Desarrollo de los agronegocios y la agroindustria rural en América ...
Desarrollo de los agronegocios y la agroindustria rural en América ...
Desarrollo de los agronegocios y la agroindustria rural en América ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong><br />
y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong><br />
América Latina y el Caribe
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong><br />
y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong><br />
América Latina y el Caribe:<br />
Conceptos, instrum<strong>en</strong>tos y casos <strong>de</strong> cooperación técnica
© Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura (IICA). 2010<br />
El Instituto promueve el uso justo <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to. Se solicita que sea citado<br />
apropiadam<strong>en</strong>te cuando corresponda.<br />
Esta publicación también está disponible <strong>en</strong> formato electrónico (PDF) <strong>en</strong> el sitio web<br />
institucional http://www.iica.int.<br />
Coordinación editorial: Daniel Rodríguez<br />
Corrección <strong>de</strong> estilo: Olga Patricia Arce<br />
Diagramado: Walter Meoño y Kar<strong>la</strong> Cruz Mora<br />
Diseño <strong>de</strong> portada: Kar<strong>la</strong> Cruz Mora<br />
Fotos <strong>de</strong> portada: CENTA, El Salvador; Oficina <strong>de</strong>l IICA <strong>en</strong> Ecuador; Oficina <strong>de</strong>l IICA <strong>en</strong><br />
Costa Rica; RAMACAFE, Nicaragua; Programa Interamericano para <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong>l<br />
Comercio, <strong>los</strong> Negocios Agríco<strong>la</strong>s y <strong>la</strong> Inocuidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> Alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l IICA, Miami.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América<br />
Latina y el Caribe: conceptos, instrum<strong>en</strong>tos y casos <strong>de</strong> cooperación<br />
técnica / IICA – San José, C.R.: IICA, 2010.<br />
268 p.; 19,05 x 26,67 cm.<br />
ISBN13: 978-92-9248-193-3<br />
1. <strong>Desarrollo</strong> agríco<strong>la</strong> 2. Sector <strong>agroindustria</strong>l 3. <strong>Desarrollo</strong> <strong>rural</strong><br />
4. Empresas 5. Compet<strong>en</strong>cia económica 6. Mercados 7. Asist<strong>en</strong>cia<br />
técnica 8. Explotaciones agrarias 9. América Latina 10. Caribe<br />
I. IICA II. Título<br />
AGRIS<br />
DEWEY<br />
E20 338.1<br />
San José, Costa Rica<br />
2010
CONTENIDO<br />
Pres<strong>en</strong>tación ................................................................................................................ v<br />
SECCIÓN I. ASPECTOS CONCEPTUALES .......................................................................1<br />
Principales t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias que afectan el estado <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong><br />
<strong>en</strong> el hemisferio americano ...................................................................................3<br />
El agroturismo como diversificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad agropecuaria<br />
y <strong>agroindustria</strong>l....................................................................................................21<br />
Estructuración <strong>de</strong> un mercado <strong>de</strong> capitales para financiar<br />
el sector agropecuario. <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> esquemas novedosos ...............................31<br />
Importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> inocuidad <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos para <strong>los</strong> pequeños<br />
productores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas ...............................................................................41<br />
Los sistemas <strong>de</strong> información <strong>de</strong> mercados agríco<strong>la</strong>s (SIMA) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Américas .....51<br />
Manejo <strong>de</strong>l riesgo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s agroempresariales ........................................57<br />
Situación actual <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados mayoristas y su vincu<strong>la</strong>ción con<br />
<strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> ..................................................................................................69<br />
SECCIÓN II. INSTRUMENTOS DE COOPERACIÓN .......................................................85<br />
Acceso <strong>de</strong> productos agroalim<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong> América Latina y el Caribe<br />
a <strong>los</strong> mercados internacionales. La experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>taformas<br />
para <strong>la</strong> exportación .............................................................................................87<br />
Ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias: un instrum<strong>en</strong>to para fortalecer<br />
<strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong>l sector agríco<strong>la</strong> y <strong>rural</strong> ....................................................97<br />
El mom<strong>en</strong>to oportuno para hacer negocios y <strong>la</strong> utilidad <strong>de</strong>l<br />
análisis técnico <strong>de</strong> precios ................................................................................107<br />
SECCIÓN III. APLICACIONES PRÁCTICAS ...............................................................119<br />
Acción interinstitucional y supranacional para promover el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> un subsector productivo competitivo, el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> fruticultura<br />
<strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica ..............................................................................................121<br />
Acuerdos <strong>en</strong>tre actores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias. Experi<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica .............................................................................................135<br />
| iii |
CABA. Una experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> interacción <strong>en</strong>tre el sector público y privado<br />
para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región Caribe....................................159<br />
Experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el diseño e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un instrum<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> política <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>to <strong>agroindustria</strong>l: el caso <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Nacional<br />
<strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Agroindustrial para Ecuador .......................................................165<br />
Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>agroindustria</strong>s y microempresas <strong>rural</strong>es <strong>en</strong><br />
La Selva Lacandona, Chiapas, México ................................................................181<br />
Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> negocios <strong>rural</strong>es <strong>en</strong> Huaura - Perú .....................................197<br />
Panamá: hacia una ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche más competitiva<br />
Propuesta <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> pago con reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad ...............209<br />
Retos y oportunida<strong>de</strong>s para vincu<strong>la</strong>r productos <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura<br />
campesina con <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s superficies: el caso <strong>de</strong> pequeños<br />
productores <strong>de</strong> cebol<strong>la</strong> <strong>en</strong> Colombia ................................................................229<br />
Sistema <strong>de</strong> información para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas agroproductivas:<br />
aplicación <strong>en</strong> Colombia.....................................................................................243<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| iv |
PRESENTACIÓN<br />
La llegada al Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
(IICA) <strong>de</strong> un nuevo Director G<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> el 2002 trajo una r<strong>en</strong>ovada visión<br />
al s<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l Instituto, que se tradujo <strong>en</strong> el diseño <strong>de</strong> nuevos mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong><br />
cooperación técnica y <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> una estructura organizacional<br />
y <strong>de</strong> procesos operativos y administrativos, ori<strong>en</strong>tados a contribuir al <strong>de</strong>sarrollo<br />
sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura, a <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria y a <strong>la</strong> prosperidad <strong>rural</strong><br />
<strong>de</strong>l hemisferio.<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esa ori<strong>en</strong>tación, se estableció <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Competitividad Agroempresarial,<br />
se creó el Programa Interamericano <strong>de</strong>l Comercio, <strong>los</strong> Agronegocios y <strong>la</strong> Inocuidad <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> Alim<strong>en</strong>tos, y se recuperó el estatus <strong>de</strong>l Programa Hemisférico <strong>de</strong> Agroindustria<br />
Rural (PRODAR). En estas acciones, se compartieron tres líneas estratégicas: el fortalecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad pública y privada vincu<strong>la</strong>da con <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y<br />
<strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong>, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s empresariales, principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
productores agropecuarios y empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dores <strong>rural</strong>es <strong>de</strong> mediana y pequeña esca<strong>la</strong>, y<br />
<strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to e información para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones re<strong>la</strong>cionada con<br />
esta temáticas. Con ello se busca contribuir a crear un ambi<strong>en</strong>te favorable <strong>en</strong> <strong>los</strong> Estados<br />
Miembros <strong>de</strong>l IICA para aprovechar <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s que ofrec<strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados, tanto<br />
locales como internacionales, respon<strong>de</strong>r a<strong>de</strong>cuada y oportunam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores, y favorecer un <strong>de</strong>sarrollo equitativo y sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> <strong>los</strong> territorios<br />
<strong>rural</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas.<br />
El pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to conti<strong>en</strong>e una serie <strong>de</strong> artícu<strong>los</strong> que hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia al quehacer<br />
<strong>de</strong>l IICA <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> durante <strong>la</strong> administración<br />
<strong>de</strong>l Dr. Chelston W.D. Brathwaite, 2002-2010. A manera <strong>de</strong> contexto g<strong>en</strong>eral, se pres<strong>en</strong>ta<br />
inicialm<strong>en</strong>te una reseña <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias que afectan <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> <strong>en</strong><br />
el hemisferio americano. Los sigui<strong>en</strong>tes trabajos se agrupan <strong>en</strong> tres secciones: aspectos<br />
conceptuales, instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cooperación y aplicaciones.<br />
La primera <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s incluye artícu<strong>los</strong> con elem<strong>en</strong>tos conceptuales aplicados <strong>en</strong> el<br />
agroturismo, el financiami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> comercialización, <strong>la</strong> información <strong>de</strong> mercados, y <strong>la</strong><br />
calidad e inocuidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos.<br />
En <strong>la</strong> segunda sección, se pres<strong>en</strong>tan instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos y aplicados por el<br />
Instituto <strong>en</strong> sus Estados Miembros para fortalecer <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong>l sector<br />
agríco<strong>la</strong> y <strong>rural</strong>, i<strong>de</strong>ntificar el mom<strong>en</strong>to oportuno <strong>de</strong> hacer negocios con base <strong>en</strong><br />
el análisis <strong>de</strong> precios y promover el acceso <strong>de</strong> productos agroalim<strong>en</strong>tarios <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
mercados internacionales.<br />
En <strong>la</strong> tercera sección, se muestran experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> alcance local, nacional y regional<br />
que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> alto pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> ser replicadas <strong>en</strong> otros ámbitos <strong>de</strong> acción <strong>de</strong>l IICA. Entre<br />
el<strong>la</strong>s <strong>de</strong>stacan el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> fruticultura <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica, <strong>los</strong> acuerdos <strong>en</strong>tre actores<br />
<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica, el diseño e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> una<br />
política para el fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>en</strong> Ecuador, el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>agroindustria</strong>s<br />
y microempresas <strong>en</strong> Chiapas, México, el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> negocios <strong>rural</strong>es<br />
| v |
<strong>en</strong> Huara, Perú, el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche <strong>en</strong> Panamá, <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> pequeños productores <strong>de</strong> cebol<strong>la</strong> a <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s superficies <strong>en</strong> Colombia y <strong>la</strong> aplicación<br />
<strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> información para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas agroproductivas<br />
también <strong>en</strong> Colombia.<br />
Se espera que esta publicación sea un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> consulta para empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dores<br />
