus funciones<br />

y responsabilida<strong>de</strong>s son compartidas <strong>en</strong>tre los distintos profesionales <strong>en</strong><br />

muchas situaciones, por lo que resulta muy complejo compartim<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s mismas<br />

por estam<strong>en</strong>to profesional. Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> que el nivel <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>de</strong>be ser <strong>la</strong> puerta <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada al sistema sanitario (ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> los<br />

76 SANIDAD


ciudadanos) y que los profesionales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> actuar como gestores <strong>de</strong> casos y<br />

coordinadores <strong>de</strong>l caminar <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sistema (ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> salud),<br />

<strong>la</strong>s funciones y activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser asumidas <strong>de</strong> forma compartida y<br />

con criterios <strong>de</strong> eficacia y efici<strong>en</strong>cia por el conjunto <strong>de</strong> miembros <strong>de</strong>l equipo.<br />

Las funciones <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>das <strong>de</strong> los Equipos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria son:<br />

• Gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción: organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad y <strong>de</strong> gestión básica<br />

<strong>de</strong>l equipo.<br />

• At<strong>en</strong>ción clínica directa:<br />

— At<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro.<br />

— At<strong>en</strong>ción domiciliaria.<br />

— At<strong>en</strong>ción continuada y urg<strong>en</strong>cias.<br />

(Se incluye <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que se pueda proporcionar telefónicam<strong>en</strong>te<br />

o a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas tecnologías)<br />

• Coordinación con el segundo nivel asist<strong>en</strong>cial (At<strong>en</strong>ción Especializada,<br />

hospita<strong>la</strong>ria).<br />

• Coordinación con los servicios <strong>de</strong> salud pública (municipal, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Comunidad Autónoma).<br />

• At<strong>en</strong>ción y participación comunitaria:<br />

— Realizar interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong>: c<strong>en</strong>tros<br />

educativos, c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mayores, universida<strong>de</strong>s, asociaciones,<br />

c<strong>en</strong>tros sanitarios, etc.<br />

— Co<strong>la</strong>borar con <strong>la</strong>s organizaciones comunitarias: consejos <strong>de</strong><br />

zona, ONG, asociaciones <strong>de</strong> ayuda mutua, etc.<br />

— I<strong>de</strong>ntificar y priorizar <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y problemas <strong>de</strong> salud<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad con participación <strong>de</strong> ésta.<br />

— I<strong>de</strong>ntificar los recursos comunitarios disponibles.<br />

— Priorizar interv<strong>en</strong>ciones y e<strong>la</strong>borar programas comunitarios<br />

con participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad. Desarrol<strong>la</strong>r e implem<strong>en</strong>tar<br />

programas comunitarios y evaluarlos con participación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> comunidad.<br />

— Participar <strong>en</strong> una a<strong>de</strong>cuada coordinación intersectorial, especialm<strong>en</strong>te<br />

con los servicios sociales.<br />

— Favorecer y co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> participación real <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad <strong>en</strong> el cuidado y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

• Gestión <strong>de</strong> los recursos sanitarios <strong>de</strong> manera efici<strong>en</strong>te.<br />

• Gestión <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación administrativa (certificados médicos, visado<br />

<strong>de</strong> recetas, partes judiciales y otros.)<br />

• Gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> incapacidad <strong>la</strong>boral.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 77


• Registro <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad. Creación, mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y explotación <strong>de</strong><br />

los servicios <strong>de</strong> información.<br />

• Vigi<strong>la</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica.<br />

• Investigación, formación y doc<strong>en</strong>cia <strong>para</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia<br />

profesional. Participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación pregrado, postgrado y<br />

continuada.<br />

• Información <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> los servicios sociales y sanitarios.<br />

• Gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad.<br />

Se consi<strong>de</strong>ran <strong>la</strong> equidad, <strong>la</strong> efectividad, <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación a <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> los servicios que se dan a los ciudadanos como los valores y principios<br />

<strong>de</strong>l sistema sanitario español. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estos valores, <strong>para</strong> que <strong>la</strong>s<br />

funciones básicas <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> se llev<strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, es preciso <strong>de</strong>finir<br />

los servicios <strong>de</strong> tipo asist<strong>en</strong>cial, <strong>de</strong> salud pública, <strong>de</strong> apoyo y <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong><br />

comunidad que ha <strong>de</strong> ofrecer At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, así como <strong>la</strong> organización<br />

más a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> salud <strong>para</strong> ofrecer, con <strong>la</strong> mayor calidad,<br />

esos servicios.<br />

I.5. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación<br />

I.5.1. La oferta <strong>de</strong> servicios<br />

La <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios asist<strong>en</strong>ciales a través <strong>de</strong> una cartera<br />

<strong>de</strong> servicios se inició a comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los 90 <strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong><br />

salud gestionados por el INSALUD, g<strong>en</strong>eralizándose posteriorm<strong>en</strong>te al resto<br />

<strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud. Excepcionalm<strong>en</strong>te, Cataluña no e<strong>la</strong>boró una cartera<br />

<strong>de</strong> servicios normalizada aunque siempre trabajó con un catálogo <strong>de</strong><br />

prestaciones básicas <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

La cartera <strong>de</strong> servicios supone el compromiso <strong>de</strong>l servicio sanitario<br />

con el ciudadano <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s prestaciones que se le ofrec<strong>en</strong>. Para los<br />

profesionales es, a<strong>de</strong>más, un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> evaluación y <strong>de</strong> <strong>de</strong>limitación <strong>de</strong><br />

compet<strong>en</strong>cias. Y por último, <strong>para</strong> los gestores supone una herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación y elección <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s.<br />

Este int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> armonización <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, ha<br />

dado bu<strong>en</strong>os resultados, al m<strong>en</strong>os <strong>para</strong> garantizar <strong>la</strong> equidad <strong>de</strong> acceso y <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong>l servicio. A ello ha contribuido <strong>la</strong> inclusión <strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios<br />

<strong>de</strong> los criterios <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción diana, normas técnicas <strong>de</strong> calidad e indicadores<br />

<strong>de</strong> cobertura y resultados.<br />

No obstante, todavía es consi<strong>de</strong>rable el <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los usuarios<br />

<strong>de</strong> los servicios reales a los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>recho, <strong>en</strong>te otras cosas por su<br />

78 SANIDAD


escasa participación <strong>en</strong> el diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios. En cuanto a los<br />

profesionales, hay cierto cuestionami<strong>en</strong>to al <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que, <strong>en</strong> pocos casos,<br />

<strong>la</strong> cartera ha recogido el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad profesional, no si<strong>en</strong>do,<br />

a<strong>de</strong>más, proporcional <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> recursos a <strong>la</strong> carga <strong>de</strong> trabajo. Finalm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cartera <strong>de</strong> servicios ha pres<strong>en</strong>tado problemas<br />

no <strong>de</strong>s<strong>de</strong>ñables. Así, no ha conseguido establecer correcciones que<br />

permitieran t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s especificida<strong>de</strong>s socioeconómicas y <strong>de</strong>mográficas<br />

<strong>de</strong> cada zona básica <strong>de</strong> salud, no ha conseguido una coordinación<br />

efectiva <strong>en</strong> los servicios necesariam<strong>en</strong>te compartidos con el segundo nivel<br />

y, <strong>en</strong> su concepción, ha adolecido <strong>de</strong> un diseño piramidal con poca implicación<br />

<strong>de</strong> los profesionales asist<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong> su e<strong>la</strong>boración y modificaciones.<br />

En <strong>la</strong> actualidad se p<strong>la</strong>ntean bu<strong>en</strong>as oportunida<strong>de</strong>s <strong>para</strong> corregir estos<br />

problemas:<br />

• El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> cohesión y calidad <strong>de</strong>l Sistema Nacional<br />

<strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> cartera <strong>de</strong> servicios, que al <strong>de</strong>finir los servicios<br />

básicos y comunes <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, va a favorecer un mayor<br />

conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los servicios a los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>recho los usuarios<br />

(Anexo I).<br />

• El <strong>de</strong>sarrollo, ya pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> algunas Comunida<strong>de</strong>s Autónomas, <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> carrera profesional que inc<strong>en</strong>tivará el ajuste <strong>en</strong>tre compet<strong>en</strong>cias y<br />

oferta <strong>de</strong> servicios.<br />

• La g<strong>en</strong>eralización <strong>de</strong> los programas informáticos <strong>de</strong> historia clínica<br />

y gestión <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud está permiti<strong>en</strong>do <strong>mejora</strong>r los sistemas<br />

<strong>de</strong> información y evaluación, incorporando, a<strong>de</strong>más, herrami<strong>en</strong>tas<br />

informáticas <strong>de</strong> ayuda <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>para</strong> el trabajo asist<strong>en</strong>cial.<br />

• De forma más puntual, se están imp<strong>la</strong>ntando mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> gestión<br />

por procesos <strong>en</strong>tre At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y el hospital. Se trata <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción compartida real que parece que están produci<strong>en</strong>do<br />

resultados más efectivos y efici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los hasta ahora alcanzados.<br />

• La <strong>mejora</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión sin<br />

duda permitirán que <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios pueda<br />

servir <strong>para</strong> a<strong>de</strong>cuar <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong> los recursos, junto a una vincu<strong>la</strong>ción<br />

estrecha con el sistema <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos.<br />

I.5.1.1. Servicios básicos asist<strong>en</strong>ciales<br />

La At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> salud como el nivel inicial, básico y c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción sanitaria <strong>en</strong> el Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud, <strong>de</strong>be garantizar <strong>la</strong> globalidad,<br />

continuidad y accesibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> vida<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 79


<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, actuando como gestor y coordinador <strong>de</strong> casos y regu<strong>la</strong>dor<br />

<strong>de</strong>l caminar <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te por una organización asist<strong>en</strong>cial multiprofesional.<br />

La reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, iniciada <strong>en</strong> 1984, ha supuesto un<br />

significativo increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prestaciones y capacidad resolutiva <strong>de</strong> este<br />

nivel asist<strong>en</strong>cial, con un <strong>de</strong>sarrollo importante <strong>en</strong> los últimos 15 años, tanto<br />

cualitativo como cuantitativo, <strong>de</strong> su oferta o cartera <strong>de</strong> servicios. Una cartera<br />

compr<strong>en</strong>dida por un conjunto <strong>de</strong> servicios dirigidos hacia <strong>la</strong>s personas,<br />

familias y grupos sociales, <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad,<br />

asist<strong>en</strong>cia sanitaria, mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y rehabilitación.<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> cartera <strong>de</strong> servicios ha favorecido el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>cia, formación e investigación, así como <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong> cooperación <strong>en</strong>tre niveles asist<strong>en</strong>ciales. Todo ello ha pret<strong>en</strong>dido<br />

garantizar <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong> equidad, efectividad,<br />

efici<strong>en</strong>cia y viabilidad <strong>de</strong>l sistema <strong>en</strong> un marco <strong>de</strong> calidad.<br />

A pesar <strong>de</strong>l gran avance conseguido hasta ahora por <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

y <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cartera <strong>de</strong> servicios, es necesario seguir avanzando<br />

y si es posible con una perspectiva premonitoria. Ya <strong>en</strong> los últimos años<br />

se han producido <strong>en</strong> nuestro <strong>en</strong>torno una serie <strong>de</strong> cambios socio<strong>de</strong>mográficos<br />

importantes que han supuesto modificaciones <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> los servicios<br />

<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y que nos alertan sobre don<strong>de</strong> <strong>de</strong>bemos dirigir<br />

nuestros esfuerzos. Algunos <strong>de</strong> estos cambios son:<br />

• Envejecimi<strong>en</strong>to pob<strong>la</strong>cional.<br />

• Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> patologías crónicas y/o <strong>de</strong>g<strong>en</strong>erativas,<br />

diagnosticadas a<strong>de</strong>más <strong>en</strong> una fase más precoz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />

• Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia.<br />

• Aum<strong>en</strong>to y variedad <strong>de</strong> los problemas psico-sociales y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas<br />

re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal.<br />

• Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción inmigrante.<br />

• Cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura familiar.<br />

• Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> morbi-mortalidad asociada a los estilos <strong>de</strong> vida no<br />

saludables.<br />

• Mayor información por parte <strong>de</strong> los usuarios y cambios <strong>en</strong> el concepto<br />

<strong>de</strong> salud, g<strong>en</strong>erándose nuevas necesida<strong>de</strong>s y expectativas <strong>en</strong> salud.<br />

• Mayor exig<strong>en</strong>cia por parte <strong>de</strong> los usuarios <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios<br />

prestados.<br />

• Importante <strong>de</strong>sarrollo ci<strong>en</strong>tífico y tecnológico.<br />

• Despob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> áreas rurales que increm<strong>en</strong>ta el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

sus habitantes.<br />

Por ello, <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>be pres<strong>en</strong>tar una oferta <strong>de</strong> servicios asist<strong>en</strong>ciales<br />

<strong>para</strong> el siglo XXI, innovadora, basada fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />

80 SANIDAD


ciudadano y su <strong>en</strong>torno; es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> sus necesida<strong>de</strong>s básicas y principales <strong>de</strong><br />

salud, si<strong>en</strong>do a<strong>de</strong>más necesario que sea compr<strong>en</strong>dida, aceptada y s<strong>en</strong>tida<br />

por él. La meta final irr<strong>en</strong>unciable no es otra que <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong>l ciudadano<br />

como protagonista y c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s prestadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Asimismo, <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios ha <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias<br />

específicas actuales y futuras <strong>de</strong> los profesionales que integran los equipos<br />

y los avances ci<strong>en</strong>tíficos y tecnológicos <strong>en</strong> el campo sanitario. Esta oferta<br />

g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong>berá siempre quedar abierta a<br />

<strong>la</strong>s circunstancias específicas y propias <strong>de</strong> cada Comunidad Autónoma y a<br />

los posibles cambios organizativos y estructurales <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l propio sistema.<br />

La <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios asist<strong>en</strong>ciales y <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong>l<br />

equipo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, permite c<strong>la</strong>sificar <strong>de</strong> forma más exhaustiva<br />

los servicios ofertados a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los equipos y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que<br />

se realizan por los profesionales <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>para</strong> <strong>la</strong> correcta prestación<br />

<strong>de</strong> los mismos.<br />

La At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> salud se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> el trabajo <strong>en</strong> equipo.<br />

Las difer<strong>en</strong>tes disciplinas que lo integran proporcionan una visión multidisciplinar<br />

y biopsicosocial <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción al ciudadano. Por eso, <strong>en</strong> muchos <strong>de</strong><br />

los servicios prestados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el equipo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, es necesaria<br />

<strong>la</strong> participación conjunta y complem<strong>en</strong>taria <strong>de</strong> varios profesionales <strong>para</strong><br />

proporcionar una at<strong>en</strong>ción más efectiva y <strong>de</strong> mayor calidad.<br />

Las funciones y responsabilida<strong>de</strong>s asist<strong>en</strong>ciales más clínicas reca<strong>en</strong> sobre<br />

el profesional médico. Enfermería ha asumido un papel más importante<br />

<strong>en</strong> el seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas, <strong>la</strong> visita domiciliaria<br />

y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción y prev<strong>en</strong>ción, así como <strong>la</strong> realización<br />

<strong>de</strong> técnicas. No obstante, exist<strong>en</strong> propuestas que promuev<strong>en</strong> una mayor<br />

implicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad asist<strong>en</strong>cial (primeras<br />

consultas, prescripción <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados medicam<strong>en</strong>tos) y <strong>en</strong> <strong>la</strong> coordinación<br />

<strong>de</strong> los recursos asist<strong>en</strong>ciales (gestión <strong>de</strong> casos) sobre todo <strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

domiciliaria. Los trabajadores sociales <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> asum<strong>en</strong> un papel<br />

relevante <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> coordinación socio-sanitaria.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, hay que seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>de</strong> los avances ci<strong>en</strong>tífico-técnicos y los cambios <strong>en</strong> los<br />

sistemas formativos y <strong>de</strong>l nivel compet<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> los profesionales, hace que<br />

<strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s y funciones asist<strong>en</strong>ciales sea necesariam<strong>en</strong>te<br />

flexible y adaptable a estas circunstancias.<br />

En el anexo I se recoge <strong>la</strong> Cartera <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

contemp<strong>la</strong>da <strong>en</strong> el Real Decreto 1030/2006 <strong>de</strong> Cartera <strong>de</strong> servicios comunes<br />

<strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud.<br />

En el anexo II se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong> una propuesta <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta<br />

<strong>de</strong> servicios asist<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> e<strong>la</strong>borada por el grupo <strong>de</strong><br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 81


trabajo <strong>de</strong> este Proyecto AP-21, que realiza una <strong>de</strong>scripción más porm<strong>en</strong>orizada<br />

<strong>de</strong> algunos servicios e incluye otros nuevos, que se propon<strong>en</strong> como<br />

un <strong>de</strong>sarrollo más amplio que el recogido <strong>en</strong> el real <strong>de</strong>creto m<strong>en</strong>cionado<br />

anteriorm<strong>en</strong>te <strong>para</strong> que se valore su incorporación futura <strong>en</strong> <strong>la</strong> cartera <strong>de</strong><br />

servicios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

I.5.1.2. Servicios administrativos. Las unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

al usuario <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

La evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> ha puesto <strong>de</strong> manifiesto que, <strong>en</strong> su reforma,<br />

no se pon<strong>de</strong>raron a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te todos los aspectos que con el<br />

tiempo serían relevantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> los servicios. Si bi<strong>en</strong> los aspectos<br />

asist<strong>en</strong>ciales estaban bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>finidos, no sucedió lo mismo con lo que <strong>de</strong>bían<br />

<strong>de</strong> ser los dispositivos administrativos <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor clínico-asist<strong>en</strong>cial.<br />

Los profesionales <strong>de</strong> los servicios administrativos, al estar <strong>en</strong><br />

contacto directo con el usuario, son un elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> capital importancia por<br />

su papel ante los ciudadanos y ante <strong>la</strong> propia organización interna.<br />

Al inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, se requería <strong>de</strong>finir <strong>la</strong>s<br />

nuevas funciones, dotar <strong>de</strong> personal y a<strong>de</strong>cuar <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los servicios<br />

administrativos. Inicialm<strong>en</strong>te, no todos los c<strong>en</strong>tros disponían <strong>de</strong> personal no<br />

sanitario <strong>de</strong> apoyo, sobre todo <strong>en</strong> el ámbito rural. En don<strong>de</strong> existía esta figura,<br />

<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das se c<strong>en</strong>traban <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l acceso<br />

a <strong>la</strong>s consultas mediante <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> «números» y <strong>la</strong> recogida <strong>de</strong> avisos<br />

<strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia a domicilio.<br />

En 1992, el INSALUD propuso <strong>en</strong> su Programa <strong>de</strong> Mejora <strong>en</strong> <strong>la</strong> Accesibilidad<br />

a los Servicios Sanitarios, una estructura marco <strong>de</strong> lo que <strong>de</strong>berían<br />

ser <strong>la</strong>s Unida<strong>de</strong>s administrativas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción al usuario <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>,<br />

<strong>para</strong> constituirse <strong>en</strong> eficaces unida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> su doble verti<strong>en</strong>te, por un <strong>la</strong>do<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a los ciudadanos y por otro, <strong>de</strong> apoyo administrativo como parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> institución. No sería justo obviar <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Especializada<br />

que disponía <strong>de</strong> una estructura organizativa específica y propia<br />

con <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Humanización. Sin embargo, esta nueva concepción<br />

sobre el cometido, funciones y profesionales que integrarían <strong>la</strong>s<br />

Unida<strong>de</strong>s administrativas, no dispuso <strong>de</strong> una estrategia global <strong>para</strong> su imp<strong>la</strong>ntación,<br />

por lo que <strong>la</strong> repercusión <strong>de</strong> esta propuesta quedó supeditada a<br />

<strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> los responsables <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> su puesta <strong>en</strong> marcha.<br />

Algunos problemas añadidos han sido, <strong>en</strong> ocasiones, <strong>la</strong> insufici<strong>en</strong>te capacitación<br />

<strong>de</strong>l profesional no sanitario <strong>para</strong> cubrir <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s p<strong>la</strong>nteadas<br />

por los ciudadanos como usuarios <strong>de</strong> servicios y un marco reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario<br />

u organizativo no adaptado a esas necesida<strong>de</strong>s.<br />

En <strong>la</strong> actualidad, el grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s administrativas<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción al usuario <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud es muy heterogéneo. La<br />

82 SANIDAD


propia evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología y <strong>de</strong> los requerimi<strong>en</strong>tos sociales, han hecho<br />

que disminuyan <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s más o m<strong>en</strong>os mecánicas a favor <strong>de</strong> funciones<br />

que requier<strong>en</strong> una mayor especialización. En los consultorios pequeños<br />

hay m<strong>en</strong>os personal <strong>de</strong> apoyo, lo cual se pue<strong>de</strong> paliar <strong>en</strong> parte mediante<br />

<strong>la</strong> tecnología que dote al c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> conexión «on line» y a través <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los<br />

organizativos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> cabecera <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud. No obstante, los<br />

profesionales sanitarios (médicos y <strong>en</strong>fermeras) que trabajan solos <strong>en</strong> consultorios,<br />

muchas veces han <strong>de</strong> asumir estas tareas.<br />

Por tanto, queda todavía un amplio marg<strong>en</strong> <strong>para</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estas<br />

Unida<strong>de</strong>s que conduzca a una mejor dinámica diaria <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>para</strong> aproximar<strong>la</strong> a <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong>l equipo multidisciplinar.<br />

A ello contribuirá el innegable papel pot<strong>en</strong>cial que pue<strong>de</strong> realizarse<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> estas unida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> adaptación <strong>de</strong> los profesionales que<br />

<strong>la</strong>s constituy<strong>en</strong> a <strong>la</strong> nueva realidad social y tecnológica. Apuntan hacia ello<br />

algunas iniciativas y experi<strong>en</strong>cias ya consolidadas como <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> responsables<br />

<strong>en</strong> estas unida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>tes a nivel ger<strong>en</strong>cial,<br />

una formación más reg<strong>la</strong>da y c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> su cometido, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación específica,<br />

una mayor <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> sus funciones y, sobre todo, <strong>la</strong> necesidad<br />

s<strong>en</strong>tida por parte <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> otorgarles más responsabilidad<br />

y autonomía.<br />

Aunque sería difícil <strong>de</strong>finir una unidad administrativa <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción al<br />

usuario «tipo» que fuera válida <strong>para</strong> todo el territorio, se pue<strong>de</strong>n difer<strong>en</strong>ciar<br />

los servicios que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<strong>la</strong> se prestan <strong>en</strong> dos áreas funcionales, según a<br />

qui<strong>en</strong> vayan dirigidas. Así, existirían servicios dirigidos al «cli<strong>en</strong>te» externo<br />

(los ciudadanos), una oficina <strong>de</strong> usuarios, y otros servicios dirigidos al<br />

«cli<strong>en</strong>te» interno (los trabajadores <strong>de</strong>l equipo, <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apoyo y <strong>la</strong>s<br />

estructuras directivas <strong>de</strong> gestión), una oficina <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro (antiguam<strong>en</strong>te concebida<br />

como una secretaría). Esta división es útil, cara a <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los<br />

procedimi<strong>en</strong>tos, aunque <strong>en</strong> <strong>la</strong> cotidianeidad <strong>de</strong>l trabajo <strong>en</strong> los equipos resulta<br />

más virtual. Esta difer<strong>en</strong>ciación no supone <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> especialización<br />

por parte <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s administrativas, aunque<br />

sí justifica <strong>la</strong> se<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> dos gran<strong>de</strong>s espacios funcionales <strong>para</strong> estas<br />

áreas y una pre<strong>para</strong>ción sufici<strong>en</strong>te.<br />

En el anexo III se propone una estructura marco <strong>de</strong> los servicios administrativos<br />

<strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud con estas dos áreas funcionales, los servicios<br />

que correspon<strong>de</strong>rían a cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s y <strong>la</strong>s funciones y organización básica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s administrativas.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 83


I.5.1.3. Servicios <strong>de</strong> salud pública<br />

Se <strong>de</strong>scribe a continuación, <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud pública una<br />

vez finalizado el proceso <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias sanitarias a<br />

todas <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas.<br />

Existe un marco legis<strong>la</strong>tivo sust<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad,<br />

<strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> cohesión y calidad <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud, el Real <strong>de</strong>creto<br />

<strong>de</strong> Cartera <strong>de</strong> servicios comunes <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud y <strong>la</strong>s leyes<br />

<strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación sanitaria <strong>de</strong> cada Comunidad Autónoma.<br />

Exist<strong>en</strong> 17 Servicios <strong>de</strong> Salud autonómicos con un <strong>de</strong>sarrollo compet<strong>en</strong>cial<br />

muy amplio (a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> INGESA, MUFACE, MUGEJU e ISFAS)<br />

y que, con anterioridad a <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia sanitaria, ya disponían<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias sobre p<strong>la</strong>nificación sanitaria y salud pública. Las<br />

Comunida<strong>de</strong>s Autónomas han mant<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> homog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s<br />

prestaciones básicas <strong>en</strong> salud pública, aunque introduci<strong>en</strong>do algunas modificaciones<br />

<strong>en</strong> normas comunes (control <strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Dec<strong>la</strong>ración<br />

Obligatoria) y <strong>en</strong> prestaciones <strong>de</strong> carácter universal (cal<strong>en</strong>darios <strong>de</strong> vacunación).<br />

En re<strong>la</strong>ción a los mo<strong>de</strong>los organizativos <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud<br />

pública, algunas Comunida<strong>de</strong>s Autónomas han integrado a profesionales<br />

como veterinarios, farmacéuticos o técnicos <strong>de</strong> medio ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia<br />

red <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, mi<strong>en</strong>tras que otras han creado servicios <strong>para</strong>lelos<br />

a <strong>la</strong> estructura asist<strong>en</strong>cial tradicional. Un problema adicional ha sido <strong>la</strong> falta<br />

<strong>de</strong> coordinación <strong>en</strong>tre los sistemas <strong>de</strong> información sanitaria <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong><br />

los Servicios <strong>de</strong> Salud autonómicos.<br />

Por tanto, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> débil frontera exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> salud pública y<br />

<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, los sistemas <strong>de</strong> provisión son muchas veces<br />

difer<strong>en</strong>tes. Los servicios <strong>de</strong> salud pública ti<strong>en</strong><strong>en</strong> por <strong>de</strong>finición carácter y<br />

objetivos universales, son compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l sistema sanitario público con<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> asegurami<strong>en</strong>to e incluy<strong>en</strong> prestaciones tanto individuales,<br />

como grupales o colectivas. Los servicios <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia sanitaria<br />

son predominantem<strong>en</strong>te individuales, vincu<strong>la</strong>dos al asegurami<strong>en</strong>to y con<br />

prestaciones personalizadas. No obstante, los límites <strong>en</strong>tre ambos son difusos<br />

y <strong>la</strong> prestación pue<strong>de</strong> establecerse <strong>de</strong> forma integrada. De hecho hay<br />

Comunida<strong>de</strong>s Autónomas, como Andalucía, que <strong>en</strong> <strong>la</strong> cartera <strong>de</strong> servicios<br />

<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> incluy<strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia medioambi<strong>en</strong>tal y<br />

control alim<strong>en</strong>tario.<br />

Des<strong>de</strong> hace casi 20 años, <strong>la</strong> Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> Familia<br />

y Comunitaria (semFyC) vi<strong>en</strong>e impulsando el PAPPS (Programa <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> promoción y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud) que g<strong>en</strong>era recom<strong>en</strong>daciones<br />

periódicas <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s y métodos prev<strong>en</strong>tivos basados <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncias<br />

ci<strong>en</strong>tíficas, <strong>la</strong> morbilidad <strong>en</strong> España, los recursos disponibles y los resultados<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación, si<strong>en</strong>do r<strong>en</strong>ovadas cada dos años. Este programa está<br />

84 SANIDAD


imp<strong>la</strong>ntado <strong>en</strong> casi 700 c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad gracias al trabajo<br />

conjunto <strong>de</strong> médicos <strong>de</strong> familia, pediatras y <strong>en</strong>fermeras. En el PAPPS participan<br />

también pediatras <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>l grupo PREVINFAND<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

No obstante, se ha producido una irregu<strong>la</strong>r implicación <strong>de</strong> los equipos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción, consi<strong>de</strong>radas<br />

con frecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> un segundo nivel <strong>de</strong> prioridad. A<strong>de</strong>más, el trabajo<br />

sobre los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud se ve dificultado por <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong><br />

medicalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y al mayor consumismo asociado a una insufici<strong>en</strong>te<br />

toma <strong>de</strong> responsabilidad <strong>de</strong> los usuarios <strong>de</strong> los servicios sanitarios.<br />

Se distingu<strong>en</strong> dos gran<strong>de</strong>s modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> actuaciones <strong>en</strong> salud pública:<br />

• Actuaciones colectivas, dirigidas a toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción o grupos <strong>de</strong><br />

riesgo i<strong>de</strong>ntificados, y que, por <strong>de</strong>finición, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser universales. Se<br />

<strong>en</strong>marcan <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud pública <strong>de</strong><br />

cada Comunidad Autónoma.<br />

• Actuaciones individuales, que se realizan habitualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> zona básica <strong>de</strong> salud, por parte <strong>de</strong> los médicos o <strong>en</strong>fermeras<br />

<strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> sobre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que acu<strong>de</strong> espontáneam<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> consulta. Se fundam<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

promoción y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud incluidas habitualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> cartera<br />

<strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Por tanto, <strong>para</strong> llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte estrategias <strong>de</strong> actuación <strong>en</strong> prev<strong>en</strong>ción y promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, son posibles dos <strong>en</strong>foques: el dirigido a gran<strong>de</strong>s grupos<br />

pob<strong>la</strong>cionales y el dirigido a <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción sobre factores <strong>de</strong> riesgo. Aunque<br />

cada uno pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er v<strong>en</strong>tajas e inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes, parece más efici<strong>en</strong>te<br />

optar por estrategias que comprometan activam<strong>en</strong>te a los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>.<br />

En el anexo IV se <strong>en</strong>umera una propuesta <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s a realizar<br />

por los equipos <strong>en</strong> esta materia.<br />

I.5.1.4. La at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> comunidad<br />

Las activida<strong>de</strong>s comunitarias se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>finir como todas aquel<strong>la</strong>s <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

y participación que se realizan con grupos que pres<strong>en</strong>tan características,<br />

necesida<strong>de</strong>s o intereses comunes y dirigidas a promover <strong>la</strong> salud,<br />

increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida y el bi<strong>en</strong>estar social, pot<strong>en</strong>ciando <strong>la</strong> capacidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y grupos <strong>para</strong> el abordaje <strong>de</strong> sus propios problemas, <strong>de</strong>mandas<br />

o necesida<strong>de</strong>s.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 85


La participación comunitaria y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s comunitarias se consi<strong>de</strong>ran<br />

un principio fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> los textos legis<strong>la</strong>tivos <strong>de</strong> ámbito internacional,<br />

estatal o autonómico y suel<strong>en</strong> <strong>de</strong>stacarse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> los<br />

responsables políticos, sea cual sea su adscripción i<strong>de</strong>ológica. Sin embargo,<br />

ap<strong>en</strong>as hay medidas concretas y apoyo institucional real que permitan su<br />

<strong>de</strong>sarrollo.<br />

Las activida<strong>de</strong>s comunitarias y <strong>la</strong> participación comunitaria constituy<strong>en</strong><br />

un medio necesario <strong>para</strong> el abordaje <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> una<br />

concepción biopsicosocial y ecológica <strong>de</strong>l proceso salud/<strong>en</strong>fermedad, y se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong>marcadas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia global <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> salud.<br />

Sin embargo, su puesta <strong>en</strong> práctica ha sido escasa y problemática <strong>en</strong> el<br />

Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud.<br />

El impulso inicial hacia <strong>la</strong> participación comunitaria y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

comunitarias surgió <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los 80 con <strong>la</strong> propia Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad<br />

que recoge <strong>en</strong> su artículo 5, los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> participación social.<br />

A<strong>de</strong>más, ha influido <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> especialidad <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> Familia<br />

y Comunitaria que incluye <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación MIR <strong>la</strong> realización <strong>de</strong><br />

activida<strong>de</strong>s comunitarias y <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>en</strong> estas activida<strong>de</strong>s. Otros factores que han impulsado <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong><br />

comunidad han sido: <strong>la</strong> propia imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo reformado <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> que postu<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> su contexto<br />

familiar, grupal, <strong>la</strong>boral y ambi<strong>en</strong>tal, actuando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta a <strong>de</strong>manda<br />

hasta <strong>la</strong> cooperación con grupos <strong>para</strong> resolver necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud comunitarias.<br />

Finalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción comunitaria se ha recogido <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los<br />

servicios propios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> el Real Decreto 1030/2006, <strong>de</strong><br />

cartera <strong>de</strong> servicios comunes <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud.<br />

Hay que seña<strong>la</strong>r también, el impulso que ha supuesto <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong><br />

marcha por semFyC <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1995 <strong>de</strong>l PACAP (Programa <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s comunitarias<br />

<strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>) con el objetivo g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> promover este<br />

tipo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

A pesar <strong>de</strong> que no existe información sistematizada, tanto <strong>de</strong>l Estado<br />

como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas, <strong>en</strong> cuanto al tipo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s y<br />

programas comunitarios que se están realizando <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, algunos<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Activida<strong>de</strong>s Comunitarias<br />

(PACAP), <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones realizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad se<br />

repart<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera: trabajo con grupos <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />

(80%), promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud g<strong>en</strong>eral (74%), promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud individual<br />

(34%), actuaciones sobre <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s específicas (29%), acción intersectorial<br />

(27%), prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> conductas <strong>de</strong> riesgo individuales (23%),<br />

activida<strong>de</strong>s organizativas <strong>para</strong> <strong>mejora</strong>r y acreditar los c<strong>en</strong>tros (7%), y prev<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> los riesgos medioambi<strong>en</strong>tales (1%). Por otro <strong>la</strong>do, otros estudios<br />

realizados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Madrid y Andalucía, muestran que <strong>la</strong><br />

86 SANIDAD


mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s se limitan a unos pocos programas: embarazo,<br />

parto y puerperio (27%), educación esco<strong>la</strong>r (22%), prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s toxicomanías<br />

(18%) y tercera edad (9%).<br />

Sin embargo, <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s y obstáculos han sido numerosos. Actualm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> se <strong>de</strong>dica poco<br />

tiempo a esta actividad, ti<strong>en</strong>e muchas veces un carácter puntual, con frecu<strong>en</strong>cia<br />

se ha <strong>de</strong> realizar fuera <strong>de</strong>l horario <strong>la</strong>boral y <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong> los<br />

profesionales es <strong>de</strong>sigual. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos, <strong>la</strong> participación comunitaria<br />

se manti<strong>en</strong>e y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> gracias a <strong>la</strong> voluntad y el activismo <strong>de</strong> algunos<br />

profesionales <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros.<br />

En el ámbito técnico profesional, el mo<strong>de</strong>lo biomédico sigue si<strong>en</strong>do<br />

hegemónico y no favorece <strong>la</strong> aproximación biopsicosocial. A ello contribuye<br />

también, <strong>la</strong> sobrecarga <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción directa y <strong>la</strong> rigi<strong>de</strong>z <strong>de</strong><br />

los mo<strong>de</strong>los organizativos. No es <strong>de</strong>s<strong>de</strong>ñable tampoco <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong>tre los profesionales <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s comunitarias y<br />

<strong>de</strong> participación supon<strong>en</strong> una cierta pérdida <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, una revisión y cuestionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l rol profesional y el miedo siempre <strong>la</strong>t<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sbordami<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas. A<strong>de</strong>más, influye también <strong>la</strong> poca importancia que<br />

se le da a esta materia <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> formación (protagonizados por<br />

<strong>la</strong> medicina clínica, <strong>la</strong> curación y <strong>la</strong> especialización) y el escaso peso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s comunitarias <strong>en</strong> <strong>la</strong> cartera <strong>de</strong> servicios, y <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, un insufici<strong>en</strong>te<br />

reconocimi<strong>en</strong>to institucional o político.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, hay que seña<strong>la</strong>r que si bi<strong>en</strong> al inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> se dio mucha importancia a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, sus necesida<strong>de</strong>s y los recursos<br />

disponibles, con el tiempo estas herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> aproximación al diagnóstico<br />

<strong>de</strong> salud comunitario han <strong>de</strong>jado prácticam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> utilizarse.<br />

Los obstáculos más importantes <strong>en</strong> el ámbito institucional <strong>para</strong> el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s comunitarias han sido <strong>la</strong> excesiva c<strong>en</strong>tralización y jerarquización<br />

<strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud que han priorizado programas verticales<br />

e institucionales <strong>de</strong>jando al marg<strong>en</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones sobre<br />

comunida<strong>de</strong>s concretas. Unido a esto, persist<strong>en</strong> dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> incorporar<br />

estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> gestión. Así, <strong>la</strong><br />

respuesta <strong>de</strong> los servicios sanitarios sigue c<strong>en</strong>trada más <strong>en</strong> <strong>de</strong>mandas individuales<br />

que <strong>en</strong> necesida<strong>de</strong>s sociales y <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones grupales no <strong>de</strong>jan<br />

<strong>de</strong> ser <strong>la</strong> excepción. Finalm<strong>en</strong>te, el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación y participación<br />

social sufre una cierta situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>smovilización.<br />

La tipología <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s comunitarias es muy variada y se pue<strong>de</strong><br />

agrupar <strong>en</strong>: órganos <strong>de</strong> participación comunitaria, educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud<br />

con grupos, p<strong>la</strong>nes o procesos comunitarios y trabajo con re<strong>de</strong>s sociales. El<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estas activida<strong>de</strong>s se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong> <strong>en</strong> el Anexo V.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 87


I.5.1.5. Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> soporte: doc<strong>en</strong>cia e investigación<br />

Doc<strong>en</strong>cia. Las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación y doc<strong>en</strong>cia constituy<strong>en</strong> una dim<strong>en</strong>sión<br />

más <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. La oferta asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> se <strong>en</strong>riquece y se justifica socialm<strong>en</strong>te cuando se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong><br />

acompasada con <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> los profesionales,<br />

hacia el exterior o <strong>para</strong> satisfacer necesida<strong>de</strong>s internas <strong>de</strong>l equipo. De igual<br />

forma el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> líneas <strong>de</strong> investigación refuerza e increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestaciones asist<strong>en</strong>ciales tradicionales <strong>de</strong> los equipos.<br />

Los aspectos <strong>de</strong> formación se tratan más ampliam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el apartado<br />

III.1.2.4.<br />

Investigación. La investigación es imprescindible <strong>en</strong> todos los ámbitos profesionales<br />

sanitarios, ya que <strong>la</strong> práctica clínica, <strong>la</strong> investigación y <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia<br />

forman un conjunto que <strong>de</strong>fine el trabajo <strong>de</strong> calidad. Es, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> transmisión<br />

<strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>s nuevas g<strong>en</strong>eraciones y <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo e innovación<br />

<strong>en</strong> el mismo, como se pue<strong>de</strong> contribuir al progreso <strong>de</strong>l sistema sanitario<br />

y <strong>de</strong> sus profesionales.<br />

Los aspectos re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> investigación se tratan más ampliam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

el apartado III.1.2.5.<br />

I.5.1.6. Situaciones especiales<br />

I.5.1.6.1. La at<strong>en</strong>ción urg<strong>en</strong>te <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

El mo<strong>de</strong>lo actual <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s urg<strong>en</strong>cias es fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l<br />

mo<strong>de</strong>lo exist<strong>en</strong>te antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma. En <strong>la</strong>s zonas urbanas existían servicios<br />

<strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias que funcionaban, con personal contratado específicam<strong>en</strong>te<br />

<strong>para</strong> esta función, <strong>de</strong> lunes a sábado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 17 horas hasta <strong>la</strong>s 9 horas<br />

<strong>de</strong>l día sigui<strong>en</strong>te (at<strong>en</strong>dían <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas producidas hasta <strong>la</strong>s 8 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mañana) y <strong>la</strong>s 24 horas los domingos y festivos. Entre <strong>la</strong>s 8 y <strong>la</strong>s 17 horas,<br />

el responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong>s urg<strong>en</strong>cias domiciliarias era el médico <strong>de</strong> familia o<br />

pediatra <strong>de</strong> cupo y zona, pero <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas, lo más habitual era<br />

que los ciudadanos se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zas<strong>en</strong> a los servicios <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias hospita<strong>la</strong>rios<br />

tanto <strong>en</strong> horario diurno como nocturno. En <strong>la</strong>s zonas rurales los médicos<br />

<strong>de</strong> APD permanecían <strong>de</strong> guardia localizada 24 horas, 365 días al<br />

año.<br />

Con <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud com<strong>en</strong>zaron<br />

a at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s consultas urg<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro mi<strong>en</strong>tras éstos permanecían<br />

abiertos, y <strong>la</strong>s urg<strong>en</strong>cias domiciliarias hasta <strong>la</strong>s 17 horas, <strong>de</strong> lunes a sábado.<br />

Inicialm<strong>en</strong>te se mantuvieron los dispositivos específicos <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias,<br />

aunque fueron evolucionando, según <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas, a dispositivos<br />

con distintas <strong>de</strong>nominaciones y mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> organización. En los c<strong>en</strong>tros<br />

rurales se imp<strong>la</strong>ntó el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción continuada, normalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

88 SANIDAD


los c<strong>en</strong>tros cabecera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas básicas <strong>de</strong> salud, cubri<strong>en</strong>do <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>la</strong>s<br />

24 horas, los 365 días <strong>de</strong>l año, por los profesionales <strong>de</strong>l equipo; y, <strong>en</strong> caso necesario,<br />

con <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> refuerzo <strong>para</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

continuada.<br />

Existe mucha variabilidad <strong>en</strong>tre Comunida<strong>de</strong>s Autónomas <strong>en</strong> cuanto<br />

a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que se ofrece los sábados. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos, se ati<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

urg<strong>en</strong>cias los sábados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> distintos horarios y<br />

modalida<strong>de</strong>s; aunque, <strong>en</strong> algunas Comunida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s urg<strong>en</strong>cias<br />

se presta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> dispositivos específicos.<br />

La at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s urg<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

fortalezas:<br />

• Accesibilidad y proximidad. La At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> está muy bi<strong>en</strong><br />

posicionada <strong>para</strong> ofrecer a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción continuada/urg<strong>en</strong>cias<br />

accesibles y cercanos. Los ciudadanos <strong>de</strong>mandan al<br />

sistema sanitario servicios que proporcion<strong>en</strong> una respuesta inmediata<br />

y resolutiva a sus <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y con <strong>la</strong> máxima oferta<br />

horaria posible.<br />

• Continuidad <strong>de</strong> los profesionales. Los profesionales <strong>de</strong> los equipos<br />

<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> pue<strong>de</strong>n asegurar más fácilm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> continuidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción, lo cual redundará <strong>en</strong> una mayor resolución y calidad<br />

<strong>de</strong> los servicios.<br />

• Implicación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería. La implicación <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> patología aguda y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s urg<strong>en</strong>cias<br />

conlleva un bu<strong>en</strong> nivel <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong> los problemas y <strong>de</strong> satisfacción<br />

tanto <strong>de</strong> los profesionales como <strong>de</strong> los ciudadanos.<br />

• Informatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia clínica. Al hacer más accesible <strong>la</strong> historia<br />

clínica a aquellos profesionales que ati<strong>en</strong><strong>de</strong>n urg<strong>en</strong>cias, se favorece<br />

<strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción y <strong>mejora</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia. En un futuro,<br />

facilitará <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> compartir información clínica <strong>en</strong>tre<br />

los equipos y los puntos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a urg<strong>en</strong>cias, tanto <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> como hospita<strong>la</strong>ria.<br />

Entre <strong>la</strong>s <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s actuales también <strong>de</strong>stacamos:<br />

• Diversidad <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los. No existe un mo<strong>de</strong>lo c<strong>la</strong>ro <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

continuada/urg<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Hay mucha variabilidad<br />

territorial. Los horarios y servicios que se ofrec<strong>en</strong> son heterogéneos.<br />

• Compet<strong>en</strong>cia con los hospitales. Los distintos actores <strong>de</strong>l sistema<br />

(paci<strong>en</strong>tes, profesionales y gestores) ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a consi<strong>de</strong>rar que los<br />

problemas agudos y <strong>la</strong>s urg<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>b<strong>en</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>en</strong> los hospitales.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 89


Esto pue<strong>de</strong> condicionar que <strong>la</strong>s inversiones <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s urg<strong>en</strong>cias<br />

se dirijan principalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción Especializada.<br />

• Poca <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l producto (at<strong>en</strong>ción continuada/urg<strong>en</strong>cias). No<br />

queda sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ro qué <strong>de</strong>be hacerse fuera <strong>de</strong> los horarios<br />

<strong>de</strong> apertura normal <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud. En muchos casos se trata<br />

<strong>de</strong> facilitar el acceso a los ciudadanos que por problemas <strong>la</strong>borales<br />

o familiares ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dificultad <strong>para</strong> ser at<strong>en</strong>didos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los<br />

horarios normales, <strong>en</strong> otros se trata <strong>de</strong> asegurar <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción (terminales, patologías crónicas <strong>de</strong>scomp<strong>en</strong>sadas, etc.) y <strong>en</strong><br />

otros at<strong>en</strong><strong>de</strong>r verda<strong>de</strong>ras urg<strong>en</strong>cias o emerg<strong>en</strong>cias.<br />

• Condiciones <strong>la</strong>borales <strong>mejora</strong>bles. Se observan problemas <strong>la</strong>borales<br />

<strong>en</strong> este ámbito (sa<strong>la</strong>rios, <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos, seguridad, <strong>de</strong>scanso durante<br />

<strong>la</strong> guardia o <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> una guardia nocturna, sustitutos, etc.).<br />

Todo ello condiciona que, <strong>en</strong> algunos casos, este tipo <strong>de</strong> actividad no<br />

sea atractiva <strong>para</strong> los profesionales.<br />

• Escasa inversión <strong>en</strong> equipami<strong>en</strong>tos y tecnología. Es preciso disponer<br />

<strong>de</strong> los recursos técnicos y diagnósticos necesarios <strong>para</strong> <strong>mejora</strong>r<br />

<strong>la</strong> capacidad resolutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s urg<strong>en</strong>cias. Y esto no<br />

siempre es así.<br />

• Distinta carga <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong>tre profesionales. Se constata un <strong>de</strong>sequilibrio<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> presión asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes profesionales, con<br />

una amplia variabilidad territorial. La implicación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s patologías agudas y a <strong>la</strong>s urg<strong>en</strong>cias es variada. En<br />

algunos puntos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción continuada no se dispone <strong>de</strong> soporte administrativo,<br />

y <strong>en</strong> otros exist<strong>en</strong> ce<strong>la</strong>dores que no realizan tareas administrativas.<br />

• Formación. Para mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción urg<strong>en</strong>te es preciso<br />

hacer mayores esfuerzos <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación con el objeto <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er<br />

y <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s que requier<strong>en</strong> estos servicios.<br />

Una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> salud at<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> los puntos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

continuada/urg<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong> <strong>en</strong> el Anexo VI.<br />

En cuanto a <strong>la</strong> capacidad resolutiva <strong>de</strong> los puntos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción continuada/urg<strong>en</strong>cias<br />

es imprescindible disponer <strong>de</strong> los medios diagnósticos y terapéuticos<br />

a<strong>de</strong>cuados. In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo organizativo por el<br />

que se opte, los equipos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er un equipami<strong>en</strong>to disponible <strong>en</strong> el propio<br />

c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud o <strong>en</strong> los dispositivos <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

como el que se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong> <strong>en</strong> el Anexo VI.<br />

90 SANIDAD


I.5.1.6.2. Las comunida<strong>de</strong>s con alto riesgo social<br />

La At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> es responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción,<br />

y realiza esta <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el <strong>en</strong>torno mismo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, sus familias<br />

y sus comunida<strong>de</strong>s. No obstante <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />

es evi<strong>de</strong>nte por muy diversos condicionantes, si<strong>en</strong>do muy complicado<br />

<strong>de</strong>finir y c<strong>la</strong>sificar estas difer<strong>en</strong>cias. En cualquier caso, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />

surge distinto nivel <strong>de</strong> necesidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y, <strong>en</strong> consonancia, distinto nivel<br />

<strong>de</strong> dificultad <strong>para</strong> los profesionales.<br />

Los factores sociales son, <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido amplio, el principal condicionante<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre comunida<strong>de</strong>s. El nivel económico, el social o<br />

el organizativo, <strong>la</strong> cultura formada por el conjunto <strong>de</strong> cre<strong>en</strong>cias, prácticas y<br />

expectativas, y el grado <strong>de</strong> integración familiar, grupal y social, <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> varios<br />

umbrales <strong>para</strong> el contacto, el acceso, <strong>la</strong> comunicación, <strong>la</strong> empatía, <strong>la</strong> interactividad,<br />

<strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> aceptación.<br />

Tradicionalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión, los únicos aspectos g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />

consi<strong>de</strong>rados <strong>para</strong> valorar <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong>l usuario y <strong>la</strong> asignación<br />

<strong>de</strong> recursos <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> han sido: <strong>la</strong> edad, <strong>la</strong> condición administrativa<br />

<strong>de</strong> p<strong>en</strong>sionista y <strong>la</strong> dispersión geográfica, aplicadas a su vez<br />

sólo a los médicos. Sin embargo, resulta evi<strong>de</strong>nte que exist<strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s<br />

con especiales necesida<strong>de</strong>s, que precisan mayor <strong>de</strong>dicación, mayores<br />

recursos y mayor esfuerzo individual <strong>de</strong> los profesionales <strong>para</strong> respon<strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong> forma efici<strong>en</strong>te no ya a sus problemas <strong>de</strong> salud, sino simplem<strong>en</strong>te a sus<br />

<strong>de</strong>mandas. A modo <strong>de</strong> ejemplo, <strong>la</strong> simple capacidad <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te <strong>para</strong><br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r informaciones escritas simplifica <strong>de</strong> forma muy importante <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>bor <strong>de</strong> todos los profesionales <strong>de</strong> un equipo al reducir el tiempo requerido<br />

<strong>para</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r un tratami<strong>en</strong>to, gestionar un docum<strong>en</strong>to u obt<strong>en</strong>er<br />

una cita.<br />

En <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s más <strong>de</strong>sfavorecidas existe más frecu<strong>en</strong>tación, mayor<br />

medicalización <strong>de</strong> problemas sociales, dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicación,<br />

mayor necesidad <strong>de</strong> educación sanitaria individual y colectiva, y esto produce<br />

mayor presión sobre los profesionales <strong>de</strong> estos equipos.<br />

Para los profesionales resulta más atractivo el ejercicio <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s<br />

normalizadas si no se dispone <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivación económico,<br />

organizativo o <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to. Desgraciadam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte<br />

<strong>de</strong> los casos, son <strong>la</strong>s motivaciones morales, o el reto profesional, <strong>la</strong>s que<br />

comp<strong>en</strong>san con <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza siempre pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l cansancio, el abandono o<br />

el estrés profesional.<br />

Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista estratégico los servicios sanitarios <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>cidir<br />

su grado <strong>de</strong> compromiso con <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> alto riesgo social.<br />

Hay razones sólidas <strong>para</strong> una apuesta <strong>de</strong>cidida y especial hacia estas comunida<strong>de</strong>s<br />

y hacia los equipos que <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s actúan:<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 91


• La <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> integración social <strong>de</strong> dichas zonas g<strong>en</strong>eran<br />

<strong>para</strong> el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad externalida<strong>de</strong>s positivas <strong>de</strong> alto<br />

valor, <strong>en</strong> los aspectos:<br />

— Sanitario: El control <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles, <strong>la</strong> liberación<br />

<strong>de</strong> recursos hospita<strong>la</strong>rios por m<strong>en</strong>or morbilidad y <strong>la</strong> racionalización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda.<br />

— Económico: M<strong>en</strong>or uso <strong>de</strong> recursos por disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

morbilidad, racionalización <strong>de</strong>l gasto.<br />

— Social: Mejor integración social, disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> conflictividad,<br />

educación social, transmisión <strong>de</strong> valores.<br />

• Éticam<strong>en</strong>te es preciso favorecer una discriminación positiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

zonas <strong>de</strong>sfavorecidas. La igualdad teórica <strong>en</strong> <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> recursos<br />

a tales equipos implica <strong>la</strong> inequidad real <strong>para</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y los<br />

profesionales, puesto que factores como el grado <strong>de</strong> asegurami<strong>en</strong>to<br />

privado, <strong>la</strong> morbilidad, el perfil <strong>de</strong> autocuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y<br />

muchos otros modifican el <strong>de</strong>nominador <strong>de</strong> los recursos disponibles.<br />

• Los equipos son, junto con los c<strong>en</strong>tros educativos, los servicios públicos<br />

mejor aceptados y más valorados <strong>en</strong> los barrios, más cuanto<br />

mayor sea su problemática.Así, a su misión puram<strong>en</strong>te asist<strong>en</strong>cial se<br />

le aña<strong>de</strong> un valor <strong>de</strong> integración social.<br />

Los servicios <strong>de</strong> salud no <strong>de</strong>berían aceptar una At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> inmigración,<br />

<strong>la</strong> exclusión o <strong>la</strong> diversidad cultural, sino <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> estas<br />

circunstancias como adaptaciones a <strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> un mismo<br />

mo<strong>de</strong>lo. Pese a ello, <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

no suel<strong>en</strong> t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s especificida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l trabajo con estas comunida<strong>de</strong>s.<br />

Los indicadores <strong>de</strong> actividad no han sido capaces <strong>de</strong> medir el esfuerzo<br />

suplem<strong>en</strong>tario <strong>en</strong> <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> objetivos o los condicionantes<br />

<strong>de</strong>l medio social <strong>en</strong> <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> resultados.<br />

Por otra parte, <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s no son <strong>en</strong>tornos homogéneos, ya que<br />

<strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> grupos sociales, <strong>la</strong> multiculturalidad y <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias culturales<br />

son <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>. Así, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> mayor marginalidad social se pue<strong>de</strong>n<br />

apreciar situaciones diversas. Es obligado evitar etiquetas apriorísticas y<br />

c<strong>en</strong>trarse realm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud.<br />

Los factores más <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s con riesgo social<br />

son <strong>la</strong> exclusión social, <strong>la</strong> inmigración y <strong>la</strong> diversidad cultural, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta que, pese a estar con frecu<strong>en</strong>cia so<strong>la</strong>padas, no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> porque coincidir.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> exclusión social se incluy<strong>en</strong> dos tipos <strong>de</strong> personas:<br />

los «resi<strong>de</strong>ntes» y los «transeúntes». Entre los primeros, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

personas, sobre todo autóctonas, que han quedado atrás por difer<strong>en</strong>tes<br />

92 SANIDAD


circunstancias habi<strong>en</strong>do crecido <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> re<strong>la</strong>tiva igualdad, con<br />

frecu<strong>en</strong>te problemática y un nivel organizativo bajo, sin capacidad <strong>para</strong> salir<br />

<strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno. Entre los segundos, están <strong>la</strong>s personas prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> niveles<br />

<strong>de</strong>sfavorecidos pero con capacidad <strong>de</strong> prosperar, <strong>en</strong> espera <strong>de</strong> salir hacia<br />

otros <strong>en</strong>tornos más favorables, e inmigrantes que por car<strong>en</strong>cias económicas<br />

y legales se v<strong>en</strong> empujados a ubicarse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas más humil<strong>de</strong>s. En este<br />

grupo, hay individuos con capacidad <strong>de</strong> interlocución y organización, que<br />

con el paso <strong>de</strong>l tiempo serán capaces <strong>de</strong> integrarse con éxito <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

Esta difer<strong>en</strong>ciación provoca que inevitablem<strong>en</strong>te algunas zonas <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s<br />

se conviertan <strong>en</strong> «in<strong>de</strong>finidam<strong>en</strong>te marginales». La <strong>de</strong>cantación social<br />

extrae a los mejor dotados, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura u orig<strong>en</strong>,<br />

y aún <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> un progreso socioeconómico <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do<br />

manifiestas.<br />

Con el tiempo, el factor <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong> agrupación pob<strong>la</strong>cional es el<br />

socioeconómico, aunque, <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> migraciones y movilidad, los individuos<br />

buscan inicialm<strong>en</strong>te seguridad <strong>en</strong>tre sus iguales, creando pequeñas<br />

comunida<strong>de</strong>s con elem<strong>en</strong>tos culturales difer<strong>en</strong>ciados que ejerc<strong>en</strong> un valor<br />

<strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> grupo, que pue<strong>de</strong>n ser positivas o negativas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong><br />

salud.<br />

El conocimi<strong>en</strong>to por los profesionales <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> estos<br />

aspectos permite a<strong>de</strong>cuar los m<strong>en</strong>sajes, <strong>mejora</strong>ndo su empatía, aceptación y<br />

eficacia, individual y comunitaria.<br />

I.5.1.6.3. El medio rural<br />

Es difícil <strong>de</strong>finir lo que se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por medio rural <strong>en</strong> cuanto a <strong>en</strong>torno <strong>de</strong><br />

trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Exist<strong>en</strong> una gran variedad <strong>de</strong> circunstancias<br />

geográficas, <strong>de</strong>mográficas y sociales que pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>finir el «<strong>en</strong>torno rural».<br />

Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, se pue<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el medio rural como aquel caracterizado por:<br />

• Entorno bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>limitado con pob<strong>la</strong>ción inferior a 2.000 habitantes,<br />

aunque <strong>en</strong> algunos contextos se amplía hasta 5.000 habitantes.<br />

• Organización <strong>en</strong> consultorios con equipos <strong>de</strong> profesionales pequeños,<br />

no superando habitualm<strong>en</strong>te los dos médicos y dos <strong>en</strong>fermeras,<br />

si<strong>en</strong>do habitual <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> apoyo administrativo.<br />

• Cierto grado <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y dificultad <strong>de</strong> acceso a los recursos especializados,<br />

y <strong>en</strong> ocasiones también a los <strong>de</strong> primaria.<br />

• Actividad económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ligada al sector primario (agricultura,<br />

gana<strong>de</strong>ría o pesca).<br />

Sin embargo, actualm<strong>en</strong>te una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características más comunes <strong>en</strong> estos<br />

medios es el profundo cambio social. En unos casos cambio provocado por<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 93


el <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to extremo <strong>de</strong> su pob<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong>mográfica<br />

y casi <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> los pueblos; <strong>en</strong> otros, al contrario, por un fortísimo<br />

crecimi<strong>en</strong>to urbanístico y <strong>de</strong>mográfico ocasionado por <strong>la</strong> cercanía a<br />

pob<strong>la</strong>ciones muy gran<strong>de</strong>s o al convertirse <strong>en</strong> focos <strong>de</strong> turismo-recreo. Unido<br />

este cambio a <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> red vial y a los gran<strong>de</strong>s avances <strong>en</strong> telecomunicaciones<br />

<strong>la</strong>s fronteras <strong>en</strong>tre lo rural y lo urbano se van diluy<strong>en</strong>do y <strong>la</strong><br />

realidad social <strong>de</strong>l mundo rural se aleja <strong>de</strong> <strong>la</strong> visión nostálgica e idílica que<br />

todavía se conserva. En <strong>de</strong>finitiva, que al p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> rural, <strong>de</strong>bemos p<strong>en</strong>sar<br />

sobre todo <strong>en</strong> diversidad y <strong>en</strong> cambios.<br />

Las especificida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> el medio rural son <strong>de</strong><br />

diverso or<strong>de</strong>n, pudi<strong>en</strong>do sistematizar<strong>la</strong>s <strong>en</strong> diversos apartados:<br />

• Organización <strong>de</strong> los Equipos. El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> organización está condicionado<br />

por <strong>la</strong> dispersión <strong>de</strong> los profesionales <strong>en</strong> consultorios. Los<br />

puntos <strong>de</strong> contacto <strong>en</strong>tre los profesionales pasan a ser <strong>la</strong>s reuniones<br />

<strong>de</strong> equipo, <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación y <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> guardias.<br />

• Las Unida<strong>de</strong>s administrativas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción al usuario. El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

consultorio dificulta el apoyo administrativo <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia física,<br />

si<strong>en</strong>do esta actividad asumida por los propios profesionales sanitarios<br />

o por ce<strong>la</strong>dores conductores.<br />

• Equipami<strong>en</strong>tos y herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> apoyo. El nivel <strong>de</strong> resolución <strong>en</strong><br />

el medio rural <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>be ser alto.<br />

• La formación continuada y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>cia e investigación.<br />

La dispersión geográfica y el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to profesional pue<strong>de</strong>n<br />

limitar el acceso a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación e investigación, aunque<br />

esto ha <strong>mejora</strong>do con <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas tecnologías.<br />

• Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s urg<strong>en</strong>cias. Los puntos <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia o at<strong>en</strong>ción<br />

continuada <strong>en</strong> el medio rural acog<strong>en</strong> una gran variabilidad <strong>de</strong> problemas<br />

<strong>de</strong> salud y sus profesionales asum<strong>en</strong> una gran responsabilidad.<br />

• Activida<strong>de</strong>s comunitarias. Los profesionales que trabajan <strong>en</strong> el medio<br />

rural se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran más imbricados <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad y esto refuerza<br />

su papel como ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> salud. El <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción,<br />

unido a <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> servicios sociales y al ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to,<br />

pue<strong>de</strong>n multiplicar <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia.<br />

I.5.1.6.4. La at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

Definición y concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. La <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia se<br />

<strong>de</strong>fine como <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s limitaciones severas <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n físico y/o<br />

m<strong>en</strong>tal que requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> otra persona <strong>para</strong> realizar actos vitales<br />

94 SANIDAD


<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con el cuidado personal o que sirv<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> soporte imprescindible <strong>para</strong> dicho ciudadano.<br />

El Consejo <strong>de</strong> Europa <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia como aquel estado <strong>en</strong> el<br />

que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong>s personas que por razones ligadas a <strong>la</strong> falta o pérdida<br />

<strong>de</strong> autonomía física, psíquica o intelectual, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

y/o ayudas importantes a fin <strong>de</strong> realizar los actos corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. La situación<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>na importantes implicaciones familiares<br />

y sociales y <strong>la</strong> previsión <strong>de</strong>l tiempo <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia es fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> los cuidados y apoyos futuros.<br />

Usuarios socio-sanitarios. Los ciudadanos susceptibles <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar algún<br />

grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> salud no son exclusivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />

personas mayores aunque constituy<strong>en</strong> el grupo más numeroso. Po<strong>de</strong>mos establecer<br />

<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te categorización <strong>de</strong> usuarios socio-sanitarios vulnerables<br />

<strong>para</strong> una situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia:<br />

1. Pob<strong>la</strong>ción geriátrica:<br />

1.1. Anciano con déficit funcional transitorio con pluripatología<br />

recuperable.<br />

1.2. Alta hospita<strong>la</strong>ria precoz.<br />

1.3. Ancianos <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia funcional no recuperable.<br />

1.4. Anciano frágil.<br />

1.5. Dem<strong>en</strong>cias leves, mo<strong>de</strong>radas y graves.<br />

1.6. Ancianos <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> precariedad o <strong>de</strong>samparo social.<br />

2. Enfermos m<strong>en</strong>tales:<br />

2.1. Paci<strong>en</strong>tes con psicosis infanto-juv<strong>en</strong>iles.<br />

2.2. Niños y adolesc<strong>en</strong>tes con trastornos <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to.<br />

2.3. Adultos con psicosis crónicas.<br />

2.4. Enfermos no psicóticos con alteraciones conductuales con<br />

ma<strong>la</strong> adaptación y/u hospitalismo.<br />

2.5. Personas adictas al alcohol y a otras drogas.<br />

3. Personas con gran<strong>de</strong>s minusvalías:<br />

3.1. Discapacida<strong>de</strong>s infantiles congénitas y adquiridas.<br />

3.2. Niños y adolesc<strong>en</strong>tes con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas. Adolesc<strong>en</strong>tes<br />

con secue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tráfico.<br />

3.3. Niños con déficit s<strong>en</strong>soriales.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 95


3.4. Retraso m<strong>en</strong>tal infanto-juv<strong>en</strong>il.<br />

3.5. Minusválidos físicos, gran<strong>de</strong>s inválidos sin posibilidad <strong>de</strong><br />

reinserción socio-<strong>la</strong>boral.<br />

3.6. Adultos con retraso m<strong>en</strong>tal.<br />

4. Recién nacidos <strong>de</strong> muy bajo peso.<br />

5. Enfermos <strong>en</strong> situación clínica terminal.<br />

6. Personas con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que evolucionan a cronicidad y que se<br />

asocian a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia.<br />

7. Personas <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> precariedad social con problemas sanitarios.<br />

Magnitud <strong>de</strong>l problema <strong>en</strong> España. Hay más <strong>de</strong> tres millones y medio <strong>de</strong><br />

personas con algún tipo <strong>de</strong> discapacidad física, s<strong>en</strong>sorial, psíquica o intelectual<br />

o una combinación <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s. De éstas, dos millones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más <strong>de</strong> 65<br />

años. La distribución por edad es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te: 68,5% son mayores <strong>de</strong> 65<br />

años, el 30% se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong>tre 6 y 64 años y el 1,7% ti<strong>en</strong>e m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 6 años.<br />

Según <strong>la</strong> Encuesta sobre Discapacida<strong>de</strong>s, Defici<strong>en</strong>cias y Estado <strong>de</strong> Salud<br />

<strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Estadística (INE 1999), <strong>en</strong>tre un 2-4% <strong>de</strong> recién<br />

nacidos pres<strong>en</strong>tan factores <strong>de</strong> riesgo al nacimi<strong>en</strong>to y un 2, 2% <strong>de</strong> los niños<br />

<strong>en</strong>tre 0 y 6 años ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias.<br />

Los problemas <strong>de</strong> salud que más frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>eran discapacidad<br />

son:<br />

• Niños: síndrome <strong>de</strong> Down, parálisis cerebral y m<strong>en</strong>ingo<strong>en</strong>cefalopatías.<br />

• Adultos jóv<strong>en</strong>es (15-34 años): secue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> procesos neurológicos<br />

crónicos (20%), esquizofr<strong>en</strong>ia (9%) y VIH (6%).<br />

• Adultos (35-64 años): problemas osteoarticu<strong>la</strong>res (20%), trastorno<br />

afectivo y/o esquizofr<strong>en</strong>ia (9-10%), patología <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> trastorno<br />

crónico orgánico como coronariopatía, hipert<strong>en</strong>sión arterial, diabetes<br />

mellitus, etc. (10%).<br />

• Personas mayores (>65 años): problemas osteoarticu<strong>la</strong>res (30%),<br />

secue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad crónica preval<strong>en</strong>te (20%), <strong>de</strong>m<strong>en</strong>cia<br />

(6,5%), acci<strong>de</strong>nte cerebrovascu<strong>la</strong>r (5%) y Parkinson (2%).<br />

A todo esto hay que añadir <strong>la</strong>s secue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> los acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tráfico.<br />

Tanto el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, como <strong>la</strong> mayor superviv<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas, están llevando a un aum<strong>en</strong>to significativo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.A<strong>de</strong>más, parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> estas<br />

personas eran satisfechas <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno familiar o por <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s comunitarias,<br />

cosa que hoy ocurre <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, lo cual influye <strong>en</strong> que cada vez<br />

se precisan más servicios, tanto sociales, como sanitarios, o a m<strong>en</strong>udo ambos.<br />

96 SANIDAD


Pirámi<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción con discapacidad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total <strong>en</strong> España,<br />

1999<br />

Años<br />

85 y más<br />

Varones<br />

Mujeres<br />

80 a 84<br />

75 a 79<br />

70 a 74<br />

65 a 69<br />

60 a 64<br />

55 a 59<br />

50 a 54<br />

45 a 49<br />

40 a 44<br />

35 a 39<br />

30 a 34<br />

25 a 29<br />

20 a 24<br />

15 a 19<br />

10 a 14<br />

5 a 9<br />

0 a 4<br />

2.000.000 1.000.000 0 1.000.000 2.000.000<br />

Con discapacidad<br />

Poblob<strong>la</strong>ción Total<br />

Fu<strong>en</strong>te: Encuesta sobre Discapacida<strong>de</strong>s. Defici<strong>en</strong>cias y Estado <strong>de</strong> Salud, 1999. Resultados <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dos.<br />

INE, Madrid, 2002.<br />

Expectativas <strong>de</strong> los ciudadanos. Las principales medidas <strong>de</strong> apoyo que <strong>de</strong>mandan<br />

<strong>la</strong>s personas cuidadoras a <strong>la</strong>s administraciones y a los servicios formales<br />

<strong>de</strong> cuidados son: ayudas económicas, información y formación sobre<br />

el proceso y los cuidados, servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria o alguna persona<br />

que ayu<strong>de</strong> <strong>en</strong> los cuidados <strong>para</strong> acompañami<strong>en</strong>to, apoyo emocional y estancias<br />

temporales <strong>para</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />

La situación actual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestaciones socio-sanitarias<br />

a) La valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

Des<strong>de</strong> los servicios sanitarios <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia se realiza <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

un abordaje biopsicosocial mediante <strong>la</strong> valoración integral, que se <strong>de</strong>fine<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 97


como proceso diagnóstico multidim<strong>en</strong>sional e interdisciplinario diseñado<br />

<strong>para</strong> i<strong>de</strong>ntificar, <strong>de</strong>scribir y cuantificar problemas físicos, funcionales, psicológicos<br />

y sociales que pueda pres<strong>en</strong>tar el paci<strong>en</strong>te, con el fin <strong>de</strong> alcanzar un<br />

p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to global, optimizar <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> recursos y garantizar<br />

el seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los casos.<br />

Para <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes funcional, m<strong>en</strong>tal y social se<br />

utilizan habitualm<strong>en</strong>te esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> valoración validadas que objetivan y permit<strong>en</strong><br />

cuantificar el grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>terioro. La valoración da como resultado un<br />

listado <strong>de</strong> problemas que permitirá establecer un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> actuación <strong>para</strong><br />

cada uno <strong>de</strong> los problemas reseñados y una posterior evaluación continua.<br />

b) Los servicios básicos actuales y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s prestadoras<br />

Los servicios que actualm<strong>en</strong>te están implicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

son los servicios sanitarios y <strong>la</strong> red <strong>de</strong> servicios sociales.<br />

1. Servicios sanitarios:<br />

At<strong>en</strong>ción primaria oferta <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad at<strong>en</strong>ción directa <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

salud y a domicilio, incorpora <strong>en</strong> su oferta <strong>de</strong> servicios activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tipo<br />

prev<strong>en</strong>tivo y <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> salud, organiza estas activida<strong>de</strong>s incidi<strong>en</strong>do<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ancianos <strong>en</strong> riesgo, inmovilizados, personas <strong>en</strong> situación<br />

terminal, personas institucionalizadas y esco<strong>la</strong>res. En un gran número <strong>de</strong><br />

Equipos existe, a<strong>de</strong>más, una unidad <strong>de</strong> trabajo social. El trabajador social<br />

<strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> ti<strong>en</strong>e como misión investigar los factores sociales que<br />

inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> salud, ori<strong>en</strong>tar al ciudadano <strong>para</strong> el acceso a servicios<br />

y prestaciones concretas, así como interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> crisis<br />

con el objetivo <strong>de</strong> lograr el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Por su parte el nivel hospita<strong>la</strong>rio, al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>en</strong> urg<strong>en</strong>cias,<br />

consultas externas y hospitalización <strong>de</strong> agudos presta servicios <strong>de</strong> especial<br />

valor <strong>para</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes como el hospital <strong>de</strong> día o <strong>la</strong> cirugía<br />

ambu<strong>la</strong>toria. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> hospitalización domiciliaria y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cuidados paliativos es muy <strong>de</strong>sigual y aún no se ha llegado a un<br />

mo<strong>de</strong>lo compartido efici<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y hospital.<br />

2. Servicios sociales:<br />

Los servicios sociales comunitarios se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> servicios<br />

sociales con <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias administrativas variadas (Ayuntami<strong>en</strong>tos,<br />

Diputaciones Provinciales, Comunida<strong>de</strong>s Autónomas) y ubicados <strong>en</strong> barriadas<br />

<strong>de</strong> actuación. Como c<strong>en</strong>tros polival<strong>en</strong>tes sus funciones son <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>ta-<br />

98 SANIDAD


ción <strong>de</strong> recursos disponibles, prestaciones básicas, fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación<br />

social y <strong>la</strong> cooperación y gestión <strong>de</strong> ayudas (domicilio, emerg<strong>en</strong>cia,<br />

ayuda familiar).<br />

Los servicios sociales especializados son los dirigidos hacia <strong>de</strong>terminados<br />

sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que necesitan <strong>de</strong> una at<strong>en</strong>ción específica y también<br />

se estructuran territorialm<strong>en</strong>te. Sin hacer refer<strong>en</strong>cia específica a los <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción a personas <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, los c<strong>en</strong>tros especializados según colectivos<br />

<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción at<strong>en</strong>didos serían:<br />

• C<strong>en</strong>tros <strong>para</strong> m<strong>en</strong>ores.<br />

• C<strong>en</strong>tros <strong>para</strong> mayores: C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> día o resi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> estancia<br />

completa.<br />

• C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer: Madres jóv<strong>en</strong>es, mujeres víctimas <strong>de</strong> maltrato.<br />

• C<strong>en</strong>tros <strong>para</strong> minusválidos: C<strong>en</strong>tros ocupacionales, c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> internami<strong>en</strong>to<br />

<strong>para</strong> minusvalías profundas.<br />

• C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong>shabituación <strong>para</strong> toxicomanías.<br />

c) La at<strong>en</strong>ción sanitaria a <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

La at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> persona mayor frágil. La interv<strong>en</strong>ción precoz es altam<strong>en</strong>te<br />

r<strong>en</strong>table <strong>para</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> pérdidas <strong>de</strong> autonomía y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> es posible <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción a nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> anciano frágil,<br />

evaluación integral <strong>de</strong>l mismo y p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> actuación individualizados.<br />

La persona mayor frágil se <strong>de</strong>fine por el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> alguno <strong>de</strong><br />

los sigui<strong>en</strong>tes criterios:<br />

• Patología/s crónica/s que condiciona/n incapacidad funcional.<br />

• Polimedicación.<br />

• Deterioro m<strong>en</strong>tal: cognitivo y/o <strong>de</strong>presión.<br />

• Incapacidad <strong>para</strong> realizar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida diaria (AVD)<br />

y/o incapacidad <strong>para</strong> salir a <strong>la</strong> calle.<br />

• Edad superior a 80 años.<br />

• Ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to social y/o car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> familia que lo ati<strong>en</strong>da, aunque<br />

cu<strong>en</strong>te con otros apoyos.<br />

La at<strong>en</strong>ción al paci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> situación terminal. Se <strong>de</strong>fine como <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

sanitaria <strong>en</strong> domicilio que se oferta a <strong>la</strong>s personas con <strong>en</strong>fermedad avanzada,<br />

progresiva e incurable, multisintomática, sin posibilida<strong>de</strong>s razonables <strong>de</strong><br />

respuesta a tratami<strong>en</strong>to específico y con un pronóstico <strong>de</strong> vida limitado.<br />

Este servicio pres<strong>en</strong>ta una <strong>de</strong>manda creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido al <strong>de</strong>seo cada vez más<br />

frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> acabar sus días <strong>en</strong> el domicilio familiar.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 99


La at<strong>en</strong>ción al paci<strong>en</strong>te inmovilizado. Es <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria que se presta<br />

<strong>en</strong> el domicilio <strong>de</strong>l usuario, dirigida a personas que, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> causa, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes situaciones por un tiempo previsiblem<strong>en</strong>te<br />

superior a dos meses:<br />

• Personas que se v<strong>en</strong> obligados a pasar <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> su tiempo<br />

<strong>en</strong> cama y que sólo pue<strong>de</strong>n abandonar<strong>la</strong> con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> otras personas.<br />

• Personas con una dificultad importante <strong>para</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse, que les<br />

impi<strong>de</strong> salir <strong>de</strong> su domicilio, salvo casos excepcionales.<br />

La at<strong>en</strong>ción al paci<strong>en</strong>te institucionalizado. Se <strong>de</strong>fine paci<strong>en</strong>te institucionalizado<br />

a aquel resi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros cerrados; públicos o privados, <strong>de</strong> carácter<br />

resi<strong>de</strong>ncial, clínico o asist<strong>en</strong>cial; <strong>de</strong> tipo temporal o estable.<br />

La oferta <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> a los paci<strong>en</strong>tes institucionalizados<br />

no <strong>de</strong>biera diferir <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia <strong>para</strong> ancianos frágiles que puedan<br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse o <strong>la</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria a los inmovilizados.<br />

Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l seguimi<strong>en</strong>to, requier<strong>en</strong> especial at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>la</strong>s inmunizaciones (gripe, tétanos y antineumocócica), así como <strong>la</strong><br />

coordinación con el personal sanitario, si lo hubiere, y con los cuidadores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> resi<strong>de</strong>ncia. Los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad son muy difer<strong>en</strong>tes,<br />

osci<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s asignaciones personalizadas a médicos <strong>de</strong> familia<br />

y <strong>en</strong>fermeras, el reparto <strong>en</strong>tre todos los miembros <strong>de</strong>l equipo, o <strong>la</strong><br />

formación <strong>de</strong> equipos específicos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s resi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> un área<br />

<strong>de</strong>terminada.<br />

Oferta <strong>de</strong> servicios sanitarios a los paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. Con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong>l colectivo <strong>en</strong> el que se incluya a <strong>la</strong> persona <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, el papel<br />

<strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>bería recoger <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te oferta <strong>de</strong><br />

servicios:<br />

• Exist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un registro <strong>de</strong> personas <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

(frágiles, terminales, inmovilizadas o institucionalizadas) accesible a<br />

través <strong>de</strong> marcadores <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia clínica (informatizada o <strong>en</strong> soporte<br />

papel).<br />

• Activida<strong>de</strong>s clínicas protocolizadas con criterios <strong>de</strong> inclusión, p<strong>la</strong>n<br />

<strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to y criterios <strong>de</strong> <strong>de</strong>rivación.<br />

• Actuaciones <strong>de</strong> apoyo a usuarios y personas cuidadoras.<br />

• Interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud, domicilio o institución <strong>de</strong> forma<br />

coordinada <strong>en</strong>tre los distintos profesionales <strong>de</strong>l equipo.<br />

• Registro <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

• Valoración multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong>l <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te que incluya:<br />

100 SANIDAD


— Datos biomédicos: Problemas relevantes, datos nutricionales,<br />

medicación habitual, funciones perceptivas (vista, oído y<br />

boca) y antece<strong>de</strong>ntes y causa <strong>de</strong> caídas.<br />

— Capacidad funcional: Capacidad <strong>para</strong> realizar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida diaria y capacidad <strong>para</strong> realizar activida<strong>de</strong>s instrum<strong>en</strong>tales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida diaria.<br />

— Esfera m<strong>en</strong>tal: Función cognitiva y función afectiva.<br />

— Valoración social.<br />

La at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> persona cuidadora. El cuidado <strong>de</strong> los ancianos y <strong>de</strong> los <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

se realiza <strong>en</strong> su mayor parte <strong>en</strong> nuestro medio <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l<br />

sistema informal <strong>de</strong> salud, si<strong>en</strong>do mínima <strong>la</strong> aportación <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> servicios<br />

sanitarios y sociales. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l sistema informal <strong>de</strong>staca el ámbito doméstico<br />

que ofrece el 88% <strong>de</strong>l cuidado global que precisan <strong>la</strong>s personas con<br />

algún grado <strong>de</strong> necesidad <strong>de</strong> cuidados <strong>de</strong> salud, si<strong>en</strong>do una mujer <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia<br />

<strong>la</strong> principal proveedora <strong>de</strong> estos cuidados. La contribución global <strong>de</strong>l<br />

sistema doméstico se consi<strong>de</strong>ra, por su magnitud y su importancia social,<br />

como un «gigante sil<strong>en</strong>cioso», que sólo es valorado cuando falta o fal<strong>la</strong>.<br />

El perfil <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuidadora es muy simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> todos los estudios realizados<br />

<strong>en</strong> nuestro país: mujer <strong>de</strong> edad media, ama <strong>de</strong> casa y <strong>de</strong> bajo-medio nivel<br />

cultural. Una edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que a<strong>de</strong>más comi<strong>en</strong>zan a manifestarse <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

persona cuidadora <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s preval<strong>en</strong>tes como <strong>la</strong>s cardiovascu<strong>la</strong>res,<br />

<strong>en</strong>docrinopatías, osteoarticu<strong>la</strong>res y problemas psiquiátricos que merman<br />

ost<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuidadora. A <strong>la</strong> sobrecarga y los<br />

problemas <strong>de</strong> salud se un<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> una fase <strong>de</strong>l ciclo vital familiar<br />

complicada con el final <strong>de</strong> <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión y el abandono <strong>de</strong> los hijos <strong>de</strong>l hogar.<br />

También es interesante resaltar el progresivo <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l perfil<br />

medio <strong>de</strong> persona cuidadora tras <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer al ámbito<br />

<strong>la</strong>boral.<br />

Las actuaciones con <strong>la</strong> persona cuidadora son es<strong>en</strong>ciales y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar<br />

incardinadas <strong>en</strong> el propio mo<strong>de</strong>lo que se adopte <strong>para</strong> los <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. Inicialm<strong>en</strong>te<br />

se trata <strong>de</strong> evitar <strong>la</strong> sobrecarga excesiva o <strong>la</strong> c<strong>la</strong>udicación, así<br />

como el refuerzo <strong>de</strong>l autocuidado a través <strong>de</strong>l mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> contactos<br />

sociales, establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> respiros, <strong>de</strong>sculpabilización, <strong>de</strong>legación <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s<br />

y fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> proyectos personales propios. Des<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> correspon<strong>de</strong> una <strong>la</strong>bor multidisciplinar <strong>en</strong>tre médico <strong>de</strong> familia,<br />

<strong>en</strong>fermera y trabajadora social con un doble fin:<br />

Apoyo a <strong>la</strong> persona cuidadora como usuaria y cli<strong>en</strong>te:<br />

• Implicar al cuidador como recurso humano y ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong> salud.<br />

• Diseñar los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> cuidados adaptándolos a difer<strong>en</strong>tes perfiles <strong>de</strong><br />

cuidadores.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 101


• I<strong>de</strong>ntificar y at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s psicosociales <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación<br />

<strong>de</strong> cuidar.<br />

• Informar al cuidador sobre manejo <strong>de</strong> problemas.<br />

• Facilitar el acceso a recursos disponibles.<br />

• Formar al cuidador <strong>en</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cuidados.<br />

• Ofertar servicios dirigidos a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los cuidadores.<br />

Apoyo a <strong>la</strong> persona cuidadora como ciudadana:<br />

• Reconocer y valorar el sistema informal como elem<strong>en</strong>to es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> participación social <strong>en</strong> salud.<br />

• Mejorar <strong>la</strong> integración <strong>en</strong>tre políticas sociales y sanitarias: Políticas<br />

<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar.<br />

• Fom<strong>en</strong>tar los valores <strong>de</strong> solidaridad social.<br />

• Increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> equidad, <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

cuidados, <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> red social.<br />

• Diseñar políticas que permitan compatibilizar trabajo y familia.<br />

Otros servicios: rehabilitación <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Se <strong>de</strong>fine como <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción fisioterapéutica que se oferta a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción por indicación médica,<br />

<strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro y <strong>en</strong> el domicilio, con objeto <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ir o interv<strong>en</strong>ir sobre<br />

procesos discapacitantes mediante tratami<strong>en</strong>to fisioterapéutico o sobre patologías<br />

cuya evolución pue<strong>de</strong> <strong>mejora</strong>r con este tratami<strong>en</strong>to.<br />

Pue<strong>de</strong> haber difer<strong>en</strong>tes modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción: tratami<strong>en</strong>to individualizado,<br />

tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> grupo, tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> domicilio o apoyo a <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción a domicilio.<br />

Habitualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> estos servicios está c<strong>en</strong>trada orgánica<br />

y funcionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y a el<strong>la</strong> pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>rivar paci<strong>en</strong>tes<br />

tanto profesionales <strong>de</strong>l Equipo como otros especialistas hospita<strong>la</strong>rios.<br />

La at<strong>en</strong>ción incluye:<br />

• Tratami<strong>en</strong>to fisioterapéutico individual, según listados <strong>de</strong> procesos.<br />

• Tratami<strong>en</strong>to fisioterapéutico <strong>en</strong> grupo, como <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> mujeres<br />

mastectomizadas o <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes con algias vertebrales crónicas.<br />

• Asist<strong>en</strong>cia domiciliaria, <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> inmovilidad por circunstancias<br />

clínicas o por <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> barreras arquitectónicas.<br />

• Ori<strong>en</strong>tación/formación al cuidador sobre el manejo <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te.<br />

• Apoyo a los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

102 SANIDAD


d) La coordinación socio-sanitaria<br />

El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> coordinación socio-sanitaria no se reduce sólo a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> los casos individuales, sino que también contribuye a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción socio-sanitaria, <strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s e integrando los recursos<br />

sanitarios mediante protocolos comunes <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción.<br />

La apuesta por <strong>la</strong> coordinación es una obligación motivada por <strong>la</strong>s<br />

cada vez más numerosas situaciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> dar<br />

repuestas efectivas.<br />

Debe fom<strong>en</strong>tarse <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asociaciones y grupos <strong>de</strong><br />

ayuda mutua, porque los propios afectados <strong>de</strong>b<strong>en</strong> asumir y t<strong>en</strong>er más protagonismo<br />

<strong>en</strong> su propio bi<strong>en</strong>estar. No obstante, se consi<strong>de</strong>ra que los programas<br />

que pongan <strong>en</strong> marcha estas asociaciones <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er un carácter<br />

más formativo, informativo y <strong>de</strong> apoyo social que <strong>de</strong> prestación estricta <strong>de</strong><br />

servicios.<br />

El objetivo final será paliar <strong>la</strong> limitación física, psicológica o social<br />

que g<strong>en</strong>era <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, primando <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong> rehabilitación,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong> los servicios públicos <strong>en</strong> estrecha co<strong>la</strong>boración con<br />

<strong>la</strong>s familias.<br />

I.5.2. Los condicionantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios<br />

I.5.2.1. La coordinación <strong>en</strong> el sistema <strong>de</strong> salud<br />

La Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> 1986 estableció dos niveles asist<strong>en</strong>ciales interconectados<br />

<strong>en</strong>tre sí: At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y At<strong>en</strong>ción Especializada. La<br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> se constituía como puerta <strong>de</strong> acceso al sistema sin que <strong>la</strong><br />

interv<strong>en</strong>ción a este nivel se limitara a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad. La asist<strong>en</strong>cia<br />

especializada se establecía como apoyo y complem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do aquellos procedimi<strong>en</strong>tos cuya complejidad excedieran<br />

<strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> ésta. La Ley 16/2003, <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> mayo, <strong>de</strong> cohesión y<br />

calidad <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud, reformuló <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> y At<strong>en</strong>ción Especializada, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do ambos niveles asist<strong>en</strong>ciales<br />

<strong>en</strong> el mismo p<strong>la</strong>no aunque facilitando <strong>la</strong> permeabilidad y complem<strong>en</strong>tariedad<br />

<strong>de</strong> ambos. Se otorga, no obstante a <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>la</strong> función<br />

<strong>de</strong> gestión y coordinación <strong>de</strong> casos, así como <strong>la</strong> <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> flujos.<br />

Dado que este aspecto está muy re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> resolución,<br />

se trata más ampliam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el capítulo III.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 103


I.5.2.2. Herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> apoyo y equipami<strong>en</strong>to<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este tema se realiza <strong>en</strong> el capítulo III y una propuesta <strong>de</strong><br />

catálogo <strong>de</strong> pruebas accesibles <strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y <strong>de</strong> equipami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud se expone <strong>en</strong> los anexos VII y VIII respectivam<strong>en</strong>te.<br />