<strong>rural</strong>es y agroempresarios, técnicos, funcionarios, doc<strong>en</strong>tes, investigadores y lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong><br />
organizaciones, interesados <strong>en</strong> fortalecer sus capacida<strong>de</strong>s y <strong>en</strong> promover un ambi<strong>en</strong>te<br />
favorable para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong>. Con este propósito,<br />
se ha consi<strong>de</strong>rado pertin<strong>en</strong>te incluir <strong>en</strong> esta pres<strong>en</strong>tación <strong>los</strong> conceptos que<br />
utiliza el Instituto cuando trata <strong>los</strong> temas <strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong>.<br />
<br />
<br />
agronegocio es un sistema integrado <strong>de</strong> negocios <strong>en</strong>focado <strong>en</strong> el consumidor,<br />
que incluye <strong>los</strong> aspectos <strong>de</strong> producción primaria, procesami<strong>en</strong>to, transformación y<br />
todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, distribución y comercialización, así como<br />
<strong>los</strong> servicios, públicos y privados, que son necesarios para que <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong>l<br />
sector oper<strong>en</strong> competitivam<strong>en</strong>te. Contraria a <strong>la</strong> visión tradicional, esta visión <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> consi<strong>de</strong>ra a <strong>la</strong> agricultura como un sistema <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> valor<br />
que se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> dar satisfacción a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas y prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l consumidor,<br />
mediante <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> prácticas y procedimi<strong>en</strong>tos que incluy<strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s<br />
activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>ntro y fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> producción; es <strong>de</strong>cir, consi<strong>de</strong>ra todas<br />
<strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura y acepta que sus productos no siempre son el<br />
resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> simple producción <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos.<br />
<strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> (AIR) correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> actividad empresarial que permite<br />
<strong>la</strong> agregación y ret<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> valor <strong>en</strong> zonas <strong>rural</strong>es, <strong>de</strong> productos agríco<strong>la</strong>s, pecuarios,<br />
pesqueros y forestales, originados <strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> economía campesina<br />
o <strong>de</strong> agricultura familiar, mediante <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> prácticas <strong>de</strong> empaque, secado,<br />
almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, c<strong>la</strong>sificación, transformación y conservación.<br />
Este trabajo no se hubiera podido lograr sin <strong>la</strong> aplicación y profesionalismo <strong>de</strong> un grupo<br />
multidisciplinario <strong>de</strong> especialistas y consultores localizados a lo <strong>la</strong>rgo y ancho <strong>de</strong>l hemisferio,<br />
así como <strong>la</strong> <strong>de</strong>dicación y compromiso <strong>de</strong>l equipo editorial, <strong>de</strong> traducción y <strong>de</strong><br />
impr<strong>en</strong>ta, a qui<strong>en</strong>es expresamos nuestra gratitud. Se brinda un especial reconocimi<strong>en</strong>to<br />
a Daniel Rodríguez Sá<strong>en</strong>z, qui<strong>en</strong> compiló todo este trabajo, y a Fe<strong>de</strong>rico Sancho, qui<strong>en</strong><br />
con su apoyo y constante motivación nos impulsó a obt<strong>en</strong>er este producto.<br />
At<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te,<br />
Miguel García Win<strong>de</strong>r<br />
Director Competitividad Agroempresarial<br />
Hernando Riveros Serrato<br />
Especialista Hemisférico <strong>en</strong> Agroindustria Rural<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| vi |
SECCIÓN 1<br />
Aspectos conceptuales<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 1 |
Principales t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias que afectan el estado <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong><br />
<strong>en</strong> el hemisferio americano<br />
Miguel García-Win<strong>de</strong>r, Daniel Rodríguez Sá<strong>en</strong>z,<br />
Frank Lam, Danilo Herrera y Marcos Sánchez<br />
Introducción<br />
Los tiempos actuales se caracterizan por turbul<strong>en</strong>cia y cambios <strong>en</strong> el sector agríco<strong>la</strong>,<br />
ac<strong>en</strong>tuados por <strong>la</strong> alta vo<strong>la</strong>tilidad <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos y agudizados por <strong>la</strong><br />
crisis financiera global, que am<strong>en</strong>aza no solo a <strong>los</strong> mercados, sino también a <strong>la</strong> propia<br />
estabilidad social <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>neta. Si bi<strong>en</strong> esta crisis p<strong>la</strong>ntea retos inéditos, a <strong>la</strong> vez se vislumbran<br />
oportunida<strong>de</strong>s que, <strong>de</strong> ser aprovechadas correctam<strong>en</strong>te, g<strong>en</strong>erarán el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> una sociedad más justa y equitativa, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura será nuevam<strong>en</strong>te valorada<br />
por su importante contribución a <strong>la</strong> estabilidad social, al crecimi<strong>en</strong>to económico y a<br />
<strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos naturales.<br />
El pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to conti<strong>en</strong>e, <strong>de</strong> manera resumida, una <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales<br />
t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias que se observan a nivel mundial <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong>. Ha<br />
sido e<strong>la</strong>borado con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> un equipo amplio <strong>de</strong> especialistas <strong>de</strong>l Instituto<br />
Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura (IICA) que sigu<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera perman<strong>en</strong>te<br />
estos cambios para apoyar a <strong>los</strong> Estados Miembros <strong>de</strong>l Instituto <strong>en</strong> sus esfuerzos<br />
para mejorar <strong>la</strong> posición competitiva <strong>de</strong> sus <strong>agronegocios</strong>, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te aquel<strong>los</strong><br />
<strong>de</strong> pequeña y mediana esca<strong>la</strong>.<br />
Con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor estos temas, <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong><br />
se refier<strong>en</strong> a un sistema <strong>de</strong> negocios integrados que incluye todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>ntro y fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> producción, requeridas para lograr abastecer sost<strong>en</strong>ible<br />
y competitivam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción con alim<strong>en</strong>tos, fibras y combustibles <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> agríco<strong>la</strong>.<br />
Este concepto <strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong> es incluy<strong>en</strong>te y no se repres<strong>en</strong>ta exclusivam<strong>en</strong>te<br />
a <strong>la</strong> “gran agricultura empresarial”. Por el contrario, compr<strong>en</strong><strong>de</strong> a todas <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> producción e int<strong>en</strong>ta reconocer <strong>la</strong> importante contribución que <strong>los</strong> agricultores <strong>de</strong><br />
pequeña y mediana esca<strong>la</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos.<br />
También es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te consi<strong>de</strong>rar que <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo agríco<strong>la</strong> <strong>de</strong>l hemisferio americano<br />
existe gran disparidad <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> países y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> el<strong>los</strong>. Mi<strong>en</strong>tras algunos se sitúan<br />
<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> más avanzados <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> su <strong>de</strong>sarrollo agropecuario y son importantes<br />
actores <strong>en</strong> el mercado mundial <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, otros son importadores netos <strong>de</strong> estos<br />
y algunos muestran <strong>los</strong> más bajos niveles <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l mundo. Por lo tanto, <strong>la</strong>s<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 3 |
SECCIÓN 1<br />
t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias que se discut<strong>en</strong> <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong>sayo <strong>los</strong> afectarán <strong>de</strong> forma difer<strong>en</strong>ciada,<br />
más aun si se consi<strong>de</strong>ra que no existe solo “un tipo” <strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong>, sino que, por el<br />
contrario, son múltiples con una amplia trama <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre actores.<br />
Con base <strong>en</strong> estas complejida<strong>de</strong>s, se espera que <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as p<strong>la</strong>smadas <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to<br />
sean <strong>de</strong> apoyo para guiar, <strong>de</strong> manera prospectiva, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevas alternativas<br />
para un <strong>de</strong>sarrollo más incluy<strong>en</strong>te, sost<strong>en</strong>ible y competitivo <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />
estos conceptos.<br />
Principales t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> el consumo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el período 2007-2009<br />
En esta sección se hace una revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias más importantes que se observarán<br />
<strong>en</strong> el consumo <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos durante <strong>los</strong> próximos años. Ciertam<strong>en</strong>te, estas se<br />
expresan más c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> países avanzados, pero hoy se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran ext<strong>en</strong>didas<br />
a casi todas <strong>la</strong>s regiones <strong>de</strong>l mundo, gracias al crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> supermercados y <strong>la</strong><br />
internacionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas agroalim<strong>en</strong>tarias. Estas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias son: a) <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia;<br />
b) una mayor preocupación por <strong>la</strong> salud; y c) un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el consumo<br />
<strong>de</strong> productos especializados o difer<strong>en</strong>ciados.<br />
Conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia<br />
Lo que se inició como una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia para satisfacer el acelerado estilo <strong>de</strong> vida,<br />
principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones urbanas, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad se ha convertido <strong>en</strong><br />
un elem<strong>en</strong>to básico <strong>de</strong> éxito para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> productos alim<strong>en</strong>ticios procesados.<br />
Debido a <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> urbanización, el aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el<br />
número <strong>de</strong> hogares don<strong>de</strong> ambos cónyuges trabajan, el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das<br />
con solo una cabeza <strong>de</strong> familia y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> contar con mayor tiempo libre,<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>manda por ese tipo <strong>de</strong> productos se ha consolidado y seguirá constituy<strong>en</strong>do<br />
una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias más importantes <strong>en</strong> el futuro.<br />
La disminución <strong>en</strong> el tiempo <strong>de</strong> preparación <strong>de</strong> una comida continuará si<strong>en</strong>do el<br />
impulsor principal <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> innovaciones y <strong>los</strong> <strong>de</strong>tallistas mejorarán su oferta<br />
<strong>de</strong> “comidas frescas pre-preparadas” <strong>en</strong> <strong>los</strong> puntos <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta, que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ayudar<br />
<strong>en</strong> aspectos <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia, servirá como opción para aquel<strong>los</strong> consumidores que<br />
no pue<strong>de</strong>n asistir a restaurantes, <strong>de</strong>bido a <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones financieras<br />
y económicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> hogares.<br />
El reto continuará si<strong>en</strong>do no solo ofrecer alim<strong>en</strong>tos que se prepar<strong>en</strong> rápidam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> el hogar, sino que al mismo tiempo t<strong>en</strong>gan un sabor casero y “fresco”, sean saludables<br />
y cump<strong>la</strong>n con <strong>los</strong> más altos requisitos <strong>de</strong> calidad e inocuidad.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 4 |
Aspectos conceptuales<br />
Preocupación por <strong>la</strong> salud<br />
Hoy más que nunca, <strong>los</strong> consumidores se preocupan por mejorar su salud y están<br />
conv<strong>en</strong>cidos <strong>de</strong> que <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación es uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>ciales para lograrlo.<br />
Este hecho ha favorecido el <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos<br />
l<strong>la</strong>mados “funcionales”, que se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> como aquel<strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos a <strong>los</strong> que se les<br />
atribuye algún b<strong>en</strong>eficio específico para mejorar <strong>la</strong> capacidad física o <strong>la</strong> salud<br />
m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores.<br />