I.5.2.3. Organización <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

El trabajo <strong>en</strong> equipo es una característica fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> nuestro sistema sanitario. Una At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> calidad<br />

precisa <strong>de</strong> equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> bi<strong>en</strong> organizados y cohesionados<br />

<strong>en</strong> torno al objetivo común <strong>de</strong> ofrecer a los ciudadanos <strong>la</strong> mejor<br />

at<strong>en</strong>ción posible <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> proximidad y <strong>la</strong> personalización que ofrece este<br />

nivel <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción. Una organización <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> el ciudadano, con unos servicios diseñados <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y no solo t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los intereses y necesida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> los profesionales, ha <strong>de</strong> permitir avanzar <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

propia At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

El mo<strong>de</strong>lo organizativo <strong>en</strong> equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> ha permitido<br />

impulsar <strong>la</strong> actual oferta asist<strong>en</strong>cial y preservar los valores fundam<strong>en</strong>tales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>: at<strong>en</strong>ción integral, integrada, continua, etc.<br />

Entre los aspectos más positivos po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>stacar:<br />

• Trabajo <strong>en</strong> equipo multidisciplinar. Des<strong>de</strong> el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> 1984, el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> equipo multidisciplinar<br />

ha ido sustituy<strong>en</strong>do al mo<strong>de</strong>lo anterior <strong>de</strong> trabajo individual<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> consulta, tanto <strong>de</strong> médicos <strong>de</strong> familia y pediatras.A<strong>de</strong>más,<br />

el increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>la</strong> incorporación<br />

<strong>de</strong> otros profesionales (trabajadores sociales, odontólogos,<br />

fisioterapeutas, higi<strong>en</strong>istas <strong>de</strong>ntales, auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería,<br />

personal <strong>de</strong> soporte administrativo, etc.) ha contribuido significativam<strong>en</strong>te<br />

al <strong>de</strong>sarrollo progresivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong>l trabajo <strong>en</strong> equipo<br />

<strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

• Continuidad y longitudinalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia. El seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

un problema <strong>de</strong> salud sin soluciones <strong>de</strong> continuidad y <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a<br />

lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l ciclo vital <strong>de</strong> una persona y su familia a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l<br />

tiempo han sido favorecidos por el trabajo <strong>en</strong> equipo.<br />

• Historia clínica compartida. Uno <strong>de</strong> los principales logros <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> ha sido <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

clínica compartida. Elem<strong>en</strong>to que ha contribuido significativam<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong>tre los profesionales.<br />

• Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l tiempo asist<strong>en</strong>cial y <strong>de</strong> <strong>la</strong> accesibilidad. La ampliación<br />

104 SANIDAD


<strong>de</strong> los horarios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción al ciudadano que propició <strong>la</strong> reforma,<br />

con <strong>la</strong> <strong>de</strong>dicación <strong>de</strong> los profesionales a jornada completa, acompañado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong> programación <strong>de</strong> visitas mediante cita<br />

previa, ha propiciado una <strong>mejora</strong> significativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> accesibilidad <strong>de</strong><br />

los ciudadanos a los servicios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

• Informatización. La progresiva informatización tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das,<br />

como <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia clínica, ha facilitado <strong>mejora</strong>s organizativas<br />

<strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros, así como el creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> información<br />

que permit<strong>en</strong> disponer <strong>de</strong> datos actualizados y fiables sobre<br />

<strong>la</strong> actividad y resultados <strong>de</strong> los equipos necesarios <strong>para</strong> implem<strong>en</strong>tar<br />

<strong>mejora</strong>s organizativas.<br />

• Formación postgrado <strong>en</strong> Medicina <strong>de</strong> Familia y Comunitaria. La<br />

creación <strong>de</strong> esta especialidad <strong>en</strong> 1978 y su posterior obligatoriedad<br />

<strong>para</strong> el ejercicio <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> a partir <strong>de</strong> 1995, garantizó un<br />

nivel mínimo formativo <strong>de</strong> los médicos que ejerc<strong>en</strong> <strong>en</strong> el sistema y<br />

<strong>la</strong> unificación <strong>de</strong>l perfil compet<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l colectivo. A esto hay que<br />

añadir <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> especialidad <strong>de</strong> Pediatría que incluye <strong>la</strong> obligatoriedad<br />

<strong>de</strong> rotación <strong>de</strong> los médicos resi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> pediatría durante<br />

3 meses por At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y <strong>la</strong> recién creada especialidad<br />

<strong>de</strong> Enfermería Familiar y Comunitaria.<br />

Como principales <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo actual se pue<strong>de</strong>n seña<strong>la</strong>r:<br />

• Rigi<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l sistema. La actual rigi<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> normativa <strong>la</strong>boral y <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> gestión no facilita <strong>la</strong> innovación y dificulta el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cialidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> salud.<br />

• Burocracia. La persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> prescripción <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos<br />

y <strong>de</strong> incapacidad temporal no adaptados a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s actuales,<br />

g<strong>en</strong>era una sobrecarga <strong>de</strong> tareas burocráticas que reca<strong>en</strong> principalm<strong>en</strong>te<br />

sobre los profesionales sanitarios y que disminuy<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te<br />

su tiempo <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicación a tareas clínicas más efici<strong>en</strong>tes y mejor<br />

valoradas por los ciudadanos. La informatización ha supuesto un indudable<br />

avance, pero no ha logrado eliminar el problema.<br />

• Insufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> los profesionales. La creación<br />

<strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> no vino acompañada <strong>de</strong><br />

una c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> sus compon<strong>en</strong>tes. La persist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> esta situación ha propiciado un <strong>de</strong>sarrollo heterogéneo <strong>de</strong><br />

los equipos que g<strong>en</strong>era t<strong>en</strong>siones <strong>en</strong>tre distintos profesionales: médicos<br />

<strong>de</strong> familia, pediatras, <strong>en</strong>fermeras, auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, administrativos,<br />

ce<strong>la</strong>dores, etc. La pob<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>de</strong>sconoce <strong>la</strong><br />

oferta <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> algunos profesionales <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud:<br />

<strong>en</strong>fermería, administrativos, trabajadores sociales, etc.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 105


• Distribución poco efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cargas <strong>de</strong> trabajo. La falta <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> los distintos profesionales g<strong>en</strong>era una distribución<br />

poco efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cargas <strong>de</strong> trabajo.<br />

• Implicación variable <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a procesos agudos<br />

y urg<strong>en</strong>cias. La incorporación <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

a los equipos, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral con una proporción equival<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

médicos (mo<strong>de</strong>lo unidad básica asist<strong>en</strong>cial 1/1) ha propiciado una<br />

creci<strong>en</strong>te implicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s patologías<br />

crónicas y a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria, sin que se haya <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />

a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te su implicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s patologías agudas<br />

preval<strong>en</strong>tes y a <strong>la</strong>s urg<strong>en</strong>cias. Esta situación g<strong>en</strong>era que una parte<br />

importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción asignada a una unidad básica asist<strong>en</strong>cial,<br />

t<strong>en</strong>ga dificultad <strong>para</strong> acce<strong>de</strong>r a los servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería,<br />

especialm<strong>en</strong>te a los <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

• Organización <strong>de</strong>l equipo c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> medicina y <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong><br />

familia. El li<strong>de</strong>razgo y número <strong>de</strong> médicos <strong>de</strong> familia y <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>en</strong>tre los miembros <strong>de</strong>l equipo, condiciona, <strong>en</strong> ocasiones, una m<strong>en</strong>or<br />

participación <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> profesionales <strong>en</strong> los objetivos y activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l equipo.<br />

• Poca flexibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das. La incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consultas<br />

programadas y <strong>la</strong> cita previa a <strong>la</strong> cultura organizativa <strong>de</strong> los equipos<br />

<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, no siempre se acompañó <strong>de</strong> un posterior <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> ag<strong>en</strong>das flexibles y <strong>de</strong> calidad. La gestión <strong>de</strong>l tiempo<br />

asist<strong>en</strong>cial adaptado a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los ciudadanos y a <strong>la</strong> variabilidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda (periodos <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>mia, lunes, pu<strong>en</strong>tes, etc.)<br />

hace necesario el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>das flexibles y dinámicas.<br />

• Defici<strong>en</strong>cias estructurales y <strong>de</strong> dotación <strong>de</strong> recursos humanos. El <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> incorporación creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

inmigrante y <strong>la</strong> mayor exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios públicos <strong>de</strong><br />

los ciudadanos, han propiciado un <strong>de</strong>sajuste <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dotaciones <strong>de</strong> los<br />

equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s reales <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción.<br />

• Capacidad resolutiva. La dotación <strong>de</strong> medios diagnósticos, <strong>la</strong> limitación<br />

<strong>de</strong>l acceso <strong>de</strong> los médicos <strong>de</strong> familia y pediatras a algunas pruebas<br />

complem<strong>en</strong>tarias y <strong>la</strong> presión asist<strong>en</strong>cial, condicionan, <strong>en</strong>tre<br />

otros factores, <strong>la</strong> capacidad resolutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

• Sistema retributivo. El sistema retributivo uniforme y con escasa<br />

imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos ligados a objetivos, dificulta el reconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los profesionales con mayores responsabilida<strong>de</strong>s y aquellos<br />

que obti<strong>en</strong><strong>en</strong> mejores resultados.<br />

• Falta <strong>de</strong> tiempo <strong>para</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s no asist<strong>en</strong>ciales. La presión asist<strong>en</strong>cial<br />

creci<strong>en</strong>te ha condicionado, <strong>en</strong> muchos casos, el abandono<br />

progresivo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s no asist<strong>en</strong>ciales propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

106 SANIDAD


<strong>Primaria</strong> como <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s comunitarias, <strong>la</strong> formación continuada,<br />

<strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> investigación.<br />

• Dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> personal. En los últimos años ha<br />

habido un progresivo aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> profesionales formados<br />

a través <strong>de</strong>l sistema MIR, que ha influido <strong>en</strong> una dificultad<br />

progresiva <strong>para</strong> contratar personal <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminadas vacantes, <strong>en</strong><br />

los periodos vacacionales, etc. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad hay dificulta<strong>de</strong>s<br />

<strong>para</strong> cubrir <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> formación MIR y se está produci<strong>en</strong>do<br />

una emigración <strong>de</strong> especialistas a otros países por diversos motivos.<br />

• Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Distintos factores<br />

como: el <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> medicalización <strong>de</strong> procesos<br />

fisiológicos, <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria como objeto <strong>de</strong><br />

consumo, están g<strong>en</strong>erando un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> los servicios<br />

sanitarios.<br />

• Desgaste profesional. Hay muestras <strong>de</strong> que algunos factores que influy<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> el grado <strong>de</strong> satisfacción <strong>la</strong>boral como el exceso <strong>de</strong> trabajo,<br />

<strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión <strong>la</strong>boral y <strong>la</strong> escasa promoción profesional han empeorado<br />

<strong>en</strong> los últimos años. Estos factores pue<strong>de</strong>n ser fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> estrés que<br />

conduce al <strong>de</strong>sgaste profesional.<br />

Algunos factores <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno que también influy<strong>en</strong> son:<br />

• Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información. La creci<strong>en</strong>te<br />

imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas tecnologías <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> requiere una reorganización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong> los profesionales<br />

y facilita <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y <strong>de</strong> su re<strong>la</strong>ción con otros niveles <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

(especializada y servicios sociales).<br />

• Envejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y cambios <strong>de</strong>mográficos. El progresivo<br />

<strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>era t<strong>en</strong>siones, al aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>manda <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia,<br />

lo que sumado a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> profesionales, g<strong>en</strong>era <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> rep<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados servicios y el<br />

papel <strong>de</strong> algunos profesionales <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro (trabajadores sociales, administrativos,<br />

auxiliares <strong>de</strong> clínica, <strong>en</strong>fermería, etc.).<br />

• Falta <strong>de</strong> coordinación con el nivel especializado y los recursos sociales.<br />

No se ha cumplido el objetivo inicial <strong>de</strong> hacer <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud. Sigue habi<strong>en</strong>do<br />

una se<strong>para</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y <strong>la</strong> Especializada y los<br />

recursos sociales, sin que, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, se haya conseguido un nivel<br />

aceptable <strong>de</strong> coordinación <strong>en</strong>tre niveles.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 107


Bibliografía<br />

1. Real Decreto 63/1995, <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero, sobre Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> prestaciones sanitarias <strong>de</strong>l<br />

Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud.<br />

2. Ley 16/2003, <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> mayo, <strong>de</strong> Cohesión y Calidad <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud. BOE<br />

29/05/2003.<br />

Oferta <strong>de</strong> servicios y cartera <strong>de</strong> servicios<br />

<strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

1. Alonso E. Gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad cultural <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Gestión<br />

2002. 8; 49-53.<br />

2. Arroba Basanta ML. El exam<strong>en</strong> periódico <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>l niño. JANO, 2000; 1366: 42-46.<br />

Disponible <strong>en</strong> URL: http//db.doyma.es/cgi-bin/wdbcgi.exe/doyma/mrevista.fulltext?<br />

pi<strong>de</strong>nt=12745.<br />

3. Caja C. Enfermería Comunitaria III. At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. 2.ª ed. Barcelona: Masson Ediciones;<br />

2003.<br />

4. Canadian Task Force on the Periodic Health Examination. Canadian Gui<strong>de</strong> to Clinical<br />

Prev<strong>en</strong>tive Health Care. Ottawa: Canada Communication Group; 1994. Disponible <strong>en</strong><br />

URL: http://www.ctfphc.org/.<br />

5. Comité Internacional <strong>de</strong> C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> WONCA (CIAP-2). C<strong>la</strong>sificación Internacional<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. 2.ª Ed. Barcelona: Masson; 1999.<br />

6. Cruz Hernán<strong>de</strong>z M, editor. En: Tratado <strong>de</strong> Pediatría (2 Volúm<strong>en</strong>es). 8.ª Ed. Madrid: Ergón.<br />

Madrid; 2001.<br />

7. Espinás Boquet J, Coordinador. Guía <strong>de</strong> actuación <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. 2.ª ed. Barcelona:<br />

Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina Familiar y Comunitaria. semFYC; 2002.<br />

8. Estarfield B. At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Equilibrio <strong>en</strong>tre necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud, servicios y tecnología.<br />

Barcelona: Masson; 2001.<br />

9. Ger<strong>en</strong>cia Regional <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong> y León. Guía <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria al inmigrante<br />

<strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. 1.ª Ed. Val<strong>la</strong>dolid: Ger<strong>en</strong>cia Regional <strong>de</strong> Salud. Junta <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong> y<br />

León (Sacyl); 2004.<br />

10. Gil, J. Merino, D. Orozco, F. Quince, editores. Manual <strong>de</strong> metodología <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>. 1.ª Ed. Madrid: Jarpyo Editores SA; 1997.<br />

11. Gómez CI, Díaz M, Ruiz MJ. Enfermería <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia. Madrid:<br />

McGraw-Hill; 2001.<br />

12. Gomez <strong>de</strong> Terreros I, Muriel R, Marto MJ, Editores. En Informe SIAS 4. Salud, Infancia,<br />

Adolesc<strong>en</strong>cia y Sociedad. Madrid: Sección <strong>de</strong> Pediatría Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Españo<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> Pediatría; 2004.<br />

13. Gordon M. Diagnóstico Enfermero. Proceso y aplicación.3.ªed. Barcelona: Mosby-<br />

Doyma; 1996.<br />

108 SANIDAD


14. Grupo PrevInfad/ PAPPS. Manual <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>tivas <strong>en</strong> <strong>la</strong> infancia y adolesc<strong>en</strong>cia.<br />

Madrid: Exlibris Ediciones S.L.; 2004. Disponible EN url: http://www.uv.es/previnfad/<br />

prev-recom.htm<br />

15. Grupos <strong>de</strong> trabajo INSALUD sobre «E<strong>la</strong>boración p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> cuidados» e Grupo <strong>de</strong> trabajo<br />

«E<strong>la</strong>boración p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> cuidados». Desarrollo <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> Cuidados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cartera<br />

<strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Madrid: Instituto Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud. Subdirección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Coordinación Administrativa Área <strong>de</strong> Estudios, Docum<strong>en</strong>tación y Coordinación<br />

Normativa; 2001.<br />

16. Guía <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> Especialistas <strong>en</strong> Pediatría y sus Áreas Especificas. Ministerio <strong>de</strong><br />

Sanidad y Consumo. Madrid: Subdirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación y Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> Recursos<br />

Humanos; 1996.<br />

17. Gui<strong>de</strong> to Clinical Prev<strong>en</strong>tive Services, 2005: Recomm<strong>en</strong>dations of the U.S. Prev<strong>en</strong>tive<br />

Services Task Force. AHRQ Publication No. 05-0570, June 2005. Ag<strong>en</strong>cy for Healthcare<br />

Research and Quality, Rockville, MD. Disponible <strong>en</strong> URL: http://www.ahrq.gov/clinic/<br />

uspstfix.htm#MoreInfo.<br />

18. Jonson M; Bulechek G, Mccloskey J. Diagnósticos <strong>en</strong>fermeros, Resultados e Interv<strong>en</strong>ciones.<br />

Interre<strong>la</strong>ciones NANDA, NOC, NIC. Madrid: Harcourt; 2002.<br />

19. Junta <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong> y León. Cartera <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, 2006. Val<strong>la</strong>dolid:<br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Asist<strong>en</strong>cia Sanitaria. Ger<strong>en</strong>cia Regional <strong>de</strong> Salud. Junta Castil<strong>la</strong><br />

y León; 2006. Disponible <strong>en</strong> URL: www.sanidad.jcyl.es/sanidad/cm/profesionales/<br />

images?locale=es_ES&textOnly=false&idMmedia=14056 –<br />

20. Kozier B, Erb G, Berman A, Sny<strong>de</strong>r S. Fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería: conceptos, proceso y<br />

práctica. 7.ª Ed. Madrid: McGraw Hill-Interamericana; 2005.<br />

21. Martín Ruano A. Guía <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia a los niños proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> adopción internacional,<br />

Junta <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong> y León, Ger<strong>en</strong>cia Regional <strong>de</strong> Salud. SEPEAP. 2006.<br />

22. Martín Zurro A, Cano Pérez JF, editores. At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Conceptos, organización y<br />

práctica clínica. 5.ª ed. Madrid: Elsevier; 2003.<br />

23. McCloskey J, Bulechek G. C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> Interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> Enfermería (NIC). 3.ª ed.<br />

Harcourt Ediciones; 2001.<br />

24. McDaniel S, Campbell TL, Seaburn DB. Ori<strong>en</strong>tación familiar <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>: manual<br />

<strong>para</strong> médicos <strong>de</strong> familia y otros profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Barcelona: Springer Veralgg<br />

Ibérica; 1998.<br />

25. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo. Instituto nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (INSALUD). Cartera<br />

<strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Definiciones, criterios <strong>de</strong> acreditación, indicadores <strong>de</strong><br />

cobertura. 4.ª Ed. Madrid: Instituto Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud. Subdirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Coordinación<br />

Administrativa; 2001. Disponible <strong>en</strong> URL: http://www.ingesa.msc.es/estadEstudios/<br />

documPublica/pdf/cartera.pdf<br />

26. NANDA. Diagnósticos <strong>de</strong> Enfermería: <strong>de</strong>finición y c<strong>la</strong>sificación 1999-2000. Madrid: Harcourt;<br />

1999.<br />

27. OMS. Grupo Orgánico <strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s No Transmisibles y Salud M<strong>en</strong>tal. Envejecimi<strong>en</strong>to<br />

activo: un marco político. Rev Esp Geriatr Gerontol 2002; 37(S2):74-105.<br />

28. Pellegrini Belinchon J. La Historia Clínica <strong>en</strong> Pediatría Extrahospita<strong>la</strong>ria: particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s.<br />

Como método <strong>de</strong> registro a evaluar. En: Del Pozo J, editor. Tratado <strong>de</strong> Pediatría Extrahospita<strong>la</strong>ria.<br />

1.ª ed. Murcia: Ediciones BJ. 2001.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 109


29. Salgado A, Guillén F, Ruipérez I. Manual <strong>de</strong> geriatría. 3.ª ed. Barcelona: Masson; 2002.<br />

30. Salleras Ll. Vacunaciones Prev<strong>en</strong>tivas. Principios y aplicaciones. 2.ª ed. Barcelona: Ediciones<br />

Masson; 2004.<br />

31. Sanz J, Gómez X, Gómez M, Núñez JM. Manual <strong>de</strong> cuidados paliativos. Sociedad Españo<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> Cuidados Paliativos (SECPAL). Madrid: Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo; 1993.<br />

32. semFYC. Programas básicos <strong>de</strong> salud. Programa <strong>de</strong>l Adulto. Volum<strong>en</strong> 1-5. Madrid: Doyma;<br />

1998.<br />

33. semFYC. Programas básicos <strong>de</strong> salud. Programa <strong>de</strong>l anciano. Volum<strong>en</strong> I-II. Madrid: Doyma;<br />

1999.<br />

34. semFYC. Programas básicos <strong>de</strong> salud. Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer. Volum<strong>en</strong> I-II. Madrid: Doyma;<br />

2000.<br />

35. Servicio Andaluz <strong>de</strong> Salud. Consejería <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Andalucía. Cartera <strong>de</strong><br />

servicios <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, 2005. [Internet]. [acceso 5 <strong>de</strong> Junio <strong>de</strong> 2006]. Disponible<br />

<strong>en</strong> URL: http://www.junta<strong>de</strong>andalucia.es/servicioandaluz<strong>de</strong>salud/principal/docum<strong>en</strong>tos<br />

Acc.asp?pagina=gr_serviciossanitarios1_300<br />

36. Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> Familia y Comunitaria (semFYC). Programa <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

prev<strong>en</strong>tivas y <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud (PAPPS).Actualización 2005.At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong>,<br />

2005: 36(Supl 2):1140. Disponible <strong>en</strong> URL: http://www.papps.org/recom<strong>en</strong>daciones/<br />

suplem<strong>en</strong>to.html<br />

37. Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> Familia y Comunitaria (semFYC). Propuesta <strong>de</strong> Cartera<br />

<strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. [Internet]. [acceso 5 <strong>de</strong> Junio <strong>de</strong> 2006]. Disponible<br />

<strong>en</strong> URL: http://www.semfyc.es/es/investigacion/pdf/cartera_servicios.pdf<br />

38. Tojo R. Tratado <strong>de</strong> Nutrición Pediátrica. Barcelona: Ediciones Doyma; 2001.<br />

39. Turabian JL, Pérez Franco B. Activida<strong>de</strong>s comunitarias <strong>en</strong> medicina <strong>de</strong> familia y At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>: un nuevo <strong>en</strong>foque práctico. Madrid: Díaz <strong>de</strong> Santos; 2001.<br />

40. Vázquez J. Asist<strong>en</strong>cia al inmigrante <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Equipo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong><br />

Gestión 2002; 8; 54-59.<br />

Herrami<strong>en</strong>tas diagnósticas <strong>de</strong> apoyo<br />

1. Catálogo <strong>de</strong> acceso directo a pruebas diagnósticas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. INSALUD,<br />

docum<strong>en</strong>to interno. 1998.<br />

2. Catálogo <strong>de</strong> pruebas diagnósticas y equipami<strong>en</strong>to clínico C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Salud Almanjayar.<br />

Docum<strong>en</strong>to interno. 2005.<br />

3. Comisión Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Especialidad <strong>de</strong> Medicina Familiar y Comunitaria. Programa <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Especialidad <strong>de</strong> Medicina Familiar y Comunitaria. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo.<br />

Ministerio <strong>de</strong> Educación y Ci<strong>en</strong>cia. 2005.<br />

4. Con<strong>de</strong> J.L., Campillo C. Ecografía <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. INHATA. Instituto <strong>de</strong> salud<br />

Carlos III. 2002.<br />

110 SANIDAD


5. Córdoba R, Lou S., Métodos diagnósticos <strong>en</strong> <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong>l médico <strong>de</strong> familia. Ed, Doyma<br />

1994.<br />

6. Docum<strong>en</strong>to semFYC. Re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre niveles asist<strong>en</strong>ciales. 1995.<br />

7. Ichaso MS. Procedimi<strong>en</strong>tos diagnósticos realizados por At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

cons<strong>en</strong>so sobre cartera <strong>de</strong> servicios. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo. En e<strong>la</strong>boración.<br />

8. JM Manresa Presasa. J Rebull Fatsinib. M Miravalls Figuero<strong>la</strong>c. R Caballol Ange<strong>la</strong>tsd. P<br />

Minué Magañae. R Juan Franquetf. La espirometría <strong>en</strong> el diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

pulmonar obstructiva crónica <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong>. 2003; 32:435-6.<br />

9. Otero Rodríguez J.A., Capacidad resolutiva <strong>de</strong>l médico <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Rev Adm<br />

Sanit 2005; 3 (1) 29-32.<br />

10. Sociedad Navarra <strong>de</strong> Medicina Familiar y Comunitaria y At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Pruebas<br />

diagnósticas <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> Navarra. Docum<strong>en</strong>to serigrafiado. 2001.<br />

Prestaciones no asist<strong>en</strong>ciales<br />

1. Casajuana J, Gilbert E y Cortes X. Organización y administración <strong>de</strong>l area <strong>de</strong> recepción <strong>en</strong><br />

un EAP. En: Libro <strong>de</strong>l año Medicina Familiar y Comunitaria 1998. Saned. Madrid 1988.<br />

2. Estrategias organizativas <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud. Rivera F, Hernán<strong>de</strong>z I, Martí E y cols.<br />

Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Gestión 1998; 4; 3-16.<br />

3. Guía SEAUS. Líneas Estratégicas Básicas <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción al Usuario. Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción al Usuario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sanidad. Abril 2000.<br />

4. Manual <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción e Información al Usuario <strong>de</strong> los Servicios Sanitarios. Dirección G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> Asegurami<strong>en</strong>to y At<strong>en</strong>ción al Paci<strong>en</strong>te. Consejería <strong>de</strong> Sanidad. Comunidad <strong>de</strong><br />

Madrid.<br />

5. Reguant M. ¿Qué espera <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> nosotros? Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Gestión 1999; 5; 77-87.<br />

At<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> comunidad<br />

1. Aguiló-Pastrata E, Lopez-Martín M, Siles-Roman D y Lopez Fernán<strong>de</strong>z LA. Las activida<strong>de</strong>s<br />

comunitarias <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> España. Un análisis a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red <strong>de</strong><br />

Programa <strong>de</strong> Activida<strong>de</strong>s Comunitarias <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> (PACAP). At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

2002; 29; 26-32.<br />

Investigación y doc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

1. Bonal Pitz P. «Universidad y At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>». At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2005; 36(6):334-5.<br />

2. Casado Vic<strong>en</strong>te V y Bonal Pitz P. «La medicina <strong>de</strong> familia, c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> el sistema universitario<br />

español ante el reto <strong>de</strong>l Espacio Europeo <strong>de</strong> Enseñanza Superior». At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong><br />

2004; 33(4):171-3.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 111


3. Martín Zurro A, Le<strong>de</strong>sma Castelltort A, y Sans Miret A. «El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>de</strong> Salud: ba<strong>la</strong>nce y perspectivas». At<strong>en</strong> primaria 2000; 25(1):48-58.<br />

4. Saura L<strong>la</strong>mas J. «Como organizar <strong>la</strong> consulta doc<strong>en</strong>te <strong>para</strong> formar resi<strong>de</strong>ntes. Algunos<br />

principios básicos». At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2005; 35(6):318-24.<br />

5. Ortiz Camúñez MA y Gómez Gascón T. «Impacto asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> postgrado<br />

<strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud». Tribuna Doc<strong>en</strong>te, 2000; 1:11-17.<br />

6. Fernán<strong>de</strong>z Fernán<strong>de</strong>z I. «¿Investigación <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>?. At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2003;<br />

31(5):281-4.<br />

7. López <strong>de</strong> Castro F, Fernán<strong>de</strong>z Rodríguez O, Medina Chozas ME, Rubio Hidalgo E y Alejandre<br />

Lázaro G. «Investigación <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>: 1994-2003». At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2005;<br />

36(8):415-23.<br />

8. Diogène-Fadini E, por <strong>la</strong> P<strong>la</strong>taforma <strong>para</strong> <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Investigación <strong>en</strong> APS. «Promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación clínica <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> salud». At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2005;<br />

36(10):563-5.<br />

9. Cevallos C, Garrido S, López MA, Cervera E y Estirado A. «Investigación <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>: actitud y dificulta<strong>de</strong>s percibidas por nuestros médicos». At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2004;<br />

34:520-5.<br />

At<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

1. At<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s personas mayores <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Barcelona: Ediciones<br />

semFYC, 2004:93-100.<br />

2. At<strong>en</strong>ción al Mayor, curso <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> formadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad Andaluza <strong>de</strong> Medicina<br />

Familiar y Comunitaria, Granada 2006.<br />

3. Base <strong>de</strong> datos estatal <strong>de</strong> personas con discapacidad. Colección Docum<strong>en</strong>tos. Serie estadística.<br />

Ministerio <strong>de</strong> Trabajo y Asuntos Sociales. Instituto <strong>de</strong> Migraciones y Servicios Sociales<br />

1.ª ed. 2000.<br />

4. Bases <strong>para</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sociosanitaria. Dirección g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación sanitaria.<br />

Ministerio <strong>de</strong> Sanidad. Madrid. Junio 2001.<br />

5. Boceta J et al, Cuidados Paliativos domiciliarios, at<strong>en</strong>ción integral al paci<strong>en</strong>te y su familia,<br />

Consejería <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Andalucía, Sevil<strong>la</strong>, 2003.<br />

6. Cartera <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong>l Servicio Andaluz <strong>de</strong> Salud.<br />

7. CIS: C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Sociológicas. Barómetro <strong>de</strong> Noviembre. Avance <strong>de</strong> resultados.<br />

Estudio n.º 2581, Noviembre 2004.<br />

8. Contel JC et al, At<strong>en</strong>ción Domiciliaria, organización y práctica, Springuer-Ver<strong>la</strong>g Ibérica,<br />

Barcelona, 1999.<br />

9. Instituto Nacional <strong>de</strong> Estadística, Encuesta sobre Discapacida<strong>de</strong>s, Defici<strong>en</strong>cias y Estado<br />

<strong>de</strong> Salud 1999, Resultados <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dos, Madrid, 2002.<br />

10. La protección social <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. Coordinación: Gregorio Rodríguez Cabrero. Edita:<br />

Ministerio <strong>de</strong> Trabajo y Asuntos Sociales. IMSERSO. Madrid, 1999.<br />

11. Libro b<strong>la</strong>nco sobre at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. Ministerio <strong>de</strong><br />

Trabajo y Asuntos Sociales, Madrid, 2005.<br />

112 SANIDAD


12. Martín Res<strong>en</strong><strong>de</strong> I et al, At<strong>en</strong>ción a personas mayores <strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, grupo <strong>de</strong><br />

trabajo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción al Mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> semFYC, Barcelona, 2004.<br />

13. Muñoz Cobos F, Espinosa Alm<strong>en</strong>dro JM, Martos Palomo JF. Aspectos relevantes <strong>en</strong><br />

at<strong>en</strong>ción domiciliaria. En: Grupo <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción al mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> semFYC.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 113


II. Gestión y organización<br />

<strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Las estrategias <strong>de</strong> gestión <strong>en</strong> una organización sanitaria compleja como es el<br />

Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud constituy<strong>en</strong> el instrum<strong>en</strong>to <strong>para</strong> int<strong>en</strong>tar armonizar<br />

los intereses y expectativas <strong>de</strong> los tres grupos <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes implicados <strong>en</strong> el<br />

mismo (los administradores, los profesionales y los ciudadanos) hacia un objetivo<br />

común: proporcionar y recibir <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria con el máximo nivel<br />

posible <strong>de</strong> eficacia y efici<strong>en</strong>cia ci<strong>en</strong>tífico-técnica y organizativa.<br />

Los valores <strong>en</strong> los que ha <strong>de</strong> basarse <strong>la</strong> gestión pública po<strong>de</strong>mos vincu<strong>la</strong>rlos<br />

a:<br />

• <strong>la</strong> solidaridad, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> contribuir a disminuir <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

que afectan a los más vulnerables.<br />

• a equidad, <strong>para</strong> que el sistema sanitario realice una oferta <strong>de</strong> calidad<br />

<strong>para</strong> todos.<br />

• <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> cuidados, <strong>para</strong> asegurar <strong>la</strong> coordinación con el resto<br />

<strong>de</strong> los recursos que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> el cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

• <strong>la</strong> ética <strong>de</strong> servicio público, que promueva <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> los ciudadanos y <strong>la</strong> implicación activa <strong>de</strong> los profesionales.<br />

La cronología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias sanitarias ha <strong>de</strong>terminado evoluciones<br />

difer<strong>en</strong>ciadas <strong>en</strong> algunos aspectos <strong>de</strong> gestión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas.<br />

Hasta 2001 se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> 10 autonomías integradas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l antiguo<br />

INSALUD, con una estructura organizativa y funcional básicam<strong>en</strong>te homogénea.<br />

En <strong>la</strong>s autonomías con transfer<strong>en</strong>cias sanitarias anteriores a esta fecha<br />

se produjeron cambios re<strong>la</strong>cionados con su historia previa, así como<br />

con <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> alternativas <strong>en</strong> su esc<strong>en</strong>ario político y con <strong>la</strong>s iniciativas<br />

promovidas por los sectores implicados. Estos cambios afectan a aspectos<br />

tales como el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> provisión <strong>de</strong> servicios y su organización, así<br />

como al soporte financiero vincu<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> distribución presupuestaria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

distintas Comunida<strong>de</strong>s Autónomas y al peso específico <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>en</strong> cada autonomía.<br />

Pres<strong>en</strong>ta gran interés valorar los <strong>de</strong>sarrollos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas<br />

<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s principales áreas <strong>de</strong> gestión, y a los aspectos tanto positivos<br />

como negativos que aportan, y <strong>de</strong> los que pue<strong>de</strong>n g<strong>en</strong>erarse propuestas<br />

<strong>de</strong> líneas estratégicas <strong>para</strong> el futuro <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

En los sigui<strong>en</strong>tes apartados se sintetizan <strong>la</strong>s líneas prioritarias <strong>de</strong> gestión,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s que pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>rivarse propuestas <strong>de</strong> líneas estratégicas.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 115


II.1. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación<br />

II.1.1. Definición <strong>de</strong> objetivos <strong>en</strong> salud como base<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación sanitaria<br />

La legis<strong>la</strong>ción actual ori<strong>en</strong>ta sobre los objetivos <strong>de</strong>l sistema sanitario dirigiéndolos<br />

hacia su consecución sobre el eje <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Así, el<br />

artículo 3.1 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad establece: «Los medios y actuaciones<br />

<strong>de</strong>l sistema sanitario estarán ori<strong>en</strong>tados prioritariam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s» y el artículo 5.1 <strong>de</strong>l<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estructura, organización y funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los hospitales<br />

gestionados por el Instituto Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud: «Los hospitales t<strong>en</strong>drán<br />

como funciones primordiales <strong>la</strong>s <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia especializada,<br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, conforme a los<br />

programas <strong>de</strong> cada área <strong>de</strong> salud, así como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> investigación y doc<strong>en</strong>cia,<br />

complem<strong>en</strong>tando sus activida<strong>de</strong>s con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das por <strong>la</strong> red <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>l área correspondi<strong>en</strong>te».<br />

La Ley 16/2003 <strong>de</strong> cohesión y calidad <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud, establece<br />

<strong>en</strong>tre sus principios g<strong>en</strong>erales, <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> una at<strong>en</strong>ción integral a<br />

<strong>la</strong> salud, compr<strong>en</strong>siva tanto <strong>de</strong> su promoción como <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> rehabilitación, procurando un alto nivel <strong>de</strong><br />

calidad. Al referirse a <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> indica que «es el nivel básico e<br />

inicial <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, que garantiza <strong>la</strong> globalidad y continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a<br />

lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, actuando como gestor y coordinador <strong>de</strong> casos<br />

y regu<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> flujos. Compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rá activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud,<br />

educación sanitaria, prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, asist<strong>en</strong>cia sanitaria, mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

y recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, así como rehabilitación y trabajo social».<br />

La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una <strong>de</strong>finición estratégica <strong>de</strong> objetivos <strong>en</strong> salud, <strong>de</strong>nominado<br />

mayoritariam<strong>en</strong>te P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Salud, vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad con carácter<br />

plurianual <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas, supone un<br />

instrum<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve <strong>para</strong> el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> salud <strong>de</strong> cada <strong>en</strong>torno,<br />

así como <strong>para</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios y<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> coordinación interinstitucional. El P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Salud constituye un elem<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> estabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> política sanitaria, al fijar <strong>la</strong>s directrices a <strong>la</strong>rgo<br />

p<strong>la</strong>zo y <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>tectadas <strong>de</strong> salud, incorpora <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> los profesionales y <strong>de</strong> los ciudadanos, configurando un elem<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> compromiso con ellos. La e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> los P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> Salud es responsabilidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s administraciones autonómicas, si<strong>en</strong>do, <strong>en</strong> algunos casos,<br />

aprobados o valorados <strong>en</strong> los Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos autonómicos. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> algunas<br />

Comunida<strong>de</strong>s Autónomas se ha avanzado hacia <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> estrategias<br />

<strong>de</strong> ámbito provincial.<br />

116 SANIDAD


El fundam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas estrategias ha <strong>de</strong> apoyarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> información<br />

epi<strong>de</strong>miológica sobre morbilidad y mortalidad, que permite <strong>de</strong>finir priorida<strong>de</strong>s<br />

con criterios <strong>de</strong> equidad y <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia. En <strong>la</strong>s estrategias dirigidas a<br />

<strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud es c<strong>la</strong>ve su carácter multisectorial con <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> otros sectores (políticas <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>da, transporte, alim<strong>en</strong>tación) que están<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> salud.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, estos P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> Salud ti<strong>en</strong><strong>en</strong> algunas <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s como<br />

son su t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> burocratización, <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>te falta <strong>de</strong> coher<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre<br />

P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> Salud y P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> Gestión, <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas <strong>en</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad financiera<br />

y el impacto <strong>de</strong> los cambios políticos. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> ocasiones, hay<br />

una excesiva ori<strong>en</strong>tación hacia <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> como sust<strong>en</strong>tadora <strong>de</strong><br />

los objetivos <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Salud, con una baja integración <strong>en</strong> su diseño y aplicación<br />

<strong>de</strong> otros niveles <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción.<br />

Otros aspectos <strong>mejora</strong>bles serían <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> los niveles asist<strong>en</strong>ciales<br />

con <strong>la</strong> red <strong>de</strong> salud pública y <strong>la</strong> información que recib<strong>en</strong> los ciudadanos<br />

y los propios profesionales sanitarios <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los objetivos <strong>en</strong><br />

salud y su <strong>de</strong>sarrollo.<br />

Es por tanto fundam<strong>en</strong>tal asegurar que <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación estratégica <strong>en</strong><br />

salud establecida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s disponga <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>finidos<br />

<strong>para</strong> su e<strong>la</strong>boración, <strong>de</strong>sarrollo y evaluación periódica, si<strong>en</strong>do aconsejable<br />

que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s administraciones autonómicas y los correspondi<strong>en</strong>tes Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos<br />

autonómicos se promueva <strong>la</strong> participación y <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia<br />

informativa hacia los ciudadanos y hacia los profesionales sanitarios.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, es básico alcanzar <strong>la</strong> armonización <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s estrategias<br />

autonómicas <strong>de</strong> salud y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Estado, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que muchos <strong>de</strong> los<br />

problemas contemp<strong>la</strong>dos pue<strong>de</strong>n ser abordados con mayor efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

manera conjunta, y con m<strong>en</strong>or influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros intereses que no sean estrictam<strong>en</strong>te<br />

sanitarios.<br />

II.1.2. P<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios<br />

<strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

La gestión que favorece el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización sanitaria es aquel<strong>la</strong><br />

que se basa <strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to, lo que supone crear y difundir el conocimi<strong>en</strong>to<br />

ci<strong>en</strong>tífico, apoyar y divulgar los procesos efici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> gestión clínica,<br />

favorecer <strong>la</strong>s inversiones socialm<strong>en</strong>te relevantes, traducir evi<strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> procesos<br />

<strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>l cambio y favorecer innovaciones fundam<strong>en</strong>tadas. Fr<strong>en</strong>te<br />

a este mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> gestión, el ger<strong>en</strong>cialismo burocrático persigue el control<br />

<strong>de</strong>l gasto como objetivo final, sin r<strong>en</strong>tabilizar <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />

y produci<strong>en</strong>do el distanciami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> profesionales y ciudadanos.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 117


La p<strong>la</strong>nificación anual /plurianual <strong>de</strong> objetivos que se realiza actualm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas bajo una re<strong>la</strong>ción contractual financiador/proveedor<br />

contribuye a disminuir <strong>la</strong> variabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> los<br />

servicios y a <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia. Permite <strong>la</strong> adaptación a los cambios<br />

<strong>de</strong>mográficos y sociales, admite <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los profesionales <strong>en</strong> el<br />

pacto, y es una oportunidad <strong>para</strong> el «b<strong>en</strong>chmarking» (com<strong>para</strong>ción <strong>para</strong><br />

apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mejores prácticas) <strong>en</strong>tre los proveedores. Su vincu<strong>la</strong>ción<br />

real a <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación marcada por los P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> Salud es variable; algunas<br />

Comunida<strong>de</strong>s Autónomas <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> estrategias <strong>en</strong> salud con un carácter plurianual,<br />

compatibilizándolo con objetivos <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> carácter anual.<br />

El <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación se produce «<strong>en</strong> cascada», <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los<br />

niveles territoriales más altos con <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> salud, hasta los profesionales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> provisión. La capacidad <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los<br />

distintos ag<strong>en</strong>tes implicados es variable a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este proceso: <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas existe participación <strong>de</strong> los profesionales<br />

sanitarios, pero no así <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong> el ámbito que les afecta.<br />

El seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los objetivos se ha visto impulsado <strong>en</strong> los últimos<br />

años por el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas tecnologías, que a<strong>de</strong>más permite un ágil<br />

proceso <strong>de</strong> evaluación. Los sistemas <strong>de</strong> información permit<strong>en</strong> medir indicadores<br />

c<strong>la</strong>ves tales como el nivel y tipo <strong>de</strong> actividad, <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> los servicios,<br />

los costes, <strong>la</strong> calidad y <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> los ciudadanos, <strong>para</strong> establecer<br />

com<strong>para</strong>ciones <strong>en</strong>tre c<strong>en</strong>tros y garantizar los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los ciudadanos.<br />

En algunas Comunida<strong>de</strong>s Autónomas se han implem<strong>en</strong>tado metodologías<br />

<strong>de</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> calidad vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición y evaluación <strong>de</strong> objetivos,<br />

así como estrategias <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivación <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>terminadas metas institucionales.<br />

Son factores limitantes <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta, el todavía<br />

insufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> información sanitaria y <strong>la</strong><br />

parcialidad <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> evaluación, a m<strong>en</strong>udo dirigidos más hacia los<br />

procesos que hacia resultados. En ocasiones, el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s<br />

políticas altera el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los objetivos previstos <strong>en</strong> gestión. Se consi<strong>de</strong>ra<br />

que <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> objetivos <strong>de</strong>be incluir <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> los recursos<br />

necesarios <strong>para</strong> su realización, lo que no siempre ocurre.<br />

La p<strong>la</strong>nificación conjunta <strong>en</strong>tre niveles <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción es variable <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas, y se dirige fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> coordinación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s interconsultas, a excepción <strong>de</strong> aquellos ámbitos <strong>en</strong> los que se ha<br />

avanzado <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> procesos.<br />

II.1.3. Financiación <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios<br />

El avance hacia un sistema sanitario <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> ocupe<br />

realm<strong>en</strong>te un lugar c<strong>en</strong>tral, exige una estrategia presupuestaria a<strong>de</strong>cuada<br />

118 SANIDAD


que ti<strong>en</strong>da a increm<strong>en</strong>tar el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>en</strong> los presupuestos sanitarios <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud. La trayectoria<br />

a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los últimos años pres<strong>en</strong>ta, sin embargo, datos que muestran <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te financiación <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, y que compromet<strong>en</strong> su futuro.<br />

a) Recursos económicos<br />

Gasto sanitario total sobre el Producto Interior Bruto (PIB): En España, se<br />

ha pasado <strong>de</strong>l 6,5% <strong>en</strong> 1990 al 7,5% <strong>en</strong> 2002 (ver figura 1). En 2004 es el<br />

8,1%. La media <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE <strong>en</strong> 2004 es <strong>de</strong>l 8,9%.<br />

Gasto sanitario público como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l gasto sanitario total: En <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE, <strong>la</strong> parte más importante <strong>de</strong>l gasto sanitario<br />

ti<strong>en</strong>e financiación pública. En España, el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> gasto sanitario público<br />

era <strong>de</strong>l 71,7% <strong>en</strong> 2002 y <strong>de</strong>l 70,9% <strong>en</strong> 2004. Se observa, <strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción<br />

con otros países europeos, que <strong>la</strong> mayoría t<strong>en</strong>ían un porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> gasto<br />

sanitario público sobre el total más alto (ver figura 1). En 2004 el<br />

promedio <strong>de</strong> financiación pública <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE fue <strong>de</strong>l 73%.<br />

En España, <strong>en</strong>tre 1992-2002 se ha producido un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong>l<br />

sector privado, que ha pasado <strong>de</strong>l 22,6% <strong>de</strong>l total al 28,6% y <strong>de</strong>l 1,6% al<br />

2,2% <strong>en</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l PIB.<br />

Gasto sanitario público <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al PIB: Entre 1992-2002, aprovechando<br />

el crecimi<strong>en</strong>to económico, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea<br />

(UE) increm<strong>en</strong>taron mo<strong>de</strong>radam<strong>en</strong>te su gasto sanitario público <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

con el PIB, m<strong>en</strong>os España que pasó <strong>de</strong>l 5,6% al 5,4%.<br />

Gasto sanitario <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>: La figura 2 muestra <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación<br />

funcional <strong>de</strong>l gasto sanitario <strong>en</strong> España <strong>en</strong> 2003. Los principales compon<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>l gasto son <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia hospita<strong>la</strong>ria y especializada (53,68%), <strong>la</strong> farmacia<br />

(23,36%) y <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> salud con un porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> gasto<br />

<strong>de</strong>l 14,20% <strong>de</strong>l gasto sanitario total.<br />

En <strong>la</strong> figura 3 se muestra <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los distintos compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l<br />

gasto según <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación funcional <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1999 a 2003.<br />

Se ha seña<strong>la</strong>do que, <strong>en</strong> España, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas se ha producido<br />

un estancami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong>l primer nivel, con un gasto ambu<strong>la</strong>torio<br />

público como parte <strong>de</strong>l PIB inferior al promedio europeo. Según algunos<br />

estudios, el peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte ambu<strong>la</strong>toria <strong>de</strong>l gasto sanitario público ha aum<strong>en</strong>tado<br />

<strong>en</strong> Europa, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> España se ha reducido <strong>en</strong>tre 1987 y 2001;<br />

a<strong>de</strong>más, el gasto sanitario ambu<strong>la</strong>torio per cápita sería <strong>de</strong> los más bajos <strong>en</strong> Europa.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición funcional <strong>de</strong>l gasto <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> no<br />

es igual <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno, y esto dificulta hacer com<strong>para</strong>ciones.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 119


Figura 1. Indicadores <strong>de</strong> gasto sanitario <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea<br />

Dina- Luxem- Reino<br />

Indicadores <strong>de</strong> gasto sanitario <strong>en</strong> <strong>la</strong> UE-15 Alemania Austria Bélgica marca Fin<strong>la</strong>ndia Francia Grecia Ho<strong>la</strong>nda Ir<strong>la</strong>nda Italia burgo Portugal Unido Suecia España<br />

Indicadores <strong>de</strong> gasto sanitario (1)<br />

Gasto sanitario (porc<strong>en</strong>taje PIB) (1) 10,7 7,7 9 8,6 7 9,5 9,4 8,9 6,5 8,4 — 9,2 7,6 8,7 7,5<br />

Gasto sanitario por habitante ($ convertidos PPA) 2.808 2.191 2.490 2.503 1.841 2.561 1.511 2.626 1.935 2.212 2.719 1.613 1.992 2.270 1.600<br />

Gasto Sanitario público (pporc<strong>en</strong>taje PIB) 8 5,3 6,4 7,1 5,3 7,2 5,2 5,7 4,9 6,3 — 6,3 6,2 7,4 5,4<br />

Gasto sanitario público por habitante ($ convertidos<br />

PPA) 2.104 1.489 1.784 2.063 1.392 1.947 846 1.663 1.470 1.666 2.386 1.113 1.637 1.935 1.143<br />

Promedio <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, porc<strong>en</strong>taje anual<br />

1999-2001 2 0,3 4,1 2,2 3,3 3,7 3,1 3 10,4 8,3 –1,7 5,8 6,1 3,9 2,2<br />

Distribución <strong>de</strong>l gasto sanitario por fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

financiación 2000 (2)<br />

Gasto sanitario público (%) 75 69,4 72,1 82,5 75,1 75,8 56,1 63,4 73,3 75,4 87,8 68,5 80,9 85 71,7<br />

Seguros privados (%) 12,6 7,2 — 1,6 2,6 12,7 — 15,2 7,6 0,9 1,6 — — — 3,9<br />

Pagos directos (%) 10,5 18,8 — 16 20,4 10,4 — 9 13,5 22,6 7,7 — — — 23,5<br />

Otros sistemas privados (%) 1,8 4,6 — 0 1,9 1 — 12,4 5,6 3,1 1,2 0,1 — — 0,9<br />

Distribución <strong>de</strong>l gasto sanitario público por tipo<br />

<strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia, 2000 (porc<strong>en</strong>taje gasto sanitario<br />

público)<br />

Gasto at<strong>en</strong>ción ambu<strong>la</strong>toria 24,3 26,8 41,9 23,6 28,6 19,8 — 11,8 — 26,5 47 — — — 15,6<br />

Gasto at<strong>en</strong>ción hospita<strong>la</strong>ria 38,8 50 35,8 61,3 48,8 51,3 — 58,2 — 53 31,3 — — — 54,3<br />

Gasto prev<strong>en</strong>ción y salud pública 4,5 0,8 — — 2,2 2,1 — 2,4 4,3 0,5 — — — 1 1<br />

Gasto público farmacéutico 11,6 — 11,5 5,2 10,4 17,2 20,4 11,1 10,6 13,6 10,2 24 12,8 10.9 21,7<br />

Protección y fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> porc<strong>en</strong>taje<br />

presupuesto público <strong>en</strong> I+D (2000) (3) 3,4 2,5 1,6 2 6,9 5,6 5,8 3,6 2,9 6,8 — 5,4 15,2 1,3 4,8<br />

Fu<strong>en</strong>tes:<br />

(1) OCDE. Health at a G<strong>la</strong>nce. OECD Indicators 2003.<br />

(2) The OECD Health Project. Private Health Insurance in OECD Countries, OECD 2004.<br />

(3) Eurostat Health statistics. Key data on health 2002.<br />

120 SANIDAD


Figura 2. Estructura <strong>de</strong>l gasto sanitario según c<strong>la</strong>sificación funcional <strong>en</strong> 2003<br />

Servicios hospita<strong>la</strong>rios y especializados<br />

Farmacia<br />

Servicios primarios <strong>de</strong> salud<br />

Gasto <strong>de</strong> capital<br />

Servicios colectivos <strong>de</strong> salud<br />

Tras<strong>la</strong>do, protesis y ap. terapéuticos<br />

Servicios <strong>de</strong> salud pública<br />

Transfer<strong>en</strong>cias a otros sectores<br />

3,65<br />

2,04<br />

1,47<br />

1,01<br />

0,60<br />

14,20<br />

23,36<br />

53,68<br />

0 10 20 30 40 50 60<br />

Fu<strong>en</strong>te: Grupo <strong>de</strong> Trabajo <strong>de</strong> Análisis <strong>de</strong>l Gasto Sanitario Público, dirigido por <strong>la</strong> Interv<strong>en</strong>ción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Administración <strong>de</strong>l Estado y creado por <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Presi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l 28 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2004.<br />

Figura 3. Evolución <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compon<strong>en</strong>tes funcionales <strong>de</strong>l gasto sanitario.<br />

Base 1999 = 100<br />

150<br />

140<br />

130<br />

120<br />

110<br />

100<br />

90<br />

80<br />

1999 2000 2001 2002 2003<br />

Servicios hospita<strong>la</strong>rios y especializados<br />

Servicios colectivos <strong>de</strong> salud<br />

Gasto <strong>de</strong> capital.<br />

Servicios <strong>de</strong> salud pública<br />

Servicios primarios <strong>de</strong> salud<br />

Farmacia<br />

Transfer<strong>en</strong>cias a otros sectores<br />

Tras<strong>la</strong>do, protesis y ap. terapéuticos<br />

Fu<strong>en</strong>te: Grupo <strong>de</strong> Trabajo <strong>de</strong> Análisis <strong>de</strong>l Gasto Sanitario Público, dirigido por <strong>la</strong> Interv<strong>en</strong>ción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Administración <strong>de</strong>l Estado y creado por <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Presi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l 28 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2004.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 121


Se constatan difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al<br />

gasto sanitario público por habitante. A<strong>de</strong>más, exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el porc<strong>en</strong>taje<br />

<strong>de</strong>l gasto total <strong>de</strong>stinado a At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> por Comunida<strong>de</strong>s Autónomas.<br />

Este porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1999 a 2003 se refleja <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 4. (Fu<strong>en</strong>te:<br />

Grupo <strong>de</strong> Trabajo <strong>de</strong> Gasto Sanitario, julio 2005):<br />

Figura 4. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l gasto <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> sobre el total <strong>de</strong>l gasto sanitario.<br />

Servicios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Porc<strong>en</strong>taje sobre el total <strong>de</strong>l gasto<br />

sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />

1999 2000 2001 2002 2003<br />

Andalucía 14,72 14,73 15,33 15,64 15,57<br />

Aragón 14,90 15,01 14,79 14,52 14,50<br />

Asturias (Principado <strong>de</strong>) 12,83 13,25 12,71 12,97 12,25<br />

Baleares (Is<strong>la</strong>s) 13,85 14,24 13,95 12,38 12,91<br />

Canarias 11,49 11,18 11,91 12,52 12,25<br />

Cantabria 10,95 11,37 10,94 10,58 11,45<br />

Castil<strong>la</strong> y León 18,86 17,02 16,62 16,03 15,61<br />

Castil<strong>la</strong>-La Mancha 17,53 16,63 16,37 12,19 13,57<br />

Cataluña 15,82 15,34 15,99 15,43 16,35<br />

Comunidad Val<strong>en</strong>ciana 13,86 13,34 13,16 12,88 13,04<br />

Extremadura 17,82 16,86 16,88 15,71 18,49<br />

Galicia 12,35 12,41 12,75 12,02 11,49<br />

Madrid (Comunidad <strong>de</strong>) 12,07 12,06 11,68 11,53 11,76<br />

Murcia (Región <strong>de</strong>) 13,22 12,86 12,44 13,27 12,92<br />

Navarra (Comunidad Foral <strong>de</strong>) 16,30 16,63 16,99 17,00 16,65<br />

País Vasco 15,08 14,99 14,90 14,67 14,54<br />

Rioja (La) 13,48 13,82 13,72 13,01 13,80<br />

Ceuta 17,54 17,77 18,50 17,94 18,44<br />

Melil<strong>la</strong> 27,09 27,06 27,46 26,59 28,05<br />

Gasto consolidado <strong>de</strong>l sector CC.AA. 14,52 14,24 14,35 13,97 14,20<br />

Fu<strong>en</strong>te: Grupo <strong>de</strong> Trabajo <strong>de</strong> Análisis <strong>de</strong>l Gasto Sanitario Público, dirigido por <strong>la</strong> Interv<strong>en</strong>ción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Administración <strong>de</strong>l Estado y creado por <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Presi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l 28 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2004.<br />

122 SANIDAD


El capítulo presupuestario dirigido a <strong>la</strong> prescripción farmacéutica, hasta<br />

ahora adscrito como gasto realizado prioritariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>,<br />

<strong>de</strong>bería vincu<strong>la</strong>rse al conjunto <strong>de</strong>l sistema sanitario, diseñándose estrategias<br />

<strong>para</strong> <strong>mejora</strong>r su efici<strong>en</strong>cia con un carácter integral.<br />

b) Personal<br />

La proporción <strong>de</strong> médicos, <strong>en</strong>fermeras, auxiliares y administrativos por<br />

1.000 habitantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> españo<strong>la</strong> es inferior a los respectivos<br />

promedios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea.<br />

En 2003, según estimaciones <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Información Sanitaria <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo, trabajan <strong>para</strong> el Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud<br />

83.726 médicos y 118.532 <strong>en</strong>fermeros. En re<strong>la</strong>ción a los médicos: 29.428<br />

trabajan <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y 54.298 <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción Especializada. La proporción<br />

<strong>de</strong> médicos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, respecto al total (35%), pese a<br />

haber <strong>mejora</strong>do <strong>en</strong> los últimos años, sigue si<strong>en</strong>do un 20% inferior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los<br />

países <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE.<br />

Los recursos <strong>de</strong> medicina <strong>de</strong> familia con datos a diciembre <strong>de</strong> 2004 son:<br />

Médicos EAP Médicos MT Total médicos Ratio tarjetas<br />

23.381 1.699 25.080 1.484<br />

Sistema <strong>de</strong> Información <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>l SNS (SIAP), 2004.<br />

MT: Mo<strong>de</strong>lo Tradicional.<br />

Los recursos <strong>de</strong> pediatría son:<br />

Ped. EAP Ped. MT Ped. <strong>de</strong> área Total pediatras Ratio tarjetas<br />

5.015 407 152 5.574 1.030<br />

Sistema <strong>de</strong> Información <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>l SNS (SIAP), 2004.<br />

MT: Mo<strong>de</strong>lo Tradicional.<br />

En re<strong>la</strong>ción al personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, trabajan <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

24.455 (un 20,6% <strong>de</strong>l total) que es un 43,7% inferior al <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 123


Los recursos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> son:<br />

Enfermería EAP Enfermería MT Total <strong>en</strong>fermería Ratio tarjetas<br />

24.036 1.009 25.045 1.710<br />

Sistema <strong>de</strong> Información <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>l SNS (SIAP), 2004.<br />

MT: Mo<strong>de</strong>lo Tradicional.<br />

Según un estudio (Minué S. et al), España t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> 1998 <strong>la</strong> tasa más alta <strong>de</strong><br />

médicos por 1.000 habitantes <strong>de</strong> Europa (a excepción <strong>de</strong> Italia) y una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

más bajas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería (solo superada por Italia, Grecia y Portugal). Sin<br />

embargo este exceso <strong>de</strong> facultativos es tributario <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> especialistas,<br />

ya que el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> médicos <strong>de</strong> familia era uno <strong>de</strong> los más bajos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Unión Europea.<br />

Los recursos humanos exist<strong>en</strong>tes están <strong>de</strong>sigualm<strong>en</strong>te repartidos <strong>en</strong>tre<br />

Comunida<strong>de</strong>s Autónomas, existi<strong>en</strong>do difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s regiones <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

proporción y distribución <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> (figura 5).<br />

Por otro <strong>la</strong>do, sería necesario profundizar <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> los criterios<br />

<strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> los recursos humanos que permitieran una mayor equidad<br />

<strong>en</strong>tre territorios. Hay dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

recursos <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> dada <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> los servicios prestados <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

este ámbito, aunque algunas Comunida<strong>de</strong>s Autónomas están estudiando<br />

diversas metodologías que permitirían establecer una aproximación a esa<br />

<strong>de</strong>finición.<br />

No existe información a<strong>de</strong>cuada sobre los ratios <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción adscrita<br />

a los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, al no existir <strong>la</strong> libre elección <strong>en</strong> este caso.<br />

Habría que valorar <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas y dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> establecer <strong>la</strong> libre elección<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería por parte <strong>de</strong> los ciudadanos.<br />

En <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes tab<strong>la</strong>s (figuras 5 y 6) se expon<strong>en</strong> los datos re<strong>la</strong>cionados<br />

con el número <strong>de</strong> profesionales que trabajan <strong>en</strong> los dos ámbitos asist<strong>en</strong>ciales<br />

<strong>de</strong>sglosados por Comunida<strong>de</strong>s Autónomas, refer<strong>en</strong>tes a los años 2001<br />

y 2002. Si bi<strong>en</strong> pudieron cambiar re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo que respecta al número<br />

<strong>en</strong> estos últimos años, <strong>la</strong> proporción <strong>en</strong>tre los profesionales <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> y Especializada, ap<strong>en</strong>as ha variado.<br />

124 SANIDAD


Figura 5. Estructura At<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sanidad <strong>en</strong> España. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo,<br />

2002.<br />

Médicos y <strong>en</strong>fermeros que trabajan <strong>en</strong> C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Salud<br />

Médicos* por Enfermeros por<br />

100.000 habitantes 100.000 habitantes<br />

Andalucía 67,8 52,3<br />

Aragón 93,1 74,9<br />

Asturias 69,0 59,2<br />

Baleares 65,1 52,8<br />

Canarias 65,9 55,6<br />

Cantabria 76,7 64,3<br />

Castil<strong>la</strong> y León 109,0 82,1<br />

Castil<strong>la</strong>-La Mancha 76,2 66,8<br />

Cataluña 64,1 60,2<br />

Comunidad Val<strong>en</strong>ciana 66,7 62,0<br />

Extremadura 79,1 73,3<br />

Galicia 72,7 54,7<br />

Madrid 66,2 54,6<br />

Murcia 59,2 49,1<br />

Navarra 71,9 71,8<br />

País Vasco 63,0 58,1<br />

La Rioja 84,8 77,7<br />

Ceuta 43,5 38,2<br />

Melil<strong>la</strong> 53,3 40<br />

Total 70 60<br />

* Médicos = médicos <strong>de</strong> familia + pediatras.<br />

Distribución por tipo <strong>de</strong> especialidad (%)<br />

Medicina <strong>de</strong> familia 82,1<br />

Pediatría 17,9<br />

Total 100<br />

Fu<strong>en</strong>te: Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo. Instituto <strong>de</strong> Información Sanitaria, 2002. E<strong>la</strong>borado con información<br />

proporcionada por los responsables <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas.<br />

Disponible <strong>en</strong>: http://www.msc.es/estadEstudios/estadisticas/inforRecopi<strong>la</strong>ciones/at<strong>la</strong>s/at<strong>la</strong>sDatos.htm<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 125


Figura 6. At<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sanidad <strong>en</strong> España. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo, 2002.<br />

Médicos y <strong>en</strong>fermeros que trabajan <strong>en</strong> hospitales<br />

Médicos por Enfermeros por<br />

100.000 habitantes 100.000 habitantes<br />

Andalucía 67,8 52,3<br />

Andalucía 158,1 264,5<br />

Aragón 229,0 346,1<br />

Asturias 183,0 285,2<br />

Baleares 262,6 309,3<br />

Canarias 178,5 266,9<br />

Cantabria 178,1 304,3<br />

Castil<strong>la</strong> y León 184,2 273,9<br />

Castil<strong>la</strong>-La Mancha 151,9 227,0<br />

Cataluña 202,2 277,4<br />

Comunidad Val<strong>en</strong>ciana 185,0 270,6<br />

Extremadura 150,1 245,0<br />

Galicia 181,7 263,8<br />

Madrid 223,1 311,4<br />

Murcia 186,6 269,7<br />

Navarra 213,2 449,8<br />

País Vasco 194,1 256,5<br />

La Rioja 136,7 259,7<br />

Ceuta y Melil<strong>la</strong> 148,6 315,7<br />

Total 187,9 222<br />

Distribución según <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l hospital<br />

(<strong>en</strong> porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Hospitales Públicos 65,2 84<br />

Hospitales Privados 34,8 16<br />

Total 100 100<br />

Fu<strong>en</strong>te: Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo. Instituto <strong>de</strong> Información Sanitaria. Estadística <strong>de</strong> Establecimi<strong>en</strong>tos<br />

Sanitarios con Régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> Internado, año 2000.<br />

Disponible <strong>en</strong>: http://www.msc.es/estadEstudios/estadisticas/inforRecopi<strong>la</strong>ciones/at<strong>la</strong>s/at<strong>la</strong>sDatos.htm<br />

126 SANIDAD


c) Insta<strong>la</strong>ciones y equipami<strong>en</strong>to<br />

Después <strong>de</strong> una primera fase expansiva, <strong>la</strong>s inversiones <strong>en</strong> construcciones<br />

<strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros o reforma <strong>de</strong> los preexist<strong>en</strong>tes, pasaron <strong>de</strong>l 4,5% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong>l<br />

gasto sanitario <strong>en</strong> 1991, al 2,7% <strong>en</strong> 1996. Actualm<strong>en</strong>te con el traspaso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

compet<strong>en</strong>cias sanitarias a <strong>la</strong>s autonomías, <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia es al alza, aunque insufici<strong>en</strong>te<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s reales exist<strong>en</strong>tes.<br />

En diciembre <strong>de</strong> 2004, el Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud contaba ya con<br />

2.756 c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud, disponi<strong>en</strong>do, a<strong>de</strong>más, 10.145 consultorios locales a<br />

los cuales se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zan los profesionales <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> zona con<br />

el fin <strong>de</strong> acercar los servicios básicos a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> núcleos<br />

dispersos.<br />

Áreas <strong>de</strong> salud Zonas básicas C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud Consultorios locales<br />

155 2.632 2.756 10.145<br />

Sistema <strong>de</strong> Información <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>l SNS (SIAP), 2004.<br />

La II Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Presi<strong>de</strong>ntes, que reunió a los Presi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s<br />

Autónomas con el Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong> España, <strong>en</strong> septiembre<br />

<strong>de</strong> 2005, ya constató <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar los presupuestos <strong>de</strong>dicados<br />

a At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> al incluir <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s medidas aprobadas <strong>de</strong><br />

racionalización <strong>de</strong>l gasto sanitario el «aum<strong>en</strong>tar los recursos y <strong>la</strong> capacidad<br />

<strong>de</strong> resolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>».<br />

Por ello, un objetivo prioritario <strong>para</strong> promover <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> avance<br />

<strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> es conseguir una ori<strong>en</strong>tación presupuestaria acor<strong>de</strong><br />

con <strong>la</strong> importancia que implica su posición estratégica <strong>en</strong> el sistema sanitario<br />

español.<br />

Si se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> garantizar <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> una a<strong>de</strong>cuada oferta sanitaria<br />

pública, los criterios <strong>de</strong> financiación se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ori<strong>en</strong>tar hacia aquel<strong>la</strong>s<br />

interv<strong>en</strong>ciones sobre necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud que estén fundam<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

evi<strong>de</strong>ncia y <strong>de</strong>muestr<strong>en</strong> una mayor efici<strong>en</strong>cia tras su evaluación sistemática.<br />

La información que nos facilitan, hoy, <strong>la</strong>s nuevas tecnologías, es una bu<strong>en</strong>a<br />

oportunidad <strong>para</strong> alcanzar este fin.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 127


II.1.4. Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> provisión <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong><br />

El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> provisión <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> España es mayoritariam<strong>en</strong>te<br />

el <strong>de</strong> equipo. Hay variaciones <strong>en</strong> el número y perfil profesional<br />

<strong>de</strong> sus compon<strong>en</strong>tes, que <strong>en</strong> algunas Comunida<strong>de</strong>s Autónomas incluy<strong>en</strong>,<br />

(a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> médicos <strong>de</strong> familia, pediatras, <strong>en</strong>fermeros y administrativos),<br />

odontólogos, trabajadores sociales y matronas. El mo<strong>de</strong>lo vig<strong>en</strong>te multidisciplinar<br />

es valorado como una vía <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción, si<br />

bi<strong>en</strong> se percib<strong>en</strong> rigi<strong>de</strong>ces que a m<strong>en</strong>udo dificultan su mejor adaptación a<br />

<strong>en</strong>tornos específicos.<br />

La mayoría <strong>de</strong> los equipos se gestionan a través <strong>de</strong> un proveedor único<br />

y público, aunque <strong>en</strong> algunas Comunida<strong>de</strong>s Autónomas coexiste este mo<strong>de</strong>lo<br />

con el <strong>de</strong> gestión a través <strong>de</strong> distintas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s privadas con o sin ánimo<br />

<strong>de</strong> lucro.<br />

Cuando <strong>la</strong> gestión se realiza a través <strong>de</strong> un único proveedor, son aspectos<br />

relevantes a consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> mayor posibilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r objetivos<br />

comunes y <strong>la</strong> mayor factibilidad <strong>para</strong> instaurar sistemas <strong>de</strong> información<br />

a<strong>de</strong>cuados, así como <strong>para</strong> evaluar <strong>de</strong> forma homogénea <strong>la</strong> calidad<br />

asist<strong>en</strong>cial.<br />

En el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> gestión diversificada, se sugier<strong>en</strong> v<strong>en</strong>tajas <strong>en</strong> aspectos<br />

organizativos y <strong>en</strong> líneas <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivación que podrían implicar una mayor<br />

efici<strong>en</strong>cia. Sin embargo, existiría un mayor riesgo <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l sistema,<br />

información atomizada, y un posible impacto <strong>de</strong> objetivos aj<strong>en</strong>os a los<br />

propios <strong>de</strong>l sistema sanitario. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> multiplicidad <strong>de</strong> empresas proveedoras<br />

pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar un aum<strong>en</strong>to importante <strong>en</strong> los costes <strong>de</strong> transacción.<br />

Las evaluaciones <strong>de</strong> estos mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> gestión han puesto <strong>de</strong> manifiesto<br />

<strong>la</strong> variabilidad <strong>en</strong>tre proveedores <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a: <strong>la</strong> petición <strong>de</strong> pruebas<br />

complem<strong>en</strong>tarias, número <strong>de</strong> <strong>de</strong>rivaciones, los criterios <strong>de</strong> prescripción y <strong>la</strong><br />

cobertura <strong>de</strong> servicios. Sin embargo, dichas variaciones parec<strong>en</strong> re<strong>la</strong>cionarse<br />

más con el nivel socioeconómico <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno, con el patrón <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> los<br />

servicios sanitarios y con el estado <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> cada colectivo, que con <strong>la</strong><br />

mayor o m<strong>en</strong>or efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> alguno <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los.<br />

La actual provisión <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> pue<strong>de</strong> permitir<br />

adoptar mo<strong>de</strong>los flexibles <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> los equipos, según <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

prioritarias <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno.<br />

Las experi<strong>en</strong>cias alternativas <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>berían t<strong>en</strong>er un <strong>en</strong>foque limitado,<br />

<strong>en</strong> tanto no <strong>de</strong>muestr<strong>en</strong> su mayor efici<strong>en</strong>cia. A<strong>de</strong>más, se <strong>de</strong>be asegurar<br />

el <strong>en</strong>foque a los fines <strong>de</strong>l sistema, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo que se refiere a<br />

<strong>la</strong> accesibilidad y a <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> servicios, a través <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos objetivos<br />

<strong>de</strong> control.<br />

128 SANIDAD


Un elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> interés pue<strong>de</strong> ser <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros sanitarios<br />

por instituciones que garantic<strong>en</strong> <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia e imparcialidad respecto<br />

a financiadores, gestores y proveedores sanitarios, y que permitan<br />

r<strong>en</strong>dir cu<strong>en</strong>tas a <strong>la</strong> sociedad con transpar<strong>en</strong>cia.<br />

II.1.5. Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas<br />

<strong>de</strong> salud<br />

El área <strong>de</strong> salud o distrito sanitario se configura como el ámbito más a<strong>de</strong>cuado<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación, seguimi<strong>en</strong>to y evaluación <strong>de</strong> los objetivos <strong>en</strong> salud,<br />

así como <strong>para</strong> <strong>la</strong> participación efectiva <strong>de</strong> profesionales y ciudadanos.<br />

Ya <strong>en</strong> el artículo 69 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad se explicita que se ha <strong>de</strong><br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>r hacia <strong>la</strong> autonomía y control <strong>de</strong>mocrático <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión, promovi<strong>en</strong>do<br />

una dirección participativa por objetivos.<br />

La gestión <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>be estar c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> facilitación y<br />

apoyo a <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> los procesos asist<strong>en</strong>ciales que se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas<br />

unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> provisión.<br />

En <strong>la</strong>s áreas es factible abordar estrategias <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia pob<strong>la</strong>cional<br />

dirigidas a establecer priorida<strong>de</strong>s y promover <strong>la</strong> equidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> provisión se ori<strong>en</strong>tan a <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia<br />

productiva.<br />

La interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los profesionales y ciudadanos <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión sanitaria<br />

pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>splegarse a través <strong>de</strong> los órganos <strong>de</strong> gobierno participativos <strong>de</strong><br />

área, <strong>en</strong> los que <strong>de</strong>berían estar pres<strong>en</strong>tes <strong>la</strong> institución sanitaria, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> gobierno local, <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> ciudadanos y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s repres<strong>en</strong>tativas<br />

<strong>de</strong> profesionales y trabajadores sanitarios. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> sus funciones<br />

se <strong>en</strong>contrarían el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias prioritarias <strong>de</strong> salud,<br />

<strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación presupuestaria y el seguimi<strong>en</strong>to y evaluación <strong>de</strong> los contratos<br />

<strong>de</strong> gestión acordados con los órganos gestores <strong>de</strong>l área.<br />

Los organismos <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas serían responsables <strong>de</strong>: <strong>la</strong> prestación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cartera <strong>de</strong> servicios con garantía <strong>de</strong> calidad, <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong><br />

los recursos, <strong>la</strong> continuidad asist<strong>en</strong>cial, el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los sistemas<br />

necesarios <strong>de</strong> información y <strong>la</strong> gestión presupuestaria acor<strong>de</strong> con los criterios<br />

acordados con el <strong>en</strong>te financiador, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una visión <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia<br />

y responsabilidad como sistema sanitario público.<br />

La estructuración <strong>de</strong> los órganos directivos se ori<strong>en</strong>ta mayoritariam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s autónomas hacia el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> ger<strong>en</strong>cia única,<br />

por su posible efecto <strong>en</strong> una mayor efici<strong>en</strong>cia y <strong>en</strong> <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

(figura 7). Existe, sin embargo, el riesgo <strong>de</strong> un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el hospitaloc<strong>en</strong>trismo<br />

actual, con una pérdida <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>-<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 129


Figura 7. Situación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ger<strong>en</strong>cias únicas por Comunida<strong>de</strong>s Autónomas<br />

Pruebas<br />

Número <strong>de</strong> Número <strong>de</strong> Movilidad Sistema <strong>de</strong> comple-<br />

Hay modalida<strong>de</strong>s áreas con Directivos Presupuesto profesionales información m<strong>en</strong>tarias Guías <strong>de</strong><br />

ger<strong>en</strong>cias ger<strong>en</strong>cias ger<strong>en</strong>cia Integración At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>en</strong>tre sanitaria solicitadas actuación<br />

Comunidad Autónoma únicas únicas única servicios* <strong>Primaria</strong> <strong>Primaria</strong> ámbitos compartido médicos AP compartidas<br />

Andalucía Sí 1 3 Sí Sí Sí Sí Sí Limitación Sí<br />

Aragón Sí 1 Todas No Sí Sí No No Sin limitación No<br />

Asturias Sí 1 2 No Sí Sí No No Sin limitación Sí a<br />

Canarias Sí 1 5 No Sí a No No a No Limitación Sí<br />

Cantabria No<br />

Castil<strong>la</strong> y León No<br />

Castil<strong>la</strong>-La Mancha Sí 1 1 No Sí No No No Limitación No<br />

Cataluña Sí 1 2 b Sí Sí Sí No No Sin limitación Sí<br />

Var. 20 c Sí a Sí a No a No a Limitación a<br />

Extremadura Sí 1 Todas No Sí Sí No a No Limitación No<br />

Galicia Sí 1 1 No No Sí No No Limitación No<br />

Illes Baleares Sí 1 2 Sí No No No No Limitación No<br />

La Rioja Sí 1 Todas Sí No No No No Limitación No<br />

Madrid Sí**<br />

Murcia No<br />

Navarra Sí 1 2 No Sí Sí No Sí Sin limitación No<br />

País Vasco No<br />

Val<strong>en</strong>cia Sí 2 Todas No Sí No No Sí Limitación a Sí<br />

1 No<br />

** Proyecto <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

** P<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r normativam<strong>en</strong>te<br />

a Algunas.<br />

b Ámbito <strong>de</strong>l Institut Catalá <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salut.<br />

c Ámbito no ICS.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Ger<strong>en</strong>cia única: una ilusión sin evi<strong>de</strong>ncia. At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2006; 37(4):231-234.<br />

130 SANIDAD


ción <strong>Primaria</strong>, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> aquellos casos <strong>en</strong> los que se han unificado<br />

ambos presupuestos. Hasta ahora no se ha <strong>de</strong>mostrado una c<strong>la</strong>ra v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong><br />

este mo<strong>de</strong>lo fr<strong>en</strong>te al mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estructuras difer<strong>en</strong>ciadas <strong>de</strong> gestión<br />

<strong>en</strong> ambos niveles, aunque se percibe mejor adaptación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ger<strong>en</strong>cia<br />

única al ámbito <strong>de</strong> áreas <strong>de</strong> Salud reducidas.<br />

Los órganos <strong>de</strong> dirección vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

provisión (responsables <strong>de</strong> equipos) ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un carácter variable <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas<br />

Comunida<strong>de</strong>s Autónomas, re<strong>la</strong>cionado con sus compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> los<br />

niveles <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, aunque hasta ahora su capacidad real <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones es limitada.<br />

En algunas Comunida<strong>de</strong>s Autónomas se ha incluido <strong>la</strong> red <strong>de</strong> salud<br />

pública <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l ámbito <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Áreas <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>,<br />

lo cual pue<strong>de</strong> favorecer una at<strong>en</strong>ción sanitaria más integral.<br />

II.1.6. Desc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> organización sanitaria<br />

La <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> provisión<br />

persigue <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> los recursos, acercándo<strong>la</strong> a su ámbito <strong>de</strong> actuación,<br />

<strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er mejores resultados. El profesional sanitario es el principal<br />

<strong>de</strong>cisor sobre <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> recursos y, por lo tanto, el principal gestor<br />

<strong>de</strong> hecho. Se trata <strong>de</strong> poner a disposición <strong>de</strong> los profesionales, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> provisión, un espacio <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión que les permita, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los<br />

objetivos y pautas g<strong>en</strong>erales marcados por <strong>la</strong> organización, s<strong>en</strong>tirse parte <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> misma, alineando los objetivos <strong>de</strong> gestores y profesionales. El objetivo es<br />

asumir <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios, promover <strong>la</strong> organización más<br />

efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l equipo y lograr una mejor coordinación con los recursos sanitarios<br />

y sociales <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno.<br />

En <strong>la</strong> actualidad, coexist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes estrategias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s<br />

Autónomas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los niveles <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización. Así, <strong>en</strong> <strong>la</strong> gran<br />

mayoría <strong>de</strong> los equipos, solo se gestionan asuntos <strong>de</strong> organización <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro<br />

y algunos aspectos <strong>de</strong>l capítulo I y II <strong>de</strong>l presupuesto, aunque con escasas<br />

repercusiones <strong>en</strong> los inc<strong>en</strong>tivos económicos, por el bajo nivel <strong>de</strong> riesgo<br />

asumido. A<strong>de</strong>más, estos inc<strong>en</strong>tivos no están re<strong>la</strong>cionados con evaluaciones<br />

individuales, aunque esto ya sería posible con los sistemas <strong>de</strong> información<br />

actuales. Por otro <strong>la</strong>do, los profesionales, <strong>en</strong> ocasiones, percib<strong>en</strong> los objetivos<br />

evaluables muy <strong>en</strong>focados a <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> resultados económicos. Finalm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> los capítulos I y II, dadas <strong>la</strong>s<br />

dificulta<strong>de</strong>s que ti<strong>en</strong>e y <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>te restricción presupuestaria, es vivida<br />

más como un carga añadida que como un elem<strong>en</strong>to motivador.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 131


Algunas Comunida<strong>de</strong>s Autónomas promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> los<br />

equipos <strong>para</strong> asumir voluntariam<strong>en</strong>te pactos <strong>de</strong> gestión más complejos y <strong>en</strong><br />

periodos plurianuales. En estos casos se individualizan los objetivos, se evalúa<br />

a través <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> información y hay un mayor compromiso <strong>de</strong><br />

profesionales y gestores. Existe <strong>la</strong> percepción por parte <strong>de</strong> algunos profesionales<br />

<strong>de</strong> que este mo<strong>de</strong>lo pudiera ejercer una presión tal que influyese <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción prestada.<br />

El nivel más elevado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización económica es el alcanzado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s Entida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Base Asociativa, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que los profesionales asum<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> gestión con vincu<strong>la</strong>ción directa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s retribuciones. Ya se han m<strong>en</strong>cionado<br />

algunos riesgos referidos a esta estrategia, así como sus limitaciones <strong>para</strong><br />

ser una experi<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eralizable por el mom<strong>en</strong>to.<br />

El nivel <strong>de</strong> autonomía organizativa ha <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>rse a <strong>la</strong> capacidad<br />

real <strong>de</strong> responsabilización <strong>de</strong>l equipo implicado. La toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones pue<strong>de</strong><br />

referirse a aspectos tales como:<br />

• La gestión y p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> recursos humanos <strong>de</strong>l equipo (composición,<br />

participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> personal).<br />

• La organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción, <strong>la</strong> distribución horaria, <strong>la</strong> organización<br />

<strong>de</strong> permisos y vacaciones y <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das.<br />

• La gestión <strong>de</strong> interconsultas y pruebas diagnósticas.<br />

• La re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apoyo.<br />

• La organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación continuada.<br />

• La gestión <strong>de</strong> los capítulos presupuestarios I, II y IV.<br />

• Las re<strong>la</strong>ciones con <strong>la</strong> comunidad y otras instituciones locales o pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes<br />

a otros ámbitos.<br />

Sin embargo, pue<strong>de</strong> ser conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> compras y suministros<br />

<strong>en</strong> el marco más efici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> aplicar economía <strong>de</strong> esca<strong>la</strong>.<br />

Algunos requisitos que <strong>de</strong>berían cumplirse <strong>para</strong> avanzar <strong>en</strong> mo<strong>de</strong>los<br />

más <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizados <strong>de</strong> gestión serían: <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> información<br />

válido y una mayor <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s y funciones <strong>de</strong><br />

los gestores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Áreas <strong>de</strong> Salud y <strong>de</strong> los directivos <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud.<br />

Los directivos <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud (directores, coordinadores, jefes<br />

<strong>de</strong> unidad, etc.) son responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión organizativa y <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión<br />

clínica <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro, compartida o no con <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor asist<strong>en</strong>cial. Deb<strong>en</strong> disponer<br />

<strong>de</strong> formación a<strong>de</strong>cuada <strong>para</strong> el cargo específico que ocupan y ser seleccionados<br />

por procedimi<strong>en</strong>tos a<strong>de</strong>cuados. Su papel es c<strong>la</strong>ve <strong>para</strong> asegurar <strong>la</strong><br />

oferta <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción por parte <strong>de</strong>l equipo hacia su pob<strong>la</strong>ción, mediante interv<strong>en</strong>ciones<br />

fundam<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia, asegurando <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia interna<br />

a través <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> información, pot<strong>en</strong>ciando <strong>la</strong> responsabilidad<br />

<strong>de</strong> los profesionales y con el compromiso <strong>de</strong> dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> los<br />

resultados ante los organismos financiadores y <strong>la</strong> comunidad.<br />

132 SANIDAD


A<strong>de</strong>más, tal y como se ha dicho antes, dado que el profesional sanitario<br />

es el principal gestor <strong>de</strong> hecho, es necesaria una responsabilidad individual<br />

y evaluable <strong>de</strong> los profesionales <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> su práctica<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong>l sistema.<br />

II.1.7. Función directiva <strong>en</strong> el sistema sanitario<br />

La gestión eficaz <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones sanitarias, también <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>,<br />

exige el <strong>de</strong>sarrollo a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> los distintos compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> función<br />

directiva.<br />

La función directiva se inserta <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> mesogestión, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

que se ubican <strong>la</strong>s estructuras directivas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> salud, comarcas o<br />

distritos sanitarios, así como <strong>la</strong>s direcciones <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud (zonas<br />

básicas con uno o más equipos). Ambos niveles compart<strong>en</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong> facilitar<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> gestión clínica adoptadas por los profesionales <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong>l sistema, así como garantizar <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios<br />

hacia los ciudadanos, y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> información que permitan<br />

basar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to disponible.<br />

El apoyo institucional dirigido a <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> función directiva<br />

es heterogéneo. En España, los equipos directivos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas o distritos<br />

sanitarios sufr<strong>en</strong> un notable impacto <strong>de</strong> los cambios políticos que provocan<br />

remo<strong>de</strong><strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> esos órganos directivos.<br />

Sólo <strong>en</strong> algunas Comunida<strong>de</strong>s Autónomas se p<strong>la</strong>nifica el acceso <strong>de</strong> los<br />

gestores a una formación reg<strong>la</strong>da y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l perfil <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias<br />

requerido <strong>para</strong> ocupar <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gestión, si<strong>en</strong>do<br />

escasas <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> evaluación <strong>en</strong> este apartado.<br />

Los directores/coordinadores <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud adquier<strong>en</strong> funciones<br />

directivas muy variadas. Des<strong>de</strong> aquellos que realizan fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> coordinación básica organizativa, hasta aquellos<br />

que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n también funciones directivas/ejecutivas y p<strong>la</strong>nificadoras <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno <strong>de</strong>finido <strong>en</strong> el que trabajan. A<strong>de</strong>más,<br />

también exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s características retributivas y <strong>de</strong>dicación<br />

asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> los directores/coordinadores <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud.<br />

Es preciso <strong>mejora</strong>r <strong>en</strong> el apoyo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los niveles superiores <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />

sanitaria y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l perfil compet<strong>en</strong>cial y <strong>de</strong> responsabilidad<br />

<strong>de</strong>l gestor sanitario <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralización <strong>de</strong> procesos<br />

<strong>de</strong> selección <strong>en</strong> los que sea necesario acreditar esos niveles <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias y<br />

habilida<strong>de</strong>s técnicas e interpersonales <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s tareas a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r.<br />

A<strong>de</strong>más, es necesario que cada nivel <strong>de</strong> gestión t<strong>en</strong>ga unos objetivos<br />

<strong>de</strong>finidos <strong>en</strong> los que el directivo sea responsable <strong>de</strong>l cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> indi-<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 133


cadores que permitan evaluar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> su función directiva <strong>en</strong> aspectos<br />

como: resultados obt<strong>en</strong>idos, accesibilidad, capacidad <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong> los<br />

problemas, apoyo técnico, etc.<br />

Otros aspectos a promover son el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera profesional<br />

<strong>de</strong> gestión, el apoyo formativo estable <strong>para</strong> todos los niveles directivos y <strong>la</strong><br />

remuneración a<strong>de</strong>cuada que permita <strong>la</strong> <strong>de</strong>dicación exclusiva.<br />

II.1.8. Continuidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria<br />

La falta <strong>de</strong> continuidad <strong>en</strong>tre At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y At<strong>en</strong>ción Especializada,<br />

sin criterios clínicos y organizativos comunes, es uno <strong>de</strong> los principales problemas<br />

<strong>de</strong> nuestro sistema sanitario. Esto origina perjuicios al ciudadano<br />

que ti<strong>en</strong>e una imag<strong>en</strong> fraccionada <strong>de</strong>l sistema y es causa <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong><br />

efici<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> accesibilidad.<br />

Para tratar <strong>de</strong> solucionarlo existe una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s<br />

Autónomas <strong>para</strong> promover una at<strong>en</strong>ción integrada a través <strong>de</strong><br />

estrategias <strong>de</strong> gestión clínica, que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones a garantizar <strong>en</strong><br />

cada nivel. El mo<strong>de</strong>lo predominante es el <strong>de</strong> gestión clínica <strong>de</strong> procesos, con<br />

<strong>de</strong>nominaciones diversas (dirección clínica, procesos c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción interdisciplinar,<br />

procesos integrales, etc.).<br />

La visión integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción permite situar a <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

como eje <strong>de</strong>l proceso, y ori<strong>en</strong>tar éste hacia <strong>la</strong>s expectativas y necesida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te. El diseño <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción requiere una selección<br />

<strong>de</strong> los problemas preval<strong>en</strong>tes, con alto impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>en</strong> el gasto sanitario,<br />

que justifique el esfuerzo inversor <strong>para</strong> este tipo <strong>de</strong> iniciativas. En<br />

este diseño intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> tanto At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> como At<strong>en</strong>ción Especializada<br />

y los recursos sociales <strong>de</strong> apoyo, consi<strong>de</strong>rando, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s expectativas<br />

<strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes. En <strong>la</strong> gestión clínica <strong>de</strong> procesos, se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> los protocolos<br />

<strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción tanto clínica como administrativa, así como los<br />

procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong>l proceso y <strong>de</strong> los resultados finales y/o<br />

intermedios. Son elem<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ves <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pruebas complem<strong>en</strong>tarias<br />

y los circuitos <strong>de</strong> <strong>de</strong>rivación mutua <strong>en</strong>tre At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y<br />

At<strong>en</strong>ción Especializada.<br />

El <strong>de</strong>sarrollo efectivo <strong>de</strong> estas estrategias se re<strong>la</strong>ciona prioritariam<strong>en</strong>te<br />

con el apoyo político e institucional, <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong> los profesionales<br />

y <strong>de</strong> los ciudadanos y con <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>tes sistemas <strong>de</strong> información.<br />

Estas estrategias son más operativas <strong>en</strong> procesos <strong>de</strong> baja<br />

complejidad.<br />

Son limitaciones relevantes: <strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización asist<strong>en</strong>cial,<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los niveles asist<strong>en</strong>ciales, <strong>la</strong> excesiva variabilidad<br />

134 SANIDAD


<strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica clínica, <strong>la</strong> baja cultura <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia por parte<br />

<strong>de</strong> los profesionales y su escasa s<strong>en</strong>sibilidad hacia <strong>la</strong>s expectativas <strong>de</strong> los<br />

ciudadanos.<br />

Hasta el mom<strong>en</strong>to, no se evi<strong>de</strong>ncian difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> cuanto a <strong>mejora</strong>s<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción, <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo organizativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

ger<strong>en</strong>cias.<br />

II.1.9. Motivación, implicación y satisfacción<br />

<strong>de</strong> los profesionales<br />

Los estudios realizados <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tornos coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> mostrar un<br />

nivel medio/bajo <strong>en</strong> <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> los profesionales, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s<br />

cargas asist<strong>en</strong>ciales y a <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te soporte directivo (Cortés<br />

et al).<br />

Las estrategias <strong>de</strong> motivación e inc<strong>en</strong>tivación están focalizadas, actualm<strong>en</strong>te,<br />

hacia <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia, y se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> objetivos tales como<br />

<strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios, calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción, uso racional <strong>de</strong>l medicam<strong>en</strong>to,<br />

etc. Los sistemas <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas muestran<br />

variaciones <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> evaluación, y a <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong> los profesionales <strong>en</strong> su diseño.<br />

Algunos estudios alertan sobre el posible impacto negativo <strong>de</strong> los sistemas<br />

<strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivación, porque al requerir un mayor control sobre <strong>la</strong> actuación<br />

profesional, produc<strong>en</strong> una percepción <strong>de</strong> mayor presión <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> los<br />

profesionales, y esto repercute <strong>en</strong> <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes.<br />

Los sistemas <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivación dirigidos a conseguir objetivos a corto<br />

p<strong>la</strong>zo, sin una p<strong>la</strong>nificación a medio y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo que permita percibir al<br />

profesional <strong>la</strong>s <strong>mejora</strong>s que se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> introducir <strong>en</strong> el Sistema, se valoran<br />

como efectivos a corto p<strong>la</strong>zo, y sólo durante el tiempo que dura <strong>la</strong> inc<strong>en</strong>tivación,<br />

pero no consigu<strong>en</strong>, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong> los profesionales con<br />

los objetivos y estrategias <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización. Se consi<strong>de</strong>ra relevante<br />

<strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los inc<strong>en</strong>tivos a los objetivos establecidos <strong>en</strong> los pactos<br />

<strong>de</strong> gestión, dotando a <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> autonomía sufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

estrategias <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivación y motivación.<br />

La carrera profesional se configura como un posible elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> motivación<br />

<strong>para</strong> los profesionales, aunque se <strong>de</strong>tecta una preocupante heterog<strong>en</strong>eidad<br />

<strong>en</strong> su configuración <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas Comunida<strong>de</strong>s Autónomas, que<br />

pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>svirtuar su propósito, y conducir a una inequidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones<br />

<strong>la</strong>borales y profesionales <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong>l Estado. Se remite al capítulo<br />

4 <strong>para</strong> una mayor información sobre <strong>la</strong> evaluación profesional.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 135


II.1.10. Sistemas <strong>de</strong> información como elem<strong>en</strong>to<br />

estratégico<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> información es c<strong>la</strong>ve <strong>para</strong> <strong>la</strong> gestión sanitaria<br />

basada <strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to, <strong>para</strong> <strong>la</strong> acción coordinada y <strong>para</strong> <strong>la</strong> evaluación<br />

<strong>de</strong> resultados. Es necesario ori<strong>en</strong>tar los sistemas <strong>de</strong> información hacia<br />

fórmu<strong>la</strong>s que permitan valorar el impacto <strong>de</strong> los servicios sanitarios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>mejora</strong> <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, y que asegur<strong>en</strong> <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong>tre niveles.<br />

La reforma <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> ha pot<strong>en</strong>ciado el uso rutinario <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia clínica, convirtiéndo<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>para</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción así como <strong>para</strong> asegurar <strong>la</strong> continuidad y <strong>la</strong> longitudinalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

misma. En 2006, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud españoles dispon<strong>en</strong>, a<strong>de</strong>más,<br />

<strong>de</strong> historias clínicas informatizadas. La historia clínica informatizada,<br />

junto con <strong>la</strong> tarjeta sanitaria individual, se configura como el eje <strong>de</strong>l sistema<br />

<strong>de</strong> información y <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te principal <strong>de</strong>l mismo.<br />

Los avances <strong>en</strong> este campo han sido importantes <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s<br />

Autónomas, aunque con difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al grado <strong>de</strong> imp<strong>la</strong>ntación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> historia clínica electrónica, <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> cuadro <strong>de</strong> mando<br />

integral, <strong>de</strong> información compartida <strong>en</strong>tre niveles, etc.<br />

Los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> historia adoptados son distintos, aunque existe una<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia g<strong>en</strong>eral al uso <strong>de</strong> historias clínicas ori<strong>en</strong>tadas por problemas, que<br />

es el mo<strong>de</strong>lo que mejor se adapta a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> información <strong>en</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y se utilizan diversas c<strong>la</strong>sificaciones, aunque es muy utilizada<br />

<strong>la</strong> CIAP (c<strong>la</strong>sificación internacional <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>) unida al<br />

concepto <strong>de</strong> «episodio <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción». También se está ext<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>la</strong> utilización<br />

<strong>de</strong> otras c<strong>la</strong>sificaciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería (NANDA, NOC, NIC). No obstante,<br />

hay problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> compatibilidad <strong>de</strong> los sistemas <strong>en</strong>tre los dos niveles<br />

asist<strong>en</strong>ciales y <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> sistemas que permitan compartir <strong>la</strong><br />

información <strong>en</strong>tre profesionales, asegurando a <strong>la</strong> vez <strong>la</strong> confi<strong>de</strong>ncialidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> información clínica.<br />

La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s están <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo sus sistemas<br />

<strong>de</strong> información, <strong>en</strong> algunos casos compartidos <strong>en</strong>tre ambos niveles. En<br />

algunas zonas se ha avanzado hacia un cuadro <strong>de</strong> mando integral a nivel<br />

<strong>de</strong> Comunidad Autónoma, distrito/área <strong>de</strong> salud, y equipos, que permite<br />

un seguimi<strong>en</strong>to continuo <strong>de</strong> indicadores vincu<strong>la</strong>dos a objetivos establecidos.<br />

Los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> provisión <strong>de</strong> servicios pue<strong>de</strong>n influir <strong>en</strong> <strong>la</strong> configuración<br />

<strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> información, y <strong>en</strong> su capacidad <strong>para</strong> asegurar el alineami<strong>en</strong>to<br />

con los objetivos <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> Salud.<br />

136 SANIDAD


Sistema <strong>de</strong> Información <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong><br />

Salud. El Consejo Interterritorial <strong>de</strong>l SNS, <strong>en</strong> el año 2003, acordó <strong>la</strong> creación<br />

y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un «Sistema <strong>de</strong> Información <strong>de</strong>l SNS».<br />

En el año 2004 el Consejo Interterritorial instó a trabajar <strong>para</strong> disponer<br />

<strong>de</strong> información recogida oficial y normalizadam<strong>en</strong>te sobre At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> toda España. La Subcomisión <strong>de</strong> Sistemas <strong>de</strong> Información, que<br />

es un órgano <strong>de</strong> participación y cons<strong>en</strong>so técnico <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l propio<br />

Consejo, acordó abordar dicho sistema <strong>en</strong> fases sucesivas <strong>de</strong> complejidad,<br />

constituy<strong>en</strong>do un grupo <strong>de</strong> trabajo específico <strong>para</strong> tal fin.<br />

La primera tarea realizada fue <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

información útil <strong>para</strong> el análisis <strong>de</strong> situación y evolución <strong>de</strong>l primer nivel<br />

asist<strong>en</strong>cial. Los cont<strong>en</strong>idos acordados constituy<strong>en</strong> el eje <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong>l Sistema <strong>de</strong> Información <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> (SIAP). Se trata <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos<br />

comunes pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> todos los sistemas <strong>de</strong> información sanitaria<br />

autonómicos y recogidos igualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los <strong>de</strong> aquellos países que dispon<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> un nivel <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> estructurado.<br />

Cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong>l SIAP acordados<br />

Pob<strong>la</strong>ción protegida. Características socio<strong>de</strong>mográficas. Estado <strong>de</strong> salud, necesida<strong>de</strong>s y<br />

expectativas.<br />

Oferta sanitaria: recursos físicos, humanos y tecnológicos. Cartera <strong>de</strong> Servicios. Organización<br />

<strong>de</strong> los servicios y criterios <strong>de</strong> accesibilidad.<br />

Utilización que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ha realizado <strong>de</strong> lo ofertado: actividad llevada a cabo y recursos<br />

utilizados (consultas, exploraciones...), frecu<strong>en</strong>tación, coberturas alcanzadas <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados<br />

servicios.<br />

Criterios <strong>de</strong> calidad que se han aplicado y alcanzado <strong>en</strong> <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> los servicios, <strong>en</strong><br />

aquellos elem<strong>en</strong>tos que sean consi<strong>de</strong>rados es<strong>en</strong>ciales.<br />

Gasto que ha g<strong>en</strong>erado esta at<strong>en</strong>ción<br />

Resultados obt<strong>en</strong>idos, ya sean <strong>en</strong> impacto <strong>en</strong> salud, <strong>en</strong> los <strong>de</strong>nominados resultados intermedios<br />

o <strong>en</strong> satisfacción por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Hasta <strong>la</strong> fecha se han abordado los cont<strong>en</strong>idos correspondi<strong>en</strong>tes a pob<strong>la</strong>ción<br />

protegida y oferta sanitaria. Tras el trabajo técnico, el Consejo Interterritorial<br />

<strong>en</strong> su reunión <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2006, ha acordado adoptar, difundir<br />

y dar continuidad a estos cont<strong>en</strong>idos, posibilitando así que se<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 137


empiece a disponer <strong>de</strong> información oficial y periódica sobre <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> el Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud y se empiece a subsanar <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia<br />

histórica <strong>de</strong> información <strong>de</strong>l primer nivel asist<strong>en</strong>cial.<br />

La información <strong>de</strong>l SIAP se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra disponible <strong>en</strong> <strong>la</strong> página Web<br />

<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo. Está previsto, una vez obt<strong>en</strong>ida esta<br />

información básica, avanzar <strong>en</strong> sistemas <strong>de</strong> ajuste <strong>de</strong> los datos que permitan<br />

una mayor y mejor com<strong>para</strong>bilidad <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l SNS.<br />

El Consejo Interterritorial acordó que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> seguir ampliando y<br />

<strong>mejora</strong>ndo esta primera fase, se <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong><br />

servicios y actividad, que <strong>de</strong>berán estar disponibles a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 2007.<br />

II.1.11. Participación <strong>de</strong> los profesionales<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l sistema sanitario público<br />

Existe una amplia experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión, a través <strong>de</strong> su participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong> los objetivos institucionales, <strong>en</strong> su p<strong>la</strong>nificación y <strong>en</strong> su implem<strong>en</strong>tación,<br />

tanto individualm<strong>en</strong>te como a través <strong>de</strong> colegios profesionales, socieda<strong>de</strong>s<br />

ci<strong>en</strong>tíficas, y otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s asociativas.<br />

Sin embargo, los canales formales <strong>de</strong> participación se han visto influidos<br />

a m<strong>en</strong>udo por el impacto <strong>de</strong> diversos cambios políticos. Ello se acompaña<br />

<strong>de</strong> una limitada percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> los procesos<br />

<strong>de</strong> gestión, y una frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>legación <strong>de</strong> estos aspectos hacia los<br />

directivos.<br />

Para avanzar hacia un <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> es necesario<br />

conseguir una participación activa <strong>de</strong> los profesionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración y<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> salud, su interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong> evaluación<br />

<strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> gestión, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong> los directivos.<br />

Es fundam<strong>en</strong>tal el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas <strong>en</strong> el impulso a <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong> los profesionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l sistema sanitario público.<br />

II.1.12. Participación <strong>de</strong> los ciudadanos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l sistema sanitario<br />

El Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo <strong>en</strong>carga anualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> realización <strong>de</strong>l<br />

Barómetro Sanitario al C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Sociológicas. A<strong>de</strong>más, los<br />

servicios sanitarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas realizan <strong>en</strong>cuestas pe-<br />

138 SANIDAD


iódicas <strong>de</strong> satisfacción.Todo ello ha <strong>de</strong> servir <strong>para</strong> <strong>de</strong>tectar <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> <strong>mejora</strong><br />

<strong>de</strong>l sistema <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r. No obstante,<br />

se observan dificulta<strong>de</strong>s técnicas <strong>para</strong> evaluar el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas<br />

<strong>de</strong> <strong>mejora</strong> que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s.<br />

La participación <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l sistema sanitario se<br />

realiza a través <strong>de</strong> los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>mocráticam<strong>en</strong>te elegidos <strong>en</strong> los Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos<br />

español y autonómicos, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> administración local (ayuntami<strong>en</strong>tos),<br />

mediante <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes y <strong>la</strong>s normativas correspondi<strong>en</strong>tes.<br />

Exist<strong>en</strong> consejos <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> ámbito autonómico, municipal y <strong>en</strong> zonas<br />

básicas <strong>de</strong> salud, <strong>en</strong> los que participan repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los ciudadanos y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> administración sanitaria, pero su <strong>de</strong>sarrollo es, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, escaso y <strong>de</strong><br />

carácter consultivo.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los aspectos recogidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley 14/86 <strong>de</strong> 25 <strong>de</strong> abril,<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, algunas Comunida<strong>de</strong>s Autónomas han impulsado<br />

los <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong>beres <strong>de</strong> los ciudadanos a través <strong>de</strong> normativas específicas.<br />

En <strong>la</strong> actualidad, no exist<strong>en</strong> normativas, ni experi<strong>en</strong>cias concretas <strong>en</strong><br />

re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> implicación y participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asociaciones <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

los difer<strong>en</strong>tes ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> política sanitaria, ni <strong>en</strong> el <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación o gestión<br />

sanitaria <strong>en</strong> nuestro país. Sin embargo, se prevé que adquieran mayor<br />

influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el futuro.<br />

Bibliografía<br />

1. Palomo L. Innovaciones estructurales y organizativas <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Revista SA-<br />

LUD 2000 2004; 99.<br />

2. Alvarez Girón M, et al. Las unida<strong>de</strong>s clínicas <strong>de</strong> gestión <strong>en</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>: un tema<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>bate. At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2003; 31(8):514.<br />

3. Choices for change: the path for restructuring primary healthcare services in Canada. November<br />

2003. (Disponible <strong>en</strong> www.chrsf.ca)<br />

4. Pinillos M, Antoñanzas F. La At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> salud: <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización y efici<strong>en</strong>cia.<br />

Gaceta Sanitaria 2002; 16(5):401-7.<br />

5. G<strong>en</strong>é Badía J, P<strong>la</strong>nes A. ¿Dirigir o coordinar? FMC 1994; 1 (10): 608-613.<br />

6. Stille CJ, Jerant A, et al. Coordinating care across diseases, settings and clinicians: a key<br />

role for the g<strong>en</strong>eralist in practice. Annals of Internal Medicine 2005; 142 (8): 700-709.<br />

7. Guarga A et al. Com<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> Barcelona según fórmu<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> gestión. At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2000; 26 (9): 600.<br />

8. Puig-Junoy J, Ortún V. Externalizar <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> no aum<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el corto p<strong>la</strong>zo. Health Economics 2004; 13:1149.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 139


9. El Área <strong>de</strong> Salud. La aportación <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> a <strong>la</strong> gestión sanitaria. Revista <strong>de</strong><br />

Gestión y Evaluación <strong>de</strong> Costes Sanitarios 2005; 6 (monográfico 1).<br />

10. Avaluació <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> l’ At<strong>en</strong>ció <strong>Primaria</strong> i <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversificació <strong>de</strong> <strong>la</strong> provisió <strong>de</strong> serveis.<br />

Fundació Avedis Donabedian 2002.<br />

11. J G<strong>en</strong>é Badía. De <strong>la</strong> autogestión a <strong>la</strong> dirección clínica. At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2001; 28(3): 149-150.<br />

12. Palomo L. Los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> excel<strong>en</strong>cia profesional. Rev Salud 2000 2003; 91.<br />

13. Jorge Rodríguez F, B<strong>la</strong>nco Ramos M A, et al. Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida profesional y<br />

el burnout <strong>en</strong> médicos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2005; 36(8):442.<br />

14. Informe sobre <strong>la</strong> situación com<strong>para</strong>tiva <strong>de</strong> los servicios regionales <strong>de</strong> salud. FADSP mayo<br />

2005.<br />

15. Simó Miñana J, Chinchil<strong>la</strong> Albiol N. Motivación y médicos <strong>de</strong> familia (I). At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong><br />

2001; 28 (7): 484-490.<br />

16. Simó Miñana J, Chinchil<strong>la</strong> Albiol N. Motivación y médicos <strong>de</strong> familia (II). At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong><br />

2001; 28 (10): 668-673.<br />

17. Berraondo I. Aspectos éticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> autogestión <strong>de</strong> los equipos. Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Gestión<br />

1997; 3 (1): 7-14.<br />

18. Simó Miñana J, Gervás Camacho JJ, et al. El gasto sanitario <strong>en</strong> España <strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción<br />

con el <strong>de</strong> <strong>la</strong> Europa <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da, 1985-2001. At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2004; 34(9):472.<br />

19. Pou-Bordoy J, G<strong>en</strong>é Badía, J, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cámara González C, Berraondo Zabalegui I, Puig<br />

Barbera J. Ger<strong>en</strong>cia única: una ilusión sin evi<strong>de</strong>ncia. At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2006; 37(4):231.<br />

20. Artells, JJ, Andrés J. Perfil, actitu<strong>de</strong>s, valores y expectativas <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> el siglo XXI. Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Gestión 1999; 5 (supl 1): 1-124.<br />

21. Berraondo Zabalegui I, Paíno Ortuter M, Darpon Sierra J. Gestión por procesos <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>. Experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Osaki<strong>de</strong>tza/Servicio vasco <strong>de</strong> salud. Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> <strong>de</strong> Gestión<br />

2004; 10 (4):205-213.<br />

22. Berraondo Zabalegui I. Aspectos éticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> autogestión <strong>en</strong> los equipos. Cuad <strong>de</strong> Gestión<br />

1997; 3 (1):7-15.<br />

23. Costa-Font J. Participación colectiva y prefer<strong>en</strong>cias sobre programas sanitarios: un <strong>en</strong>foque<br />

<strong>de</strong> sistema sanitario. Gaceta Sanitaria 2005; 19 (3): 242-52.<br />

24. Fernán<strong>de</strong>z Fernán<strong>de</strong>z I, Fernan<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mata E, Sanz Amores R. Gestión por procesos<br />

asist<strong>en</strong>ciales: aplicación a un sistema sanitario público. Cuad <strong>de</strong> Gestión 2003; 9 (1):7-25.<br />

25. García Balboteo JM., Arrabal Díaz C, Vázquez Rodríguez F et al. Descripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión<br />

<strong>de</strong> los directores <strong>de</strong> los C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud. Cuad <strong>de</strong> Gestión 1997; l3 (3):141-146.<br />

26. García Encabo M. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> recursos hacia <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> resultados. Revista <strong>de</strong><br />

Administración Sanitaria 2005; 3: 99-110.<br />

27. G<strong>en</strong>é Badía J. Paci<strong>en</strong>tes exig<strong>en</strong>tes, profesionales compet<strong>en</strong>tes y gestores clínicos: c<strong>la</strong>ves<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> el siglo XXI. At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 1999; 23 (supl 1): 71-75.<br />

28. Grupo <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>l Proyecto <strong>de</strong> Dirección Clínica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>de</strong>l ICS. Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> dirección clínica <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>l Institut Catalá <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salut.<br />

Cuad <strong>de</strong> Gestión 2001; l7 (2):65-72.<br />

140 SANIDAD


29. Del L<strong>la</strong>no Señarís J. Innovación tecnológica e innovación organizativa <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

¿qué es antes, el huevo o <strong>la</strong> gallina? Cuad <strong>de</strong> Gestión 2001; 7 (1):1-8.<br />

30. Oliva J, <strong>de</strong>l L<strong>la</strong>no J, Antoñanzas F, et al. Impacto <strong>de</strong> los estudios <strong>de</strong> evaluación económica<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Cuad <strong>de</strong> Gestión 2001; l7 (4):192-202.<br />

31. Oteo Ochoa LA, Repullo Labrador JR. Innovación: contexto global y sanitario. Rev Administración<br />

Sanitaria 2005; 3 (2): 333-345.<br />

32. Repullo Labrador JR, Oteo Ochoa LA (editores). Un nuevo contrato social <strong>para</strong> un sistema<br />

nacional <strong>de</strong> salud sost<strong>en</strong>ible. Editorial Ariel, Barcelona 2005.<br />

33. Smith R. Why are doctors so unhappy? British Medical Journal 2001; 322: 1073-74.<br />

34. Cortés Rubio JA, Martín Fernán<strong>de</strong>z J, Mor<strong>en</strong>te Páez M, Cabob<strong>la</strong>nco Muñoz M, Garijo<br />

Cobo J, Rodríguez Balo A. Clima <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>: ¿qué hay que <strong>mejora</strong>r?<br />

At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2003; 32: 288-95.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 141


III. Resolución <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong><br />

La At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> supone el primer contacto <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te con el sistema<br />

sanitario y constituye el lugar don<strong>de</strong> se ati<strong>en</strong><strong>de</strong>n y resuelv<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte<br />

<strong>de</strong> sus problemas <strong>de</strong> salud. Su utilidad <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> su grado <strong>de</strong> accesibilidad,<br />

<strong>de</strong> su capacidad <strong>para</strong> dar cuidados integrales a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>l<br />

paci<strong>en</strong>te (longitudinalidad), garantizando <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> los cuidados<br />

prestados <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes niveles. Para lograr estos objetivos se necesita una<br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> resolutiva.<br />

En los últimos tiempos <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> este nivel asist<strong>en</strong>cial ha aum<strong>en</strong>tado<br />

consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te.Al ser <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> el primer contacto<br />

<strong>de</strong>l usuario con el sistema sanitario, es aquí don<strong>de</strong> se hace más evi<strong>de</strong>nte el<br />

<strong>de</strong>sequilibrio <strong>en</strong>tre el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> respuesta<br />

asist<strong>en</strong>cial.<br />

La meta o imag<strong>en</strong> horizonte <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> podría resumirse<br />

como: resolver <strong>de</strong> forma efectiva, efici<strong>en</strong>te y satisfactoria los problemas <strong>de</strong><br />

salud <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> base pob<strong>la</strong>cional, integrando <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes parce<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> persona (<strong>la</strong>boral, familiar y social) <strong>en</strong> un marco <strong>de</strong> equidad y justicia<br />

distributiva.<br />

At<strong>en</strong><strong>de</strong>r con calidad es necesario pero no sufici<strong>en</strong>te. Adquiere una<br />

gran relevancia <strong>en</strong> el bu<strong>en</strong> o mal hacer lo que podríamos <strong>de</strong>finir más como<br />

«idoneidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones» ante los problemas <strong>de</strong> salud. Resolución es<br />

un concepto que integra calidad e idoneidad y que <strong>de</strong>be ser el fin último. El<br />

objetivo no es at<strong>en</strong><strong>de</strong>r, es resolver. En este s<strong>en</strong>tido, at<strong>en</strong><strong>de</strong>r cinco ó diez paci<strong>en</strong>tes,<br />

probablem<strong>en</strong>te no es relevante, <strong>en</strong> tanto que no se resuelvan sus<br />

problemas. Pero sí es relevante que se realice un a<strong>de</strong>cuado seguimi<strong>en</strong>to al 5<br />

ó al 10% <strong>de</strong> los diabéticos, o se resuelvan a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te cinco ó diez paci<strong>en</strong>tes<br />

con hombro doloroso. Resolver es el objetivo, pero siempre <strong>en</strong> base<br />

a términos pob<strong>la</strong>cionales.<br />

El <strong>en</strong>unciar esta meta es el primer paso que abre otras necesida<strong>de</strong>s:<br />

En primer lugar, hay que hacer<strong>la</strong> operativa y realista <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica asist<strong>en</strong>cial.<br />

Ello conlleva i<strong>de</strong>ntificar tanto <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción como <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción a problemas <strong>de</strong> salud, los procesos asist<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> mayor relevancia<br />

y <strong>de</strong>finir <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> ellos los elem<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> resolución.<br />

En segundo lugar, hay que asumir que <strong>la</strong>s metas no se conviert<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> realidad por el hecho <strong>de</strong> ser <strong>en</strong>unciadas. Son necesarios cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

estructura (infraestructuras, a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> los recursos humanos, compet<strong>en</strong>cia<br />

profesional, etc.) y <strong>en</strong> el proceso (mo<strong>de</strong>lo organizativo,...) <strong>para</strong> posi-<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 143


ilitar los resultados, aunque esto no los garantice. En tercer lugar, no <strong>mejora</strong>rá<br />

<strong>la</strong> capacidad resolutiva sin implicación <strong>de</strong> los profesionales. Por lo<br />

g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> política <strong>de</strong> personal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones funcionarizadas no<br />

favorece el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los resultados, lo<br />

que dificulta los inc<strong>en</strong>tivos por el trabajo bi<strong>en</strong> hecho o que los trabajadores<br />

asuman nuevas responsabilida<strong>de</strong>s. Se pue<strong>de</strong> afirmar que sin motivación no<br />

hay resolución.<br />

A continuación se analizarán más profundam<strong>en</strong>te cuáles son estos factores<br />

que inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> resolución, cuál es <strong>la</strong> situación actual<br />

<strong>en</strong> nuestro país y finalm<strong>en</strong>te se harán una serie <strong>de</strong> propuestas <strong>de</strong> <strong>mejora</strong>.<br />

III.1. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

a <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

III.1.1. Factores que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l sistema<br />

III.1.1.1. Recursos y financiación<br />

Para resolver satisfactoriam<strong>en</strong>te los problemas sanitarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong><br />

organización sanitaria <strong>de</strong>be disponer <strong>de</strong> recursos <strong>en</strong> personal, equipami<strong>en</strong>to<br />

y medios apropiados y sufici<strong>en</strong>tes. El déficit <strong>de</strong> recursos pue<strong>de</strong> dar lugar<br />

a una m<strong>en</strong>or resolución <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, insufici<strong>en</strong>te tiempo <strong>de</strong> consulta<br />

y dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> realizar otras <strong>la</strong>bores propias <strong>de</strong> este nivel, redundando<br />

esto <strong>en</strong> una m<strong>en</strong>or efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l sistema.<br />

El crecimi<strong>en</strong>to progresivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda asist<strong>en</strong>cial unido a un número<br />

insufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> médicos <strong>para</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<strong>la</strong>, se ve reflejado <strong>en</strong> que estos profesionales<br />

<strong>en</strong> España ati<strong>en</strong><strong>de</strong>n un 40% más <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes/día que <strong>la</strong> media<br />

<strong>de</strong> los países europeos (Informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS: «Health Care Systems in Transition»,<br />

Spain. European Observatory on Health Care Systems.WHO regional<br />

Office for Europa. 2000).<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería ti<strong>en</strong>e re<strong>la</strong>ción<br />

directa con <strong>la</strong>s funciones y tareas asist<strong>en</strong>ciales que asuman. Así, <strong>en</strong> los casos<br />

que <strong>en</strong>fermería ati<strong>en</strong>da patología <strong>de</strong> baja complejidad, urg<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros<br />

(al estilo <strong>de</strong> los walk-in c<strong>en</strong>tres at<strong>en</strong>didos por <strong>en</strong>fermeras), a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s técnicas y programas <strong>de</strong> crónicos, producirán una mayor necesidad <strong>de</strong><br />

dotación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeros <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud.<br />

Por otra parte, también hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que existe una escasez<br />

<strong>de</strong> personal administrativo y <strong>de</strong> apoyo lo que obliga al personal sanitario a<br />

144 SANIDAD


<strong>de</strong>dicar una parte importante <strong>de</strong> su tiempo a activida<strong>de</strong>s burocráticas <strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s asist<strong>en</strong>ciales, constituy<strong>en</strong>do este hecho una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias<br />

más graves <strong>de</strong> nuestra At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

III.1.1.2. Herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> apoyo, equipami<strong>en</strong>to y acceso<br />

a pruebas diagnósticas<br />

Las herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> apoyo y el equipami<strong>en</strong>to clínico <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

han constituido un <strong>de</strong>terminante fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios que<br />

podía ofrecerse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, así como un factor <strong>de</strong>cisivo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

propia capacidad resolutiva <strong>de</strong> este nivel.<br />

Las herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> apoyo diagnóstico y el equipami<strong>en</strong>to son, por <strong>de</strong>finición,<br />

cambiantes <strong>en</strong> el tiempo, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los avances tecnológicos y<br />

el conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico que hace que se vayan incorporando algunas o<br />

<strong>de</strong>jando <strong>de</strong> usar otras.<br />

El acceso a <strong>la</strong>s pruebas diagnósticas <strong>en</strong> nuestro país ha sido muy heterogéneo<br />

<strong>en</strong> función <strong>de</strong> factores geográficos, organizativos o <strong>de</strong> otro tipo. Sin<br />

embargo, <strong>en</strong> una perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>l siglo XXI y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el nivel <strong>de</strong> formación actual <strong>de</strong> los médicos <strong>de</strong> familia y pediatras,<br />

es obligado llevar a cabo una ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> pruebas diagnósticas<br />

<strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> que permitan aum<strong>en</strong>tar su capacidad resolutiva.<br />

Cuando el acceso a los medios diagnósticos y terapéuticos que precisan<br />

los paci<strong>en</strong>tes está limitado, el médico <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>riva más<br />

y por tanto es m<strong>en</strong>os resolutivo. La efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l sistema exige que solo se<br />

<strong>de</strong>riv<strong>en</strong> a At<strong>en</strong>ción Especializada problemas seleccionados a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te,<br />

y susceptibles <strong>de</strong> ser abordados a ese nivel. Por tanto, un elem<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve<br />

<strong>para</strong> <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> resolución <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> es el acceso <strong>de</strong> los profesionales<br />

a <strong>la</strong>s pruebas diagnósticas que precisa el paci<strong>en</strong>te. No obstante, habrá<br />

que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que muchas pruebas diagnósticas han sido validadas<br />

<strong>en</strong> <strong>en</strong>tornos <strong>de</strong> alta preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad (hospital) y, por<br />

tanto, hay que t<strong>en</strong>er precauciones a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> aceptar dicha vali<strong>de</strong>z <strong>en</strong><br />

otros ámbitos, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia es m<strong>en</strong>or y el espectro <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

es m<strong>en</strong>os «florido» como ocurre <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Al no consi<strong>de</strong>rar los niveles asist<strong>en</strong>ciales como compartim<strong>en</strong>tos estancos<br />

se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que <strong>la</strong> apuesta no pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong> pruebas diagnósticas «ubicadas»<br />

<strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, sino «accesibles» <strong>para</strong> los profesionales <strong>de</strong> este<br />

nivel asist<strong>en</strong>cial.<br />

En España, es común <strong>la</strong> limitación <strong>de</strong>l acceso a <strong>de</strong>terminadas pruebas<br />

como <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsitometría, tomografía computerizada, resonancia magnética<br />

nuclear, punción y aspiración con aguja fina, mamografía o incluso <strong>la</strong> ecografía,<br />

<strong>en</strong>tre otras. Y esto supone <strong>en</strong> muchas ocasiones retrasos <strong>en</strong> el diagnóstico<br />

y el tratami<strong>en</strong>to, así como una mayor utilización <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong><br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 145


At<strong>en</strong>ción Especializada. Por tanto, <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el acceso a <strong>la</strong> pruebas<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> podría incidir directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

listas <strong>de</strong> espera y los tiempos <strong>de</strong> <strong>de</strong>mora <strong>para</strong> primeras consultas <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

Especializada.<br />

El criterio g<strong>en</strong>eral <strong>para</strong> consi<strong>de</strong>rar que una prueba diagnóstica <strong>de</strong>be<br />

ser accesible <strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> es que <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> su aplicación<br />

mejore <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong>l primer nivel <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción. De<br />

igual forma, el criterio <strong>para</strong> proponer que un equipami<strong>en</strong>to o instrum<strong>en</strong>to<br />

diagnóstico se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud es que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong><br />

capacidad resolutiva sea r<strong>en</strong>table <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido amplio, tanto económico<br />

como <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> accesibilidad.<br />

Se consi<strong>de</strong>ra ina<strong>de</strong>cuado poner límites al catálogo <strong>de</strong> pruebas complem<strong>en</strong>tarias<br />

a <strong>la</strong>s que t<strong>en</strong>ga acceso el médico <strong>de</strong> familia y pediatra <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>, si<strong>en</strong>do el propio facultativo el que valore <strong>la</strong> idoneidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

solicitu<strong>de</strong>s <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te y su capacitación profesional.<br />

No obstante, y dada <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad <strong>en</strong><br />

equipami<strong>en</strong>tos y accesibilidad es importante apostar por un paquete básico<br />

que <strong>de</strong>be quedar garantizado <strong>para</strong> todo equipo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y<br />

que sirva <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> gestión. Al igual que se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong><br />

<strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> como garantía <strong>de</strong> prestaciones<br />

<strong>para</strong> los ciudadanos, disponer <strong>de</strong> un refer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> pruebas diagnósticas y<br />

equipami<strong>en</strong>to también <strong>de</strong>be servir como garante <strong>de</strong> accesibilidad <strong>para</strong> los<br />

ciudadanos.<br />

La propuesta <strong>de</strong> pruebas diagnósticas accesibles <strong>para</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong> <strong>en</strong> el Anexo VII.<br />

La propuesta <strong>de</strong> equipami<strong>en</strong>to <strong>para</strong> consultas <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> se<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong> <strong>en</strong> el Anexo VIII.<br />

III.1.1.3. Dotación tecnológica<br />

El acceso rápido a tecnologías <strong>de</strong> apoyo pue<strong>de</strong> ser un inc<strong>en</strong>tivo <strong>para</strong> <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a<br />

práctica clínica, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia, siempre que estas tecnologías<br />

se us<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma a<strong>de</strong>cuada. Son especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>terminantes <strong>para</strong><br />

ello: <strong>la</strong> informatización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s historias clínicas, <strong>la</strong> digitalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es,<br />

el acceso informático a pruebas complem<strong>en</strong>tarias y <strong>la</strong> conexión telemática<br />

<strong>en</strong>tre los distintos niveles <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción.<br />

Respecto a <strong>la</strong> historia clínica informatizada, y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do pres<strong>en</strong>te que<br />

<strong>de</strong>be servir <strong>para</strong> <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción al paci<strong>en</strong>te, hay que seña<strong>la</strong>r que aporta<br />

numerosas v<strong>en</strong>tajas, como son: un mayor cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> información, <strong>la</strong><br />

información es más legible, se facilita <strong>la</strong> protocolización <strong>de</strong> los procesos y<br />

<strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> resultados, y favorece <strong>la</strong> investigación. También pue<strong>de</strong> te-<br />

146 SANIDAD


ner algún inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te, como es el cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción profesional-paci<strong>en</strong>te<br />

y <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> riesgos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> confi<strong>de</strong>ncialidad <strong>de</strong> los datos.<br />

En <strong>la</strong> actualidad, <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas están realizando un esfuerzo<br />

importante <strong>para</strong> informatizar <strong>la</strong>s consultas <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Sin<br />

embargo, existe todavía un elevado número <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud sin informatizar.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, es necesario disponer <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> información compatibles<br />

<strong>en</strong>tre At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y At<strong>en</strong>ción Especializada, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

áreas <strong>de</strong> salud, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l ámbito <strong>de</strong> cada Comunidad Autónoma y <strong>en</strong> el<br />

conjunto <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud, con el objeto <strong>de</strong> compartir <strong>la</strong> información<br />

clínica relevante y así favorecer <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción.<br />

III.1.1.4. Coordinación y cooperación <strong>en</strong>tre niveles asist<strong>en</strong>ciales<br />

Es preciso un cambio cultural <strong>en</strong> nuestro sistema sanitario, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se t<strong>en</strong>ga<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que el médico <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> es el ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>l<br />

paci<strong>en</strong>te, y que el especialista va a jugar muchas veces el papel <strong>de</strong> consultor.<br />

En cualquier organización sanitaria con difer<strong>en</strong>tes niveles asist<strong>en</strong>ciales es<br />

es<strong>en</strong>cial establecer elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> continuidad y at<strong>en</strong>ción integral como un<br />

elem<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios sanitarios. La a<strong>de</strong>cuada re<strong>la</strong>ción<br />

<strong>en</strong>tre At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y At<strong>en</strong>ción Especializada implica varios elem<strong>en</strong>tos<br />

conceptuales:<br />

• La At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> como filtro o puerta <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada al sistema sanitario.<br />

• La visión <strong>de</strong>l médico <strong>de</strong> familia/pediatra/<strong>en</strong>fermera como ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

salud.<br />

• La posibilidad <strong>de</strong> establecer distintas maneras <strong>de</strong> interre<strong>la</strong>ción.<br />

• La necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una at<strong>en</strong>ción compartida.<br />

Los condicionantes <strong>de</strong> que finalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> coordinación resulte efectiva <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n,<br />

<strong>en</strong> lo que a At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> se refiere, <strong>de</strong> dos factores:<br />

La fórmu<strong>la</strong> organizativa <strong>de</strong> que se dote al primer nivel, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do por tal<br />

<strong>la</strong> asunción real <strong>de</strong> una oferta integral <strong>de</strong> servicios, <strong>de</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong> filtro<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización sanitaria y <strong>de</strong>l ejercicio como gestor <strong>de</strong> casos.<br />

La capacidad resolutiva que pueda hacer efectiva <strong>en</strong> función <strong>de</strong> factores<br />

como el equipami<strong>en</strong>to, el acceso a herrami<strong>en</strong>tas diagnósticas compartidas<br />

con el nivel hospita<strong>la</strong>rio, <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> sus profesionales y <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación<br />

<strong>de</strong> los recursos humanos.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 147


Una At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> que se comporte como verda<strong>de</strong>ro filtro, con<br />

un a<strong>de</strong>cuado nivel <strong>de</strong> resolución, pue<strong>de</strong> actuar como gestora <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> el<br />

sistema sanitario, estableci<strong>en</strong>do re<strong>la</strong>ciones con At<strong>en</strong>ción Especializada <strong>en</strong><br />

condiciones <strong>de</strong> igualdad, <strong>para</strong> facilitar <strong>la</strong> continuidad y longitudinalidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia. Por ello hay que procurar que <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> no esté burocratizada<br />

ni sobrecargada, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, que sea resolutiva, <strong>de</strong> forma que<br />

pueda ofrecer valor añadido al conjunto <strong>de</strong>l sistema sanitario y a los ciudadanos.<br />

El objetivo último <strong>de</strong> <strong>la</strong> coordinación es que cada problema <strong>de</strong> salud<br />

sea resuelto con criterios <strong>de</strong> calidad <strong>en</strong> el nivel más efici<strong>en</strong>te. Esto sólo<br />

pue<strong>de</strong> ser cumplido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> fuerte y resolutiva que<br />

t<strong>en</strong>ga marcados objetivos clínicos, pautas <strong>de</strong> actuación y circuitos compartidos.<br />

Las v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> <strong>la</strong> coordinación <strong>en</strong>tre niveles <strong>para</strong> <strong>la</strong> organización son <strong>en</strong>tre<br />

otras el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> efectividad y <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> los costes <strong>de</strong><br />

transacción, <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> global <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad resolutiva, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> flujos<br />

inefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes facilitando <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> los profesionales y <strong>la</strong> c<strong>la</strong>rificación<br />

<strong>de</strong> los circuitos asist<strong>en</strong>ciales <strong>mejora</strong>ndo <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los profesionales.<br />

Pero <strong>para</strong> el propio ciudadano <strong>la</strong> coordinación proporciona una mayor accesibilidad,<br />

mejor integración sociosanitaria, resultados clínicos óptimos,<br />

bidireccionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> información clínica relevante y mayor satisfacción. Por<br />

tanto, una bu<strong>en</strong>a coordinación <strong>en</strong>tre At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y hospital garantiza <strong>la</strong><br />

continuidad asist<strong>en</strong>cial y esto redunda <strong>en</strong> unos mejores resultados.<br />

Por el contrario, una re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre estos dos niveles ina<strong>de</strong>cuada origina<br />

<strong>de</strong>rivaciones innecesarias, amplios tiempos <strong>de</strong> <strong>de</strong>mora y dificulta <strong>la</strong><br />

transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> actuaciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un medio al otro. En <strong>de</strong>finitiva, impi<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia integral, integrada y racional <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes.<br />

Los obstáculos <strong>para</strong> una a<strong>de</strong>cuada coordinación provi<strong>en</strong><strong>en</strong> tanto <strong>de</strong>l<br />

área profesional como <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma organización. Entre los profesionales<br />

por <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias profesionales, recelos y <strong>de</strong>sconfianzas<br />

mutuas, por <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> objetivos asist<strong>en</strong>ciales compartidos, falta <strong>de</strong> guías<br />

o protocolos comunes, por <strong>la</strong>s discrepancias <strong>en</strong> el abordaje clínico y <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s pautas terapéuticas, así como por cierto <strong>de</strong>sinterés y <strong>de</strong>smotivación. Los<br />

obstáculos g<strong>en</strong>erados por <strong>la</strong> propia organización se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> a <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to<br />

mutuo (tanto <strong>de</strong> clínicos como <strong>de</strong> gestores), <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> comunicación, diálogo<br />

y pacto, <strong>la</strong>s discontinuida<strong>de</strong>s cuando los paci<strong>en</strong>tes saltan <strong>de</strong> un nivel a<br />

otro, <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> el acceso <strong>en</strong>tre profesionales, <strong>la</strong> sobrecarga <strong>de</strong> algunos<br />

servicios y consultas <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y, finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> dificultad<br />

<strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> información clínica compartida, sistemas <strong>de</strong> información incompatibles<br />

<strong>en</strong>tre niveles, etc.<br />

148 SANIDAD


La at<strong>en</strong>ción compartida pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como <strong>la</strong> mejor estrategia <strong>para</strong><br />

<strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> coordinación asist<strong>en</strong>cial al <strong>de</strong>jar c<strong>la</strong>ras <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los profesionales <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y los <strong>de</strong>l hospital <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> salud <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes. Esta estrategia se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> el cons<strong>en</strong>so<br />

<strong>en</strong>tre los profesionales y <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuada circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>en</strong>tre niveles<br />

e implica por igual a todos los niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización; sean servicios,<br />

unida<strong>de</strong>s, consultas <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>; sean administrativos, <strong>en</strong>fermeras,<br />

médicos <strong>de</strong> familia, pediatras, trabajadores sociales, etc.<br />

En un s<strong>en</strong>tido amplio podría <strong>de</strong>finirse <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción compartida como <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r una perfecta continuidad <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción,<br />

con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l lugar don<strong>de</strong> ésta se preste, y conc<strong>en</strong>trando lo<br />

más cerca posible <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te los recursos necesarios, con los criterios g<strong>en</strong>éricos<br />

<strong>de</strong> máxima calidad, eficacia, efectividad y efici<strong>en</strong>cia.<br />

Bases <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción compartida<br />

Visión compartida por At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y At<strong>en</strong>ción Especializada, y misión específica <strong>para</strong><br />

cada nivel, con re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> cooperación altam<strong>en</strong>te inc<strong>en</strong>tivadas.<br />

Objetivos comunes, con activida<strong>de</strong>s y responsabilida<strong>de</strong>s específicas <strong>para</strong> cada ámbito.<br />

Interiorización <strong>de</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong> filtro <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> por ambos niveles.<br />

Corresponsabilización <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te.<br />

Coordinación <strong>en</strong> el seguimi<strong>en</strong>to.<br />

Protocolos y guías <strong>de</strong> actuación cons<strong>en</strong>suados.<br />

Inc<strong>en</strong>tivos compartidos.<br />

III.1.1.5. Libre elección <strong>de</strong> especialista<br />

El médico <strong>de</strong> familia y el pediatra como ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er <strong>la</strong><br />

posibilidad <strong>de</strong> elegir el servicio especializado y el especialista que va a seguir<br />

at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a sus paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el segundo nivel. La libre elección <strong>de</strong> especialista<br />

favorece <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre niveles, el acceso a pruebas, <strong>la</strong> utilización<br />

conjunta <strong>de</strong> guías, etc. lo cual influye <strong>en</strong> una mejoría <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución.<br />

En el mom<strong>en</strong>to actual, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> elegir librem<strong>en</strong>te especialista o<br />

servicio especializado por parte <strong>de</strong>l médico <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> no está<br />

<strong>de</strong>l todo resuelta. Su <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> estas condiciones, se<br />

ve, por tanto, limitada.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 149


III.1.1.6. Cartera <strong>de</strong> servicios<br />

La <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> servicios que oferte un sistema <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> su primer<br />

nivel <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, influirá <strong>en</strong> su capacidad <strong>de</strong> resolución. Esto no quiere<br />

<strong>de</strong>cir que siempre exista una re<strong>la</strong>ción directa <strong>en</strong>tre oferta y resolución,<br />

ya que pue<strong>de</strong> haber una amplia oferta <strong>de</strong> servicios sanitarios que se pongan<br />

<strong>en</strong> práctica <strong>de</strong> manera poco efectiva y por tanto con un bajo nivel <strong>de</strong><br />

resolución.<br />

La prestación <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> se <strong>de</strong>finió por primera vez legalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el Real Decreto 63/95 sobre or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> prestaciones sanitarias<br />

<strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud; y más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley 16/2003 <strong>de</strong><br />

cohesión y calidad y <strong>en</strong> el Real Decreto 1030/2006 por el que se establece <strong>la</strong><br />

cartera <strong>de</strong> servicios comunes <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud y el procedimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>para</strong> su actualización, <strong>en</strong> el que hay un <strong>de</strong>sarrollo más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do <strong>de</strong><br />

esta cartera (ver Anexo I).<br />

En el ámbito <strong>de</strong>l INSALUD, <strong>en</strong> 1991 se estableció <strong>la</strong> oferta básica <strong>de</strong><br />

servicios que se <strong>de</strong>bería dar a los usuarios <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el primer nivel asist<strong>en</strong>cial.<br />

En g<strong>en</strong>eral, se ha producido un aum<strong>en</strong>to progresivo <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong><br />

cartera <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas. A pesar <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias, hay mucha similitud <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ofertas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas Comunida<strong>de</strong>s<br />

Autónomas, surgi<strong>en</strong>do los mayores contrastes <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong><br />

los criterios <strong>de</strong> inclusión y <strong>de</strong> los criterios <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los servicios.<br />

Con todo, se consi<strong>de</strong>ra que actualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> este<br />

ámbito es todavía limitada y podría ampliarse <strong>de</strong> forma que <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

resolución <strong>de</strong>l primer nivel alcanzase <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> algunos problemas <strong>de</strong><br />

salud que ahora se tratan <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción Especializada, cuando podrían resolverse<br />

<strong>de</strong> forma más efectiva y efici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el primer nivel asist<strong>en</strong>cial.<br />

El tema <strong>de</strong> cartera <strong>de</strong> servicios es tratado con mayor amplitud <strong>en</strong> el<br />

capítulo I: Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

III.1.1.7. Otros factores que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución<br />

Composición <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. La composición actual<br />

<strong>de</strong> los equipos parece no dar respuesta a <strong>la</strong>s nuevas necesida<strong>de</strong>s p<strong>la</strong>nteadas.<br />

Así por ejemplo, el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tareas burocráticas <strong>de</strong> los profesionales<br />

sanitarios (médicos y <strong>en</strong>fermeras) pue<strong>de</strong> hacer necesario el increm<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> personal administrativo <strong>de</strong> apoyo; o el <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y<br />

el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> expectativa <strong>de</strong> vida (que implica, <strong>en</strong> algunos casos, <strong>la</strong> situación<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia), pue<strong>de</strong> hacer necesario <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> profesionales<br />

que co<strong>la</strong>bor<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> aspectos sociales y <strong>de</strong><br />

rehabilitación.<br />

150 SANIDAD


Por otro <strong>la</strong>do, si <strong>la</strong> normativa legal es poco flexible, limita el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> nuevas fórmu<strong>la</strong>s que sirvan <strong>para</strong> introducir modificaciones que mejor<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong>l profesional.<br />

Motivación. La motivación y el clima <strong>la</strong>boral están re<strong>la</strong>cionados directam<strong>en</strong>te<br />

con <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>en</strong> el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> satisfacción <strong>en</strong> el trabajo. La<br />

<strong>de</strong>smotivación, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> aquellos sujetos con <strong>de</strong>terminadas características<br />

<strong>de</strong> personalidad, pue<strong>de</strong> conducir a un <strong>de</strong>sgaste profesional y afectar<br />

consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> práctica clínica.<br />

Algunas causas pue<strong>de</strong>n ser, <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, <strong>la</strong><br />

sobrecarga asist<strong>en</strong>cial y burocrática, el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción,<br />

<strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía profesional y <strong>de</strong> su reconocimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong><br />

aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una carrera profesional que recomp<strong>en</strong>se y promueva el <strong>de</strong>sarrollo<br />

profesional efectivo y el compromiso, <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> realizar<br />

formación continuada <strong>de</strong> calidad, etc.<br />

Aparte <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong> motivación intrínseca (s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> propia<br />

estima, <strong>de</strong> éxito, <strong>la</strong> satisfacción por apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y por el trabajo bi<strong>en</strong> hecho),<br />

o trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte (el valor <strong>de</strong> ayudar a otros), el sa<strong>la</strong>rio y los complem<strong>en</strong>tos<br />

económicos son importantes factores motivacionales. No obstante,<br />

<strong>en</strong> el sistema sanitario público hay escasa re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el nivel <strong>de</strong> compromiso<br />

<strong>de</strong>l profesional y el sa<strong>la</strong>rio.<br />

Los complem<strong>en</strong>tos económicos por <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> objetivos pue<strong>de</strong>n<br />

ser <strong>de</strong>terminantes <strong>en</strong> el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong> los<br />

profesionales, al favorecer <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> nuevos servicios complem<strong>en</strong>tarios<br />

(cirugía m<strong>en</strong>or, seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l embarazo, etc.), o <strong>para</strong> increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

cobertura <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción. Por otro <strong>la</strong>do, el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

compon<strong>en</strong>te capitativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> nómina, podría inc<strong>en</strong>tivar <strong>de</strong> forma más int<strong>en</strong>sa<br />

a aquellos profesionales que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mayor pob<strong>la</strong>ción asignada.<br />

Por otra parte, <strong>en</strong> muchos estudios, se ha <strong>de</strong>mostrado una percepción<br />

<strong>de</strong> poco apoyo directivo por parte <strong>de</strong> los profesionales. No si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> sufici<strong>en</strong>te<br />

implicación <strong>de</strong> los mandos intermedios <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> los problemas<br />

que p<strong>la</strong>ntea el quehacer diario.<br />

III.1.2. Factores que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución<br />

re<strong>la</strong>cionados con el profesional<br />

III.1.2.1. Organización<br />

Una organización a<strong>de</strong>cuada pue<strong>de</strong> facilitar <strong>la</strong> resolución <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Para <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> resolución, <strong>la</strong> organización sanitaria <strong>de</strong>be ser flexible<br />

y los profesionales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er sufici<strong>en</strong>te autonomía <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones orga-<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 151


nizativas, <strong>para</strong> así maximizar los resultados. En estas condiciones pue<strong>de</strong> pot<strong>en</strong>ciarse<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones organizativas <strong>en</strong> los<br />

propios equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista teórico, se pue<strong>de</strong> analizar <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> óptica <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración sanitaria y también <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l propio<br />

c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud.<br />

a) Administración sanitaria: <strong>la</strong> gestión sanitaria pública se caracteriza,<br />

<strong>de</strong> forma mayoritaria, por un importante grado <strong>de</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> financiación<br />

y <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> servicios; se rige por el principio <strong>de</strong> jerarquía, sometida<br />

al <strong>de</strong>recho público <strong>en</strong> todos sus ámbitos y se sujeta a un significativo<br />

proceso <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tralización <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones. Está regu<strong>la</strong>da con vocación<br />

garantista, que prioriza, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> legalidad fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia.<br />

Esto alcanza a <strong>la</strong>s principales materias <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>la</strong>boral o económico<br />

(el régim<strong>en</strong> presupuestario y <strong>de</strong> contratación, <strong>la</strong> tesorería), por lo que los directivos<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran con dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> dar respuesta a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

cambiantes que se les p<strong>la</strong>ntean <strong>en</strong> su gestión diaria.<br />

b) C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud: los <strong>de</strong>sarrollos organizativos son heterogéneos,<br />

aunque es necesario hacer esfuerzos <strong>en</strong> una mayor ori<strong>en</strong>tación al paci<strong>en</strong>te,<br />

participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> objetivos, mayor flexibilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das,<br />

<strong>mejora</strong>s <strong>en</strong> los equipami<strong>en</strong>tos informáticos e historia clínica informatizada,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> tareas <strong>en</strong>tre los diversos compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los<br />

equipos (así por ejemplo, los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería pue<strong>de</strong>n at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong> forma más efici<strong>en</strong>te los controles <strong>de</strong> crónicos, recogida <strong>de</strong> resultados e<br />

implicación incluso <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to, así como <strong>en</strong> el manejo inicial <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

agudas <strong>de</strong> baja complejidad).<br />

En g<strong>en</strong>eral, se <strong>de</strong>bería t<strong>en</strong><strong>de</strong>r a fórmu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> organización más creativas, efici<strong>en</strong>tes<br />

y motivadoras que <strong>la</strong>s actuales, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> el profesional pudiera t<strong>en</strong>er<br />

mayor implicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> recursos y <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones,<br />

puesto que son los que mejor conoc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s peculiarida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> su trabajo. Dotar<br />

<strong>de</strong> mayor capacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión a los profesionales permitiría respon<strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong> forma más a<strong>de</strong>cuada a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s.<br />

III.1.2.2. Procedimi<strong>en</strong>tos burocráticos y resolución<br />

El exceso <strong>de</strong> tareas burocráticas consume un porc<strong>en</strong>taje elevado <strong>de</strong>l tiempo<br />

<strong>de</strong>l profesional. Hay que consi<strong>de</strong>rar que existe una burocracia útil (<strong>la</strong><br />

que es imprescindible) y una burocracia inútil (<strong>de</strong> <strong>la</strong> que po<strong>de</strong>mos prescindir).<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> útil, distinguiremos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> que <strong>de</strong>be ser realizada por el<br />

médico y <strong>la</strong> que <strong>de</strong>be ser realizada por otro personal. Por último, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> que realiza el médico distinguiremos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> que se pue<strong>de</strong> efectuar al<br />

152 SANIDAD


marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta y <strong>la</strong> que <strong>de</strong>be realizarse necesariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> consulta.<br />

Las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tipo burocrático supon<strong>en</strong> el 40% <strong>de</strong>l tiempo <strong>de</strong>l<br />

Médico <strong>de</strong> Familia <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> (FADSP. La At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>de</strong>l futuro. Madrid. Informe 2005). Entre el<strong>la</strong>s cabe <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong>s recetas <strong>de</strong><br />

crónicos, recetas <strong>de</strong> opioi<strong>de</strong>s (duplicadas), los informes <strong>para</strong> visado <strong>de</strong> fármacos,<br />

los partes <strong>de</strong> interconsulta <strong>para</strong> revisiones <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Especializada,<br />

los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> baja <strong>la</strong>boral, <strong>la</strong>s solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pruebas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio, <strong>la</strong>s solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ambu<strong>la</strong>ncia y <strong>la</strong>s solicitu<strong>de</strong>s que requier<strong>en</strong><br />

otros formu<strong>la</strong>rios impresos (oposiciones, <strong>de</strong>portivos, acceso a balnearios, acceso<br />

a universida<strong>de</strong>s, incapacidad, solicitud <strong>de</strong> teleasist<strong>en</strong>cia, etc).<br />

La <strong>de</strong>sburocratización <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta permite «liberar tiempo médico»<br />

consumido <strong>de</strong> manera poco efici<strong>en</strong>te, <strong>para</strong> <strong>de</strong>dicarlo a <strong>la</strong>s tareas propias <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>: asist<strong>en</strong>ciales, formación, investigación, activida<strong>de</strong>s comunitarias,<br />

etc. Las medidas <strong>para</strong> reducir <strong>la</strong> burocracia innecesaria pue<strong>de</strong>n<br />

requerir cambios organizativos o <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> informatización<br />

(por ejemplo: historia clínica electrónica). A<strong>de</strong>más, pue<strong>de</strong>n ser necesarios<br />

cambios normativos, como <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> los partes <strong>de</strong> incapacidad<br />

temporal <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados casos o <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong> receta<br />

multiprescripción.<br />

De todas estas activida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> prescripción <strong>de</strong> recetas y <strong>de</strong> los partes<br />

<strong>de</strong> incapacidad temporal, son <strong>la</strong>s que repres<strong>en</strong>tan el mayor grado <strong>de</strong> inefici<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> el sistema, por el tiempo que el médico <strong>de</strong>dica a <strong>la</strong>s mismas.<br />

La imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong> receta electrónica supondría que los paci<strong>en</strong>tes<br />

no t<strong>en</strong>drían necesidad <strong>de</strong> acudir a su c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud a pedir y recoger recetas<br />

repetidas <strong>de</strong> sus problemas <strong>de</strong> salud crónicos, proporcionando una prescripción<br />

hasta <strong>la</strong> próxima revisión médica, que pue<strong>de</strong> llegar a 6 meses e incluso<br />

un año. Esta imp<strong>la</strong>ntación requiere <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

tarjeta sanitaria electrónica y a nivel nacional, <strong>la</strong> codificación <strong>de</strong> intercambio<br />

<strong>de</strong> información <strong>en</strong>tre Comunida<strong>de</strong>s.<br />

III.1.2.3. Demanda asist<strong>en</strong>cial y resolución<br />

Cuando <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda asist<strong>en</strong>cial es excesiva aboca a una masificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

consultas y por consigui<strong>en</strong>te a una m<strong>en</strong>or <strong>de</strong>dicación <strong>de</strong> tiempo al usuario.<br />

Si los profesionales dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> tiempo sufici<strong>en</strong>te por paci<strong>en</strong>te, abordan<br />

más problemas y mejor; utilizan más racionalm<strong>en</strong>te los medicam<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong>s<br />

pruebas diagnósticas; produc<strong>en</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>rivaciones tanto a consultas externas<br />

<strong>de</strong> especialida<strong>de</strong>s como al hospital; pue<strong>de</strong>n hab<strong>la</strong>r, escuchar, pactar con<br />

el paci<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mejor alternativa a sus problemas, ac<strong>la</strong>ran sus dudas; abordan<br />

mejor los problemas psicosociales; <strong>mejora</strong> <strong>la</strong> comunicación y <strong>la</strong> confianza,<br />

aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> ambos, disminuye <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>tación, etc.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 153


Según el Observatorio Europeo <strong>de</strong> Sistemas <strong>de</strong> Cuidados <strong>de</strong> Salud<br />

(Oficina Regional <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS <strong>para</strong> Europa), España es el país europeo que<br />

ti<strong>en</strong>e el número más elevado <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes por semana y médico (con una<br />

media <strong>de</strong> 154 paci<strong>en</strong>tes, fr<strong>en</strong>te a los 94 <strong>de</strong> Fin<strong>la</strong>ndia, los 98 <strong>de</strong> Portugal y los<br />

90 <strong>de</strong> Suecia) y el que <strong>de</strong>dica m<strong>en</strong>os tiempo por paci<strong>en</strong>te. Un reci<strong>en</strong>te estudio<br />

realizado a nivel nacional, apunta <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma dirección. Por tanto, se<br />

pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que actualm<strong>en</strong>te existe una sobrecarga asist<strong>en</strong>cial sobre todo<br />

<strong>en</strong> el medio urbano y semiurbano.<br />

Esto se <strong>de</strong>be, <strong>en</strong> ciertas ocasiones, a insufici<strong>en</strong>te dotación <strong>de</strong> profesionales,<br />

pero también exist<strong>en</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias organizativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

consultas y <strong>en</strong> el reparto <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong>tre los profesionales <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

salud. Por tanto, <strong>la</strong> sobrecarga asist<strong>en</strong>cial pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse a una ina<strong>de</strong>cuada<br />

macrogestión <strong>de</strong>l sistema, responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración sanitaria, o<br />

por una insufici<strong>en</strong>te organización <strong>de</strong>l propio equipo y <strong>de</strong>l profesional sanitario<br />

(microgestión). A<strong>de</strong>más, se observa una progresiva pérdida <strong>de</strong>l papel<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> los autocuidados, que pue<strong>de</strong> conllevar un mayor<br />

número <strong>de</strong> consultas a los dispositivos sanitarios.<br />

La organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das (<strong>de</strong>manda, programada, urg<strong>en</strong>te, administrativa,<br />

etc.) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tareas burocráticas es capaz <strong>de</strong> influir<br />

s<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>tación y <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> resolución.<br />

III.1.2.4. Formación y gestión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />

Para alcanzar una mejor capacidad <strong>de</strong> resolución <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, es<br />

imprescindible <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> profesionales con amplios conocimi<strong>en</strong>tos y<br />

habilida<strong>de</strong>s, que incluyan todos los correspondi<strong>en</strong>tes a su especialidad, <strong>para</strong><br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción sin límite <strong>de</strong> edad, sexo o condición <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te. Estos<br />

profesionales <strong>de</strong>berán ser capaces <strong>de</strong> integrar <strong>la</strong> información clínica relevante<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> biografía <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te y aquel<strong>la</strong> proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> otros proveedores<br />

sanitarios. La administración <strong>de</strong>berá apoyar el <strong>de</strong>sarrollo pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong><br />

esos conocimi<strong>en</strong>tos y habilida<strong>de</strong>s.<br />

Los equipos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ofrecer asist<strong>en</strong>cia sanitaria y cuidados <strong>en</strong> salud<br />

a los ciudadanos, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> formar a aquellos que trabajarán<br />

<strong>en</strong> el futuro <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. La formación <strong>de</strong> estos profesionales<br />

<strong>de</strong>be recaer, <strong>de</strong> manera principal, <strong>en</strong> los propios equipos <strong>de</strong> este nivel<br />

asist<strong>en</strong>cial, excepto <strong>en</strong> aquellos casos que <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

sea sólo un área complem<strong>en</strong>taria.<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> postgrado (medicina <strong>de</strong> familia<br />

y pediatría), y <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, <strong>la</strong> <strong>de</strong> pregrado (médica y <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería) ha<br />

adquirido relevancia significativa <strong>en</strong> términos cuantitativos y cualitativos <strong>en</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. A pesar <strong>de</strong> ello, persiste cierta falta <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to y<br />

apoyo a este grupo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> gestión.<br />

154 SANIDAD


Entre los obstáculos más importantes <strong>para</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

formativas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran: el predominio <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad asist<strong>en</strong>cial y<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>smotivación <strong>de</strong> los profesionales; unidos a veces, a una ma<strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l<br />

tiempo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l equipo. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> ocasiones se produc<strong>en</strong><br />

interfer<strong>en</strong>cias por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria farmacéutica.<br />

Pese a todo, se ha seña<strong>la</strong>do que <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> profesionales y <strong>de</strong> estudiantes<br />

es un alici<strong>en</strong>te y estímulo <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> continua y <strong>para</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación<br />

<strong>de</strong> los equipos, si<strong>en</strong>do los retornos positivos que ofrece a medio p<strong>la</strong>zo<br />

superiores a <strong>la</strong>s inversiones <strong>de</strong> tiempo y <strong>en</strong>ergías <strong>de</strong>positados <strong>en</strong> ellos.<br />

La doc<strong>en</strong>cia pregrado <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. La formación universitaria<br />

<strong>en</strong> España, aún si<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mejores valoradas <strong>en</strong> el mundo, minusvalora<br />

el perfil <strong>de</strong>l profesional <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Así, por ejemplo, no se reconoce<br />

<strong>de</strong> manera expresa a <strong>la</strong> medicina <strong>de</strong> familia como área <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to.<br />

En el contexto sanitario actual, un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación pregrado que<br />

pot<strong>en</strong>ciara <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disciplinas <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, y asumi<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong> fácil sustitución <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> salud <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>/<br />

Especializada, podría conducir a medio p<strong>la</strong>zo a un sistema más efici<strong>en</strong>te.<br />

La At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> es un <strong>en</strong>torno doc<strong>en</strong>te idóneo <strong>para</strong> el apr<strong>en</strong>dizaje<br />

<strong>de</strong> numerosas profesiones universitarias como Medicina, Enfermería,<br />

Psicología, Trabajo social, etc. La formación pregrado <strong>de</strong> Enfermería contemp<strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>s prácticas <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> con carácter obligatorio.<br />

La Pediatría se estudia como asignatura durante <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> pregrado,<br />

con su cont<strong>en</strong>ido teórico y práctico correspondi<strong>en</strong>te, aunque se podrían ampliar<br />

<strong>la</strong>s prácticas a At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. El conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina <strong>de</strong><br />

Medicina <strong>de</strong> Familia con sus cont<strong>en</strong>idos ci<strong>en</strong>tíficos, profesionales y el apr<strong>en</strong>dizaje<br />

<strong>de</strong> sus principales habilida<strong>de</strong>s y actitu<strong>de</strong>s, serán muy útiles <strong>para</strong> el futuro<br />

<strong>de</strong> cualquier estudiante <strong>de</strong> medicina, con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> su futura<br />

especialización <strong>en</strong> otras áreas. En <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong>l médico <strong>de</strong> familia, los<br />

alumnos pue<strong>de</strong>n integrar los conocimi<strong>en</strong>tos adquiridos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera.<br />

Pero, a<strong>de</strong>más, algunas <strong>de</strong> estas habilida<strong>de</strong>s, adquiridas <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>, son difer<strong>en</strong>tes y complem<strong>en</strong>tarias a <strong>la</strong>s logradas mediante rotaciones<br />

hospita<strong>la</strong>rias, algo ya puesto <strong>de</strong> manifiesto tanto <strong>en</strong> nuestro país como<br />

<strong>en</strong> el extranjero. Las v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia pregrado son múltiples por <strong>la</strong> localización y por <strong>la</strong> disponibilidad<br />

<strong>de</strong> problemas <strong>de</strong> salud y paci<strong>en</strong>tes (figura 1). Se facilitan <strong>la</strong>s prácticas<br />

<strong>de</strong> los alumnos por <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una amplia variedad <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes y patologías,<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes pluripatológicos y polimedicados, el conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los <strong>en</strong>tornos sociales y familiares condicionantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> génesis<br />

<strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> salud, por <strong>en</strong>contrarse con paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> situación<br />

clínica estable, sin <strong>la</strong> gravedad <strong>de</strong>l hospitalizado.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 155


En <strong>la</strong> actualidad, todas <strong>la</strong>s Faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Medicina ti<strong>en</strong><strong>en</strong> conv<strong>en</strong>ios<br />

suscritos con sus Servicios <strong>de</strong> Salud. Sin embargo, <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> participar<br />

<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia pregrado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud está muy condicionada<br />

por los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> esos conv<strong>en</strong>ios.<br />

A pesar <strong>de</strong> todo lo anterior, es muy probable que <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

t<strong>en</strong>ga cada vez más peso <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> universidad.<br />

Figura 1. Entornos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina y <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud<br />

Consulta <strong>de</strong> medicina <strong>de</strong> familia y pediatría<br />

Programas <strong>de</strong> salud<br />

Consulta <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y trabajador social<br />

Reuniones <strong>de</strong> equipo y formación continuada<br />

Domicilio <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te<br />

Visitas domiciliarias<br />

Contacto con el paci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su <strong>en</strong>torno<br />

Comunidad<br />

Colegios, resi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera edad, asociaciones, etc.<br />

La doc<strong>en</strong>cia postgrado <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. La formación postgrado <strong>de</strong><br />

los profesionales <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, ha <strong>mejora</strong>do mucho con <strong>la</strong> creación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> especialidad <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> Familia y Comunitaria y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s<br />

doc<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> 1977, con <strong>la</strong> normalización <strong>en</strong> 2002 por <strong>la</strong> Comisión Nacional <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Especialidad <strong>de</strong> Pediatría <strong>de</strong> <strong>la</strong> rotación por At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y con <strong>la</strong><br />

aprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong> especialidad <strong>de</strong> Enfermería Familiar y Comunitaria <strong>en</strong> 2005.<br />

El c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud y <strong>la</strong> consulta son los espacios a<strong>de</strong>cuados <strong>para</strong> <strong>la</strong> formación,<br />

pues son <strong>en</strong> los que se pue<strong>de</strong> conocer el medio profesional y don<strong>de</strong><br />

se cu<strong>en</strong>ta con el apoyo <strong>de</strong> los tutores. A<strong>de</strong>más, el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud es flexible<br />

y adaptable <strong>para</strong> permitir el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> otros medios <strong>la</strong>borales posibles.<br />

El contacto frecu<strong>en</strong>te e int<strong>en</strong>so con los paci<strong>en</strong>tes y sus problemas les<br />

permitirá adaptar su formación posgraduada a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

y <strong>de</strong>tectar sus necesida<strong>de</strong>s formativas.<br />

En <strong>la</strong> actualidad, existe gran experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros doc<strong>en</strong>tes acreditados<br />

con profesionales motivados y tutores con experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> formación <strong>de</strong><br />

resi<strong>de</strong>ntes y estudiantes <strong>de</strong> Enfermería. La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

acreditación garantiza que los procesos formativos sean respaldados por<br />

profesionales cualificados.<br />

156 SANIDAD


Sin embargo, <strong>para</strong> el a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta función doc<strong>en</strong>te, los<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er una organización específica y un funcionami<strong>en</strong>to<br />

adaptado a <strong>la</strong> función que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n. La doc<strong>en</strong>cia ha <strong>de</strong> estar<br />

incorporada <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud sin ser relegada<br />

o absorbida por <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s asist<strong>en</strong>ciales.<br />

En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> Pediatría, se ha abogado por modificar <strong>la</strong> formación<br />

clásica emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te hospita<strong>la</strong>ria por una formación que contemp<strong>la</strong>ra <strong>la</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Así, <strong>en</strong> el año 2002, <strong>la</strong> Comisión Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Especialidad<br />

<strong>de</strong> Pediatría, normalizó expresam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> rotación por At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

proponi<strong>en</strong>do unas bases curricu<strong>la</strong>res <strong>para</strong> los Pediatras <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> tutores <strong>de</strong> los MIR <strong>de</strong> Pediatría y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> Unida<strong>de</strong>s Doc<strong>en</strong>tes<br />

Asociadas. La Or<strong>de</strong>n SCO/3148/2006, <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> septiembre, por <strong>la</strong> que se<br />

aprueba y publica el programa formativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> especialidad <strong>de</strong> Pediatría y<br />

sus Áreas Específicas, establece <strong>la</strong> rotación obligatoria por At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

y una guía ori<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n formativo<br />

aplicable a <strong>la</strong>s rotaciones <strong>de</strong> pediatría y sus áreas específicas por<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud. Por tanto, <strong>de</strong> forma progresiva se irá imp<strong>la</strong>ntando <strong>la</strong> formación<br />

postgrado <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> los pediatras.<br />

El Real Decreto 450/2005, <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> abril, sobre especialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería,<br />

establece <strong>la</strong> especialidad <strong>de</strong> Enfermería Familiar y Comunitaria,<br />

lo cual va a suponer <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias y <strong>la</strong> formación postgraduada<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, que dispondrán <strong>de</strong> sus programas<br />

<strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia, su comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> especialidad, c<strong>en</strong>tros doc<strong>en</strong>tes, etc.<br />

La formación continuada <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Hay que seña<strong>la</strong>r que muchos<br />

equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> realizan activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación continuada<br />

<strong>para</strong> sus propios miembros. Aún así, sigue t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do numerosos retos<br />

como son: <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s organizativas <strong>para</strong> su realización, el que gran parte<br />

<strong>de</strong> el<strong>la</strong> se realiza fuera <strong>de</strong>l horario <strong>la</strong>boral, que su impacto real <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong>l trabajo clínico no sea bi<strong>en</strong> conocido, que una parte importante <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

misma esté organizada o financiada por <strong>la</strong> industria farmacéutica (congresos,<br />

reuniones, char<strong>la</strong>s, etc.) que <strong>la</strong> asocia muchas veces a sus promociones<br />

comerciales, etc.<br />

La formación continuada ti<strong>en</strong>e un doble papel: manti<strong>en</strong>e el perfil<br />

compet<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l profesional y mo<strong>de</strong><strong>la</strong> <strong>la</strong> cultura organizacional. Ambos<br />

compon<strong>en</strong>tes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una importancia trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad «resolutiva»<br />

<strong>de</strong>l profesional. En todo caso, <strong>para</strong> aum<strong>en</strong>tar esta capacidad <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> es preciso fom<strong>en</strong>tar e integrar los conceptos <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina<br />

basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> una manera global <strong>en</strong> todo el sistema <strong>de</strong> salud,<br />

creando guías <strong>de</strong> práctica clínica que abarqu<strong>en</strong> a los dos niveles <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción,<br />

con sus correspondi<strong>en</strong>tes adaptaciones territoriales (Comunida<strong>de</strong>s<br />

Autónomas).<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 157


III.1.2.5. Investigación y su impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución<br />

Para <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> salud y el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, se <strong>de</strong>be disponer <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información a<strong>de</strong>cuada <strong>para</strong> tomar <strong>la</strong>s mejores <strong>de</strong>cisiones y <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> calidad<br />

y efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción. Esta información <strong>de</strong>be proce<strong>de</strong>r <strong>de</strong> estudios<br />

<strong>de</strong> investigación metodológicam<strong>en</strong>te correctos y cuyos resultados puedan<br />

ser extrapo<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong>l profesional.<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, <strong>la</strong> realidad es que aún está poco <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da y asumida.<br />

Hasta comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> era anecdótica (m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 1% <strong>de</strong> los artículos publicados estaban<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>). A partir <strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to aum<strong>en</strong>ta<br />

hasta alcanzar el 4,1% <strong>en</strong> 1994, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>,<br />

el impulso que supuso <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> especialidad <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> Familia y<br />

Comunitaria, <strong>la</strong>s aportaciones <strong>de</strong> los pediatras <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y el nuevo<br />

perfil <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería. A este período <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to le sigue otro <strong>de</strong> estancami<strong>en</strong>to,<br />

<strong>en</strong> el que nos <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad. Una evolución simi<strong>la</strong>r<br />

ha seguido el número <strong>de</strong> proyectos, proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>,<br />

financiados por el Fondo <strong>de</strong> Investigación Sanitaria, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> década <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta se manti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> torno al 4% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> proyectos.<br />

En <strong>la</strong> actualidad, se pue<strong>de</strong> afirmar que <strong>la</strong> producción investigadora <strong>en</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> es re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te baja, con poco factor <strong>de</strong> impacto y con<br />

gran variabilidad territorial. Son escasos los estudios multicéntricos, <strong>la</strong>s estrategias<br />

<strong>de</strong> investigación <strong>de</strong>finidas y <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> investigación estables.<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> <strong>en</strong>sayos<br />

clínicos <strong>de</strong> calidad es poco frecu<strong>en</strong>te.<br />

Los obstáculos más importantes <strong>para</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación<br />

<strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> son, al igual que se ha seña<strong>la</strong>do <strong>para</strong> <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia, el<br />

predominio <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad asist<strong>en</strong>cial, <strong>la</strong> dispersión <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros y profesionales,<br />

<strong>la</strong> falta <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización y <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una cultura<br />

<strong>de</strong> investigación <strong>en</strong>tre los profesionales. Otros factores responsables <strong>de</strong><br />

esta situación son <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> formación, <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos y <strong>de</strong> una<br />

carrera profesional que reconozca y premie esta actividad, <strong>la</strong> elevada presión<br />

asist<strong>en</strong>cial, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> tiempo, los déficit estructurales, etc.<br />

No obstante, <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> ti<strong>en</strong>e como v<strong>en</strong>tajas<br />

el que se ati<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> estadios más precoces, que existe<br />

una re<strong>la</strong>ción longitudinal con los paci<strong>en</strong>tes y que se dispone <strong>de</strong> una mayor<br />

accesibilidad a <strong>la</strong> comunidad. Para los profesionales sanitarios <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

investigadoras aportan <strong>mejora</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación, estimu<strong>la</strong>n el espíritu<br />

crítico y, por lo g<strong>en</strong>eral, aum<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> satisfacción y motivación profesional.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, exist<strong>en</strong> circunstancias como <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong><br />

investigadores, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia cada vez mayor <strong>de</strong> estudios multicéntricos y<br />

158 SANIDAD


multidisciplinarios y <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong>l acceso a fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> financiación, que sugier<strong>en</strong><br />

que los obstáculos a <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> se van salvando<br />

poco a poco.<br />

La creación <strong>de</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos universitarios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

podría ejercer un importante estímulo, seña<strong>la</strong>ndo líneas <strong>de</strong> investigación<br />

prioritarias, promovi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> metodología ci<strong>en</strong>tífica, favoreci<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> fondos y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, animando el <strong>de</strong>bate social y<br />

profesional <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

III.1.2.6. Compromiso y motivación <strong>de</strong> los profesionales<br />

Para que los profesionales t<strong>en</strong>gan una bu<strong>en</strong>a capacidad resolutiva, también<br />

es necesario el compromiso <strong>de</strong> estos con sus paci<strong>en</strong>tes, con el sistema sanitario<br />

y con su propio cuerpo <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y aptitu<strong>de</strong>s. Es necesario<br />

que exista a<strong>de</strong>más un bu<strong>en</strong> clima <strong>la</strong>boral y una calidad <strong>de</strong> vida <strong>la</strong>boral a<strong>de</strong>cuada.<br />

Dado el importante papel <strong>de</strong> los directivos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> motivación<br />

<strong>de</strong> los profesionales, se trata más ampliam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el apartado III.1.1.7.<br />

III.1.3. Factores que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te<br />

III.1.3.1. Expectativas <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te<br />

La capacidad <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong>l profesional está también muy re<strong>la</strong>cionada<br />

con <strong>la</strong>s expectativas y <strong>la</strong> actitud <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a su salud. Al cambiar<br />

<strong>la</strong>s expectativas y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> resolución pue<strong>de</strong> verse<br />

modificada.<br />

Las <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te no siempre están <strong>en</strong> consonancia con necesida<strong>de</strong>s<br />

objetivas, sino que pue<strong>de</strong>n estar influidas por los medios <strong>de</strong> comunicación,<br />

por <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria privada o por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

administración sanitaria pública. Así, cuando los medios <strong>de</strong> comunicación,<br />

<strong>en</strong> ocasiones, magnifican y alertan sobre peligros remotos, crean necesida<strong>de</strong>s<br />

no fundam<strong>en</strong>tadas que pue<strong>de</strong>n dificultar <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor resolutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>.<br />

También pue<strong>de</strong> cambiar el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l médico <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> e influir <strong>en</strong> su resolución, el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina <strong>de</strong>f<strong>en</strong>siva.<br />

III.1.3.2. Capacitación-empowerm<strong>en</strong>t <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te<br />

La resolución <strong>de</strong> los procesos asist<strong>en</strong>ciales pasa también por educar y crear<br />

ciudadanos cada vez más autónomos e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, que a <strong>la</strong> vez que participan<br />

<strong>en</strong> los cambios <strong>de</strong> nuestro sistema sanitario, sean capaces a través <strong>de</strong><br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 159


<strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos sobre autocuidados, utilizar los recursos<br />

sanitarios con responsabilidad (filtro sanitario familiar).<br />

Los cambios sociales producidos <strong>en</strong> España <strong>en</strong> el último tercio <strong>de</strong> siglo,<br />

sobre todo los referidos a <strong>la</strong> organización sanitaria, al avance <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías,<br />

al <strong>de</strong>sarrollo ci<strong>en</strong>tífico y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> información y difusión<br />

<strong>en</strong> el ámbito sanitario, han condicionado un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> tradicional re<strong>la</strong>ción<br />

médico-paci<strong>en</strong>te. Un paci<strong>en</strong>te más informado es, sin duda, más exig<strong>en</strong>te<br />

con el sistema sanitario y con los profesionales que lo compon<strong>en</strong>.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> Ley 41/2002, <strong>de</strong> autonomía <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te pone <strong>de</strong><br />

manifiesto el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong>beres <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>jando<br />

pat<strong>en</strong>te una re<strong>la</strong>ción médico-paci<strong>en</strong>te más igualitaria, y por consigui<strong>en</strong>te<br />

m<strong>en</strong>os paternalista. Esta situación pue<strong>de</strong> dar lugar a una medicina<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>siva ya que <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con el médico es más adulta y m<strong>en</strong>os tolerante<br />

con <strong>la</strong>s equivocaciones, haci<strong>en</strong>do más necesario aún t<strong>en</strong>er tiempo sufici<strong>en</strong>te<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> comunicación con el paci<strong>en</strong>te.<br />

III.2. Propuesta <strong>de</strong> indicadores <strong>para</strong><br />

<strong>la</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad resolutiva<br />

Los indicadores que mi<strong>de</strong>n los resultados <strong>de</strong> su actividad supon<strong>en</strong>, tanto<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> administración como <strong>para</strong> los profesionales sanitarios, <strong>la</strong> herrami<strong>en</strong>ta<br />

necesaria <strong>para</strong> <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> sus interv<strong>en</strong>ciones, y ofrec<strong>en</strong> información<br />

sobre el índice <strong>de</strong> respuesta alcanzado fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. En este s<strong>en</strong>tido, es necesario utilizar indicadores que <strong>en</strong>glob<strong>en</strong><br />

todos los aspectos que se quieran medir, facilit<strong>en</strong> información <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> los profesionales y sean reproductibles y com<strong>para</strong>bles.<br />

A nivel teórico los resultados clínicos que se esperan <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> son <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, y<br />

parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> capacidad resolutiva seña<strong>la</strong>do anteriorm<strong>en</strong>te, se<br />

pue<strong>de</strong> <strong>de</strong> una manera resumida, <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> resolución como <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong>l<br />

servicio <strong>en</strong> el lugar y <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma más a<strong>de</strong>cuada <strong>en</strong> cada caso.<br />

Está bastante g<strong>en</strong>eralizada <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que el 90-95% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas<br />

se «resuelv<strong>en</strong>» <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, cuando <strong>en</strong> realidad se <strong>de</strong>bería <strong>de</strong>cir<br />

que se «manejan» <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, dado que el hecho <strong>de</strong> que se que<strong>de</strong>n<br />

<strong>en</strong> este nivel no quiere <strong>de</strong>cir que se «resuelvan» (p.e. un catarro <strong>de</strong> vías<br />

altas tratado con antibiótico, o un paci<strong>en</strong>te con cardiopatía isquémica sin<br />

antiagregación, son problemas tratados <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> pero mal resueltos),<br />

a <strong>la</strong> vez que el hecho <strong>de</strong> no «manejar» el caso <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>,<br />

pue<strong>de</strong> significar una bu<strong>en</strong>a «resolución» (p.e. <strong>de</strong>rivar a urg<strong>en</strong>cias una<br />

ap<strong>en</strong>dicitis aguda; o al oftalmólogo una retinopatía diabética).<br />

160 SANIDAD


Así pues, <strong>para</strong> medir los resultados clínicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>de</strong>bería medirse <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> respuesta dada a cada caso, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta no sólo <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, sino también <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

no <strong>de</strong>mandadas (p.e. activida<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>tivas).<br />

Actualm<strong>en</strong>te no disponemos <strong>en</strong> nuestro país <strong>de</strong> información contrastada<br />

<strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad clínica <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y <strong>de</strong>bemos<br />

conformarnos con mirar aspectos muy parciales y <strong>en</strong> absoluto homogéneos.<br />

De hecho el At<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sanidad <strong>en</strong> España sólo incorpora como datos «clínicos»<br />

<strong>la</strong>s preval<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> algunas patologías crónicas. Por otra parte los resultados<br />

clínicos que se mi<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas Comunida<strong>de</strong>s Autónomas no<br />

suel<strong>en</strong> recogerse con un formato homogéneo <strong>de</strong> indicador y proceso <strong>de</strong> recogida<br />

<strong>de</strong> datos. Todo ello <strong>de</strong>termina una <strong>en</strong>orme dificultad <strong>para</strong> po<strong>de</strong>r obt<strong>en</strong>er<br />

datos que sean mínimam<strong>en</strong>te com<strong>para</strong>bles.<br />

Hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración que pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r medir lo que se ha v<strong>en</strong>ido<br />

<strong>en</strong> l<strong>la</strong>mar el producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, todo lo que se hace <strong>de</strong> forma<br />

cuantitativa y cualitativa, y <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> cobertura pob<strong>la</strong>cional alcanzada<br />

y a los costes g<strong>en</strong>erados, no es actualm<strong>en</strong>te posible. De los distintos tipos<br />

<strong>de</strong> medidas que se han propuesto <strong>para</strong> medir el case-mix <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>,<br />

quizá los ACG (Adjusted Clinical Groups) son los que han sido más<br />

estudiados. Sin embargo, no resultan <strong>de</strong>masiado útiles <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>para</strong> el<br />

profesional, dado que se trata <strong>de</strong> una c<strong>la</strong>sificación hecha por isoconsumos y<br />

por ello sólo serviría, <strong>en</strong> todo caso, <strong>para</strong> valorar cómo asignar recursos, no<br />

<strong>para</strong> valorar como estamos haci<strong>en</strong>do nuestro trabajo. El único int<strong>en</strong>to que se<br />

conoce <strong>de</strong> buscar un acercami<strong>en</strong>to conceptual al case-mix con criterios <strong>de</strong><br />

«iso-resolución» es el <strong>de</strong>nominado GER/CNA (grupos <strong>de</strong> episodios re<strong>la</strong>cionados<br />

por criterios <strong>de</strong> necesidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción). De todos modos se trata <strong>de</strong> un<br />

proyecto aún <strong>en</strong> fase <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, y <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> información publicada al<br />

respecto no permite por ahora hacer ninguna valoración a<strong>de</strong>cuada.<br />