“Information Resources INC”, <strong>en</strong> su publicación Consumer Report Watch 2008,<br />
reporta que el mercado <strong>de</strong> productos funcionales, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> Estados Unidos,<br />
será superior a <strong>los</strong> US$60 mil millones durante el 2009. Esta cifra repres<strong>en</strong>ta un<br />
crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l 67% con respecto a lo v<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> ese país durante el 2004. Los<br />
productos que li<strong>de</strong>ran este grupo son aquel<strong>los</strong> re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
digestión o <strong>los</strong> que fortalec<strong>en</strong> el sistema inmunológico, seguidos muy <strong>de</strong> cerca<br />
por <strong>los</strong> que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> antioxidantes o son ricos <strong>en</strong> ácidos grasos omega-3. Cabe<br />
<strong>de</strong>stacar el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> prebióticos, probióticos y simbióticos, <strong>los</strong> cuales son un<br />
grupo re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te nuevo <strong>de</strong> productos utilizados como aditivos <strong>en</strong> el yogurt,<br />
<strong>en</strong> diversas bebidas lácteas, jugos, productos <strong>de</strong> pastelería, sopas y el café. El reto<br />
principal que este tipo <strong>de</strong> productos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tará <strong>en</strong> el futuro continuará si<strong>en</strong>do su<br />
costo, ya que actualm<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran fuera <strong>de</strong>l alcance <strong>de</strong> un amplio grupo<br />
<strong>de</strong> consumidores.<br />
Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esa preocupación por <strong>la</strong> salud, ahora hay un mayor interés<br />
por conocer con <strong>de</strong>talle todas <strong>la</strong>s características y cualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos que<br />
se consum<strong>en</strong>. Este <strong>de</strong>seo va más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> simple información nutricional que se pres<strong>en</strong>ta<br />
tradicionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s etiquetas <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos procesados. Actualm<strong>en</strong>te <strong>los</strong><br />
consumidores <strong>de</strong>mandan conocer <strong>la</strong> historia y trayectoria <strong>de</strong>l producto y <strong>de</strong> todos<br />
aquel<strong>los</strong> que intervinieron <strong>en</strong> su transformación, incluidas <strong>la</strong>s fábricas, <strong>los</strong> transportes,<br />
<strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> calidad y <strong>de</strong> asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inocuidad empleados, el tipo <strong>de</strong><br />
empaque utilizado y el impacto ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>los</strong> procesos y <strong>en</strong>vases, por nombrar<br />
solo algunos <strong>de</strong> estos aspectos. Estas preocupaciones son recogidas por <strong>la</strong>s empresas<br />
y por <strong>los</strong> gobiernos <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> niveles, lo que ha g<strong>en</strong>erado <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />
legis<strong>la</strong>ciones, mecanismos y nuevos códigos <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to y responsabilidad<br />
social y ambi<strong>en</strong>tal, que permit<strong>en</strong> respon<strong>de</strong>r a estas <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores.<br />
Se espera que <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos que b<strong>en</strong>efici<strong>en</strong> <strong>la</strong> salud continúe si<strong>en</strong>do<br />
un inc<strong>en</strong>tivo para aum<strong>en</strong>tar el consumo <strong>de</strong> frutas y vegetales <strong>de</strong> manera sost<strong>en</strong>ida,<br />
a pesar <strong>de</strong> que <strong>en</strong> el corto p<strong>la</strong>zo <strong>la</strong> situación económica experim<strong>en</strong>tada a partir<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis financiera parece que t<strong>en</strong>drá un efecto negativo <strong>en</strong> el consumo <strong>de</strong><br />
productos frescos a favor <strong>de</strong> alternativas más baratas, como productos <strong>en</strong><strong>la</strong>tados<br />
y conge<strong>la</strong>dos. Un reflejo <strong>de</strong> esta situación es que durante el 2008, <strong>en</strong> <strong>los</strong> Estados<br />
Unidos se cerró el doble <strong>de</strong> empresas <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> productos frescos que <strong>en</strong> el<br />
2006 o el 2007 (The Produce News 2008).<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 5 |
SECCIÓN 1<br />
<br />
Productos especializados o difer<strong>en</strong>ciados<br />
A pesar <strong>de</strong> que <strong>los</strong> volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> v<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos consi<strong>de</strong>rados <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />
estas categorías no son muy altos, se incluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to porque ofrec<strong>en</strong><br />
una alternativa importante para pequeños y medianos productores y agroempresarios<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> países <strong>de</strong>l hemisferio. En este rubro se consi<strong>de</strong>ran <strong>los</strong> productos<br />
orgánicos, <strong>los</strong> solidarios y <strong>los</strong> étnicos, según se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n:<br />
◦ Productos orgánicos<br />
Exist<strong>en</strong> versiones <strong>en</strong>contradas con respecto a <strong>la</strong> situación actual <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos<br />
orgánicos <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados. Por un <strong>la</strong>do, <strong>los</strong> consumidores leales, que v<strong>en</strong> a<br />
<strong>la</strong> agricultura orgánica como un estilo <strong>de</strong> vida, están dispuestos a comprar<strong>los</strong><br />
incluso <strong>en</strong> condiciones económicas <strong>de</strong>sfavorables; sin embargo, <strong>los</strong> consumidores<br />
esporádicos, qui<strong>en</strong>es tradicionalm<strong>en</strong>te han g<strong>en</strong>erado el crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, se cuestionan si <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> su consumo justifican<br />
gastar más dinero <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> inestabilidad económica.<br />
El New York Times (2008) reportó un estudio realizado por <strong>la</strong> empresa Niels<strong>en</strong><br />
Company, don<strong>de</strong> se seña<strong>la</strong> una disminución <strong>de</strong> un 4% al comparar el crecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> el consumo <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos orgánicos <strong>en</strong> <strong>los</strong> Estados Unidos <strong>de</strong><br />
Norteamérica, durante un período <strong>de</strong> cuatro semanas que culminó el 4 <strong>de</strong><br />
octubre <strong>de</strong>l 2008, con el mismo período <strong>de</strong>l 2007. Esto contrasta con el crecimi<strong>en</strong>to<br />
sost<strong>en</strong>ido que se había registrado <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años para ese tipo <strong>de</strong><br />
productos y que incluso había alcanzado tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te<br />
el 20% anual <strong>en</strong> <strong>los</strong> Estados Unidos.<br />
¿Es esta observación una indicación <strong>de</strong> que <strong>la</strong> crisis económica está disminuy<strong>en</strong>do<br />
el consumo <strong>de</strong> productos orgánicos o solo el reflejo <strong>de</strong> una variación<br />
esporádica o aleatoria <strong>en</strong> el consumo? En este mom<strong>en</strong>to es muy difícil brindar<br />
una respuesta. Sin embargo, un informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa Information Resources,<br />
realizado durante el primer semestre <strong>de</strong>l 2008, seña<strong>la</strong> que <strong>de</strong> 1000 consumidores<br />
<strong>en</strong> el mercado canadi<strong>en</strong>se, el 50% afirmó que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad compra m<strong>en</strong>os<br />
productos orgánicos <strong>de</strong>bido a su alto costo.<br />
Esta situación obliga a reflexionar sobre el futuro <strong>de</strong> estos bi<strong>en</strong>es. Posiblem<strong>en</strong>te<br />
seguirán consolidándose <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados, pero <strong>de</strong>berá adjudicarse mayor énfasis<br />
a <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> formas para mejorar su productividad y <strong>los</strong> precios finales<br />
para el consumidor.<br />
A<strong>de</strong>más, el consumo <strong>de</strong> estos productos seguirá aum<strong>en</strong>tando, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s<br />
campañas publicitarias que se han int<strong>en</strong>sificado para promoverlo, como <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>signación <strong>de</strong> áreas específicas c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te i<strong>de</strong>ntificables <strong>en</strong> <strong>los</strong> pisos <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 6 |
Aspectos conceptuales<br />
supermercados y por el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos con estas características<br />
dirigidos a nichos especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, como niños y adultos mayores.<br />
Estas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias ofrec<strong>en</strong> pistas a <strong>los</strong> Estados Miembros <strong>de</strong>l IICA, especialm<strong>en</strong>te<br />
a América Latina y el Caribe (ALC), para diversificar sus producciones y <strong>de</strong>jar<br />
<strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trar esfuerzos <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos orgánicos tradicionales<br />
como el banano, el café o el cacao. Es <strong>en</strong> <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta don<strong>de</strong> habrá<br />
mayores oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> éxito.<br />
◦ Productos solidarios<br />
Según datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fairtra<strong>de</strong> Labelling Organizations International (2009), <strong>los</strong><br />
consumidores gastaron más <strong>de</strong> 2,3 miles <strong>de</strong> millones <strong>de</strong> euros <strong>en</strong> productos<br />
<strong>de</strong> comercio justo certificados <strong>en</strong> el 2007, lo que repres<strong>en</strong>ta un increm<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong>l 47% con respecto al año anterior. Esta organización indica también que <strong>los</strong><br />
mercados <strong>de</strong>l Reino Unido y <strong>los</strong> Estados Unidos sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do <strong>los</strong> <strong>de</strong> mayor<br />
importancia, mi<strong>en</strong>tras que Suecia y Noruega fueron <strong>los</strong> que pres<strong>en</strong>taron el<br />
mayor crecimi<strong>en</strong>to con un 166% y 110% respectivam<strong>en</strong>te.<br />
Ante <strong>la</strong> situación económica actual, existe una gran incógnita sobre el futuro <strong>de</strong><br />
este tipo <strong>de</strong> productos, ya que <strong>los</strong> impactos que el consumidor espera ver <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
pobreza o <strong>en</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal no son c<strong>la</strong>ros y todos <strong>los</strong> indicadores<br />
sugier<strong>en</strong> que no existe una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia única. Se prevé que <strong>los</strong> consumidores <strong>de</strong><br />
alto ingreso continuarán <strong>de</strong>mandando y consumi<strong>en</strong>do estos productos, dado<br />
que el gasto no afectará su ingreso total; mi<strong>en</strong>tras, <strong>los</strong> compradores <strong>de</strong> ingreso<br />
medio <strong>los</strong> adquirirán solo <strong>de</strong> manera esporádica.<br />
Los retos c<strong>en</strong>trales para <strong>los</strong> ofer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> productos son equilibrar<br />
<strong>los</strong> costos, <strong>la</strong> productividad y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te y obt<strong>en</strong>er <strong>los</strong> requisitos<br />
<strong>de</strong> certificación para alcanzar a <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s masas <strong>de</strong> consumidores,<br />
particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te aquel<strong>los</strong> <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se media.<br />
◦ Productos étnicos<br />
Al igual que <strong>en</strong> <strong>los</strong> dos tipos <strong>de</strong> productos m<strong>en</strong>cionados, es difícil pre<strong>de</strong>cir<br />
cuál será el futuro <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos étnicos <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados internacionales.<br />
Por un <strong>la</strong>do, se espera que continúe <strong>en</strong> asc<strong>en</strong>so el po<strong>de</strong>r adquisitivo <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
pob<strong>la</strong>dores hispanos que aún viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> Estados Unidos <strong>de</strong> América. Sin<br />
embargo, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> crisis financiera, es posible que durante <strong>los</strong> próximos<br />
dos años se observe una reducción <strong>en</strong> su consumo, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />
asociada con <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> migración y el regreso <strong>de</strong> una cantidad<br />
consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>dores a sus países <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> por no <strong>en</strong>contrar trabajo<br />
<strong>en</strong> ese país. Sin duda, <strong>la</strong> crisis financiera ejercerá una gran presión <strong>en</strong> el<br />
consumo <strong>de</strong> estos bi<strong>en</strong>es, no solo por <strong>la</strong> caída <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, sino también<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 7 |
SECCIÓN 1<br />
por el aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>los</strong> costos <strong>de</strong> producción y distribución, causados <strong>en</strong><br />
bu<strong>en</strong>a parte por increm<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el costo <strong>de</strong> <strong>los</strong> combustibles y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>,<br />
<strong>de</strong> su transporte.<br />
Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>los</strong> países <strong>la</strong>tinoamericanos, esta situación es compleja<br />
y poco al<strong>en</strong>tadora, <strong>de</strong>bido a que muchas industrias habían logrado p<strong>en</strong>etrar<br />
y establecerse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> distribución y abasto más importantes <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Unión Americana y habían <strong>de</strong>dicado tiempo y recursos para abastecer este<br />
mercado. Por ello t<strong>en</strong>drán que re<strong>de</strong>finir sus estrategias y a<strong>de</strong>cuar sus líneas <strong>de</strong><br />
producción y recursos a <strong>la</strong> nueva realidad, lo que posiblem<strong>en</strong>te provocará <strong>la</strong><br />
ocupación <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os mano <strong>de</strong> obra y m<strong>en</strong>or <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> productos primarios<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> países <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> estos alim<strong>en</strong>tos.<br />
T<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias más relevantes para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong><br />
<strong>en</strong> el período 2007-2009<br />
Las diversas crisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> últimos años han obligado a reflexionar sobre <strong>la</strong>s acciones<br />
tradicionales y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> buscar nuevas alternativas. En g<strong>en</strong>eral, esta reflexión se<br />
fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> tres preocupaciones básicas:<br />
a. La necesidad <strong>de</strong> lograr una mayor inclusión social.<br />
b. La protección <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te.<br />
c. Una nueva forma <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar a <strong>los</strong> mercados.<br />
Estas preocupaciones c<strong>en</strong>trales son <strong>la</strong>s que durante <strong>los</strong> últimos años también han <strong>de</strong>finido<br />
el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong>. En esta sección se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />
más relevantes <strong>de</strong> <strong>los</strong> últimos años y aquel<strong>la</strong>s que seguirán mol<strong>de</strong>ando el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> <strong>en</strong> el futuro. Estas son:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
La importancia <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>r a <strong>los</strong> pequeños productores-campesinos a <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas<br />
<strong>de</strong> valor.<br />
El surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevos mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> negocios.<br />
El resurgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> discusión sobre abastecimi<strong>en</strong>to<br />
local vs abastecimi<strong>en</strong>to mundial.<br />
La inocuidad como eje c<strong>en</strong>tral para <strong>la</strong> competitividad.<br />
El regreso a <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> cultivos tradicionales.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 8 |
Aspectos conceptuales<br />
Sin duda, estas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias no son <strong>la</strong>s únicas y tampoco se pres<strong>en</strong>tan <strong>de</strong> manera ais<strong>la</strong>da.<br />
Su selección <strong>en</strong> este trabajo ti<strong>en</strong>e como finalidad facilitar su análisis y compr<strong>en</strong>sión.<br />
a. La importancia <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>r a <strong>los</strong> pequeños y medianos<br />
productores-campesinos a <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> valor<br />
Durante <strong>los</strong> últimos años, ha existido un r<strong>en</strong>ovado interés por el papel que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong><br />
agricultura sobre el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> mecanismos que<br />
permitan atacar <strong>la</strong>s causas estructurales que han impedido su avance. Para po<strong>de</strong>r<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar seriam<strong>en</strong>te estas causas, se requiere <strong>de</strong> un nuevo p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, formas<br />
difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> actores, una mayor inclusión <strong>de</strong> <strong>los</strong> segm<strong>en</strong>tos más<br />
pobres, una participación más amplia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> un nuevo<br />
rol para el sector público y privado, y una nueva gobernabilidad.<br />
En medio <strong>de</strong> esta problemática, se ha evi<strong>de</strong>nciado que uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> temas que gobernará<br />
<strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> años por v<strong>en</strong>ir es <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> formas exitosas<br />
para vincu<strong>la</strong>r a <strong>los</strong> productores-campesinos <strong>de</strong> pequeña esca<strong>la</strong> con <strong>los</strong> mercados y <strong>la</strong>s<br />
ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> valor. Este tema es relevante, <strong>en</strong> principio porque este grupo <strong>de</strong> actores<br />
contribuye con cantida<strong>de</strong>s sustanciales <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el mundo. Normalm<strong>en</strong>te estos<br />
segm<strong>en</strong>tos productivos han sido excluidos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas que ofrece el mundo actual y<br />
se han convertido <strong>en</strong> un núcleo <strong>de</strong> alta vulnerabilidad e inestabilidad política y social.<br />
La inserción <strong>de</strong> <strong>los</strong> productores <strong>de</strong> pequeña y mediana esca<strong>la</strong> a <strong>los</strong> mercados, ya<br />
sean locales o <strong>de</strong> exportación, requerirá <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción conjunta <strong>de</strong> <strong>los</strong> gobiernos, el<br />
sector privado y <strong>la</strong> sociedad civil. Los gobiernos <strong>de</strong>berán c<strong>en</strong>trar sus esfuerzos hacia<br />
<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> marcos institucionales y legales conduc<strong>en</strong>tes a crear un ambi<strong>en</strong>te<br />
que favorezca esa vincu<strong>la</strong>ción y hacia <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s y estrategias <strong>de</strong><br />
inversión y asignación <strong>de</strong> recursos que fortalezcan sus capacida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se<br />
evite el diseño <strong>de</strong> programas asist<strong>en</strong>cialistas o populistas. Exist<strong>en</strong> ejemp<strong>los</strong> exitosos<br />
<strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong> varios países <strong>de</strong>l hemisferio. Es notable el caso<br />
<strong>de</strong> Brasil, México y Colombia, don<strong>de</strong> <strong>los</strong> marcos legales e institucionales que se<br />
iniciaron hace varios años han empezado a r<strong>en</strong>dir frutos.<br />
La incorporación <strong>de</strong> <strong>los</strong> productores <strong>de</strong> pequeña y mediana esca<strong>la</strong> a <strong>los</strong> mercados<br />
también requiere <strong>de</strong> una activa participación <strong>de</strong>l sector privado, qui<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong><br />
importante función <strong>de</strong> crear y poner <strong>en</strong> marcha i<strong>de</strong>as y negocios que sean comercialm<strong>en</strong>te<br />
viables y que ayu<strong>de</strong>n a g<strong>en</strong>erar empleo, reducir <strong>la</strong> pobreza y contribuir a<br />
<strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria. Asimismo, este sector privado continuará si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> fuerza<br />
motriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> innovación y <strong>la</strong> inversión, y facilitará <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> pequeños<br />
productores con <strong>la</strong>s iniciativas empresariales competitivas y sost<strong>en</strong>ibles.<br />
Toda sociedad <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir y gobernar su propio futuro y esta<br />
es sin duda una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones más importantes <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />
civil, <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>r a <strong>los</strong> productores con <strong>los</strong> mercados, apoyar<strong>los</strong> <strong>en</strong> sus<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 9 |
SECCIÓN 1<br />
procesos organizativos, ayudar<strong>los</strong> a mejorar sus capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> interlocución colectiva,<br />
crear pu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> diálogo con <strong>los</strong> gobiernos locales y, ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te, apoyar <strong>la</strong><br />
provisión <strong>de</strong> servicios y ayudas a aquel<strong>los</strong> con necesida<strong>de</strong>s especiales o urg<strong>en</strong>tes.<br />
Para vincu<strong>la</strong>rse con <strong>los</strong> mercados, <strong>los</strong> productores <strong>de</strong> pequeña y mediana esca<strong>la</strong><br />
requier<strong>en</strong> hacerlo <strong>de</strong> forma asociativa para reducir <strong>los</strong> costos <strong>de</strong> transacción, mejorar<br />
sus capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> negociación, convertirse <strong>en</strong> interlocutores legítimos ante el gobierno<br />
y el sector privado, aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> cohesión social y mejorar <strong>la</strong> autogestión.<br />
En síntesis, <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> pequeños y medianos productores a <strong>los</strong> mercados<br />
será uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> temas c<strong>en</strong>trales que <strong>de</strong>finirán <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> concebir y estructurar <strong>los</strong><br />
<strong>agronegocios</strong> <strong>en</strong> el futuro. El éxito <strong>de</strong> este proceso requiere <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
un diálogo más plural y diverso con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong>l Estado, <strong>los</strong> productores, el<br />
sector privado y <strong>la</strong> sociedad civil.<br />
b. Surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevos mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> negocios<br />
Ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> exp<strong>los</strong>ión <strong>de</strong> <strong>la</strong> “crisis alim<strong>en</strong>taria” y <strong>de</strong> <strong>la</strong> manifestación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
crisis financiera, <strong>en</strong> amplios sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y <strong>en</strong> muchos países, se había<br />
empezado a expresar una gran <strong>de</strong>silusión por <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos con <strong>los</strong><br />
mo<strong>de</strong><strong>los</strong> económicos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> apertura comercial impulsados durante <strong>la</strong>s últimas<br />
dos décadas. La incapacidad <strong>de</strong> estos mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> crear una mejora sustantiva <strong>en</strong> el<br />
nivel <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> pob<strong>la</strong>dores y el evi<strong>de</strong>nte aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> brecha<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s distintas c<strong>la</strong>ses sociales, aunado con el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> riesgos que<br />
el cambio climático repres<strong>en</strong>ta para <strong>la</strong> humanidad, ha al<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong><br />
mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> negocios que, <strong>de</strong> forma innovadora, progresista e incluy<strong>en</strong>te, ayu<strong>de</strong>n<br />
a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una nueva sociedad.<br />
Como respuesta a estos retos, se ha propiciado el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cuatro mo<strong>de</strong><strong>los</strong><br />
prioritarios <strong>de</strong> negocio que se irán consolidando <strong>en</strong> <strong>los</strong> próximos años. Estos son:<br />
<strong>los</strong> principios <strong>de</strong> responsabilidad social empresarial, <strong>los</strong> negocios ecológicos o<br />
“ver<strong>de</strong>s”, <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> incluy<strong>en</strong>tes y <strong>los</strong> “negocios sociales”. A continuación se<br />
<strong>de</strong>scribe cada uno <strong>de</strong> estos mo<strong>de</strong><strong>los</strong>:<br />
<br />
La responsabilidad social empresarial es un concepto que se ha transformado<br />
<strong>en</strong> un movimi<strong>en</strong>to ya g<strong>en</strong>eralizado que irá ganando un mayor número<br />
<strong>de</strong> a<strong>de</strong>ptos <strong>en</strong> <strong>los</strong> próximos años, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>tización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas<br />
acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> c<strong>en</strong>trar parte <strong>de</strong> sus esfuerzos <strong>en</strong> mejorar <strong>la</strong>s<br />
condiciones sociales y <strong>la</strong>borales <strong>de</strong> sus trabajadores, conservar <strong>los</strong> recursos<br />
ambi<strong>en</strong>tales y contribuir al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s don<strong>de</strong> operan.<br />
Este movimi<strong>en</strong>to ha provocado que <strong>la</strong>s empresas empiec<strong>en</strong> a p<strong>en</strong>sar no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>tabilidad financiera, que sin duda sigue si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> responsabilidad<br />
principal y más importante, sino también <strong>en</strong> función <strong>de</strong> su r<strong>en</strong>tabilidad y<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 10 |
Aspectos conceptuales<br />
competitividad social y ambi<strong>en</strong>tal. En cierto s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> estas<br />
políticas también obe<strong>de</strong>ce a <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, que cada día cuestiona<br />
más a aquel<strong>la</strong>s empresas cuya meta es solo <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> utilida<strong>de</strong>s financieras<br />