Asumi<strong>en</strong>do que el acercami<strong>en</strong>to al análisis <strong>de</strong> resultados o <strong>de</strong> resolución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> será parcial, el <strong>de</strong>sarrollo inicial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propuestas<br />

<strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong>berían dirigirse a un conjunto s<strong>en</strong>sible <strong>de</strong> indicadores<br />

clínicos que repres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> una parte <strong>de</strong>l impacto real que pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er<br />

este nivel, y podrían resumirse <strong>en</strong> un tipo <strong>de</strong> indicador sintético <strong>de</strong> los resultados<br />

clínicos <strong>de</strong> los profesionales, equipos y servicios.<br />

Así, con un p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to posibilista, <strong>en</strong> <strong>la</strong> situación actual podríamos<br />

int<strong>en</strong>tar acercarnos a una medida más o m<strong>en</strong>os com<strong>para</strong>ble <strong>de</strong>l resultado <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas Comunida<strong>de</strong>s a partir <strong>de</strong> lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

• Patologías crónicas «protocolizadas» (hipert<strong>en</strong>sión arterial, diabetes<br />

mellitus, <strong>en</strong>fermedad pulmonar obstructiva crónica, cardiopatía isquémica,<br />

asma infantil, obesidad infantil).<br />

• Indicadores cualitativos <strong>de</strong> farmacia.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 161


• Indicadores <strong>de</strong> incapacidad temporal.<br />

• At<strong>en</strong>ción domiciliaria.<br />

• Activida<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>tivas.<br />

• Derivaciones a At<strong>en</strong>ción Especializada.<br />

• Utilización <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia hospita<strong>la</strong>rios.<br />

• Condiciones s<strong>en</strong>sibles a los cuidados ambu<strong>la</strong>torios.<br />

• Inmunizaciones.<br />

Pero los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> no <strong>de</strong>beríamos medirlos sólo<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión biológica o ci<strong>en</strong>tífico-técnica. Hay muchos aspectos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l día a día que cubr<strong>en</strong> parce<strong>la</strong>s que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una re<strong>la</strong>ción directa<br />

con <strong>la</strong> salud pero <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incorporarse a <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> sus resultados. Por<br />

ello, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los indicadores clínicos, y <strong>de</strong> los <strong>de</strong> costes, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> introducirse<br />

como medida <strong>de</strong> resultado indicadores que valor<strong>en</strong> <strong>la</strong> satisfacción y <strong>la</strong> accesibilidad<br />

a los servicios.<br />

A partir <strong>de</strong> estos p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos, proponemos algunos indicadores<br />

que consi<strong>de</strong>ramos factibles y válidos <strong>para</strong> ser aplicados inicialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

evaluación <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>:<br />

• Patologías crónicas «protocolizadas»:<br />

— Paci<strong>en</strong>tes isquémicos con ácido acetil salicílico, beta-bloqueantes<br />

y estatinas.<br />

— Paci<strong>en</strong>tes hipert<strong>en</strong>sos con t<strong>en</strong>sión arterial contro<strong>la</strong>da.<br />

— Paci<strong>en</strong>tes diabéticos con hemoglobina glicosi<strong>la</strong>da inferior al<br />

8%.<br />

— Paci<strong>en</strong>tes pediátricos asmáticos con tratami<strong>en</strong>to específico.<br />

— Paci<strong>en</strong>tes con trastorno por déficit <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción con hiperactividad<br />

con tratami<strong>en</strong>to farmacológico.<br />

• Indicadores cualitativos <strong>de</strong> farmacia:<br />

— Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> prescripciones <strong>de</strong> antihipert<strong>en</strong>sivos, broncodi<strong>la</strong>tadores,<br />

anti<strong>de</strong>presivos y estatinas <strong>de</strong> «primera línea».<br />

— Dosis diarias <strong>de</strong>finidas por 1000 habitantes y día (DHD) <strong>de</strong><br />

antibióticos, ansiolíticos y antiinf<strong>la</strong>matorios no esteroi<strong>de</strong>os.<br />

• Indicadores <strong>de</strong> incapacidad temporal:<br />

— Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes activos <strong>en</strong> incapacidad temporal <strong>en</strong> 1<br />

año.<br />

— Duración media <strong>de</strong> <strong>la</strong>s incapacida<strong>de</strong>s temporales.<br />

162 SANIDAD


• At<strong>en</strong>ción domiciliaria:<br />

— Cobertura pob<strong>la</strong>cional <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria.<br />

• Activida<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>tivas:<br />

— Coberturas vacunales.<br />

— Cobertura <strong>de</strong>l cribado <strong>de</strong> hipert<strong>en</strong>sión arterial, diabetes mellitus,<br />

dislipemia y tabaquismo.<br />

— Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> educación sanitaria <strong>en</strong> el ámbito esco<strong>la</strong>r.<br />

• Derivaciones a At<strong>en</strong>ción Especializada:<br />

— Derivaciones <strong>en</strong> un año por 100 habitantes (global y por especialida<strong>de</strong>s).<br />

• Utilización <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia hospita<strong>la</strong>rios:<br />

— Visitas a urg<strong>en</strong>cias hospita<strong>la</strong>rias <strong>en</strong> un año por 100 habitantes.<br />

• Problemas <strong>de</strong> salud s<strong>en</strong>sibles a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción ambu<strong>la</strong>toria (ACSC):<br />

— Ingresos por ACSC por 100 habitantes <strong>en</strong> un año.<br />

• Satisfacción:<br />

— Satisfacción global con el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud (esca<strong>la</strong> numérica) o<br />

porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes que recom<strong>en</strong>darían el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud<br />

a un amigo o familiar.<br />

• Accesibilidad:<br />

— Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> l<strong>la</strong>madas <strong>para</strong> pedir cita efectivas.<br />

— Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> días con espera inferior a 48 h.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 163


Bibliografía<br />

1. At<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sanidad <strong>en</strong> España. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo. Disponible <strong>en</strong>:<br />

http://www.msc.es/estadEstudios/estadisticas/inforRecopi<strong>la</strong>ciones/at<strong>la</strong>s/at<strong>la</strong>sDatos.htm.<br />

2. Ba<strong>en</strong>a Camús L. Reflexiones sobre <strong>la</strong>s reflexiones <strong>de</strong> V. Gr<strong>en</strong>zner sobre «Medicina <strong>de</strong> familia<br />

y listas <strong>de</strong> espera». At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2004; 34: 384-6.<br />

3. B<strong>la</strong>nquer J, Ortuño J, Galiano L, Fluixá X, Montiel I, Mira E. Gestión por procesos <strong>de</strong> los<br />

circuitos administrativos repetidos: un paso hacia <strong>la</strong> <strong>de</strong>sburocratización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consultas<br />

<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> gestión 2003; 9: 192-210.<br />

4. Borrell i Carrió F. Hay que comprar más tiempo a los médicos. Jano 2005; n.º 1566: 1714.<br />

5. Caminal J, Martín A y Grupo <strong>de</strong> Acuerdo <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>terra. Sobre <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> a <strong>la</strong> capacidad resolutiva <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> salud y su medición. At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong><br />

2005; 36: 456-61.<br />

6. Casajuana J. Diez minutos ¡qué m<strong>en</strong>os! At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2001; 27: 297-8.<br />

7. Casajuana Brunet J. En busca <strong>de</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia: <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> hacer <strong>para</strong> po<strong>de</strong>r hacer. FMC<br />

2005; 12: 579-81.<br />

8. Cubí R, Faixedas D. Viabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> receta electrónica <strong>en</strong> España. At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2005,<br />

36: 5.<br />

9. Díaz E, Me<strong>de</strong>l JG, De Pablo R, Palomo L, Toquero F, Pérez F et al. Criterios básicos <strong>para</strong> el<br />

ejercicio médico <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Organización Médica Colegial. Informe, marzo 2003.<br />

10. Estrategias futuras <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> España. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y<br />

Consumo. Reunión Técnica, Octubre 2003.<br />

11. FADSP. La At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>l futuro. Madrid. Informe, 2005.<br />

12. Gervas J, Palomo L. ¿Alta o excesiva resolución? Med Clin (Barc) 2002; 119: 315.<br />

13. Guillo MJ. IX Congreso Nacional <strong>de</strong> informática <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud. SEIS. Madrid, Marzo 2006.<br />

14. Hippisley-Cox J, Pringle M, Cater R, Wynn A, Hammerley V, Coup<strong>la</strong>nd C et al. Information<br />

in practice. The electronic pati<strong>en</strong>ts record in primary care-regression or progression?<br />

A cross sectional study. BMJ 2003; 326:1439-43.<br />

15. Informe Anual <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud 2003. Madrid: Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y<br />

Consumo. Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Calidad <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud, 2004.<br />

16. Informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS: «Health Care Systems in Transition», Spain. European Observatory<br />

on Health Care Systems. WHO regional Office for Europa. 2000. AMS 5012667 (SPA)<br />

target 19.2000.<br />

17. Jiménez Vil<strong>la</strong> J. Necesitamos más y mejor investigación <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong><br />

2004; 34: 525-7.<br />

18. Ley 41/2002, <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> noviembre, básica regu<strong>la</strong>dora <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

y obligaciones <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> información y docum<strong>en</strong>tación clínica (BOE núm.<br />

274, <strong>de</strong> 15-11-2002, pp. 40126-40132.<br />

19. López F, Fernán<strong>de</strong>z O, Medina ME, Rubio E, Alejandre G. Investigación <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>: 1994-2003. At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2005: 36: 415-23.<br />

20. <strong>Marco</strong>s JM, Díez F, Lissarrague A, Peral A. ¿Hay asociación <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> cumplim<strong>en</strong>-<br />

164 SANIDAD


tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> interconsulta <strong>en</strong>tre niveles asist<strong>en</strong>ciales? At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2004; 34:<br />

382-3.<br />

21. Martín García, M. La At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, una asignatura p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. El Médico 2005: 955:<br />

9-14.<br />

22. Martínez Pérez JA, Zarco Rodríguez J, Chavida García F. Study on the g<strong>en</strong>eral practitioner’s<br />

situation in Spain. 11th Confer<strong>en</strong>ce of the European Society of G<strong>en</strong>eral Practice/Family<br />

Medicine. Kos Is<strong>la</strong>nd, Greece, 2005: September 3-7.<br />

23. Mesa redonda. Comunicación interniveles asist<strong>en</strong>ciales. En XXVII Congreso Nacional<br />

<strong>de</strong> Semerg<strong>en</strong>. Semerg<strong>en</strong> 2005; 31 (Supl. 1): 8-12.<br />

24. Minué Lor<strong>en</strong>zo S, <strong>de</strong> Manuel Ke<strong>en</strong>oy E, So<strong>la</strong>s Gaspar O. Situación actual y futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. En: Informe Sespas 2002, Invertir <strong>en</strong> salud, priorida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> salud pública.<br />

Cavases JM, Vil<strong>la</strong>lbí JR y Aibar C (ed). Val<strong>en</strong>cia, Escue<strong>la</strong> Val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong> Estudios<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> Salud (EVES): 2002, pg 395-437.<br />

25. Molina A, García MA, Alonso M, Cecilia P. Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste profesional y psicomorbilidad<br />

<strong>en</strong> médicos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> un área sanitaria <strong>de</strong> Madrid. At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong><br />

2003; 31: 564-74.<br />

26. Montori VM, Wyer P, Newman TB, Keitz S, Guyatt G. Tips for learners of evi<strong>de</strong>nce-based<br />

medicine:The effect of spectrum of disease on the performance of diagnostic tests. CMAJ<br />

2005; 173:385-90.<br />

27. <strong>de</strong> Pablo González R. La At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> Salud como eje <strong>de</strong>l sistema público sanitario.<br />

Semerg<strong>en</strong> 2005; 31: 214-22.<br />

28. Palomo L. Cuando <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>la</strong> rabia se transforma <strong>en</strong> virtud. Semerg<strong>en</strong><br />

2005; 31: 453-5.<br />

29. Reig Mollá B, Bisbal Andrés E, Sanfélix G<strong>en</strong>ovés J, Pereiró Ber<strong>en</strong>guer I, Esparza Pedrol<br />

MJ, Martín González RM. Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> interconsulta. ¿Influye<br />

<strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuada cumplim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l médico <strong>de</strong> familia <strong>en</strong> <strong>la</strong> respuesta que obti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l<br />

especialista? At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong>. 2004; 34:300-5.<br />

30. Ruiz Téllez A. Medida <strong>de</strong>l producto sanitario <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Gestión<br />

2002; 8 (Supl 1): 29-32.<br />

31. Ruiz Téllez A. GER/CNA. Grupos <strong>de</strong> episodios re<strong>la</strong>cionados por criterios <strong>de</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción. Cymap. Enero 2004. Extracto <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to tutorial <strong>de</strong> Isis y GER/CNA.<br />

Instituto @pCOM.<br />

32. Scheck Mc Alearney A, Scweikhart SB, Medow MA. Doctor’s experi<strong>en</strong>ce with handheld<br />

computers in clinical practice: qualitative study. BMJ 2004; 328: 1162-5.<br />

33. Seguí Díaz M. ¡Por favor, inviertan <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud! No especialic<strong>en</strong>. Semerg<strong>en</strong><br />

2002; 28:370-3.<br />

34. Seguí Díaz M, Linares Pou L, B<strong>la</strong>nco Lopez W, Ramos Aleixa<strong>de</strong>s J, Torr<strong>en</strong>t Quetg<strong>la</strong>s M.<br />

Tiempos durante <strong>la</strong> visita médica <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2004; 33 (9): 496-<br />

502.<br />

35. Simó J, Gervas J, Seguí M, <strong>de</strong> Pablo R, Domínguez J. El gasto sanitario <strong>en</strong> España <strong>en</strong><br />

com<strong>para</strong>ción con el <strong>de</strong> <strong>la</strong> Europa <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da, 1985-2001. La At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> españo<strong>la</strong>,<br />

c<strong>en</strong>ici<strong>en</strong>ta europea. At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2004; 34: 472-481.<br />

36. Simó Miñana J. Empowerm<strong>en</strong>t profesional <strong>en</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> médica españo<strong>la</strong>.<br />

At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2005; 35: 37-42.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 165


37. Simó J. La carrera profesional <strong>de</strong>l médico <strong>de</strong> familia: el s<strong>en</strong>tido y valor <strong>de</strong> su motivación.<br />

JANO 2005; 68 (1558): 885-894.<br />

38. Starfield B. At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Equilibrio <strong>en</strong>tre necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud, servicios y tecnología.<br />

Barcelona: Masson SA; 2000.<br />

39. Zambrana J. La consulta única o <strong>de</strong> alta resolución como una alternativa <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia a<br />

<strong>la</strong>s consultas externas hospita<strong>la</strong>rias tradicionales. Med Clin (Barc) 2002; 119: 302-5.<br />

166 SANIDAD


IV. Evaluación y <strong>mejora</strong> <strong>de</strong><br />

procesos <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

IV.1. Mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong><br />

Los sistemas sanitarios ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el compromiso <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er activida<strong>de</strong>s perman<strong>en</strong>tes<br />

<strong>para</strong> <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong>s prestaciones que ofrec<strong>en</strong> a los ciudadanos. Dado<br />

que los conocimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> salud están sometidos a un proceso <strong>de</strong> cambio<br />

continuo, los sistemas sanitarios <strong>de</strong>b<strong>en</strong> garantizar que sus profesionales<br />

tras<strong>la</strong><strong>de</strong>n esos conocimi<strong>en</strong>tos a su práctica diaria.<br />

En At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> hay una especial dificultad <strong>para</strong> conseguir una<br />

actualización perman<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actuaciones. Esta<br />

dificultad vi<strong>en</strong>e condicionada por difer<strong>en</strong>tes variables. Por un <strong>la</strong>do, los profesionales<br />

<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que solucionar problemas muy diversos<br />

y que superan <strong>en</strong> número a los que se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta cualquier otro profesional.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, son necesarios difer<strong>en</strong>tes métodos <strong>de</strong> trabajo <strong>para</strong><br />

respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud, requiri<strong>en</strong>do actuaciones <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción,<br />

<strong>de</strong> diagnóstico, terapéuticas, <strong>de</strong> apoyo y acompañami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> inserción<br />

social. A<strong>de</strong>más, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> se trabaja <strong>en</strong> ámbitos tan difer<strong>en</strong>tes<br />

como <strong>la</strong> propia consulta, el <strong>en</strong>torno social, <strong>la</strong>s organizaciones<br />

sociales o el domicilio <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te. Por tanto, hay multitud <strong>de</strong> procesos a<br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r y cada uno <strong>de</strong> ellos pres<strong>en</strong>ta una gran variedad <strong>de</strong> opciones.<br />

A<strong>de</strong>más, los problemas <strong>de</strong> salud requier<strong>en</strong>, <strong>en</strong> muchas ocasiones, recursos<br />

que no están al alcance <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, o<br />

bi<strong>en</strong> se necesita <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> otros profesionales. Estos condicionantes<br />

<strong>de</strong>terminan <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> imp<strong>la</strong>ntar procesos <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad.<br />

Así, si no es posible <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas pruebas complem<strong>en</strong>tarias<br />

o <strong>la</strong> interconsulta con otros profesionales <strong>de</strong>l sistema sanitario, será difícil<br />

establecer ciclos <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> que repercutan <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

integral <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> salud.<br />

La <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad se concibe como una herrami<strong>en</strong>ta que requiere<br />

una cualificación <strong>de</strong> los profesionales <strong>para</strong> su imp<strong>la</strong>ntación. Los profesionales<br />

todavía dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> un débil bagaje <strong>en</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s<br />

y habilida<strong>de</strong>s necesarias <strong>para</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> actuaciones <strong>en</strong><br />

este ámbito. Por ello, <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>bería ser uno <strong>de</strong> los objetivos es<strong>en</strong>ciales<br />

<strong>para</strong> el cambio <strong>de</strong> cultura <strong>en</strong> el sistema sanitario, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, y <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 167


Los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> calidad que se están aplicando <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

son adaptaciones que proce<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria. Hasta <strong>la</strong> fecha, a esca<strong>la</strong> internacional,<br />

se aplican tres mo<strong>de</strong>los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sus v<strong>en</strong>tajas e inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />

(Anexo IX). En cualquier caso, todavía faltan pruebas <strong>para</strong> asegurar<br />

cuál es el más a<strong>de</strong>cuado <strong>para</strong> su aplicación <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y <strong>en</strong> nuestro<br />

país. Por ello, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> calidad se <strong>de</strong>be a<strong>de</strong>cuar<br />

a los conocimi<strong>en</strong>tos reales y requiere <strong>la</strong> participación e implicación <strong>de</strong> los<br />

profesionales.<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características más relevantes <strong>de</strong>l éxito <strong>en</strong> un programa <strong>de</strong><br />

calidad es <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong>l li<strong>de</strong>razgo <strong>en</strong> su aplicación, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones<br />

empr<strong>en</strong>didas por <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> gestión o por uno o varios profesionales,<br />

<strong>para</strong> facilitar que toda <strong>la</strong> organización alcance objetivos comunes.<br />

Los difer<strong>en</strong>tes autores que estudian el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones<br />

llegan a consi<strong>de</strong>rar el li<strong>de</strong>razgo como <strong>la</strong> variable que más influye <strong>en</strong> los<br />

resultados <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> calidad. Por esto, resulta <strong>de</strong>terminante impulsar<br />

el papel <strong>de</strong>l li<strong>de</strong>razgo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras ger<strong>en</strong>ciales y <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, cuando se pret<strong>en</strong>da <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias<br />

<strong>de</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad.<br />

Todo sistema <strong>de</strong> calidad lleva aparejado una <strong>la</strong>bor complem<strong>en</strong>taria <strong>de</strong><br />

registro <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad y <strong>de</strong> evaluación con indicadores que se establezcan<br />

<strong>para</strong> ori<strong>en</strong>tar los objetivos. Para disponer información <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad que se<br />

realiza y po<strong>de</strong>r utilizar criterios <strong>de</strong> evaluación son necesarios sistemas <strong>de</strong><br />

registros fiables y ori<strong>en</strong>tados a los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación. Esto conlleva<br />

que los profesionales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> realizar un trabajo <strong>de</strong> registro simultáneo que<br />

ha <strong>de</strong> incorporarse <strong>de</strong> manera rutinaria <strong>en</strong> su actividad. Pero <strong>para</strong> que los<br />

profesionales persistan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong> registro han <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar que son<br />

<strong>de</strong> utilidad y que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una aplicación práctica <strong>para</strong> <strong>mejora</strong>r su trabajo, lo<br />

cual no siempre suce<strong>de</strong>. Cuando los registros no les reportan b<strong>en</strong>eficios o<br />

son <strong>de</strong> escasa utilidad, es habitual <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a abandonarlos o a mant<strong>en</strong>erlos<br />

con un sobreesfuerzo que repercute <strong>de</strong> manera negativa <strong>en</strong> el grado<br />

<strong>de</strong> satisfacción <strong>en</strong> el trabajo.<br />

Por último, <strong>para</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> calidad es preciso que<br />

los profesionales dispongan <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los contrastados <strong>de</strong> práctica clínica. En<br />

salud, los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> práctica clínica los repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s guías clínicas sust<strong>en</strong>tadas<br />

<strong>en</strong> los principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica.<br />

Como el conocimi<strong>en</strong>to está sometido a un cambio continuo por los avances<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas evaluaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica, hay que disponer<br />

<strong>de</strong> materiales <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>para</strong> ori<strong>en</strong>tar los mo<strong>de</strong>los y así alcanzar<br />

una práctica clínica <strong>de</strong> calidad.<br />

En los últimos años se ha producido un progresivo interés por incorporar<br />

procesos <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Hemos asistido<br />

<strong>en</strong> nuestro país, con mayor o m<strong>en</strong>or continuidad, a iniciativas <strong>de</strong> los Ser-<br />

168 SANIDAD


vicios <strong>de</strong> Salud <strong>para</strong> <strong>mejora</strong>r su actividad mediante <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> programas<br />

<strong>de</strong> calidad. A éstos hay que sumar <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> formación continuada<br />

que los profesionales manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> forma regu<strong>la</strong>r, así como <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

que se organizan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas.<br />

Sin embargo, se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar que muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas han sufrido<br />

una cierta discontinuidad y que todavía no han sido capaces <strong>de</strong> consolidarse<br />

como una práctica habitual. Aunque parece que asistimos a un nuevo<br />

impulso <strong>en</strong> <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad, los<br />

métodos <strong>de</strong> aplicación ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una <strong>de</strong>sigual aceptación <strong>en</strong>tre los profesionales.<br />

Las evaluaciones disponibles hasta el mom<strong>en</strong>to indican que estas activida<strong>de</strong>s<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> consolidarse, especialm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong><br />

implicar a los profesionales. Se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n algunos <strong>de</strong> los aspectos más <strong>de</strong>stacados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> calidad <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

IV.1.1. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación<br />

Una cultura <strong>de</strong> calidad poco <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da. Se pue<strong>de</strong> afirmar que no se ha<br />

imp<strong>la</strong>ntado <strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>eralizada <strong>en</strong> el sistema sanitario una cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

calidad como herrami<strong>en</strong>ta que permita <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad. No obstante,<br />

<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, los profesionales se preocupan <strong>de</strong> actualizar sus conocimi<strong>en</strong>tos<br />

a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación continuada y manti<strong>en</strong><strong>en</strong> una actitud favorable<br />

<strong>para</strong> realizar su trabajo con el mayor b<strong>en</strong>eficio hacia sus paci<strong>en</strong>tes.<br />

Dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong> los profesionales. Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s barreras<br />

<strong>para</strong> difundir esta cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> han<br />

sido: <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> formación; <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> algunos directivos a utilizar <strong>la</strong> calidad<br />

más como control que como una herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>mejora</strong>; <strong>la</strong> percepción<br />

<strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> que es algo impuesto y <strong>en</strong> lo que no han t<strong>en</strong>ido<br />

una participación activa; <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> que no respon<strong>de</strong> a los problemas<br />

cotidianos. A esto hay que añadir los temores <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> todo proceso <strong>de</strong><br />

evaluación que pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>rivar <strong>en</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> culpabilidad por el seña<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> errores.<br />

Para evitar estas respuestas que dificultan <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> los programas<br />

<strong>de</strong> calidad, es preciso: transmitir valores que incidan <strong>en</strong> el apr<strong>en</strong>dizaje<br />

reflexivo; que los propios profesionales control<strong>en</strong> el proceso; y <strong>de</strong>mostrar<br />

que con <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> estos programas se consigu<strong>en</strong> resultados que<br />

inci<strong>de</strong>n favorablem<strong>en</strong>te sobre el <strong>de</strong>sarrollo y <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to profesional.<br />

Insufici<strong>en</strong>te li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras ger<strong>en</strong>ciales y políticas.<br />

Para <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> calidad, es preciso el li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 169


estructuras ger<strong>en</strong>ciales. Muchos profesionales opinan que se ha producido<br />

un distanciami<strong>en</strong>to y poca sintonía <strong>en</strong>tre los objetivos <strong>de</strong> los profesionales<br />

<strong>de</strong> los equipos y <strong>de</strong> los responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión. Esto dificulta el impulso<br />

<strong>de</strong> nuevas actuaciones.<br />

En este mismo s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong> los equipos, con<br />

sus figuras <strong>de</strong> directores o coordinadores, pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> algunas ocasiones<br />

dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> transmitir sus objetivos. Se les asigna, <strong>de</strong> manera simultánea,<br />

un papel <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los profesionales y funciones <strong>de</strong> gestión,<br />

lo que origina que estén sometidos, con frecu<strong>en</strong>cia, a situaciones complejas<br />

y contradictorias. Por tanto, se pue<strong>de</strong> afirmar que el papel <strong>de</strong> los coordinadores/directores<br />

<strong>de</strong> los equipos está más condicionado por <strong>la</strong>s cualida<strong>de</strong>s y<br />

capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona que ost<strong>en</strong>ta el cargo, que por <strong>la</strong> propia concepción<br />

y misión <strong>de</strong>l puesto.<br />

Excesiva burocratización por <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> registrar. Se acepta que<br />

cualquier mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong>be sust<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong> un bu<strong>en</strong> sistema <strong>de</strong> registro<br />

y <strong>en</strong> el compromiso <strong>de</strong> los profesionales <strong>para</strong> realizar <strong>la</strong>s anotaciones y<br />

registros. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y <strong>en</strong> especial <strong>en</strong> <strong>la</strong> última<br />

década, con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los indicadores <strong>de</strong> actividad, el registro se<br />

ha convertido <strong>en</strong> un quehacer cotidiano <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud. Sin embargo,<br />

<strong>en</strong> muchas ocasiones, <strong>la</strong> información registrada no se ha utilizado <strong>para</strong><br />

introducir <strong>mejora</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad. El resultado es que se ha consolidado un<br />

clima crítico ante <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> registro <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad, llegándose a rechazar<br />

<strong>de</strong> forma indiscriminada cualquier tipo <strong>de</strong> registro.<br />

Por ello, es preciso que los profesionales not<strong>en</strong> que los registros se<br />

utilizan <strong>para</strong> introducir <strong>mejora</strong>s y así lograr una actitud más favorable al<br />

registro.<br />

Insufici<strong>en</strong>te asignación <strong>de</strong> recursos. Las iniciativas <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad<br />

requier<strong>en</strong>, <strong>en</strong> muchos casos, <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> recursos adicionales <strong>para</strong><br />

llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte los cambios. Los profesionales <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> expresan<br />

<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> incorporar cambios <strong>en</strong> su actividad diaria <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er<br />

mejores resultados, pero no siempre se introduc<strong>en</strong> recursos estructurales<br />

sufici<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> conseguir auténticas transformaciones. Esto produce, a veces,<br />

recelo <strong>en</strong>tre los profesionales ante los programas <strong>de</strong> calidad. Suel<strong>en</strong> requerirse<br />

recursos <strong>para</strong> <strong>la</strong> formación individual y <strong>en</strong> equipo <strong>de</strong> los profesionales,<br />

así como <strong>para</strong> <strong>la</strong> liberación <strong>de</strong> tiempo <strong>para</strong> imp<strong>la</strong>ntar todas <strong>la</strong>s<br />

propuestas <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> que result<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación.<br />

Escaso <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> información. Para <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación<br />

<strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> calidad <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> es necesario que existan<br />

indicadores que sean aceptados y reconocidos por los profesionales.<br />

170 SANIDAD


Hay poca aceptación <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los criterios utilizados <strong>en</strong> los últimos<br />

años <strong>para</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> porque no han sido capaces<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>mostrar <strong>mejora</strong>s <strong>en</strong> los resultados <strong>en</strong> salud y no han sido útiles<br />

<strong>para</strong> discriminar <strong>de</strong> manera a<strong>de</strong>cuada <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> los profesionales.<br />

Aunque se han producido avances significativos <strong>en</strong> <strong>la</strong> informatización,<br />

queda todavía p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te un mayor <strong>de</strong>sarrollo y se sigu<strong>en</strong> produci<strong>en</strong>do dificulta<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> informatización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consultas.<br />

Excesiva rigi<strong>de</strong>z <strong>en</strong> los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> calidad. Hasta el mom<strong>en</strong>to se están<br />

utilizando tres mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad que provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> su adaptación<br />

<strong>de</strong> otros <strong>en</strong>tornos difer<strong>en</strong>tes al sanitario (Anexo IX). Se pue<strong>de</strong> afirmar<br />

que ninguno <strong>de</strong> ellos ha <strong>de</strong>mostrado hasta <strong>la</strong> fecha garantizar mejores<br />

resultados <strong>en</strong> el producto final. Sin embargo, <strong>en</strong> los todos los casos se observan<br />

dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> ser integrados <strong>en</strong> el quehacer cotidiano <strong>de</strong> los profesionales,<br />

una evi<strong>de</strong>nte complejidad <strong>para</strong> ser ejecutados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s organizaciones<br />

sanitarias y un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad administrativa y burocrática<br />

<strong>para</strong> los sistemas.<br />

Estas características les conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> mo<strong>de</strong>los rígidos <strong>para</strong> su aplicación<br />

<strong>en</strong> los sistemas sanitarios <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r,<br />

aunque han <strong>de</strong>mostrado su efectividad <strong>en</strong> otros sectores productivos.<br />

Hay que seña<strong>la</strong>r que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad existe un grupo <strong>de</strong> trabajo que está<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo un nuevo mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> calidad, específico <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, que es el Maturity Matrix. Consiste <strong>en</strong> una herrami<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong> autoevaluación <strong>para</strong> miembros <strong>de</strong> los equipos. El análisis <strong>de</strong> los tres mo<strong>de</strong>los<br />

<strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> mayor aplicación se pue<strong>de</strong> consultar <strong>en</strong> el<br />

Anexo IX <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to.<br />

Car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes integrales <strong>de</strong> formación. La formación continuada es<br />

<strong>la</strong> herrami<strong>en</strong>ta fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> facilitar una progresiva adaptación <strong>de</strong> los<br />

profesionales a los nuevos conocimi<strong>en</strong>tos y <strong>para</strong> <strong>mejora</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica diaria.<br />

Para que sea efectiva ha <strong>de</strong> estar ori<strong>en</strong>tada a producir cambios <strong>en</strong> los<br />

profesionales y ha <strong>de</strong> sust<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong> una metodología doc<strong>en</strong>te que asegure<br />

<strong>la</strong> implicación activa <strong>de</strong>l disc<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos y<br />

habilida<strong>de</strong>s adquiridas a su práctica diaria. Sin embargo, muchas veces, <strong>la</strong><br />

oferta formativa carece <strong>de</strong> objetivos finalistas <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> los<br />

usuarios, pocas veces se sust<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> una metodología que facilite cambios<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica profesional y existe una débil participación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>stinatarios<br />

y, <strong>en</strong> ocasiones, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación. Por ello, son necesarios<br />

p<strong>la</strong>nes integrales <strong>de</strong> formación, <strong>en</strong> consonancia con los objetivos<br />

<strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud, que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> adaptarse a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

los profesionales y <strong>de</strong> los equipos, como estrategia <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 171


IV.2. Evaluación <strong>de</strong> los profesionales<br />

Los conocimi<strong>en</strong>tos necesarios <strong>para</strong> ofrecer una at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> calidad a los<br />

ciudadanos están sometidos a cambios. Este hecho condiciona que los profesionales<br />

t<strong>en</strong>gan que respon<strong>de</strong>r con una perman<strong>en</strong>te adaptación a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas<br />

y <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s sociales <strong>en</strong> salud. La estrategia <strong>de</strong> formación se<br />

consi<strong>de</strong>ra fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> esa adaptación.<br />

Las respuestas han <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tarse tanto a <strong>la</strong>s nuevas necesida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> salud<br />

y a los cambios sociales, como al avance <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos y a los objetivos<br />

<strong>en</strong> salud <strong>de</strong>l sistema sanitario y <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Por ello,<br />

cuando se concibe el <strong>de</strong>sarrollo profesional continuo han <strong>de</strong> contemp<strong>la</strong>rse<br />

tanto <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación percibidas por los profesionales como<br />

los requisitos que el sistema sanitario <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral haya <strong>de</strong>finido <strong>para</strong> respon<strong>de</strong>r<br />

a los problemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> los ciudadanos.<br />

También es preciso garantizar ante los usuarios que los profesionales<br />

respon<strong>de</strong>n con criterios <strong>de</strong> calidad y excel<strong>en</strong>cia a sus <strong>de</strong>mandas. Para ello, <strong>la</strong><br />

administración <strong>de</strong>be contemp<strong>la</strong>r criterios <strong>de</strong> certificación, r<strong>en</strong>ovables periódicam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>de</strong> los profesionales.<br />

Existe un acuerdo g<strong>en</strong>eralizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> conseguir una implicación<br />

<strong>de</strong> los profesionales <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> formación, que ha <strong>de</strong> contemp<strong>la</strong>rse<br />

<strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sarrollo profesional continuo. Para que los<br />

profesionales tom<strong>en</strong> parte directa <strong>en</strong> el proceso formativo se han diseñado<br />

herrami<strong>en</strong>tas que permit<strong>en</strong> a<strong>de</strong>cuar con mayor precisión y s<strong>en</strong>sibilidad <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los profesionales. Las dos herrami<strong>en</strong>tas<br />

que <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to a esca<strong>la</strong> internacional han <strong>de</strong>mostrado su<br />

utilidad y que están validadas y adaptadas a <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> nuestro<br />

país son <strong>la</strong> prueba ECOE (evaluación clínica objetiva y estructurada) y<br />

el Portfolio.<br />

Los escalones <strong>de</strong> <strong>la</strong> pirámi<strong>de</strong> <strong>de</strong> Miller <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad profesional<br />

son: 1 (sabe), 2 (sabe cómo), 3 (muestra cómo) y 4 (hace). Pues bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> evaluación<br />

tipo ECOE ya ha <strong>de</strong>mostrado su utilidad <strong>en</strong> el tercer escalón <strong>de</strong> Miller<br />

(situación <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se valora <strong>la</strong> actuación clínica a través<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> casos, articu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> un circuito <strong>de</strong> estaciones o situaciones<br />

por <strong>la</strong>s que los candidatos rotan consecutivam<strong>en</strong>te). Esto se corre<strong>la</strong>ciona<br />

mucho más con <strong>la</strong> capacidad real <strong>de</strong>l profesional que el escalón <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos.<br />

Se pue<strong>de</strong> afirmar que repres<strong>en</strong>ta un sistema muy a<strong>de</strong>cuado<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> áreas como <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s técnicas, comunicación, manejo<br />

diagnóstico-terapéutico e i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> abordaje <strong>de</strong><br />

situaciones poco preval<strong>en</strong>tes. Como <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja ti<strong>en</strong>e el <strong>la</strong>rgo periodo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

necesario <strong>para</strong> su correcta pre<strong>para</strong>ción y el coste.<br />

Para comp<strong>en</strong>sar estas limitaciones ha surgido un nuevo circuito <strong>de</strong><br />

evaluación con gran impacto a nivel internacional c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> el cuarto es-<br />

172 SANIDAD


calón <strong>de</strong> Miller (evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica clínica) l<strong>la</strong>mado Portfolio o Portafolio.<br />

Es un sistema <strong>de</strong> evaluación que consiste <strong>en</strong> una recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos<br />

(<strong>en</strong> papel, audio o ví<strong>de</strong>o grabación) con los que el profesional <strong>de</strong>muestra<br />

su <strong>de</strong>sarrollo profesional parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los mismos<br />

<strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> que un <strong>de</strong>terminado nivel <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia existía previam<strong>en</strong>te<br />

o se ha alcanzado durante el propio proceso <strong>de</strong> evaluación.<br />

Como un instrum<strong>en</strong>to complem<strong>en</strong>tario <strong>para</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación<br />

y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los profesionales, <strong>la</strong>s administraciones dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera<br />

profesional. La carrera profesional se pue<strong>de</strong> convertir <strong>en</strong> el vehículo<br />

que ori<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s vías que espera el sistema sanitario que han <strong>de</strong> seguir los<br />

profesionales a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su vida <strong>la</strong>boral. Pero también como una herrami<strong>en</strong>ta<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> motivación <strong>de</strong> los profesionales y <strong>para</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad. Por tanto, <strong>la</strong> carrera profesional se ha <strong>de</strong> convertir <strong>en</strong><br />

el instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> gestión que pue<strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> formación continuada <strong>de</strong><br />

los profesionales, a <strong>la</strong> vez que permite discriminar <strong>en</strong>tre el nivel <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias<br />

adquirido por cada profesional.<br />

En <strong>la</strong> última década se han g<strong>en</strong>eralizado procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> evaluación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad que se realiza <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. El procedimi<strong>en</strong>to<br />

que se ha aplicado <strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>eralizada han sido los contratos programa<br />

<strong>en</strong>tre los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y <strong>la</strong>s ger<strong>en</strong>cias. Estos contratos <strong>de</strong><br />

gestión se han utilizado <strong>para</strong> ori<strong>en</strong>tar a los equipos <strong>en</strong> <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación o el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuevos servicios y como herrami<strong>en</strong>ta <strong>para</strong> satisfacer criterios<br />

<strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos <strong>en</strong>tre equipos y <strong>en</strong>tre profesionales. Sin embargo,<br />

estas prácticas han pres<strong>en</strong>tado algunos problemas y sólo <strong>en</strong> algunas<br />

ocasiones han servido realm<strong>en</strong>te <strong>para</strong> los fines propuestos. Después <strong>de</strong> más<br />

<strong>de</strong> una década <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong> los contratos <strong>de</strong> gestión, son escasos los estudios<br />

que <strong>de</strong>muestr<strong>en</strong> que han servido <strong>para</strong> <strong>mejora</strong>r los resultados <strong>en</strong> salud<br />

sobre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción at<strong>en</strong>dida. A<strong>de</strong>más, han sido una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> t<strong>en</strong>sión y<br />

<strong>de</strong> complejas re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre los ger<strong>en</strong>tes y los profesionales, al proponerles,<br />

<strong>en</strong> ocasiones, el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> objetivos poco alcanzables o <strong>de</strong> confusa<br />

interpretación. Por todo ello, se han convertido <strong>en</strong> un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

gestión que ti<strong>en</strong>e una <strong>de</strong>sigual aceptación por parte <strong>de</strong> los profesionales.<br />

Se pres<strong>en</strong>tan algunos <strong>de</strong> los aspectos que han <strong>de</strong>stacado hasta el mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> los criterios adoptados <strong>para</strong> evaluación <strong>de</strong> los profesionales.<br />

IV.2.1. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación<br />

Evaluación <strong>mejora</strong>ble <strong>de</strong> los serviccios ofertados. Aunque <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong><br />

servicios <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> está g<strong>en</strong>eralizada <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s<br />

Autónomas, exist<strong>en</strong> algunas difer<strong>en</strong>cias según los territorios. Esta variabili-<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 173


dad es <strong>de</strong>bida, <strong>en</strong> parte, al difer<strong>en</strong>te acceso a pruebas diagnósticas y al <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong>sigual <strong>de</strong> los propios equipos. En este s<strong>en</strong>tido, hay que recordar <strong>la</strong><br />

reci<strong>en</strong>te publicación <strong>de</strong>l Real Decreto <strong>de</strong> cartera <strong>de</strong> servicios 1030/2006,<br />

que <strong>de</strong>fine los servicios comunes <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>l Sistema Nacional<br />

<strong>de</strong> Salud, más porm<strong>en</strong>orizadam<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> normativa anterior, lo<br />

cual pue<strong>de</strong> servir <strong>para</strong> garantizar <strong>de</strong> una forma más <strong>de</strong>cidida los servicios<br />

comunes <strong>en</strong> este ámbito asist<strong>en</strong>cial.<br />

En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta, exist<strong>en</strong> iniciativas que comi<strong>en</strong>zan<br />

a ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>en</strong> algunos servicios <strong>de</strong> salud, y que ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a <strong>la</strong> utilización<br />

<strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> resultados y <strong>de</strong> proceso, pero esto no está g<strong>en</strong>eralizado.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, exist<strong>en</strong> pocos estudios que analic<strong>en</strong> el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

evaluación a pesar <strong>de</strong> que, <strong>en</strong> teoría, se <strong>de</strong>fi<strong>en</strong>da su importancia como método<br />

<strong>para</strong> <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> gestión y <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>en</strong> los equipos.<br />

Por tanto, nos <strong>en</strong>contramos con una cartera <strong>de</strong> servicios que comi<strong>en</strong>za<br />

a estar <strong>de</strong>finida, aunque pres<strong>en</strong>tando un <strong>de</strong>sigual <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong>l territorio y con una débil pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> evaluación que<br />

hayan sido contrastados y evaluados.<br />

Desconfianza ante los criterios <strong>de</strong> evaluación. Cualquier propuesta <strong>de</strong>stinada<br />

a incorporar una com<strong>para</strong>ción <strong>en</strong>tre los profesionales ha <strong>de</strong> sust<strong>en</strong>tarse<br />

<strong>en</strong> indicadores rigurosos y aceptados por ellos. Los contratos <strong>de</strong> gestión<br />

se percib<strong>en</strong> como procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> poca utilidad <strong>para</strong> <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong><br />

actividad. Esto está motivado, <strong>en</strong> parte, porque los indicadores utilizados<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> los resultados no se consi<strong>de</strong>ra que discrimin<strong>en</strong> con<br />

criterios <strong>de</strong> calidad.<br />

Desigual aceptación <strong>de</strong> <strong>la</strong> acreditación. La cultura que predomina <strong>en</strong>tre<br />

los profesionales <strong>de</strong>l sistema sanitario es <strong>de</strong> una importante resist<strong>en</strong>cia a ser<br />

evaluados y a r<strong>en</strong>dir cu<strong>en</strong>tas periódicas <strong>de</strong> su actividad, aunque <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> sí se evalúa anualm<strong>en</strong>te una parte <strong>de</strong>l producto. Esta cultura<br />

está instaurada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el propio sistema <strong>de</strong> formación postgrado, MIR, que<br />

finaliza su periodo <strong>de</strong> formación <strong>para</strong> <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes especialida<strong>de</strong>s<br />

sin una evaluación in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te o externa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

los nuevos especialistas. Una vez finalizada <strong>la</strong> resi<strong>de</strong>ncia, no se ha instaurado<br />

ningún procedimi<strong>en</strong>to <strong>para</strong> facilitar <strong>la</strong> autoevaluación o <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> formación continuada.<br />

En At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> hay una estructura profesional p<strong>la</strong>na <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />

no exist<strong>en</strong> procesos <strong>de</strong> selección o <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> méritos, <strong>de</strong>terminado<br />

<strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte por <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una carrera profesional.A<strong>de</strong>más, no<br />

se ha establecido distinción <strong>en</strong>tre los profesionales <strong>de</strong> acuerdo con su compet<strong>en</strong>cia.<br />

Hasta fechas reci<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> única oportunidad <strong>de</strong> alcanzar un estatus<br />

difer<strong>en</strong>te por los profesionales era <strong>de</strong>sempeñando puestos <strong>de</strong> gestión,<br />

174 SANIDAD


que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos eran ocupados con criterios <strong>de</strong> libre <strong>de</strong>signación.<br />

Con todo, son muchas <strong>la</strong>s voces contrarias a <strong>la</strong> acreditación <strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

<strong>de</strong>l valor y <strong>la</strong> integridad <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los profesionales.<br />

Dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> aceptar <strong>la</strong> reacreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias profesionales.<br />

Si <strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong> los criterios <strong>de</strong> acreditación <strong>de</strong> profesionales<br />

está llevándose a cabo con cierta dificultad <strong>en</strong>tre los médicos <strong>de</strong> familia <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, y es incipi<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre el colectivo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>la</strong> reacreditación<br />

periódica <strong>de</strong> los profesionales pres<strong>en</strong>ta mayores dificulta<strong>de</strong>s.<br />

No se han i<strong>de</strong>ntificados criterios básicos <strong>para</strong> <strong>la</strong> acreditación periódica, no<br />

se han constituido <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s o ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> reconocido prestigio responsables<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma. A<strong>de</strong>más, exist<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre los profesionales importantes resist<strong>en</strong>cias<br />

a someterse a procesos <strong>de</strong> revisión <strong>de</strong> su cualificación, <strong>en</strong>tre otras<br />

razones, porque hay una <strong>de</strong>sconfianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> los resultados.<br />

Todo esto suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> un contexto internacional <strong>en</strong> el que se g<strong>en</strong>eralizan los<br />

procesos <strong>de</strong> acreditación y reacreditación, y <strong>en</strong> el que adquiere un importante<br />

protagonismo el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas <strong>para</strong> <strong>la</strong> autoevaluación <strong>de</strong><br />

los profesionales.<br />

Dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> equipo. Los equipos fundam<strong>en</strong>tan su actividad<br />

<strong>en</strong> el trabajo <strong>en</strong> grupo. Sin embargo, ha prevalecido el trabajo y <strong>la</strong><br />

responsabilidad individual sobre <strong>la</strong> colectiva. La evaluación basada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cartera <strong>de</strong> servicios no siempre se ha realizado discriminando según <strong>la</strong> calidad<br />

y capacitación <strong>de</strong> cada profesional, lo que ha originado <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>smotivación <strong>de</strong> los más cualificados. Son escasos los indicadores <strong>de</strong> evaluación<br />

<strong>de</strong> equipo que realm<strong>en</strong>te respondan a resultados <strong>en</strong> salud.<br />

Necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación. La evaluación actual<br />

no es valorada por los profesionales como un mecanismo <strong>para</strong> <strong>mejora</strong>r<br />

su actividad y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l servicio que prestan. Más bi<strong>en</strong> se cree que el fin<br />

principal es <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos económicos por los resultados obt<strong>en</strong>idos,<br />

<strong>para</strong> lo que es preciso un procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> evaluación que no se<br />

aprovecha <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong>. En ocasiones también se percibe un excesivo<br />

control por <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> gestión <strong>en</strong> este proceso, así como <strong>la</strong> t<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> realizar cierto «maquil<strong>la</strong>je» <strong>de</strong> los resultados. Por eso es importante que<br />

exista un li<strong>de</strong>razgo responsable que acompañe <strong>en</strong> este proceso.<br />

A<strong>de</strong>más, se observan problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> los indicadores <strong>de</strong><br />

evaluación. Por ejemplo, <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cartera <strong>de</strong> servicios ha incluido<br />

indicadores que no han sido actualizados. Muchas veces los objetivos son<br />

difíciles <strong>de</strong> alcanzar por el propio volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> cartera y <strong>en</strong> contextos <strong>de</strong> elevada<br />

presión asist<strong>en</strong>cial.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 175


Barreras a <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los usuarios. Para obt<strong>en</strong>er un sistema sanitario<br />

<strong>de</strong> calidad es necesaria <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong> su organización<br />

y evaluación.<br />

A pesar <strong>de</strong> que <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> exist<strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l impacto<br />

favorable <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud cuando se incorpora <strong>la</strong> participación ciudadana, estas<br />

sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do poco frecu<strong>en</strong>tes.<br />

Se pue<strong>de</strong> afirmar que persiste un re<strong>la</strong>tivo recelo por parte <strong>de</strong> los profesionales<br />

a que los usuarios puedan disponer <strong>de</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad<br />

asist<strong>en</strong>cial. A<strong>de</strong>más algunos profesionales sigu<strong>en</strong> practicando una re<strong>la</strong>ción<br />

con el paci<strong>en</strong>te basada <strong>en</strong> el paternalismo y <strong>en</strong> <strong>la</strong> posición <strong>de</strong><br />

autoridad. El resultado es que persist<strong>en</strong> barreras <strong>para</strong> favorecer <strong>la</strong> autonomía<br />

y responsabilidad <strong>de</strong> los ciudadanos sobre su propia salud y su incorporación<br />

a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad asist<strong>en</strong>cial<br />

<strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Carrera profesional incipi<strong>en</strong>te. Después <strong>de</strong> muchos años <strong>en</strong> los que se había<br />

puesto <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> carrera profesional, <strong>en</strong><br />

2003 se promulgaron varias leyes que constituy<strong>en</strong> su armazón legis<strong>la</strong>tivo<br />

(Ley <strong>de</strong> calidad y cohesión <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud, <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación<br />

Profesional y el Estatuto <strong>Marco</strong>). Des<strong>de</strong> el Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y<br />

Consumo se han fijado los principios g<strong>en</strong>erales con el fin <strong>de</strong> asegurar un reconocimi<strong>en</strong>to<br />

mutuo, al objeto <strong>de</strong> garantizar <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los profesionales<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l SNS, <strong>de</strong>jando a <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas <strong>de</strong>finir su<br />

propio mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> carrera profesional. Los primeros mo<strong>de</strong>los que comi<strong>en</strong>zan<br />

a conocerse están <strong>en</strong>contrando dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> equilibrar los objetivos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s administraciones, los criterios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas<br />

<strong>de</strong> los sindicatos como repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los trabajadores.<br />

La t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia g<strong>en</strong>eralizada es una carrera ori<strong>en</strong>tada más al reconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l tiempo trabajado, que a favorecer una evaluación <strong>de</strong> los profesionales<br />

<strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> su actividad, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> formación,<br />

<strong>la</strong> investigación y <strong>la</strong> gestión clínica, basada <strong>en</strong> criterios <strong>de</strong> igualdad, mérito y<br />

capacidad, valorados con procedimi<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ros, objetivos, explícitos y<br />

transpar<strong>en</strong>tes. El riesgo <strong>de</strong> esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia es que <strong>la</strong> carrera pierda su pot<strong>en</strong>cialidad<br />

<strong>de</strong> impulsar una formación continuada y un <strong>de</strong>sarrollo profesional<br />

<strong>de</strong> calidad.<br />

La carrera <strong>de</strong>berá ser voluntaria y contar con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los<br />

profesionales. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>be difer<strong>en</strong>ciarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> revalidación o certificación<br />

periódicas.<br />

176 SANIDAD


IV.3. Participación <strong>de</strong> los ciudadanos.<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción y <strong>de</strong> sus<br />

expectativas y necesida<strong>de</strong>s<br />

En todos los mo<strong>de</strong>los que se han propuesto <strong>en</strong> los últimos treinta años<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> los sistemas sanitarios, se <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los usuarios. Estos son concebidos como cli<strong>en</strong>tes o paci<strong>en</strong>tes,<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> modalidad <strong>de</strong> financiación <strong>de</strong>l sistema sanitario,<br />

pero con frecu<strong>en</strong>cia se g<strong>en</strong>eraliza su concepción a toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, cuando<br />

se trata <strong>de</strong> sistemas sanitarios públicos universales, que se ocupan <strong>de</strong><br />

una at<strong>en</strong>ción integral a <strong>la</strong> salud, y no sólo a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción cuando aparece <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad.<br />

La ori<strong>en</strong>tación hacia <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los ciudadanos está recogida<br />

<strong>en</strong> el sistema sanitario español a partir <strong>de</strong>l artículo 5 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Sanidad (<strong>en</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l artículo 129.1 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución), <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />

se <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> ofrecer una ori<strong>en</strong>tación biopsicosocial a los problemas<br />

<strong>de</strong> salud y <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> estructuras <strong>de</strong> gestión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se incorpore<br />

una repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los usuarios <strong>de</strong>l sistema. Sin embargo, este<br />

<strong>de</strong>sarrollo ha sido muy <strong>de</strong>sigual, con una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia poco marcada <strong>para</strong> facilitar<br />

su participación. Po<strong>de</strong>mos afirmar <strong>en</strong> líneas g<strong>en</strong>erales que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> se han realizado y se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> algunas experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

participación, mi<strong>en</strong>tras que éstas son excepcionales <strong>en</strong> los otros niveles <strong>de</strong>l<br />

sistema sanitario.<br />

Son varios los argum<strong>en</strong>tos que sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> relevancia <strong>de</strong> conseguir<br />

que el sistema sanitario y <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> incorpor<strong>en</strong> <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> los ciudadanos. Por un <strong>la</strong>do, <strong>para</strong> mant<strong>en</strong>er y <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

es necesario garantizar <strong>la</strong> equidad y el acceso a los servicios sanitarios.<br />

Pero a<strong>de</strong>más, el sistema sanitario ti<strong>en</strong>e el reto <strong>de</strong> influir <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prácticas<br />

y <strong>en</strong> los estilos <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los ciudadanos, porque <strong>la</strong> salud es mucho más que<br />

<strong>la</strong> curación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. La salud está <strong>de</strong>terminada por variables<br />

sociales, familiares y <strong>de</strong> estilos personales, que son <strong>de</strong>terminantes <strong>para</strong> el<br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to o <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> salud se ha <strong>de</strong> apoyar <strong>en</strong> unos ciudadanos capacitados<br />

<strong>para</strong> establecer sus propios autocuidados y <strong>en</strong> difundirlos <strong>en</strong>tre sus familias.<br />

Hay que favorecer que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción conozca los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y<br />

que adquiera y <strong>de</strong>sarrolle actitu<strong>de</strong>s, aptitu<strong>de</strong>s y habilida<strong>de</strong>s <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er los<br />

máximos b<strong>en</strong>eficios sobre su propia salud. Las indicaciones han <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tarse<br />

hacia <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y a fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

responsabilidad con los autocuidados. Por ello, los servicios sanitarios han<br />

<strong>de</strong> dirigirse hacia los ciudadanos <strong>para</strong> <strong>mejora</strong>r sus objetivos <strong>en</strong> salud. Estos<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 177


objetivos se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> re<strong>la</strong>cionar con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

organización y <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l sistema sanitario, y con <strong>la</strong> corresponsabilidad<br />

con <strong>la</strong> propia salud. Los sistemas sanitarios ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como misión incorporar<br />

a los ciudadanos <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> su organización. Y<br />

al hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> ciudadanos nos referimos tanto a los paci<strong>en</strong>tes como al resto <strong>de</strong><br />

usuarios pot<strong>en</strong>ciales.<br />

Para conseguir <strong>la</strong> participación e incorporación <strong>de</strong> los ciudadanos y <strong>de</strong><br />

los paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el sistema sanitario exist<strong>en</strong> varias opciones. Pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>cidida<br />

activam<strong>en</strong>te por el propio usuario o mediante asociaciones que le repres<strong>en</strong>t<strong>en</strong>;<br />

o bi<strong>en</strong> pue<strong>de</strong> ser solicitada por el propio sistema, mediante <strong>en</strong>trevistas,<br />

<strong>en</strong>cuestas o cualquier otro procedimi<strong>en</strong>to que facilite <strong>la</strong> recogida<br />

<strong>de</strong> información. En cualquier caso, lo importante es <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>l sistema<br />

sanitario <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar los cambios necesarios, tanto <strong>en</strong> su estructura como<br />

<strong>en</strong> el personal, <strong>para</strong> adaptarse a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los usuarios. Cualquiera<br />

<strong>de</strong> el<strong>la</strong>s se consi<strong>de</strong>ra como un procedimi<strong>en</strong>to imprescindible <strong>para</strong> ofrecer<br />

una at<strong>en</strong>ción sanitaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se dé prioridad a <strong>la</strong> calidad asist<strong>en</strong>cial.<br />

IV.3.1. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s expectativas<br />

y <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los usuarios<br />

La At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> salud ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre sus objetivos ofrecer unos servicios<br />

<strong>de</strong> calidad, y <strong>para</strong> ello <strong>de</strong>be incorporar <strong>en</strong>tre sus líneas estratégicas una<br />

ori<strong>en</strong>tación perman<strong>en</strong>te hacia <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y expectativas <strong>de</strong> sus usuarios.<br />

En los servicios que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como objetivo <strong>la</strong> calidad, el «cli<strong>en</strong>te» es<br />

consi<strong>de</strong>rado como el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l servicio que se presta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> organización.<br />

Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong>nominación que se adopte: cli<strong>en</strong>te, usuario,<br />

b<strong>en</strong>eficiario, ciudadano, paci<strong>en</strong>te, etc., y sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> La Mata:<br />

«el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> cli<strong>en</strong>te quiere <strong>de</strong>cir que nos pongamos <strong>en</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l<br />

paci<strong>en</strong>te y nos preguntemos como esperaría ser tratado. El <strong>en</strong>foque <strong>de</strong>l cli<strong>en</strong>te<br />

reivindica una personalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia y una at<strong>en</strong>ción libre <strong>de</strong> paternalismo<br />

y cargada <strong>de</strong> corresponsabilización».<br />

Por tanto, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> han <strong>de</strong><br />

incorporarse <strong>de</strong> manera simultánea los objetivos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos<br />

ci<strong>en</strong>tíficos, los objetivos <strong>de</strong>l propio sistema sanitario y <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

y expectativas <strong>de</strong> los ciudadanos acerca <strong>de</strong> su salud y <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios<br />

que recib<strong>en</strong> <strong>de</strong>l sistema sanitario. En cualquier caso, no siempre es<br />

posible o conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> los servicios que solicitan los<br />

ciudadanos. La falta <strong>de</strong> recursos, <strong>la</strong> complejidad técnica, <strong>la</strong> inefici<strong>en</strong>cia o <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>manda ina<strong>de</strong>cuada <strong>para</strong> conseguir los objetivos <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> salud,<br />

pue<strong>de</strong>n ser algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s razones que <strong>de</strong>terminan que no sea conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />

178 SANIDAD


satisfacer <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas. Pero <strong>en</strong> estas situaciones resulta especialm<strong>en</strong>te importante<br />

i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y expectativas <strong>de</strong> los ciudadanos y establecer<br />

<strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> comunicación a<strong>de</strong>cuadas <strong>para</strong> modu<strong>la</strong>r y transformar<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas iniciales.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, se ha recogido <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes y ciudadanos<br />

sobre <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> el trabajo que se pres<strong>en</strong>ta como Anexo X <strong>de</strong><br />

este docum<strong>en</strong>to.<br />

IV.3.2. Satisfacción <strong>de</strong> los usuarios/paci<strong>en</strong>tes<br />

La medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> los usuarios con <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> se<br />

está convirti<strong>en</strong>do cada vez más <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos indicativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong>l sistema sanitario. En cualquier caso, medir <strong>la</strong> satisfacción es un<br />

proceso complejo y son difer<strong>en</strong>tes los mo<strong>de</strong>los teóricos actualm<strong>en</strong>te vig<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. El mo<strong>de</strong>lo teórico más utilizado <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> satisfacción<br />

como una actitud positiva, producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s expectativas<br />

<strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción recibida. En<br />

<strong>de</strong>finitiva, cuando se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> satisfacción se hace refer<strong>en</strong>cia a un constructo<br />

multidim<strong>en</strong>sional, una suma <strong>de</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos positivos y negativos,<br />

<strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do indagar <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción. Es preciso difer<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> satisfacción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción con el servicio,<br />

<strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> calidad ci<strong>en</strong>tífico-técnica ofrecida al paci<strong>en</strong>te<br />

que es <strong>de</strong> difícil valoración por su parte.<br />

La importancia <strong>de</strong> incorporar <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> los usuarios<br />

vi<strong>en</strong>e justificada por:<br />

• La necesidad <strong>de</strong> dar participación a los usuarios y <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratizar<br />

los Servicios <strong>de</strong> Salud.<br />

• La influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>mostrada <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> utilización<br />

<strong>de</strong> los servicios y <strong>en</strong> el cumplimi<strong>en</strong>to terapéutico.<br />

• Su re<strong>la</strong>ción con el estado <strong>de</strong> salud y con <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l profesional<br />

con el paci<strong>en</strong>te.<br />

• Ofrecer a los paci<strong>en</strong>tes información a<strong>de</strong>cuada y útil <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción, abri<strong>en</strong>do <strong>la</strong> oportunidad a <strong>de</strong>cidir a los usuarios <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

oferta <strong>de</strong> servicios.<br />

• La posible utilización como uno <strong>de</strong> los indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> actuación<br />

clínica.<br />

En conclusión, <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong>be hacerse <strong>de</strong> manera <strong>de</strong>scriptiva,<br />

i<strong>de</strong>ntificando indicadores que pue<strong>de</strong>n ser <strong>mejora</strong>dos e incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 179


medida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s expectativas y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los ciudadanos. Su medida ha<br />

<strong>de</strong> garantizar <strong>la</strong> continuidad, <strong>de</strong> tal manera que permita conocer <strong>la</strong> evolución<br />

y <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones aplicadas. Sin olvidar<br />

que, a pesar <strong>de</strong> sus imperfecciones, es uno <strong>de</strong> los indicadores más importantes<br />

<strong>para</strong> conocer <strong>la</strong> cercanía y <strong>la</strong> proximidad <strong>de</strong> los sistemas sanitarios a los<br />

ciudadanos.<br />

IV.3.3. Participación <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong><br />

La At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre sus objetivos <strong>la</strong> participación y <strong>la</strong> implicación<br />

<strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong> el sistema sanitario. Este principio es pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te<br />

aceptado <strong>en</strong>tre todos los teóricos <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los sanitarios y está ampliam<strong>en</strong>te<br />

recogido <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong> que regu<strong>la</strong> nuestro sistema sanitario. Sin<br />

embargo, a pesar <strong>de</strong> esta coinci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s posiciones, <strong>la</strong> realidad <strong>en</strong> nuestro<br />

sistema sanitario es que hasta <strong>la</strong> fecha ap<strong>en</strong>as se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do estructuras<br />

o modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> organización <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que sea relevante <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> los ciudadanos.<br />

Son múltiples los argum<strong>en</strong>tos que se han esgrimido <strong>para</strong> apoyar un increm<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los usuarios <strong>en</strong> el sistema sanitario. Se <strong>de</strong>stacan<br />

los elem<strong>en</strong>tos que pue<strong>de</strong>n consi<strong>de</strong>rarse <strong>de</strong> mayor importancia:<br />

• Es preciso superar el mo<strong>de</strong>lo biomédico clásico por el mo<strong>de</strong>lo<br />

biopsicosocial. Este mo<strong>de</strong>lo integral requiere <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que son múltiples<br />

<strong>la</strong>s causas que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud, tanto <strong>en</strong> su génesis<br />

como <strong>en</strong> su resolución, por tanto su abordaje ha <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong>s condiciones personales y el <strong>en</strong>torno social y familiar <strong>de</strong> los individuos.<br />

A<strong>de</strong>más, el tránsito <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad no es un mo<strong>de</strong>lo<br />

dual, <strong>en</strong> el que ambos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os son excluy<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre sí. Por<br />

el contrario, los estados <strong>de</strong> salud y/o <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> los que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

<strong>la</strong>s personas son el resultado <strong>de</strong> un proceso <strong>en</strong> el que, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> los casos, es difícil establecer una barrera que difer<strong>en</strong>cie<br />

con c<strong>la</strong>ridad el estado <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad. Por ello,<br />

<strong>para</strong> afrontar los problemas <strong>de</strong> salud es necesario at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong> percepción<br />

y a <strong>la</strong> viv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los sujetos, no<br />

existi<strong>en</strong>do respuestas universales <strong>para</strong> cada uno <strong>de</strong> los problemas.<br />

• La salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> personas y <strong>de</strong> los pueblos está estrecham<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>da<br />

con sus estilos <strong>de</strong> vida. La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que se<br />

pres<strong>en</strong>tan con mayor preval<strong>en</strong>cia no pue<strong>de</strong>n resolverse con el clásico<br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong> curación, porque s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te están abocadas al<br />

180 SANIDAD


fracaso. Al contrario, sólo con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> promoción<br />

y prev<strong>en</strong>ción, dirigidos a modificar y consolidar estilos <strong>de</strong> vida<br />

y hábitos saludables, es posible abordar los problemas <strong>de</strong> salud. Los<br />

procedimi<strong>en</strong>tos empleados <strong>para</strong> modificar los estilos <strong>de</strong> vida requier<strong>en</strong><br />

conseguir un compromiso activo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y <strong>de</strong> sus comunida<strong>de</strong>s<br />

con su propia salud. Se requiere que cada persona, familia o<br />

colectivo t<strong>en</strong>gan conocimi<strong>en</strong>tos, actitu<strong>de</strong>s y habilida<strong>de</strong>s que les facilit<strong>en</strong><br />

mant<strong>en</strong>er el mejor estado <strong>de</strong> salud posible. Para ello se requiere<br />

que los individuos puedan tomar <strong>de</strong>cisiones responsables sobre<br />

su propia salud y que reciban un trato por los profesionales que promueva<br />

su capacidad <strong>de</strong> autonomía, evitando los estilos paternalistas<br />

que todavía prevalec<strong>en</strong> <strong>en</strong> bastantes ocasiones.<br />

• Si <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> quiere garantizar una at<strong>en</strong>ción equitativa y<br />

<strong>de</strong> calidad, resultará necesario <strong>la</strong> incorporación progresiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> los usuarios. Esta participación ha <strong>de</strong> realizarse facilitando<br />

mecanismos <strong>para</strong> que los ciudadanos expres<strong>en</strong> su valoración<br />

sobre <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción recibida, pero también <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo procesos activos<br />

que permitan recoger sus expectativas y necesida<strong>de</strong>s sobre el<br />

sistema sanitario, y procedi<strong>en</strong>do a una adaptación continuada. Por<br />

último, es necesario establecer estructuras que permitan incorporar<br />

a los usuarios <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión y p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y una mayor proximidad con el tejido social y el<br />

resto <strong>de</strong> administraciones públicas que ofrec<strong>en</strong> servicios con gran<br />

proximidad a los ciudadanos.<br />

IV.3.4. Medicalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

Hace un cuarto <strong>de</strong> siglo <strong>la</strong> crítica a <strong>la</strong> medicalización hizo su aparición <strong>en</strong><br />

los <strong>de</strong>bates sanitarios. El artículo publicado por Ivan Illich <strong>en</strong> 1974 afirmaba<br />

que «<strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>la</strong> obsesión por una salud perfecta se ha<br />

convertido <strong>en</strong> el factor patóg<strong>en</strong>o predominante». Cada día más <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad va ligada a <strong>la</strong>s disponibilida<strong>de</strong>s tecnológicas. Conforme aum<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> capacidad tecnológica, aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación<br />

<strong>de</strong> patologías aum<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y por tanto reduci<strong>en</strong>do<br />

el umbral <strong>para</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> los tratami<strong>en</strong>tos. Así, cada vez<br />

es más frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad sólo ante simples síntomas y signos,<br />

problemas estéticos, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> factores <strong>de</strong> riesgo o <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong><br />

pa<strong>de</strong>cer <strong>en</strong> el futuro una patología.<br />

El riesgo ha pasado a consi<strong>de</strong>rarse una <strong>en</strong>fermedad preval<strong>en</strong>te. Es fácil<br />

<strong>en</strong>contrar <strong>de</strong>sacuerdos sobre cómo afrontar los factores <strong>de</strong> riesgo <strong>en</strong>tre<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 181


los difer<strong>en</strong>tes textos y guías <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l colectivo <strong>de</strong><br />

profesionales que lo e<strong>la</strong>bor<strong>en</strong> y <strong>de</strong> los intereses que sust<strong>en</strong>t<strong>en</strong> su publicación.<br />

De este modo, los fármacos <strong>de</strong>stinados a tratar los factores <strong>de</strong> riesgo<br />

se pue<strong>de</strong>n convertir <strong>en</strong> un <strong>en</strong>orme negocio. Estos procesos <strong>de</strong> medicalización<br />

suce<strong>de</strong>n con una escasa participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />

sobre el empleo <strong>de</strong> los fármacos y <strong>en</strong> <strong>la</strong> pon<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> los riesgos<br />

y b<strong>en</strong>eficios <strong>para</strong> su salud.<br />

Con frecu<strong>en</strong>cia se observa que los nuevos tratami<strong>en</strong>tos y tecnologías<br />

son incorporados al sistema sanitario sin que hayan sido sometidos a evaluación<br />

<strong>de</strong> su efectividad y efici<strong>en</strong>cia <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones. Es necesario,<br />

por ejemplo, reflexionar sobre <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia que t<strong>en</strong>drá <strong>en</strong> unos<br />

años <strong>la</strong> posible ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pruebas g<strong>en</strong>éticas, como técnica <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección<br />

<strong>de</strong> factores <strong>de</strong> riesgo <strong>para</strong> contraer <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, ante <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> una a<strong>de</strong>cuada evaluación <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong>rivadas<br />

<strong>de</strong> un diagnóstico <strong>de</strong> presunción.<br />

En este contexto <strong>de</strong> creci<strong>en</strong>te medicalización y <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los riesgos<br />

<strong>de</strong> iatrog<strong>en</strong>ia, <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ir,<br />

promovi<strong>en</strong>do un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> salud c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> los ciudadanos, abri<strong>en</strong>do su<br />

participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones sobre su salud y realizando un abordaje<br />

integral <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> salud y <strong>en</strong>fermedad, que garantice una<br />

at<strong>en</strong>ción individual a<strong>de</strong>cuada.<br />

IV.3.5. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación<br />

En líneas g<strong>en</strong>erales se pue<strong>de</strong> afirmar que <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los ciudadanos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> ti<strong>en</strong>e un alcance <strong>de</strong>sigual. Des<strong>de</strong> el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta se ha producido un cambio perman<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes con los profesionales sanitarios. Parti<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo más directivo y <strong>de</strong> poca participación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones<br />

sobre su salud, se ha evolucionado a otro mo<strong>de</strong>lo más c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes y que se ha construido con una formación <strong>de</strong> los<br />

profesionales <strong>en</strong> estrategias <strong>de</strong> comunicación, dirigidas a profundizar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre profesionales y paci<strong>en</strong>tes. Sin embargo, se han acumu<strong>la</strong>do<br />

escasas experi<strong>en</strong>cias reales <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras<br />

<strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, aunque algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exist<strong>en</strong>tes<br />

ofrec<strong>en</strong> resultados bastantes satisfactorios. De otra parte, añadir que comi<strong>en</strong>zan<br />

a g<strong>en</strong>eralizarse <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> los<br />

usuarios <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes Servicios <strong>de</strong> Salud.<br />

A continuación se expon<strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> los aspectos más <strong>de</strong>stacados sobre<br />

el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

182 SANIDAD


Evolución favorable <strong>de</strong> <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción. En <strong>la</strong> última década<br />

existe una int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er con regu<strong>la</strong>ridad <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> satisfacción<br />

<strong>de</strong> los usuarios con el sistema sanitario <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y con <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r. Esta valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> los ciudadanos, salvo <strong>la</strong><br />

excepción <strong>de</strong> algún Servicio <strong>de</strong> Salud, ha t<strong>en</strong>ido un valor es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te informativo,<br />

al no estar integrado <strong>en</strong> estrategias globales <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción. En cualquier caso, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas disponibles permit<strong>en</strong><br />

conocer <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción <strong>en</strong> este periodo, así como i<strong>de</strong>ntificar<br />

<strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias más significativas.<br />

La valoración que realizan los usuarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción recibida <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud ha experim<strong>en</strong>tado un l<strong>en</strong>to pero continuado crecimi<strong>en</strong>to,<br />

situándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> última <strong>en</strong>cuesta e<strong>la</strong>borada por el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones<br />

Sociológicas (CIS) <strong>en</strong> el punto más elevado <strong>de</strong> los últimos quince<br />

años. Sin embargo, los datos también indican aspectos que se pres<strong>en</strong>tan c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

<strong>mejora</strong>bles y que se han mant<strong>en</strong>ido sin mucha variación <strong>en</strong> todo<br />

este periodo. Indicadores como <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> los profesionales, el trato y<br />

<strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> comunicación ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una bu<strong>en</strong>a valoración. Mi<strong>en</strong>tras que<br />

los tiempos <strong>de</strong> espera o <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

son rec<strong>la</strong>mados por los ciudadanos como elem<strong>en</strong>tos que necesitan <strong>mejora</strong>r.<br />

Desigual accesibilidad ante difer<strong>en</strong>tes colectivos sociales. El carácter<br />

universal <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> es uno <strong>de</strong> sus valores fundam<strong>en</strong>tales <strong>para</strong><br />

garantizar <strong>la</strong> equidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> servicios sanitarios a todos los ciudadanos.<br />

Los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> aspiran a interv<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> forma<br />

proactiva <strong>en</strong> su pob<strong>la</strong>ción como estrategia <strong>para</strong> anticiparse a <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad o interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> los periodos más precoces <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, <strong>en</strong> especial<br />

sobre los factores <strong>de</strong> riesgo.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong>s limitaciones estructurales y presupuestarias a <strong>la</strong>s que<br />

se ha <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> los últimos años <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, han g<strong>en</strong>erado <strong>la</strong><br />

dificultad <strong>para</strong> dar respuestas a <strong>la</strong>s expectativas y necesida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> ciertos colectivos sociales. De esta forma asistimos, tal como nos indican<br />

los últimos datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong>l CIS, a una pérdida <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> ciertos colectivos sociales. Los estudios <strong>de</strong> satisfacción seña<strong>la</strong>n que<br />

<strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones más jóv<strong>en</strong>es, los m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> treinta y cinco años y <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses<br />

con mayor po<strong>de</strong>r adquisitivo dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> un segundo asegurami<strong>en</strong>to, que<br />

valoran como <strong>de</strong> primera elección <strong>para</strong> resolver sus problemas <strong>de</strong> salud, <strong>en</strong><br />

un porc<strong>en</strong>taje próximo al 40% <strong>de</strong> los casos, por <strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>de</strong> su c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud.<br />

En cualquier caso, es preciso observar cómo evoluciona esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

<strong>en</strong> próximas <strong>en</strong>cuestas, al ser un dato <strong>de</strong> reci<strong>en</strong>te aparición.<br />

En contraposición a <strong>la</strong> situación anterior, <strong>en</strong> los últimos años han surgido<br />

voces <strong>en</strong>tre los médicos <strong>de</strong> familia, que adviert<strong>en</strong> <strong>de</strong>l riesgo <strong>de</strong> haber<br />

g<strong>en</strong>erado excesiva <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a un grupo <strong>de</strong>terminado <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes. Este<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 183


<strong>de</strong>bate se ha establecido acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el seguimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> ciertas patologías<br />

crónicas, y <strong>en</strong> especial <strong>de</strong> ciertos factores <strong>de</strong> riesgo. En este mom<strong>en</strong>to se<br />

revisan criterios <strong>en</strong> <strong>la</strong> periodicidad <strong>en</strong> el seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos paci<strong>en</strong>tes, al<br />

sospechar que se haya g<strong>en</strong>erado un exceso <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>tación inducida por<br />

los propios profesionales, con el inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te añadido <strong>de</strong> no haber sido capaces<br />

<strong>en</strong> muchas ocasiones <strong>de</strong> alcanzar con estos colectivos cambios relevantes<br />

<strong>en</strong> sus estilos <strong>de</strong> vida. En contraposición a este argum<strong>en</strong>to, se <strong>de</strong>stacan<br />

los posibles b<strong>en</strong>eficios <strong>en</strong> otros ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> estas personas,<br />

que han visto favorecida su accesibilidad al sistema sanitario. Especialm<strong>en</strong>te,<br />

al tratarse muchos <strong>de</strong> ellos <strong>de</strong> integrantes <strong>de</strong> los colectivos con m<strong>en</strong>or<br />

po<strong>de</strong>r adquisitivo y niveles <strong>de</strong> instrucción más bajos.<br />

Limitaciones <strong>para</strong> ofrecer una ori<strong>en</strong>tación a<strong>de</strong>cuada a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y<br />

promoción. Uno <strong>de</strong> los objetivos perman<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

su creación, ha sido <strong>la</strong> <strong>de</strong> imponer una ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l sistema sanitario<br />

c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> los estilos <strong>de</strong> vida saludables y <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción. Actuaciones todas el<strong>la</strong>s que pasan por un compromiso<br />

activo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y <strong>de</strong> sus colectivos por su salud. Como resultado<br />

<strong>de</strong> esta ori<strong>en</strong>tación perman<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> realidad es que se ha producido un<br />

<strong>de</strong>sarrollo todavía insufici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> esta ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l sistema sanitario.<br />

Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inercias <strong>de</strong>l pasado, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s presiones perman<strong>en</strong>tes<br />

hacia una mayor y más rápida medicalización <strong>de</strong> los problemas re<strong>la</strong>cionados<br />

con <strong>la</strong> salud, <strong>de</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> aglutinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

los recursos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras hospita<strong>la</strong>rias y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s limitaciones y escasas<br />

experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> los usuarios <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión y organización<br />

<strong>de</strong>l sistema sanitario, ha resultado difícil el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta nueva ori<strong>en</strong>tación.<br />

Las consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> esto es que sigue predominando un mo<strong>de</strong>lo que<br />

está más c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> curación que <strong>en</strong> un equilibrio <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> curación y <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción, y <strong>en</strong> el que los usuarios no terminan <strong>de</strong> conseguir los niveles <strong>de</strong><br />

participación que serían <strong>de</strong>seables.<br />

Aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estrategias dirigidas a reori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> los ciudadanos.<br />

At<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y expectativas <strong>de</strong> los usuarios <strong>de</strong>l sistema<br />

e int<strong>en</strong>tar <strong>mejora</strong>r los índices <strong>de</strong> satisfacción <strong>de</strong> los usuarios, no significa<br />

r<strong>en</strong>unciar a establecer objetivos globales <strong>para</strong> el sistema sanitario que puedan<br />

reori<strong>en</strong>tar algunas <strong>de</strong>mandas sociales. Incluso podría afirmarse que<br />

<strong>para</strong> un a<strong>de</strong>cuado funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema sanitario público, y también<br />

<strong>para</strong> el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, es preciso or<strong>de</strong>nar y regu<strong>la</strong>r<br />

los flujos <strong>de</strong> usuarios y <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>mandas. Esta regu<strong>la</strong>ción se <strong>de</strong>be concebir<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva <strong>de</strong> educación sanitaria, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> incidir<br />

y ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s expectativas <strong>de</strong> los ciudadanos.<br />

184 SANIDAD


Para conseguir resultados <strong>en</strong> <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción es preciso t<strong>en</strong>er i<strong>de</strong>ntificados con c<strong>la</strong>ridad <strong>la</strong> misión, visión y valores<br />

<strong>de</strong>l sistema sanitario, invertir <strong>en</strong> recursos <strong>para</strong> informar y g<strong>en</strong>erar actitu<strong>de</strong>s<br />

favorables <strong>en</strong>tre los usuarios, reforzar <strong>la</strong>s inversiones <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong>s estructuras<br />

<strong>de</strong>l sistema sanitario hacia <strong>la</strong>s que son ori<strong>en</strong>tadas los ciudadanos y<br />

utilizar los medios <strong>de</strong> comunicación como herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> información.<br />

Así ha habido una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a reforzar los servicios <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias hospita<strong>la</strong>rias,<br />

al tiempo que no se ha progresado <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad resolutiva <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, perdi<strong>en</strong>do una oportunidad <strong>para</strong> interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

T<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> medicalización progresiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Asistimos a un<br />

mo<strong>de</strong>lo cultural y social que ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>la</strong> medicalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Es fácil<br />

observar como se hac<strong>en</strong> sinónimos términos como bi<strong>en</strong>estar personal, satisfacción<br />

individual y bu<strong>en</strong> estado <strong>de</strong> salud. Aspectos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />

imag<strong>en</strong> corporal, <strong>la</strong> estética y leves <strong>de</strong>sajustes vitales se transforman <strong>en</strong> problemas<br />

<strong>de</strong> salud que «requier<strong>en</strong>» <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los profesionales sanitarios.<br />

Se g<strong>en</strong>eraliza <strong>la</strong> utilización, e incluso el consumo, <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos<br />

<strong>para</strong> pequeñas alteraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> normalidad; y se amplían <strong>la</strong>s coberturas <strong>de</strong><br />

los fármacos <strong>de</strong>stinados a contro<strong>la</strong>r factores <strong>de</strong> riesgo, aunque resulte insignificante<br />

su influ<strong>en</strong>cia real <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> futuras <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />

Por tanto, <strong>la</strong> medicalización se ha convertido <strong>en</strong> un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o bastante<br />

g<strong>en</strong>eralizado y aceptado. Sin embargo, <strong>la</strong>s iniciativas <strong>para</strong> contro<strong>la</strong>r y minimizar<br />

sus posibles consecu<strong>en</strong>cias adversas, son todavía escasas. Se comi<strong>en</strong>za<br />

a hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong> los riesgos <strong>de</strong>rivados<br />

<strong>de</strong>l consumo excesivo <strong>de</strong> fármacos, <strong>de</strong> <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cial iatrog<strong>en</strong>ia por <strong>la</strong> aplicación<br />

<strong>de</strong>smedida <strong>de</strong> los métodos diagnósticos o <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>limitar<br />

con mayor precisión <strong>la</strong>s indicaciones <strong>de</strong> los tratami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> personas con<br />

factores <strong>de</strong> riesgo. En cualquier caso, estos impulsos no son capaces <strong>de</strong> contrarrestar<br />

<strong>la</strong>s presiones exist<strong>en</strong>tes, unas tangibles y otras intangibles, a favor<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> medicalización.<br />

IV.4. Participación <strong>de</strong> los profesionales<br />

Las teorías contemporáneas que estudian los mecanismos <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er una<br />

<strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>en</strong> los sistemas sanitarios, <strong>de</strong>muestran que el compon<strong>en</strong>te<br />

con mayor importancia es el trabajo <strong>en</strong> grupo. Incluso se llega a afirmar<br />

que el bajo r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to individual es el reflejo <strong>de</strong> un más amplio «fallo<br />

<strong>de</strong>l sistema» o <strong>de</strong> <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un amplio sistema <strong>de</strong> organización <strong>de</strong>l control<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad. Por tanto, si los profesionales se propon<strong>en</strong> conseguir unos<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 185


esultados óptimos <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que ofrec<strong>en</strong> a los problemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong><br />

los ciudadanos, <strong>de</strong>be compaginar <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to un crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> su<br />

<strong>de</strong>sarrollo individual con un crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo profesional <strong>de</strong>l<br />

resto <strong>de</strong>l equipo.<br />

Reconoci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> estos principios <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong><br />

un sistema sanitario, es más fácil compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el valor que ti<strong>en</strong>e pot<strong>en</strong>ciar a<br />

los equipos como mo<strong>de</strong>lo organizativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. De <strong>la</strong> misma<br />

manera se <strong>de</strong>riva <strong>la</strong> relevancia que ti<strong>en</strong>e po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zar el trabajo que se<br />

realiza <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes niveles <strong>de</strong>l sistema sanitario <strong>para</strong> conseguir una<br />

<strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción. A lo que hay que añadir que el trabajo<br />

<strong>en</strong> equipo es el único mo<strong>de</strong>lo viable y posible capaz <strong>de</strong> dar respuestas al mo<strong>de</strong>lo<br />

biopsicosocial, explicativo <strong>de</strong> salud. Un mo<strong>de</strong>lo que se caracteriza por<br />

superar el mo<strong>de</strong>lo biologicista y que tampoco <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que <strong>la</strong> respuesta a los<br />

problemas <strong>de</strong> salud se pueda realizar exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva<br />

individual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, sin at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a su contexto social y familiar.<br />

En este contexto <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> salud, el sistema sanitario <strong>de</strong>be disponer<br />

<strong>de</strong> una visión global <strong>de</strong>l trabajo, <strong>en</strong> el que se compagina el aprovechami<strong>en</strong>to<br />

íntegro <strong>de</strong> los profesionales <strong>para</strong> que aport<strong>en</strong> al trabajo conjunto,<br />

con un fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l equipo. Para<br />

ello, se trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>legar po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión a los profesionales, eliminar <strong>la</strong>s<br />

barreras que pudieran limitar <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cialidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, aum<strong>en</strong>tar el<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> responsabilidad sobre los resultados y optimizar <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong><br />

los recursos. En <strong>de</strong>finitiva, el papel <strong>de</strong> los directivos y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong><br />

gestión es el <strong>de</strong> asumir <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong> facilitadores al resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />

<strong>para</strong> proporcionar mayores b<strong>en</strong>eficios a los usuarios y a <strong>la</strong> sociedad.<br />

Se i<strong>de</strong>ntifican dos elem<strong>en</strong>tos estratégicos: el <strong>de</strong>sarrollo organizacional<br />

y <strong>la</strong> gestión clínica.<br />

IV.4.1. El <strong>de</strong>sarrollo organizacional<br />

El <strong>de</strong>sarrollo organizacional se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> como un campo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias<br />

aplicadas <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to que buscan <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r los principios y <strong>la</strong><br />

práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> cambio y <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones.<br />

Los elem<strong>en</strong>tos que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo organizacional son el clima <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> organización, <strong>la</strong> cohesión <strong>en</strong> el equipo, el estilo <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo y <strong>la</strong> satisfacción<br />

<strong>de</strong> los profesionales.<br />

Los profesionales <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> no son gobernados por <strong>la</strong> jerarquía<br />

o autoridad, por tanto <strong>para</strong> conseguir los objetivos colectivos requier<strong>en</strong><br />

ser responsabilizados y por tanto conv<strong>en</strong>cidos. Se han consi<strong>de</strong>rado<br />

como áreas más importantes <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo organizacional: un cambio cul-<br />

186 SANIDAD


tural, que asegura que <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias subyac<strong>en</strong>tes y valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />

sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> reflexión constructiva requerida <strong>para</strong> un efectivo gobierno<br />

clínico; un <strong>de</strong>sarrollo técnico, que asegura que los profesionales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

herrami<strong>en</strong>tas <strong>para</strong> llevar a cabo su trabajo y <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> capacidad resolutiva;<br />

y un <strong>de</strong>sarrollo estructural <strong>de</strong> los comités y <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> apoyo, necesarios<br />

<strong>para</strong> coordinar y monitorizar el trabajo <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad.<br />

A<strong>de</strong>más, el <strong>de</strong>sarrollo organizacional efectivo requiere un li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong>cidido.<br />

Se necesita que los lí<strong>de</strong>res compr<strong>en</strong>dan <strong>de</strong> forma c<strong>la</strong>ra lo que se está int<strong>en</strong>tando<br />

imp<strong>la</strong>ntar y por qué.<br />

IV.4.2. La gestión clínica<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fórmu<strong>la</strong>s que ha <strong>de</strong>mostrado un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cohesión y criterios<br />

<strong>de</strong> calidad es <strong>la</strong> gestión clínica, también conocida con el término <strong>de</strong> gobierno<br />

clínico. El término gobierno clínico se utiliza <strong>para</strong> <strong>de</strong>finir el rango <strong>de</strong><br />

activida<strong>de</strong>s requerido <strong>para</strong> <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud. El<br />

ejercicio basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia, audit, manejo <strong>de</strong>l riesgo, mecanismos <strong>para</strong><br />

monitorizar los resultados <strong>en</strong> salud, apr<strong>en</strong>dizaje longitudinal perman<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>tre clínicos y sistemas <strong>para</strong> gestionar <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> calidad contribuirán al <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión clínica efectiva. A<strong>de</strong>más el término combina un énfasis<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong>l cuidado <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes individuales con <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>en</strong>focada a pob<strong>la</strong>ciones totales.<br />

La consi<strong>de</strong>ración explícita <strong>de</strong> los valores que sust<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> gestión clínica<br />

pue<strong>de</strong> ayudar a evitar conflictos e increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> los objetivos<br />

durante <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación. Se ha discutido sobre el conflicto <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>rechos<br />

individuales y <strong>la</strong> ética utilitaria que se produce cuando <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> mo<strong>de</strong>rna combina un compromiso con los paci<strong>en</strong>tes individuales<br />

con objetivos basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Un segundo grupo <strong>de</strong> estos conflictos<br />

se re<strong>la</strong>ciona con <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> guías que es una parte c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l<br />

trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión clínica. Muchas guías int<strong>en</strong>tan promover <strong>la</strong> mejor evi<strong>de</strong>ncia<br />

clínica, pero algunas pue<strong>de</strong>n ser vistas como herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> racionami<strong>en</strong>to<br />

que excluy<strong>en</strong> a paci<strong>en</strong>tes seleccionados <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to. El <strong>de</strong>seo<br />

<strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tar una guía v<strong>en</strong>drá <strong>en</strong> parte mo<strong>de</strong><strong>la</strong>do por el ba<strong>la</strong>nce que los<br />

equipos hagan <strong>en</strong>tre <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> los individuos o <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones. Seña<strong>la</strong>r que es importante realizar una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> los<br />

valores g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong>l equipo que será importante <strong>para</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

gestión clínica.<br />

Muchos cambios <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> necesitan recursos adicionales,<br />

así <strong>para</strong> avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión clínica se necesitarán: asesorías <strong>para</strong> realizar<br />

audits, <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> guías <strong>de</strong> práctica clínica que requier<strong>en</strong> inversión <strong>de</strong><br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 187


tiempo <strong>de</strong> los clínicos, inversión <strong>en</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y formación, así como <strong>en</strong><br />

tecnología <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>para</strong> monitorizar los cambios.<br />

La responsabilidad es el corazón <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> gestión clínica. Los<br />

profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud no sólo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> esforzarse <strong>en</strong> <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />

los cuidados, sino que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ser capaces <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostrar que lo están haci<strong>en</strong>do.<br />

El objetivo c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión clínica es conseguir que los grupos<br />

<strong>de</strong> profesionales sean responsables <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> sus<br />

miembros. Uno <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión clínica <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

es promover un nuevo s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad colectiva <strong>para</strong> <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> los cuidados proporcionados por todos los profesionales <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>.<br />

De tal manera que los equipos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> verse a si mismos como responsables<br />

ante: <strong>la</strong> comunidad local <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se sitúa el c<strong>en</strong>tro, <strong>la</strong> ger<strong>en</strong>cia o<br />

Servicio <strong>de</strong> Salud al que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong>, los compañeros <strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> al que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> los profesionales, los paci<strong>en</strong>tes que están<br />

si<strong>en</strong>do tratados actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y ante su propio colectivo<br />

o institución responsable <strong>de</strong> su acreditación profesional.<br />

Por último, seña<strong>la</strong>r que <strong>para</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> gestión clínica es necesario<br />

un apr<strong>en</strong>dizaje basado <strong>en</strong> el equipo. Hasta hace poco, <strong>la</strong> educación médica<br />

continuada <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> se c<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> los médicos <strong>de</strong> familia y<br />

pediatras y obviaba <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y otros colectivos <strong>de</strong> profesionales.<br />

El nuevo énfasis animará a los clínicos a reflexionar sobre sus<br />

necesida<strong>de</strong>s educacionales y conocer<strong>la</strong>s. Este es un proceso activo don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

reflexión sobre <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que prestamos conduce a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s<br />

o necesida<strong>de</strong>s educacionales. Pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>terminarse <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

formas incluido lecturas tradicionales, pero lo mejor parece ser <strong>la</strong> discusión<br />

<strong>en</strong>tre pares, refer<strong>en</strong>cias a <strong>la</strong> literatura publicada o consulta <strong>de</strong> guías. La monitorización<br />

<strong>de</strong> los «sucesos significativos» a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

consulta, (portfolio o p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo personal) es un método <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación<br />

<strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s educacionales, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>gunas que uno ti<strong>en</strong>e pasando<br />

consulta. P<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s requiere un poco <strong>de</strong> tiempo, requiere una<br />

cierta confianza y ayuda mutua <strong>en</strong>tre los miembros <strong>de</strong>l equipo.<br />

IV.4.3. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación<br />

La estructura y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> están soportados <strong>en</strong> el<br />

trabajo <strong>en</strong> equipo. Este mo<strong>de</strong>lo estructural está prácticam<strong>en</strong>te concluido <strong>en</strong><br />

todo el Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud, por tanto, salvo los matices propios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

diversidad, <strong>la</strong> situación que se expone a continuación pue<strong>de</strong> asegurarse que<br />

es repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> todo el sistema.<br />

188 SANIDAD


Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> consolidado. Después <strong>de</strong> los<br />

veinte años <strong>de</strong> iniciada <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> se ha consolidado<br />

el mo<strong>de</strong>lo estructural <strong>de</strong> organización <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> equipos <strong>de</strong> trabajo<br />

constituidos por difer<strong>en</strong>tes profesionales (médicos <strong>de</strong> familia, pediatras, <strong>en</strong>fermeras,<br />

auxiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, personal no sanitario, etc.). Aunque se<br />

pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar diversidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> profesionales que<br />

lo compon<strong>en</strong>, es común <strong>en</strong> todos los equipos un patrón simi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to<br />

y un reconocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre los profesionales <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tirse, <strong>en</strong> mayor o<br />

m<strong>en</strong>or medida, partícipes <strong>de</strong>l propio equipo. Por tanto se pue<strong>de</strong> afirmar que<br />

<strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> dispone <strong>de</strong> una estructura que ha consolidado los<br />

equipos <strong>de</strong> profesionales, como forma <strong>de</strong> organizar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria.<br />

Existe una aceptación g<strong>en</strong>eralizada, tanto por gestores como por los profesionales,<br />

<strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo.<br />

Predominio <strong>de</strong>l trabajo individual fr<strong>en</strong>te al trabajo colectivo. Cuando se<br />

analizan <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> los profesionales <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>,<br />

<strong>de</strong>staca que los equipos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>sarrollos, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> múltiples<br />

variables. De tal manera que, según el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> gestión imp<strong>la</strong>ntado<br />

<strong>en</strong> cada territorio, el perfil <strong>de</strong> los profesionales que lo compon<strong>en</strong>, <strong>la</strong> Comunidad<br />

Autónoma <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se ubican, el li<strong>de</strong>razgo asumido por sus ger<strong>en</strong>cias<br />

o <strong>la</strong>s iniciativas adoptadas por los propios profesionales, el trabajo realizado<br />

ti<strong>en</strong>e un mayor carácter individual o colectivo. En cualquier caso, a<br />

pesar <strong>de</strong> que ha habido un gran avance <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l trabajo colectivo<br />

y compartido <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes profesionales, y que existe un <strong>en</strong>orme<br />

salto cualitativo al periodo previo a <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>,<br />

hay que seña<strong>la</strong>r que queda un <strong>la</strong>rgo camino <strong>para</strong> po<strong>de</strong>r avanzar <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong>l trabajo colectivo y <strong>para</strong> el avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión clínica.<br />

Hay que <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> contribución contradictoria que han t<strong>en</strong>ido los<br />

contratos <strong>de</strong> gestión que se realizan <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gestión y los equipos<br />

<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Esta herrami<strong>en</strong>ta, p<strong>en</strong>sada <strong>para</strong> pot<strong>en</strong>ciar el<br />

compromiso <strong>de</strong> los profesionales con los objetivos <strong>de</strong>l sistema sanitario y<br />

<strong>para</strong> promover el trabajo cooperativo, ha t<strong>en</strong>ido, <strong>en</strong> ocasiones, efectos<br />

opuestos a los <strong>de</strong>seados. Los contratos han g<strong>en</strong>erado <strong>de</strong>sconfianza y malestar<br />

<strong>en</strong> los profesionales por: <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> recursos <strong>para</strong> llevarlos a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, <strong>la</strong><br />

falta <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>finido por los responsables <strong>de</strong> gestión y <strong>la</strong> selección<br />

<strong>de</strong> objetivos muchas veces poco realistas. Así, los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> han aceptado estos contratos, pero no se ha v<strong>en</strong>cido <strong>de</strong>l todo <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sconfianza com<strong>en</strong>tada anteriorm<strong>en</strong>te.<br />

Desigual co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre los distintos colectivos profesionales. En<br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, se han producido avances significativos <strong>en</strong> <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración<br />

<strong>en</strong>tre los médicos <strong>de</strong> familia y los pediatras y los profesionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>-<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 189


fermería. Sin embargo, todavía exist<strong>en</strong> escollos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> resolver. Muchas<br />

veces no ha existido una bu<strong>en</strong>a comunicación <strong>en</strong>tre médicos y <strong>en</strong>fermeras,<br />

más allá <strong>de</strong> que <strong>en</strong> contextos particu<strong>la</strong>res se han producido excel<strong>en</strong>tes<br />

mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> trabajo conjunto. Pero, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, se pue<strong>de</strong> afirmar que <strong>la</strong><br />

interacción <strong>en</strong>tre estos profesionales es <strong>de</strong>sigual.<br />

Los farmacéuticos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> se han incorporado a <strong>la</strong>s ger<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> con el objetivo <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>ciar todas aquel<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

ori<strong>en</strong>tadas a conseguir una utilización óptima <strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos<br />

<strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Esto ha originado recelos <strong>en</strong>tre<br />

algunos médicos <strong>de</strong> familia y pediatras. Por eso, son necesarios mayores esfuerzos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> acciones conjuntas con el objetivo común <strong>de</strong><br />

<strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que se ofrece a los ciudadanos.<br />

Escasas iniciativas que promuevan el <strong>de</strong>sarrollo organizacional <strong>de</strong> los<br />

equipos. No han sido sufici<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>s iniciativas <strong>para</strong> favorecer el <strong>de</strong>sarrollo<br />

organizacional <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. En <strong>de</strong>finitiva, los profesionales<br />

percib<strong>en</strong> que sus directivos <strong>de</strong>dican esfuerzos <strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er bu<strong>en</strong>os<br />

resultados <strong>de</strong> gestión, y no tanto <strong>en</strong> favorecer el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los profesionales<br />

y <strong>de</strong> los equipos. Esto se ha reflejado, <strong>en</strong> ocasiones, <strong>en</strong> un clima <strong>de</strong> distanciami<strong>en</strong>to<br />

e incomunicación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gestión y los equipos<br />

<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

IV.5. Mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> prescripción.<br />

Uso racional <strong>de</strong>l medicam<strong>en</strong>to<br />

La gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> prescripción <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos es uno <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos más<br />

at<strong>en</strong>didos y controvertidos <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. El resultado es que con<br />

frecu<strong>en</strong>cia, se produc<strong>en</strong> t<strong>en</strong>siones <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes sectores que influy<strong>en</strong><br />

o participan <strong>en</strong> este proceso. Esta compleja situación que afecta a <strong>la</strong> prescripción<br />

<strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos <strong>la</strong> hace susceptible <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong>stinadas<br />

a conseguir una <strong>mejora</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.<br />

En primer lugar, hay que seña<strong>la</strong>r que el proceso asist<strong>en</strong>cial pue<strong>de</strong> implicar<br />

o no, al final <strong>de</strong>l mismo, <strong>la</strong> indicación <strong>de</strong> un medicam<strong>en</strong>to. Por tanto,<br />

no hay que caer <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> magnificar <strong>la</strong>s cualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los fármacos,<br />

ya que, a veces, se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zan a un segundo término aspectos es<strong>en</strong>ciales<br />

como el diagnóstico, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> medidas <strong>para</strong> modificar hábitos insanos,<br />

el seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes o <strong>la</strong> indicación <strong>de</strong> medidas terapéuticas<br />

no farmacológicas.<br />

En segundo lugar, hay que <strong>de</strong>stacar que, <strong>en</strong> los últimos años, se ha consolidado<br />

<strong>en</strong>tre muchos profesionales <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> acotar <strong>la</strong> indicación <strong>de</strong><br />

190 SANIDAD


fármacos a lo que marca el uso racional <strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos. Consecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> ello es <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> guías clínicas <strong>de</strong>stinadas a ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> los profesionales, e<strong>la</strong>boradas con <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina basada<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia, que facilitan el papel <strong>de</strong> los médicos <strong>de</strong> familia y pediatras<br />

<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una diversidad <strong>de</strong> actores, con intereses<br />

<strong>en</strong> muchas ocasiones contrapuestos, dificulta <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> medidas<br />

<strong>para</strong> una utilización <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mayor calidad. Los actores principales<br />

son:<br />

• Las administraciones sanitarias, que muestran un especial interés <strong>en</strong><br />

fr<strong>en</strong>ar el gasto que repres<strong>en</strong>ta <strong>para</strong> el sistema sanitario el consumo<br />

<strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos. La factura <strong>de</strong> farmacia repres<strong>en</strong>ta cerca <strong>de</strong>l 25%<br />

<strong>de</strong>l total <strong>de</strong>l gasto <strong>de</strong>l sistema sanitario, con un crecimi<strong>en</strong>to anual<br />

medio alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 10%, aunque los años 2004 y 2005, así como los<br />

primeros 8 meses <strong>de</strong> 2006, los crecimi<strong>en</strong>tos anuales no superan el<br />

6,5%. Esto conlleva que, <strong>en</strong> ocasiones, los profesionales perciban <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Administración, un mayor interés por fr<strong>en</strong>ar el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

gasto que por <strong>mejora</strong>r el uso racional <strong>de</strong>l medicam<strong>en</strong>to.<br />

• La industria farmacéutica, que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> estrategias <strong>para</strong> conseguir<br />

una mayor cuota <strong>de</strong> mercado <strong>para</strong> cada uno <strong>de</strong> sus productos. Para<br />

ello, utiliza estrategias <strong>de</strong> marketing cuyos <strong>de</strong>stinatarios finales son<br />

los profesionales sanitarios y los paci<strong>en</strong>tes y sus asociaciones. Junto<br />

a <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> investigación e innovación <strong>de</strong> nuevos productos, <strong>de</strong>stinan<br />

importantes cantida<strong>de</strong>s <strong>para</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> los mismos.<br />

• Las oficinas <strong>de</strong> farmacia, que adquier<strong>en</strong> un papel protagonista como<br />

disp<strong>en</strong>sadores y distribuidores <strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos y al disponer <strong>de</strong><br />

un marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> los fármacos a los paci<strong>en</strong>tes.<br />

Una especial relevancia adquier<strong>en</strong> los colegios farmacéuticos,<br />

responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> facturación al Sistema Nacional<br />

<strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos financiados.<br />

• Los médicos, que <strong>en</strong> <strong>la</strong> prescripción <strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos se v<strong>en</strong> influidos<br />

por difer<strong>en</strong>tes factores, <strong>en</strong> especial por <strong>la</strong> necesidad perman<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> actualización <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> continua<br />

r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> <strong>la</strong> información médica. Deb<strong>en</strong> existir bu<strong>en</strong>os<br />

sistemas <strong>de</strong> información terapéutica y recursos <strong>de</strong> formación continuada<br />

accesibles, <strong>para</strong> avanzar <strong>en</strong> el uso racional <strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos.<br />

También el exceso <strong>de</strong> presión asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

limita <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción con los paci<strong>en</strong>tes.<br />

• Los ciudadanos, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> unas expectativas sobre los medicam<strong>en</strong>tos<br />

cada vez más altas. En parte influidos por los medios <strong>de</strong> comunicación<br />

y <strong>la</strong>s campañas publicitarias <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong>l sector, que, <strong>en</strong><br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 191


ocasiones, magnifican los resultados <strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos. Todo esto<br />

conlleva <strong>la</strong> medicalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana, con una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia al<br />

consumo <strong>de</strong> fármacos que <strong>en</strong> muchas ocasiones son innecesarios.<br />

IV.5.1. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación<br />

Po<strong>de</strong>mos ver <strong>la</strong> complejidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong>vuelta <strong>la</strong> prescripción<br />

<strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos y su uso racional, si at<strong>en</strong><strong>de</strong>mos a los <strong>de</strong>bates que se han<br />

<strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> <strong>la</strong> reci<strong>en</strong>te aprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 29/2006, <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> julio, <strong>de</strong> garantías<br />

y uso racional <strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos y productos sanitarios. La incorporación<br />

a esta Ley <strong>de</strong> estrategias concretas <strong>para</strong> int<strong>en</strong>sificar el uso racional<br />

<strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos hab<strong>la</strong> por sí misma <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l problema. En<br />

cualquier caso, <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> un a<strong>de</strong>cuado y exhaustivo análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación<br />

<strong>de</strong> partida pue<strong>de</strong> permitir imp<strong>la</strong>ntar medidas a<strong>de</strong>cuadas <strong>de</strong>stinadas<br />

a <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> prescripción <strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos.<br />

A continuación se analizan algunos <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos que <strong>de</strong>terminan<br />

<strong>la</strong> situación actual.<br />

Preocupación por el gasto <strong>en</strong> <strong>la</strong> factura farmacéutica. Se ha convertido<br />

<strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los aspectos más controvertidos <strong>de</strong>l sistema sanitario. Es indiscutible<br />

que adquiere gran importancia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> equidad <strong>de</strong>l sistema sanitario. Sin embargo, el gasto <strong>en</strong> medicam<strong>en</strong>tos<br />

se utiliza con frecu<strong>en</strong>cia como un estandarte por parte <strong>de</strong> los<br />

responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s administraciones y <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria farmacéutica <strong>para</strong><br />

justificar sus actuaciones. Esto conlleva que los profesionales llegu<strong>en</strong> a percibir<br />

que el control <strong>de</strong>l gasto farmacéutico se convierte <strong>en</strong> un objetivo que<br />

se antepone a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>mejora</strong>r el uso racional <strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos,<br />

lo que dificulta su compromiso con <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong>l sistema sanitario.<br />

Patrocinio <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación continuada <strong>de</strong> los profesionales. Una parte<br />

importante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación continuada <strong>de</strong> los médicos <strong>de</strong><br />

familia y pediatras <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> es financiada con el apoyo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

privadas, <strong>en</strong> especial <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas o <strong>la</strong> industria farmacéutica<br />

o por ellos mismos. Aunque <strong>en</strong> los últimos años <strong>la</strong> oferta formativa<br />

por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s administraciones sanitarias ha <strong>mejora</strong>do, todavía es mayor<br />

<strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> formación externa. Esto conlleva que los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación<br />

continuada no se correspondan sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te con objetivos <strong>de</strong>l sistema<br />

sanitario y que puedan estar sujetos a los intereses <strong>de</strong> los patrocinadores<br />

externos.<br />

192 SANIDAD


Dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> prescripción. El proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> prescripción está <strong>de</strong>terminado<br />

por múltiples elem<strong>en</strong>tos. Los médicos no solo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> tomar <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión<br />

<strong>de</strong> qué fármaco es el más indicado <strong>para</strong> cada paci<strong>en</strong>te según los criterios<br />

ci<strong>en</strong>tíficos, sino que han <strong>de</strong> asegurar que lo obti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> farmacia, que<br />

lo toma con <strong>la</strong> pauta establecida, que no hay interacciones con otros medicam<strong>en</strong>tos<br />

y al final, que se produc<strong>en</strong> los resultados esperados. Es <strong>de</strong>cir, que<br />

se pone <strong>en</strong> marcha todo un proceso <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>l medicam<strong>en</strong>to que hay<br />

que consi<strong>de</strong>rar <strong>en</strong> su totalidad y que incluiría también el apoyo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería<br />

<strong>para</strong> <strong>mejora</strong>r el cumplimi<strong>en</strong>to terapéutico.<br />

La realidad actual es que los médicos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran con importantes<br />

trabas que complican este proceso, con una excesiva burocratización. El mo<strong>de</strong>lo<br />

<strong>de</strong> receta impi<strong>de</strong> <strong>la</strong> multiprescripción <strong>de</strong> fármacos y obliga a una reiteración<br />

administrativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> prescripción <strong>de</strong>l mismo medicam<strong>en</strong>to a los paci<strong>en</strong>tes<br />

crónicos o a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> visados <strong>para</strong> <strong>la</strong> prescripción <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> uso común <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los sistemas<br />

informáticos o <strong>la</strong> todavía insufici<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>eralización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s guías terapéuticas,<br />

dificultan una <strong>mejora</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> indicación <strong>de</strong> fármacos.<br />

Interv<strong>en</strong>ción sobre <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong> financiación y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong><br />

medicam<strong>en</strong>tos. A pesar <strong>de</strong> los esfuerzos realizados <strong>en</strong> los últimos años <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> administración <strong>para</strong> se<strong>para</strong>r <strong>la</strong> autorización <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

aprobación <strong>de</strong> su financiación, el impulso <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, los listados<br />

negativos <strong>de</strong> fármacos, etc., muchos profesionales sigu<strong>en</strong> percibi<strong>en</strong>do<br />

que se tras<strong>la</strong>da a <strong>la</strong>s consultas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones sobre gasto <strong>en</strong> medicam<strong>en</strong>tos.<br />

La promoción <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos que realiza <strong>la</strong> industria farmacéutica<br />

se concreta <strong>en</strong> <strong>la</strong> visita médica. Este mo<strong>de</strong>lo ti<strong>en</strong>e más <strong>de</strong> treinta años <strong>de</strong> vig<strong>en</strong>cia<br />

y seguram<strong>en</strong>te es susceptible <strong>de</strong> <strong>mejora</strong>r.<br />

Participación <strong>de</strong> los farmacéuticos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. En los últimos<br />

años se han incorporado los farmacéuticos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>para</strong> facilitar<br />

<strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> los médicos <strong>en</strong> el uso racional <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos. La nueva<br />

Ley <strong>de</strong> garantías y uso racional <strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos y productos sanitarios<br />

consolida esta figura profesional y reconoce <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s o servicios <strong>de</strong> farmacia<br />

<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> como estructura <strong>de</strong> soporte <strong>para</strong> el uso racional<br />

<strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos y productos sanitarios <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Su <strong>la</strong>bor como profesionales <strong>de</strong> apoyo <strong>para</strong> pot<strong>en</strong>ciar todas aquel<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

ori<strong>en</strong>tadas a conseguir una utilización óptima <strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos <strong>en</strong><br />

el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, repres<strong>en</strong>ta un <strong>de</strong>sarrollo importante. En<br />

muchas ocasiones participan <strong>en</strong> trabajos <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración con los equipos, favoreci<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> los médicos y <strong>mejora</strong>ndo los indicadores <strong>de</strong> prescripción.<br />

Sin embargo, <strong>en</strong> algunas ger<strong>en</strong>cias les han asignado funciones <strong>de</strong> control<br />

y supervisión, lo cual ha g<strong>en</strong>erado recelos <strong>en</strong>tre los médicos.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 193


Bibliografía<br />

1. G<strong>en</strong>é J, Contel JC. Gestión <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica directiva<br />

<strong>en</strong> el li<strong>de</strong>razgo asist<strong>en</strong>cial. Barcelona, 2001.<br />

2. Dixon J, Hol<strong>la</strong>nd P, Mays N. Developing primary care: gate keeping, Commissioning and<br />

managed care. Br Med J 1998; 317:125-128.<br />

3. Lamata F, Con<strong>de</strong> J, Martínez B, Horno M. Marketing sanitario. Madrid, 1994.<br />

4. European Foundation for Quality Managem<strong>en</strong>t. The EFQM Excell<strong>en</strong>ce Mo<strong>de</strong>l. Bruse<strong>la</strong>s:<br />

EFQM, 1999.<br />

5. Fe<strong>de</strong>r G, Eccles M, Grol R, Griffiths C, Grimshaw J. Clinical gui<strong>de</strong>lines: Using Clinical<br />

gui<strong>de</strong>lines. Br Med J 2000; 320: 998-1001.<br />

6. Del L<strong>la</strong>no J, Hidalgo A, Pérez S. ¿Estamos satisfechos los ciudadanos con el Sistema Nacional<br />

<strong>de</strong> Salud? Madrid, 2006.<br />

7. Saturno PJ, Gascón JJ, Parra P (coord). Tratado <strong>de</strong> calidad asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

1997.<br />

8. Saturno PJ. La <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. En: Marquet R: Garantía<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Barcelona, 1993 7-17.<br />

9. Vuori HV. El control <strong>de</strong> calidad <strong>en</strong> los servicios sanitarios. Barcelona. 1988: 37-102.<br />

10. Palmer RH. Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia ambu<strong>la</strong>toria. Principios y práctica. Madrid: Dirección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación Sanitaria. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo, 1989.<br />

11. Future of Family Medicine Project Lea<strong>de</strong>rship Committee. The future Family Medicine:<br />

A col<strong>la</strong>borative project of the Family Medicine Community.Ann Fam Med 2004; 2:S3-S32.<br />

12. All<strong>en</strong> P. Clinical governance in primary care: Developing collective responsibility for quality<br />

in primary care. BMJ 2000; 321; 608-601.<br />

13. Mercado FJ, Alcántara E, Lara N, Sánchez A, Tejada LM. La at<strong>en</strong>ción médica <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

crónica: reflexiones sobre los procedimi<strong>en</strong>tos metodológicos <strong>en</strong> un estudio cualitativo.<br />

Rev Esp Salud Pública 2002,76, 5; 461-471.<br />

14. Márquez S, M<strong>en</strong>eu R. La medicalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida y sus protagonistas. Gest Clin y San<br />

2003, 5, 2; 47-53.<br />

15. Illich I. Némesis médica: <strong>la</strong> expropiación <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Barcelona 1975.<br />

16. Expósito J. Los costes sociales <strong>de</strong> nuestras prácticas. Actores y espectadores. Gest Clin y<br />

San 2000 2 (2): 39-40.<br />

17. Laibovici L, Lièvre M. Medicalisation: peering from inci<strong>de</strong> medicine. BMJ 2002; 324: 255.<br />

18. Del L<strong>la</strong>no J, Po<strong>la</strong>nco C, García S. ¿Todo <strong>para</strong> todos y gratis? El establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> el sistema nacional <strong>de</strong> salud español. Madrid 2004.<br />

19. Coalición <strong>de</strong> Ciudadanos con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas. La salud <strong>de</strong>l sistema. Estudio exploratorio<br />

sobre los usuarios <strong>de</strong>l sistema sanitario español. Madrid. 2006.<br />

20. Redondo S, Bo<strong>la</strong>ños E, Almaraz A, Ma<strong>de</strong>ruelo JA. Percepciones y expectativas sobre <strong>la</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> salud: una nueva forma <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar <strong>mejora</strong>s <strong>en</strong> el sistema <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción. At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong>, 2005; 36(7):358-366.<br />

194 SANIDAD


21. Diaz R. Satisfacción <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te: principal motor y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> los sistemas sanitarios.<br />

Rev Calidad Asist<strong>en</strong>cial. 2002; 17:9-22.<br />

22. Vázquez JR, De León JM. Punto <strong>de</strong> partida: conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s y expectativas.<br />

En: Saturno PJ, Gascón JJ, Parra P (coord). Tratado <strong>de</strong> calidad asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> III. 1997.<br />

23. Tzchohl J, Franzmeyer S. Alcanzando <strong>la</strong> excel<strong>en</strong>cia mediante el servicio al cli<strong>en</strong>te. Madrid:<br />

Díaz <strong>de</strong> Santos. 1994.<br />

24. Donabedian Avedis. La calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción médica. Definición y métodos <strong>de</strong> evaluación.<br />

La Pr<strong>en</strong>sa Médica Mexicana. México. 1984.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 195


V. Resultados <strong>en</strong> salud.<br />

La perspectiva <strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong><br />

La capacidad <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong>l nivel<br />

<strong>de</strong> salud ha sido valorada por distintos autores, tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista<br />

<strong>de</strong> organización g<strong>en</strong>eral y resultados globales <strong>de</strong> los sistemas sanitarios<br />

(Starfield), como mediante <strong>la</strong> aproximación a resultados re<strong>la</strong>cionados con<br />

activida<strong>de</strong>s o políticas específicas (Hol<strong>la</strong>nd) e incluso buscando <strong>la</strong> repercusión<br />

<strong>en</strong> resultados <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s específicam<strong>en</strong>te atribuibles a <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> un sistema sanitario concreto (McColl).<br />

La salud es <strong>la</strong> resultante <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción <strong>de</strong> múltiples <strong>de</strong>terminantes<br />

o factores más allá <strong>de</strong> los estrictam<strong>en</strong>te biológicos, y los servicios sanitarios<br />

son un elem<strong>en</strong>to importante, pero no el único, con capacidad <strong>para</strong> influir <strong>en</strong><br />

el estado <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> los individuos y <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones. También es necesario<br />

recordar que si bi<strong>en</strong> los dispositivos sanitarios ti<strong>en</strong><strong>en</strong> capacidad <strong>para</strong> elevar<br />

los niveles <strong>de</strong> salud, <strong>la</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> también <strong>para</strong> actuar como inductores <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

por efectos secundarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia actividad asist<strong>en</strong>cial, incluso<br />

aunque ésta sea teóricam<strong>en</strong>te correcta. Los sistemas sanitarios han <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

<strong>en</strong>tre otros, problemas <strong>de</strong> salud que <strong>en</strong> muchas ocasiones no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> soluciones<br />

<strong>de</strong>finitivas y <strong>para</strong> los que <strong>la</strong>s actuaciones sanitarias tradicionales<br />

procuran medios parciales o paliativos, que a<strong>de</strong>más <strong>en</strong> algunos casos pue<strong>de</strong>n<br />

conllevar efectos in<strong>de</strong>seados. Des<strong>de</strong> esta perspectiva, <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r<br />

resolutivo <strong>de</strong> los sistemas sanitarios no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser un producto intermedio<br />

<strong>en</strong> el camino hacia <strong>la</strong> meta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

En el campo sanitario, el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones y políticas pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>finirse como el efecto atribuible a una interv<strong>en</strong>ción, o a su aus<strong>en</strong>cia, sobre<br />

un estado <strong>de</strong> salud previo. Los resultados constituy<strong>en</strong> una función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características<br />

clínicas, socio<strong>de</strong>mográficas y psicosociales <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los tratami<strong>en</strong>tos o interv<strong>en</strong>ciones aplicadas y el esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong><br />

aplicación. La medición <strong>de</strong> resultados <strong>en</strong> salud proporciona <strong>en</strong> cierta forma<br />

un <strong>en</strong>garce <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia personal <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad (sistema<br />

<strong>de</strong> valores sociales como suma <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> valores <strong>de</strong> cada individuo)<br />

y <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s que respecto a <strong>la</strong> salud individual y colectiva<br />

toman qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión a nivel social.<br />

Un bu<strong>en</strong> sistema <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> que aúne disponibilidad geográfica<br />

y normativa (asegurami<strong>en</strong>to universal) que facilite el acceso, con características<br />

<strong>de</strong> longitudinalidad (seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el tiempo),<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 197


con coordinación <strong>en</strong>tre niveles <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y dispositivos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción social<br />

y con ori<strong>en</strong>tación grupal (familiar-comunitaria), parec<strong>en</strong> asociarse a una<br />

mejor salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Pero <strong>para</strong> po<strong>de</strong>r cuantificar estos b<strong>en</strong>eficios<br />

obt<strong>en</strong>ibles <strong>de</strong> los cuidados sanitarios que se prestan, así como <strong>de</strong> nuevas interv<strong>en</strong>ciones,<br />

se necesitan unida<strong>de</strong>s estandarizadas <strong>de</strong> medición que permitan<br />

conocer <strong>la</strong> eficacia <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to dado, y también su evolución.<br />

La investigación <strong>de</strong> resultados <strong>en</strong> salud aporta evi<strong>de</strong>ncias <strong>para</strong> re<strong>la</strong>cionar<br />

los resultados obt<strong>en</strong>idos con <strong>la</strong> estructura y el proceso <strong>de</strong> los cuidados<br />

prestados. Dicha investigación está basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica clínica habitual e<br />

implica medir <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias clínicas y económicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas interv<strong>en</strong>ciones<br />

sanitarias, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta a los receptores <strong>de</strong> éstas. Permite <strong>la</strong><br />

evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones sanitarias <strong>en</strong> todas sus dim<strong>en</strong>siones: eficacia<br />

y efectividad (morbimortalidad y calidad <strong>de</strong> vida), efici<strong>en</strong>cia (coste/efectividad),<br />

equidad y viabilidad.<br />

Precisam<strong>en</strong>te es su base <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica clínica lo que hace que <strong>la</strong> medición<br />

<strong>de</strong> los resultados <strong>en</strong> salud, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> sus aspectos <strong>de</strong> efectividad<br />

y equidad, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre una excel<strong>en</strong>te acogida <strong>en</strong>tre los profesionales <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> que trabajan cotidianam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los paci<strong>en</strong>tes.<br />

Sin embargo, <strong>para</strong> adquirir utilidad es necesario que <strong>la</strong> información refleje<br />

<strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado resultado con <strong>la</strong> actividad cotidianam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da <strong>en</strong> su propio ámbito, que haga visible esa realidad.<br />

Diversas experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> áreas y zonas <strong>de</strong> salud han constatado que el<br />

facilitar el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los propios resultados ha sido capaz <strong>de</strong> promover<br />

una mayor y mejor implicación <strong>de</strong> los profesionales, al proporcionarles<br />

un excel<strong>en</strong>te instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> autovaloración. En s<strong>en</strong>tido contrario, algunas<br />

experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> fiscalización externa <strong>de</strong> resultados locales sin implicación<br />

<strong>de</strong> los profesionales y con finalida<strong>de</strong>s puram<strong>en</strong>te gestoras no han producido<br />

dichos efectos, sino una actitud retic<strong>en</strong>te, crítica y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>siva.<br />

La aparición <strong>de</strong> nuevas interv<strong>en</strong>ciones sanitarias y <strong>la</strong> variabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción sanitaria, recibida y percibida por los paci<strong>en</strong>tes, así como <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te<br />

participación <strong>de</strong> éstos <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones clínicas, han conducido<br />

a incorporar nuevas variables <strong>en</strong> los estudios, especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s más relevantes<br />

<strong>para</strong> el propio paci<strong>en</strong>te, como <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida o <strong>la</strong> satisfacción<br />

con el tratami<strong>en</strong>to. El notable aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura sanitaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

y <strong>la</strong> fácil accesibilidad a <strong>la</strong> información sanitaria y terapéutica, a través<br />

<strong>de</strong> Internet, está condicionando cambios muy profundos <strong>en</strong> <strong>la</strong> tradicional<br />

re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre el profesional sanitario y el paci<strong>en</strong>te y su <strong>en</strong>torno.<br />

El introducir <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> resultados como elem<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y específicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoevaluación<br />

por los propios profesionales, fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propuestas realizadas<br />

<strong>en</strong> 2003 por los grupos <strong>de</strong> trabajo reunidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> jornada <strong>de</strong> expertos españoles<br />

y extranjeros que bajo el lema «La At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> como eje <strong>de</strong>l<br />

198 SANIDAD


Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud», cerró <strong>la</strong> Reunión Mundial <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS (Madrid, noviembre 2003) con una reflexión específica sobre<br />

<strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> España.<br />

También el Grupo <strong>de</strong> Trabajo sobre gasto sanitario <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong><br />

Economía y Haci<strong>en</strong>da, pre<strong>para</strong>torio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Presi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong><br />

septiembre <strong>de</strong> 2005 <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual ti<strong>en</strong>e su orig<strong>en</strong> <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> estrategias<br />

AP-21, recoge un capítulo específico sobre indicadores <strong>de</strong> resultados <strong>en</strong> salud<br />

(<strong>en</strong> este caso como parte <strong>de</strong> los indicadores re<strong>la</strong>cionados con el gasto),<br />

incluyéndose tanto los referidos a algunos aspectos <strong>de</strong> morbimortalidad<br />

(resultados clínicos finales) como los <strong>de</strong> satisfacción.<br />

En fin, <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l sistema sanitario hacia el ciudadano <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

su máxima expresión <strong>en</strong> <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>mejora</strong>s <strong>en</strong> salud y <strong>en</strong> satisfacción.<br />

La obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> estos resultados y <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> inequida<strong>de</strong>s dan<br />

legitimidad al gasto público <strong>en</strong> los servicios sanitarios, pero a<strong>de</strong>más, son el<br />

principal objetivo compartido por los distintos actores <strong>de</strong>l esc<strong>en</strong>ario sanitario<br />

(ciudadanos, usuarios, profesionales, administraciones sanitarias, <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

profesionales y socieda<strong>de</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas, partidos políticos). En nombre <strong>de</strong><br />

los resultados <strong>en</strong> salud se produc<strong>en</strong> todo tipo <strong>de</strong> justificaciones, peticiones y<br />

exig<strong>en</strong>cias proce<strong>de</strong>ntes tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los distintos actores antes m<strong>en</strong>cionados,<br />

como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> éstos con proveedores <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios sanitarios.<br />

Y sin embargo, <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> resultados parece ser un reto que se resuelve<br />

con dificultad, tanto <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> como hospita<strong>la</strong>ria; y tanto<br />

<strong>en</strong> España como <strong>en</strong> otros países, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> sistema<br />

sanitario. La evaluación <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria <strong>de</strong>be estar<br />

basada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mejores evi<strong>de</strong>ncias disponibles y utilizar indicadores <strong>de</strong> calidad,<br />

pero el hecho <strong>de</strong> que dicha medición <strong>de</strong>ba producirse <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to<br />

actual mediante instrum<strong>en</strong>tos limitados e imperfectos, no <strong>de</strong>bería fr<strong>en</strong>ar <strong>la</strong><br />

búsqueda <strong>de</strong> una mayor perfección precisam<strong>en</strong>te mediante un uso rutinario<br />

aunque críticam<strong>en</strong>te constructivo <strong>de</strong> los datos y sistemas disponibles. Entre<br />

<strong>la</strong>s dos únicas posibilida<strong>de</strong>s que se les pres<strong>en</strong>tan a todos los sistemas sanitarios<br />

respecto a <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> resultados <strong>en</strong> salud (medirlos imperfecta y<br />

parcialm<strong>en</strong>te o no medirlos <strong>en</strong> absoluto), el Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong><br />

España y cada servicio regional <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>b<strong>en</strong> unirse a aquellos países que<br />

han optado por una medición (imperfecta) <strong>de</strong> resultados. Y esto es así porque<br />

<strong>la</strong> medición rutinaria <strong>de</strong> resultados pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar impactos favorables<br />

sobre:<br />

— El nivel operativo clínico: los profesionales <strong>de</strong>sean conocer su participación<br />

directa sobre <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> mejores niveles <strong>de</strong> salud y ver re<strong>la</strong>cionado<br />

su trabajo con los objetivos <strong>en</strong> salud que consigu<strong>en</strong> y más si estos<br />

resultados se vincu<strong>la</strong>n directam<strong>en</strong>te con los perfiles socio<strong>de</strong>mográficos y sa-<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 199


nitarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> que trabajan. Ver los resultados <strong>de</strong>l propio<br />

trabajo ti<strong>en</strong>e un conocido impacto, con evi<strong>de</strong>ncias empíricas que lo refr<strong>en</strong>dan,<br />

sobre <strong>la</strong> motivación <strong>de</strong> los profesionales y por <strong>en</strong><strong>de</strong> sobre <strong>la</strong> viabilidad<br />

<strong>de</strong>l sistema.<br />

— El nivel táctico-estratégico: <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados resultados<br />

<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con patrones <strong>de</strong> salud-<strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas<br />

zonas, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los patrones socio<strong>de</strong>mográficos y sanitarios, pue<strong>de</strong><br />

permitir reajustes razonables (y razonados) <strong>de</strong> recursos, con un esperable<br />

impacto sobre <strong>la</strong> equidad, por una adaptación si no idónea, al m<strong>en</strong>os sí<br />

sufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los recursos a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s reales.<br />

— El nivel normativo y político: permitirá dotar <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncias (pruebas)<br />

al papel que <strong>la</strong> normativa sanitaria (Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, Ley <strong>de</strong><br />

Cohesión y Calidad) ha asignado a <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> como eje <strong>de</strong>l sistema,<br />

como gestor <strong>de</strong> casos y regu<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> flujos. Este teórico papel c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra con frecu<strong>en</strong>cia muy rebajado <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica,<br />

por el funcionami<strong>en</strong>to cotidiano <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre ambos niveles<br />

asist<strong>en</strong>ciales y también por <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s presupuestarias. En<br />

<strong>de</strong>finitiva, conocer el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> sobre <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong>l<br />

sistema permitiría sust<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s político-presupuestarias <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> acor<strong>de</strong>s con <strong>la</strong> prioridad teórico-normativa<br />

exist<strong>en</strong>te.<br />

V.1. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación<br />

La <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción es, sin duda, el objetivo <strong>de</strong> nuestro sistema<br />

sanitario. Pero como ya se ha indicado previam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> resultados<br />

<strong>en</strong> salud no se consigue sólo, y ni siquiera mayoritariam<strong>en</strong>te, a través<br />

<strong>de</strong>l sistema sanitario <strong>en</strong> ninguno <strong>de</strong> sus niveles <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción.<br />

Las políticas sanitarias <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>marcarse <strong>en</strong> políticas <strong>de</strong> salud, forzosam<strong>en</strong>te<br />

intersectoriales <strong>para</strong> ser pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te efectivas <strong>en</strong> muchos aspectos.<br />

El sistema sanitario <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r,<br />

necesitan conocer y emplear los indicadores <strong>de</strong> salud, <strong>en</strong> parte como forma<br />

<strong>de</strong> conocer el resultado <strong>de</strong> su propia actividad, pero también <strong>para</strong> otras finalida<strong>de</strong>s:<br />

a) El sistema sanitario ha <strong>de</strong> actuar como impulsor <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> salud<br />

aplicables, tanto <strong>en</strong> el propio ámbito sanitario como <strong>en</strong> otros sectores,<br />

al reconocer el efecto <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas actitu<strong>de</strong>s o exposiciones sobre <strong>la</strong><br />

salud (tabaco, cinturones <strong>de</strong> seguridad, amianto, etc.). Este papel impulsor<br />

requiere conocer <strong>de</strong>terminados resultados <strong>en</strong> salud, aunque sean los secto-<br />

200 SANIDAD


es <strong>de</strong> seguridad vial, industrial u otros, qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>ban tomar <strong>la</strong>s medidas<br />

<strong>de</strong> control.<br />

b) El sistema sanitario <strong>de</strong>be ajustar el tipo y volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> servicios<br />

prestados <strong>para</strong> abordar aquellos problemas <strong>de</strong> salud consi<strong>de</strong>rados susceptibles<br />

<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y solución por <strong>la</strong> actividad específicam<strong>en</strong>te sanitaria. En<br />

este s<strong>en</strong>tido, conocer y emplear los indicadores <strong>de</strong> resultados será un instrum<strong>en</strong>to<br />

que permita reori<strong>en</strong>tar actividad y recursos hacia <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s sanitariam<strong>en</strong>te<br />

abordables.<br />

c) El sistema sanitario <strong>de</strong>be valorar <strong>en</strong> qué medida <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s con<br />

probada eficacia <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud logran ponerse <strong>en</strong> práctica y alcanzar<br />

su objetivo <strong>de</strong> <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> salud y disminuir <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad,<br />

<strong>la</strong> severidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, <strong>la</strong> discapacidad y <strong>la</strong> muerte prematura.<br />

Este aspecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> resultados es el que precisa habitualm<strong>en</strong>te<br />

mayores esfuerzos respecto a <strong>la</strong> cantidad y calidad <strong>de</strong> información, ya que<br />

busca precisam<strong>en</strong>te obt<strong>en</strong>er pruebas empíricas <strong>de</strong> <strong>la</strong> actuación efectiva <strong>de</strong>l<br />

sistema <strong>en</strong> muy distintos aspectos y ámbitos <strong>de</strong> su actividad.<br />

En <strong>de</strong>finitiva, muchos resultados <strong>en</strong> salud se conoc<strong>en</strong> y reconoc<strong>en</strong> como<br />

fruto <strong>de</strong> <strong>mejora</strong>s sociales y económicas más que como efecto <strong>de</strong>l sistema<br />

sanitario, y no <strong>de</strong>bieran imputarse básicam<strong>en</strong>te a éste sus éxitos ni fracasos,<br />

sino a <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> su conjunto. La esperanza <strong>de</strong> vida o <strong>la</strong> mortalidad por<br />

causas externas (viol<strong>en</strong>cia, acci<strong>de</strong>ntes) <strong>en</strong>trarían <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>ración,<br />

y nos informan mucho más sobre <strong>la</strong> situación social que sobre el funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l sistema sanitario. Por el contrario otros indicadores, como<br />

<strong>la</strong> mortalidad prematura por causas sanitariam<strong>en</strong>te evitables, exploran <strong>en</strong><br />

mayor medida <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l sistema sanitario con <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

V.1.1. Situación actual respecto a <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> resultados <strong>en</strong> salud a través <strong>de</strong> publicaciones<br />

<strong>de</strong>l sistema sanitario<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradicional evaluación y reevaluación <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> salud<br />

que, con carácter g<strong>en</strong>eral, se emplean <strong>en</strong> <strong>la</strong>s valoraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias<br />

Salud <strong>para</strong> Todos y otras <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS y <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> indicadores internacionalm<strong>en</strong>te<br />

com<strong>para</strong>bles <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE, exist<strong>en</strong> numerosos trabajos<br />

que investigan <strong>en</strong> España los resultados <strong>en</strong> salud obt<strong>en</strong>idos sobre <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s,<br />

al aplicar algunas activida<strong>de</strong>s sanitarias concretas, o<br />

com<strong>para</strong>ndo dos tipos <strong>de</strong> actuación clínica. Se trata <strong>de</strong> valoraciones <strong>de</strong> interés<br />

y por supuesto necesarias y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, podríamos <strong>de</strong>cir que se realiza<br />

una variada publicación <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong> resultados <strong>en</strong> salud<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 201


por parte <strong>de</strong> profesionales y administraciones. Sin embargo, su ori<strong>en</strong>tación<br />

ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral un s<strong>en</strong>tido más <strong>de</strong>scriptivo que evaluativo, por lo que su<br />

producción es un fin <strong>en</strong> sí mismo (el interés por conocer una realidad concreta<br />

o g<strong>en</strong>eral), más que un medio <strong>para</strong> evaluar o autoevaluarse.<br />

Pero, sin duda es también necesaria esa investigación evaluativa que re<strong>la</strong>cione<br />

los resultados <strong>en</strong> salud con el funcionami<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l sistema sanitario,<br />

y <strong>en</strong> este aspecto se conoc<strong>en</strong> pocos estudios que hayan sido realizados<br />

<strong>en</strong> España o referidos a nuestro país y que hayan sido publicados <strong>en</strong> revistas<br />

incluidas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s in<strong>de</strong>xaciones internacionales. Sin embargo algunos, como los<br />

trabajos <strong>de</strong> Starfield, han sido c<strong>la</strong>ves <strong>para</strong> valorar <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> como<br />

variable in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te sobre los resultados <strong>en</strong> salud, satisfacción y consumo<br />

<strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos. Son precisam<strong>en</strong>te estos trabajos, los que han permitido<br />

ubicar a <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> España <strong>en</strong> el tercer mejor puesto, <strong>en</strong>tre los<br />

11 sistemas sanitarios <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno socio-económico estudiados.<br />

A pesar <strong>de</strong> existir <strong>en</strong> los últimos años múltiples publicaciones y estudios<br />

(<strong>de</strong> ámbito nacional y regional) <strong>en</strong>caminados a conocer resultados <strong>en</strong><br />

salud y niveles <strong>de</strong> control <strong>de</strong> factores <strong>de</strong> riesgo, no siempre es fácil re<strong>la</strong>cionar,<br />

y m<strong>en</strong>os aún i<strong>de</strong>ntificar, el papel específicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sempeñado por <strong>la</strong><br />

interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> estos resultados. La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

«papeles grises» y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> trabajos no in<strong>de</strong>xados es frecu<strong>en</strong>te, pero <strong>de</strong><br />

difícil obt<strong>en</strong>ción (comunicaciones pres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> congresos regionales y<br />

nacionales, libros o publicaciones monográficas no periódicas y docum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud y administraciones sanitarias).<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que, al<br />

m<strong>en</strong>os hasta el mom<strong>en</strong>to, el término «resultados <strong>en</strong> salud» o sus equival<strong>en</strong>tes<br />

más habituales <strong>en</strong> inglés (output, outcome), permit<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrar pocas<br />

refer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> España, <strong>en</strong>contrándose sin embargo trabajos que conti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

indicadores <strong>de</strong> resultados intermedios y finales <strong>en</strong> salud cuando <strong>en</strong> <strong>la</strong> estrategia<br />

<strong>de</strong> búsqueda se usan términos como «producto», «medida <strong>de</strong>l producto»,<br />

«cartera <strong>de</strong> servicios», «mortalidad», «calidad <strong>de</strong> vida», «evaluación»,<br />

«estado <strong>de</strong> salud», «control <strong>de</strong>...» o realizando <strong>la</strong> búsqueda por problemas<br />

<strong>de</strong> salud concretos.<br />

Los trabajos publicados o los p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> publicación que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

como objetivo <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> un sistema o parte <strong>de</strong>l mismo (y no una actividad),<br />

se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> los resultados finales y especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong><br />

causas MIPSE (muertes innecesariam<strong>en</strong>te prematuras y sanitariam<strong>en</strong>te evitables)<br />

y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, se inspiran <strong>en</strong> los trabajos <strong>de</strong> Hol<strong>la</strong>nd sobre mortalidad<br />

evitable. La valoración <strong>de</strong> resultados intermedios es más habitual <strong>en</strong><br />

papeles grises (docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> investigación evaluativa <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud<br />

y administraciones sanitarias) y aportaciones a congresos.<br />

Las refer<strong>en</strong>cias localizadas pue<strong>de</strong>n consultarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> bibliografía <strong>de</strong><br />

este capítulo.<br />

202 SANIDAD


V.1.2. Situación actual respecto a <strong>la</strong> disponibilidad<br />

<strong>de</strong> datos <strong>para</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> indicadores<br />

<strong>de</strong> resultados <strong>en</strong> salud<br />

Afortunadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> los nuevos sistemas <strong>de</strong> información, como<br />

<strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> datos clínico-administrativas y <strong>la</strong> aplicación g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> informática<br />

a <strong>la</strong> medicina, hace que se pueda t<strong>en</strong>er acceso a información exhaustiva<br />

<strong>de</strong> los resultados clínicos y económicos <strong>de</strong> un gran número <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> resultados <strong>de</strong> bases <strong>de</strong> datos administrativas requiere<br />

tiempo, dado que se <strong>de</strong>be haber incluido <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s un número sufici<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes y haber realizado el seguimi<strong>en</strong>to durante el tiempo necesario<br />

<strong>para</strong> po<strong>de</strong>r evaluar <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong> resultado. Esta situación <strong>de</strong> acumu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> datos referidos a periodos <strong>de</strong> tiempo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te prolongados, se da<br />

ya con cierta frecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> homog<strong>en</strong>eidad<br />

<strong>en</strong> los indicadores y bases <strong>de</strong> datos que se manejan por distintas instituciones<br />

y servicios <strong>de</strong> salud hace que, con frecu<strong>en</strong>cia, sea mayor su utilidad<br />

<strong>para</strong> com<strong>para</strong>r <strong>la</strong> evolución longitudinal <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro o grupo <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros que<br />

<strong>para</strong> com<strong>para</strong>r transversalm<strong>en</strong>te territorios mediante agregados. Esto requeriría,<br />

a<strong>de</strong>más, <strong>de</strong>finir homogéneam<strong>en</strong>te los indicadores a obt<strong>en</strong>er, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong> diversidad estructural, organizativa y <strong>de</strong>mográfica.<br />

La información estadística disponible sobre mortalidad y los repertorios<br />

<strong>de</strong> micro-datos clínicos actualm<strong>en</strong>te exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción pública<br />

primaria (historias clínicas informatizadas) y hospita<strong>la</strong>ria (CMBD al alta informatizados)<br />

<strong>en</strong> España, permit<strong>en</strong> una aproximación probablem<strong>en</strong>te más<br />

ambiciosa que <strong>la</strong> que v<strong>en</strong>imos realizando, respecto a <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> resultados<br />

<strong>en</strong> salud referidos a morbimortalidad evitable y a activida<strong>de</strong>s clínicas<br />

y prev<strong>en</strong>tivas con repercusión probada <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> salud. Existe, por tanto,<br />

un marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia global, o <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>erlo, respecto a<br />

<strong>la</strong>s variables <strong>de</strong> carácter clínico. También están disponibles <strong>la</strong>s bases docum<strong>en</strong>tales<br />

<strong>para</strong> valorar <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> territorios pequeños fr<strong>en</strong>te a dichos<br />

marcos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia. Sin duda, el sesgo <strong>de</strong> explotación <strong>de</strong> datos y publicación<br />

es especialm<strong>en</strong>te notable <strong>en</strong> estos aspectos <strong>en</strong> nuestro país, dado el disba<strong>la</strong>nce<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> recogida <strong>de</strong> datos y su divulgación.<br />

Por otra parte, <strong>para</strong> <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> resultados basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> autopercepción<br />

(<strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> salud, <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción y los cuidados, <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> discapacidad o el grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia), no se cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral con un<br />

repertorio <strong>de</strong> micro-datos sufici<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> proporcionar mediciones referidas<br />

a pob<strong>la</strong>ciones pequeñas, pero sí con un marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> carácter<br />

g<strong>en</strong>eral, mediante valores periódicam<strong>en</strong>te obt<strong>en</strong>ibles <strong>de</strong> estadísticas, <strong>en</strong>cuestas<br />

<strong>de</strong> salud y <strong>de</strong> satisfacción <strong>de</strong> ámbito nacional, regional y <strong>en</strong> algunos<br />

casos municipal.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 203


No ocurre lo mismo con <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida (re<strong>la</strong>cionada<br />

con <strong>la</strong> salud, re<strong>la</strong>cionada con el rol <strong>de</strong> cuidador), bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral o <strong>en</strong><br />

colectivos específicos, tema respecto al cual se dispone <strong>de</strong> trabajos puntuales <strong>de</strong><br />

investigación, sobre todo re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones y<br />

medicam<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> patologías concretas, o con micro-datos <strong>de</strong> reci<strong>en</strong>te recogida<br />

<strong>en</strong> ámbitos territoriales concretos. Pero no se cu<strong>en</strong>ta con datos <strong>de</strong> carácter g<strong>en</strong>eral<br />

ni tampoco con un marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te amplio y estable<br />

que permita situar un resultado local <strong>en</strong> un patrón medio <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, como sí<br />

ocurría con <strong>la</strong>s variables clínicas, satisfacción o auto percepción <strong>de</strong> salud.<br />

V.1.3. Debilida<strong>de</strong>s, am<strong>en</strong>azas, fortalezas<br />

y oportunida<strong>de</strong>s<br />

En <strong>de</strong>finitiva, <strong>en</strong> <strong>la</strong> situación actual <strong>la</strong>s <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s son ante todo operativas,<br />

ya que, al igual que se <strong>de</strong>tectó <strong>en</strong> 2003 <strong>para</strong> los expertos internacionales<br />

participantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia OMS-España (ver docum<strong>en</strong>to), existe <strong>en</strong><br />

nuestro país un cons<strong>en</strong>so amplio acerca <strong>de</strong> lo que es necesario hacer, aunque<br />

no se materialice por el mom<strong>en</strong>to un acuerdo sobre cómo llevarlo a <strong>la</strong><br />

práctica. Se constata, a<strong>de</strong>más, como una <strong>de</strong>bilidad notable, <strong>la</strong> dificultad <strong>para</strong><br />

que los trabajos realizados sobre resultados <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

t<strong>en</strong>gan una difusión sufici<strong>en</strong>te que permita un efecto <strong>de</strong> imitación <strong>de</strong><br />

bu<strong>en</strong>as prácticas.<br />

Por lo tanto, buscar una evaluación más sistemática <strong>de</strong> resultados, así<br />

como un conocimi<strong>en</strong>to amplio <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia exist<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> evitar <strong>la</strong> acusación<br />

reiterada <strong>de</strong> no haber probado <strong>la</strong> efectividad (a pesar <strong>de</strong> que no es habitual<br />

que se evalú<strong>en</strong> <strong>la</strong>s reformas sanitarias, ni <strong>en</strong> España ni <strong>en</strong> otros países).<br />

A<strong>de</strong>más, esta evaluación mostraría cómo <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> resultados <strong>en</strong> salud es<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortalezas <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> españo<strong>la</strong>, tal y como ha sido publicado<br />

<strong>en</strong> los estudios com<strong>para</strong>tivos internacionales, que han sido realizados utilizando<br />

datos ya disponibles <strong>para</strong> nuestro país, lo que <strong>de</strong>muestra <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong><br />

hacer visible, <strong>en</strong> forma continuada y no sólo esporádica, esta fortaleza.<br />

Por último, evi<strong>de</strong>nciar esta capacidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> resultados <strong>en</strong><br />

salud conllevaría lo que <strong>para</strong> el resto <strong>de</strong>l sistema sanitario (aunque no <strong>para</strong><br />

los profesionales que trabajan <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>) sería una insospechada<br />

fortaleza añadida <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>: <strong>la</strong> capacidad <strong>para</strong> continuar<br />

produci<strong>en</strong>do <strong>mejora</strong>s <strong>en</strong> los resultados <strong>en</strong> salud mediante su ductilidad <strong>para</strong><br />

adaptarse a situaciones cambiantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones at<strong>en</strong>didas, y <strong>para</strong> g<strong>en</strong>erar<br />

una producción <strong>de</strong> resultados más efici<strong>en</strong>te por el resto <strong>de</strong>l sistema<br />

cuando se proporcionan <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> los instrum<strong>en</strong>tos<br />

clínicos y organizativos pertin<strong>en</strong>tes.<br />

204 SANIDAD


V.2. Propuesta <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> resultados<br />

<strong>de</strong> salud<br />

Es muy recom<strong>en</strong>dable, <strong>en</strong> primer lugar, adoptar un criterio común respecto<br />

a lo que se incluye <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> «resultado <strong>en</strong> salud»: se consi<strong>de</strong>ra resultado<br />

<strong>en</strong> salud tanto el resultado final (resultado <strong>en</strong> salud propiam<strong>en</strong>te dicho),<br />

como los <strong>de</strong>nominados resultados intermedios (resultado <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

con efectividad probada <strong>para</strong> <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> salud), ya que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia causa-efecto-resultado, con frecu<strong>en</strong>cia no es<br />

fácil establecer re<strong>la</strong>ciones unívocas que <strong>de</strong>finan <strong>de</strong> forma explícita resultados<br />

finales. La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo que algunos autores <strong>de</strong>nominan «zonas oscuras»<br />

intermedias, que influirían <strong>en</strong> los resultados finales, obliga con frecu<strong>en</strong>cia<br />

a hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> estos resultados intermedios. Se han m<strong>en</strong>cionado variables<br />

<strong>de</strong> tipo psicosocial, <strong>de</strong> estado emocional y otras, como responsables <strong>de</strong> algunas<br />

<strong>de</strong> estas injer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el resultado final.<br />

Por otra parte, los resultados pue<strong>de</strong>n ser valorados tanto por los profesionales<br />

como por los propios usuarios, por lo que pue<strong>de</strong>n abordarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

esta doble visión:<br />

• Resultados <strong>en</strong> salud percibidos por los paci<strong>en</strong>tes: Percepciones <strong>de</strong>l<br />

estado <strong>de</strong> salud, <strong>de</strong> síntomas, percepción funcional y calidad <strong>de</strong> vida<br />

y medidas <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cias <strong>para</strong> valorar interv<strong>en</strong>ciones alternativas.<br />

Asimismo, correspon<strong>de</strong>rían a esta valoración subjetiva <strong>la</strong> auto<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración<br />

<strong>de</strong> hábitos y actitu<strong>de</strong>s y algunos aspectos <strong>de</strong> satisfacción: satisfacción<br />

con el tratami<strong>en</strong>to, con <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción sanitaria y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />

con <strong>la</strong> información y asist<strong>en</strong>cia sanitaria recibidas.<br />

• Resultados clínicos y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, aquellos valorados por los profesionales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud: tanto <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> salud valorada mediante indicadores<br />

<strong>de</strong> morbilidad y ev<strong>en</strong>tos clínicos e indicadores <strong>de</strong> mortalidad,<br />

como <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación funcional y salud psicosocial<br />

y los resultados <strong>de</strong> salud grupales (funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong><br />

comunidad re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> los individuos que <strong>la</strong>s compon<strong>en</strong>).<br />

A<strong>de</strong>más, los resultados <strong>en</strong> salud pue<strong>de</strong>n distribuirse <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong><br />

términos equitativos (igual resultado <strong>para</strong> igual situación <strong>de</strong> salud, igual<br />

oportunidad <strong>de</strong> resultado <strong>para</strong> igual situación <strong>de</strong> salud) según <strong>la</strong> accesibilidad<br />

real a <strong>la</strong>s prestaciones y <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia o no <strong>de</strong> condicionantes <strong>de</strong> raza,<br />

proce<strong>de</strong>ncia, edad, sexo, hábitat, nivel educativo y social.<br />

Aunque <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> resultados <strong>en</strong> salud como ámbito conceptual<br />

abarca también elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> utilización y evaluación económica (costes por<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 205


estancias hospita<strong>la</strong>rias, visitas, uso <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos, costes indirectos como<br />

el abs<strong>en</strong>tismo <strong>la</strong>boral, o costes intangibles como el abs<strong>en</strong>tismo esco<strong>la</strong>r, ansiedad,<br />

etc.), esta aproximación económica rebasa los cometidos <strong>de</strong> este trabajo.<br />

Por tanto, se pres<strong>en</strong>tan un conjunto <strong>de</strong> indicadores como compon<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> información que permita establecer y medir resultados <strong>en</strong><br />

salud. A<strong>de</strong>más, es necesario recordar que algunos ev<strong>en</strong>tos ais<strong>la</strong>dos constituy<strong>en</strong><br />

una a<strong>la</strong>rma auténtica y que, <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido, no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser obviados<br />

como sistema <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> resultados.<br />

La selección <strong>de</strong> indicadores efectuada <strong>para</strong> conformar este sistema <strong>de</strong><br />

evaluación <strong>de</strong> resultados <strong>en</strong> salud ha at<strong>en</strong>dido, siempre que ha sido posible,<br />

al criterio <strong>de</strong> adoptar indicadores propuestos o ya ava<strong>la</strong>dos por el uso<br />

por instituciones nacionales y/o internacionales <strong>para</strong> <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> resultados<br />

<strong>en</strong> salud re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l sistema sanitario y sobre<br />

los cuales, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong><br />

Salud <strong>de</strong> España, existe factibilidad <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> algún nivel <strong>de</strong>l sistema<br />

y, preferiblem<strong>en</strong>te, posibilidad <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>ción con nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>sagregación<br />

<strong>de</strong> área <strong>de</strong> salud o zona básica si se emplean los instrum<strong>en</strong>tos pertin<strong>en</strong>tes.<br />

Los indicadores que se propon<strong>en</strong> <strong>para</strong> los distintos tipos <strong>de</strong> resultados,<br />

así como <strong>la</strong>s anotaciones respecto a su obt<strong>en</strong>ción y uso <strong>en</strong> nuestro medio, se<br />

recog<strong>en</strong> <strong>en</strong> el apartado «Tipo <strong>de</strong> indicadores», <strong>en</strong> el que se reflejan también <strong>la</strong>gunas<br />

<strong>de</strong> información que, a nuestro juicio, <strong>de</strong>berían quedar subsanadas <strong>en</strong> el<br />

futuro. Ni <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición concreta <strong>de</strong> algunos indicadores (coinci<strong>de</strong>ntes con los<br />

ya ava<strong>la</strong>dos por su utilización previa <strong>en</strong> p<strong>la</strong>nes integrales y estudios nacionales<br />

o internacionales) ni <strong>la</strong> más g<strong>en</strong>érica sobre tipos <strong>de</strong> indicador (cuando distintos<br />

estudios aportan difer<strong>en</strong>tes concreciones <strong>para</strong> una misma materia <strong>de</strong> análisis)<br />

pret<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> exhaustividad. Por el contrario, se ha procurado más bi<strong>en</strong> ofrecer<br />

una panorámica <strong>de</strong> lo que sería abordable <strong>en</strong> los próximos años. Pue<strong>de</strong>n<br />

obt<strong>en</strong>erse visiones más amplias sobre indicadores empleados o propuestos por<br />

diversas instituciones (Nacional Health Service <strong>para</strong> sus trust <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>,<br />

Rand Corporation <strong>para</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> calidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> adultos<br />

y otros re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> infancia), o los empleados <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> salud <strong>de</strong><br />

Tarragona <strong>para</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> resultados <strong>de</strong> sus zonas <strong>de</strong> salud, etc.) <strong>en</strong> el<br />

apartado <strong>en</strong>unciado como «bibliografía sobre indicadores».<br />

De los indicadores posibles, exist<strong>en</strong> algunos que por <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralización<br />

<strong>de</strong> su uso <strong>en</strong> distintos estudios, utilidad y factibilidad <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>berían<br />

constituir el núcleo prioritario y rutinario <strong>de</strong> valoración tanto nacional, como<br />

regional y también <strong>de</strong> área o zona, siempre que sea factible. Para algunos <strong>de</strong><br />

estos indicadores es fácilm<strong>en</strong>te obt<strong>en</strong>ible una medición actual incluso <strong>en</strong> el limitado<br />

ámbito <strong>de</strong> este trabajo. Todos se consi<strong>de</strong>ran prioritarios, <strong>en</strong> base a<br />

magnitud, gravedad, vulnerabilidad <strong>de</strong>l problema, factibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> datos y repercusión sobre el sistema, y se reseñan a continuación por ser<br />

muy accesibles, por lo que hac<strong>en</strong> visible <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> hacer <strong>de</strong> <strong>la</strong> medición<br />

206 SANIDAD


<strong>de</strong> resultados algo cotidiano. Lam<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te algunos grupos completos <strong>de</strong><br />

indicadores, como son los re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida, no cu<strong>en</strong>tan con un valor<br />

<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia que permita <strong>en</strong>marcar resultados dispersos obt<strong>en</strong>idos <strong>para</strong><br />

territorios pequeños. Por esta razón, no se han incluido sus valores actuales.<br />

Indicadores <strong>de</strong> resultados <strong>en</strong> salud influibles por <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

España<br />

Promedio<br />

UE15<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> mujeres <strong>de</strong> + 65 con percepción <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a salud 33 48,5<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> mujeres con percepción <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a salud 63,5 70,5<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> hombres <strong>de</strong> + 65 con percepción <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a salud 44,9 57<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> hombres con percepción <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a salud 73,2 75,8<br />

Tumores malignos <strong>de</strong> mama APVP/100.000 mujeres


Cuando se int<strong>en</strong>ta seleccionar indicadores <strong>de</strong> resultados <strong>para</strong> valorar un nivel<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, es necesario valorar con un elevado grado <strong>de</strong> incertidumbre<br />

<strong>en</strong> qué medida son atribuibles o no a dicho nivel, <strong>en</strong> nuestro caso a <strong>la</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Atribuir algún grado <strong>de</strong>l éxito o fracaso <strong>de</strong> un resultado<br />

concreto a <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> (o a otro nivel) es un ejercicio complejo y<br />

siempre imperfecto que, sin embargo, pue<strong>de</strong> dar gran<strong>de</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>mejora</strong> al ori<strong>en</strong>tar, no sólo el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>l cambio, sino el nivel o niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

organización que pue<strong>de</strong>n contribuir a esa <strong>mejora</strong>. Asumir el riesgo <strong>de</strong> opinar<br />

sobre si un resultado es <strong>en</strong> algún grado atribuible a activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> uno u<br />

otro nivel asist<strong>en</strong>cial, <strong>de</strong> ambos, a un correcto funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interfases<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción social-primaria-hospita<strong>la</strong>ria, a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición e imp<strong>la</strong>ntación<br />

<strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> salud o <strong>de</strong> información etc., parece necesario <strong>para</strong> producir<br />

avances operativos. Se ha realizado pues este ejercicio <strong>de</strong> atribución imperfecta,<br />

int<strong>en</strong>tado incluir aquellos indicadores que <strong>en</strong> nuestra opinión ti<strong>en</strong>e<br />

una re<strong>la</strong>ción más estrecha con <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s carteras <strong>de</strong><br />

servicios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Se han obviado, sin embargo, algunos resultados que si<strong>en</strong>do atribuibles<br />

al primer nivel asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> práctica clínica habituales<br />

<strong>en</strong> otros países, pue<strong>de</strong>n no serlo <strong>en</strong> España, dada <strong>la</strong> restricción <strong>de</strong> medios<br />

<strong>de</strong> apoyo diagnóstico <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>vuelve el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> nuestro país, pero llevando hacia el máximo <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong><br />

alguna atribución. Como ejemplo se incluye como resultado <strong>en</strong> parte atribuible<br />

a <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, <strong>en</strong> forma <strong>para</strong>le<strong>la</strong> a <strong>la</strong> atribución hecha <strong>en</strong><br />

otros países, <strong>la</strong> mortalidad por cáncer <strong>de</strong> mama, cuyo <strong>de</strong>spistaje está recogido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s carteras <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> imposibilidad<br />

<strong>para</strong> solicitar mamografías <strong>en</strong> muchas áreas <strong>de</strong> salud, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do realizarse<br />

<strong>de</strong>rivaciones al nivel hospita<strong>la</strong>rio como paso intermedio (se asume<br />

como parte <strong>de</strong>l resultado <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> el <strong>de</strong>sfavorable efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

doble <strong>de</strong>mora así g<strong>en</strong>erada, lo cual será <strong>para</strong> muchos difícilm<strong>en</strong>te aceptable).<br />

Situaciones simi<strong>la</strong>res se han producido respecto a otros indicadores,<br />

<strong>de</strong>cidi<strong>en</strong>do más por una aproximación pragmática que académica.<br />

La utilización <strong>de</strong> un número creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> indicadores simples pue<strong>de</strong><br />

convertir <strong>en</strong> compleja <strong>la</strong> valoración global com<strong>para</strong>tiva <strong>en</strong>tre servicios o territorios.<br />

Así, pue<strong>de</strong> que <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados periodos temporales o <strong>en</strong> algunas<br />

zonas se obt<strong>en</strong>gan apar<strong>en</strong>tes mejores resultados <strong>en</strong> un indicador y peor <strong>en</strong><br />

otros. Para facilitar <strong>la</strong> com<strong>para</strong>bilidad, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> efectuar <strong>la</strong>s pertin<strong>en</strong>tes estandarizaciones<br />

<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción, será necesario el empleo <strong>de</strong> indicadores sintéticos.<br />

Los indicadores sintéticos se utilizan ya <strong>en</strong> España <strong>para</strong> realizar com<strong>para</strong>ciones<br />

<strong>de</strong> resultados <strong>de</strong> salud inter-zona (Vi<strong>la</strong> A), com<strong>para</strong>r perfiles<br />

profesionales <strong>de</strong> prescripción farmacológica <strong>en</strong> una misma zona o <strong>para</strong> dar a<br />

conocer al público los 20 hospitales con mejor calidad global. En g<strong>en</strong>eral, resultan<br />

útiles e incluso necesarios cuando se trata <strong>de</strong> valorar situaciones com-<br />

208 SANIDAD


plejas mediante un sistema <strong>de</strong> valoración <strong>de</strong> tipo resum<strong>en</strong>, fácilm<strong>en</strong>te visualizable<br />

tanto por técnicos y políticos como por ciudadanos. Exist<strong>en</strong> múltiples<br />

ejemplos <strong>en</strong> distintos países y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud respecto<br />

al uso <strong>de</strong> indicadores sintéticos. La e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> índices sintéticos<br />

<strong>de</strong>be realizarse posteriorm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción y empleo <strong>de</strong> los subindicadores<br />

que pudieran formar parte <strong>de</strong> dicho indicador sintético. En cualquier<br />

caso, es necesario avanzar <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido, ya que <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación ágil y lo<br />

más simple posible <strong>de</strong> resultados es necesaria <strong>para</strong> facilitar <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión.<br />

La evaluación <strong>de</strong> resultados <strong>de</strong>be ir dirigida <strong>en</strong> primer lugar, a aquellos<br />

que pue<strong>de</strong>n producir <strong>mejora</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad cotidiana: los profesionales clínicos<br />

<strong>de</strong> ambos niveles asist<strong>en</strong>ciales. Pero esto requiere accesibilidad a <strong>la</strong> información.<br />

Es muy importante <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r sistemas <strong>de</strong> explotación <strong>de</strong> datos<br />

que sean aplicables directam<strong>en</strong>te por los profesionales y equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> a sus propias bases <strong>de</strong> datos, que les ofrezcan <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong><br />

autoevaluarse y buscar oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> mediante <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

sus resultados <strong>en</strong> salud, mediante el mismo tipo <strong>de</strong> rutina informativa que<br />

actualm<strong>en</strong>te se aplica <strong>para</strong> conocer, por ejemplo, el número y tipo <strong>de</strong> consultas.<br />

Exist<strong>en</strong> diversas aplicaciones que permit<strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er dicha explotación <strong>en</strong><br />

cada c<strong>en</strong>tro o servicio. Aunque podría resultar <strong>de</strong> gran interés y utilidad el<br />

empleo <strong>de</strong> una única herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> explotación, esto no <strong>de</strong>be suponer el<br />

retraso <strong>en</strong> <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> resultados por zona hasta haber conseguido dicha<br />

homog<strong>en</strong>eidad. Se <strong>de</strong>be emplear cualquiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> explotación<br />

exist<strong>en</strong>tes u otras <strong>de</strong> nueva e<strong>la</strong>boración <strong>en</strong> todos los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud.<br />

Es <strong>de</strong>cir, que se consi<strong>de</strong>ra prioritaria <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada <strong>de</strong> indicadores<br />

<strong>de</strong> resultados, empleando los programas que estén accesibles.<br />

Tipos <strong>de</strong> indicadores<br />

Los tipos <strong>de</strong> indicadores que a continuación se propon<strong>en</strong>, tanto <strong>en</strong> los aspectos<br />

clínicos como percibidos, lo son a título indicativo y <strong>en</strong> ocasiones se<br />

expone el s<strong>en</strong>tido y tipo <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido buscado <strong>en</strong> el indicador más que un<br />

indicador concreto (que requeriría <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición precisa <strong>de</strong> su numerador y<br />

<strong>de</strong>nominador, procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ajuste, etc.). Por lo tanto, <strong>en</strong> muchos casos<br />

<strong>para</strong> su empleo se necesitará tomar una <strong>de</strong>finición concreta, preferiblem<strong>en</strong>te<br />

mediante <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> una <strong>de</strong>finición ya utilizada <strong>en</strong> estadísticas, estudios<br />

y trabajos previos, con arreglo al sigui<strong>en</strong>te or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cias:<br />

1. Definición internacionalm<strong>en</strong>te aceptada (OMS, OCDE).<br />

2. Definición nacionalm<strong>en</strong>te aceptada (<strong>de</strong>finición INE, Instituto <strong>de</strong><br />

Información Sanitaria, sistema EDO, estrategias <strong>de</strong> salud).<br />

3. Definición regionalm<strong>en</strong>te aceptada (p<strong>la</strong>nes regionales, sistemas<br />

regionales <strong>de</strong> información).<br />

4. Otras.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 209


Indicadores <strong>de</strong> resultados clínicos<br />

Área<br />

Objetivo<br />

Materno<br />

infantil<br />

Salud materno infantil<br />

Niños<br />

Enfermeda<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>ibles<br />

por vacunación <strong>en</strong><br />

niños<br />

Control <strong>de</strong> factores <strong>de</strong><br />

riesgo <strong>en</strong> niños<br />

Ev<strong>en</strong>tos clínicos<br />

Tipo <strong>de</strong> indicador<br />

IVE <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 18 años<br />

Partos <strong>en</strong> mujeres <strong>de</strong> 10 a 17 años<br />

Tasa RN con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>ibles por at<strong>en</strong>ción<br />

preconcepcional o <strong>en</strong> primer trimestre<br />

Tasas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>ibles por vacunación:<br />

tasas <strong>de</strong> sarampión, rubéo<strong>la</strong>, difteria, tétanos, tos ferina,<br />

etc.<br />

Cobertura vacunal<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> niños <strong>de</strong> 6 y 14 años con peso/tal<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />

perc<strong>en</strong>til 3-97<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> niños <strong>de</strong> 5 a 16 años no se<strong>de</strong>ntarios<br />

N.º <strong>de</strong> altas hospita<strong>la</strong>rias con procedimi<strong>en</strong>to quirúrgico<br />

luzca congénita <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>ra (a <strong>de</strong>finir eda<strong>de</strong>s)<br />

Fu<strong>en</strong>tes<br />

Estadísticas<br />

Estadísticas<br />

CMBD<br />

EDO<br />

Estadísticas, carteras<br />

Carteras<br />

ENSE<br />

CMBD<br />

Distribución<br />

<strong>de</strong> resultados<br />

Españo<strong>la</strong>s/<br />

no españo<strong>la</strong>s<br />

Españo<strong>la</strong>s/<br />

no españo<strong>la</strong>s<br />

Madre españo<strong>la</strong>/<br />

no españo<strong>la</strong><br />

Edad, etnia<br />

Edad, etnia<br />

Edad, sexo<br />

Edad, sexo<br />

210 SANIDAD


Indicadores <strong>de</strong> resultados clínicos (continuación)<br />

Área<br />

Objetivo<br />

Tipo <strong>de</strong> indicador<br />

Adultos<br />

Enfermeda<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>ibles<br />

por vacunación <strong>en</strong><br />

adultos<br />

Tasas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>ibles por vacunación:<br />

tasas <strong>de</strong> gripe, tétanos, rubéo<strong>la</strong>, etc.<br />

Coberturas vacunales<br />

Control <strong>de</strong> factores <strong>de</strong><br />

riesgo<br />

Porc<strong>en</strong>taje pob<strong>la</strong>ción con hipert<strong>en</strong>sión arterial reconocida<br />

Porc<strong>en</strong>taje pob<strong>la</strong>ción con hipert<strong>en</strong>sión arterial bi<strong>en</strong><br />

contro<strong>la</strong>da (por criterios <strong>de</strong> TAS/TAD g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />

aceptados)<br />

Porc<strong>en</strong>taje pob<strong>la</strong>ción con diabetes mellitus reconocida<br />

Porc<strong>en</strong>taje pob<strong>la</strong>ción con diabetes mellitus aceptablem<strong>en</strong>te<br />

contro<strong>la</strong>da (por criterio <strong>de</strong> HbA1c g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />

aceptado)<br />

Porc<strong>en</strong>taje pob<strong>la</strong>ción exfumadora (más <strong>de</strong> un año <strong>de</strong><br />

abandono y m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 10)<br />

Porc<strong>en</strong>taje pob<strong>la</strong>ción con abandono <strong>de</strong> tabaco <strong>en</strong> los<br />

últimos 2 años<br />

Prev<strong>en</strong>ción secundaria<br />

Utilización <strong>de</strong> AAS <strong>en</strong> cardiopatía isquémica<br />

Uso <strong>de</strong> anticoagu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> fibri<strong>la</strong>ción auricu<strong>la</strong>r<br />

Fu<strong>en</strong>tes<br />

EDO<br />

Estadísticas, carteras<br />

ENSE, carteras<br />

Carteras, Registros c<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> salud<br />

ENSE, carteras<br />

Carteras, registros <strong>de</strong><br />

c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud<br />

ENSE, carteras<br />

ENSE, carteras<br />

Registros c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud<br />

(falta valor <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

global)<br />

Registros c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud<br />

(falta valor <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

global)<br />

Distribución<br />

<strong>de</strong> resultados<br />

Edad, sexo<br />

Edad, sexo<br />

Edad, sexo<br />

Edad, sexo<br />

Edad, sexo<br />

Edad, sexo<br />

Edad, sexo<br />

Edad, sexo<br />

Edad, sexo<br />

Edad, sexo<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 211


Indicadores <strong>de</strong> resultados clínicos (continuación)<br />

Área Objetivo<br />

Prematura (< <strong>de</strong> 65 y<br />

< 75 años)<br />

Ev<strong>en</strong>tos clínicos<br />

Tipo <strong>de</strong> indicador<br />

Mortalidad ajustada por cáncer pulmón y APVP<br />

Mortalidad ajustada por cáncer pulmón y APVP<br />

Mortalidad bruta y ajustada por Ca cervix y APVP<br />

Mortalidad bruta y ajustada por asma y APVP<br />

Mortalidad bruta y ajustada por Enfermedad vascu<strong>la</strong>r<br />

cerebral APVP<br />

Mortalidad bruta y ajustada por cardiopatía isquémica y<br />

APVP<br />

Úlceras por presión: Número <strong>de</strong> usuarios <strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

domiciliaria con úlceras por presión / Número total <strong>de</strong><br />

usuarios <strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria<br />

Amputaciones <strong>de</strong> miembros inferiores <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

diabética: tasa y edad media<br />

Infección <strong>de</strong> heridas quirúrgicas post-alta hospita<strong>la</strong>ria:<br />

tasa<br />

N.º altas hospita<strong>la</strong>rias con diagnóstico principal: <strong>de</strong>scomp<strong>en</strong>sación<br />

diabética/1000 hab.; edad media casos<br />

o pob<strong>la</strong>ción ajustada<br />

N.º altas hospita<strong>la</strong>rias con diagnóstico principal: reagudización<br />

EPOC / 1000 habitantes; edad media <strong>de</strong> los<br />

casos o pob<strong>la</strong>ción ajustada<br />

N.º altas hospita<strong>la</strong>rias Diagnóstico principal úlcera péptica<br />

N.º altas hospita<strong>la</strong>rias diagnóstico principal IAM /1000<br />

hab.; edad media <strong>de</strong> los casos o pob<strong>la</strong>ción ajustada<br />

Fu<strong>en</strong>tes<br />

Estadísticas<br />

Estadísticas<br />

Estadísticas<br />

Estadísticas<br />

Estadísticas<br />

Estadísticas<br />

Registros c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud<br />

(falta valor <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

global)<br />

CMBD hospital. Registros<br />

c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud<br />

Registros c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud<br />

(falta valor <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

global)<br />

CMBD<br />

CMBD<br />

CMBD<br />

CMBD<br />

Distribución<br />

<strong>de</strong> resultados<br />

Edad, sexo<br />

Edad, sexo<br />

Edad, sexo<br />

Edad, sexo<br />

Edad, sexo<br />

Edad, sexo<br />

Edad, sexo<br />

Edad, sexo<br />

Edad, sexo<br />

Edad, sexo<br />

Edad, sexo<br />

Edad, sexo<br />

Edad, sexo<br />

212 SANIDAD


Indicadores <strong>de</strong> resultados clínicos (continuación)<br />

Área<br />

Objetivo<br />

Tipo <strong>de</strong> indicador<br />

Fu<strong>en</strong>tes<br />

Seguridad<br />

<strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />

Prescripción racional <strong>de</strong><br />

fármacos<br />

DHD antibióticos<br />

Prestación farmacéutica:<br />

prescripción <strong>de</strong> AP<br />

DHD ansiolíticos<br />

Prestación farmacéutica:<br />

prescripción <strong>de</strong> AP<br />

DHD AINE (antiinf<strong>la</strong>matorios no esteroi<strong>de</strong>os)<br />

Prestación farmacéutica:<br />

prescripción <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong><br />

DHD fármacos nuevos<br />

Prestación farmacéutica:<br />

prescripción <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong><br />

DHD opiáceos mayores<br />

Prestación farmacéutica:<br />

prescripción <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong><br />

Fu<strong>en</strong>tes:<br />

EDO (sistema <strong>de</strong> alerta <strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Dec<strong>la</strong>ración Obligatoria. Su refer<strong>en</strong>cia incluye los sistemas EDO <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas).<br />

CMBD (Conjunto Mínimo Básico <strong>de</strong> Datos al Alta Hospita<strong>la</strong>ria. En cada caso es necesario <strong>de</strong>finir los códigos CIE incluidos).<br />

ENSE (Encuesta Nacional <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> España. Su refer<strong>en</strong>cia se hace ext<strong>en</strong>siva a Encuestas regionales <strong>de</strong> Salud).<br />

Registros c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud: historia clínica electrónica y sus sistemas <strong>de</strong> explotación. En cada caso es necesario <strong>de</strong>finir los códigos CIAP o CIE incluidos.<br />

IVE: Interrupción voluntaria <strong>de</strong>l embarazo.<br />

APVP: Años <strong>de</strong> vida productiva perdidos.<br />

IAM: Infarto agudo <strong>de</strong> miocardio.<br />

DHD: Dosis diaria <strong>de</strong>finida por 1.000 habitantes.<br />

Distribución<br />

<strong>de</strong> resultados<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 213


Indicadores <strong>de</strong> resultados percibidos<br />

Área<br />

Objetivo<br />

Autopercepción<br />

<strong>de</strong>l estado<br />

<strong>de</strong> salud<br />

Mejora <strong>de</strong> autopercepción<br />

<strong>en</strong> adultos<br />

Mejora <strong>de</strong> autopercepción<br />

<strong>en</strong> niños<br />

Calidad <strong>de</strong><br />

vida<br />

Calidad <strong>de</strong> vida re<strong>la</strong>cionada<br />

con <strong>la</strong> salud<br />

Calidad <strong>de</strong> vida cuidadores<br />

<strong>de</strong> inmovilizados<br />

Calidad <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> patologías<br />

o situaciones clínicas<br />

específicas<br />

Percepción<br />

<strong>de</strong>l estado<br />

funcional<br />

In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>para</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vida diaria<br />

<strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral<br />

In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>para</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vida diaria<br />

<strong>en</strong> mayores <strong>de</strong> 65 años<br />

Tipo <strong>de</strong> indicador<br />

Porc<strong>en</strong>taje bu<strong>en</strong>a/muy bu<strong>en</strong>a<br />

Porc<strong>en</strong>taje bu<strong>en</strong>a/muy bu<strong>en</strong>a<br />

Porc<strong>en</strong>taje bu<strong>en</strong>a/muy bu<strong>en</strong>a <strong>en</strong> cuestionario validado<br />

Porc<strong>en</strong>taje cuidadores con cansancio <strong>en</strong> el rol<br />

Esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> valoración específicas validadas <strong>para</strong> osteomuscu<strong>la</strong>r,<br />

HTA, asma y EPOC, síndrome prostático<br />

Tipo <strong>de</strong> indicador a <strong>de</strong>finir<br />

Índice global <strong>de</strong> autonomía<br />

Índice <strong>de</strong> autonomía <strong>para</strong> activida<strong>de</strong>s domésticas<br />

Índice <strong>de</strong> autonomía <strong>para</strong> cuidado personal<br />

Índice <strong>de</strong> autonomía <strong>para</strong> movilidad<br />

Fu<strong>en</strong>tes<br />

Distribución<br />

<strong>de</strong> resultados<br />

ENSE y <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> salud<br />

Sexo, nivel educativo<br />

ENSE y <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> salud<br />

C00P-WONCA, EQ 5, SF<br />

36 Falta valor <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

global<br />

Edad, sexo y estado<br />

<strong>de</strong> salud autopercibido<br />

Falta valor <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

global<br />

Edad, sexo<br />

Ver Anexo XI: esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> CVRS<br />

Edad, sexo<br />

ENSE<br />

Edad, sexo<br />

ENSE<br />

Edad, sexo<br />

ENSE<br />

Edad, sexo<br />

ENSE<br />

Edad, sexo<br />

214 SANIDAD


Indicadores <strong>de</strong> resultados percibidos (continuación)<br />

Área<br />

Objetivo<br />

Tipo <strong>de</strong> indicador<br />

Satisfacción Satisfacción con conocimi<strong>en</strong>to<br />

Esca<strong>la</strong> Likert<br />

<strong>de</strong>l historial y se-<br />

guimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> problemas<br />

Satisfacción con consejos<br />

sobre alim<strong>en</strong>tación,<br />

Esca<strong>la</strong> Likert<br />

tabaco, alcohol, etc.<br />

Satisfacción con compr<strong>en</strong>sión<br />

<strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> te-<br />

A <strong>de</strong>finir. Debe difer<strong>en</strong>ciarse por tipos <strong>de</strong> patologías<br />

rapéutico<br />

Satisfacción con at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>en</strong> consulta<br />