y exige una r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas transpar<strong>en</strong>te e integral.<br />
Sin embargo, estas políticas surg<strong>en</strong> <strong>de</strong> un acto <strong>de</strong> voluntad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias<br />
empresas sin <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> ninguna legis<strong>la</strong>ción, por lo que aún son hechos<br />
re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te pobres <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
pequeña o <strong>de</strong> mediana esca<strong>la</strong>, que todavía no consi<strong>de</strong>ran esto como un factor<br />
<strong>de</strong> competitividad. Por lo tanto, es necesario continuar apoyando a <strong>la</strong>s empresas,<br />
a sus operadores y socios para que expres<strong>en</strong> sus conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>tos y principios,<br />
mediante el establecimi<strong>en</strong>to voluntario <strong>de</strong> estas prácticas.<br />
<br />
Los l<strong>la</strong>mados negocios ver<strong>de</strong>s o ecológicos constituy<strong>en</strong> el segundo mo<strong>de</strong>lo<br />
<strong>de</strong> negocios que se ha consolidado <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años y que continuará apareci<strong>en</strong>do<br />
<strong>en</strong> el futuro. Este nace como respuesta al reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> peligros<br />
que se asocian con el tema <strong>de</strong>l cambio <strong>en</strong> el ambi<strong>en</strong>te, por <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> recursos naturales, el uso excesivo <strong>de</strong> combustibles fósiles y <strong>la</strong> incont<strong>en</strong>ible<br />
producción <strong>de</strong> contaminantes <strong>de</strong> todo tipo. Esta conci<strong>en</strong>cia toma lugar <strong>de</strong><br />
manera prioritaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s ca<strong>de</strong>nas<br />
<strong>de</strong> distribución, <strong>la</strong>s cuales han iniciado agresivos programas <strong>de</strong> reconversión <strong>de</strong><br />
sus procesos hacia un uso más razonable <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía, <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os<br />
contaminantes y <strong>la</strong> reutilización <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos.<br />
Se <strong>de</strong>stacan <strong>los</strong> ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> empresas como Wal-Mart, <strong>la</strong> cual ha fijado metas<br />
muy c<strong>la</strong>ras para <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sechos. Sin duda, el<br />
resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s industrias, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su tamaño y lugar <strong>de</strong> operación,<br />
seguirán estos ejemp<strong>los</strong> como respuesta a una mayor y más exig<strong>en</strong>te regu<strong>la</strong>ción<br />
ambi<strong>en</strong>tal y a <strong>los</strong> compromisos adquiridos por <strong>los</strong> países <strong>de</strong>l hemisferio<br />
americano <strong>en</strong> <strong>los</strong> distintos tratados que han firmado.<br />
Este mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> negocios afectará a <strong>la</strong> agricultura <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> ángu<strong>los</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
forma <strong>de</strong> producción, hasta el tipo <strong>de</strong> empaque y etiquetado que se utilice. En<br />
este s<strong>en</strong>tido, se pue<strong>de</strong>n i<strong>de</strong>ntificar cuatro gran<strong>de</strong>s cambios que <strong>la</strong> agricultura,<br />
como negocio, t<strong>en</strong>drá que hacer para convertirse <strong>en</strong> una “agricultura ver<strong>de</strong>”:<br />
− Mejorar el uso <strong>de</strong>l agua, por lo que surgirán nuevas tecnologías <strong>de</strong> riego<br />
y nuevos servicios para el uso, re-uso y conservación <strong>de</strong> este recurso<br />
que se consi<strong>de</strong>ra será el más s<strong>en</strong>sible para <strong>la</strong> humanidad <strong>en</strong> el corto y<br />
mediano p<strong>la</strong>zo.<br />
−<br />
Procurar una mayor conservación <strong>de</strong>l suelo y el subsuelo, por lo que aum<strong>en</strong>tará<br />
el número <strong>de</strong> hectáreas que produc<strong>en</strong> a partir <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> “cero<br />
<strong>la</strong>branza” y se harán esfuerzos por reducir el uso excesivo <strong>de</strong> fertilizantes<br />
sintéticos y <strong>de</strong> pesticidas que alteran <strong>la</strong> biología <strong>de</strong> este elem<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tral.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 11 |
SECCIÓN 1<br />
− Reducir el uso <strong>de</strong> combustibles fósiles <strong>en</strong> todo el proceso productivo,<br />
para lo cual el sector agríco<strong>la</strong> se <strong>de</strong>berá convertir <strong>en</strong> un actor más activo<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> política <strong>en</strong>ergética <strong>en</strong> <strong>los</strong> países y <strong>de</strong>berá invertir investigación<br />
y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes alternativas <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía para el uso <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> misma agricultura, concepto que va más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> simple producción<br />
<strong>de</strong> biocombustibles.<br />
− Promover el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> producción agríco<strong>la</strong> y pecuaria,<br />
cuyo valor agregado v<strong>en</strong>drá no solo <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> productos, sino también <strong>de</strong>l<br />
valor asociado con <strong>los</strong> créditos <strong>de</strong> carbono y su impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción<br />
<strong>de</strong>l efecto inverna<strong>de</strong>ro y <strong>en</strong> el cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global, por lo que <strong>en</strong> <strong>los</strong> próximos<br />
años se observará un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el número y tipo <strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong><br />
ori<strong>en</strong>tados a <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción y comercialización <strong>de</strong> “bonos <strong>de</strong> carbono”.<br />
Todas estas innovaciones no podrán ser materializadas sin un marco institucional<br />
y legal preciso, sin inc<strong>en</strong>tivos a<strong>de</strong>cuados y sin <strong>la</strong> participación <strong>de</strong>l sector<br />
privado, qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>berá actuar <strong>de</strong> manera conjunta con <strong>los</strong> gobiernos para promover<br />
<strong>la</strong> inversión y <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> <strong>en</strong> estos procesos.<br />
<br />
<br />
El mo<strong>de</strong>lo <strong>agronegocios</strong> incluy<strong>en</strong>tes ha emergido <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años y<br />
<strong>en</strong> cierto s<strong>en</strong>tido es el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>los</strong> esfuerzos <strong>de</strong> responsabilidad<br />
social <strong>de</strong> muchas empresas y <strong>de</strong> actores públicos y organizaciones<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil interesados <strong>en</strong> ofrecer una oportunidad a <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses y<br />
sectores más marginados <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. El mo<strong>de</strong>lo se focaliza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s<br />
que <strong>los</strong> estratos bajos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ofrec<strong>en</strong> como consumidores<br />
y empresarios. Sin duda este tipo <strong>de</strong> iniciativas incluy<strong>en</strong>tes será una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l futuro.<br />
El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> negocio social reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se ha v<strong>en</strong>ido impulsando gracias<br />
a <strong>los</strong> esfuerzos <strong>de</strong> Muhammad Yunus y el grupo Grame<strong>en</strong>. El objetivo <strong>de</strong> este<br />
tipo <strong>de</strong> empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos es <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> utilida<strong>de</strong>s, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
tradicionales. Un negocio social es una iniciativa “diseñada para cubrir una<br />
meta social” (Yunus 2009), don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s utilida<strong>de</strong>s no serán repartidas <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />
accionistas o socios, sino reinvertidas <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa para<br />
expandir sus metas y lograr mayor impacto. De esta forma, el postu<strong>la</strong>do <strong>de</strong><br />
“negocios sociales” implica que aquel<strong>los</strong> negocios creados con este esquema<br />
<strong>de</strong>berán <strong>de</strong> ser operados con <strong>la</strong> misma int<strong>en</strong>sidad, principios y astucia que <strong>los</strong><br />
tradicionales, y t<strong>en</strong>drán que cubrir todos sus gastos y g<strong>en</strong>erar utilida<strong>de</strong>s. Este<br />
mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> negocios, aún novedoso, resultará atractivo para <strong>los</strong> jóv<strong>en</strong>es que<br />
inician sus carreras y para aquel<strong>los</strong> inversionistas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> otra forma <strong>de</strong><br />
concebir su función <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 12 |
Aspectos conceptuales<br />
c. El resurgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> discusión sobre <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to<br />
local vs abastecimi<strong>en</strong>to mundial<br />
Un mayor acceso a <strong>la</strong> información, unido a un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia por parte<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores, ha originado un fuerte movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> varios países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos<br />
para impulsar cada vez más el consumo <strong>de</strong> productos agríco<strong>la</strong>s locales.<br />
Algunos grupos afirman que comprar localm<strong>en</strong>te mejora <strong>la</strong> frescura <strong>de</strong>l producto,<br />
<strong>la</strong>s características nutricionales y <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>tabilidad. A<strong>de</strong>más, ya existe <strong>la</strong> expectativa<br />
<strong>de</strong> que este tipo <strong>de</strong> producción apoya el <strong>de</strong>sarrollo y mejora <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong><br />
vida <strong>de</strong> <strong>los</strong> productores locales y sus familias.<br />
En <strong>la</strong> actualidad, se estima que <strong>en</strong> <strong>los</strong> países <strong>de</strong> Europa y <strong>en</strong> <strong>los</strong> Estados Unidos <strong>de</strong><br />
América, <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos viajan aproximadam<strong>en</strong>te 2400 kilómetros antes <strong>de</strong> llegar a<br />
<strong>la</strong> mesa <strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores, lo que favorece <strong>los</strong> cuestionami<strong>en</strong>tos sobre <strong>la</strong> racionalidad<br />
<strong>de</strong> seguir al<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> forma actual <strong>de</strong> producción-consumo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos,<br />
ya que este “viaje” requiere <strong>de</strong> un uso excesivo <strong>de</strong> combustibles fósiles que no solo<br />
actúa contra <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> <strong>los</strong> productores, sino que también favorece el cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />
global y contribuye al agotami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reservas <strong>en</strong>ergéticas.<br />
El reci<strong>en</strong>te aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el precio <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos y su vo<strong>la</strong>tilidad ha agudizado<br />
<strong>la</strong> discusión sobre este tema. Como respuesta a esta coyuntura, se han v<strong>en</strong>ido<br />
ejecutando mayores esfuerzos <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> mercados locales, don<strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
agricultores puedan ofrecer sus productos <strong>de</strong> manera directa a <strong>los</strong> consumidores<br />
con <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> que disminuyan <strong>los</strong> precios y se mejor<strong>en</strong> <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> ingreso<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> productores regionales.<br />
A media que <strong>los</strong> consumidores van conoci<strong>en</strong>do el concepto y adquier<strong>en</strong> mayor<br />
conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> problemas ambi<strong>en</strong>tales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> apoyar el <strong>de</strong>sarrollo<br />
local, el mecanismo ha ido ganando más a<strong>de</strong>ptos. Sin embargo, aún queda mucho<br />
trabajo por hacer, ya que se requiere mejorar <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> productores<br />
locales para abastecer mercados más exig<strong>en</strong>tes y cumplir con <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> calidad<br />
e inocuidad.<br />
También se hace necesario fortalecer su capacidad tecnológica y administrativa para<br />
asegurar que <strong>los</strong> consumidores reciban estos productos a precios más baratos que<br />
<strong>los</strong> que adquier<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> sistemas tradicionales <strong>de</strong> abasto. En este s<strong>en</strong>tido, exist<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> países <strong>de</strong>l hemisferio esfuerzos con esta lógica. Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> ejemp<strong>los</strong> más<br />
conocidos son <strong>los</strong> mercados <strong>de</strong> productores que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> casi todos <strong>los</strong> Estados<br />
Miembros <strong>de</strong>l IICA con algunas variantes.<br />
En un reci<strong>en</strong>te informe <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Agricultura <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estados Unidos <strong>de</strong><br />
América (USDA), “Agricultural C<strong>en</strong>sus”, publicado <strong>en</strong> febrero <strong>de</strong>l 2009, se indica que<br />