Esca<strong>la</strong> Likert<br />

CVRS: calidad <strong>de</strong> vida re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> salud.<br />

HTA: Hipert<strong>en</strong>sión arterial.<br />

EPOC: Enfermedad pulmonar obstructiva crónica.<br />

Fu<strong>en</strong>tes<br />

Barómetros sanitarios<br />

Barómetros sanitarios<br />

Barómetros sanitarios<br />

Distribución<br />

<strong>de</strong> resultados<br />

Edad, sexo<br />

Edad, sexo<br />

Edad, sexo<br />

Edad, sexo<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 215


Bibliografía<br />

Docum<strong>en</strong>tos metodológicos y conceptuales<br />

1. Abad JM, Carreter C. Indicadores sanitarios por comunida<strong>de</strong>s autónomas. En: Cabasés<br />

JM, Vil<strong>la</strong>lbí JR, Aibar C, editores. Invertir <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud, priorida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> salud pública. Informe<br />

SESPAS 2002. Val<strong>en</strong>cia: EVES; 2002.<br />

2. Aragonés R, Iglesias B, Casajuana J, L<strong>la</strong>ch M, Guinovart C. Nivel <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong> un<br />

equipo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>: el «cuanto» como indicador <strong>de</strong>l producto y el «qué» como<br />

instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> formación y <strong>mejora</strong>. Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Gestión 2003; 9:61-8.<br />

3. Badia X, Lizán L. Reflexiones sobre <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> resultados <strong>en</strong> salud. At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong><br />

2002; 30(6): 388-91.<br />

4. Badia X, Sa<strong>la</strong>mero M, Alonso J. La medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Guía <strong>de</strong> esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> medición <strong>en</strong><br />

español. Barcelona: Edimac, 2002.<br />

5. Badia X. La investigación <strong>de</strong> resultados <strong>en</strong> salud. Barcelona: Edimac; 2000.<br />

6. Caminal J, Martín-Zurro A. Sobre <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> a <strong>la</strong> capacidad<br />

resolutiva <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> salud y su medición. At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2005; 36:456-61.<br />

7. Casado-Vic<strong>en</strong>te, V. Opinión <strong>de</strong> <strong>la</strong> semFYC sobre <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad<br />

<strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud. Propuestas <strong>para</strong> evaluar resultados. En Morell L: El producto<br />

sanitario. MediFam-semFYC 2003<br />

8. Idvall E. Rooke L. Hamrin E. Quality indicators in clinical nursing: a review of the literature.<br />

Journal of Advanced Nursing 1997; 25(1): 6-17.<br />

9. Jiménez-Vil<strong>la</strong> J, Cutil<strong>la</strong>s S, Martín-Zurro A. Evaluación <strong>de</strong> resultados <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>:<br />

el proyecto MPAR-5. At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2000; 25:123-38.<br />

10. Joint Commission on Accreditation of Health Care Organizations Characteristics of clinical<br />

indicators. Quality Review Bulletin 1989; 15(11): 330-339.<br />

11. Lozano JV, Redón J, Cea-Calvo L, Fernán<strong>de</strong>z C, Navarro J, Bonet A y González J, <strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> los investigadores <strong>de</strong>l estudio ERIC-HTA 2003. Evaluación<br />

<strong>de</strong>l riesgo <strong>de</strong> un primer ictus <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción hipert<strong>en</strong>sa españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Estudio ERIC-HTA. Med Clin (Barc) 2005; 125(7):247-51.<br />

12. Maceira D. Income Distribution and the Public-Private Mix in Health Care Provision:<br />

The Latin American Case. Washington: Inter-American Developm<strong>en</strong>t Bank; 1998. Working<br />

paper #391.<br />

13. McGlynn EA, Asch SM, Adams J, Keesey J, Hicks J, DeCristofaro A, KerrEA. The Quality<br />

of Health Care Delivered to Adults in the United States New Eng<strong>la</strong>nd Journal of Medicine,<br />

June 26, 2003<br />

14. Minue S, Manuel E, So<strong>la</strong>s O. Situación actual y futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. En Informe<br />

Sespas 2002: 395-437. (Disponible <strong>en</strong> http://www.sespas.es/informe2002/cap19.pdf).<br />

15. Moorhead S, Johnson M, Maas M. C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> resultados <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería (NOC) 3.ª<br />

Ed. Madrid: Elsevier España; 2005<br />

216 SANIDAD


16 P<strong>la</strong>za A, Guarda A, Farres J, Zara C. Cons<strong>en</strong>so sobre un proceso <strong>de</strong> b<strong>en</strong>chmarking <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> Barcelona. At<strong>en</strong> primaria 2005; 35:130-9.<br />

17. Ruiz-Téllez A,Alonso-López F. Sistemas <strong>de</strong> información maduros <strong>para</strong> una At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

adulta: el proyecto GESHIP. Medifam 2001; 11:247-52.<br />

18. Sherbourne CD, Sturm R,Weiis KB.What outcomes matter to pati<strong>en</strong>ts. J G<strong>en</strong> Intern Med<br />

1999; 14:357-63.<br />

19. Starfield B. ¿Es <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> es<strong>en</strong>cial? Lancet (ed. esp.) 1995; 26: 58-62.<br />

20. Starfield B. Equidad <strong>en</strong> salud y At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>: una meta <strong>para</strong> todos. Revista Ger<strong>en</strong>cia<br />

y Políticas <strong>de</strong> Salud 2001 (Disponible <strong>en</strong>: http://www.javeriana.edu.co/biblos/revistas/salud/pdf-revista-1/salud-dossier.pdf).<br />

Docum<strong>en</strong>tos que incluy<strong>en</strong> mediciones <strong>de</strong> resultados<br />

<strong>en</strong> salud re<strong>la</strong>tivos a varios aspectos<br />

1. Harrington C, O’Meara J, Collier E, Schnelle JF. Nursing indicators of quality in nursing<br />

homes. A Web-based approach. J Gerontol Nurs. 2003 Oct; 29(10):5-11.<br />

2. Macinko J, Starfield B, Shi L. The contribution of primary care systems to health outcomes<br />

within Organization for Economic Cooperation and Developm<strong>en</strong>t (OECD) countries,<br />

1970-1998. Health Serv Res 2003; 38:831-65.<br />

3. Marek K. (1989) Outcome measurem<strong>en</strong>t in nursing. Journal of Nursing Quality Assurance<br />

4(1), 1-9.<br />

4. McColl A, Ro<strong>de</strong>rick P, Gabbay J, Smith H, MooreM. Performance indicators for primary<br />

care groups: an evi<strong>de</strong>nce based approach. BMJ 1998; 317: 1354-1360.<br />

5. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad: Encuesta Nacional <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> España: serie <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1987<br />

(www.msc.es/estadEstudios/estadisticas/<strong>en</strong>cuestaNacional/home.htm<br />

6. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad: Indicadores <strong>de</strong> salud (www.msc.es/estadEstudios/estadisticas/inforRecopi<strong>la</strong>ciones/indicadoresSalud.htm)<br />

7. Monras M, Mondon S, Ortega Ll, Gual A. Alcoholismo <strong>en</strong> el hospital g<strong>en</strong>eral: mortalidad<br />

y hospitalizaciones a los 4 años <strong>de</strong> su <strong>de</strong>tección. Med Clin (Barc) 2005; 125(12):441-7.<br />

8. OCDE Health Data (www.oecd.org/topicstatsportal topic health)<br />

9. Vi<strong>la</strong> Córcoles A, Ansa X, Gómez A, Fort J, Grifoll J, Pascual I. EQA-17: propuesta <strong>de</strong> un<br />

indicador sintético <strong>de</strong>l producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> mayores <strong>de</strong> 14 años. Rev Esp<br />

Salud Pública 2006; 80: 17-26.<br />

10. Vil<strong>la</strong>lbí JR, Guarga A, Pasarín MI, Gil M, Borrell C, Ferrán M, Cirera E. Evaluación <strong>de</strong>l<br />

impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> sobre <strong>la</strong> salud. At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong>1999; 24:468-<br />

474.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 217


Mortalidad evitable<br />

1. Arán M, Gispert R, Puig X, Puig<strong>de</strong>fábregas A, Tresserras R. Distribución geográfica y<br />

evolución temporal <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad evitable <strong>en</strong> Cataluña (1986-2001). Gac Sanit 2005;<br />

19(4):307-15.<br />

2. Colomer J, Ondategui S. La disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> nivel socioeconómico<br />

bajo se asocia al proceso <strong>de</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Gestión Clínica<br />

y Sanitaria 2000; 2: 68.<br />

3. Nolte E, McKee M. Does health care save lives? Avoidable Mortality revisited. The Nuffield<br />

Trust. 2004.<br />

4. Vi<strong>la</strong> Córcoles A y Bria Ferré X La mortalidad evitada como producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Gestión 2001; 7 (3):134-141.<br />

Hospitalización evitable<br />

1. Alfonso JL, S<strong>en</strong>tís J, B<strong>la</strong>sco S, Martínez I. Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> hospitalización evitable <strong>en</strong><br />

España. Med Clin (Barc) 2004; 122(17):653-8.<br />

2. Bindman AB, Grumbach K, Osmond D, Komaromy M, Vranizan K, Lurie N, et al. Prev<strong>en</strong>table<br />

hospitalizations and access to health care. JAMA 1995; 274:305-11.<br />

3. Caminal J, Mun<strong>de</strong>t X, Ponsà JA, Sánchez E, Casanova C. Las hospitalizaciones por ambu<strong>la</strong>tory<br />

care s<strong>en</strong>sitive conditions: selección <strong>de</strong>l listado <strong>de</strong> códigos <strong>de</strong> diagnóstico válidos<br />

<strong>para</strong> España. Gac Sanit 2001; 15:128-41.<br />

4. Caminal J, Sánchez E, Morales M, Peiró R, Márquez S. Avances <strong>en</strong> España <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación<br />

con el indicador Hospitalización por Enfermeda<strong>de</strong>s S<strong>en</strong>sibles a Cuidados <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Rev Esp Salud Pública 2002; 76:185-92.<br />

5. Caminal J, Starfield B, Sánchez E, Hermosil<strong>la</strong> E, Martín M. La At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> salud<br />

y <strong>la</strong>s hospitalizaciones por ambu<strong>la</strong>tory care s<strong>en</strong>sitive conditions <strong>en</strong> Cataluña. Rev<br />

Clin Esp 2001; 201: 501-7.<br />

6. Casanova C, Colomer C, Starfield B. Pediatric hospitalization due to ambu<strong>la</strong>tory care<br />

s<strong>en</strong>sitive conditions in Val<strong>en</strong>cia (Spain). Int J Qual Health Care 1996; 8:51-9.<br />

7. Weissman JS, Gatsonis C, Epstein AM. Rates of avoidable hospitalization by insurance<br />

status in Massachusetts and Mary<strong>la</strong>nd. JAMA 1992; 268:2388-94.<br />

Cáncer<br />

1. González JR, Mor<strong>en</strong>o V, Fernán<strong>de</strong>z E, Izquierdo A, Borrás J, Gispert R, y el Grupo <strong>de</strong> Investigación<br />

sobre el impacto <strong>de</strong>l Cáncer <strong>en</strong> Cataluña. Probabilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r y morir<br />

por cáncer <strong>en</strong> Cataluña <strong>en</strong> el periodo 1998-2001. Med Clin (Barc) 2005; 124(11):411-4.<br />

2. Gual A, Lligoña A, Costa S, Segura L, Colom J. Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l alcoholismo y su impacto<br />

a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. Resultados a 10 años <strong>de</strong> un estudio longitudinal prospectivo <strong>de</strong> 850 paci<strong>en</strong>tes.<br />

Med Clin (Barc) 2004; 123(10):364-9.<br />

218 SANIDAD


3. Hernán<strong>de</strong>z S, Abad M. Controversia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes medidas <strong>de</strong> cribaje <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong>l cáncer <strong>de</strong> mama. SEMERGEN 2002; 28 (Sup. 2): 94.<br />

4. Masuet C, Séculi E, Brugu<strong>la</strong>t P, Tresserras R. La práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> mamografía prev<strong>en</strong>tiva <strong>en</strong><br />

Cataluña. Un paso a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte. Gac Sanit 2004; 18(4):321-5.<br />

5. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo: La situación <strong>de</strong>l cancer <strong>en</strong> España 2005<br />

(http://193.146.50.130/cancer/cancer-msc.pdf).<br />

6. Ripoll MA. Características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres con cáncer <strong>de</strong> mama incluidas <strong>en</strong> el registro<br />

RIMCAN 1991-2002. Med Clin (Barc) 2004; 123(4):156.<br />

Enfermeda<strong>de</strong>s transmisibles<br />

1. Pachón <strong>de</strong>l Amo I. Impacto <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> vacunación <strong>en</strong> España. At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.2005;<br />

35(6):314-7<br />

2. Rodrigo T, Caylá JA, por el Grupo <strong>de</strong> Trabajo <strong>para</strong> Evaluar Programas <strong>de</strong> Control <strong>de</strong> Tuberculosis.<br />

Efectividad <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> tuberculosis <strong>en</strong> España. Med<br />

Clin (Barc) 2003; 121(10):375-7.<br />

3. Ve<strong>la</strong>r<strong>de</strong>-Mayol C, Gómez JA, Gil A. Inmunidad a <strong>la</strong> difteria <strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción anciana. R:<br />

Med Clin (Barc) 2005; 125(11):409-11.<br />

Cardiovascu<strong>la</strong>r<br />

1. Álvarez Sa<strong>la</strong> LA, Suárez C, Mantil<strong>la</strong> T, Franch J, Ruilope LM, Banegas JR, Barrios V <strong>en</strong><br />

nombre <strong>de</strong>l grupo PREVENCAT. Estudio PREVENCAT: control <strong>de</strong>l riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r<br />

<strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Med Clin (Barc) 2005; 124(11):406-10<br />

2. Aranceta J, Pérez C, Serra Ll, Ribas L, Quiles J, Vioque J et al, y el Grupo Co<strong>la</strong>borativo<br />

<strong>para</strong> el Estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Obesidad <strong>en</strong> España. Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> obesidad <strong>en</strong> España: resultados<br />

<strong>de</strong>l estudio SEEDO 2000. Med Clin (Barc) 2003; 120(16):608-12.<br />

3. Aranceta-Bartrina J, Serra Ll, Foz M, Mor<strong>en</strong>o B y Grupo Co<strong>la</strong>borativo SEEDO. Preval<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> obesidad <strong>en</strong> España. Med Clin (Barc) 2005; 125(12):460-66.<br />

4. Arroyo J, Badía X, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calle H, Diez J, Estmatjes E, Fernán<strong>de</strong>z I y cols. Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los paci<strong>en</strong>tes con diabetes mellitus tipo 2 <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> España. Med Clin<br />

(Barc) 2005; 125(5):166-72.<br />

5. Ba<strong>en</strong>a JM, Sa<strong>la</strong>s LH, Sánchez R, Altes E. Impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> los criterios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ADA-2003 sobre <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> glucemia basal alterada. Med Clin (Barc) 2004;<br />

122(13):517-8.<br />

6. Banegas JR. Epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong> <strong>la</strong> hipert<strong>en</strong>sión arterial <strong>en</strong> España. Situación actual y perspectivas.<br />

Hipert<strong>en</strong>sión 2005; 22(9):353-62.<br />

7. Bautista I, Molina J, Montoya JA, Serra L. Factores <strong>de</strong> riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el sobrepeso<br />

y <strong>la</strong> obesidad. Variaciones tras tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pérdida pon<strong>de</strong>ral. Med Clin (Barc)<br />

2003; 121(13):485-91.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 219


8. Clua JL, Dalmau R, Arraut B, Agui<strong>la</strong>r C, Satué B, Moya R. Prev<strong>en</strong>ción primaria <strong>de</strong>l infarto<br />

<strong>de</strong> miocardio <strong>en</strong> una unidad territorial <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Simu<strong>la</strong>ción sobre pob<strong>la</strong>ción<br />

at<strong>en</strong>dida basada <strong>en</strong> una revisión exhaustiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura. Medicina G<strong>en</strong>eral 2005;<br />

78:653-9.<br />

9. Coca A, Dalfó A, Esmatjes E, Llisterri JL, Ordoñez J, Gomis R, González-Juanatey JR,<br />

Martín-Zurro A, <strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l grupo PREVENCAT. Tratami<strong>en</strong>to y control <strong>de</strong>l<br />

riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> España. Estudio PREVENCAT. Med Clin<br />

(Barc) 2006; 126(6):201-5.<br />

10. Coca A. Evolución <strong>de</strong>l control <strong>de</strong> <strong>la</strong> hipert<strong>en</strong>sión arterial <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> España.<br />

Resultados <strong>de</strong>l estudio Controlpres 2003. Hipert<strong>en</strong>sión 2005; 22(1):5-14<br />

11. Cu<strong>en</strong><strong>de</strong> JI, Acebal A, Abad JL, Álvarez J, <strong>de</strong> Miguel A, Triana JM, et al, <strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong>l grupo ERVPA. Perc<strong>en</strong>tiles <strong>de</strong> riesgo: un nuevo método adaptado <strong>para</strong> <strong>la</strong> valoración<br />

<strong>de</strong>l riesgo vascu<strong>la</strong>r. Estudio ERVPA. Med Clin (Barc) 2004; 123(4):126-6.<br />

12. Cruz I, Sánchez-Le<strong>de</strong>sma M, Puerto E, Sánchez-Rodríguez A. Anticoagu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

fibri<strong>la</strong>ción auricu<strong>la</strong>r, ¿cumplimos <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones? Med Clin (Barc) 2005;<br />

125(5):198-9.<br />

13. De <strong>la</strong> Calle H, Costa A, Díez-Espino J, Franch J, Goday A. Evaluación <strong>de</strong>l cumplimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong> control metabólico <strong>de</strong> <strong>la</strong> diabetes mellitus tipo 2. Estudio TranSTAR.<br />

Med Clin (Barc) 2003; 120(12):446-50.<br />

14. De <strong>la</strong> Peña A, Suárez C, Cu<strong>en</strong><strong>de</strong> I, Muñoz M, Garré J, Camafort M, Roca B, Alcalá J<br />

y Grupo estudio CIFARC (Grupo Riesgo Vascu<strong>la</strong>r SEMI. Control integral <strong>de</strong> los factores<br />

<strong>de</strong> riesgo <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> alto y muy alto riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> España. Estudio<br />

CIFARC. Med Clin (Barc) 2005; 124(2):44-9.<br />

15. EAP El Greco. Evaluación <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> control <strong>de</strong> los diabeticos tipo 2 hipert<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> un<br />

c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>l area 10 <strong>de</strong> Madrid. Noviembre 2005 (obt<strong>en</strong>ible pres<strong>en</strong>tación mediante<br />

email a CS El Greco)<br />

16. Esmatjes E, Castell C, Franch J, Puigoriol E, Hernáez R. Consumo <strong>de</strong> ácido acetilsalicílico<br />

<strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes con diabetes mellitas. Med Clin (Barc) 2004; 122(3):96-8.<br />

17. Fernán<strong>de</strong>z E, Schiaffino A, García M, Saltó E, Vil<strong>la</strong>lbí JR, Borrás JM. Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

consumo <strong>de</strong> tabaco <strong>en</strong> España <strong>en</strong>tre 1945 y 1995. Reconstrucción a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Encuestas<br />

Nacionales <strong>de</strong> Salud. Med Clin (Barc) 2003; 102:14-6.<br />

18. Galiano Muñoz L, y cols Calidad global y gestion clinica basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción al


PRESCAP 2002. Control <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión arterial <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción hipert<strong>en</strong>sa españo<strong>la</strong> at<strong>en</strong>dida<br />

<strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Estudio PRESCAP 2002. Med Clin (Barc) 2004; 122(5):165-71.<br />

23. Martín D, Pedrero P, Martínez JA, González A, Hernando T, Herreros I. Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad tromboembólica <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes con fibri<strong>la</strong>ción auricu<strong>la</strong>r crónica <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>. Med Clin (Barc) 2004; 122(2):53-6.<br />

24. Medrano MJ, Cerrato E, Boix R, Delgado M. Factores <strong>de</strong> riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong>: metaanálisis <strong>de</strong> estudios transversales. Med Clin (Barc) 2005;<br />

124(16):606-12.<br />

25. Miguel F, García A, Montero MJ, miembros <strong>de</strong>l Grupo <strong>de</strong> Información sobre Medicam<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Asist<strong>en</strong>cia Sanitaria <strong>de</strong> Sacyl. Objetivos <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to<br />

antihipert<strong>en</strong>sivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción diabética. Una revisión crítica. Med Clin (Barc)<br />

2004;122(15):584-91<br />

26. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo Morbilidad y mortalidad hospita<strong>la</strong>ria por cardiopatía<br />

isquémica. http://193.146.50.130/htdocs/cardiov/isquemica/isquemica.htm<br />

27. Mostaza JM, Vic<strong>en</strong>te I, Taboada M, Laguna F, Echániz A, García F, Lahoz C. La aplicación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l SCORE a varones <strong>de</strong> edad avanzada triplica el número <strong>de</strong> sujetos<br />

c<strong>la</strong>sificados <strong>de</strong> alto riesgo <strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción con <strong>la</strong> función <strong>de</strong> Framingham. Med Clin<br />

(Barc) 2005; 124(13):487-90.<br />

28. Ramos R, So<strong>la</strong>nas P, Cordón F, Rohlfs I, Elosua R, Sa<strong>la</strong> J et al. Com<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> función<br />

<strong>de</strong> Framingham original y <strong>la</strong> calibrada <strong>de</strong>l REGICOR <strong>en</strong> <strong>la</strong> predicción <strong>de</strong>l riesgo coronario<br />

pob<strong>la</strong>cional. Med Clin (Barc) 2003; 121(14):521-6.<br />

29. SEMFYC. Grupos <strong>de</strong> Dislipemia y Diabetes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> Familia<br />

y Comunitaria.: ¿Hay que reducir el colesterol LDL <strong>de</strong> todos los diabéticos por <strong>de</strong>bajo<br />

<strong>de</strong> 100 mg/dl? Med Clin (Barc) 2003; 120(18): 717<br />

30. Soriguer F, Rojo G, Esteva I, Ruiz MS, Catalá M, Merelo MJ, et al. Actividad física y factores<br />

<strong>de</strong> riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r y metabólico <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral. Med Clin (Barc)<br />

2003; 121(15):565-9.<br />

Calidad <strong>de</strong> vida<br />

1. Azpiazu M, Cruz A,Vil<strong>la</strong>grasa JR,Abana<strong>de</strong>s JC, García N y Álvarez <strong>de</strong> Mon Rego C. Calidad<br />

<strong>de</strong> vida <strong>en</strong> mayores <strong>de</strong> 65 años no institucionalizados <strong>de</strong> dos áreas sanitarias <strong>de</strong> Madrid.<br />

At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2003; 31(5): 285-94.<br />

2. Badia X, Roset M, Montserrat S, Herdman M y Segura H. La versión españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Euro-<br />

Qol: <strong>de</strong>scripción y aplicaciones. Med Clin 1999; 112 (Supl 1): 79-86.<br />

3. Dalfó A, Badia X y Roca-Cusachs. Cuestionario <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> hipert<strong>en</strong>sión arterial<br />

(CHAL) At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2002; 29 (2): 116-21.<br />

4. Espinosa <strong>de</strong> los Monteros MJ, Alonso J, Ancochea J y González A. Calidad <strong>de</strong> vida <strong>en</strong><br />

asma: fiabilidad y vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l cuestionario g<strong>en</strong>érico SF-36 aplicado a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción asmática<br />

<strong>de</strong> un área sanitaria. Arch Bronconeumol 2002; 38 (1): 4-9.<br />

5. Gual<strong>la</strong>r P, Santa-O<strong>la</strong>l<strong>la</strong> P, Banegas JR, López E, Rodríguez-Artalejo F. Actividad física y<br />

calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción adulta mayor <strong>en</strong> España. Med Clínica (Barc) 2004;<br />

123(16):606-10.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 221


6. Lizán L, Ferrer A. La evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> consulta:<br />

<strong>la</strong>s viñetas COOP/WONCA. At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2002; 29 (6): 378-84.<br />

7. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad: Esperanza <strong>de</strong> vida libre <strong>de</strong> incapacidad (www.msc.es/estadEstudios/estadisticas/docs/informeEVLI.pdf).<br />

8. Roca-Cusachs A, Badia X, Dalfó A, Gascón G, Abellán J, Vare<strong>la</strong> C y Ve<strong>la</strong>sco O. Re<strong>la</strong>ción<br />

<strong>en</strong>tre variables clínicas y terapéuticas y calidad <strong>de</strong> vida re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />

con hipert<strong>en</strong>sión arterial. Estudio MINICHAL. Med Clin 2003; 121 (1): 12-7.<br />

9. Sánchez T, Goñi N, Serrano-Martínez M, Buil P, Zabaleta A, <strong>de</strong> Miguel G, Beldarrain O.<br />

Impacto <strong>de</strong> los motivos comunes <strong>de</strong> consulta <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> vitalidad y <strong>en</strong> el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

físico <strong>de</strong> personas mayores <strong>de</strong> 65 años. At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2005; 35(5): 246-52.<br />

10. Sanjuás C. Medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida ¿cuestionarios g<strong>en</strong>éricos o específicos? Arch<br />

Bronconeumol 2005; 41 (3): 107-9.<br />

Seguridad <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />

1. Cars O, Mölstad S, Me<strong>la</strong>n<strong>de</strong>r A. Variation in antibiotic use in the European Union: The<br />

Lancet 2001; 357:1851-3.<br />

2. Goss<strong>en</strong>s H, Ferech M,Van<strong>de</strong>r R, Elseviers M. Outpati<strong>en</strong>t antibiotic use in Europe and association<br />

with resistance: a cross-national database study. The Lancet 2005;<br />

365(9456):579-87.<br />

3. Llor C, Cots JM, Boada A, Bjerrum, Gahrn-Hans<strong>en</strong> B, Munck A, Forés D, Miravitlles M y<br />

grupo <strong>de</strong> estudio AUDITINF02: Variabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> prescripción antibiótica <strong>en</strong> <strong>la</strong>s infecciones<br />

respiratorias <strong>de</strong> dos países <strong>de</strong> Europa. Enferm Infecc Microbiol Clin. 2005;<br />

23(10):598-604.<br />

4. Llor C. Hay que reducir <strong>la</strong> prescripción <strong>de</strong> antibióticos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s infecciones <strong>de</strong>l tracto respiratorio.<br />

At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2005; 35(9):449-50.<br />

5. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo. Consumo <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos por grupo terapéutico.<br />

(www.msc.es/estadEstudios/estadisticas/docs/Consumo_farmaceutico_por_tramos_edad<br />

_y_sexoII_Final.pdf)<br />

6. Ripoll MA, Urraca C, Sánchez-Camacho R. Sintomatología <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos oncológicos<br />

terminales y su grado <strong>de</strong> control. Medicina G<strong>en</strong>eral 1999; 16: 74-80.<br />

7. Torrejón M, Fernán<strong>de</strong>z J, Sacristán A. Uso <strong>de</strong> f<strong>en</strong>tanilo <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes oncológicos terminales.<br />

¿Está justificado su amplio uso? Inf Ter Sist Nac Salud 2005; 29(3):69-73.<br />

222 SANIDAD


Anexos<br />

Anexo I: Cartera <strong>de</strong> servicios comunes<br />

<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Real Decreto 1030/2006, <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> septiembre, por<br />

el que se establece <strong>la</strong> cartera <strong>de</strong> servicios comunes<br />

<strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud y el procedimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>para</strong> su actualización<br />

La At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> es el nivel básico e inicial <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, que garantiza<br />

<strong>la</strong> globalidad y continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te,<br />

actuando como gestor y coordinador <strong>de</strong> casos y regu<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> flujos.<br />

Compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rá activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, educación sanitaria,<br />

prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, asist<strong>en</strong>cia sanitaria, mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y recuperación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, así como <strong>la</strong> rehabilitación física y el trabajo social.<br />

Todas estas activida<strong>de</strong>s, dirigidas a <strong>la</strong>s personas, a <strong>la</strong>s familias y a <strong>la</strong> comunidad,<br />

bajo un <strong>en</strong>foque biopsicosocial, se prestan por equipos interdisciplinares,<br />

garantizando <strong>la</strong> calidad y accesibilidad a <strong>la</strong>s mismas, así como <strong>la</strong><br />

continuidad <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes ámbitos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong><br />

servicios sanitarios y <strong>la</strong> coordinación <strong>en</strong>tre todos los sectores implicados.<br />

Las administraciones sanitarias con compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> esta<br />

prestación <strong>de</strong>terminarán <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> proporcionar<strong>la</strong> <strong>en</strong> su ámbito.<br />

La At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> ti<strong>en</strong>e como apoyo, conforme a <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> organización,<br />

funcionami<strong>en</strong>to y régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud, los servicios<br />

contemp<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> el apartado 2.<br />

La At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, que incluye el abordaje <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> salud<br />

y los factores y conductas <strong>de</strong> riesgo, compr<strong>en</strong><strong>de</strong>:<br />

1. At<strong>en</strong>ción sanitaria a <strong>de</strong>manda, programada y urg<strong>en</strong>te tanto <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> consulta como <strong>en</strong> el domicilio <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo<br />

Compr<strong>en</strong><strong>de</strong> todas aquel<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s asist<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción individual,<br />

diagnósticas, terapéuticas y <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> procesos agudos o crónicos,<br />

así como aquel<strong>la</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, educación sanitaria y prev<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad que realizan los difer<strong>en</strong>tes profesionales <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 223


La at<strong>en</strong>ción a los procesos agudos incluye el abordaje <strong>de</strong> problemas<br />

cardiovascu<strong>la</strong>res, respiratorios, <strong>de</strong>l a<strong>para</strong>to digestivo, infecciosos, metabólicos<br />

y <strong>en</strong>docrinológicos, neurológicos, hematológicos, <strong>de</strong> <strong>la</strong> piel, <strong>de</strong>l a<strong>para</strong>to<br />

urinario, <strong>de</strong>l a<strong>para</strong>to g<strong>en</strong>ital, músculo-esqueléticos, otorrino<strong>la</strong>ringológicos,<br />

oftalmológicos, <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta y <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción, conductas <strong>de</strong> riesgo, traumatismos,<br />

acci<strong>de</strong>ntes e intoxicaciones.<br />

Los procesos agudos y crónicos más preval<strong>en</strong>tes se han <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />

forma protocolizada.<br />

La actividad asist<strong>en</strong>cial se presta, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los programas establecidos<br />

por cada servicio <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> su ámbito geográfico, tanto <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro sanitario como <strong>en</strong> el<br />

domicilio <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, e incluye <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes modalida<strong>de</strong>s:<br />

1.1. Consulta a <strong>de</strong>manda, por iniciativa <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

organizada a través <strong>de</strong> cita previa.<br />

1.2. Consulta programada, realizada por iniciativa <strong>de</strong> un profesional<br />

sanitario.<br />

1.3. Consulta urg<strong>en</strong>te, por motivos no <strong>de</strong>morables.<br />

2. Indicación o prescripción y realización, <strong>en</strong> su caso, <strong>de</strong><br />

procedimi<strong>en</strong>tos diagnósticos y terapéuticos<br />

Compr<strong>en</strong><strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes procedimi<strong>en</strong>tos diagnósticos y terapéuticos accesibles<br />

<strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>:<br />

2.1. Procedimi<strong>en</strong>tos diagnósticos:<br />

2.1.1. Procedimi<strong>en</strong>tos diagnósticos básicos realizados <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>, incluy<strong>en</strong>do <strong>en</strong>tre otros:<br />

a) Anamnesis y exploración física.<br />

b) Espirometría, medición <strong>de</strong>l flujo espiratorio máximo y<br />

pulsioximetría.<br />

c) Exploraciones cardiovascu<strong>la</strong>res: electrocardiografía, oscilometría<br />

y/o doppler.<br />

d) Exploraciones otorrino<strong>la</strong>ringológicas: otoscopia, <strong>la</strong>ringoscopia<br />

indirecta y acumetría cualitativa.<br />

e) Medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> agu<strong>de</strong>za visual y fondo <strong>de</strong> ojo.<br />

f) Determinaciones analíticas mediante técnica seca, incluy<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong> reflectometría.<br />

g) Obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> muestras biológicas.<br />

h) Tests psicoafectivos y sociales, <strong>de</strong> morbilidad y <strong>de</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> vida.<br />

224 SANIDAD


2.1.2. Procedimi<strong>en</strong>tos diagnósticos con acceso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>, conforme a los protocolos establecidos y cuando<br />

<strong>la</strong> organización propia <strong>de</strong> cada servicio <strong>de</strong> salud lo haga posible:<br />

a) Pruebas <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio.<br />

b) Anatomía patológica.<br />

c) Diagnóstico por imag<strong>en</strong>, <strong>en</strong>tre otros radiología g<strong>en</strong>eral<br />

simple y <strong>de</strong> contraste, ecografía, mamografía y tomografía<br />

axial computerizada.<br />

d) Endoscopia digestiva.<br />

2.2. Procedimi<strong>en</strong>tos terapéuticos:<br />

2.2.1. Indicación, prescripción y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>tos farmacológicos<br />

y no farmacológicos adaptados a los condicionantes<br />

físicos y fisiológicos <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te. Se incluy<strong>en</strong> los materiales<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>tos con insulina y el<br />

seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los tratami<strong>en</strong>tos con anticoagu<strong>la</strong>ntes orales<br />

<strong>en</strong> coordinación con At<strong>en</strong>ción Especializada, conforme a <strong>la</strong><br />

priorización y los protocolos <strong>de</strong> cada servicio <strong>de</strong> salud.<br />

2.2.2. Administración <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>tos par<strong>en</strong>terales.<br />

2.2.3. Curas, suturas y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> úlceras cutáneas.<br />

2.2.4. Inmovilizaciones.<br />

2.2.5. Infiltraciones.<br />

2.2.6. Aplicación <strong>de</strong> aerosoles.<br />

2.2.7. Taponami<strong>en</strong>to nasal.<br />

2.2.8. Extracción <strong>de</strong> tapones auditivos.<br />

2.2.9. Extracción <strong>de</strong> cuerpos extraños.<br />

2.2.10. Cuidados <strong>de</strong> estomas digestivos, urinarios y traqueales.<br />

2.2.11. Aplicación y reposición <strong>de</strong> sondajes vesicales y nasogástricos.<br />

2.2.12. Resucitación cardiopulmonar.<br />

2.2.13. Terapias <strong>de</strong> apoyo y técnicas <strong>de</strong> consejo sanitario estructurado.<br />

2.2.14. Cirugía m<strong>en</strong>or, que incluye <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos<br />

terapéuticos o diagnósticos <strong>de</strong> baja complejidad<br />

y mínimam<strong>en</strong>te invasivos, con bajo riesgo <strong>de</strong> hemorragia,<br />

que se practican bajo anestesia local y que no requier<strong>en</strong><br />

cuidados postoperatorios, <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes que no precisan<br />

ingreso, conforme a los protocolos establecidos y <strong>la</strong> organización<br />

propia <strong>de</strong> cada servicio <strong>de</strong> salud.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 225


3. Activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción, promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud,<br />

at<strong>en</strong>ción familiar y at<strong>en</strong>ción comunitaria<br />

Compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, educación sanitaria y<br />

prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad que se realizan <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>,<br />

dirigidas al individuo, <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> comunidad, <strong>en</strong> coordinación con<br />

otros niveles o sectores implicados.<br />

Las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud se prestan, tanto<br />

<strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro sanitario como <strong>en</strong> el ámbito domiciliario o comunitario, <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> los programas establecidos por cada servicio <strong>de</strong> salud, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> su ámbito geográfico.<br />

3.1. Prev<strong>en</strong>ción y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud:<br />

3.1.1. Promoción y educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud:<br />

Compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s dirigidas a modificar o pot<strong>en</strong>ciar<br />

hábitos y actitu<strong>de</strong>s que conduzcan a formas <strong>de</strong> vida<br />

saludables, así como a promover el cambio <strong>de</strong> conductas<br />

re<strong>la</strong>cionadas con factores <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong> salud<br />

específicos y <strong>la</strong>s ori<strong>en</strong>tadas al fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los autocuidados,<br />

incluy<strong>en</strong>do:<br />

a) Información y asesorami<strong>en</strong>to sobre conductas o factores<br />

<strong>de</strong> riesgo y sobre estilos <strong>de</strong> vida saludables.<br />

b) Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud grupales y <strong>en</strong><br />

c<strong>en</strong>tros educativos.<br />

3.1.2. Activida<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>tivas:<br />

Incluye:<br />

a) Vacunaciones <strong>en</strong> todos los grupos <strong>de</strong> edad y, <strong>en</strong> su caso,<br />

grupos <strong>de</strong> riesgo, según el cal<strong>en</strong>dario <strong>de</strong> vacunación vig<strong>en</strong>te<br />

aprobado por el Consejo Interterritorial <strong>de</strong>l Sistema<br />

Nacional <strong>de</strong> Salud y <strong>la</strong>s administraciones sanitarias<br />

compet<strong>en</strong>tes, así como aquel<strong>la</strong>s que puedan indicarse, <strong>en</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral o <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> riesgo, por situaciones<br />

que epi<strong>de</strong>miológicam<strong>en</strong>te lo aconsej<strong>en</strong>.<br />

b) Indicación y administración, <strong>en</strong> su caso, <strong>de</strong> quimioprofi<strong>la</strong>xis<br />

antibiótica <strong>en</strong> los contactos con paci<strong>en</strong>tes infecciosos<br />

<strong>para</strong> los problemas infectocontagiosos que así lo requieran.<br />

c) Activida<strong>de</strong>s <strong>para</strong> prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

actuando sobre los factores <strong>de</strong> riesgo (prev<strong>en</strong>ción prima-<br />

226 SANIDAD


ia) o <strong>para</strong> <strong>de</strong>tectar<strong>la</strong>s <strong>en</strong> fase presintomática mediante<br />

cribado o diagnóstico precoz (prev<strong>en</strong>ción secundaria).<br />

El resto <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>tivas se incluy<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera más específica<br />

<strong>en</strong> los correspondi<strong>en</strong>tes apartados <strong>de</strong> este anexo.<br />

3.2. At<strong>en</strong>ción familiar:<br />

Compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción individual consi<strong>de</strong>rando el contexto familiar<br />

<strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes con problemas <strong>en</strong> los que se sospecha un<br />

compon<strong>en</strong>te familiar. Incluye <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura familiar,<br />

<strong>la</strong> etapa <strong>de</strong>l ciclo vital familiar, los acontecimi<strong>en</strong>tos vitales<br />

estresantes, los sistemas <strong>de</strong> interacción <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> disfunción familiar.<br />

3.3. At<strong>en</strong>ción comunitaria:<br />

Conjunto <strong>de</strong> actuaciones con participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad,<br />

ori<strong>en</strong>tadas a <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección y priorización <strong>de</strong> sus necesida<strong>de</strong>s y problemas<br />

<strong>de</strong> salud, i<strong>de</strong>ntificando los recursos comunitarios disponibles,<br />

priorizando <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones y e<strong>la</strong>borando programas<br />

ori<strong>en</strong>tados a <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, <strong>en</strong> coordinación<br />

con otros dispositivos sociales y educativos.<br />

4. Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> información y vigi<strong>la</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud<br />

Compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes activida<strong>de</strong>s:<br />

4.1. Información <strong>para</strong> el análisis y valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> salud<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad y <strong>para</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> los servicios sanitarios.<br />

4.2. Vigi<strong>la</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica, que incluye:<br />

4.2.1. Participación <strong>en</strong> los sistemas <strong>de</strong> alerta epi<strong>de</strong>miológica <strong>para</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración obligatoria.<br />

4.2.2. Participación <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> médicos c<strong>en</strong>tine<strong>la</strong>s <strong>para</strong> <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> ciertos problemas <strong>de</strong> salud, según <strong>de</strong>termin<strong>en</strong> los<br />

servicios <strong>de</strong> salud pública.<br />

4.2.3. Participación <strong>en</strong> el sistema <strong>de</strong> farmacovigi<strong>la</strong>ncia, mediante<br />

<strong>la</strong> comunicación <strong>de</strong> efectos adversos.<br />

5. Rehabilitación básica<br />

Compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> educación, prev<strong>en</strong>ción y rehabilitación que<br />

son susceptibles <strong>de</strong> realizarse <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, <strong>en</strong> régi-<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 227


m<strong>en</strong> ambu<strong>la</strong>torio, previa indicación médica y <strong>de</strong> acuerdo con los programas<br />

<strong>de</strong> cada servicio <strong>de</strong> salud, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia domiciliaria si se<br />

consi<strong>de</strong>ra necesaria por circunstancias clínicas o por limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> accesibilidad.<br />

Incluye:<br />

5.1. Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo o <strong>de</strong> <strong>la</strong> progresión <strong>de</strong> trastornos musculoesqueléticos.<br />

5.2. Tratami<strong>en</strong>tos fisioterapéuticos <strong>para</strong> el control <strong>de</strong> síntomas y <strong>mejora</strong><br />

funcional <strong>en</strong> procesos crónicos musculoesqueléticos.<br />

5.3. Recuperación <strong>de</strong> procesos agudos musculoesqueléticos leves.<br />

5.4. Tratami<strong>en</strong>tos fisioterapéuticos <strong>en</strong> trastornos neurológicos.<br />

5.5. Fisioterapia respiratoria.<br />

Ori<strong>en</strong>tación/formación sanitaria al paci<strong>en</strong>te o cuidador/a, <strong>en</strong> su caso.<br />

6. At<strong>en</strong>ciones y servicios específicos re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> mujer, <strong>la</strong><br />

infancia, <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia, los adultos, <strong>la</strong> tercera edad, los grupos<br />

<strong>de</strong> riesgo y los <strong>en</strong>fermos crónicos<br />

Compr<strong>en</strong><strong>de</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> lo ya indicado con carácter g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

asist<strong>en</strong>ciales, diagnósticas, terapéuticas y <strong>de</strong> rehabilitación, así como aquel<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, educación sanitaria y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad,<br />

que se realizan <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, <strong>en</strong> aplicación <strong>de</strong><br />

los protocolos y programas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción específicos <strong>de</strong> los distintos grupos<br />

<strong>de</strong> edad, sexo y grupos <strong>de</strong> riesgo.<br />

Las activida<strong>de</strong>s dirigidas a grupos <strong>de</strong> riesgo se prestan tanto <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro<br />

sanitario como <strong>en</strong> el ámbito domiciliario o comunitario, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los<br />

programas establecidos por cada servicio <strong>de</strong> salud, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> que ati<strong>en</strong><strong>de</strong>n.<br />

6.1. Servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> infancia:<br />

6.1.1. Valoración <strong>de</strong>l estado nutricional, <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo pondo-estatural<br />

y <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo psicomotor.<br />

6.1.2. Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte súbita infantil.<br />

6.1.3. Consejos g<strong>en</strong>erales sobre <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l niño, hábitos nocivos<br />

y estilos <strong>de</strong> vida saludables.<br />

6.1.4. Educación sanitaria y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes infantiles.<br />

6.1.5. Ori<strong>en</strong>tación anticipada <strong>para</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y <strong>de</strong>tección <strong>de</strong><br />

los problemas <strong>de</strong> sueño y <strong>de</strong> esfínteres.<br />

228 SANIDAD


6.1.6. Detección <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> salud, con pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

inicio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas eda<strong>de</strong>s, que puedan b<strong>en</strong>eficiarse <strong>de</strong><br />

una <strong>de</strong>tección temprana <strong>en</strong> coordinación con At<strong>en</strong>ción Especializada,<br />

a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>caminadas a:<br />

a) Detección precoz <strong>de</strong> metabolopatías.<br />

b) Detección <strong>de</strong> hipoacusia, disp<strong>la</strong>sia <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>ra,<br />

criptorquidia, estrabismo, problemas <strong>de</strong> visión, problemas<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo puberal, obesidad, autismo, trastornos<br />

por déficit <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción e hiperactividad.<br />

c) Detección y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l niño con discapacida<strong>de</strong>s físicas<br />

y psíquicas.<br />

d) Detección y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l niño con patologías crónicas.<br />

6.2. Servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia:<br />

6.2.1. Anamnesis y consejo sobre hábitos que comport<strong>en</strong> riesgos<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> salud, como el uso <strong>de</strong> tabaco, alcohol y sustancias<br />

adictivas, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los acci<strong>de</strong>ntes.<br />

6.2.2. Valoración y consejo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> conducta alim<strong>en</strong>taria<br />

y a <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> corporal.<br />

6.2.3. Promoción <strong>de</strong> conductas saludables <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> sexualidad,<br />

evitación <strong>de</strong> embarazos no <strong>de</strong>seados y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> transmisión sexual.<br />

6.3. Servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> mujer:<br />

6.3.1. Detección <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> riesgo y diagnóstico precoz <strong>de</strong><br />

cáncer ginecológico y <strong>de</strong> mama <strong>de</strong> manera coordinada y<br />

protocolizada con At<strong>en</strong>ción Especializada, según <strong>la</strong> organización<br />

<strong>de</strong>l correspondi<strong>en</strong>te servicio <strong>de</strong> salud.<br />

6.3.2. Indicación y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> métodos anticonceptivos no<br />

quirúrgicos y asesorami<strong>en</strong>to sobre otros métodos anticonceptivos<br />

e interrupción voluntaria <strong>de</strong>l embarazo.<br />

6.3.3. At<strong>en</strong>ción al embarazo y puerperio:<br />

a) Captación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer embarazada <strong>en</strong> el primer trimestre<br />

<strong>de</strong> gestación y <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> los embarazos <strong>de</strong> riesgo.<br />

b) Seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l embarazo normal, <strong>de</strong> manera coordinada<br />

y protocolizada con At<strong>en</strong>ción Especializada, según <strong>la</strong><br />

organización <strong>de</strong>l correspondi<strong>en</strong>te servicio <strong>de</strong> salud.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 229


c) Educación maternal, incluy<strong>en</strong>do el fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

materna, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> incontin<strong>en</strong>cia urinaria y <strong>la</strong><br />

pre<strong>para</strong>ción al parto.<br />

d) Visita puerperal <strong>en</strong> el primer mes <strong>de</strong>l posparto <strong>para</strong> valoración<br />

<strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer y <strong>de</strong>l recién nacido.<br />

6.3.4. Prev<strong>en</strong>ción, <strong>de</strong>tección y at<strong>en</strong>ción a los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mujer <strong>en</strong> el climaterio.<br />

6.4. At<strong>en</strong>ción al adulto, grupos <strong>de</strong> riesgo y <strong>en</strong>fermos crónicos:<br />

Compr<strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong> factores<br />

<strong>de</strong> riesgo, los consejos sobre estilos <strong>de</strong> vida saludables, <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección<br />

<strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> salud y valoración <strong>de</strong> su estadio clínico, <strong>la</strong><br />

captación <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te <strong>para</strong> el seguimi<strong>en</strong>to clínico a<strong>de</strong>cuado a su situación,<br />

<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> personas polimedicadas y con<br />

pluripatología y <strong>la</strong> información y consejo sanitario sobre su <strong>en</strong>fermedad<br />

y los cuidados precisos al paci<strong>en</strong>te y cuidador/a, <strong>en</strong> su caso.<br />

Y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r:<br />

6.4.1. At<strong>en</strong>ción sanitaria protocolizada <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes con problemas<br />

<strong>de</strong> salud crónicos y preval<strong>en</strong>tes:<br />

a) Diabetes mellitus, incluy<strong>en</strong>do el suministro al paci<strong>en</strong>te<br />

diabético <strong>de</strong>l material necesario <strong>para</strong> el control <strong>de</strong> su <strong>en</strong>fermedad.<br />

b) Enfermedad pulmonar obstructiva crónica y asma bronquial.<br />

c) Hipercolesterolemia.<br />

d) Hipert<strong>en</strong>sión arterial.<br />

e) Insufici<strong>en</strong>cia cardiaca crónica.<br />

f) Cardiopatía isquémica.<br />

g) Obesidad.<br />

h) Problemas osteoarticu<strong>la</strong>res crónicos o dolor crónico<br />

musculoesquelético.<br />

6.4.2. At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> personas con VIH+ y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> transmisión<br />

sexual con el objeto <strong>de</strong> contribuir al seguimi<strong>en</strong>to<br />

clínico y <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> su calidad <strong>de</strong> vida y evitar <strong>la</strong>s prácticas<br />

<strong>de</strong> riesgo.<br />

6.4.3. At<strong>en</strong>ción domiciliaria a paci<strong>en</strong>tes inmovilizados, que<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>:<br />

230 SANIDAD


a) Valoración integral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, incluy<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> inmovilización.<br />

b) Establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> cuidados, médicos y <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermería, que incluya medidas prev<strong>en</strong>tivas, instrucciones<br />

<strong>para</strong> el correcto seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to, recom<strong>en</strong>daciones<br />

higiénico-dietéticas, control <strong>de</strong> los síntomas<br />

y cuidados g<strong>en</strong>erales, así como <strong>la</strong> coordinación con<br />

los servicios sociales.<br />

c) Acceso a los exám<strong>en</strong>es y procedimi<strong>en</strong>tos diagnósticos no<br />

realizables <strong>en</strong> el domicilio <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te.<br />

d) Realización y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los tratami<strong>en</strong>tos o procedimi<strong>en</strong>tos<br />

terapéuticos que necesite el paci<strong>en</strong>te.<br />

e) Información y asesorami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>s personas vincu<strong>la</strong>das<br />

al paci<strong>en</strong>te, especialm<strong>en</strong>te al cuidador/a principal.<br />

6.4.4. At<strong>en</strong>ción a personas con conductas <strong>de</strong> riesgo:<br />

a) At<strong>en</strong>ción a fumadores y apoyo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>shabituación <strong>de</strong> tabaco.<br />

Incluye <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong>l fumador, <strong>la</strong> información<br />

sobre riesgos, el consejo <strong>de</strong> abandono y el apoyo sanitario<br />

y, <strong>en</strong> su caso, <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción con ayuda conductual<br />

individualizada.<br />

b) At<strong>en</strong>ción al consumidor excesivo <strong>de</strong> alcohol. Incluye <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>tección y cuantificación <strong>de</strong>l consumo y frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ingesta, <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, el consejo <strong>de</strong><br />

limitación o eliminación <strong>de</strong> consumo, <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong><br />

patologías provocadas por el consumo y <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

sanitaria <strong>para</strong> abandono <strong>en</strong> caso necesario.<br />

c) At<strong>en</strong>ción a otras conductas adictivas. Incluye <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección,<br />

<strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> apoyo sanitario especializado, si se precisa,<br />

<strong>para</strong> abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s asociadas.<br />

6.4.5. Detección precoz y abordaje integrado <strong>de</strong> los problemas<br />

<strong>de</strong> salud <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> riesgo o exclusión<br />

social, como m<strong>en</strong>ores <strong>en</strong> acogida, minorías étnicas, inmigrantes<br />

u otros.<br />

6.5. At<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s personas mayores:<br />

6.5.1. Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción y prev<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a:<br />

a) Alim<strong>en</strong>tación saludable y ejercicio físico.<br />

b) I<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> conductas <strong>de</strong> riesgo.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 231


c) Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> caídas y otros acci<strong>de</strong>ntes.<br />

d) Detección precoz <strong>de</strong>l <strong>de</strong>terioro cognitivo y funcional.<br />

e) Detección precoz <strong>de</strong>l <strong>de</strong>terioro físico, con especial énfasis<br />

<strong>en</strong> el cribado <strong>de</strong> hipoacusia, déficit visual e incontin<strong>en</strong>cia<br />

urinaria.<br />

f) Consejo y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te polimedicado y con<br />

pluripatología.<br />

6.5.2. Detección y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l anciano <strong>de</strong> riesgo, según sus<br />

características <strong>de</strong> edad, salud y situación sociofamiliar.<br />

6.5.3. At<strong>en</strong>ción al anciano <strong>de</strong> riesgo: Valoración clínica, sociofamiliar<br />

y <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>para</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> vida diaria. Esta valoración conlleva <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong><br />

un p<strong>la</strong>n integrado <strong>de</strong> cuidados sanitarios y <strong>la</strong> coordinación<br />

con At<strong>en</strong>ción Especializada y los servicios sociales, con <strong>la</strong><br />

finalidad <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ir y at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> discapacidad y <strong>la</strong> comorbilidad<br />

asociada.<br />

6.5.4. At<strong>en</strong>ción domiciliaria a personas mayores inmovilizadas,<br />

incluy<strong>en</strong>do información, consejo sanitario, asesorami<strong>en</strong>to<br />

y apoyo a <strong>la</strong>s personas vincu<strong>la</strong>das al paci<strong>en</strong>te, especialm<strong>en</strong>te<br />

al cuidador/a principal.<br />

6.6. Detección y at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> género y malos tratos <strong>en</strong><br />

todas <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores, ancianos y personas<br />

con discapacidad:<br />

6.6.1. Detección <strong>de</strong> situaciones <strong>de</strong> riesgo.<br />

6.6.2. Anamnesis, y <strong>en</strong> su caso exploración, ori<strong>en</strong>tada al problema<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> riesgo y ante sospecha <strong>de</strong> malos<br />

tratos.<br />

6.6.3. Comunicación a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s compet<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s<br />

situaciones que lo requieran, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong><br />

sospecha <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> género o <strong>de</strong> malos tratos <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores,<br />

ancianos y personas con discapacidad y, si proce<strong>de</strong>, a<br />

los servicios sociales.<br />

6.6.4. Establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción adaptado a<br />

cada caso.<br />

7. At<strong>en</strong>ción paliativa a <strong>en</strong>fermos terminales<br />

Compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción integral, individualizada y continuada <strong>de</strong> personas<br />

con <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> situación avanzada, no susceptible <strong>de</strong> recibir tratami<strong>en</strong>-<br />

232 SANIDAD


tos con finalidad curativa y con una esperanza <strong>de</strong> vida limitada (<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />

inferior a 6 meses), así como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas a el<strong>la</strong>s vincu<strong>la</strong>das. Su objetivo<br />

terapéutico es <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> su calidad <strong>de</strong> vida, con respeto a su sistema <strong>de</strong><br />

cre<strong>en</strong>cias, prefer<strong>en</strong>cias y valores.<br />

Esta at<strong>en</strong>ción, especialm<strong>en</strong>te humanizada y personalizada, se presta<br />

<strong>en</strong> el domicilio <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te o <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro sanitario, si fuera preciso, estableci<strong>en</strong>do<br />

los mecanismos necesarios <strong>para</strong> garantizar <strong>la</strong> continuidad asist<strong>en</strong>cial<br />

y <strong>la</strong> coordinación con otros recursos y <strong>de</strong> acuerdo con los protocolos establecidos<br />

por el correspondi<strong>en</strong>te servicio <strong>de</strong> salud. Incluye:<br />

7.1. I<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos <strong>en</strong> situación terminal según los criterios<br />

diagnósticos y <strong>la</strong> historia natural <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />

7.2. Valoración integral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes y cuidadores/as<br />

y establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> cuidados escrito que incluya<br />

medidas prev<strong>en</strong>tivas, recom<strong>en</strong>daciones higiénico-dietéticas,<br />

control <strong>de</strong> los síntomas y cuidados g<strong>en</strong>erales.<br />

7.3. Valoración frecu<strong>en</strong>te y control <strong>de</strong> síntomas físicos y psíquicos, indicando<br />

el tratami<strong>en</strong>to farmacológico y no farmacológico <strong>de</strong>l dolor<br />

y <strong>de</strong> otros síntomas. Información y apoyo al paci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

distintas fases <strong>de</strong>l proceso.<br />

7.4. Información, consejo sanitario, asesorami<strong>en</strong>to y apoyo a <strong>la</strong>s personas<br />

vincu<strong>la</strong>das al paci<strong>en</strong>te, especialm<strong>en</strong>te al cuidador/a principal.<br />

7.5. En <strong>la</strong>s situaciones que lo precis<strong>en</strong>, y particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los casos<br />

complejos, se facilita <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción por estructuras <strong>de</strong> apoyo sanitario<br />

y/o social o por servicios especializados, tanto <strong>en</strong> consultas<br />

como <strong>en</strong> el domicilio <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te o mediante internami<strong>en</strong>to, <strong>en</strong><br />

su caso.<br />

8. At<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> coordinación con los servicios <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción Especializada<br />

Incluye:<br />

8.1. Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y promoción, consejo y apoyo <strong>para</strong> el<br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas etapas <strong>de</strong>l ciclo<br />

vital.<br />

8.2. Detección, diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> trastornos adaptativos,<br />

por ansiedad y <strong>de</strong>presivos, con <strong>de</strong>rivación a los servicios <strong>de</strong> salud<br />

m<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> quedar superada <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong>l<br />

nivel <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

8.3. Detección <strong>de</strong> conductas adictivas, <strong>de</strong> trastornos <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to<br />

y <strong>de</strong> otros trastornos m<strong>en</strong>tales y <strong>de</strong> reagudizaciones <strong>en</strong><br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 233


trastornos ya conocidos, y, <strong>en</strong> su caso, su <strong>de</strong>rivación a los servicios<br />

<strong>de</strong> salud m<strong>en</strong>tal.<br />

8.4. Detección <strong>de</strong> psicopatologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia/adolesc<strong>en</strong>cia, incluidos<br />

los trastornos <strong>de</strong> conducta <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y alim<strong>en</strong>taria <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r,<br />

y <strong>de</strong>rivación <strong>en</strong> su caso al servicio especializado correspondi<strong>en</strong>te.<br />

8.5. Seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> forma coordinada con los servicios <strong>de</strong> salud m<strong>en</strong>tal<br />

y servicios sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con trastorno m<strong>en</strong>tal grave<br />

y prolongado.<br />

9. At<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> salud buco<strong>de</strong>ntal<br />

Compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s asist<strong>en</strong>ciales, diagnósticas y terapéuticas, así<br />

como aquel<strong>la</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, educación sanitaria y prev<strong>en</strong>tivas<br />

dirigidas a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> salud buco<strong>de</strong>ntal.<br />

La indicación <strong>de</strong> esta prestación se realiza por los odontólogos y especialistas<br />

<strong>en</strong> estomatología.<br />

La at<strong>en</strong>ción buco<strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> ti<strong>en</strong>e el sigui<strong>en</strong>te cont<strong>en</strong>ido:<br />

9.1. Información, educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud y, <strong>en</strong> su caso, adiestrami<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e y salud buco<strong>de</strong>ntal.<br />

9.2. Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> procesos agudos odontológicos, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do por<br />

tales los procesos infecciosos y/o inf<strong>la</strong>matorios que afectan al área<br />

buco<strong>de</strong>ntal, traumatismos oseo<strong>de</strong>ntarios, heridas y lesiones <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

mucosa oral, así como <strong>la</strong> patología aguda <strong>de</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción témporo-mandibu<strong>la</strong>r.<br />

Incluye consejo buco<strong>de</strong>ntal, tratami<strong>en</strong>to farmacológico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> patología bucal que lo requiera, exodoncias,<br />

exodoncias quirúrgicas, cirugía m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> <strong>la</strong> cavidad oral, revisión<br />

oral <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección precoz <strong>de</strong> lesiones premalignas y, <strong>en</strong> su<br />

caso, biopsia <strong>de</strong> lesiones mucosas.<br />

9.3. Exploración prev<strong>en</strong>tiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> cavidad oral a mujeres embarazadas:<br />

Incluye instrucciones sanitarias <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> dieta y salud<br />

buco<strong>de</strong>ntal, acompañadas <strong>de</strong> adiestrami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> higi<strong>en</strong>e buco<strong>de</strong>ntal,<br />

y aplicación <strong>de</strong> flúor tópico <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s individuales<br />

<strong>de</strong> cada mujer embarazada.<br />

9.4. Medidas prev<strong>en</strong>tivas y asist<strong>en</strong>ciales <strong>para</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil <strong>de</strong><br />

acuerdo con los programas establecidos por <strong>la</strong>s administraciones<br />

sanitarias compet<strong>en</strong>tes: Aplicación <strong>de</strong> flúor tópico, obturaciones,<br />

sel<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> fisuras u otras.<br />

9.5. Se consi<strong>de</strong>ran excluidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción buco<strong>de</strong>ntal básica los sigui<strong>en</strong>tes<br />

tratami<strong>en</strong>tos:<br />

234 SANIDAD


9.5.1. Tratami<strong>en</strong>to re<strong>para</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntición temporal.<br />

9.5.2. Tratami<strong>en</strong>tos ortodóncicos.<br />

9.5.3. Exodoncias <strong>de</strong> piezas sanas.<br />

9.5.4. Tratami<strong>en</strong>tos con finalidad exclusivam<strong>en</strong>te estética.<br />

9.5.5. Imp<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong>ntarios.<br />

9.5.6. Realización <strong>de</strong> pruebas complem<strong>en</strong>tarias <strong>para</strong> fines distintos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestaciones contemp<strong>la</strong>das como financiables<br />

por el Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> esta norma.<br />

En el caso <strong>de</strong> personas con discapacidad que, a causa <strong>de</strong> su <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia, no<br />

son capaces <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er, sin ayuda <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>tos sedativos, el necesario<br />

autocontrol que permita una a<strong>de</strong>cuada at<strong>en</strong>ción a su salud buco<strong>de</strong>ntal, <strong>para</strong><br />

facilitarles los anteriores servicios serán remitidas a aquellos ámbitos asist<strong>en</strong>ciales<br />

don<strong>de</strong> se les pueda garantizar su correcta realización.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 235


Anexo II: Propuesta <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo futuro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

La cartera <strong>de</strong> servicios comunes <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud se establece<br />

<strong>en</strong> el Real Decreto 1030/200, <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> septiembre (Anexo I).<br />

No obstante, el grupo <strong>de</strong> expertos <strong>de</strong>l Proyecto AP-21 ha realizado<br />

esta propuesta <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> cartera <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>, que <strong>en</strong> parte porm<strong>en</strong>oriza los servicios ofertados <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

y <strong>en</strong> parte incluye algunos nuevos. Esto pue<strong>de</strong> ser una herrami<strong>en</strong>ta<br />

útil <strong>en</strong> el futuro <strong>para</strong> <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cartera <strong>de</strong> servicios comunes <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>.<br />

1. Servicios según edad<br />

1.1. Edad <strong>en</strong>tre 0 y 14 años. Infantil<br />

Compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre el periodo neonatal (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

parto hasta los 28 días) o primera infancia, pasando por <strong>la</strong> segunda etapa infantil<br />

o preesco<strong>la</strong>r y sigui<strong>en</strong>do por <strong>la</strong> edad esco<strong>la</strong>r hasta el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia.<br />

Se realizará un seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>sarrollo y maduración<br />

<strong>de</strong>l niño <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista biopsicosocial.<br />

1.1.1. Prev<strong>en</strong>ción y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

La actividad <strong>de</strong> promoción ti<strong>en</strong>e como estrategia el fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l autocuidado.<br />

Entre los más pequeños, este autocuidado pasa a ser realizado por los<br />

padres y/o cuidadores, los cuales se responsabilizan <strong>de</strong> los cuidados prestados<br />

al niño. Iniciando esta actividad <strong>de</strong> forma temprana nos aseguraremos<br />

<strong>de</strong> que los ciudadanos <strong>de</strong>l futuro mejor<strong>en</strong> su bi<strong>en</strong>estar y calidad <strong>de</strong> vida.<br />

• Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Síndrome <strong>de</strong> Muerte Súbita <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante.<br />

• Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna<br />

• Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas eda<strong>de</strong>s.<br />

• Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad física y el <strong>de</strong>porte.<br />

• Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l cáncer <strong>de</strong> piel (protección so<strong>la</strong>r).<br />

• Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l maltrato <strong>en</strong> <strong>la</strong> infancia. Promoción <strong>de</strong>l bu<strong>en</strong> trato y<br />

cuidados a<strong>de</strong>cuados.<br />

• Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud buco<strong>de</strong>ntal (higi<strong>en</strong>e buco<strong>de</strong>ntal).<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 237


1.1.2. Vacunas<br />

• Vacunaciones infantiles según cal<strong>en</strong>dario.<br />

• Vacunas fuera <strong>de</strong> cal<strong>en</strong>dario, <strong>en</strong> niños <strong>de</strong> riesgo (Gripe, Neumococo,<br />

Varice<strong>la</strong>, VRS, etc.).<br />

1.1.3. Detección precoz y at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> infancia<br />

• Cribado neonatal <strong>de</strong> metabolopatías congénitas: F<strong>en</strong>ilcetonuria. Hipotiroidismo.<br />

Fibrosis quística <strong>de</strong>l páncreas. Hiperp<strong>la</strong>sia suprarr<strong>en</strong>al<br />

congénita. Drepanocitosis o anemia <strong>de</strong> célu<strong>la</strong>s falciformes <strong>en</strong> niños<br />

<strong>de</strong> orig<strong>en</strong> subsahariano.<br />

• Diagnóstico temprano y control <strong>de</strong> <strong>la</strong> disp<strong>la</strong>sia evolutiva <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>ras.<br />

• Seguimi<strong>en</strong>to y control temprano <strong>de</strong> alteraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> marcha.<br />

• Diagnóstico temprano <strong>de</strong> criptorquidia.<br />

• Diagnóstico temprano <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anomalías ocu<strong>la</strong>res y <strong>de</strong> <strong>la</strong> visión.<br />

• Diagnóstico temprano <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alteraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> audición.<br />

• Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad cardiovascu<strong>la</strong>r: cribado <strong>de</strong> hipert<strong>en</strong>sión<br />

infantil. prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> obesidad infantil, hipercolesterolemia<br />

familiar, abordaje <strong>de</strong>l niño con estos problemas.<br />

• Activida<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>tivas <strong>en</strong> niños con Síndrome <strong>de</strong> Down.<br />

• Detección precoz <strong>de</strong> trastornos <strong>de</strong>l espectro autista.<br />

1.1.4. Seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l niño<br />

• Control <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo físico.<br />

• Control <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo psicomotor.<br />

• Alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l niño <strong>en</strong> los dos primeros años <strong>de</strong> vida.<br />

• Alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l preesco<strong>la</strong>r y <strong>de</strong>l esco<strong>la</strong>r.<br />

1.1.5. Revisiones <strong>de</strong>l niño <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes tramos <strong>de</strong> edad<br />

• Consulta pr<strong>en</strong>atal: Prev<strong>en</strong>ción pr<strong>en</strong>atal. Inicio <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción padrespediatra,<br />

control <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s y actitu<strong>de</strong>s e inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna.<br />

• Seguimi<strong>en</strong>to y control <strong>de</strong>l prematuro con m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 1.500 gramos al<br />

nacer.<br />

• At<strong>en</strong>ción al recién nacido normal.<br />

• Revisión <strong>de</strong>l niño: 0-23 meses, 2-5 años, 6-10 años, 11-14 años.<br />

238 SANIDAD


1.1.6. At<strong>en</strong>ción a problemas <strong>de</strong> salud agudos<br />

1.1.7. At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>ntal<br />

1.1.8. At<strong>en</strong>ción a problemas <strong>de</strong> salud crónicos<br />

• At<strong>en</strong>ción al niño con asma.<br />

• Prev<strong>en</strong>ción y at<strong>en</strong>ción al niño obeso.<br />

• At<strong>en</strong>ción al niño con infección <strong>de</strong>l tracto urinario.<br />

• At<strong>en</strong>ción al niño con dolor abdominal recurr<strong>en</strong>te.<br />

• At<strong>en</strong>ción a niños con trastornos <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta alim<strong>en</strong>taria: anorexia<br />

y bulimia.<br />

• At<strong>en</strong>ción al niño con trastornos <strong>de</strong>l sueño.<br />

• Prev<strong>en</strong>ción y at<strong>en</strong>ción al niño con problemas <strong>de</strong> esfínteres (<strong>en</strong>uresis,<br />

<strong>en</strong>copresis, etc.).<br />

• At<strong>en</strong>ción a otras <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas: diabetes y otros trastornos<br />

<strong>en</strong>docrinológicos, fallo <strong>de</strong>l medro, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s reumatológicas, alteraciones<br />

r<strong>en</strong>ales, cardiopatías, malformaciones congénitas, cefaleas,<br />

epilepsia, convulsiones febriles, problemas <strong>de</strong>rmatológicos (<strong>de</strong>rmatitis<br />

atópica y seborreica, acné), alergias alim<strong>en</strong>tarias, <strong>en</strong>fermedad celíaca,<br />

dolor abdominal recurr<strong>en</strong>te, alteraciones musculoesqueléticas,<br />

trastornos <strong>de</strong> conducta y apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

1.1.9. At<strong>en</strong>ción al niño con problemas socio-sanitarios<br />

Niño emigrante, adoptado o <strong>en</strong> acogida, seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l niño con discapacidad.<br />

1.2. Edad <strong>en</strong>tre 15 y 19 años. Adolesc<strong>en</strong>cia<br />

La etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir como el período <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

físico y psicosocial que marca <strong>la</strong> transición <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia a <strong>la</strong> edad adulta.<br />

Se inicia con <strong>la</strong> pubertad y termina cuando <strong>la</strong> persona alcanza <strong>la</strong> completa<br />

madurez física, psíquica y social. Se reconoc<strong>en</strong> tres etapas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>de</strong> este<br />

periodo: <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia temprana (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> pubertad hasta los 14 años), <strong>la</strong><br />

adolesc<strong>en</strong>cia media (<strong>en</strong>tre los 15 y los 17 años) y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia tardía o<br />

adulto jov<strong>en</strong> (<strong>en</strong>tre los 18 y los 21 ó 24 años según algunos criterios y autores).<br />

Para hacer un corte más común se han incluido <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>s<br />

eda<strong>de</strong>s compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong>tre los 15 y los 19 años.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 239


1.2.1. Prev<strong>en</strong>ción y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

Los padres sigu<strong>en</strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do un papel importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> sus hijos, al<br />

participar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>tivas y <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Pero<br />

<strong>en</strong> esta etapa, aparece el propio adolesc<strong>en</strong>te como responsable también <strong>de</strong><br />

su salud con especial at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> este periodo a los cambios no solo biológicos,<br />

sino psicosociales que llegan a ser <strong>de</strong> gran importancia <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l proceso<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y madurez. Las activida<strong>de</strong>s no solo van a ir dirigidas a los<br />

padres, si no también a los adolesc<strong>en</strong>tes, como grupo. La educación <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />

<strong>en</strong> esta etapa sigue si<strong>en</strong>do una herrami<strong>en</strong>ta básica <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> problemas.<br />

• Consejos sobre hábitos nocivos como: tabaco, alcohol y sustancias<br />

ilegales.<br />

• Asesorami<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong>s conductas <strong>de</strong> riesgo que comprometan el<br />

nivel <strong>de</strong> salud (conducta sexual, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trasmisión sexual,<br />

embarazo no <strong>de</strong>seado, acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tráfico, trastornos <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta<br />

alim<strong>en</strong>taría, activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ocio con alto riesgo, etc.).<br />

• Asesorami<strong>en</strong>to sobre el autocuidado: estilos <strong>de</strong> vida saludables (dieta,<br />

ejercicio físico, etc.).<br />

• Asesorami<strong>en</strong>to sobre adaptación a padres y familiares y al <strong>en</strong>torno.<br />

• Promover el <strong>de</strong>sarrollo personal y social.<br />

• Detección <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes con problemas <strong>de</strong> control <strong>de</strong> impulsos y<br />

<strong>de</strong> conductas agresivas, que provoqu<strong>en</strong> problemas tanto <strong>en</strong> su <strong>en</strong>torno<br />

como al resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

• Prev<strong>en</strong>ción, diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l abuso sexual y maltrato<br />

físico y emocional.<br />

• Prev<strong>en</strong>ción, diagnostico y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l retraso esco<strong>la</strong>r y problemas<br />

<strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

1.2.2. Vacunas<br />

• Vacunas según cal<strong>en</strong>dario.<br />

• Vacunas <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> riesgo.<br />

1.2.3. At<strong>en</strong>ción a problemas <strong>de</strong> salud agudos<br />

1.2.4. At<strong>en</strong>ción a problemas <strong>de</strong> salud crónicos<br />

Hipert<strong>en</strong>sión arterial, hiperlipi<strong>de</strong>mia, <strong>de</strong>presión recurr<strong>en</strong>te, psicosis <strong>en</strong> fase<br />

inicial, etc.<br />

240 SANIDAD


1. 3. Edad <strong>en</strong>te 20 y 74 años. Adultos<br />

Este grupo <strong>de</strong> edad heterogéneo se caracteriza por una elevada preval<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s agudas y crónicas re<strong>la</strong>cionadas con los hábitos <strong>de</strong> vida no<br />

saludables y <strong>la</strong> exposición ambi<strong>en</strong>tal a factores nocivos <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud. Las<br />

activida<strong>de</strong>s se c<strong>en</strong>trarán <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción clínica y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas patologías<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y promoción <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong> riesgo.<br />

1.3.1. Prev<strong>en</strong>ción y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

• Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cribado específicas <strong>para</strong> este grupo <strong>de</strong> edad: prev<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s cardiovascu<strong>la</strong>res (hipert<strong>en</strong>sión arterial, diabetes<br />

mellitus y dislipemias) o hábitos <strong>de</strong> riesgo (alcohol, tabaco,<br />

drogas, se<strong>de</strong>ntarismo, obesidad, etc.).<br />

• Asesorami<strong>en</strong>to sobre el autocuidado: higi<strong>en</strong>e, alim<strong>en</strong>tación, ejercicio<br />

físico, hábitos tóxicos, etc.<br />

• Vacunación <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ción adulta: campañas vacunales, grupos profesionales<br />

<strong>de</strong> riesgo, viajeros a zonas <strong>en</strong>démicas, etc.<br />

• Educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud dirigida a grupos con hábitos o circunstancias<br />

comunes (educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud sobre tabaquismo, alcoholismo,<br />

drogas, acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tráfico, etc.) con el objetivo <strong>de</strong> abandono<br />

<strong>de</strong>l hábito no saludable, así como educación a grupos con problemas<br />

<strong>de</strong> salud comunes (educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud dirigida a diabéticos, a<br />

hipert<strong>en</strong>sos, obesos, EPOC/asma, ansiedad, etc.) <strong>para</strong> un mejor control<br />

<strong>de</strong> su <strong>en</strong>fermedad.<br />

• Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l cáncer <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> este grupo <strong>de</strong> edad.<br />

• At<strong>en</strong>ción preconcepcional.<br />

• Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los trastornos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal: pérdidas<br />

<strong>de</strong> funciones psicofísicas, jubi<strong>la</strong>ción, cambios frecu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> domicilio<br />

<strong>de</strong>l anciano, prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l suicido, <strong>de</strong>tección precoz <strong>de</strong> los<br />

trastornos <strong>de</strong> ansiedad o <strong>de</strong>presión.<br />

1.3.2. At<strong>en</strong>ción a los problemas <strong>de</strong> salud agudos<br />

• Problemas cardiovascu<strong>la</strong>res<br />

— Manejo clínico <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes cuadros cardiacos: síndrome coronario<br />

agudo, <strong>para</strong>da cardio-respiratoria, insufici<strong>en</strong>cia cardiaca<br />

aguda, arritmias cardíacas, pericarditis aguda, trombosis<br />

v<strong>en</strong>osa profunda, tromboembolismo pulmonar, obstrucción<br />

arterial periférica aguda.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 241


— Manejo diagnóstico <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes síndromes cardiacos: disnea,<br />

dolor torácico, palpitaciones, e<strong>de</strong>mas, síncopes, soplos cardiacos.<br />

• Problemas respiratorios<br />

— Reagudizaciones: EPOC, asma, alergia.<br />

— Manejo diagnóstico <strong>de</strong> problemas respiratorios: disnea, cianosis,<br />

hemoptisis, tos, etc.<br />

• Problemas <strong>de</strong>l tracto digestivo y <strong>de</strong>l hígado<br />

— Manejo <strong>de</strong> situación <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia: abdom<strong>en</strong> agudo, hemorragia<br />

digestiva, patología anorrectal, insufici<strong>en</strong>cia hepática, etc.<br />

— Manejo diagnóstico <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes problemas: náuseas / vómitos,<br />

dispepsia, pirosis, disfagia, dolor abdominal, trastornos<br />

<strong>de</strong>l ritmo intestinal, ictericia, alteración analítica hepática, etc.<br />

• Problemas infecciosos: respiratorios, cutáneas, tuberculosis, gastrointestinales,<br />

urinarios, g<strong>en</strong>itales y <strong>de</strong> transmisión sexual, ocu<strong>la</strong>res,<br />

profi<strong>la</strong>xis infecciosas, antropozoonosis.<br />

— Endocrino-metabólicos: diabetes mellitus, trastornos tiroi<strong>de</strong>os<br />

y otros problemas metabólicos y <strong>en</strong>docrinológicos.<br />

• Problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta y <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción. Problemas <strong>de</strong> salud<br />

m<strong>en</strong>tal.<br />

• Problemas <strong>de</strong>l sistema nervioso.<br />

• Problemas hematológicos: alteraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s series, <strong>de</strong>tección <strong>de</strong><br />

hemopatías malignas, profi<strong>la</strong>xis y terapia antitrombótica.<br />

• Patología <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> traumatismos y afectación <strong>de</strong> partes b<strong>la</strong>ndas<br />

periarticu<strong>la</strong>res.<br />

• Acci<strong>de</strong>ntes e intoxicaciones.<br />

• Problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> función r<strong>en</strong>al, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vías urinarias y g<strong>en</strong>itales.<br />

• Problemas músculo-esqueléticos.<br />

• Problemas <strong>de</strong> oftalmológicos, ORL.<br />

• Consultas <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conductas <strong>de</strong> riesgo adictivo.<br />

1.3.3. Problemas <strong>de</strong> salud crónicos más preval<strong>en</strong>tes<br />

• Factores <strong>de</strong> riesgo y problemas cardiovascu<strong>la</strong>res<br />

— Hipert<strong>en</strong>sión arterial.<br />

— Insufici<strong>en</strong>cia cardiaca crónica.<br />

242 SANIDAD


— Cardiopatía isquémica crónica.<br />

— Manejo <strong>de</strong> arritmias crónicas.<br />

— Hiperlipi<strong>de</strong>mia.<br />

— Insufici<strong>en</strong>cia v<strong>en</strong>osa crónica.<br />

• Problemas <strong>en</strong>docrino-metabólicos<br />

— Diabetes mellitus.<br />

— Disfunciones tiroi<strong>de</strong>as.<br />

— Obesidad.<br />

• Trastornos nutricionales por <strong>de</strong>fecto: bajo peso, <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> anorexia<br />

y bulimia.<br />

• Trastornos gastrointestinales: estreñimi<strong>en</strong>to, hepatitis crónicas/cirrosis,<br />

ulcus péptico y gastritis crónica, reflujo gastroesofágico, diverticulosis,<br />

colon irritable, patología anal, etc.<br />

• Trastornos neurológicos: vértigo, cefaleas y otras algias faciales, neuropatías,<br />

temblor, esclerosis múltiple, epilepsia, <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> Parkinson,<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s cerebrovascu<strong>la</strong>res, <strong>de</strong>m<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>terioro cognitivo,<br />

etc.<br />

• Enfermeda<strong>de</strong>s respiratorias crónicas: EPOC, asma, insufici<strong>en</strong>cia<br />

respiratoria, alergia, etc.<br />

• Problemas osteoarticu<strong>la</strong>res crónicos: artropatías <strong>de</strong>g<strong>en</strong>erativas, inf<strong>la</strong>matorias,<br />

microcristalinas, reumatismos <strong>de</strong> partes b<strong>la</strong>ndas, fibromialgia,<br />

etc.<br />

• At<strong>en</strong>ción prev<strong>en</strong>tiva y terapéutica <strong>de</strong> <strong>la</strong> osteoporosis.<br />

• Manejos <strong>de</strong>l dolor crónico <strong>de</strong> cualquier etiología.<br />

• Enfermeda<strong>de</strong>s nefrourológicas crónicas: insufici<strong>en</strong>cia r<strong>en</strong>al crónica,<br />

hipertrofia prostática, incontin<strong>en</strong>cia urinaria, cuidados <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te<br />

con sondaje vesical, disfunción eréctil, nefrolitiasis, etc.<br />

• Deterioro <strong>de</strong> <strong>la</strong> integridad cutánea: heridas crónicas (por ejemplo,<br />

úlceras vascu<strong>la</strong>res).<br />

• Seguimi<strong>en</strong>to clínico <strong>de</strong> los procesos oncológicos.<br />

• Manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s infecciones recurr<strong>en</strong>tes: g<strong>en</strong>itourinarias, respiratorias.<br />

• At<strong>en</strong>ción específica a los trastornos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong>l consumo <strong>de</strong> alcohol.<br />

• At<strong>en</strong>ción específica a los trastornos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong>l consumo <strong>de</strong>l tabaquismo.<br />

• Problemas <strong>de</strong> salud m<strong>en</strong>tal.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 243


1.3.4. At<strong>en</strong>ción a los trabajadores<br />

I<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong> interacción básica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>l trabajo y <strong>la</strong> salud.<br />

• Prev<strong>en</strong>ción y manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s patologías preval<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> salud <strong>la</strong>boral.<br />

• Asesorami<strong>en</strong>to e información básica al usuario, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los<br />

aspectos clínico-prev<strong>en</strong>tivos, legales y administrativos re<strong>la</strong>cionados<br />

con <strong>la</strong> salud <strong>la</strong>boral.<br />

1.4. Edad mayor <strong>de</strong> 75 años. At<strong>en</strong>ción al mayor<br />

Entre un grupo pob<strong>la</strong>cional y el sigui<strong>en</strong>te no existe discontinuidad, <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

es un continuo. Si <strong>en</strong> el grupo etario anterior se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> iniciar lo<br />

que <strong>la</strong> OMS ha acuñado como <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to activo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, don<strong>de</strong><br />

los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el colectivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas mayores van<br />

<strong>en</strong>caminados a: reducir <strong>la</strong> morbi-mortalidad prematura originada por <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad,<br />

evitar <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia funcional, aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> expectativa<br />

<strong>de</strong> vida libre <strong>de</strong> discapacidad y a <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida, <strong>en</strong> este<br />

grupo <strong>de</strong> los más mayores sigue si<strong>en</strong>do algo prioritario.<br />

Si a partir <strong>de</strong> los 75 años aum<strong>en</strong>ta el <strong>de</strong>terioro funcional <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista clínico, físico y/o m<strong>en</strong>tal, dando lugar a gran<strong>de</strong>s repercusiones<br />

socio-familiares; es <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> 80 años don<strong>de</strong> <strong>la</strong> fragilidad<br />

<strong>en</strong> el mayor le hace más vulnerable a los cambios. Es aquí cuando existe<br />

un especial riesgo <strong>de</strong> sufrir reagudizaciones <strong>de</strong> sus <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s,<br />

discapacidad y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia (haciéndose necesaria <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> terceras personas<br />

<strong>para</strong> realizar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s cotidianas), reacciones adversas, institucionalizaciones,<br />

etc.<br />

1.4.1. Prev<strong>en</strong>ción y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

Activida<strong>de</strong>s dirigidas al mayor y al cuidador principal.<br />

• Vacunación (campañas <strong>de</strong> vacunación, viajeros a zonas <strong>en</strong>démicas,<br />

etc.)<br />

• Asesorami<strong>en</strong>to sobre el autocuidado (higi<strong>en</strong>e, alim<strong>en</strong>tación, ejercicio<br />

físico, ejercicio m<strong>en</strong>tal, etc.).<br />

• Detección <strong>de</strong> problemas funcionales con influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Vida Diaria, tanto básica como instrum<strong>en</strong>tal. Valoración física<br />

o funcional específica.<br />

• Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> caídas.<br />

244 SANIDAD


— Asesorami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno.<br />

— Asesorami<strong>en</strong>to sobre medidas <strong>de</strong> apoyo <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ambu<strong>la</strong>ción.<br />

• Detección <strong>de</strong> problemas que cursan con <strong>de</strong>terioro cognitivo crónico<br />

o agudo. Valoración m<strong>en</strong>tal específica.<br />

• Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> <strong>la</strong> integridad cutánea: úlceras por presión.<br />

• Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> <strong>la</strong> movilidad física (asesorami<strong>en</strong>to sobre<br />

ejercicios articu<strong>la</strong>res).<br />

• Promoción <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s que favorezcan <strong>la</strong> autonomía.<br />

• Promoción <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción (ocio, cultura, etc.).<br />

• Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>udicación <strong>de</strong>l cuidador.<br />

— Información y formación sobre cuidados.<br />

— Movilización <strong>de</strong> recursos familiares y sociales.<br />

— Apoyo <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones.<br />

— Apoyo psicológico.<br />

1.4.2. Problemas <strong>de</strong> salud agudos<br />

Los g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas adultas compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong> el tramo <strong>de</strong> edad<br />

20-74 años, más los específicos:<br />

• At<strong>en</strong>ción a traumatismos (caídas, etc.)<br />

• Detección y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>terioro cognitivo agudo.<br />

— At<strong>en</strong>ción a infecciones agudas.<br />

— Detección y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>presiones.<br />

— Detección y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> alteraciones analíticas.<br />

• Déficit <strong>de</strong> autocuidado: baño, higi<strong>en</strong>e, alim<strong>en</strong>tación, etc.<br />

• Impactación fecal.<br />

• Apoyo al cuidador principal.<br />

1.4.3. Problemas <strong>de</strong> salud agudos. Problemas <strong>de</strong> salud crónicos<br />

más preval<strong>en</strong>tes<br />

• At<strong>en</strong>ción a los problemas <strong>de</strong> salud crónicos (hipert<strong>en</strong>sión, dislipemias,<br />

diabetes, etc. como <strong>en</strong> el periodo anterior <strong>de</strong>l adulto <strong>de</strong> 20 a 74 años).<br />

• Detección y manejo <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s síndromes geriátricos.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 245


— Inmovilidad.<br />

— Malnutrición.<br />

— Ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to social.<br />

— Incontin<strong>en</strong>cia.<br />

— Estreñimi<strong>en</strong>to.<br />

— Deterioro cognitivo: <strong>de</strong>lirium-<strong>de</strong>m<strong>en</strong>cia.<br />

— Deterioro visual-auditivo.<br />

— Alteración <strong>de</strong>l sueño: insomnio, <strong>de</strong>spertares nocturnos, etc.<br />

— Polimedicación.<br />

— Inestabilidad-caídas.<br />

— Úlcera por presión<br />

• Trastornos neurológicos específicos: <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> Alzheimer, Parkinson,<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s cerebrovascu<strong>la</strong>res<br />

• Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>g<strong>en</strong>erativas osteoarticu<strong>la</strong>res.<br />

• Gestión <strong>de</strong>l caso: coordinación social y sanitaria<br />

— Detección <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s sanitarias<br />

— Detección <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s sociales<br />

— Oferta <strong>de</strong> ayudas sanitarias y sociales, así como apoyo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />

• Asesorami<strong>en</strong>to y apoyo al cuidador principal.<br />

2. Servicios g<strong>en</strong>erales sin re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> edad<br />

Los servicios transversales obe<strong>de</strong>c<strong>en</strong> a necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud o a <strong>de</strong>mandas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con un grupo específico <strong>de</strong> edad. Estos<br />

servicios abordan problemas, bi<strong>en</strong> porque se pue<strong>de</strong>n dar <strong>en</strong> cualquier<br />

grupo <strong>de</strong> edad como <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a paci<strong>en</strong>tes<br />

terminales o <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a situaciones <strong>de</strong> riesgo familiar, bi<strong>en</strong> por ser específicos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer.<br />

2.1. Servicios específicos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> mujer<br />

Estos servicios abordan difer<strong>en</strong>tes etapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

que es fértil, estando re<strong>la</strong>cionados con aspectos <strong>de</strong> métodos anticonceptivos,<br />

at<strong>en</strong>ción al embarazo y postparto, at<strong>en</strong>ción al climaterio y <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>tección precoz <strong>de</strong> cáncer ginecológico. Se consi<strong>de</strong>ran los sigui<strong>en</strong>tes<br />

servicios:<br />

246 SANIDAD


2.1.1. Asesorami<strong>en</strong>to sobre el autocuidado.<br />

2.1.2. Problemas <strong>de</strong> salud agudos. Asesorami<strong>en</strong>to y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

métodos anticonceptivos, con el fin <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ir embarazos no<br />

<strong>de</strong>seados y disminuir el número <strong>de</strong> interrupciones voluntarias.<br />

2.1.3. At<strong>en</strong>ción al embarazo.<br />

• Captación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer embarazada.<br />

• Seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l embarazo no <strong>de</strong> riesgo, <strong>en</strong> coordinación con<br />

el segundo nivel <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción.<br />

• Pre<strong>para</strong>ción al parto.<br />

• Asesorami<strong>en</strong>to sobre los autocuidados <strong>en</strong> los primeros días<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l parto.<br />

• Seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l postparto sin riesgo.<br />

2.1.4. At<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el climaterio, tanto <strong>en</strong> aspectos <strong>de</strong> promoción<br />

como <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción ante los cambios que se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> esta<br />

etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida.<br />

• Apoyo <strong>en</strong> los cambios vitales <strong>en</strong> esta etapa.<br />

• Educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud a este grupo <strong>de</strong> mujeres.<br />

2.1.5. Diagnóstico precoz <strong>de</strong>l cáncer ginecológico (cérvix y mama),<br />

dada <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>mostrada <strong>en</strong> su impacto <strong>en</strong> salud.<br />

2.2. Servicio <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción al <strong>en</strong>fermo con infección por VIH<br />

Es un servicio que ti<strong>en</strong>e el objetivo principal <strong>de</strong> disminuir <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

infección por el VIH, contribuir a <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección precoz y al seguimi<strong>en</strong>to clínico<br />

y <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas infectadas.<br />

2.2.1. Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> infección y promoción <strong>de</strong> conductas g<strong>en</strong>eradoras<br />

<strong>de</strong> salud:<br />

• Asesorami<strong>en</strong>to sobre conductas g<strong>en</strong>eradoras <strong>de</strong> salud: vacunas<br />

recom<strong>en</strong>dadas según situación, disminución <strong>de</strong> riesgos <strong>de</strong> contagio<br />

• Asesorami<strong>en</strong>to sobre el autocuidado.<br />

2.2.2. I<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> riesgo, <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno más próximo<br />

al <strong>en</strong>fermo.<br />

2.2.3. Detección y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo con infección VIH.<br />

2.2.4. At<strong>en</strong>ción a los problemas <strong>de</strong> salud agudos <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te con infección<br />

por el VIH.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 247


2.2.5. At<strong>en</strong>ción a los problemas <strong>de</strong> salud crónicos <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te con infección<br />

por el VIH.<br />

2.2.6. Apoyo emocional durante el proceso.<br />

2.3. Servicio <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a los problemas <strong>de</strong> salud m<strong>en</strong>tal<br />

Servicio dirigido a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s psicosociales<br />

y a personas con problemas situacionales o <strong>de</strong> transición.<br />

2.3.1. Detección y control evolutivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ansiedad e insomnio.<br />

2.3.2. Diagnóstico y control evolutivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>presión.<br />

2.3.3. At<strong>en</strong>ción a los trastornos m<strong>en</strong>ores: distimia, trastornos adaptativos,<br />

etc.<br />

2.3.4. At<strong>en</strong>ción a los problemas <strong>de</strong> conducta y <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción: trastornos<br />

alim<strong>en</strong>tarios y <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoimag<strong>en</strong>, agresividad, disfunción<br />

sexual, etc.<br />

2.3.5. Detección <strong>de</strong> conflicto situacional (at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong><br />

pérdida): duelo, jubi<strong>la</strong>ción, divorcio, paro, nido vacío, problemas<br />

<strong>la</strong>borales, etc.<br />

2.4. Servicio <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción al <strong>en</strong>fermo terminal<br />

En <strong>la</strong>s últimas décadas estamos asisti<strong>en</strong>do al aum<strong>en</strong>to gradual <strong>de</strong> <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> algunas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas, junto al <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to progresivo<br />

<strong>de</strong> nuestra sociedad. Los avances <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia y condiciones <strong>de</strong> vida, así<br />

como <strong>la</strong> cultura, nos han llevado a conseguir una superviv<strong>en</strong>cia mayor a<br />

procesos incurables.<br />

El <strong>en</strong>fermo terminal es aquel<strong>la</strong> persona con una <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> estado<br />

avanzado, progresiva e incurable (pronóstico <strong>de</strong> vida < 6meses); don<strong>de</strong><br />

ya no hay respuesta al tratami<strong>en</strong>to y a<strong>de</strong>más ocurr<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> síntomas<br />

multifactoriales que empeoran <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona y su familia. El<br />

tratami<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral va a ser paliativo y nuestros esfuerzos irán dirigidos a <strong>la</strong><br />

<strong>mejora</strong> <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong>estar y confort <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo, así como al apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia.<br />

La propuesta <strong>de</strong> servicios es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />

2.4.1. Valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo terminal y su <strong>en</strong>torno<br />

<strong>para</strong> <strong>de</strong>tectar <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s tanto reales como pot<strong>en</strong>ciales.<br />

2.4.2. Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción dirigidas al <strong>en</strong>fermo, al cuidador<br />

principal y su familia:<br />

• Asesorami<strong>en</strong>to sobre los cuidados.<br />

• Actuación <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> a<strong>la</strong>rma.<br />

248 SANIDAD


2.4.3. Seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo terminal y su familia: At<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>tes fases <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />

2.4.4. Pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong>l duelo:<br />

Ayudar a verbalizar dudas, miedos, s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos.<br />

2.4.5. Escucha activa y apoyo emocional.<br />

2.4.6. Apoyo al cuidador y familia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes fases <strong>de</strong>l duelo.<br />

2.5. Servicio <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y discapacidad<br />

En este grupo toma relevancia <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l cuidador principal ya que<br />

asume el cuidado <strong>de</strong> otra persona. Es importante t<strong>en</strong>er al cuidador informado<br />

y formado, así como motivado. Aquí <strong>la</strong> actividad educadora <strong>de</strong> los<br />

profesionales <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, mediante <strong>la</strong> educación<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> salud conseguirá los objetivos <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> cuidados,<br />

y a<strong>de</strong>más servirá al cuidador <strong>para</strong> <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> una formación<br />

básica <strong>en</strong> cuidados que le ayu<strong>de</strong> <strong>en</strong> el campo <strong>la</strong>boral <strong>para</strong> futuras ofertas<br />

<strong>de</strong> trabajo, fom<strong>en</strong>tando <strong>de</strong> esta manera <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona <strong>en</strong><br />

este mercado.<br />

Los servicios que proponemos son:<br />

2.5.1. At<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el domicilio <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te con <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> <strong>la</strong> movilidad<br />

física y gran discapacidad:<br />

• Promoción <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción: ocio, cultura, etc.<br />

• Promoción <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>tales.<br />

• At<strong>en</strong>ción al <strong>en</strong>camado: cuidados dirigidos a <strong>mejora</strong>r el bi<strong>en</strong>estar<br />

<strong>de</strong>l ciudadano:<br />

— Prev<strong>en</strong>ción y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s úlceras por presión.<br />

— Ejercicios articu<strong>la</strong>res.<br />

• At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> salud específicos, tanto agudos<br />

como crónicos (ver oferta <strong>de</strong> servicios g<strong>en</strong>erales según edad,<br />

etc.).<br />

2.5.2. Gestión <strong>de</strong>l caso: coordinación social y sanitaria.<br />

• Detección <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s sanitarias.<br />

• Detección <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s sociales.<br />

• Oferta <strong>de</strong> ayudas sanitarias y sociales, así como apoyo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 249


2.5.3. At<strong>en</strong>ción al cuidador principal:<br />

• Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>udicación <strong>de</strong>l cuidador y <strong>la</strong> familia:<br />

— Información y formación sobre cuidados.<br />

— Movilización <strong>de</strong> recursos familiares y sociales.<br />

— Apoyo <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones.<br />

— Apoyo psicológico.<br />

• Detección <strong>de</strong>l riesgo <strong>de</strong> c<strong>la</strong>udicación/cansancio <strong>de</strong>l cuidador.<br />

• At<strong>en</strong>ción al síndrome <strong>de</strong>l cuidador.<br />

2.5.4. At<strong>en</strong>ción temprana: conjunto <strong>de</strong> actuaciones sobre el niño, prog<strong>en</strong>itores<br />

y <strong>en</strong>torno <strong>para</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción primaria, secundaria o<br />

terciaria <strong>de</strong> los trastornos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo.<br />

2.6. Servicio <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> riesgo familiar<br />

y <strong>de</strong> exclusión social<br />

2.6.1. I<strong>de</strong>ntificar personas <strong>en</strong> riesgo.<br />

• De exclusión social: inmigrantes, drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, personas<br />

<strong>de</strong> etnia difer<strong>en</strong>te personas con trastornos m<strong>en</strong>tales, indig<strong>en</strong>tes<br />

/ personas sin hogar etc.<br />

• De riesgo familiar: trastornos adictivos, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, viol<strong>en</strong>cia<br />

familiar, paro, etc.<br />

2.6.2. I<strong>de</strong>ntificar necesida<strong>de</strong>s y gestionar los recursos sociosanitarios<br />

que facilit<strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> su integración.<br />

2.6.3. I<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y gestionar los recursos sociosanitarios<br />

y familiares.<br />

2.7. Servicio <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción específica dirigida a <strong>la</strong> familia<br />

2.7.1. Conocer <strong>la</strong> estructura familiar e i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong>s crisis <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

por <strong>la</strong>s que atraviesa <strong>la</strong> familia a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su ciclo vital.<br />

2.7.2. Detectar los problemas psicosociales y brindar asesorami<strong>en</strong>to<br />

familiar anticipatorio.<br />

2.7.3. Realizar una evaluación sistemática e interv<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> forma p<strong>la</strong>nificada<br />

con ocasión <strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> problemas familiares.<br />

2.7.4. Terapia familiar u otras técnicas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción familiar.<br />

250 SANIDAD


3. Servicios <strong>de</strong> apoyo<br />

• Unida<strong>de</strong>s que prestan un servicio especializado a los profesionales<br />

<strong>de</strong>l EAP y que le facilitan <strong>la</strong> correcta prestación <strong>de</strong> los servicios. Estas<br />

unida<strong>de</strong>s, siempre que sea posible <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r funcional y<br />

organizativam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

• Trabajador social.<br />

• Fisioterapia.<br />

• Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> rehabilitación <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes con discapacidad (c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> día).<br />

• Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> terapia y rehabilitación <strong>en</strong> salud m<strong>en</strong>tal (psicólogos).<br />

• Matronas.<br />

• Salud buco<strong>de</strong>ntal.<br />

• Equipos <strong>de</strong> apoyo <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria.<br />

• Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción continuada/urg<strong>en</strong>cia.<br />

• C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> realización y análisis <strong>de</strong> pruebas complem<strong>en</strong>tarias básicas:<br />

<strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> análisis clínico, radiodiagnóstico.<br />

• Cualquier otra unidad que permita <strong>la</strong> correcta prestación <strong>de</strong> los Servicios<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el EAP.<br />

4. Procedimi<strong>en</strong>tos y técnicas<br />

Procedimi<strong>en</strong>tos y técnicas básicas, realizados <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud, por los<br />

profesionales que forman parte <strong>de</strong>l Equipo, que facilita <strong>la</strong> correcta prestación<br />

<strong>de</strong> los servicios.<br />

4.1. Extracciones y toma <strong>de</strong> muestras:<br />

• Analíticas <strong>de</strong> sangre.<br />

• Cultivos microbiológicos.<br />

• Citologías, anticoncepción.<br />

4.2. Realización <strong>de</strong> técnicas diagnósticas y terapéuticas:<br />

• Manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> anticaogu<strong>la</strong>ción.<br />

• Curas, aplicación <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>tos por vía par<strong>en</strong>teral.<br />

• Aplicación <strong>de</strong> sondas nasogástricas, vesicales y rectales.<br />

• Extracción <strong>de</strong> tapones <strong>de</strong> cerum<strong>en</strong>.<br />

• Cuidado <strong>de</strong> ostomías.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 251


• Aerosolterapia.<br />

• Técnicas <strong>de</strong> cirugía m<strong>en</strong>or (aplicación <strong>de</strong> suturas, dr<strong>en</strong>aje <strong>de</strong><br />

abscesos, extirpación-biopsia <strong>de</strong> lesiones <strong>de</strong>rmatológicas, crioterapia,<br />

termocoagu<strong>la</strong>ción, taponami<strong>en</strong>tos, etc.).<br />

• Técnicas <strong>de</strong> traumatología m<strong>en</strong>or (infiltraciones, v<strong>en</strong>dajes, inmovilizaciones,<br />

etc.).<br />

• Electrocardiografía.<br />

• Técnicas <strong>de</strong> reanimación cardiopulmonar y soporte vital.<br />

• Realización <strong>de</strong> técnicas diagnósticas:<br />

— De imag<strong>en</strong>: ecografía, eco-doppler.<br />

— Espirometrías.<br />

— Audiometría.<br />

— Oftalmología: optometría, tonometría, fondo <strong>de</strong> ojo.<br />

4.3. Técnicas psicoterapéuticas básicas.<br />

4.4. Técnicas fisioterapéuticas y rehabilitadoras.<br />

4.5. Tratami<strong>en</strong>tos buco<strong>de</strong>ntales: sel<strong>la</strong>do <strong>de</strong> fisuras, obturación <strong>de</strong>l mo<strong>la</strong>r,<br />

extracción <strong>de</strong> piezas <strong>de</strong>ntales.<br />

252 SANIDAD


Anexo III: Propuesta <strong>de</strong> estructura, servicios<br />

y organización básica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s<br />

administrativas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción al usuario<br />

<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

El grupo <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>l Proyecto AP-21 ha realizado una revisión sobre <strong>la</strong><br />

estructura, servicios y organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s administrativas <strong>en</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> que se pres<strong>en</strong>ta a continuación.<br />

1. Estructura marco<br />

1.1. Oficina <strong>de</strong> usuarios<br />

Los servicios que ofrec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s administrativas <strong>en</strong> esta área son <strong>de</strong><br />

información, <strong>de</strong> gestoría, <strong>de</strong> admisión y <strong>de</strong> opinión <strong>de</strong>l usuario.<br />

Servicio <strong>de</strong> información: Ti<strong>en</strong>e como cometido informar acerca <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

y <strong>de</strong>beres <strong>de</strong> los ciudadanos, <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>, los circuitos <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> salud, <strong>la</strong>s prestaciones asist<strong>en</strong>ciales<br />

y no asist<strong>en</strong>ciales y <strong>la</strong>s conexiones con <strong>la</strong> red sociosanitaria.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> información directa, se ejerce una función <strong>de</strong> asesoría y<br />

ori<strong>en</strong>tación sobre todo tipo <strong>de</strong> gestiones a realizar <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l Servicio <strong>de</strong><br />

Salud y los servicios vincu<strong>la</strong>dos (por ejemplo c<strong>en</strong>tro especialida<strong>de</strong>s y hospital).<br />

La información pue<strong>de</strong> ofrecerse <strong>de</strong> forma pres<strong>en</strong>cial, por teléfono o<br />

por escrito y <strong>de</strong> forma irr<strong>en</strong>unciable con carácter personalizado.<br />

Servicio <strong>de</strong> gestoría: Se <strong>en</strong>carga <strong>de</strong> <strong>la</strong> recepción, comprobación y tramitación<br />

<strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos.<br />

• Base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> usuarios: Actualización <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> filiación <strong>de</strong> los<br />

usuarios. Propuestas <strong>de</strong> alta <strong>en</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> datos (recién nacidos o<br />

usuarios no regu<strong>la</strong>rizados)<br />

• Asignación <strong>de</strong> médico:Adscripción inicial (alta) y temporal (<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zados)<br />

<strong>de</strong> medico <strong>de</strong> familia / pediatra.<br />

• Libre elección <strong>de</strong> médico. Cambio <strong>de</strong> médico <strong>de</strong> familia y pediatra.<br />

• Asignación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera/libre elección <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería (que es posible<br />

<strong>en</strong> algunas Comunida<strong>de</strong>s Autónomas).<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 253


• Tramitación <strong>de</strong> tarjeta sanitaria individual. Solicitu<strong>de</strong>s iniciales, pérdidas,<br />

altas. Gestión <strong>para</strong> inmigrantes e indocum<strong>en</strong>tados.<br />

• Gestión <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia sanitaria. Captación <strong>de</strong> usuarios<br />

sin asist<strong>en</strong>cia sanitaria y gestión <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a asist<strong>en</strong>cia (inmigrantes,<br />

bajas <strong>en</strong> Seguridad Social, <strong>de</strong>samparo social).<br />

• Docum<strong>en</strong>tación clínica: docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>de</strong>rivación, visados, gestión<br />

<strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos, pruebas complem<strong>en</strong>tarias, partes <strong>de</strong> incapacidad<br />

temporal, informes, r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> recetas, etc.<br />

• Docum<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> el acceso a prestaciones (ortoprotésicas, buco<strong>de</strong>ntales,<br />

dietoterápicas, nutricionales o transporte sanitario).<br />

• Docum<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>volución económica <strong>de</strong> gastos por ortoprótesis,<br />

artículos y servicios <strong>para</strong>sanitarios.<br />

• Docum<strong>en</strong>tación <strong>para</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> facturación a terceros.<br />

Servicio <strong>de</strong> admisión: El grueso <strong>de</strong> esta actividad lo proporciona <strong>la</strong> gestión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s citaciones.<br />

a) Interna, <strong>para</strong> el equipo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y dispositivos <strong>de</strong> apoyo,<br />

que se realiza por:<br />

• Profesionales: Médicos <strong>de</strong> familia, pediatría, <strong>en</strong>fermería y trabajadora<br />

social.<br />

• Pruebas diagnósticas funcionales (ECG y espirometría) y servicios<br />

comunes c<strong>en</strong>tralizados (extracciones y cuarto <strong>de</strong> curas).<br />

• Modalidad: Consulta, urg<strong>en</strong>cia o domicilio.<br />

• Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apoyo: fisioterapia, odontología, matronas, salud<br />

m<strong>en</strong>tal.<br />

b) Externa, <strong>para</strong> el segundo nivel <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción:<br />

• Consultas nominales <strong>de</strong> especialistas (personalizadas por libre<br />

elección).<br />

• Consultas <strong>de</strong> especialida<strong>de</strong>s (no regu<strong>la</strong>das con libre elección).<br />

• Pruebas complem<strong>en</strong>tarias (mamografías, <strong>en</strong>doscopias, radiología,<br />

etc.).<br />

Servicio <strong>de</strong> opinión y rec<strong>la</strong>maciones: Ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dada <strong>la</strong> misión <strong>de</strong><br />

recoger, registrar y tramitar <strong>la</strong>s suger<strong>en</strong>cias verbales o escritas <strong>de</strong> los usuarios,<br />

así como <strong>la</strong>s rec<strong>la</strong>maciones a través <strong>de</strong>l registro específico <strong>para</strong> <strong>la</strong>s mismas.<br />

Este servicio se complem<strong>en</strong>ta con el <strong>de</strong> información al que está indisolublem<strong>en</strong>te<br />

unido.<br />

254 SANIDAD


1.2. Oficina <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud<br />

Sus funciones pue<strong>de</strong>n subdividirse <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes servicios:<br />

Gestión: P<strong>la</strong>nificación, organización y normalización (sistemas <strong>de</strong> información,<br />

gestión <strong>de</strong>l personal, etc.) con el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> comisión directiva o dirección<br />

<strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro.<br />

Registro y archivo: Recepción, <strong>en</strong>vío, organización y c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos:<br />

Gestión <strong>de</strong>l archivo normativo-administrativo (informes <strong>de</strong> lesiones<br />

al juzgado, informes <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> género, volunta<strong>de</strong>s vitales anticipadas,<br />

segunda opinión médica, suger<strong>en</strong>cias y rec<strong>la</strong>maciones, cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to<br />

informado y solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> historia clínica), gestión <strong>de</strong>l archivo sanitario,<br />

gestión <strong>de</strong>l archivo docum<strong>en</strong>tal.<br />

Gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación interna y externa: Tratami<strong>en</strong>to, proceso,<br />

transmisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información oral/escrita. Incluye: manual <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to,<br />

manual <strong>de</strong> catástrofes, emerg<strong>en</strong>cias e inci<strong>de</strong>ncias urg<strong>en</strong>tes, manual<br />

<strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> residuos sanitarios, manual <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos<br />

y vacunas <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud y otros.<br />

Logística: mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro y procesos <strong>de</strong> formalización docum<strong>en</strong>tal<br />

(gestión <strong>de</strong> averías y partes <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ncias, gestión <strong>de</strong> almacén y distribución<br />

<strong>de</strong> material).<br />

Otros servicios: aquellos prestados por los trabajadores sociales que se canalizan<br />

<strong>en</strong> gran medida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción al usuario a través <strong>de</strong> información<br />

y asesorami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los cuales po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>globarlos <strong>en</strong><br />

el servicio <strong>de</strong> gestoría y <strong>de</strong> información <strong>de</strong>l área funcional, oficina <strong>de</strong> usuarios.<br />

• Gestión <strong>de</strong> los reintegros <strong>de</strong> gastos por asist<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos<br />

o transporte.<br />

• Tramitación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros sanitarios externos<br />

al ámbito provincial o al servicio <strong>de</strong> salud.<br />

• Tramitación <strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ayudas económicas <strong>para</strong> prótesis auditivas,<br />

l<strong>en</strong>tes, o ayudas <strong>para</strong> <strong>la</strong> eliminación <strong>de</strong> barreras arquitectónicas,<br />

etc.<br />

• Información sobre prestaciones, acceso y utilización <strong>de</strong> los recursos<br />

sanitarios y sociales exist<strong>en</strong>tes.<br />

• Información y asesorami<strong>en</strong>to sobre recursos prestados por <strong>la</strong>s administraciones<br />

públicas, grupos <strong>de</strong> autoayuda y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s que prestan<br />

servicios <strong>de</strong> carácter social a los ciudadanos.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 255


2. Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s administrativas<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción al usuario<br />

Como principio g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s administrativas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar vincu<strong>la</strong>das<br />

y funcionar <strong>en</strong> estrecha re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> parte asist<strong>en</strong>cial, <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor conjunta<br />

redundará tanto <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong>l usuario como <strong>de</strong> los propios profesionales<br />

sanitarios.<br />

Los procesos que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s administrativas son por<br />

iniciativa <strong>de</strong> los usuarios (internos o externos) y pue<strong>de</strong>n protocolizarse como<br />

procedimi<strong>en</strong>tos operativos. La experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>muestra que todos los procedimi<strong>en</strong>tos<br />

pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sglosarse <strong>en</strong> tareas <strong>de</strong>finidas con responsables concretos.<br />

Tipo <strong>de</strong> actividad: Los servicios <strong>de</strong> oficina <strong>de</strong> usuarios son los que requier<strong>en</strong><br />

mayor <strong>de</strong>dicación y por tanto, mayor número <strong>de</strong> profesionales. La at<strong>en</strong>ción<br />

al usuario se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> dos etapas, alternativas o simultáneas, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> prestación solicitada:<br />

• Directa (at<strong>en</strong>ción personalizada que requiere <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia obligada<br />

<strong>de</strong>l usuario).<br />

• Diferida (gestión administrativa que se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> <strong>la</strong> anterior, don<strong>de</strong><br />

no se requiere <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l usuario).<br />

Priorización: La actividad <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción al usuario se prioriza siempre sobre <strong>la</strong><br />

actividad <strong>de</strong> secretaría <strong>de</strong>l equipo. En <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, <strong>la</strong> forma directa<br />

se prioriza sobre <strong>la</strong> diferida. Los procedimi<strong>en</strong>tos operativos prioritarios<br />

prevalec<strong>en</strong> sobre el resto. En el caso improbable <strong>de</strong> que se requieran dos simultáneam<strong>en</strong>te<br />

prevalecerán los criterios <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia y gravedad.<br />

Responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad administrativa: El jefe o responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad<br />

administrativa es una figura imprescindible y <strong>de</strong>be disponer <strong>de</strong> autoridad<br />

<strong>de</strong>legada <strong>de</strong>l director o coordinador <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Ti<strong>en</strong>e<br />

como principal responsabilidad establecer una organización que asegure que<br />

los servicios se prestan <strong>en</strong> su totalidad y <strong>de</strong> forma a<strong>de</strong>cuada. De esta figura<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rán jerárquicam<strong>en</strong>te los auxiliar/es administrativo/s y ce<strong>la</strong>dor/es.<br />

La or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> los espacios: La Unidad administrativa <strong>de</strong>be difer<strong>en</strong>ciar<br />

al m<strong>en</strong>os dos espacios:<br />

a) Puesto <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción directa: Espacio <strong>de</strong>stinado <strong>para</strong> <strong>la</strong> realización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción directa (oficina <strong>de</strong> usuarios). Se garantiza<br />

<strong>la</strong> doble modalidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción pres<strong>en</strong>cial o telefónica.<br />

256 SANIDAD


a) En función <strong>de</strong> <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> espacio pue<strong>de</strong>n crearse módulos<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción:<br />

• Específicos: cuando el puesto ti<strong>en</strong>e asignada una tarea concreta,<br />

por <strong>de</strong>cisión interna o por limitaciones materiales.<br />

• Polival<strong>en</strong>tes: cuando es posible realizar más <strong>de</strong> una tarea <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el mismo puesto.<br />

b) Puesto <strong>de</strong> interior: Espacio <strong>de</strong>stinado <strong>para</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> interior.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 257


Anexo IV: Propuesta <strong>de</strong> actuaciones<br />

<strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública<br />

El grupo <strong>de</strong> expertos <strong>de</strong> AP-21 realiza una propuesta sobre cuáles <strong>de</strong>bieran<br />

ser <strong>la</strong>s actuaciones <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud pública.<br />

1. Actuaciones <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> salud<br />

Básicam<strong>en</strong>te ori<strong>en</strong>tadas a promoción <strong>de</strong> hábitos <strong>de</strong> vida saludables. Según a<br />

quién vayan dirigidas pue<strong>de</strong>n ser:<br />

1.1. Activida<strong>de</strong>s dirigidas a pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral<br />

En este caso, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se realiza mediante<br />

técnicas <strong>de</strong> marketing a través <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación g<strong>en</strong>eral.<br />

El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> estas activida<strong>de</strong>s se concreta <strong>en</strong>:<br />

• Su participación a requerimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong> salud pública<br />

(grupos <strong>de</strong> trabajo, interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> medios, etc.).<br />

• Debe haber formación e información previa <strong>en</strong> los aspectos que se<br />

van a tratar, puesto que es inevitable <strong>la</strong> «tras<strong>la</strong>ción» a <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> los aspectos tratados, ya que el m<strong>en</strong>saje <strong>de</strong>l<br />

sistema sanitario <strong>de</strong>be ser coher<strong>en</strong>te.<br />

• Des<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> se participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> materiales<br />

(carteles, folletos, etc.) y <strong>en</strong> el refuerzo <strong>de</strong> los m<strong>en</strong>sajes a nivel individual<br />

y, si proce<strong>de</strong>, grupal.<br />

• Debe preverse <strong>la</strong> posible respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a este tipo <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>sajes <strong>en</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> más información, <strong>de</strong> servicios aconsejados<br />

<strong>de</strong> forma directa o subliminal.<br />

• Cabe <strong>en</strong>cuadrar <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> servicios, especialm<strong>en</strong>te, los programas<br />

formativos ori<strong>en</strong>tados a <strong>la</strong> promoción (educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud)<br />

sobre hábitos <strong>de</strong> vida saludables. Este tipo <strong>de</strong> programas suel<strong>en</strong> ir<br />

acompañados <strong>de</strong>: actuaciones educativas sobre grupos <strong>de</strong> riesgo, sobre<br />

individuos y activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción primaria (protección y/o<br />

diagnóstico precoz).<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 259


1.2. Activida<strong>de</strong>s ori<strong>en</strong>tadas a grupos <strong>de</strong> riesgo<br />

En este caso, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud se realiza también a través <strong>de</strong> los medios<br />

<strong>de</strong> comunicación, o bi<strong>en</strong>, a través <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos específicos como lugares<br />

frecu<strong>en</strong>tados, colegios, asociaciones, etc.<br />

El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> es simi<strong>la</strong>r a lo dicho <strong>en</strong> el apartado<br />

anterior, pero hay que valorar una participación mucho más activa <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> propia zona <strong>de</strong> salud, don<strong>de</strong> <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er el li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s.<br />

1.3. Activida<strong>de</strong>s individualizadas<br />

Se realizan <strong>de</strong> forma protocolizada y programada sobre individuos que forman<br />

parte <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> riesgo o que, <strong>en</strong> razón <strong>de</strong> marcadores <strong>de</strong> riesgo, son<br />

susceptibles <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermar.<br />

El tipo <strong>de</strong> actuación más utilizada es <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada «consulta oportunista»,<br />

aunque pue<strong>de</strong> combinarse con difusión a través <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación<br />

u otras actuaciones.<br />

Para conseguir alcanzar amplias coberturas, este tipo <strong>de</strong> actuaciones<br />

<strong>de</strong>berían «impregnar» <strong>la</strong> cartera <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> forma transversal (ej.:<br />

anamnesis y consejo antitabaco).<br />

Deb<strong>en</strong> incluir: anamnesis sobre factores <strong>de</strong> riesgo y consejo individualizado<br />

(educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud).<br />

2. Actuaciones <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud individual<br />

y colectiva<br />

Cabe integrar <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes líneas <strong>de</strong> trabajo:<br />

2.1. Protección fr<strong>en</strong>te a <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s trasmisibles<br />

• Vacunaciones. Acor<strong>de</strong>s con el cal<strong>en</strong>dario vacunal <strong>de</strong> cada Comunidad<br />

Autónoma.<br />

• Cal<strong>en</strong>darios vacunales adaptados a inmigrantes: actuando tanto a su<br />

<strong>en</strong>trada al país, buscando <strong>la</strong> equi<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> su inmunización con el<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción autóctona, como a su vuelta al país <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, buscando<br />

el mejor estado <strong>de</strong> inmunización fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> su<br />

país <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>.<br />

• Profi<strong>la</strong>xis o quimioprofi<strong>la</strong>xis cuando proceda, con <strong>la</strong>s mismas salveda<strong>de</strong>s<br />

que <strong>en</strong> el apartado anterior.<br />

260 SANIDAD


2.2. Participación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia<br />

epi<strong>de</strong>miológica<br />

Según se requiera: Sistema <strong>de</strong> notificación <strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Dec<strong>la</strong>ración<br />

Obligatoria, re<strong>de</strong>s c<strong>en</strong>tine<strong>la</strong>, estudios <strong>de</strong> brotes epidémicos.<br />

2.3. Participación, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción, organización<br />

y requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cada Comunidad Autónoma <strong>en</strong> otros tipos <strong>de</strong><br />

vigi<strong>la</strong>ncia y/o interv<strong>en</strong>ciones colectivas<br />

Vigi<strong>la</strong>ncia farmacológica o vigi<strong>la</strong>ncia medio-ambi<strong>en</strong>tal.<br />

3. Actuaciones <strong>de</strong> diagnóstico precoz<br />

3.1. Con carácter universal<br />

• Salud buco<strong>de</strong>ntal, <strong>en</strong> especial tres grupos <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s: higi<strong>en</strong>e<br />

buco-<strong>de</strong>ntal (<strong>en</strong> realidad una actividad <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> salud), revisión<br />

periódica y/o sel<strong>la</strong>do <strong>de</strong> fisuras y/o obturación <strong>de</strong> lesiones <strong>de</strong><br />

caries <strong>en</strong> niños y/o adolesc<strong>en</strong>tes y consejo, revisión periódica y/o sel<strong>la</strong>do<br />

<strong>de</strong> fisuras y/o obturación <strong>de</strong> caries <strong>en</strong> embarazadas.<br />

• Programa <strong>de</strong> revisiones periódicas <strong>de</strong>l niño sano.<br />

• Programas <strong>de</strong> revisiones periódicas <strong>en</strong> adultos. Particu<strong>la</strong>rizando el<br />

caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción inmigrante.<br />

• Valoración periódica <strong>de</strong> riesgos <strong>en</strong> el anciano.<br />

3.2. Dirigidos a gran<strong>de</strong>s grupos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

• Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> diagnóstico precoz <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

a <strong>la</strong> mujer.<br />

• Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> diagnóstico precoz <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

al adulto.<br />

• Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> diagnóstico precoz <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

al anciano.<br />

• Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> diagnóstico precoz sobre grupos <strong>de</strong> riesgo.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 261


Anexo V: Tipología <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones<br />

y activida<strong>de</strong>s comunitarias<br />

1. Órganos <strong>de</strong> participación comunitaria<br />

Incluye todas <strong>la</strong>s interacciones que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> lugar <strong>en</strong> los mecanismos formalizados<br />

<strong>de</strong>l sistema sanitario <strong>para</strong> su gestión como los consejos <strong>de</strong> salud, comisiones<br />

<strong>de</strong> participación, comités <strong>de</strong> dirección, comisiones <strong>de</strong> coordinación<br />

intersectorial, comisiones <strong>de</strong> rec<strong>la</strong>maciones, etc. Aquí se incluy<strong>en</strong> una trama<br />

<strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos muy diversos <strong>en</strong> los que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> contemp<strong>la</strong>r <strong>la</strong> capacidad<br />

<strong>de</strong> control y <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> y <strong>mejora</strong>r su i<strong>de</strong>ntificación y<br />

valoración.<br />

1.1. Consejos <strong>de</strong> Salud<br />

La Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad estableció que <strong>la</strong>s Áreas <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong>berían t<strong>en</strong>er<br />

un órgano <strong>de</strong> dirección (consejo <strong>de</strong> dirección <strong>de</strong>l Área), <strong>en</strong> el que estarían<br />

<strong>la</strong>s Corporaciones Locales con una repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l 40% como mínimo,<br />

y otro <strong>de</strong> participación, (consejos <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> Área) constituidos por<br />

repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los ciudadanos a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Corporaciones Locales con<br />

el 50% <strong>de</strong> sus miembros y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones sindicales más repres<strong>en</strong>tativas<br />

<strong>en</strong> una proporción no inferior al 25%. Sus principales funciones incluirían<br />

el verificar <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones <strong>de</strong>l área a <strong>la</strong>s normas y directrices<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> política sanitaria, analizar los problemas <strong>de</strong> salud, establecer<br />

priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> actuación e informar el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Salud proponi<strong>en</strong>do medidas.<br />

En g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción autonómica otorga <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> participación<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> política sanitaria (con nivel <strong>de</strong>cisorio) a los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s corporaciones locales <strong>en</strong> los dos niveles superiores <strong>de</strong> gestión (Comunidad<br />

Autónoma y Área Sanitaria), mi<strong>en</strong>tras que los ag<strong>en</strong>tes sociales (sindicatos,<br />

asociaciones vecinales, asociaciones <strong>de</strong> consumidores y otros ag<strong>en</strong>tes<br />

sociales y profesionales como corporaciones profesionales, <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas,<br />

universida<strong>de</strong>s, y organizaciones sectoriales <strong>de</strong> ciudadanos) v<strong>en</strong> su papel<br />

reducido a participar <strong>en</strong> los órganos <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to (no <strong>de</strong>cisorio). El<br />

mayor <strong>de</strong>sarrollo al respecto está <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación Sanitaria <strong>de</strong><br />

Castil<strong>la</strong>-La Mancha que establece el consejo <strong>de</strong> salud con funciones consultivas<br />

y el Consejo <strong>de</strong> Administración <strong>de</strong>l Servicio <strong>de</strong> Salud que ti<strong>en</strong>e funciones<br />

<strong>de</strong> dirección y control <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión y <strong>en</strong> el que participan repres<strong>en</strong>tantes<br />

<strong>de</strong> asociaciones <strong>de</strong> vecinos y consumidores y usuarios, corporaciones<br />

locales y sindicatos.<br />

Po<strong>de</strong>mos seña<strong>la</strong>r dos ámbitos difer<strong>en</strong>ciados <strong>para</strong> su puesta <strong>en</strong> práctica:<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 263


a) En <strong>la</strong> gestión estratégica <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud, <strong>de</strong> los servicios<br />

autonómicos <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas sanitarias (macrogestión / macroparticipación):<br />

La participación se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rá <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> política sanitaria<br />

y el control <strong>de</strong> su ejecución.<br />

La Ley <strong>de</strong> cohesión y calidad <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud, estableció<br />

<strong>la</strong> composición <strong>de</strong>l Comité Consultivo <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Participación Social<br />

<strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud, órgano <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong><br />

Sanidad y Consumo <strong>de</strong>stinado a hacer «efectiva, <strong>de</strong> manera perman<strong>en</strong>te, <strong>la</strong><br />

participación social <strong>en</strong> el Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud». Entre sus funciones<br />

principales están:<br />

• Informar sobre <strong>la</strong>s materias que result<strong>en</strong> <strong>de</strong> especial interés <strong>en</strong> el<br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l SNS y que respondan a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s sociales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

• Pre<strong>para</strong>r informes <strong>para</strong> el proceso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones.<br />

• Estructurar el diálogo <strong>en</strong>tre el Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo y<br />

los ag<strong>en</strong>tes sociales.<br />

Sin embargo, hay que seña<strong>la</strong>r que <strong>en</strong> su composición se excluyó a los repres<strong>en</strong>tantes<br />

<strong>de</strong> los consumidores y usuarios, quedando únicam<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>tados<br />

<strong>en</strong> dicho órgano <strong>la</strong>s Administraciones, Estatal y Autonómica, y <strong>la</strong>s organizaciones<br />

empresariales y sindicales.<br />

La Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad estableció: que <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas<br />

ajustarían sus compet<strong>en</strong>cias a criterios <strong>de</strong> participación <strong>de</strong>mocrática <strong>de</strong><br />

todos los interesados; que formarían parte <strong>de</strong> los órganos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma,<br />

como mínimo, los repres<strong>en</strong>tantes municipales, los sindicatos y <strong>la</strong>s organizaciones<br />

patronales; y que los municipios <strong>de</strong>berían estar pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los órganos<br />

<strong>de</strong> dirección <strong>de</strong> los servicios con un mínimo <strong>de</strong>l 40% <strong>de</strong> los miembros<br />

<strong>de</strong> los mismos.<br />

Esta Ley estableció una estructura <strong>de</strong>l sistema sanitario público <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada<br />

<strong>en</strong> Servicios <strong>de</strong> Salud autonómicos que <strong>de</strong>berían articu<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

participación ciudadana través <strong>de</strong>l consejo <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Autónoma<br />

y <strong>en</strong> todos sus servicios sanitarios.<br />

Todas <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> e<strong>la</strong>boradas sus Leyes específicas<br />

<strong>de</strong> constitución <strong>de</strong> los Servicios Regionales <strong>en</strong> don<strong>de</strong> especifican <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> los órganos <strong>de</strong> participación a nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Autónoma<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Áreas <strong>de</strong> Salud.<br />

En todo caso, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una normativa específica no supone necesariam<strong>en</strong>te<br />

su cumplimi<strong>en</strong>to. Creemos que su <strong>de</strong>sarrollo e imp<strong>la</strong>ntación<br />

es heterogéneo y muy <strong>de</strong>ficitario, por lo que pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que existe un déficit<br />

g<strong>en</strong>eralizado <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong><br />

264 SANIDAD


Salud. Los ejemplos sobre el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los órganos <strong>de</strong> participación<br />

constituidos <strong>en</strong> los Servicios <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas,<br />

muestran que no se respetan los criterios sobre <strong>la</strong> periodicidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

reuniones y <strong>en</strong> sus cont<strong>en</strong>idos, lo que dificulta o impi<strong>de</strong> a <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga que puedan<br />

contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong> política sanitaria: La docum<strong>en</strong>tación presupuestaria<br />

es proporcionada con poco marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> tiempo <strong>para</strong> po<strong>de</strong>r ser analizada<br />

y <strong>en</strong>m<strong>en</strong>dada por los repres<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad; hay una gran<br />

dificultad <strong>para</strong> acce<strong>de</strong>r a los datos <strong>de</strong> gestión (<strong>la</strong>s administraciones alegan<br />

necesidad <strong>de</strong> respetar <strong>la</strong> confi<strong>de</strong>ncialidad <strong>de</strong> los datos) y los p<strong>la</strong>zos temporales<br />

<strong>en</strong>tre reuniones <strong>de</strong> estos órganos son excesivos lo que <strong>de</strong>sinc<strong>en</strong>tiva a<br />

participar a los repres<strong>en</strong>tantes comunitarios.<br />

Estas trabas a <strong>la</strong> participación se dan <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinterés g<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones sociales (sindicales, sociales o profesionales)<br />

por <strong>la</strong> participación y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sconfianza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s administraciones hacia <strong>la</strong>s<br />

mismas. Tampoco los repres<strong>en</strong>tantes municipales parec<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er conci<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad y v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> su pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los organismos <strong>de</strong> gestión sanitaria.<br />

b) En <strong>la</strong> gestión operativa <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros mediante los consejos <strong>de</strong> salud<br />

<strong>de</strong> zona básica (microgestión/microparticipación).<br />

Estos son los más relevantes <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y se consi<strong>de</strong>ran<br />

como el prototipo <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación comunitaria.<br />

«Un Consejo <strong>de</strong> Salud es un órgano don<strong>de</strong> se reún<strong>en</strong> un grupo <strong>de</strong> personas<br />

que suel<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tar a difer<strong>en</strong>tes colectivos sociales y a varios sectores<br />

con repercusiones sobre <strong>la</strong> salud y también a los profesionales que trabajan<br />

<strong>en</strong> los servicios sanitarios» (Revil<strong>la</strong>, 1987).<br />

En el conjunto <strong>de</strong>l Estado español <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia legis<strong>la</strong>tiva y normativa<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estos órganos pert<strong>en</strong>ece a los<br />

cuerpos legis<strong>la</strong>tivos y <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas. La normativa<br />

es amplia y diversa y se ha ido introducido <strong>de</strong> forma escalonada.<br />

Una gran mayoría <strong>de</strong> Comunida<strong>de</strong>s han aprobado legis<strong>la</strong>ción sobre el particu<strong>la</strong>r<br />

si bi<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo y cumplimi<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma <strong>de</strong>ja mucho<br />

que <strong>de</strong>sear <strong>para</strong> todos los intervini<strong>en</strong>tes.<br />

En los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los consejos <strong>de</strong> salud po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar difer<strong>en</strong>tes<br />

circunstancias. En algunos casos <strong>la</strong> iniciativa ha partido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias Comunida<strong>de</strong>s<br />

Autónomas y son el<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s que han regu<strong>la</strong>do <strong>la</strong> composición y <strong>la</strong>s<br />

funciones <strong>de</strong> los consejos <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> zona básica. En otros son los propios<br />

equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> qui<strong>en</strong>es han promovido su <strong>de</strong>sarrollo y, por<br />

último, <strong>en</strong> otros <strong>la</strong> iniciativa ha partido <strong>de</strong> los propios Ayuntami<strong>en</strong>tos o <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s asociaciones <strong>de</strong> vecinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona.<br />

En g<strong>en</strong>eral, y sea cual sea su orig<strong>en</strong>, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que los integrantes<br />

habituales <strong>de</strong> estos consejos han sido:<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 265


• Miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración sanitaria, sobre todo <strong>en</strong> aquellos<br />

don<strong>de</strong> existe regu<strong>la</strong>ción por normativas oficiales.<br />

• Miembros <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, ya sea el coordinador<br />

u otros miembros <strong>de</strong>l equipo, junto con <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apoyo<br />

<strong>de</strong> trabajo social.<br />

• Miembros <strong>de</strong> asociaciones formales <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona básica <strong>de</strong>l equipo.<br />

• Lí<strong>de</strong>res informales <strong>de</strong> algunos colectivos sociales.<br />

• Repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> otro tipo <strong>de</strong> asociaciones y administración local<br />

(ayuntami<strong>en</strong>tos, ONG, c<strong>en</strong>tros esco<strong>la</strong>res, sindicatos, etc.).<br />

Es importante seña<strong>la</strong>r el carácter <strong>de</strong> «repres<strong>en</strong>tación» que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> cada uno<br />

<strong>de</strong> los participantes <strong>de</strong>l Consejo con respecto a sus respectivas asociaciones<br />

o <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, por lo que esto conlleva tanto a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> diseñar <strong>la</strong>s diversas<br />

actuaciones como <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones pertin<strong>en</strong>tes.<br />

Entre <strong>la</strong>s funciones y objetivos <strong>de</strong> los consejos po<strong>de</strong>mos contemp<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />

• Participar y/o co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> salud o programas y/o activida<strong>de</strong>s<br />

a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona.<br />

• Captar y vehiculizar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, llevando<br />

a cabo <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección, el análisis <strong>de</strong> los problemas y marcando priorida<strong>de</strong>s.<br />

• Evaluar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones que respecto a <strong>la</strong> salud tome el equipo, los<br />

programas que se <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> y <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro. Conocer<br />

e informar <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> los equipos.<br />

• Co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación sanitaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y contribuir a<br />

<strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> comunicación <strong>en</strong>tre el equipo y <strong>la</strong> comunidad local.<br />

Los consejos <strong>de</strong> salud por tanto, forman parte <strong>de</strong>l propio <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, participando y trabajando con y <strong>para</strong> los ciudadanos,<br />

tanto con los problemas <strong>de</strong>tectados por ellos, como con los problemas que<br />

los profesionales observan <strong>de</strong> modo habitual. Se trata, por tanto, <strong>de</strong> co<strong>la</strong>borar<br />

y no <strong>de</strong> manipu<strong>la</strong>r.<br />

No existe una información c<strong>en</strong>tralizada sobre el marco legis<strong>la</strong>tivo<br />

aprobado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas, su <strong>de</strong>sarrollo y los consejos<br />

<strong>de</strong> salud con sus características es<strong>en</strong>ciales exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong>l<br />

Estado.<br />

Conocemos <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> algunos consejos <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> Andalucía,<br />

Asturias, Castil<strong>la</strong> <strong>la</strong> Mancha, Castil<strong>la</strong>-León, Navarra, Canarias, Madrid y<br />

Extremadura pero no están g<strong>en</strong>eralizados. Se han realizado estudios <strong>de</strong><br />

evaluación sobre los mismos si<strong>en</strong>do el más completo el efectuado <strong>en</strong> Castil<strong>la</strong><br />

La Mancha (Agui<strong>la</strong>r MJ).<br />

266 SANIDAD


Por otro <strong>la</strong>do, existe un amplio <strong>de</strong>bate sobre su justificación, objetivos,<br />

utilidad, funcionami<strong>en</strong>to, composición y sus fortalezas y <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s.<br />

1.2. Comisión intersectorial<br />

Para propiciar <strong>la</strong> coordinación <strong>en</strong>tre los sectores sanitario, educativo, social<br />

y otros.<br />

Exist<strong>en</strong> comisiones <strong>de</strong> coordinación intersectorial con composición,<br />

naturaleza, fines y funcionami<strong>en</strong>to diversos. A veces son comisiones <strong>para</strong><br />

actuaciones puntuales sobre problemas <strong>de</strong> salud o <strong>de</strong> sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción,<br />

otras están incluidas <strong>en</strong> programas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción como órganos <strong>de</strong><br />

participación o son consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> legis<strong>la</strong>ciones específicas con una estabilidad<br />

mayor. Todas el<strong>la</strong>s buscan <strong>la</strong> participación más amplia posible <strong>de</strong> los<br />

sectores implicados, <strong>la</strong> coordinación y utilización a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> los recursos<br />

comunitarios y al abordaje global <strong>de</strong> los problemas.<br />

A modo <strong>de</strong> ejemplo seña<strong>la</strong>mos:<br />

• Comisiones sociosanitarias <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción al mayor.<br />

• Comisión <strong>de</strong> protección <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>or.<br />

• Comisión <strong>para</strong> el abordaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> género.<br />

• Comisión <strong>de</strong> coordinación <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias.<br />

1.3. Comisiones o grupos específicos <strong>de</strong> participación<br />

En diversos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud se han ido constituy<strong>en</strong>do comisión o grupos <strong>de</strong><br />

trabajo con distintas <strong>de</strong>nominaciones (comisiones <strong>de</strong> participación, <strong>de</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones con <strong>la</strong> comunidad, etc.). En unos casos, se<br />

constituy<strong>en</strong> <strong>para</strong> comprometer al equipo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong>l Consejo y <strong>en</strong><br />

otros <strong>para</strong> suplir <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l mismo y propiciar <strong>en</strong> el equipo el abordaje<br />

comunitario. En estas comisiones suel<strong>en</strong> participar miembros <strong>de</strong> asociaciones<br />

vecinales y sociales y lí<strong>de</strong>res comunitarios <strong>para</strong> tratar y abordar temas<br />

específicos y llevar a cabo iniciativas conjuntas.<br />

2. Educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud con grupos<br />

La educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

creadas consci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>stinadas a <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> alfabetización sanitaria,<br />

que incluye <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

habilida<strong>de</strong>s personales que conduzcan a <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Es un proceso<br />

educativo que ti<strong>en</strong>e como finalidad responsabilizar a los ciudadanos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud propia y colectiva. Es un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 267


<strong>de</strong> salud y por tanto una función importante <strong>de</strong> los profesionales sanitarios,<br />

sociales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación. Asimismo, <strong>la</strong> educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud es una parte<br />

<strong>de</strong>l proceso asist<strong>en</strong>cial, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción, el tratami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> rehabilitación.<br />

Los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud son los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

• Promover <strong>la</strong> reflexión y el análisis sobre todos los factores medioambi<strong>en</strong>tales,<br />

políticos, socioculturales, físicos y psíquicos que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> los comportami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas.<br />

• Desarrol<strong>la</strong>r o reforzar comportami<strong>en</strong>tos saludables. Involucrar a <strong>la</strong>s<br />

personas <strong>para</strong> hacer elecciones acertadas <strong>en</strong> sus estilos <strong>de</strong> vida.<br />

• Prev<strong>en</strong>ir <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y conductas <strong>de</strong> riesgo.<br />

• Proporcionar recursos y habilida<strong>de</strong>s básicas <strong>para</strong> el autocuidado, <strong>la</strong><br />

compet<strong>en</strong>cia personal y social, <strong>para</strong> resolver sus problemas <strong>de</strong> salud,<br />

g<strong>en</strong>erar comportami<strong>en</strong>tos saludables y cambios sociales.<br />

• Introducir aspectos individuales como <strong>la</strong> autoestima, <strong>para</strong> hacer un<br />

apr<strong>en</strong>dizaje saludable, o el trabajo con <strong>la</strong> comunidad.<br />

Los tipos <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> promoción y educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud que se están<br />

llevando a cabo a nivel local son <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />

• Consejo y asesorami<strong>en</strong>to: Dirigido a personas que acu<strong>de</strong>n a una<br />

consulta profesional <strong>para</strong> p<strong>la</strong>ntear una <strong>de</strong>manda o buscar solución a<br />

<strong>de</strong>terminados problemas. Es una interv<strong>en</strong>ción breve realizada, habitualm<strong>en</strong>te,<br />

aprovechando una oportunidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción individual.<br />

• Educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud individual: Serie organizada <strong>de</strong> consultas<br />

educativas programadas que se pactan <strong>en</strong>tre el profesional y el<br />

usuario.<br />

• Educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud grupal y/o colectiva: Interv<strong>en</strong>ciones programadas<br />

dirigidas a un grupo homogéneo <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes y/o usuarios<br />

con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> <strong>mejora</strong>r su compet<strong>en</strong>cia <strong>para</strong> abordar <strong>de</strong>terminado<br />

problema o aspecto <strong>de</strong> salud. También se contemp<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones<br />

dirigidas a colectivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo talleres,<br />

cursos o sesiones <strong>para</strong> aum<strong>en</strong>tar su conci<strong>en</strong>cia sobre los<br />

factores sociales, políticos y ambi<strong>en</strong>tales que influy<strong>en</strong> sobre <strong>la</strong> salud.<br />

• Información y comunicación: Incluye <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración y utilización <strong>de</strong><br />

distintos instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> información (folletos, carteles, murales,<br />

cómics, grabaciones, cal<strong>en</strong>darios...) y <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> los medios<br />

<strong>de</strong> comunicación (pr<strong>en</strong>sa, radio, TV, Internet), especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> carácter<br />

local.<br />

• Acción y dinamización social: Para el <strong>de</strong>sarrollo comunitario, modi-<br />

268 SANIDAD


ficación <strong>de</strong> normas sociales y el trabajo cooperativo <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s, alianzas<br />

y p<strong>la</strong>taformas con asociaciones y grupos <strong>de</strong> distintos tipos.<br />

• Medidas <strong>de</strong> abogacía por <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> salud local:<br />

Para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estrategias intersectoriales, modificaciones organizativas<br />

<strong>de</strong> los servicios y puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> medidas legis<strong>la</strong>tivas,<br />

económicas y/ó técnico administrativas.<br />

Las dos primeras se realizan a nivel individual y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una amplia ext<strong>en</strong>sión<br />

e imp<strong>la</strong>ntación <strong>en</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, si bi<strong>en</strong> no se han evaluado <strong>en</strong><br />

profundidad <strong>en</strong> todo el país. La educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud con grupos es una<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s comunitarias más introducida <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong>l Sistema<br />

Sanitario. La gran mayoría <strong>de</strong> los Servicios Regionales lo ti<strong>en</strong>e incluida<br />

como una prestación específica y un servicio ofertado <strong>en</strong> <strong>la</strong> cartera. En<br />

g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> estos servicios es baja y aunque hay una gran diversidad<br />

<strong>de</strong> temas y grupos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción abordados sabemos que exist<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to actual dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> su <strong>de</strong>sarrollo a<strong>de</strong>cuado. Se pi<strong>en</strong>sa<br />

que alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 40% <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud realizan alguna actividad<br />

educativa.<br />

La promoción y educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>b<strong>en</strong> respon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> forma coher<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud que se p<strong>la</strong>ntean <strong>en</strong> nuestras<br />

socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das. Para abordar<strong>la</strong>s, varias son <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

prioritarias: problemas <strong>de</strong> salud, estilos <strong>de</strong> vida y transiciones vitales.<br />

Estas áreas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción van a condicionar los objetivos y p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> formación, ya que son necesarios conocimi<strong>en</strong>tos, actitu<strong>de</strong>s y habilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>para</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y abordar estas necesida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> salud y los factores<br />

con el<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>cionados.<br />

En <strong>la</strong> figura 1 se resum<strong>en</strong> algunas necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud y áreas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

que se están abordando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación y promoción <strong>de</strong> salud<br />

con distinta int<strong>en</strong>sidad y metodología <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong> los Servicios <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas.<br />

Los esc<strong>en</strong>arios o ámbitos <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción i<strong>de</strong>ntifican los lugares don<strong>de</strong><br />

distintos grupos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción viv<strong>en</strong>, conviv<strong>en</strong>, acu<strong>de</strong>n, se reún<strong>en</strong> y/o trabajan<br />

puesto que, <strong>para</strong> actuar con eficacia, <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong><br />

salud se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r e integrarse <strong>en</strong> los espacios <strong>de</strong> sociabilidad más<br />

habituales y cotidianos.<br />

Los esc<strong>en</strong>arios más importantes son los servicios sanitarios (At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> y Especializada, salud m<strong>en</strong>tal y otros) y sociales, el medio esco<strong>la</strong>r<br />

(C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> educación infantil, primaria y secundaria, <strong>de</strong> personas adultas,<br />

universida<strong>de</strong>s y otros) y <strong>la</strong>boral y el ámbito social (<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s sociales, tejido<br />

asociativo, etc.).<br />

La co<strong>la</strong>boración con el ámbito esco<strong>la</strong>r es un esc<strong>en</strong>ario privilegiado c<strong>la</strong>ve<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> salud, que pue<strong>de</strong> ir dirigida tanto al profesorado,<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 269


Figura 1. Necesida<strong>de</strong>s/áreas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción y su <strong>en</strong>foque <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> salud<br />

Necesida<strong>de</strong>s<br />

Áreas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

Enfoque <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> salud<br />

Problemas<br />

<strong>de</strong> salud<br />

• Enfermeda<strong>de</strong>s crónicas<br />

• Discapacida<strong>de</strong>s<br />

• Derechos y <strong>de</strong>beres <strong>de</strong> los<br />

paci<strong>en</strong>tes<br />

• At<strong>en</strong>ción c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> vida<br />

• Educación <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes y<br />

afectados c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> sus expectativas,<br />

cre<strong>en</strong>cias y valores dirigida<br />

a <strong>la</strong> asunción <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />

responsables<br />

• Oferta <strong>de</strong> recursos y servicios<br />

Estilos <strong>de</strong> vida<br />

• Alim<strong>en</strong>tación<br />

• Actividad física<br />

• Sexualidad<br />

• Tabaco y otras drogo<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

• Estrés<br />

• Promover comportami<strong>en</strong>tos saludables<br />

• Facilitar que <strong>la</strong>s opciones saludables<br />

sean <strong>la</strong>s más fáciles <strong>de</strong> tomar<br />

• Mo<strong>de</strong>los socioculturales favorables<br />

Transiciones<br />

vitales<br />

• Infancia y adolesc<strong>en</strong>cia<br />

• Inmigración<br />

• Cuidado <strong>de</strong> personas <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

• Envejecimi<strong>en</strong>to<br />

• Favorecer <strong>la</strong>s condiciones <strong>para</strong> el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad personal<br />

y el proyecto <strong>de</strong> vida<br />

• Oferta <strong>de</strong> recursos y servicios<br />

• Mo<strong>de</strong>los socioculturales favorables<br />

• Desarrol<strong>la</strong>r habilida<strong>de</strong>s personales<br />

y sociales: afrontami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

problemas, manejo <strong>de</strong> emociones,<br />

comunicación, etc.<br />

Estrategias<br />

multisectoriales<br />

• Entornos saludables<br />

• Esc<strong>en</strong>arios promotores <strong>de</strong><br />

Salud<br />

• Equidad y <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> salud<br />

• Facilitar <strong>la</strong> coordinación intersectorial<br />

y el trabajo <strong>en</strong> red<br />

• Facilitar el acceso a <strong>la</strong>s personas<br />

y grupos <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualdad<br />

270 SANIDAD


los alumnos, los padres/madres, como a todo el conjunto <strong>de</strong> sus integrantes.<br />

Son muy diversas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que se realizan y <strong>la</strong> coordinación <strong>en</strong>tre ambos<br />

sectores <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas Comunida<strong>de</strong>s Autónomas. El sector sanitario<br />

<strong>de</strong>be apoyar <strong>en</strong> esta tarea al educativo que es el protagonista. Las i<strong>de</strong>as c<strong>la</strong>ve<br />

que se manejan <strong>en</strong> estas interv<strong>en</strong>ciones son <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción es mejor que <strong>la</strong><br />

curación, por tanto el abordaje <strong>de</strong> hábitos saludables <strong>de</strong>be producirse <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> infancia, antes <strong>de</strong> que estén establecidos y haya que realizar una doble<br />

acción: <strong>de</strong>shabituar, instaurar estilos <strong>de</strong> vida sana. Por otro <strong>la</strong>do, hay que<br />

abordar <strong>la</strong>s conductas que pue<strong>de</strong>n constituirse <strong>en</strong> factores <strong>de</strong> riesgo tempranam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> vida: alim<strong>en</strong>tación, consumo sustancias adictivas, sexualidad,<br />

etc.<br />

3. P<strong>la</strong>nes o procesos comunitarios<br />

El P<strong>la</strong>n Comunitario constituye un int<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong> promocionar el <strong>de</strong>sarrollo<br />

comunitario integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

Entre otras cosas pret<strong>en</strong><strong>de</strong>:<br />

• Fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong> <strong>la</strong> tarea común <strong>de</strong><br />

<strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones interpersonales y el respeto a<br />

<strong>la</strong> naturaleza.<br />

• Promocionar y <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> red social.<br />

• Desarrol<strong>la</strong>r programas <strong>para</strong> conocer cuales son <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />

barrio y pres<strong>en</strong>tar a <strong>la</strong>s instituciones propuestas <strong>de</strong> solución.<br />

• Apoyar a <strong>la</strong>s instituciones <strong>para</strong> conseguir <strong>la</strong> máxima eficacia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

utilización <strong>de</strong> los recursos.<br />

• Solicitar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones cauces más flexibles <strong>de</strong> comunicación.<br />

• P<strong>la</strong>ntear un triple reto:<br />

— A los ciudadanos: <strong>de</strong>scubrir nuevas formas <strong>de</strong> compromiso,<br />

nuevos campos <strong>de</strong> actuación y responsabilidad.<br />

— A <strong>la</strong>s profesionales y técnicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Instituciones: explorar<br />

nuevas formas <strong>de</strong> acción que vayan más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción puntual<br />

y eficaz.<br />

— A <strong>la</strong> Administración pública: el facilitar los cauces <strong>de</strong> participación<br />

ciudadana y el sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una política <strong>de</strong> protección<br />

social y bi<strong>en</strong>estar colectivo.<br />

El P<strong>la</strong>n Comunitario por tanto, trabaja <strong>en</strong> todas aquel<strong>la</strong>s áreas que supongan<br />

una <strong>mejora</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> los ciudadanos tanto <strong>de</strong> forma di-<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 271


ecta como indirecta. Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una metodología bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>finida y un proceso<br />

formativo.<br />

En estos P<strong>la</strong>nes o Procesos comunitarios los C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Salud son una<br />

parte más <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes intervini<strong>en</strong>tes pero no son los hegemónicos. No es<br />

una experi<strong>en</strong>cia muy ext<strong>en</strong>dida pero exist<strong>en</strong> diversas <strong>en</strong> todo el Estado <strong>en</strong><br />

don<strong>de</strong> el sector salud está implicado. Entre el<strong>la</strong>s seña<strong>la</strong>mos el P<strong>la</strong>n Comunitario<br />

<strong>de</strong> Carabanchel, P<strong>la</strong>n 18000 <strong>de</strong> Vallecas, Morata<strong>la</strong>z, el proceso comunitario<br />

<strong>de</strong>l área 9 <strong>de</strong> Madrid, P<strong>la</strong>n Labañou <strong>de</strong> <strong>la</strong> Coruña, el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Canarias<br />

y los llevados a cabo <strong>en</strong> Cataluña.<br />

4. Trabajo con re<strong>de</strong>s sociales.<br />

Activida<strong>de</strong>s diversas que propician el contexto<br />

y <strong>la</strong> acción comunitaria<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este apartado po<strong>de</strong>mos distinguir <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />

4.1. Contacto con asociaciones y otro tipo <strong>de</strong> organizaciones<br />

Es uno <strong>de</strong> los mecanismos más ampliam<strong>en</strong>te utilizado, ya sea mediante contactos<br />

puntuales con el objetivo <strong>de</strong> incorporar <strong>la</strong>s asociaciones a los órganos<br />

formales (consejos <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> distrito o zona básica), o bi<strong>en</strong> mediante el<br />

contacto directo <strong>de</strong> los equipos con <strong>la</strong>s mismas <strong>para</strong> realizar alguna acción<br />

conjunta.<br />

Aunque exist<strong>en</strong> asociaciones <strong>de</strong> muy diversa índole t<strong>en</strong>emos que t<strong>en</strong>er<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que un porc<strong>en</strong>taje alto <strong>de</strong> nuestra pob<strong>la</strong>ción no esta repres<strong>en</strong>tado<br />

por el<strong>la</strong>s. Sin embargo se <strong>de</strong>be int<strong>en</strong>tar trabajar <strong>en</strong> esta vía con el fin <strong>de</strong><br />

adaptar el funcionami<strong>en</strong>to y los programas ofertados <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro a paci<strong>en</strong>tes<br />

y usuarios más ó m<strong>en</strong>os repres<strong>en</strong>tados.<br />

4.2. Re<strong>la</strong>ciones con otros sectores sociales<br />

En <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Alma-Ata se refleja <strong>la</strong> acción interterritorial como<br />

uno <strong>de</strong> los ejes fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, y es<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este marco don<strong>de</strong> se establece el trabajo con el ayuntami<strong>en</strong>to, los<br />

colegios, los servicios sociales o los medio-ambi<strong>en</strong>tales.<br />

Se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que cada uno <strong>de</strong> estos organismos ti<strong>en</strong>e su<br />

propia dinámica, objetivos, priorida<strong>de</strong>s y manera <strong>de</strong> trabajar, que <strong>en</strong> muchas<br />

ocasiones no coincidirán con At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, lo que pue<strong>de</strong> ser motivo<br />

<strong>de</strong> conflictos.<br />

272 SANIDAD


Se trata, por lo tanto, <strong>de</strong> trabajar conjuntam<strong>en</strong>te con una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

igualdad y no meram<strong>en</strong>te como una acción <strong>de</strong> apoyo, si<strong>en</strong>do <strong>de</strong> suma importancia,<br />

<strong>de</strong>finir <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el principio, tanto <strong>la</strong>s funciones como <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> cada uno.<br />

4.3. Contactos con <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s sociales y lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />

Una persona no es una is<strong>la</strong>, se re<strong>la</strong>ciona continuam<strong>en</strong>te con otras, ya sea<br />

por motivos familiares y/o sociales. El conjunto <strong>de</strong> todos estos contactos es<br />

lo que se <strong>de</strong>nomina «red social» <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona. A su vez <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes re<strong>de</strong>s<br />

sociales <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los individuos interaccionan <strong>en</strong>tre sí, formando un<br />

<strong>en</strong>tramado social. Es a través <strong>de</strong> este <strong>en</strong>tramado don<strong>de</strong> se canalizan acciones<br />

<strong>de</strong> tipo diverso.<br />

Algunos individuos ocupan lugares <strong>de</strong>stacados <strong>en</strong> estas re<strong>de</strong>s sociales,<br />

constituyéndose <strong>en</strong> lo que <strong>de</strong>nominamos «lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad». Es importante<br />

<strong>de</strong>scubrirlos ya que pue<strong>de</strong>n ser personas muy útiles tanto como informadores<br />

c<strong>la</strong>ve como por ser pot<strong>en</strong>ciales ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> salud.<br />

4.4. Ag<strong>en</strong>tes comunitarios <strong>de</strong> salud<br />

Los «ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> salud» son personas <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>de</strong>terminado<br />

tipo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s b<strong>en</strong>eficiosas <strong>para</strong> <strong>la</strong> misma. Es por tanto el<br />

trabajo realizado <strong>de</strong> modo altruista por personas profanas a <strong>la</strong> Salud, que<br />

supone, según <strong>la</strong> OMS, el 80% <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> cuidados. Se <strong>en</strong>marcan aquí<br />

los cuidados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres a sus hijos, a los ancianos, el cuidado vecinal, etc.,<br />

es <strong>de</strong>cir, todo el conjunto <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ciones que se prestan unas personas a<br />

otras <strong>de</strong> modo cotidiano y que <strong>en</strong> nuestra sociedad ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> mujer a su<br />

principal ag<strong>en</strong>te. Incluye el voluntariado, y <strong>la</strong>s cuidadoras informales.<br />

Des<strong>de</strong> los equipos se trabaja con ellos <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes formas: capacitándoles<br />

mediante talleres, ayudándoles a trabajar mejor; solicitando su ayuda<br />

<strong>de</strong> tal forma que se facilite el abordaje <strong>de</strong> programas por parte <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros<br />

o bi<strong>en</strong> sirvi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> consultores a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> establecer algunas activida<strong>de</strong>s<br />

a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s suger<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro o <strong>de</strong> dichos ag<strong>en</strong>tes.<br />

4.5. Creación <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> apoyo y autoayuda<br />

Es un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad más que un mecanismo<br />

<strong>de</strong> participación social. Consiste <strong>en</strong> fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> agrupación <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

personas, tanto sanas como <strong>en</strong>fermas, que estén preocupadas por un <strong>de</strong>terminado<br />

problema sanitario <strong>en</strong> un colectivo don<strong>de</strong> <strong>la</strong> ayuda mutua y <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias<br />

personales vertidas <strong>en</strong> él, ayu<strong>de</strong>n a <strong>mejora</strong>r <strong>de</strong>terminados aspectos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes y/o <strong>de</strong> los cuidadores o familiares.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 273


La formación <strong>de</strong> estos grupos pue<strong>de</strong> configurarse como una actividad<br />

más <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> algunos programas <strong>de</strong> los Servicios <strong>de</strong> Salud.<br />

4.6. Medios <strong>de</strong> comunicación social<br />

Entre los instrum<strong>en</strong>tos que están a nuestro alcance tanto <strong>para</strong> acercarnos a<br />

<strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que nos integramos, como <strong>para</strong> aprovechar los distintos<br />

canales <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información sobre salud, están los medios <strong>de</strong> comunicación:<br />

radio, televisión, revistas, etc. Es no sólo lícito int<strong>en</strong>tar participar<br />

<strong>en</strong> los medios exist<strong>en</strong>tes, sino que <strong>de</strong>be formar parte <strong>de</strong> nuestra estrategia<br />

<strong>de</strong> comunicación con <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. En ese s<strong>en</strong>tido t<strong>en</strong>emos i<strong>de</strong>ntificadas<br />

diversas experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s realizadas por los equipos con los medios<br />

<strong>de</strong> comunicación social.<br />

274 SANIDAD


Anexo VI: Puntos <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias ubicados<br />

<strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

1. Propuesta <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong> salud a at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

<strong>en</strong> urg<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

El grupo <strong>de</strong> expertos <strong>de</strong>l Proyecto AP-21 pres<strong>en</strong>ta una propuesta <strong>de</strong> los<br />

problemas <strong>de</strong> salud a at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong> urg<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Des<strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>rse problemas <strong>de</strong> salud urg<strong>en</strong>tes que van<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los <strong>de</strong> baja complejidad hasta otros más complejos que precisan valoración<br />

y estabilización, asegurando <strong>en</strong> caso necesario el tras<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mejores<br />

condiciones posibles. En todos los casos <strong>la</strong>s actuaciones han <strong>de</strong> ir dirigidas<br />

a <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> máxima resolución posible <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l ámbito <strong>de</strong><br />

actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> preste los servicios, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l<br />

mo<strong>de</strong>lo organizativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción continuada/ urg<strong>en</strong>cias que se <strong>de</strong>fina,<br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>be asegurar at<strong>en</strong>ción a<strong>de</strong>cuada a los problemas <strong>de</strong> salud<br />

que se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> a continuación:<br />

1.1. Urg<strong>en</strong>cias digestivas<br />

• Diagnóstico, valoración, manejo inicial y tratami<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> su caso, <strong>de</strong>:<br />

dispepsia, dolor abdominal, diarreas, vómitos, oclusión / suboclusión<br />

intestinal, ictericia, hemorragia digestiva alta y baja.<br />

• Valoración y manejo inicial <strong>de</strong> lesiones por ingesta <strong>de</strong> cáusticos, ascitis<br />

y abdom<strong>en</strong> agudo.<br />

• Diagnóstico, valoración y manejo inicial <strong>de</strong> hernias abdominales /<br />

inguinales / crurales.<br />

• Diagnóstico, valoración y manejo / tratami<strong>en</strong>to inicial <strong>de</strong> patología<br />

anal aguda.<br />

• Manejo inicial <strong>de</strong>l niño con diarreas y <strong>de</strong>shidratación.<br />

• Diagnóstico, valoración y manejo inicial <strong>de</strong>l niño con un cuerpo extraño<br />

<strong>en</strong> el a<strong>para</strong>to digestivo.<br />

1.2. Urg<strong>en</strong>cias cardiovascu<strong>la</strong>res<br />

• Valoración y manejo inicial <strong>de</strong> <strong>la</strong> insufici<strong>en</strong>cia cardiaca.<br />

• Diagnóstico, valoración y manejo inicial <strong>de</strong>: dolor torácico agudo,<br />

síndrome coronario agudo, choque cardiogénico, arritmias cardiacas,<br />

síncope, trastornos arteriales agudos, trastornos v<strong>en</strong>osos agudos.<br />

• Valoración y manejo inicial <strong>de</strong> un niño con soplo.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 275


1.3. Urg<strong>en</strong>cias respiratorias<br />

• Diagnóstico, valoración y manejo inicial <strong>de</strong>: dolor torácico agudo,<br />

tos, disnea, hemoptisis, <strong>de</strong>rrame pleural, <strong>de</strong>scomp<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> patologías<br />

respiratorias crónicas (EPOC, asma, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s restrictivas),<br />

insufici<strong>en</strong>cia respiratoria aguda e infecciones respiratorias altas<br />

y bajas (bronquiolitis, neumonías, etc.).<br />

1.4. Urg<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>docrinológicas <strong>de</strong>l metabolismo y <strong>la</strong> nutrición<br />

• Valoración y tratami<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> su caso, <strong>de</strong> trastornos hidroelectrolíticos<br />

y <strong>de</strong>shidratación.<br />

• Diagnóstico, valoración y manejo inicial <strong>de</strong> hiperglicemias e hipoglucemias.<br />

1.5. Urg<strong>en</strong>cias neurológicas<br />

• Diagnóstico, valoración y manejo inicial <strong>de</strong>: vértigo, cefalea, temblor,<br />

perdida <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia, acci<strong>de</strong>nte vascu<strong>la</strong>r cerebral agudo,<br />

alteración <strong>de</strong> pares craneales, convulsiones, m<strong>en</strong>ingitis, <strong>en</strong>cefalitis,<br />

<strong>de</strong>presión <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia y traumatismo cráneo <strong>en</strong>cefálico.<br />

1.6. Urg<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l a<strong>para</strong>to locomotor<br />

• Diagnóstico y abordaje <strong>de</strong>: dolor articu<strong>la</strong>r agudo, rigi<strong>de</strong>z articu<strong>la</strong>r<br />

aguda, cervicalgia aguda, dorsalgia aguda, lumbalgia aguda.<br />

• Diagnóstico y manejo inicial <strong>de</strong> una monoartritis / poliartitis.<br />

• Diagnóstico y manejo inicial <strong>de</strong>: lesiones traumáticas <strong>de</strong> partes b<strong>la</strong>ndas<br />

(esguinces, dist<strong>en</strong>siones, bursitis, t<strong>en</strong>dinitis, etc.), fracturas leves /<br />

no complicadas (colocación <strong>de</strong> yesos, féru<strong>la</strong>s, y v<strong>en</strong>dajes diversos),<br />

luxaciones no complicadas.<br />

• Diagnóstico y manejo inicial <strong>de</strong> fracturas o luxaciones graves / complicadas<br />

y pre<strong>para</strong>ción <strong>para</strong> el tras<strong>la</strong>do.<br />

• Diagnóstico y abordaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> cojera <strong>en</strong> el niño.<br />

1.7. Urg<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>rmatológicas<br />

• Diagnóstico y valoración inicial <strong>de</strong>: lesiones cutáneas <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tación<br />

aguda, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s exantemáticas, lesiones urticariformes.<br />

• Valoración y manejo inicial <strong>de</strong>l prurito.<br />

• Curas y suturas <strong>de</strong> heridas y lesiones cutáneas sin afectación t<strong>en</strong>dinosa.<br />

276 SANIDAD


• Valoración y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> quemaduras no graves, celulitis y mor<strong>de</strong>duras<br />

humanas o <strong>de</strong> animales.<br />

• Valoración y <strong>de</strong>sbridami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> abscesos cutáneos.<br />

1.8. Urg<strong>en</strong>cias nefrourológicas<br />

• Diagnóstico y abordaje inicial <strong>de</strong>: hematuria, proteinuria, disuria y<br />

po<strong>la</strong>quiuria.<br />

• Diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l cólico nefrítico no complicado y <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s infecciones urinarias.<br />

• Valoración y manejo inicial <strong>de</strong>l síndrome escrotal agudo y <strong>para</strong>fimosis.<br />

1.9. Urg<strong>en</strong>cias hematológicas<br />

• Diagnóstico y manejo inicial <strong>de</strong>l síndrome anémico y <strong>la</strong>s alteraciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> serie b<strong>la</strong>nca.<br />

1.10. Urg<strong>en</strong>cias oftalmológicas<br />

• Diagnóstico y abordaje inicial <strong>de</strong>: ojo rojo, ojo seco, epifora, pérdida<br />

aguda <strong>de</strong> visión y dolor ocu<strong>la</strong>r agudo.<br />

• Valoración y tratami<strong>en</strong>to inicial <strong>de</strong> traumatismos ocu<strong>la</strong>res, cuerpos<br />

extraños, úlceras y erosiones corneales.<br />

• Diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to inicial <strong>de</strong> patología infecciosa <strong>de</strong> <strong>la</strong> conjuntiva,<br />

<strong>la</strong> córnea y anejos ocu<strong>la</strong>res.<br />

1.11. Urg<strong>en</strong>cias otorrino<strong>la</strong>ringológicas<br />

• Diagnóstico y abordaje inicial <strong>de</strong>: odinofagia, otalgia, disfonía, estridor,<br />

otorrea, hipoacusia, taponami<strong>en</strong>to nasal, rinorrea y estornudos.<br />

• Diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>: otitis, faringo-amigdalitis, <strong>la</strong>ringo-traqueitis,<br />

sinusitis y epistaxis.<br />

• Valoración y extracción <strong>de</strong> cuerpos extraños <strong>de</strong>l conducto auditivo<br />

externo, conductos nasales y faringe.<br />

1.12. Urg<strong>en</strong>cias ginecológicas<br />

• Valoración y manejo inicial <strong>de</strong>: dism<strong>en</strong>orrea, metrorragias, alteraciones<br />

hemorrágicas durante el embarazo, agresiones sexuales y anticoncepción<br />

postcoital.<br />

• Valoración y tratami<strong>en</strong>to inicial <strong>de</strong>l prurito vulvovaginal, vulvovaginitis<br />

y mastitis.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 277


• At<strong>en</strong>ción inicial ante <strong>la</strong> sospecha <strong>de</strong> un embarazo.<br />

• Valoración <strong>de</strong> fármacos durante el embarazo.<br />

1.13. Urg<strong>en</strong>cias psiquiátricas<br />

• At<strong>en</strong>ción inicial y valoración <strong>de</strong>: int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> autolisis, brote psicótico,<br />

agitación psico motriz, episodio <strong>de</strong>presivo agudo y trastornos <strong>de</strong><br />

ansiedad.<br />

• Manejo inicial <strong>de</strong>l síndrome neuroléptico agudo.<br />

• Valoración y tratami<strong>en</strong>to inicial <strong>de</strong> sobredosis y síndrome <strong>de</strong> abstin<strong>en</strong>cia<br />

por substancias adictivas.<br />

1.14. Urg<strong>en</strong>cias sistémicas<br />

• Valoración inicial al paci<strong>en</strong>te politraumatizado.<br />

• Fluido terapia inicial.<br />

• Manejo inicial <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te con fiebre.<br />

• Manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s urg<strong>en</strong>cias hipert<strong>en</strong>sivas.<br />

• Manejo inicial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s intoxicaciones.<br />

• Manejo inicial <strong>de</strong>l ahogami<strong>en</strong>to y el casi ahogami<strong>en</strong>to.<br />

• Manejo inicial <strong>de</strong>l golpe <strong>de</strong> calor y <strong>la</strong> hipertermia.<br />

• Diagnóstico y manejo inicial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s infecciones.<br />

• Valoración, manejo inicial y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cuadros <strong>de</strong> hipers<strong>en</strong>sibilidad.<br />

• Abordaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> sospecha <strong>de</strong> maltrato infantil, <strong>de</strong> género o <strong>de</strong>l anciano.<br />

1.15. Emerg<strong>en</strong>cias médicas<br />

• Soporte básico a <strong>la</strong>s funciones vitales<br />

• Soporte avanzado <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera fase a <strong>la</strong>s funciones vitales<br />

• Uso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sfibri<strong>la</strong>dor y fármacos <strong>de</strong> uso habitual <strong>en</strong> el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones vitales<br />

• Mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to previo al tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te crítico.<br />

1.16. Otros<br />

• Vacunación antitetánica.<br />

• Sueroterapia.<br />

• Oxig<strong>en</strong>oterapia.<br />

278 SANIDAD


1.17. Resolución <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s administrativas<br />

• Programación <strong>de</strong> visitas sucesivas <strong>en</strong> el equipo <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> resolución<br />

<strong>de</strong> problemas abordados.<br />

• Programación <strong>de</strong> visitas sucesivas a los especialistas u hospitales <strong>de</strong><br />

refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> problemas abordados.<br />

2. Propuesta <strong>de</strong> equipami<strong>en</strong>to básico<br />

<strong>de</strong> los puntos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción continuada/ urg<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

El grupo <strong>de</strong> expertos <strong>de</strong>l Proyecto AP-21 pres<strong>en</strong>ta una propuesta <strong>de</strong> equipami<strong>en</strong>to<br />

básico <strong>de</strong> los puntos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción continuada/urg<strong>en</strong>cias, aunque este<br />

equipami<strong>en</strong>to pue<strong>de</strong> variar <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro al que nos refiramos<br />

o al área geográfica que ati<strong>en</strong>da o <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> mayor o m<strong>en</strong>or ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to.<br />

• Insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> dispositivos <strong>para</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o y aerosolterapia.<br />

• Cámaras <strong>de</strong> inha<strong>la</strong>ción.<br />

• Equipos <strong>de</strong> reanimación <strong>para</strong> adultos y pediátricos.<br />

• Desfibri<strong>la</strong>dor semiautomático.<br />

• Electrocardiógrafo, al m<strong>en</strong>os uno portátil.<br />

• Pulsioxímetro.<br />

• Doppler vascu<strong>la</strong>r.<br />

• Analítica seca básica: hemograma, parámetros bioquímicos básicos,<br />

tiras reactivas <strong>de</strong> orina, faringotest o un sistema <strong>de</strong> remisión ágil <strong>de</strong><br />

muestras al <strong>la</strong>boratorio hospita<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia.<br />

• Equipos <strong>de</strong> perfusión.<br />

• Equipos <strong>de</strong> exploración g<strong>en</strong>eral: esfigmomanómetros, termómetros,<br />

otoscopios y oftalmoscopios, negatoscopio, etc.<br />

• Equipo <strong>de</strong> radiología simple digitalizada que permita realizar radiología<br />

<strong>de</strong> cráneo, cervical, tórax, abdom<strong>en</strong> y extremida<strong>de</strong>s.<br />

• Equipos y material <strong>de</strong> curas y <strong>de</strong> suturas.<br />

• Equipos <strong>para</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> v<strong>en</strong>dajes, incluidos los <strong>de</strong> escayo<strong>la</strong>.<br />

• Aspirador <strong>de</strong> secreciones.<br />

• Maletín <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias con material necesario <strong>para</strong> soporte vital básico.<br />

• Maletín <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias <strong>para</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria.<br />

• Material informático con conexión a un sistema <strong>de</strong> información que<br />

comparta <strong>la</strong> información <strong>en</strong>tre At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y el nivel hospita<strong>la</strong>rio.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 279


Anexo VII: Propuesta <strong>de</strong> pruebas<br />

diagnósticas <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

El grupo <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>l Proyecto AP-21 ha realizado una reflexión sobre <strong>la</strong>s<br />

pruebas diagnósticas que se solicitan o <strong>de</strong>berían po<strong>de</strong>r solicitarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a criterios <strong>de</strong> utilización, accesibilidad, etc.;<br />

y ha realizado una propuesta priorizada <strong>para</strong> su ext<strong>en</strong>sión o futura imp<strong>la</strong>ntación<br />

<strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. En todo caso, hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que aspectos<br />

como <strong>la</strong> accesibilidad o <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> uso son variables <strong>de</strong> unas<br />

Comunida<strong>de</strong>s a otras o incluso <strong>en</strong>tre los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> una misma Comunidad<br />

Autónoma. Por ello, <strong>la</strong> puntuación <strong>de</strong> los criterios se ha realizado <strong>de</strong> manera<br />

cons<strong>en</strong>suada <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> trabajo y no refleja todas <strong>la</strong>s realida<strong>de</strong>s<br />

sino que es una aproximación a lo más frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> España.<br />

Criterios <strong>para</strong> el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pruebas diagnósticas: se utilizan <strong>en</strong> el docum<strong>en</strong>to<br />

los sigui<strong>en</strong>tes criterios:<br />

• Utilización o experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> uso: A: alta; B: media; C: baja.<br />

• Accesibilidad —incluy<strong>en</strong>do coste—: A: alta; B: media; C; baja.<br />

• Necesidad <strong>de</strong> nueva capacitación técnica: A: poca; B: media; C: elevada.<br />

• Selección según guías <strong>de</strong> práctica clínica: A: abierta; B: aconsejable<br />

con GPC; C: siempre con GPC.<br />

• Desarrollo <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>: A: ya <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da; B: <strong>de</strong>sarrollo<br />

corto-medio p<strong>la</strong>zo; C: <strong>de</strong>sarrollo medio-<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />

Priorización (PR): A cada categoría se le asignan los sigui<strong>en</strong>tes puntuaciones:<br />

A: 3 puntos; B: 2 puntos y C: 1 punto. La suma <strong>de</strong> puntuaciones c<strong>la</strong>sificará<br />

<strong>la</strong>s pruebas diagnósticas <strong>en</strong>:<br />

• Prueba <strong>de</strong> prioridad alta <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> (PA). 12-15 puntos.<br />

Es una prueba básica y <strong>de</strong>berá garantizarse siempre su accesibilidad<br />

<strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

• Prueba <strong>de</strong> prioridad media o <strong>de</strong>sarrollo medio p<strong>la</strong>zo (PM): 8-11<br />

puntos.<br />

• Prueba <strong>de</strong> baja prioridad o <strong>de</strong>sarrollo <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo (PB): 5-7<br />

puntos.<br />

A<strong>de</strong>más se seña<strong>la</strong>rán:<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 281


• Pruebas no ext<strong>en</strong>didas <strong>de</strong> modo g<strong>en</strong>eralizado que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>l siglo XXI: (*)<br />

• Prueba que ha perdido parte <strong>de</strong> su valor diagnóstico o <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or utilidad<br />

<strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to actual: (X)<br />

1. Pruebas diagnóticas disponibles <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> con equipami<strong>en</strong>to propio<br />

1.1. Anámnesis y exploración<br />

De incuestionable valor, es <strong>la</strong> herrami<strong>en</strong>ta diagnóstica fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> el<br />

médico <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>: AAAAA: PA<br />

1.2. Pruebas básicas <strong>de</strong> exploración<br />

• FONENDOSCOPIA: Método exploratorio básico imprescindible<br />

AAAAA: PA<br />

• MEDICIÓN DE LA PRESION ARTERIAL: Método exploratorio<br />

básico imprescindible AAAAA: PA<br />

• MEDIDA PESO Y TALLA: Método exploratorio básico imprescindible<br />

AAAAA: PA<br />

• MEDIDA PLIEGUE CUTÁNEO. Útil <strong>en</strong> estudio <strong>de</strong> alteraciones<br />

nutricionales BAAAA: PA<br />

• EXPLORACIÓN CON MARTILLO DE REFLEJOS: Exploración<br />

diagnóstica básica BAAAA: PA<br />

• SENSIBILIDAD VIBRATORIA CON DIAPASON (*): Poco utilizada<br />

pero muy util <strong>en</strong> diabéticos BABBA: PA<br />

• SENSIBILIDAD AL MONOFILAMENTO (*): Poco utilizada<br />

pero muy útil <strong>en</strong> diabéticos BABBA: PA<br />

• FOTOGRAFÍA DIGITAL (*): Poco utilizada hasta ahora pero<br />

gran <strong>de</strong>sarrollo futuro BBABB: PM<br />

1.3. Pruebas otorrino<strong>la</strong>ringológicas<br />

• TRANSMISIÓN ACÚSTICA CON DIAPASÓN: Poco utilizada<br />

constituye una exploración accesible que requiere poco <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

BAAAA: PA<br />

• OTOSCOPIA: Muy utilizada, prueba básica <strong>en</strong> patología auditiva<br />

<strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> AAAAA: PA<br />

• OTOSCOPIA-AUDIOMETRÍA MANUAL TONAL (*): De fácil<br />

282 SANIDAD


manejo es una prueba no <strong>de</strong>masiado utilizada pero útil <strong>en</strong> pediatría<br />