<strong>en</strong> ese país <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tas <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> mercado han aum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> un 48%, al pasar<br />
<strong>de</strong> $812 millones <strong>en</strong> el 2002 a $1200 millones <strong>en</strong> el 2007. En ese mismo período,<br />
el número <strong>de</strong> agricultores participantes pasó <strong>de</strong> 116 733 a 136 817.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 13 |
SECCIÓN 1<br />
Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> apoyar el consumo local parece lógico <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> sus b<strong>en</strong>eficios<br />
pot<strong>en</strong>ciales para el ambi<strong>en</strong>te y <strong>los</strong> productores locales, exist<strong>en</strong> también<br />
aspectos negativos que requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> un a<strong>de</strong>cuado análisis. Dos serían <strong>los</strong> efectos<br />
más serios <strong>de</strong> un fom<strong>en</strong>to irrestricto <strong>de</strong> esta política. Por un <strong>la</strong>do, disminuiría el<br />
abanico <strong>de</strong> productos que <strong>los</strong> consumidores podrían acce<strong>de</strong>r y, por otro, <strong>los</strong> países<br />
o regiones verían disminuidas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas por sus productos, lo que crearía<br />
situaciones in<strong>de</strong>seables tanto para consumidores como para productores.<br />
Otro aspecto pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te negativo y más <strong>de</strong>vastador sería el fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este<br />
tipo <strong>de</strong> consumo <strong>de</strong> manera irracional, especialm<strong>en</strong>te mediante políticas proteccionistas.<br />
Lam<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te, estas posiciones se han ac<strong>en</strong>tuado como producto<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis financiera y pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> riesgo <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios que se han logrado con el<br />
sistema mundial <strong>de</strong> comercio. Esto limita <strong>la</strong> estabilidad económica y <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s,<br />
particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aquel<strong>los</strong> países <strong>de</strong>nominados <strong>en</strong> “vías <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo”.<br />
Desafortunadam<strong>en</strong>te, <strong>los</strong> problemas <strong>la</strong>borales, el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> programas <strong>de</strong><br />
rescate financiero y <strong>la</strong>s presiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad parec<strong>en</strong> haber llevado, incluso a<br />
<strong>los</strong> países más po<strong>de</strong>rosos <strong>de</strong>l mundo, a promover <strong>de</strong> manera irracional el consumo<br />
nacional y a <strong>de</strong>sestimar <strong>la</strong> importante contribución <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos producidos<br />
por otros países <strong>en</strong> <strong>la</strong> dieta y estabilidad <strong>de</strong> otros.<br />
d. La inocuidad como eje c<strong>en</strong>tral para <strong>la</strong> competitividad<br />
La familiarización <strong>de</strong>l consumidor con el concepto <strong>de</strong> inocuidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos ha<br />
experim<strong>en</strong>tado un dramático aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década. Casos <strong>de</strong> contaminación<br />
<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos con toxinas, sustancias químicas y microorganismos patóg<strong>en</strong>os han<br />
trasc<strong>en</strong>dido fronteras y han afectado el comercio y <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> agroproductos<br />
y sus <strong>de</strong>rivados a nivel mundial.<br />
Los nombres <strong>de</strong> microorganismos patóg<strong>en</strong>os como <strong>la</strong> Salmonel<strong>la</strong> spp., Escherichia<br />
coli (E. Coli) y otros son ahora comúnm<strong>en</strong>te utilizados <strong>en</strong> conversaciones <strong>de</strong> todos<br />
<strong>los</strong> días cuando se hace refer<strong>en</strong>cia a casos <strong>de</strong> brotes <strong>de</strong>bido a <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
transmitidas por alim<strong>en</strong>tos (ETA). Esta familiarización por parte <strong>de</strong>l consumidor<br />
ha sido el resultado <strong>de</strong> un mayor acceso a <strong>la</strong> información, no solo a <strong>los</strong> medios<br />
conv<strong>en</strong>cionales como <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa y <strong>la</strong> televisión, sino también por <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> nuevos medios <strong>de</strong> información como son internet y <strong>los</strong> procesos que <strong>en</strong> el<strong>la</strong><br />
ocurr<strong>en</strong>, como serían <strong>los</strong> m<strong>en</strong>sajes <strong>en</strong> ca<strong>de</strong>na. Sin embargo, <strong>en</strong> muchas ocasiones,<br />
<strong>la</strong> información adquirida es inapropiada, no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra fundada <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia<br />
médica o ci<strong>en</strong>tífica y como tal causa falsas expectativas y reacciones irracionales,<br />
lo que dificulta una correcta apreciación <strong>de</strong> <strong>los</strong> riesgos reales que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong><br />
problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> inocuidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos.<br />
In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> percepción que existe por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores<br />
sobre este tema, <strong>la</strong> realidad es que <strong>los</strong> problemas <strong>de</strong> inocuidad <strong>en</strong> alim<strong>en</strong>tos causan<br />
daños serios a <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores y pérdidas económicas significativas<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 14 |
Aspectos conceptuales<br />
para <strong>la</strong>s fábricas implicadas y <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas comerciales que distribuy<strong>en</strong> estos productos,<br />
así como efectos serios <strong>en</strong> <strong>la</strong> exportación <strong>de</strong> productos y <strong>en</strong> su <strong>de</strong>manda.<br />
Muchos <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estados Miembros <strong>de</strong>l IICA han sufrido directam<strong>en</strong>te estas consecu<strong>en</strong>cias<br />
cuando sus productos han sido implicados <strong>en</strong> ETA por brotes <strong>en</strong> consumidores<br />
prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>los</strong> países <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> sus exportaciones. En consecu<strong>en</strong>cia,<br />
<strong>los</strong> procesadores y exportadores <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos han <strong>de</strong>bido contar con<br />
sufici<strong>en</strong>tes conocimi<strong>en</strong>tos y argum<strong>en</strong>tos para <strong>de</strong>mostrar que operan sus procesos<br />
bajo estrictos programas <strong>de</strong> producción y que estos aseguran <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong><br />
productos inocuos.<br />
Para ello, programas como <strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as prácticas agríco<strong>la</strong>s (BPA), bu<strong>en</strong>as prácticas<br />
<strong>de</strong> manufactura (BPM), procedimi<strong>en</strong>tos operacionales estándares <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to<br />
(POES) y el Programa <strong>de</strong> Análisis <strong>de</strong> Peligros y Puntos Críticos <strong>de</strong> Control (HACCP,<br />
por sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong> ingles), se han ido implem<strong>en</strong>tando <strong>de</strong> manera pau<strong>la</strong>tina y cada día<br />
con mayor ext<strong>en</strong>sión, como esfuerzos voluntarios adicionales al cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
normas oficiales que <strong>los</strong> países establec<strong>en</strong> a través <strong>de</strong> sus sistemas regu<strong>la</strong>torios.<br />
Es <strong>de</strong> esperarse que durante <strong>los</strong> próximos años se continúe experim<strong>en</strong>tando<br />
una mayor presión para asegurar que <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos que se ofrezcan a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
sean nutritivos, saludables e inocuos. Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o se <strong>en</strong>contrará influ<strong>en</strong>ciado<br />
por <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que se establece <strong>en</strong>tre consumidores, procesadores y<br />
ag<strong>en</strong>cias regu<strong>la</strong>doras.<br />
En <strong>los</strong> últimos años, <strong>los</strong> brotes <strong>de</strong> ETA han pasado a <strong>la</strong>s primeras p<strong>la</strong>nas <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
medios. Reci<strong>en</strong>tes apariciones <strong>de</strong> Salmonel<strong>la</strong> spp. <strong>en</strong> mantequil<strong>la</strong> <strong>de</strong> maní, chiles<br />
ja<strong>la</strong>peños y melones, así como <strong>de</strong> E. coli O157:H7 <strong>en</strong> espinacas y carne molida<br />
han sido abordados con una amplísima publicidad, lo que ha afectado <strong>la</strong> confianza<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores tanto <strong>en</strong> <strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> producción como <strong>en</strong> <strong>los</strong> que supervisan<br />
<strong>la</strong> operación <strong>de</strong> <strong>los</strong> establecimi<strong>en</strong>tos que procesan y produc<strong>en</strong> alim<strong>en</strong>tos.<br />
Incluso ha llevado a que autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> diversos países cuestion<strong>en</strong> seriam<strong>en</strong>te sus<br />
sistemas regu<strong>la</strong>torios.<br />
La rápida difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información ti<strong>en</strong>e un efecto positivo, ya que al aum<strong>en</strong>tar el<br />
conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>los</strong> productos y daños <strong>en</strong> una gran masa <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, esta<br />
tomará medidas precautorias y es <strong>de</strong> esperarse que disminuya el número <strong>de</strong> víctimas<br />
pot<strong>en</strong>ciales. Así como <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa y medios <strong>de</strong> comunicación pue<strong>de</strong>n transmitir<br />
información <strong>de</strong> manera ina<strong>de</strong>cuada, permitirían también llevar a <strong>los</strong> consumidores<br />
conocimi<strong>en</strong>to e información que permita reducir el riesgo. Se espera que durante<br />
<strong>los</strong> próximos años haya una mayor utilización <strong>de</strong> estos medios por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
gobiernos y <strong>de</strong>l sector privado para mejorar <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores<br />
<strong>en</strong> temas <strong>de</strong> inocuidad alim<strong>en</strong>taria y <strong>de</strong> nutrición.<br />
El interés por mejorar <strong>la</strong> inocuidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos empezó indirectam<strong>en</strong>te con el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos con mayor vida útil. Al increm<strong>en</strong>tarse su tiempo <strong>de</strong> duración<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 15 |
SECCIÓN 1<br />
<strong>en</strong> anaquel, indirectam<strong>en</strong>te se contro<strong>la</strong>ba el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ciertos microorganismos.<br />
Sin embargo, <strong>los</strong> nuevos productos muchas veces han sido responsables <strong>de</strong><br />
introducir peligros <strong>de</strong> inocuidad re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> preservación y<br />
procesami<strong>en</strong>to int<strong>en</strong>sivo.<br />
Debido a esto y como respuesta a <strong>la</strong>s diversas regu<strong>la</strong>ciones establecidas por <strong>los</strong> países,<br />
<strong>los</strong> procesadores han invertido cantida<strong>de</strong>s significativas <strong>de</strong> dinero y tiempo <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> inocuidad que permitan minimizar <strong>los</strong> riesgos<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmitidas por alim<strong>en</strong>tos (ETA), mediante el control prev<strong>en</strong>tivo<br />
<strong>de</strong> riesgos. Se espera que con el avance <strong>de</strong>l comercio, el mayor conocimi<strong>en</strong>to por<br />
parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores y como respuesta a <strong>los</strong> problemas experim<strong>en</strong>tados <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> últimos años, surjan más normas públicas y privadas y haya mayor exig<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> producción.<br />
Un ejemplo <strong>de</strong> esto es <strong>la</strong> reci<strong>en</strong>te aprobación <strong>en</strong> <strong>los</strong> Estados Unidos <strong>de</strong> una norma<br />
para el etiquetado <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acuerdo con su país <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, Country of<br />
Origin Labelling (COOL, por sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong> inglés). A pesar <strong>de</strong> que algunas regu<strong>la</strong>ciones<br />
pue<strong>de</strong>n ser consi<strong>de</strong>radas vio<strong>la</strong>torias <strong>de</strong> acuerdos comerciales <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />
marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong>l Comercio (OMC), <strong>la</strong>s empresas que <strong>de</strong>se<strong>en</strong><br />
participar <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados <strong>de</strong>berán cumplir<strong>la</strong>s, lo que causará un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
costos <strong>de</strong> producción y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas tecnológicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />
aquel<strong>la</strong>s <strong>de</strong> tamaño pequeño y mediano.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> inocuidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> <strong>los</strong> próximos años se<br />
continuará con <strong>los</strong> esfuerzos para armonizar <strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre países, don<strong>de</strong><br />
el Co<strong>de</strong>x Alim<strong>en</strong>tarius seguirá si<strong>en</strong>do el espacio preferido para llevar a cabo estas<br />
negociaciones. Para participar activa y efici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> estos espacios, se requerirá<br />
que <strong>los</strong> Estados Miembros <strong>de</strong>l IICA continú<strong>en</strong> con programas y metas c<strong>la</strong>ras<br />
y produzcan <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica necesaria para sust<strong>en</strong>tar sus <strong>de</strong>mandas, por lo<br />
que es vital increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> profesionales que t<strong>en</strong>gan a su cargo<br />
estas responsabilida<strong>de</strong>s.<br />
e. El regreso al cultivo <strong>de</strong> productos tradicionales<br />
Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios que se iniciaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> <strong>los</strong> och<strong>en</strong>tas<br />
<strong>de</strong>l siglo pasado, específicam<strong>en</strong>te por el proceso <strong>de</strong> globalización y liberalización<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, <strong>los</strong> países adjudicaron prioridad al sector agríco<strong>la</strong> con el fin <strong>de</strong><br />
estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> producción para <strong>la</strong> exportación. La expectativa era g<strong>en</strong>erar el ingreso<br />
necesario para <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, mediante <strong>la</strong> producción y v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />
aquel<strong>los</strong> productos que tuvieran una mayor v<strong>en</strong>taja competitiva.<br />
Como resultado <strong>de</strong> esta política, se <strong>de</strong>scuidó <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos consi<strong>de</strong>rados<br />
como básicos para el consumo interno y, <strong>en</strong> cierto s<strong>en</strong>tido, se <strong>de</strong>smante<strong>la</strong>ron<br />
<strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> apoyo y <strong>de</strong> estímu<strong>los</strong> que <strong>los</strong> soportaban, lo que creó un equilibrio<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 16 |
Aspectos conceptuales<br />
<strong>de</strong>licado <strong>en</strong>tre países. Sin embargo, es justo reconocer que reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te estas<br />
<strong>de</strong>cisiones resultaron b<strong>en</strong>éficas para <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, al po<strong>de</strong>r contar con<br />
alim<strong>en</strong>tos básicos a precios muy bajos y atractivos.<br />
El fuerte aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos experim<strong>en</strong>tado durante el 2007<br />
y parte <strong>de</strong>l 2008 provocó un estado <strong>de</strong> incertidumbre <strong>en</strong> todo el mundo, que<br />
afectó primariam<strong>en</strong>te a aquel<strong>los</strong> países que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dían fuertem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> importación<br />
<strong>de</strong> productos básicos para alim<strong>en</strong>tar a su pob<strong>la</strong>ción. También se cuestionó el<br />
éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas implem<strong>en</strong>tadas, <strong>de</strong>bido a <strong>los</strong> impactos que repres<strong>en</strong>taban <strong>en</strong><br />
sus economías.<br />
Ante esto, <strong>los</strong> gobiernos han iniciado esfuerzos por revertir esa t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y poner<br />
más at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos básicos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> sus propias fronteras.<br />
Esto <strong>los</strong> ha conducido a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r propuestas <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> producción <strong>de</strong><br />
alim<strong>en</strong>tos tradicionales, especialm<strong>en</strong>te cereales y granos. Por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región<br />
Andina, el tema fue abordado <strong>en</strong> junio <strong>de</strong>l 2008 <strong>en</strong> <strong>la</strong> II Reunión <strong>de</strong>l Grupo Ad Hoc<br />
<strong>de</strong> Seguridad Alim<strong>en</strong>taria, don<strong>de</strong> <strong>los</strong> gobiernos <strong>de</strong> <strong>los</strong> países andinos se comprometieron<br />
a adoptar una serie <strong>de</strong> acciones para contrarrestar <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong>l alza <strong>de</strong>l<br />
precio <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos, tanto a nivel <strong>de</strong> políticas macroeconómicas, como <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> medidas específicas por productos y <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong><br />
estímu<strong>los</strong> para <strong>la</strong> producción.<br />
En el caso <strong>de</strong>l Perú, se han establecido programas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />
y el consumo <strong>de</strong> cultivos agríco<strong>la</strong>s nacionales que sustituyan productos alim<strong>en</strong>ticios<br />
importados. Para ello se estableció el Consejo Nacional <strong>de</strong> Seguridad <strong>de</strong><br />
Abastecimi<strong>en</strong>to Agroalim<strong>en</strong>tario, cuyo objetivo es realizar el monitoreo y el seguimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta, <strong>de</strong>manda, precios y disponibilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
principales productos agropecuarios <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados.<br />
En Bolivia, por su parte, se creó <strong>la</strong> Empresa <strong>de</strong> Apoyo a <strong>la</strong> Producción <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tos<br />
para apoyar a <strong>los</strong> productores <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción agropecuaria y su comercialización,<br />
lo que ha contribuido a <strong>la</strong> estabilización <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> productos agropecuarios.<br />
Para ello se estableció el “Programa productivo para <strong>la</strong> seguridad y soberanía<br />
alim<strong>en</strong>taria” y se creó el “Fondo para <strong>la</strong> reconstrucción, seguridad alim<strong>en</strong>taria y<br />
apoyo productivo”.<br />
En Ecuador, se establecieron créditos especiales para fertilizantes y semil<strong>la</strong>s para<br />
pequeños agricultores. También se <strong>de</strong>sarrolló un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia para reactivar<br />
<strong>la</strong> producción y productividad <strong>de</strong> <strong>los</strong> pequeños y medianos productores <strong>de</strong>l agro,<br />
con el fin <strong>de</strong> solucionar <strong>los</strong> problemas ocasionados por <strong>los</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os naturales<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s inundaciones. A<strong>de</strong>más, se otorgan subsidios a <strong>los</strong> insumos agroquímicos<br />
y se exoneran <strong>de</strong>l impuesto al valor agregado (IVA) <strong>los</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> capital y <strong>los</strong><br />
insumos agríco<strong>la</strong>s.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 17 |
SECCIÓN 1<br />
En C<strong>en</strong>troamérica, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l Consejo Agropecuario C<strong>en</strong>troamericano, se<br />
han establecido diversas acciones dirigidas al estímulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción regional.<br />
En abril <strong>de</strong>l 2007, se estableció un “Acuerdo especial sobre <strong>la</strong> estrategia regional<br />
para <strong>la</strong> producción y el comercio <strong>de</strong> granos básicos”, que contemp<strong>la</strong> <strong>los</strong><br />
sigui<strong>en</strong>tes objetivos:<br />
a. Increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> producción regional <strong>de</strong> granos básicos <strong>de</strong> manera significativa,<br />
gradual y sost<strong>en</strong>ida con miras a reducir <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> importaciones y<br />
alcanzar el autoabastecimi<strong>en</strong>to con aum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> productividad y reducción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pérdidas postcosecha.<br />
b. Integrar una red <strong>de</strong> especialistas <strong>en</strong> tecnología para promover una oferta regional<br />
<strong>en</strong> tecnología e innovación que contribuya a mejorar <strong>la</strong> productividad,<br />
<strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> granos básicos.<br />
c. Fortalecer <strong>la</strong> oferta y facilitar el acceso <strong>de</strong> seguros y <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> garantía<br />
que facilit<strong>en</strong> el acceso a recursos financieros, especialm<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> pequeños y<br />
medianos productores.<br />
d. Estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> inversión y mecanismos <strong>de</strong> coinversión para <strong>la</strong> rehabilitación y<br />
mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura para el acopio, almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y procesami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> granos básicos.<br />
e. Apoyar mecanismos <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción, tales como contratos o conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> comercialización<br />
<strong>en</strong>tre productores organizados y sus compradores para facilitar <strong>la</strong><br />
prestación <strong>de</strong> servicios, asegurar <strong>la</strong> transacción <strong>de</strong> compra v<strong>en</strong>ta, pactar precios<br />
<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>tre otros.<br />
f. Promover marcos institucionales que facilit<strong>en</strong> el diálogo y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre<br />
actores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas re<strong>la</strong>cionadas con <strong>los</strong> granos básicos <strong>en</strong> el ámbito regional,<br />
incluidas <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> sectores público y privado.<br />
Sin duda, <strong>los</strong> países pondrán más at<strong>en</strong>ción a sus sistemas <strong>de</strong> producción nacional;<br />
sin embargo, para hacerlo <strong>de</strong> manera competitiva y sost<strong>en</strong>ible, <strong>de</strong>berán crear nuevos<br />
paradigmas que les ayu<strong>de</strong>n a evitar <strong>los</strong> errores <strong>de</strong>l pasado, el paternalismo y <strong>la</strong><br />
corrupción. Particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>berán diseñar mecanismos que ayu<strong>de</strong>n a evitar <strong>los</strong><br />
choques causados por <strong>la</strong>s variaciones <strong>en</strong> precios internacionales y por <strong>los</strong> costos<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> insumos, <strong>en</strong> especial aquel<strong>los</strong> asociados con <strong>los</strong> combustibles.<br />
La posibilidad <strong>de</strong> producir alim<strong>en</strong>tos básicos <strong>de</strong>be aprovecharse para estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />
incorporación <strong>de</strong> <strong>los</strong> pequeños y medianos productores a <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te comercial<br />
y su inserción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias. Asimismo, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />
mecanismos <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre estos y productores organizados, industriales y comerciantes,<br />
lo cual propicie condiciones <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia, calidad y equidad a lo <strong>la</strong>rgo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na. En síntesis, el mom<strong>en</strong>to actual parece ser propicio para estimu<strong>la</strong>r <strong>los</strong><br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 18 |
Aspectos conceptuales<br />
negocios agríco<strong>la</strong>s alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos tradicionales y reducir<br />
con ello <strong>los</strong> coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s importaciones.<br />
Algunas reflexiones finales<br />
Luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as expuestas <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to, surge <strong>la</strong> interrogante<br />
acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> realizar un análisis sobre este tema y tratar <strong>de</strong> av<strong>en</strong>turar<br />
predicciones sobre si estas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias se mant<strong>en</strong>drán <strong>en</strong> el mediano p<strong>la</strong>zo. Ciertam<strong>en</strong>te<br />
se podrán dar muchas respuestas, pero para <strong>los</strong> autores, el análisis periódico sobre estas<br />
t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias ayuda a <strong>los</strong> actores <strong>de</strong>l sector privado a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r p<strong>la</strong>nes estratégicos que<br />
les permitan tomar <strong>de</strong>cisiones oportunas <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción y <strong>de</strong>finir <strong>la</strong>s innovaciones<br />
necesarias para mejorar su posición competitiva <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados don<strong>de</strong> participan, a<br />
partir <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas y expectativas <strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores.<br />
Este análisis también le permite al sector público comparar y, <strong>en</strong> caso necesario, corregir<br />
o implem<strong>en</strong>tar interv<strong>en</strong>ciones que apoy<strong>en</strong> a <strong>los</strong> actores <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> con una<br />
visión <strong>de</strong> mercado.<br />
Para el productor, t<strong>en</strong>er acceso a este conocimi<strong>en</strong>to le permitirá compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor<br />
el rol tan importante que <strong>de</strong>sempeña, como punto <strong>de</strong> partida para asegurar que <strong>los</strong><br />
alim<strong>en</strong>tos, fibras y combustibles que llegan a <strong>los</strong> consumidores, cumpl<strong>en</strong> con <strong>los</strong> estándares<br />
internacionales y privados. Al mismo tiempo, le g<strong>en</strong>erará un mayor grado <strong>de</strong><br />
conci<strong>en</strong>tización acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones que tome <strong>en</strong> sus fincas, <strong>la</strong>s cuales afectarán<br />