<strong>para</strong> <strong>de</strong>tectar alteraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> audición y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> procesos<br />

óticos. También <strong>en</strong> ancianos. Bu<strong>en</strong>a corre<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> audiometría<br />

tonal pura. BBAAA: PA<br />

• RINOSCOPIA: Fácil manejo, prueba diagnóstica básica no <strong>de</strong>masiado<br />

utilizada BAAAA: PA<br />

• LARINGOSCOPIA INDIRECTA: Poco utilizada, accesible por su<br />

coste, requiere <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> uso. CBBAA: PM<br />

1.4. Pruebas oftalmológicas<br />

• OTFALMOSCOPIA: Prueba básica, no <strong>de</strong>masiado utilizada porque<br />

requiere <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> uso. La introducción<br />

<strong>de</strong>l retinógrafo pue<strong>de</strong> hace que disminuya su utilización. BABAA:<br />

PA<br />

• RETINOGRAFÍA DIGITAL (*): Prueba <strong>de</strong> alto coste, muy útil <strong>en</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>para</strong> el diagnóstico precoz <strong>de</strong> retinopatías <strong>en</strong><br />

diabéticos <strong>de</strong> alta s<strong>en</strong>sibilidad y especificidad que <strong>de</strong>be <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse<br />

<strong>en</strong> el futuro CBCBB: PM<br />

• MEDICIÓN AGUDEZA VISUAL: Método básico, s<strong>en</strong>cillo y accesible<br />

AAAAA: PA<br />

• TEST DE VISIÓN ESTEREOSCÓPICA: <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección precoz<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ambliopía.<br />

• TONOMETRÍA OCULAR (*): Prueba <strong>de</strong> gran futuro <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l g<strong>la</strong>ucoma. Mediante<br />

tonómetro <strong>de</strong> aire cuyo coste no es <strong>de</strong>masiado elevado CBBBB:<br />

PM<br />

• TINCIÓN FLUORESCEÍNA: Exploración s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>, muy útil y <strong>de</strong><br />

bajo coste. BABBA: PA<br />

1.5. Pruebas respiratorias<br />

• MEDIDA DEL PICO-FLUJO ESPIRATORIO (PEAK-FLOW):<br />

Prueba básica imprescindible <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>para</strong> el diagnóstico<br />

y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l asma bronquial: AAABA: PA<br />

• ESPIROMETRÍA: Prueba fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> el diagnóstico, tratami<strong>en</strong>to<br />

y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> EPOC y <strong>de</strong>l asma bronquial, con una ya<br />

<strong>la</strong>rga experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> uso <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. ABBBA: PA<br />

• PULSIOXIMETRÍA (*): Muy útil <strong>para</strong> <strong>la</strong> evaluación inicial rápida<br />

<strong>de</strong> patología respiratoria <strong>en</strong> consulta normal y urg<strong>en</strong>te. Prueba accesible<br />

y útil que se está ext<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do al ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

BAABB: PA<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 283


• COOXIMETRÍA (*): Prueba muy útil <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>para</strong><br />

el abordaje <strong>de</strong>l tabaquismo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> valoración inicial y seguimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>shabituación. BBABB: PM<br />

1.6. Pruebas diagnósticas cardiovascu<strong>la</strong>res<br />

• ELECTROCARDIOGRAMA (basal y tras esfuerzo): Prueba fundam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>en</strong> el diagnóstico <strong>de</strong> los trastornos cardíacos muy ext<strong>en</strong>dida<br />

<strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. AAAAA: PA<br />

• DESFIBRILADOR (*): Aunque es una método terapéutico mas<br />

que diagnóstico lo consi<strong>de</strong>ramos también como <strong>de</strong> ayuda diagnóstica<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> fibri<strong>la</strong>ción v<strong>en</strong>tricu<strong>la</strong>r o <strong>en</strong> <strong>la</strong> asistolia. Necesario disponer<br />

<strong>de</strong> este equipami<strong>en</strong>to. AABBB: PA<br />

• ECO-DOPPLER vascu<strong>la</strong>r (*): Prueba muy útil <strong>en</strong> el diagnóstico y<br />

seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> patología arterial crónica cuyo uso <strong>de</strong>be ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse<br />

<strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. BABAA: PA<br />

• AMPA (Automedida <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión arterial): De fácil realización y<br />

bajo coste es una prueba muy útil <strong>en</strong> el diagnóstico y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> hipert<strong>en</strong>sión arterial. BAABA: PA<br />

• MAPA (*): Monitorización ambu<strong>la</strong>toria <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión arterial. Ti<strong>en</strong>e<br />

mayor precisión diagnóstica que <strong>la</strong> AMPA pero <strong>de</strong> elevado coste<br />

es una prueba <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo futuro <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

BCBCC: PB<br />

1.7. Tests reactivos directos. Métodos <strong>de</strong> química seca<br />

• GLUCEMIA CAPILAR: Prueba muy ext<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

muy útil <strong>en</strong> el diagnóstico y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> diabetes.<br />

AAAAA: PA<br />

• MICROALBUMINURIA: Prueba no muy ext<strong>en</strong>dida, elevado coste,<br />

útil <strong>para</strong> <strong>de</strong>tección precoz complicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> diabetes. AB-<br />

BAB: PA<br />

• DETERMINACIÓN COLESTEROL SANGRE CAPILAR (*):<br />

Poco utilizado por su m<strong>en</strong>or fiabilidad respecto a colesterol p<strong>la</strong>smático.<br />

Coste elevado tiras.<br />

• TIRA DE ORINA: muy utilizada, útil <strong>para</strong> una ori<strong>en</strong>tación diagnóstica<br />

rápida. AAAAA: PA<br />

• TEST DE EMBARAZO EN ORINA (*): Poco disponible <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />

<strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> prefer<strong>en</strong>cia por test <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorio.<br />

Muy útil <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia. BAABB: PA<br />

• MANTOUX: Prueba muy utilizada <strong>de</strong> gran valor <strong>para</strong> el diagnóstico<br />

<strong>de</strong> TBC. AAABA: PA<br />

284 SANIDAD


• MÉTODOS DE DIAGNÓSTICO RÁPIDO EN MICROBIOLO-<br />

GIA-Estreptococo <strong>en</strong> faringe. CBBBB: PM<br />

• INR CAPILAR (*): Muy <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> los últimos años es un método<br />

muy v<strong>en</strong>tajoso <strong>para</strong> el paci<strong>en</strong>te. com<strong>para</strong>do con el tradicional<br />

<strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> sangre periférica y <strong>en</strong>vío al <strong>la</strong>boratorio. AABBA:<br />

PA<br />

• TEST DEL ALIENTO: con urea marcada con C13 o C14, muy útil<br />

<strong>para</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> erradicación <strong>de</strong> H. Pylori o <strong>para</strong> el diagnóstico inicial.<br />

BBABA: PA<br />

1.8. Tests y esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> valoración<br />

Deb<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> el futuro <strong>en</strong> todos los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud, su utilización<br />

<strong>de</strong>bería estar al alcance <strong>de</strong> los profesionales sanitarios <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

• TEST DE EVALUACIÓN COGNITIVA (*): Miniexam<strong>en</strong> cognoscitivo<br />

<strong>de</strong> Lobo, test <strong>de</strong>l informador (TIN), SPSMQ <strong>de</strong> Pfeiffer, test<br />

<strong>de</strong> Isaacs. BAABB: PA<br />

• ESCALAS DE VALORACIÓN FUNCIONAL (*): Esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

Lawton y Brody, Barthel, Katz. BAABB: PA<br />

• ESCALAS EN PATOLOGÍA PSIQUIÁTRICA (*): Esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

Hamilton, Goldberg, Malt, Cage - De gran utilidad <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>,<br />

algunos muy ext<strong>en</strong>didos como el Mini-m<strong>en</strong>tal test, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse<br />

más <strong>en</strong> el futuro. BAABB: PA<br />

1.9. Otras pruebas<br />

• TOMA DE MUESTRAS BIOLÓGICAS: Se incluy<strong>en</strong> citologías,<br />

extracción <strong>de</strong> sangre, recogida <strong>de</strong> orina y <strong>de</strong> muestras bacteriológicas.<br />

Son pruebas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral ext<strong>en</strong>didas y accesibles a <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

los c<strong>en</strong>tros: AAAAA: PA<br />

• OBTENCIÓN DE MUESTRAS PARA ANATOMÍA PATOLÓ-<br />

GICA (*): Se va <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo a medida que se imp<strong>la</strong>ntan programas<br />

<strong>de</strong> cirugía m<strong>en</strong>or. BABAB: PA<br />

• PODOSCOPIA: Muy utilizada <strong>en</strong> pediatría <strong>para</strong> <strong>de</strong>tectar anomalías<br />

p<strong>la</strong>ntares. BBAAA: PA<br />

• ECOGRAFÍA CON EQUIPAMIENTO PROPIO (*): Se está <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo<br />

<strong>en</strong> algunos c<strong>en</strong>tros aunque todavía existe poca experi<strong>en</strong>cia.<br />

Es necesaria una fase <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tación ya que precisa<br />

una importante capacitación técnica. Pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er mucho <strong>de</strong>sarrollo<br />

futuro a medio-<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. CCCCC: PB<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 285


2. Pruebas diagnósticas a <strong>la</strong>s que ti<strong>en</strong>e acceso<br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> realizadas <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros externos<br />

2.1. Pruebas <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio<br />

Como criterio g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo futuro es que todas <strong>la</strong>s<br />

pruebas <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>scritas a continuación estén disponibles <strong>para</strong> el<br />

médico <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> con <strong>la</strong> única limitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

oferta <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> su propia capacitación técnica <strong>para</strong><br />

valorar<strong>la</strong>s e interpretar<strong>la</strong>s. Los <strong>la</strong>boratorios que sirv<strong>en</strong> <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia a los<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>b<strong>en</strong>, por lo tanto, ofrecer todo este catálogo <strong>de</strong> pruebas<br />

al médico <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

• HEMATOLOGÍA (*): Incluy<strong>en</strong>do hemograma, VSG, coagu<strong>la</strong>ción,<br />

grupo sanguíneo, Coombs, antitrombina III, reticulocitos, vitamina<br />

B12, ácido fólico, anticoagu<strong>la</strong>nte lúpico. AAAAA: PA<br />

• BIOQUÍMICA SANGRE (*): Ácido úrico, ami<strong>la</strong>sa, AST, ALT,<br />

GGT, bilirrubina total y directa, calcio, fósforo, CK, LDH, urea y<br />

creatinina, Na, K, colesterol, triglicéridos, HDL, LDL, colinesterasa,<br />

curva glucemia estándar y gestación, fosfatasa ácida prostática. fosfatasa<br />

alcalina, función r<strong>en</strong>al, ac<strong>la</strong>rami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> urea y creatinina,<br />

fructosamina, glucosa basal, hemoglobina glicosi<strong>la</strong>da A1C, hierro<br />

sérico, transferrina, ferritina, lipasa pancreática, composición <strong>de</strong>l<br />

cálculo, litio, proteínas totales y albúmina, aldo<strong>la</strong>sa, proteinograma,<br />

gasometría. AAAAA: PA<br />

• BIOQUÍMICA ORINA:<br />

— EN MUESTRA DE ORINA: Anormales y sedim<strong>en</strong>to, osmo<strong>la</strong>ridad,<br />

ami<strong>la</strong>sa AAAAA: PA<br />

— EN ORINA DE 24 HORAS (*): Ácido úrico, calcio, fósforo,<br />

urea y creatinina, iones, glucosa, proteinas, proteinograma,<br />

microalbuminuria. AAAAAA: PA<br />

• SEROLOGÍAS (*): Hepatitis A, hepatitis B, DNA virus hepatitis B,<br />

hepatitis C, RNA virus hepatitis C, cribado VIH y anticuerpos, antíg<strong>en</strong>o<br />

VIH, ASO, brucelosis, salmonelosis, hidatidosis, toxop<strong>la</strong>smosis,<br />

lúes, rubéo<strong>la</strong>,VEB, CMV, virus herpes simple, varice<strong>la</strong> zoster, sarampión,<br />

parotiditis, neumonía, borrelia, yersinia, helicobacter, leishmania,<br />

ricketsiosis, candidiasis, aspergillus. AAAAA: PA<br />

• MICROBIOLOGÍA (*): Hemocultivo, frotis faringoamida<strong>la</strong>r, p<strong>la</strong>ca<br />

<strong>de</strong> tos, frotis nasal, ótico y bucal, esputo, urocultivo, urocultivo son-<br />

286 SANIDAD


da, líquido ascítico y pleural, coprocultivo, toxina C, Ag rotavirus,<br />

a<strong>de</strong>novirus y astrovirus, frotis <strong>en</strong>docervical, uretral y vaginal, sem<strong>en</strong>,<br />

ulcera g<strong>en</strong>ital, líquido prostático, frotis conjuntival, catéter periférico,<br />

dr<strong>en</strong>aje/redón, LCR por punción lumbar, absceso, lesión piel, herida<br />

quirúrgica, fístu<strong>la</strong>, ganglio linfático, herida no quirúrgica, líquido<br />

articu<strong>la</strong>r, control esterilización, control agua legionel<strong>la</strong>,<br />

micobacterias esputo, orina y sangre, parásitos <strong>en</strong> heces, test <strong>de</strong> Graham,<br />

gota gruesa, hongos <strong>en</strong> piel, pelo, uñas, mucosas y sangre, ch<strong>la</strong>mydua<br />

trachomatis, micop<strong>la</strong>sma, legionel<strong>la</strong>, trichomona vaginalis,<br />

pneumocystis carinii, microsporidios. AAAAA PA<br />

• INMUNOLOGÍA (*): Estudio inmunidad celu<strong>la</strong>r, Inmunoglobulinas,<br />

IgE, IgE anisakis, proteina C reactiva, factor reumatoi<strong>de</strong>, alfa-1<br />

antitripsina, estudio <strong>de</strong> inmuno<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia VIH, g<strong>en</strong>oma VIH-carga<br />

viral-. AAAAA: PA<br />

— AUTOANTICUERPOS: (*) ANA/DNA, autoanticuerpos<br />

contra mitocondria, antitiroi<strong>de</strong>os, antigliadina IgA, antitransglutaminasa<br />

tisu<strong>la</strong>r IgA, contra reticulina y <strong>en</strong>domisio, complem<strong>en</strong>to,<br />

factor C1-Q inactivador. AAAAA: PA<br />

— INMUNOLOGÍA ALIMENTOS: (*) Proteínas vacunas,<br />

huevo y leche AAAAA PA<br />

— PHADIATOP (*): Detecta Ig E específicas a neumoalerg<strong>en</strong>os<br />

comunes. Útil <strong>en</strong> rinitis alérgica y asma bronquial. CA-<br />

ABB: PM<br />

• MARCADORES TUMORALES (*): PSA, alfafetoproteina, CEA,<br />

CA 19.9, carcinoma epitelial <strong>de</strong> ovario AAAAA PA<br />

• HORMONAS (*):<br />

— SANGRE: TSH, calcitonina, cortisol basal y vespertino, <strong>de</strong>hidroepiandrosterona<br />

sulfato, 17B estradiol, progesterona,<br />

beta-HCG, testosterona total y libre, FSH, LH, pro<strong>la</strong>ctina, aldosterona,<br />

r<strong>en</strong>ina p<strong>la</strong>smática, PTH, HGH, C-péptido, 17 hidroxiprogesterona,<br />

androst<strong>en</strong>odiona, 25-OH-vitamina D3,<br />

fr<strong>en</strong>ación con <strong>de</strong>xametasona, AAAAA PA<br />

— ORINA: prueba <strong>de</strong> embarazo, piridinolina, cateco<strong>la</strong>minas, 5-<br />

hidroxi-indol-acético. AAAAA PA<br />

• FÁRMACOS Y SUSTANCIAS ADICTIVAS(*).<br />

— SANGRE: Digoxina, teofilina, antiepilépticos, litio. BAABA PA<br />

— ORINA: Opioi<strong>de</strong>s, anfetamina, cocaína, BAABA PA<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 287


• OTRAS PRUEBAS (*): Sangre oculta <strong>en</strong> heces, estudio digestión<br />

<strong>en</strong> heces, espermiograma <strong>en</strong> infertilidad y post-vasectomía.<br />

2.2. Pruebas <strong>de</strong> diagnóstico por imag<strong>en</strong><br />

• RADIOLOGÍA BÁSICA: son exploraciones <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral accesibles<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y <strong>de</strong> reconocida utilidad <strong>para</strong> el<br />

diagnóstico.<br />

— TORAX. AAAAA: PA<br />

— ABDOMEN. AAAAA: PA<br />

— OSEA. AAAAA: PA<br />

— ORL. AAAAA: PA<br />

— TELERADIOGRAFIA DE COLUMNA Y EXTREMIDA-<br />

DES. AAAAA: PA<br />

— ORTOPANTOMOGRAFIA (<strong>en</strong> Odontología). AAAAA:<br />

PA<br />

• ECOGRAFÍA: De gran valor diagnóstico <strong>de</strong>bería ser una prueba<br />

accesible <strong>para</strong> el médico <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

— ABDOMINAL: Debe ser una exploración abierta y accesible:<br />

AAAAA PA<br />

— GENITO-URINARIA (*): Debe ser una exploración abierta<br />

y accesible <strong>para</strong> el estudio <strong>de</strong> patología r<strong>en</strong>al, vesical, y uterina.<br />

BAAAAA: PA<br />

— TIROIDEA (*): De gran ayuda diagnóstica <strong>en</strong> patología tiroi<strong>de</strong>a<br />

contro<strong>la</strong>ble <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. BBABB: PM<br />

— PROSTÁTICA (*): Útil <strong>para</strong> valorar dim<strong>en</strong>siones y morfología<br />

<strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> síndrome prostático.<br />

BBABB: PM<br />

— MÚSCULO-ESQUELÉTICA (*): De gran valor <strong>para</strong> una<br />

correcta <strong>de</strong>rivación a traumatología. CBABB: PM<br />

— CADERA y TRANSFONTANELAR: De gran utilidad <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>spistaje <strong>de</strong> alteraciones específicas <strong>de</strong> pediatría. AAAAA:<br />

PA<br />

• RADIOLOGÍA CON MEDIOS DE CONTRASTE<br />

— ESTUDIO GASTRODUODENAL (X): De baja s<strong>en</strong>sibilidad<br />

y especificidad ha perdido valor diagnóstico <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>eralización <strong>de</strong> <strong>la</strong> gastroscopia. Únicam<strong>en</strong>te se podría<br />

288 SANIDAD


justificar <strong>en</strong> aquellos paci<strong>en</strong>tes que se niegan a someterse a<br />

una <strong>en</strong>doscopia.<br />

— ENEMA OPACO (X): Actualm<strong>en</strong>te no se consi<strong>de</strong>ra un método<br />

diagnóstico <strong>para</strong> patología colorrectal <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> rectocolonoscopia.<br />

— TRÁNSITO INTESTINAL: prueba poco utilizada <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>, <strong>de</strong> interés <strong>en</strong> el diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

inf<strong>la</strong>matoria intestinal y otras <strong>en</strong>teropatías. CBBCA: PB<br />

— UROGRAFÍA DE ELIMINACIÓN (UROGRAFÍA IN-<br />

TRAVENOSA): Muy utilizada <strong>para</strong> el diagnóstico <strong>de</strong> patología<br />

r<strong>en</strong>al y <strong>de</strong> vías urinarias y <strong>para</strong> valorar <strong>la</strong> función excretora,<br />

pue<strong>de</strong> utilizarse <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> según protocolos<br />

establecidos. BBABA: PA<br />

• TOMOGRAFÍA AXIAL COMPUTERIZADA (TAC)<br />

— TAC CRANEAL (*): Se está ext<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

como prueba directa con protocolo o GPC <strong>en</strong> coordinación<br />

con neurología, <strong>en</strong> <strong>de</strong>terioro cognitivo y <strong>en</strong> cefaleas.<br />

BBBCA: PM<br />

— TAC LUMBAR (*): Se está ext<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do su utilización <strong>en</strong><br />

muchos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud <strong>para</strong> el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> lumbalgia con<br />

clínica radicu<strong>la</strong>r según protocolo o GPC con nivel especializado.<br />

BBBBA: PM<br />

— TAC OTRAS LOCALIZACIONES (*): Según patologías y<br />

<strong>de</strong> forma coordinada con especializada <strong>de</strong> acuerdo con GPC<br />

y protocolos. BBBBB: PM<br />

• RESONANCIA MAGNÉTICA NUCLEAR (RMN):<br />

— RMN CRANEAL: accesibilidad limitada a un acuerdo con<br />

nivel especializado <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas patologías con GPC o<br />

protocolo. CCBCC: PB<br />

— RMN LUMBAR (*): <strong>de</strong> uso <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados casos, <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong>l mismo protocolo <strong>de</strong> TAC lumbar. BCBCB: PM<br />

— RMN RODILLA (*): con acuerdos con especializada pue<strong>de</strong><br />

ser muy útil <strong>para</strong> el diagnóstico <strong>de</strong> lesiones <strong>de</strong> m<strong>en</strong>isco y ligam<strong>en</strong>tos.<br />

CCBCB: PB<br />

— RMN OTRAS LOCALIZACIONES: según protocolos y<br />

GPC <strong>de</strong> forma cons<strong>en</strong>suada con el nivel especializado.<br />

CCBCC: PB<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 289


• MAMOGRAFÍA (*): Prueba habitualm<strong>en</strong>te accesible a través <strong>de</strong><br />

programas específicos <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l cáncer <strong>de</strong> mama coordinados<br />

con At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Debería ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse su uso <strong>de</strong> forma directa<br />

<strong>en</strong> patología mamaria sospechosa <strong>en</strong> mujeres no incluidas <strong>en</strong><br />

los programas. BBAAB: PA<br />

• ECOCARDIOGRAFÍA: Podría p<strong>la</strong>ntearse su acceso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> cardiopatías como <strong>la</strong> fibri<strong>la</strong>ción auricu<strong>la</strong>r<br />

o <strong>la</strong> insufici<strong>en</strong>cia cardíaca a través <strong>de</strong> GPC o protocolos cons<strong>en</strong>suados<br />

con cardiología. CCBCB: PB<br />

2.3. Otras<br />

• ENDOSCOPIAS DIGESTIVAS<br />

— ESOFAGOGASTRODUODENOSCOPIA (*): De uso cada<br />

vez mas ext<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, se han establecido<br />

acuerdos con los servicios <strong>de</strong> digestivo <strong>para</strong> su acceso por el<br />

médico <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> según GPC muy ext<strong>en</strong>didas.<br />

BBABA: PA<br />

— RECTOSIGMOCOLONOSCOPIA (*): De uso cada vez<br />

más ext<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, <strong>para</strong> el diagnóstico<br />

<strong>de</strong>l cáncer <strong>de</strong> colon y recto, se han establecido acuerdos<br />

con los servicios <strong>de</strong> digestivo <strong>para</strong> su acceso por el médico<br />

<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> según GPC muy ext<strong>en</strong>didas.<br />

BBABA: PA<br />

• PRUEBA DE ESFUERZO: Podría p<strong>la</strong>ntearse a medio p<strong>la</strong>zo su acceso<br />

directo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cardiopatía<br />

isquémica, a través <strong>de</strong> GPC o protocolos cons<strong>en</strong>suados con cardiología.<br />

CCBCB: PB<br />

• DENSITOMETRÍA ÓSEA (*): En g<strong>en</strong>eral con poco acceso <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, exist<strong>en</strong> controversias sobre sus indicación con fines<br />

diagnósticos. Utilidad <strong>en</strong> casos con elevado riesgo <strong>de</strong> fractura.<br />

BCBBC: PM<br />

• ELECTROMIOGRAMA Y ELECTRONEUROGRAMA (*): De<br />

utilidad <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes con clínica <strong>de</strong> neuropatía por atrapami<strong>en</strong>to<br />

como el síndrome <strong>de</strong> túnel carpiano o radiculopatías cervicales o<br />

lumbares. BBBBB: PM<br />

• ESTUDIO DEL SUEÑO: Para el diagnóstico <strong>de</strong>l síndrome <strong>de</strong> apnea<br />

obstructiva <strong>de</strong>l sueño según GPC o protocolo con neumología.<br />

CCBCC: PB<br />

• GAMMAGRAFÍA:<br />

290 SANIDAD


— TIROIDEA (*): Bu<strong>en</strong>a experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, muy útil <strong>en</strong> el diagnóstico <strong>de</strong> patología tiroi<strong>de</strong>a.<br />

BBBBA: PM<br />

— ÓSEA: poco utilizada <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>s<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>,<br />

podría p<strong>la</strong>ntearse su indicación con protocolos o GPC con nivel<br />

especializado. CBBCC: PB<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 291


Anexo VIII: Propuesta <strong>de</strong> equipami<strong>en</strong>to<br />

diagnóstico y clínico <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

El grupo <strong>de</strong> expertos <strong>de</strong>l Proyecto AP-21 ha realizado una propuesta <strong>de</strong><br />

equipami<strong>en</strong>to diagnóstico y clínico <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> que se pres<strong>en</strong>ta a<br />

continuación.<br />

Equipami<strong>en</strong>to básico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consultas <strong>de</strong> Medicina<br />

<strong>de</strong> Familia y Pediatría<br />

• Fon<strong>en</strong>doscopio<br />

• T<strong>en</strong>siómetro<br />

• Medidor pliegue cutáneo<br />

• Martillo reflejos<br />

• Diapasón vibratorio exploración s<strong>en</strong>sibilidad<br />

• Diapasón acústico<br />

• Audiómetro manual tonal (*)<br />

• Monofi<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

• Oftalmoscopio<br />

• Optotipos y est<strong>en</strong>opeico<br />

• Otoscopio<br />

• Rinoscopio<br />

• Peak flow<br />

• Luz frontal<br />

• Peso y tallímetro<br />

• Podoscopio (consulta <strong>de</strong> pediatría)<br />

• Test y esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> valoración cognitiva, funcional y psíquica<br />

• AMPA (*)<br />

Equipami<strong>en</strong>to básico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consultas <strong>de</strong> Enfermería<br />

• Fon<strong>en</strong>doscopio<br />

• T<strong>en</strong>siómetro<br />

• Reflectómetro <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> glucemia capi<strong>la</strong>r<br />

• Tiras <strong>de</strong> orina y test <strong>de</strong> embarazo<br />

• Material <strong>para</strong> curas básico<br />

• Pesabebés (<strong>en</strong> <strong>en</strong>fermería pediátrica)<br />

• Peso y tallímetro<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 293


• Test y esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> valoración cognitiva, nutricional, cutánea, funcional<br />

y psíquica<br />

• Optotipos<br />

• Termómetro digital<br />

• Cinta métrica<br />

• Medidor <strong>de</strong> pliegue cutáneo<br />

• Rinoscopio<br />

• Otoscopio<br />

• Diapasón<br />

• Monofi<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

• Peak Flow<br />

Equipami<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral c<strong>en</strong>tralizado <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> salud<br />

• Electrocardiógrafo<br />

• Espirómetro<br />

• Desfibri<strong>la</strong>dor<br />

• Pulsioxímetro(*)<br />

• Coaguchek(*)<br />

• Aspirador<br />

• Bisturí eléctrico (*) (cirugía m<strong>en</strong>or)<br />

• Laringoscopio y equipo intubación<br />

• Ambú<br />

• Equipo oxig<strong>en</strong>oterapia<br />

• Equipo aerosolterapia(*)<br />

• Autoc<strong>la</strong>ve<br />

• Eco-doppler(*)<br />

• Cooxímetro(*)<br />

• Fotografia digital(*)<br />

• Tonómetro ocu<strong>la</strong>r (**)<br />

• MAPA(**)<br />

• Ecógrafo(**)<br />

• Retinógrafo digital(**)<br />

(*): Equipami<strong>en</strong>tos no disponibles <strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>eralizada que <strong>de</strong>berían ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse a corto<br />

p<strong>la</strong>zo.<br />

(**): Equipami<strong>en</strong>tos no disponibles actualm<strong>en</strong>te que <strong>de</strong>berían ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse a medio-<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />

294 SANIDAD


Anexo IX: Análisis <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> gestión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

La calidad ha <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como un compon<strong>en</strong>te que influya <strong>en</strong> <strong>la</strong> totalidad<br />

<strong>de</strong>l sistema sanitario. Para evitar que se constituyan espacios estanco,<br />

los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong>b<strong>en</strong> aplicarse <strong>de</strong> forma común <strong>en</strong> ambos niveles<br />

asist<strong>en</strong>ciales, dado el riesgo <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria y aum<strong>en</strong>tar<br />

los problemas <strong>de</strong> continuidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción.<br />

Ha <strong>de</strong> quedar bi<strong>en</strong> establecido el ámbito <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo:<br />

Comunidad Autónoma, Área <strong>de</strong> salud, c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud, equipo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>. Algunos mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> calidad se aplican con dificultad si nos c<strong>en</strong>tramos<br />

<strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud.<br />

La imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> cualquier mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> calidad está soportada <strong>en</strong> dos<br />

premisas básicas, <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> continua a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> ciclos basados<br />

<strong>en</strong> el PDCA y <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>/por procesos. Por tanto <strong>para</strong> <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación<br />

<strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> calidad es necesario crear una cultura previa <strong>de</strong> <strong>mejora</strong><br />

continua e i<strong>de</strong>ntificar y contro<strong>la</strong>r nuestros procesos <strong>para</strong> <strong>mejora</strong>rlos posteriorm<strong>en</strong>te.<br />

Exist<strong>en</strong> numerosas experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> procesos <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> nuestro país, integradas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> otros mo<strong>de</strong>los (Osaki<strong>de</strong>tza)<br />

o bi<strong>en</strong> como objetivo principal (procesos asist<strong>en</strong>ciales integrados <strong>en</strong> el Servicio<br />

Andaluz <strong>de</strong> Salud). De <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia acumu<strong>la</strong>da parece intuirse que<br />

promover e imp<strong>la</strong>ntar <strong>la</strong> gestión por procesos pue<strong>de</strong> ser una estrategia sufici<strong>en</strong>te<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong>, que posteriorm<strong>en</strong>te se exti<strong>en</strong>da hacia otros mo<strong>de</strong>los.<br />

Los mo<strong>de</strong>los a los que nos referiremos y <strong>de</strong> los cuales exist<strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> son <strong>la</strong> acreditación (utilizando los estándares<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Joint Commisión of accreditation of healthcare organizations —JCA-<br />

HO— o por mo<strong>de</strong>los propios), el asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

certificación ISO y <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> calidad total como el que<br />

promueve EFQM. Para cada uno <strong>de</strong> ellos <strong>de</strong>stacaremos sus principales v<strong>en</strong>tajas<br />

e inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes.<br />

Los tres mo<strong>de</strong>los son compatibles <strong>en</strong>tre sí, y <strong>en</strong> algunos aspectos pue<strong>de</strong>n<br />

ser complem<strong>en</strong>tarios o sucesivos <strong>en</strong> el camino hacia <strong>la</strong> excel<strong>en</strong>cia. Para<br />

cada mo<strong>de</strong>lo seña<strong>la</strong>remos también alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias que exist<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> España <strong>de</strong> su aplicación.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 295


1. Mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> acreditación<br />

La aplicación <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> acreditación supone <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> criterios<br />

<strong>de</strong> calidad concretos, asociados a un nivel <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to (estándares).<br />

Estos estándares pue<strong>de</strong>n v<strong>en</strong>ir <strong>de</strong>terminados por un mo<strong>de</strong>lo externo, como<br />

ocurre con el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong> JCHAO o bi<strong>en</strong> ser <strong>de</strong>finidos por cada Comunidad<br />

Autónoma, como ocurre <strong>en</strong> Andalucía. Para <strong>la</strong> acreditación, una <strong>en</strong>tidad<br />

externa a <strong>la</strong> organización que se quiere acreditar, verifica el cumplimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los estándares <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro a acreditar.<br />

Experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> España<br />

La JCHAO es una organización in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te que se <strong>de</strong>dica a acreditar organizaciones<br />

sanitarias reconoci<strong>en</strong>do su compet<strong>en</strong>cia técnica <strong>para</strong> realizar<br />

<strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia sanitaria. El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> JCHAO está más ext<strong>en</strong>dido<br />

a nivel hospita<strong>la</strong>rio, aunque exist<strong>en</strong> pocos c<strong>en</strong>tros con acreditación completa<br />

(por ejemplo <strong>la</strong> Clínica Universitaria <strong>de</strong> Navarra o el Hospital Costa<br />

<strong>de</strong>l Sol).<br />

En At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> su imp<strong>la</strong>ntación <strong>en</strong> nuestro país se limita al<br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> Salou (Instituto Catalán <strong>de</strong> Salud) acreditado<br />

por <strong>la</strong> fundación Avedis Donabedian <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> una adaptación<br />

<strong>de</strong> los estándares <strong>para</strong> c<strong>en</strong>tros no hospita<strong>la</strong>rios.<br />

El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> acreditación más imp<strong>la</strong>ntado es el <strong>de</strong>l Servicio Andaluz<br />

<strong>de</strong> Salud. Existi<strong>en</strong>do también experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> acreditación <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comunidad<br />

Val<strong>en</strong>ciana y <strong>la</strong> Comunidad <strong>de</strong> Madrid.<br />

V<strong>en</strong>tajas<br />

• Los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> acreditación referidos son <strong>de</strong> utilización sanitaria,<br />

no supon<strong>en</strong> utilizar mo<strong>de</strong>los que vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>l mundo empresarial o<br />

industrial.<br />

• Los estándares se adaptan más al concepto <strong>de</strong> criterios <strong>de</strong> calidad<br />

«clínico».<br />

• Una Comunidad Autónoma pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir o adaptar los estándares<br />

a su situación concreta o a sus necesida<strong>de</strong>s.<br />

• Permite su utilización tanto <strong>en</strong> una unidad clínica ais<strong>la</strong>da como <strong>en</strong><br />

un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud.<br />

• Permite <strong>de</strong>finir niveles mínimos/imprescindibles y óptimos lo que<br />

estimu<strong>la</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong>.<br />

296 SANIDAD


Inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />

• Es necesario una evaluación cada 2-3 años.<br />

• Precisa <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> auditores/acreditadores externos a <strong>la</strong><br />

unidad.<br />

• Estas personas supon<strong>en</strong> un coste <strong>para</strong> el sistema.<br />

• Se necesita formación <strong>para</strong> los acreditadores y <strong>para</strong> los miembros<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s a acreditar.<br />

• Al no imp<strong>la</strong>ntarse <strong>en</strong> todos los c<strong>en</strong>tros al mismo tiempo, crea un sistema<br />

<strong>de</strong> salud a varias velocida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> cuanto al nivel <strong>de</strong> calidad.<br />

2. Certificación utilizando normas ISO 9000:2000<br />

Las Normas ISO 9000 supon<strong>en</strong> un sistema <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad muy ext<strong>en</strong>dido<br />

<strong>en</strong> otras organizaciones. La certificación supone que una <strong>en</strong>tidad<br />

externa garantiza que una organización/proceso ti<strong>en</strong>e vig<strong>en</strong>te un sistema <strong>de</strong><br />

gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad que se ajusta a <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones recogidas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Norma. En g<strong>en</strong>eral se certifican servicios o procesos concretos.<br />

Experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> España<br />

En España exist<strong>en</strong> numerosos hospitales que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> procesos o servicios<br />

con certificación ISO, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma 9001:2000.<br />

En At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> el impulso más importante se produce <strong>en</strong> Osaki<strong>de</strong>tza,<br />

don<strong>de</strong> se han certificado los servicios <strong>de</strong> recepción, información y<br />

gestión administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Para facilitar<br />

el proceso Osaki<strong>de</strong>tza ha editado una Guía <strong>de</strong> gestión por procesos y certificación<br />

ISO 9001:2000 <strong>en</strong> <strong>la</strong>s organizaciones sanitarias.<br />

V<strong>en</strong>tajas<br />

• La certificación ISO permite <strong>de</strong>limitar el alcance a un proceso o servicio<br />

<strong>en</strong> concreto (procesos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s administrativas, gestión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s urg<strong>en</strong>cias...). Su imp<strong>la</strong>ntación pue<strong>de</strong> iniciarse <strong>en</strong> procesos no<br />

asist<strong>en</strong>ciales <strong>para</strong> posteriorm<strong>en</strong>te ampliarse hasta llegar al alcance<br />

total.<br />

• Es aplicable <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud y el mo<strong>de</strong>lo una vez<br />

imp<strong>la</strong>ntado pue<strong>de</strong> ser ext<strong>en</strong>sible, con pequeñas adaptaciones, al resto<br />

<strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 297


• La revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Normas ISO <strong>de</strong>l 2000 simplifica el proceso y acerca<br />

el l<strong>en</strong>guaje a nuestras organizaciones.<br />

• Se basa fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>mejora</strong> continua y <strong>la</strong> gestión por<br />

procesos, por lo que pue<strong>de</strong> ser el paso sigui<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong><br />

un sistema <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> procesos <strong>en</strong> un equipo, <strong>para</strong> asegurar y<br />

mant<strong>en</strong>er su calidad.<br />

• Es un sistema compatible con el mo<strong>de</strong>lo EFQM, pudi<strong>en</strong>do ser un<br />

paso previo <strong>para</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad<br />

total.<br />

• La certificación ISO aporta un prestigio <strong>para</strong> <strong>la</strong> organización por<br />

parte <strong>de</strong> muchos ciudadanos que reconoc<strong>en</strong> el valor, ya que su uso<br />

está muy ext<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> otros ámbitos.<br />

• La utilización <strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo como refer<strong>en</strong>cia no obliga a certificarse<br />

por una tercera parte in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, aunque pue<strong>de</strong> ser recom<strong>en</strong>dable<br />

<strong>para</strong> conseguir y mant<strong>en</strong>er el compromiso con <strong>la</strong> calidad.<br />

Inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />

• La complejidad <strong>de</strong> algunos procesos ejecutados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s organizaciones<br />

sanitarias pue<strong>de</strong> dificultar su abordaje <strong>en</strong>tre los límites <strong>de</strong> los requisitos<br />

marcados por <strong>la</strong> Norma. Por esta razón, <strong>la</strong> certificación <strong>de</strong><br />

los mismos pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una eficacia limitada.<br />

• La certificación, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, necesita <strong>de</strong> un importante apoyo externo<br />

<strong>de</strong> personas expertas <strong>en</strong> certificación ISO.<br />

• Supone un coste económico importante, especialm<strong>en</strong>te si queremos<br />

conseguir una certificación externa.<br />

• Exige un sistema docum<strong>en</strong>tal complejo.<br />

• Pue<strong>de</strong> ser difícil conseguir y mant<strong>en</strong>er el compromiso/implicación<br />

<strong>de</strong> los trabajadores.<br />

• La certificación exige el mismo esfuerzo <strong>para</strong> los c<strong>en</strong>tros pequeños<br />

y pue<strong>de</strong> suponer una carga <strong>de</strong> trabajo excesiva.<br />

• Falta <strong>de</strong> formación por parte <strong>de</strong> los profesionales sanitarios <strong>en</strong> calidad.<br />

• L<strong>en</strong>guaje extraño y dificultad <strong>para</strong> su compresión.<br />

• Necesidad <strong>de</strong> formar a expertos <strong>en</strong> auditoría.<br />

• Algunos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Norma quedan fuera <strong>de</strong>l alcance <strong>de</strong> los equipos<br />

<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> (compromiso <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirección, gestión <strong>de</strong><br />

recursos humanos y estructuras)<br />

• Muchos <strong>de</strong> los recursos <strong>para</strong> <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s No conformida<strong>de</strong>s no<br />

están al alcance <strong>de</strong> los equipos.<br />

298 SANIDAD


3. Mo<strong>de</strong>lo EFQM <strong>de</strong> calidad total<br />

Fue creado <strong>en</strong> 1988 por <strong>la</strong> European Foundation for Quality Managem<strong>en</strong>t,<br />

con <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> permitir a organizaciones <strong>de</strong> distinta naturaleza establecer<br />

un <strong>en</strong>foque y un marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia objetivo, riguroso y estructurado <strong>para</strong><br />

el diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización.<br />

Los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad total son instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> autoevaluación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones. Establec<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> Calidad, <strong>de</strong>tectan<br />

áreas fuertes y débiles <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización y permit<strong>en</strong> conocer caminos<br />

<strong>de</strong> <strong>mejora</strong> continua. El mo<strong>de</strong>lo no es una finalidad <strong>en</strong> sí mismo, es solo una<br />

herrami<strong>en</strong>ta. El objetivo es <strong>mejora</strong>r continuam<strong>en</strong>te hacia <strong>la</strong> excel<strong>en</strong>cia.<br />

Esta estructurado <strong>en</strong> nueve Criterios, cinco correspon<strong>de</strong>n a los Criterios<br />

Ag<strong>en</strong>tes y otros cuatro a los Criterios Resultados. Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por Criterios<br />

Ag<strong>en</strong>tes aquellos cuyo <strong>en</strong>foque es relevante <strong>para</strong> <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

excel<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización y son: li<strong>de</strong>razgo, política y<br />

estrategia, personas, alianzas y recursos y procesos. Por Criterios Resultados<br />

se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> aquellos que permit<strong>en</strong> valorar lo que se ha conseguido o se está<br />

consigui<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización, e incluy<strong>en</strong> los resultados <strong>en</strong> cli<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong><br />

personas, <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad y los resultados c<strong>la</strong>ve.<br />

Experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> España<br />

La imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo EFQM <strong>en</strong> el ámbito sanitario está muy ext<strong>en</strong>dida<br />

<strong>en</strong> nuestro país si<strong>en</strong>do mayoritaria <strong>en</strong> Euskadi, Madrid,Aragón y Murcia<br />

y muy amplia <strong>en</strong> otras Comunida<strong>de</strong>s Autónomas.<br />

Su impulso fundam<strong>en</strong>tal surge <strong>de</strong> Osaki<strong>de</strong>tza don<strong>de</strong> está muy imp<strong>la</strong>ntado<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> algunos hospitales que han t<strong>en</strong>ido reconocimi<strong>en</strong>to<br />

externo como organizaciones que avanzan <strong>en</strong> el camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> excel<strong>en</strong>cia<br />

(Zumárraga, Bidasoa).<br />

Exist<strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> aplicación <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

como el <strong>de</strong> La Mina (Instituto Catalán <strong>de</strong> Salud) o <strong>la</strong> adaptación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo<br />

europeo <strong>de</strong> excel<strong>en</strong>cia a los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud e<strong>la</strong>borada <strong>en</strong> Castil<strong>la</strong>-León.<br />

V<strong>en</strong>tajas<br />

• El Mo<strong>de</strong>lo EFQM <strong>de</strong> Excel<strong>en</strong>cia permite respetar e incorporar el<br />

trabajo realizado con otros mo<strong>de</strong>los, sistemas y procedimi<strong>en</strong>tos<br />

como, por ejemplo, el <strong>de</strong> <strong>la</strong> certificación ISO y los sistemas <strong>de</strong> acreditación<br />

y garantía <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad específicos <strong>de</strong> cada organización.<br />

• Supone una evaluación que aborda <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> los aspectos <strong>de</strong><br />

nuestra organización.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 299


• Ori<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> los objetivos.<br />

• Muestra el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro y su evolución <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> excel<strong>en</strong>cia (<strong>mejora</strong> continua observada tras sucesivas evaluaciones).<br />

• Es un proceso que progresivam<strong>en</strong>te elimina los niveles <strong>de</strong> subjetividad<br />

propios <strong>de</strong> una opinión ais<strong>la</strong>da e individual.<br />

• La com<strong>para</strong>ción <strong>en</strong>tre los resultados <strong>de</strong> los distintos c<strong>en</strong>tros pue<strong>de</strong><br />

permitir compartir mejores prácticas, difundir el conocimi<strong>en</strong>to y, por<br />

tanto, <strong>mejora</strong>r el Sistema Sanitario <strong>en</strong> su conjunto (B<strong>en</strong>chmarking).<br />

• Permite com<strong>para</strong>rnos con organizaciones no sanitarias.<br />

• Exist<strong>en</strong> mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> evaluación que hac<strong>en</strong> más s<strong>en</strong>cillo el proceso<br />

como <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> autoevaluación rápida <strong>para</strong><br />

organizaciones sanitarias <strong>de</strong> Osaki<strong>de</strong>tza.<br />

Inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />

• Requiere un apoyo fuerte y explícito por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> alta dirección y<br />

una amplia participación.<br />

• El mo<strong>de</strong>lo es poco directivo, es necesario conocerlo bi<strong>en</strong> <strong>para</strong> interpretarlo.<br />

• Es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te homog<strong>en</strong>eizar el proceso <strong>de</strong> autoevaluación <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s que compon<strong>en</strong> una organización sanitaria<br />

<strong>para</strong> permitir <strong>la</strong> com<strong>para</strong>bilidad.<br />

• Precisa una formación previa importante <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> autoevaluación.<br />

• El proceso consume bastantes recursos, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> tiempo,<br />

por parte <strong>de</strong> los evaluadores.<br />

• Es muy discutible <strong>la</strong> utilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo <strong>en</strong> el<br />

ámbito <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Muchos <strong>de</strong> los criterios<br />

conti<strong>en</strong><strong>en</strong> aspectos que quedan fuera <strong>de</strong>l alcance <strong>de</strong> los equipos.<br />

• En cualquier caso su utilización <strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud supondría un<br />

gran esfuerzo sin v<strong>en</strong>tajas c<strong>la</strong>ras sobre otros mo<strong>de</strong>los más s<strong>en</strong>cillos.<br />

• Algunos <strong>de</strong> los criterios están poco adaptados a <strong>la</strong>s organizaciones<br />

sanitarias públicas.<br />

• La autoevaluación mediante el Mo<strong>de</strong>lo EFQM <strong>en</strong> sí misma no supone<br />

una actuación <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> sobre <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>contradas<br />

<strong>en</strong> una organización, por lo que se hace necesario completar<br />

el trabajo mediante <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición e imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> acciones o<br />

medidas correctoras, <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong>l ciclo PDCA <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> continua.<br />

300 SANIDAD


4. Mo<strong>de</strong>lo Maturity Matrix<br />

La Maturity Matrix está diseñada <strong>para</strong> ser una herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> autoevaluación<br />

<strong>para</strong> miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, <strong>para</strong> ser<br />

usado por un facilitador externo <strong>en</strong> un esc<strong>en</strong>ario grupal. Se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

una fase <strong>de</strong> análisis y <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> el ámbito europeo, con <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> un grupo español <strong>de</strong> investigación. Este mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> calidad nace con <strong>la</strong><br />

voluntad <strong>de</strong> crear una herrami<strong>en</strong>ta que sea <strong>de</strong> fácil adaptación a <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

<strong>Primaria</strong>.<br />

Su procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicación se inicia <strong>en</strong> el equipo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

con una reunión <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se incluye <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> médicos, <strong>en</strong>fermeras<br />

(<strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro y comunidad), coordinador y personal administrativo.<br />

No hay límite <strong>en</strong> el número <strong>de</strong> personas que pue<strong>de</strong> estar pres<strong>en</strong>te. Trabajadores<br />

sociales, matronas y cualquier otro personal asociado pue<strong>de</strong>n estar<br />

pres<strong>en</strong>tes. Sin haber conocido previam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> Maturity Matrix, a cada individuo<br />

se le da un perfil <strong>en</strong> b<strong>la</strong>nco, y se le pi<strong>de</strong> que marque <strong>la</strong>s celdas equival<strong>en</strong>tes<br />

al nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo organizacional obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> su c<strong>en</strong>tro. En este<br />

estadio los individuos no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> consultarse.<br />

Cuando estos individuos han completado su puntuación, el facilitador<br />

mo<strong>de</strong>ra una discusión sigui<strong>en</strong>do el guión área por área. El objetivo es examinar<br />

el acuerdo <strong>en</strong>tre los miembros <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud sobre niveles <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo conseguidos <strong>en</strong> cada área. El objetivo no es provocar un <strong>de</strong>bate<br />

<strong>en</strong>tre los miembros <strong>de</strong>l equipo sino buscar el cons<strong>en</strong>so. De esta forma se dirige<br />

al grupo a <strong>de</strong>cidir colectivam<strong>en</strong>te que celda es <strong>la</strong> que mejor los repres<strong>en</strong>ta.<br />

Se <strong>de</strong>be conseguir el acuerdo al nivel más bajo <strong>en</strong> el que ocurra el<br />

cons<strong>en</strong>so. El perfil acordado se guarda <strong>para</strong> análisis posteriores <strong>en</strong> muestras<br />

agregadas.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 301


Anexo X: La visión <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />

y ciudadanos: grupo focal <strong>de</strong> ciudadanos<br />

y paci<strong>en</strong>tes sobre <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Dirección <strong>de</strong>l grupo: María Dolores Navarro. Fundación Biblioteca Josep<br />

Laporte y Foro Español <strong>de</strong> Paci<strong>en</strong>tes.<br />

Este trabajo recoge <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes/ciudadanos <strong>en</strong> el<br />

proyecto AP-21, tratando <strong>de</strong> crear un espacio <strong>para</strong> escuchar <strong>la</strong> «voz <strong>de</strong>l ciudadano»<br />

y así incorporar esta visión a este estudio <strong>de</strong> Estrategias <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>l siglo XXI. Esta participación se concretó <strong>en</strong> una Jornada<br />

<strong>de</strong> Trabajo cuyos objetivos se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> a continuación.<br />

Objetivos<br />

El objetivo g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada <strong>de</strong> trabajo fue valorar <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong>l<br />

paci<strong>en</strong>te/ciudadano sobre <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, sus expectativas respecto a<br />

<strong>la</strong> misma, los valores que i<strong>de</strong>ntifica <strong>en</strong> este nivel asist<strong>en</strong>cial y <strong>la</strong>s posibles<br />

<strong>mejora</strong>s que podrían introducirse.<br />

Los objetivos específicos fueron:<br />

• Describir <strong>la</strong>s características actuales <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> España.<br />

• Determinar <strong>la</strong>s posibles situaciones <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>en</strong> España.<br />

Metodología<br />

Proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

Para po<strong>de</strong>r alcanzar los objetivos <strong>de</strong>l estudio, se p<strong>la</strong>nteó realizar una estrategia<br />

<strong>de</strong> recogida <strong>de</strong> datos a través <strong>de</strong> metodología cualitativa. De esta forma,<br />

el 6 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2006, se organizó una jornada <strong>de</strong> trabajo con paci<strong>en</strong>tes/ciudadanos<br />

conduciéndose <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong>l grupo focal como método <strong>de</strong><br />

recogida <strong>de</strong> información.<br />

Las técnicas <strong>de</strong> investigación cualitativa se han utilizado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace<br />

tiempo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales, ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong> antropología o <strong>la</strong><br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 303


sociología. En cambio, <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> estas técnicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación<br />

<strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud se ha ido produci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> forma pau<strong>la</strong>tina, sobre<br />

todo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas.<br />

El interés <strong>de</strong> esta metodología radica <strong>en</strong> <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> los hechos<br />

humanos y sociales. Su aplicación int<strong>en</strong>ta <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r situaciones, interpretar<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r conceptos <strong>en</strong> su contexto natural, poni<strong>en</strong>do<br />

especial interés <strong>en</strong> el significado, <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> los<br />

participantes. De esta forma, se pue<strong>de</strong>n respon<strong>de</strong>r nuevas preguntas <strong>de</strong><br />

estudio, sobre todo ante situaciones complejas o <strong>de</strong>masiado amplias<br />

como <strong>para</strong> ser abordadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un solo punto <strong>de</strong> vista o técnica metodológica.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas cualitativas, los grupos focales consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> sesiones<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>bate o discusión, realizadas con el propósito <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er información<br />

cualitativa a partir <strong>de</strong> un número <strong>de</strong>terminado <strong>de</strong> personas con experi<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> estudio. La i<strong>de</strong>a es <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> situación a <strong>de</strong>bate,<br />

<strong>en</strong> toda su amplitud y variabilidad, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s personas seleccionadas.<br />

Selección <strong>de</strong> los participantes<br />

El grupo <strong>de</strong> trabajo estuvo formado por siete personas repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong><br />

asociaciones <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l Estado español.<br />

Los criterios <strong>de</strong> selección <strong>de</strong> estos participantes fueron:<br />

• Pert<strong>en</strong>ecer a una asociación <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes españo<strong>la</strong>.<br />

• Pa<strong>de</strong>cer o t<strong>en</strong>er re<strong>la</strong>ción con paci<strong>en</strong>tes crónicos.<br />

• Conocer o ser usuario habitual <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> salud.<br />

• Aceptar <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> el estudio.<br />

En primer lugar, se contactó con el Foro Español <strong>de</strong> Paci<strong>en</strong>tes (FEP) y<br />

con <strong>la</strong> Coalición <strong>de</strong> Paci<strong>en</strong>tes con Enfermeda<strong>de</strong>s Crónicas. A continuación<br />

y a partir <strong>de</strong> estas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, se invitó a participar a personas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

asociaciones <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes, con los criterios anteriorm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scritos.<br />

Los participantes fueron:<br />

304 SANIDAD


Xavier Bosch<br />

Secretario Técnico<br />

Asociación <strong>de</strong> Diabéticos <strong>de</strong> Catalunya<br />

Ángel Cabrera<br />

Coordinador<br />

Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Diabéticos Españoles<br />

Carlos Ce<strong>la</strong>ya<br />

Secretario Ejecutivo<br />

Coalición <strong>de</strong> Paci<strong>en</strong>tes con Enfermeda<strong>de</strong>s Crónicas<br />

Plácido García<br />

Presi<strong>de</strong>nte<br />

Asociación <strong>de</strong> Enfermos <strong>de</strong>l Corazón<br />

José Antonio Herrada<br />

Presi<strong>de</strong>nte<br />

Coalición <strong>de</strong> Paci<strong>en</strong>tes con Enfermeda<strong>de</strong>s Crónicas<br />

Fernando Jaime<br />

Presi<strong>de</strong>nte<br />

Immunitas Vera, Asociación <strong>de</strong> alérgicos alim<strong>en</strong>tarios/làtex<br />

María Teresa Pari<strong>en</strong>te<br />

Secretaria G<strong>en</strong>eral<br />

Fundación Hipercolesterolemia Familiar<br />

El grupo fue conducido por una mo<strong>de</strong>radora (<strong>de</strong>l Foro Español <strong>de</strong> Paci<strong>en</strong>tes)<br />

conocedora <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong>l estudio, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong><br />

conducción <strong>de</strong> grupos y análisis cualitativo. Se contó también con <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> dos observadores (<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo).<br />

Funcionami<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada<br />

Los participantes fueron informados con anterioridad a <strong>la</strong> jornada <strong>de</strong> trabajo<br />

sobre los objetivos y funcionami<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.<br />

El día <strong>de</strong> <strong>la</strong> reunión, una vez pres<strong>en</strong>tados los asist<strong>en</strong>tes (participantes,<br />

mo<strong>de</strong>radora y observadores), se explicó el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada, se<br />

realizó una pequeña introducción sobre el estudio AP-21 y se expusieron<br />

los posibles temas <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate <strong>de</strong>l grupo como: accesibilidad, at<strong>en</strong>ción continuada,<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> información, humanización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia sanitaria,<br />

participación <strong>de</strong> los ciudadanos, autocuidados <strong>en</strong> salud, activida<strong>de</strong>s comunitarias,<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción, <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los ciudadanos, at<strong>en</strong>ción domiciliaria<br />

y calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria, <strong>en</strong>tre otros.<br />

A continuación, se realizaron dos sesiones <strong>de</strong> trabajo. La primera se<br />

c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> un brainstorming inicial, <strong>para</strong> dar paso a un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situa-<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 305


ción actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>en</strong> España y empezar a <strong>de</strong>finir algunos<br />

aspectos <strong>de</strong> <strong>mejora</strong>.<br />

En <strong>la</strong> segunda sesión se concretaron y priorizaron <strong>la</strong>s acciones a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

o a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>para</strong> <strong>mejora</strong>r <strong>la</strong> situación actual, concluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

jornada con una <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> los aspectos más relevantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.<br />

Recogida y análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

La jornada <strong>de</strong> trabajo fue grabada <strong>en</strong> su totalidad (audio). Tras <strong>la</strong> misma, se<br />

realizó <strong>la</strong> transcripción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cintas magnetofónicas <strong>para</strong> su posterior análisis<br />

y codificación <strong>de</strong> conceptos c<strong>la</strong>ve.<br />

Se tuvieron <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta también <strong>la</strong>s anotaciones realizadas por los observadores<br />

asist<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s sesiones y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia mo<strong>de</strong>radora. A<strong>de</strong>más,<br />

los resultados <strong>de</strong> este análisis fueron <strong>en</strong>viados a los participantes <strong>de</strong>l grupo<br />

focal <strong>para</strong> su posterior validación.<br />

Resultados<br />

1. Primera sesión: Descripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación inicial<br />

El sistema sanitario<br />

El sistema sanitario español, <strong>en</strong> su globalidad, cu<strong>en</strong>ta con aspectos que los<br />

paci<strong>en</strong>tes/ciudadanos <strong>en</strong>trevistados valoran muy positivam<strong>en</strong>te. Destacarían<br />

características como su universalidad, gratuidad o accesibilidad, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida<br />

como proximidad e inmediatez:<br />

«gratuidad; si tuviésemos que pagar, <strong>la</strong> visión crítica cambiaría<br />

un poco»<br />

«proximidad»<br />

«accesibilidad ... como mínimo, física o topográfica»<br />

«carácter universal» <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia pero también «diversidad <strong>de</strong><br />

los paci<strong>en</strong>tes»<br />

«amplio espectro <strong>de</strong> acciones que pue<strong>de</strong> tomar ... globalidad <strong>en</strong><br />

el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud»<br />

«inmediatez»<br />

No obstante, alguno <strong>de</strong> los participantes quiere <strong>de</strong>stacar que el sistema sanitario<br />

público «se paga con dinero público, es <strong>de</strong>cir, que previam<strong>en</strong>te lo<br />

aportan los ciudadanos <strong>de</strong> sus impuestos» y que «una gran parte <strong>de</strong> los ciudadanos<br />

vuelve a pagar un porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> forma directa al retirar los medi-<br />

306 SANIDAD


cam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> farmacia, ... lo que <strong>de</strong>ja c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te invalidado el concepto <strong>de</strong><br />

gratuidad»<br />

A <strong>la</strong> vez que se dan también casos y situaciones que podrían <strong>mejora</strong>r,<br />

<strong>en</strong>tre ellos, los trámites administrativos o burocráticos, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> profesionales<br />

<strong>en</strong> algunas situaciones, <strong>la</strong> disparidad <strong>de</strong> criterios o protocolos y <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción integral a los <strong>en</strong>fermos crónicos:<br />

«<strong>la</strong> verdad es que el sistema es <strong>mejora</strong>ble»<br />

«yo t<strong>en</strong>go un montón <strong>de</strong> quejas <strong>en</strong>orme»<br />

«nadie está p<strong>en</strong>sando políticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> esas pequeñas<br />

situaciones que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con recursos económicos,...<br />

sino que consiste <strong>en</strong> p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> los usuarios, <strong>en</strong> pequeñas<br />

reor<strong>de</strong>naciones o pequeños <strong>de</strong>talles que constituirían una nueva<br />

visión <strong>de</strong>l sistema»<br />

«pérdida <strong>de</strong> tiempo <strong>en</strong> cuestiones administrativas»<br />

«masificación <strong>de</strong> usuarios; <strong>de</strong>masiada g<strong>en</strong>te <strong>para</strong> pocos<br />

profesionales»<br />

«hay difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> criterios según el ambu<strong>la</strong>torio» y<br />

«heterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> el servicio según <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s. Por<br />

ejemplo, falta homog<strong>en</strong>eidad, a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> utilizar criterios, que<br />

afectan <strong>de</strong> igual manera a todos los ciudadanos <strong>de</strong> este<br />

país, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que viv<strong>en</strong>,<br />

como es el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> «aportación reducida» a<br />

los fármacos hipolipemiantes»<br />

«nos preocupa muchísimo, como usuarios constantes <strong>de</strong>l sistema,<br />

que el sistema esté saturado ... y que se que<strong>de</strong> co<strong>la</strong>psado»<br />

«el sistema no está pre<strong>para</strong>do <strong>para</strong> los crónicos»<br />

La At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong> salud como <strong>la</strong> puerta <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong>l<br />

ciudadano al sistema sanitario, su primer contacto. Los paci<strong>en</strong>tes opinan<br />

que este primer <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro es es<strong>en</strong>cial <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que se ha<br />

<strong>de</strong> establecer <strong>en</strong>tre paci<strong>en</strong>te y profesional:<br />

«<strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> creo que es <strong>la</strong> primera re<strong>la</strong>ción que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

médico y paci<strong>en</strong>te»<br />

«es <strong>la</strong> gran puerta <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada a lo sanitario pero a veces se<br />

queda <strong>en</strong> el vestíbulo, no pasa a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te habitación»<br />

cuando el paci<strong>en</strong>te acu<strong>de</strong> al c<strong>en</strong>tro, «lleva una gran carga<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 307


emocional y ni siquiera le ha dado tiempo <strong>de</strong> hacer un<br />

recorrido por <strong>la</strong> institución sanitaria o por el sistema. Así es<br />

que va más <strong>en</strong> carne, por <strong>de</strong>cirlo <strong>de</strong> alguna manera»<br />

<strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to, «el juego <strong>de</strong> percepciones es muy fuerte y<br />

ti<strong>en</strong>es <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>de</strong> que no hay nadie que esté<br />

p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas»<br />

«constituye una síntesis metafórica <strong>de</strong>l papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad»<br />

Los profesionales sanitarios<br />

La opinión g<strong>en</strong>eral sobre <strong>la</strong>s profesiones sanitarias pone <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong><br />

gran valoración que los paci<strong>en</strong>tes hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas, así como <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión<br />

sobre <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que se p<strong>la</strong>ntean <strong>en</strong> su ejercicio:<br />

«hay algunos profesionales que se com<strong>en</strong> el marrón» <strong>de</strong><br />

situaciones como <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia «y el gran problema que<br />

aportamos los <strong>en</strong>fermos al sistema»<br />

«<strong>la</strong> familia se convierte <strong>en</strong> agresora porque <strong>la</strong>s <strong>de</strong>rivaciones a<br />

ciertas especialida<strong>de</strong>s son muy complejas»<br />

«no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> herrami<strong>en</strong>tas <strong>en</strong> su formación personal, que pue<strong>de</strong><br />

llevar mucho tiempo»<br />

«<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería no ha logrado integrarse... forma parte <strong>de</strong> algo<br />

secundario ... y tan importante es recic<strong>la</strong>r al médico como<br />

recic<strong>la</strong>r al <strong>en</strong>fermero»<br />

«los <strong>en</strong>fermeros también son figuras importantes <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />

Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud»<br />

El médico, <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con el paci<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>sempeña un papel fundam<strong>en</strong>tal:<br />

«se valora positivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> actitud <strong>de</strong>l médico como persona ...<br />

pero el sistema no le ha dotado <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas a<strong>de</strong>cuadas»<br />

«nosotros nos preguntamos ¿qué re<strong>la</strong>ción va a t<strong>en</strong>er el médico<br />

con el paci<strong>en</strong>te cuando le dan cuatro minutos por paci<strong>en</strong>te? Es<br />

imposible»<br />

«no ti<strong>en</strong>e herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> formación <strong>para</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a tratar a<br />

los <strong>en</strong>fermos»<br />

«<strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> no conoce al <strong>en</strong>fermo porque no le da<br />

tiempo a conocerle»<br />

«esa re<strong>la</strong>ción es <strong>la</strong> que realm<strong>en</strong>te está fal<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong> estos<br />

mom<strong>en</strong>tos: <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción médico-paci<strong>en</strong>te»<br />

308 SANIDAD


Aún así:<br />

«uno <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos que más faltan al médico...<strong>la</strong> falta <strong>de</strong> esa<br />

comunicación. Esa complicidad <strong>de</strong>l médico con el <strong>en</strong>fermo»<br />

«el médico ti<strong>en</strong>e que adaptar su l<strong>en</strong>guaje a <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo<br />

... <strong>en</strong> términos compr<strong>en</strong>sibles»<br />

Se ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> que «sólo el médico ti<strong>en</strong>e los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos y el po<strong>de</strong>r <strong>para</strong> tratar al <strong>en</strong>fermo. Importa mucho<br />

<strong>la</strong> pastil<strong>la</strong> y el tratami<strong>en</strong>to... pero, <strong>la</strong> caricia y <strong>la</strong> esperanza<br />

también curan»<br />

«continúa habi<strong>en</strong>do una organización jerárquica y uni<strong>la</strong>teral»<br />

«al médico <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> le cuesta mucho <strong>de</strong>rivarte al<br />

especialista y más bi<strong>en</strong> lo vemos como una barrera <strong>para</strong> no<br />

po<strong>de</strong>r llegar al especialista»<br />

«cuando se <strong>de</strong>riva al paci<strong>en</strong>te a un médico especializado, el<br />

médico <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er re<strong>la</strong>ción con el<br />

paci<strong>en</strong>te»<br />

«el médico todavía no ti<strong>en</strong>e esa capacidad <strong>de</strong> armonizar ci<strong>en</strong>cia y<br />

técnica»<br />

«el médico se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta a una sociedad trem<strong>en</strong>dam<strong>en</strong>te<br />

heterogénea»<br />

«los médicos también quier<strong>en</strong> estar valorados»<br />

«cada vez ti<strong>en</strong>e que ser más burócrata porque cada vez ti<strong>en</strong>e<br />

más exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> gestionar»<br />

«el médico se cubre <strong>en</strong> salud»<br />

El paci<strong>en</strong>te/ciudadano<br />

Según los paci<strong>en</strong>tes, actualm<strong>en</strong>te, existe una percepción sobre los mismos<br />

que se ha ido ext<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad:<br />

«el <strong>en</strong>fermo es una resta <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad»<br />

«que <strong>de</strong>jemos <strong>de</strong> ser una <strong>en</strong>fermedad que es una losa»<br />

«a veces, los propios <strong>en</strong>fermos somos los que saturamos el<br />

sistema»<br />

«hay muchos millones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos crónicos y no se han dado los<br />

medios ni humanos ni personales»<br />

Sin t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que <strong>la</strong> persona <strong>en</strong>ferma aún pue<strong>de</strong> aportar:<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 309


«<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad también cura»<br />

«el <strong>en</strong>fermo ti<strong>en</strong>e una profunda capacidad <strong>de</strong> aceptación»<br />

como paci<strong>en</strong>tes «hemos <strong>de</strong> abordar el gran cambio que se está<br />

produci<strong>en</strong>do» <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

como paci<strong>en</strong>te, «mi obligación es ver también qué les pasa a los<br />

médicos y hacer una crítica ... constructiva»<br />

«ahora el paci<strong>en</strong>te, poco a poco, se va informando más»<br />

«está re<strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do su papel <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>te informado»<br />

En resum<strong>en</strong>, el grupo <strong>de</strong>stacó fortalezas y <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l actual sistema sanitario<br />

y <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> que se <strong>en</strong>umeran <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 1.<br />

Tab<strong>la</strong> 1. Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y <strong>de</strong>l actual sistema sanitario español<br />

Fortalezas<br />

Debilida<strong>de</strong>s<br />

Logro social<br />

Alto nivel ci<strong>en</strong>tífico-técnico<br />

Participación <strong>de</strong>l usuario <strong>en</strong> el<br />

control <strong>de</strong> calidad<br />

Universalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

Primer contacto <strong>en</strong> salud<br />

Globalidad<br />

Proximidad<br />

Inmediatez<br />

Accesibilidad<br />

Retroalim<strong>en</strong>tación positiva <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción médico-paci<strong>en</strong>te<br />

Descoordinación con <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción Especializada y socio-sanitaria<br />

Burocratización<br />

Recursos limitados<br />

Dificultad <strong>de</strong> acceso a procedimi<strong>en</strong>tos diagnósticos<br />

La At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> no es <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica el eje <strong>de</strong>l<br />

sistema<br />

Insufici<strong>en</strong>te incorporación <strong>en</strong>fermería<br />

Falta <strong>de</strong> visión integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

Problemas <strong>de</strong> información-comunicación<br />

Imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> nuevas tecnologías<br />

Mejorable control adher<strong>en</strong>cia al tratami<strong>en</strong>to crónico<br />

Poca educación sanitaria <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />

Heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas<br />

Mejorable formación continuada <strong>de</strong> profesionales y<br />

<strong>en</strong> aspectos humanos<br />

Falta <strong>de</strong> profesionales y <strong>de</strong> tiempo<br />

No utilización <strong>de</strong>l pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asociaciones <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />

No sufici<strong>en</strong>te capacidad <strong>de</strong> adaptación al medio<br />

Falta <strong>de</strong> énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

310 SANIDAD


2. Segunda sesión: P<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> situaciones <strong>de</strong> <strong>mejora</strong><br />

Tras el análisis y <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación actual por <strong>la</strong> que pasa el sistema<br />

<strong>de</strong> salud y <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>, <strong>la</strong>s situaciones que podrían ser objeto<br />

<strong>de</strong> <strong>mejora</strong> serían <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />

Burocratización<br />

«<strong>en</strong> vez <strong>de</strong> tratarse <strong>de</strong> salud, a veces parece que sea un trámite<br />

burocrático»<br />

«si al médico se le pi<strong>de</strong> que gestione, gestione y gestione, a lo<br />

mejor no ti<strong>en</strong>e tiempo <strong>para</strong> mirar al paci<strong>en</strong>te y escucharle»<br />

Masificación<br />

«hay muchos millones <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos crónicos y no se han dado los<br />

medios, ni humanos ni personales»<br />

Adaptación al cambio<br />

«que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s sanitarias empiec<strong>en</strong> a ver cómo van a<br />

<strong>en</strong>focar eso, me refiero c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te a Internet»<br />

«<strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>be estar por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> que <strong>la</strong> persona<br />

vaya al médico, ..., cuando se <strong>de</strong>tecta que hay un problema <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad, <strong>de</strong>be estar ahí»<br />

«sanidad también es una serie <strong>de</strong> conceptos que están asociados<br />

a <strong>la</strong> salud»<br />

«el problema está más <strong>en</strong> el sistema que <strong>en</strong> los médicos. El<br />

sistema necesita un cambio»<br />

«el médico <strong>de</strong>be hacer un esfuerzo por situarse <strong>en</strong> el medio <strong>en</strong> el<br />

que ejerce <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos su profesión, ante una situación<br />

totalm<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te, sociológica y a todos los niveles»<br />

«el sistema <strong>de</strong>be canalizarse o dirigirse hacia los crónicos»<br />

ante <strong>la</strong> inmigración «<strong>para</strong> esos grupos <strong>de</strong> riesgo que a<strong>de</strong>más son<br />

personas que utilizan el sistema sanitario con más frecu<strong>en</strong>cia<br />

que los españoles»<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 311


Capacitación <strong>de</strong> los profesionales <strong>en</strong> el trato más humano <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas<br />

«formación <strong>de</strong> los médicos <strong>en</strong> el aspecto humano, ser capaces <strong>de</strong><br />

armonizar esa técnica con el aspecto humano»<br />

«formación continuada <strong>para</strong> <strong>la</strong>s nuevas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, ...,<br />

patologías emerg<strong>en</strong>tes ... o <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, mal l<strong>la</strong>madas, raras»<br />

Participación <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes y ciudadanos<br />

«creo que es muy importante dar papel al usuario,..., <strong>en</strong> el<br />

control <strong>de</strong> calidad, increm<strong>en</strong>tar su fortaleza»<br />

«fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s asociaciones <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes»<br />

«que ejemplos como el <strong>de</strong> esta reunión se repitan»<br />

«participación activa <strong>de</strong>l usuario a nivel personal y colectivo»<br />

«corresponsabilizarse»<br />

Coordinación<br />

«increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> coordinación con <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción Especializada»<br />

«coordinación con los recursos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sociosanitaria»<br />

«incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l<br />

sistema»<br />

«visión integradora <strong>de</strong> otros colectivos, farmacias, ópticos, ...»<br />

«visión más globalizadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> primaria»<br />

Ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong> salud<br />

«que el médico asuma el papel como ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l usuario»<br />

«podría aparecer <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l médico gestor <strong>de</strong>l caso,... mi<br />

médico»<br />

«el médico, como ag<strong>en</strong>te sanitario, pero <strong>de</strong> bu<strong>en</strong> rollo»<br />

Información al paci<strong>en</strong>te<br />

«es preciso información veraz, compr<strong>en</strong>sible y escrita sobre <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad que pa<strong>de</strong>ce, tratami<strong>en</strong>tos y posibles alternativas»<br />

«si <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes son una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes más<br />

312 SANIDAD


valoradas a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> informar a los paci<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro que<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser pot<strong>en</strong>ciadas»<br />

Nuevas tecnologías<br />

«imp<strong>la</strong>ntar todo lo que son nuevas tecnologías <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> medicina <strong>de</strong> familia y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong> <strong>la</strong> sanidad»<br />

«prioridad <strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología <strong>de</strong> <strong>la</strong> información»<br />

«tecnología <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>para</strong> reducir <strong>la</strong> burocracia»<br />

Prev<strong>en</strong>ción<br />

«hay que priorizar y <strong>de</strong>dicar a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción un mayor esfuerzo»<br />

3. Priorización<br />

Una vez p<strong>la</strong>nteadas <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> <strong>mejora</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, el grupo <strong>de</strong>terminó<br />

<strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su punto <strong>de</strong> vista, <strong>de</strong>bían establecerse (tab<strong>la</strong><br />

2).<br />

Tab<strong>la</strong> 2. Priorización <strong>de</strong> acciones<br />

Se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s acciones más importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>l Siglo XXI, con <strong>la</strong> necesidad<br />

previa <strong>de</strong> asegurar <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong>l sistema sanitario público:<br />

1. Mejorar <strong>la</strong> coordinación <strong>en</strong>tre At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y At<strong>en</strong>ción Especializada y <strong>en</strong>tre medicina<br />

y <strong>en</strong>fermería.<br />

2. Pot<strong>en</strong>ciar el médico como ag<strong>en</strong>te sanitario.<br />

3. Mejorar <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información.<br />

4. Impulsar <strong>la</strong> formación continuada <strong>de</strong> los profesionales <strong>para</strong> <strong>la</strong> actualización <strong>en</strong> patologías<br />

emerg<strong>en</strong>tes y practicar una asist<strong>en</strong>cia más humanizada.<br />

5. Impulsar <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y <strong>de</strong>tección precoz <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />

6. Promover <strong>la</strong> participación <strong>de</strong>l usuario a nivel personal y colectivo, pot<strong>en</strong>ciando <strong>la</strong> corresponsabilización<br />

<strong>en</strong> temas <strong>de</strong> salud.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 313


Discusión<br />

Se han pres<strong>en</strong>tado los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes y ciudadanos<br />

sobre <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>. Los participantes valoraron muy positivam<strong>en</strong>te<br />

esta jornada <strong>de</strong> trabajo, poni<strong>en</strong>do <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

que se realic<strong>en</strong> más activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> este tipo, y otras, que ti<strong>en</strong>dan a <strong>la</strong> incorporación<br />

<strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los procesos discusión sobre el futuro sistema<br />

sanitario.<br />

La aproximación realizada <strong>en</strong> este estudio sobre <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />

y ciudadanos respecto al sistema sanitario y <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong><br />

<strong>en</strong> España, cu<strong>en</strong>ta con una serie <strong>de</strong> limitaciones. Así, y como es propio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología cualitativa <strong>de</strong>scrita, <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> los participantes<br />

se realiza <strong>en</strong> base a unos criterios teóricos, previam<strong>en</strong>te establecidos,<br />

que sirv<strong>en</strong> <strong>para</strong> captar una diversidad <strong>de</strong> opiniones sufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> el<br />

análisis.<br />

Sin embargo, hay que seña<strong>la</strong>r que estos resultados hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

precisam<strong>en</strong>te a lo ocurrido intrínsecam<strong>en</strong>te durante <strong>la</strong> jornada <strong>de</strong> trabajo,<br />

por lo tanto, no son resultados que puedan ser g<strong>en</strong>eralizables a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista estadístico.<br />

A<strong>de</strong>más, es necesario <strong>de</strong>stacar que todos los participantes eran bu<strong>en</strong>os<br />

conocedores <strong>de</strong>l sistema y repres<strong>en</strong>taban distintas experi<strong>en</strong>cias tanto propias<br />

como <strong>de</strong> colectivos, como así se <strong>de</strong>talló <strong>en</strong> los criterios <strong>de</strong> selección<br />

<strong>para</strong> formar parte <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> trabajo.<br />

De todas formas, y <strong>para</strong> ve<strong>la</strong>r por el rigor ci<strong>en</strong>tífico y por <strong>la</strong> veracidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> información aquí recogida, se han realizado una serie <strong>de</strong> técnicas propias<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología cualitativa como son:<br />

• Triangu<strong>la</strong>ción: transcripción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cintas magnetofónicas, notas <strong>de</strong><br />

los observadores y resum<strong>en</strong> posterior <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>radora.<br />

• Codificación y c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as y conceptos c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong>l discurso.<br />

• Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> información recogida por dos investigadores <strong>de</strong> forma<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y posterior cons<strong>en</strong>so.<br />

• Retroalim<strong>en</strong>tación: revisión por parte <strong>de</strong> los participantes <strong>de</strong> los resultados<br />

obt<strong>en</strong>idos tras el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> información.<br />

Los paci<strong>en</strong>tes, los usuarios <strong>de</strong>l sistema, los ciudadanos <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, han analizado<br />

<strong>la</strong>s fortalezas y <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> y han manifestado<br />

los aspectos a <strong>mejora</strong>r <strong>en</strong> los próximos años, con <strong>la</strong> premisa <strong>de</strong> que hay que<br />

aum<strong>en</strong>tar su participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones que afectan a su propia<br />

salud.<br />

314 SANIDAD


Bibliografía<br />

B<strong>la</strong>ck, N. Why we need qualitative research. Journal of Epi<strong>de</strong>miology and Community Health,<br />

1994; 48: 425-426.<br />

Britt<strong>en</strong>, N, Jones R, Murphy E, Stacy R. Qualitative research methods in g<strong>en</strong>eral practice and<br />

primary care. Family Practice 1995; 12: 104-114.<br />

Crabtree BF, Miller WL (ed). Doing qualitative research. Newbury Park, CA: Sage Publications,<br />

1992.<br />

Fundación Biblioteca Josep Laporte. Estudios cualitativos <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

http://www.fbjosep<strong>la</strong>porte.org.<br />

Ivanof, SD, Hultberg J. Un<strong>de</strong>rstanding the multiple realities of everyday life: Basic assumptions<br />

in focus-group methodology. Scandinavian Journal of Occupational Therapy, 2006; 13:<br />

125-132.<br />

Jones R. Why do qualitative research. British Medical Journal 1995; 311: 2.<br />

Krueger RA. Focus groups. A practical gui<strong>de</strong> for applied research. Newbury Park, CA: Sage<br />

Publications, 1988.<br />

Mays N, Pope C. Assessing quality in qualitative research. British Medical Journal 2000;<br />

320:50-52.<br />

Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo. Estrategias <strong>para</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong> <strong>de</strong>l siglo XXI. Docum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> trabajo.<br />

Navarro-Rubio MD, Jovell AJ. Investigación cualitativa. Capítulo 15. En: Jovell, AJ., Aymerich,<br />

M. (Ed). Evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica y toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> sanidad. Monografías Médicas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Médicas <strong>de</strong> Cataluña y <strong>de</strong> Baleares, 10. Nova Època. Barcelona:<br />

Acadèmia <strong>de</strong> Ciències Mèdiques <strong>de</strong> Catalunya i Balears, 1999.<br />

Pope C, Mays N. Reaching the parts other methods cannot reach: An introduction to qualitative<br />

methods in health and health services research. British Medical Journal 1995; 311:<br />

42-45.<br />

Seale C, Silverman D. Ensuring rigour in qualitative research. European Journal of Public Health<br />

1997; 7: 379-384.<br />

Sim J. Collecting and analysing qualitative data: issues raised by the focus group. Journal of<br />

Adv Nursing 1998; 28:345-352.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 315


Anexo XI: Instrum<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVRs<br />

A) Características <strong>de</strong> algunos instrum<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>éricos <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> CVRS<br />

Cuestionarios Tiempo Acepta- S<strong>en</strong>sibilidad<br />

g<strong>en</strong>éricos Dim<strong>en</strong>siones N.º ítems (min) bilidad Vali<strong>de</strong>z Fiabilidad al cambio Simplicidad<br />

Cuestionario Función física, función social, rol físico, rol 36 < 10 + + + + ±<br />

<strong>de</strong> Salud SF-36 a emocional, salud m<strong>en</strong>tal, vitalidad, dolor<br />

corporal —int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l dolor y su efecto<br />

<strong>en</strong> el trabajo habitual—, salud g<strong>en</strong>eral.<br />

EuroQol-5D Morbilidad, autocuidado, activida<strong>de</strong>s ha- 5 < 5 ++ + + + ++<br />

bituales, dolor o malestar y ansiedad o<br />

<strong>de</strong>presión<br />

Viñetas COOP- Forma física, s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos, activida<strong>de</strong>s 6 < 5 ++ + + + ++<br />

WONCA sociales, activida<strong>de</strong>s cotidianas, cambio<br />

<strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> salud, estado <strong>de</strong> salud<br />

y dolor<br />

Perfil <strong>de</strong> Salud Energía, dolor, movilidad física, reaccio- 38 < 10 + + + + ±<br />

<strong>de</strong> Nottingham a nes emocionales, sueño y ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

social<br />

Perfil <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Dim<strong>en</strong>sión física (3 categorías) 136 20-30 + + + + –<br />

consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dim<strong>en</strong>sión psicosocial (4 categorías)<br />

<strong>en</strong>fermedad - SIP 5 categorías in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

a<br />

Disponibles <strong>en</strong> <strong>la</strong> Biblioteca Virtual <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> resultados percibidos por los paci<strong>en</strong>tes (Red sobre Investigación <strong>en</strong> Resultados <strong>de</strong> Salud y Servicios Sanitarios -<br />

Red IRYSS).<br />

Fu<strong>en</strong>te:<br />

Lizán T y Reig A. La evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> consulta: <strong>la</strong>s viñetas COOP/WONCA. At<strong>en</strong> <strong>Primaria</strong> 2002; 29 (6): 378-384.<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 317


B) Utilización <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> valoración <strong>de</strong> CVRS <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados grupos<br />

<strong>de</strong> usuarios<br />

Grupos <strong>de</strong> Sistema <strong>de</strong> Nivel <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción medición Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> medida Fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>sagregación Observaciones<br />

Nivel pob<strong>la</strong>cional<br />

Personas Cuestionarios Cuestionario <strong>de</strong> Salud SF-36 (36 ítems) Encuestas <strong>de</strong> CC.AA. Normas pob<strong>la</strong>cionales <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>para</strong><br />

mayores g<strong>en</strong>éricos EuroQol-5D (3 grados por cada una Salud <strong>de</strong> Área <strong>de</strong> Salud toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong>.<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s 5 dim<strong>en</strong>siones). algunas Zona <strong>de</strong> Salud Permit<strong>en</strong> establecer com<strong>para</strong>ciones<br />

Otros: CC.AA. Por sexo y<br />

Viñetas COOP-WONCA (6 ítems), Estudios <strong>de</strong> edad El COOP-WONCA es <strong>de</strong> uso específico<br />

Perfil <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> Nottingham (38 ítems) investigación <strong>para</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>Primaria</strong>.<br />

Nivel individual y grupal<br />

EPOC Cuestionarios<br />

específicos* Cuestionario Respiratorio St George - Estudios <strong>de</strong> Variable Normas pob<strong>la</strong>cionales <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>para</strong><br />

SGRQ (50 ítems). investigación toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong>.<br />

Dim<strong>en</strong>siones: Permit<strong>en</strong> establecer com<strong>para</strong>ciones<br />

Síntomas, activida<strong>de</strong>s e impacto<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> vida diaria.<br />

Cuestionario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Enf Resp Crónica - Diseñado <strong>para</strong> valorar cambios tras inter-<br />

CRDQ (20 ítems). v<strong>en</strong>ción (ej.: rehabilitación respiratoria).<br />

Asma Cuestionarios Cuestionario <strong>de</strong> Calidad <strong>de</strong> Vida <strong>en</strong> Estudios <strong>de</strong> Variable Las versiones españo<strong>la</strong>s han <strong>de</strong>mostrado<br />

específicos* Paci<strong>en</strong>tes Adultos con Asma - AQLQ investigación su vali<strong>de</strong>z, fiabilidad y s<strong>en</strong>sibilidad a los<br />

(32 ítems) y <strong>para</strong> Niños con Asma - PAQLQ cambios.<br />

(23 ítems). Se recomi<strong>en</strong>da <strong>en</strong> niños con asma leve y<br />

Dim<strong>en</strong>siones: mo<strong>de</strong>rada.<br />

Síntomas, limitación <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s,<br />

función emocional y estímulos ambi<strong>en</strong>tales<br />

(esta última no se incluye <strong>en</strong> PAQLQ).<br />

318 SANIDAD


Grupos <strong>de</strong> Sistema <strong>de</strong> Nivel <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción medición Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> medida Fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>sagregación Observaciones<br />

Nivel individual y grupal<br />

HTA Cuestionarios Cuestionario <strong>de</strong> Calidad <strong>de</strong> Vida <strong>en</strong> Estudios <strong>de</strong> Variable Desarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> España. Propiedad discriespecíficos*<br />

Hipert<strong>en</strong>sión Arterial - CHAL (55 ítems). investigación minante <strong>para</strong> c<strong>la</strong>sificar el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Dim<strong>en</strong>siones: HTA <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>-<br />

Estado <strong>de</strong> ánimo y manifestaciones tes. De uso limitado <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica clínica<br />

somáticas. habitual por el <strong>la</strong>rgo tiempo <strong>de</strong> administración<br />

(30' si autoadministrado y 25' si<br />

administrado por <strong>en</strong>trevistador).<br />

Cuestionario <strong>de</strong> Calidad <strong>de</strong> Vida <strong>en</strong> Versión reducida <strong>de</strong>l CHAL <strong>para</strong> su uso <strong>en</strong><br />

Hipert<strong>en</strong>sión Arterial - MINICHAL (16 ítems). <strong>la</strong> práctica clínica.<br />

Diabetes Cuestionarios Cuestionario <strong>de</strong> Calidad <strong>de</strong> Vida <strong>en</strong> <strong>la</strong> Estudios <strong>de</strong> Variable Diseñado <strong>para</strong> paci<strong>en</strong>tes con diabetes<br />

específicos* Diabetes - EsDQOL investigación tipo 1, pero <strong>de</strong> utilidad <strong>de</strong>mostrada <strong>en</strong> pa-<br />

(43 ítems). Versión españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>l DQOL. ci<strong>en</strong>tes con diabetes tipo 2 tratados con<br />

Dim<strong>en</strong>siones: insulina.<br />

Satisfacción, impacto, preocupación<br />

social/vocacional y preocupación<br />

re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> diabetes.<br />

Osteoarticu<strong>la</strong>r Cuestionarios Cuestionario WOMAC (24 ítems) - Estudios <strong>de</strong> Variable Recom<strong>en</strong>dado por <strong>la</strong> OARSI (Osteoarthritis<br />

específicos* específico <strong>para</strong> artrosis <strong>de</strong> rodil<strong>la</strong> y investigación Research Society International).<br />

ca<strong>de</strong>ra.<br />

Dim<strong>en</strong>siones:<br />

Dolor, rigi<strong>de</strong>z y capacidad funcional.<br />

* En estas situaciones también se pue<strong>de</strong>n utilizar instrum<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>éricos o <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> un g<strong>en</strong>érico con un específico.<br />

Para ampliar <strong>la</strong> información sobre instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> CVRS consultar <strong>la</strong> Biblioteca Virtual <strong>de</strong> Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Resultados Percibidos por los Paci<strong>en</strong>tes (www.redyriss.net).<br />

PROYECTO AP-21: MARCO ESTRATÉGICO PARA LA MEJORA DE LA ATENCIÓN PRIMARIA EN ESPAÑA 319


Asociaciones ci<strong>en</strong>tíficas y Asociaciones <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!