indiscutiblem<strong>en</strong>te <strong>los</strong> patrones alim<strong>en</strong>ticios <strong>de</strong> muchas personas <strong>en</strong> zonas quizás <strong>de</strong>sconocidas<br />
para él.<br />
Para el IICA, un análisis <strong>de</strong> esta naturaleza contribuye al diseño <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> cooperación<br />
técnica que permitan fortalecer <strong>la</strong> institucionalidad, crear capacida<strong>de</strong>s e<br />
introducir nuevas herrami<strong>en</strong>tas para que <strong>los</strong> actores <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> tom<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
mejores <strong>de</strong>cisiones.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 19 |
SECCIÓN 1<br />
Literatura consultada<br />
New York Times. 2008. Budgets Squeezed, Some Families Bypass Organics. Consultado 31 oct.<br />
Disponible <strong>en</strong> http://www.nytimes.com/2008/11/01/business/01organic.html?_r=6&part<br />
ner=rssnyt&emc=rss&oref=slogin&oref=slogin&oref=slogin&oref=slogi.<br />
Yunus, M. 2009. Creating a World Without Poverty: Social Business and the Future of<br />
Capitalism. US.<br />
Fairtra<strong>de</strong> Labelling Organizations International. 2009. Fairtra<strong>de</strong> FAQs. Disponible <strong>en</strong><br />
www.fairtra<strong>de</strong>.net.<br />
Information Resources INC. 2008. Consumer Report Watch 2008.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 20 |
El agroturismo como diversificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad<br />
agropecuaria y <strong>agroindustria</strong>l<br />
Marvin B<strong>la</strong>nco M. y Hernando Riveros S.<br />
Introducción<br />
La oportunidad <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> agricultura con el turismo ha sido visualizada <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
hace algún tiempo por diversas instituciones como una alternativa para <strong>la</strong> reactivación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>rural</strong>es. Así surge el agroturismo, como una actividad recreativa incluida<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> turismo <strong>en</strong> espacios <strong>rural</strong>es, don<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong>n articu<strong>la</strong>r<br />
una o varias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fases re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> producción agropecuaria, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>agroindustria</strong>, <strong>la</strong> artesanía o <strong>la</strong> gastronomía.<br />
El agroturismo se suele llevar a cabo <strong>en</strong> fincas <strong>de</strong> tamaño pequeño o mediano, cuyos<br />
propietarios lo ejerc<strong>en</strong> como una forma <strong>de</strong> diversificar <strong>los</strong> ingresos <strong>de</strong> su negocio<br />
principal. Para ello se aprovecha <strong>la</strong> capacidad insta<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> propiedad y el saber<br />
hacer tradicional. A<strong>de</strong>más, se agregan otros productos y servicios complem<strong>en</strong>tarios,<br />
tales como alojami<strong>en</strong>to, alim<strong>en</strong>tación y v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> productos. Esto proporciona mayores<br />
oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> empleo para <strong>la</strong> propia familia y otras personas <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad don<strong>de</strong><br />
se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> dicha actividad.<br />
Así pues, el agroturismo es todavía un mo<strong>de</strong>lo por explotar, que pue<strong>de</strong> contribuir a<br />
que permanezca una economía basada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>rural</strong>es y agropecuarias <strong>de</strong><br />
pequeños y medianos empresarios, así como <strong>los</strong> paisajes <strong>rural</strong>es, <strong>la</strong>s costumbres y <strong>la</strong><br />
cultura local. Este reto va más allá <strong>de</strong> <strong>los</strong> alcances <strong>de</strong> <strong>los</strong> empresarios y <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarlo requiere<br />
<strong>de</strong> acciones concertadas <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> gobiernos locales y <strong>los</strong> operadores privados,<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una visión <strong>de</strong> territorio.<br />
En el pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to se c<strong>la</strong>rifican algunos conceptos y se brindan diversas ori<strong>en</strong>taciones<br />
para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong>l agroturismo como alternativa <strong>de</strong> diversificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
fincas agropecuarias y <strong>la</strong>s <strong>agroindustria</strong>s <strong>rural</strong>es <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados espacios <strong>rural</strong>es.<br />
Concepto y características<br />
El agroturismo es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l turismo <strong>en</strong> espacios <strong>rural</strong>es, <strong>en</strong> el que<br />
se incluy<strong>en</strong> el turismo <strong>rural</strong>, el ecoturismo y el turismo <strong>de</strong> av<strong>en</strong>tura, <strong>en</strong>tre otros. De<br />
acuerdo con <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong>l Turismo (OMT), citada por<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 21 |
SECCIÓN 1<br />
Barrera (2006), el agroturismo es <strong>la</strong> actividad que se realiza <strong>en</strong> explotaciones agrarias<br />
(granjas o p<strong>la</strong>ntaciones), don<strong>de</strong> <strong>los</strong> actores complem<strong>en</strong>tan sus ingresos con alguna<br />
forma <strong>de</strong> turismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> que, por lo g<strong>en</strong>eral, facilitan alojami<strong>en</strong>to, comida y oportunidad<br />
<strong>de</strong> familiarización con trabajos agropecuarios.<br />
En varios países, <strong>los</strong> conceptos <strong>de</strong> turismo <strong>rural</strong> y agroturismo se consi<strong>de</strong>ran como<br />
sinónimos y a m<strong>en</strong>udo se pres<strong>en</strong>ta confusión <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ofertas. En s<strong>en</strong>tido<br />
estricto, son dos productos distintos: <strong>en</strong> el primero se privilegia el disfrute <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
vida <strong>rural</strong> y el contacto con sus pob<strong>la</strong>dores, sin <strong>de</strong>stacar específicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s prácticas<br />
agropecuarias; mi<strong>en</strong>tras, el segundo ti<strong>en</strong>e como eje <strong>de</strong> su oferta <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s propias<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones <strong>rural</strong>es, tales como cosecha, or<strong>de</strong>ño, ro<strong>de</strong>o, tril<strong>la</strong>, e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong><br />
conservas, asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación y cuidado <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales. Estas activida<strong>de</strong>s se<br />
combinan con otras recreativas (caminatas por <strong>los</strong> alre<strong>de</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong> finca, avistami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> aves, cabalgatas, paseos <strong>en</strong> bote y visitas a <strong>los</strong> alre<strong>de</strong>dores a pie o <strong>en</strong> carreta, <strong>en</strong>tre<br />
otras). Ambas modalida<strong>de</strong>s prove<strong>en</strong> “experi<strong>en</strong>cias <strong>rural</strong>es”, se complem<strong>en</strong>tan y crean<br />
oportunida<strong>de</strong>s para que <strong>los</strong> visitantes t<strong>en</strong>gan contacto directo con <strong>la</strong> agricultura, <strong>la</strong><br />
gana<strong>de</strong>ría y <strong>la</strong>s áreas naturales.<br />
Entonces, el producto agroturístico aprovecha el patrimonio agropecuario y <strong>agroindustria</strong>l<br />
<strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado lugar para ofrecer visitas que resultan <strong>de</strong> interés para un cierto<br />
segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> turistas. Para su disfrute, se ofrec<strong>en</strong> también servicios <strong>de</strong> alojami<strong>en</strong>to,<br />
alim<strong>en</strong>tación y v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> productos frescos y procesados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fincas o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />
aledañas y se crea <strong>la</strong> infraestructura necesaria para su acceso. La suma <strong>de</strong> todos<br />
estos elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>fine el producto agroturístico, tal como se muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> Figura 1.<br />
Figura 1. Conformación <strong>de</strong>l producto agroturismo.<br />
Patrimonio <strong>rural</strong><br />
y natural<br />
Patrimonio agropecuario<br />
y <strong>agroindustria</strong>l<br />
P<strong>la</strong>nta turística e<br />
infraestructura<br />
Agroturismo<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>borado con base <strong>en</strong> IICA 2000.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 22 |
Aspectos conceptuales<br />
En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong>s fincas <strong>de</strong>dicadas al agroturismo son pequeñas. Por ejemplo, <strong>en</strong> Chile más<br />
<strong>de</strong>l 30% <strong>de</strong> <strong>los</strong> establecimi<strong>en</strong>tos pose<strong>en</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> cinco hectáreas y el 73% se <strong>de</strong>dica<br />
a <strong>la</strong> agricultura tradicional, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s productivas predominantes son <strong>la</strong><br />
gana<strong>de</strong>ría, <strong>la</strong> horticultura y <strong>la</strong> lechería (Constabel et al. 2008).<br />
B<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong>l agroturismo<br />
La actividad <strong>de</strong>l agroturismo ha sido consi<strong>de</strong>rada por <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s públicas y privadas<br />
como una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias para dinamizar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>rural</strong>es por su<br />
capacidad <strong>de</strong> contribuir a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> ingresos adicionales a <strong>los</strong> productores<br />
agropecuarios y pequeños agroprocesadores. El paisaje natural y agropecuario, <strong>la</strong>s<br />
prácticas culturales ancestrales y <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración artesanal <strong>de</strong> productos son recursos<br />
inher<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> vida <strong>rural</strong>, que valorizados a través <strong>de</strong>l turismo pue<strong>de</strong>n complem<strong>en</strong>tar<br />
y diversificar <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> muchas familias <strong>rural</strong>es.<br />
Sin duda, esta actividad ofrece un espacio para poner <strong>en</strong> práctica <strong>la</strong>s reflexiones teóricas<br />
y académicas sobre <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> visualizar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>rural</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque<br />
<strong>de</strong> territorio, recordar que <strong>la</strong> actividad <strong>rural</strong> va mas allá <strong>de</strong> lo agropecuario, valorar <strong>la</strong><br />
importancia <strong>de</strong> <strong>los</strong> empleos y <strong>los</strong> ingresos no agríco<strong>la</strong>s, y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> importancia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación, caracterización, explotación y preservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos y <strong>los</strong><br />
activos locales específicos, para g<strong>en</strong>erar procesos <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>en</strong> territorios <strong>rural</strong>es<br />
(Riveros y B<strong>la</strong>nco 2003).<br />
Oferta <strong>en</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />
La propuesta recreativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fincas <strong>de</strong>dicadas al agroturismo consiste principalm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> recorridos por el campo e insta<strong>la</strong>ciones para conocer, apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y experim<strong>en</strong>tar con<br />
<strong>la</strong>s distintas tareas que allí se realizan. Esta <strong>la</strong>bor pue<strong>de</strong> ser activa o pasiva, <strong>en</strong> función<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> gustos y <strong>de</strong>seos <strong>de</strong> <strong>los</strong> propios cli<strong>en</strong>tes. También es frecu<strong>en</strong>te que se ofrezca<br />
alim<strong>en</strong>tación y hospedaje, <strong>en</strong> respuesta a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l turista y a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />
difer<strong>en</strong>ciar el producto <strong>de</strong> modalida<strong>de</strong>s turísticas simi<strong>la</strong>res. En <strong>la</strong> Figura 2 se citan <strong>la</strong>s<br />
distintas activida<strong>de</strong>s que pue<strong>de</strong>n concebirse <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l agroturismo.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 23 |
SECCIÓN 1<br />
Figura 2. Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l agroturismo.<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>borado con base <strong>en</strong> Barrera 2006.<br />
No obstante, el agroturismo todavía es una actividad minoritaria, que ap<strong>en</strong>as repres<strong>en</strong>ta<br />
<strong>en</strong>tre el 5% y 10% <strong>de</strong>l turismo <strong>rural</strong> <strong>en</strong> países como España. Ha sido poco estudiada y<br />
aún no es reconocida <strong>en</strong> muchos países como una oferta difer<strong>en</strong>ciada <strong>de</strong>l turismo <strong>rural</strong>.<br />
Sin embargo, <strong>los</strong> cambios <strong>de</strong> hábitos <strong>de</strong> <strong>los</strong> turistas están provocado un crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, ante <strong>la</strong> cual se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do productos como <strong>los</strong> tours <strong>de</strong> café, muy <strong>de</strong><br />
moda <strong>en</strong> América C<strong>en</strong>tral, México y Colombia. De <strong>la</strong> misma manera, se han com<strong>en</strong>zado<br />
a diseñar otras ofertas a partir <strong>de</strong> visitas a p<strong>la</strong>ntaciones <strong>de</strong> cacao, piña, banano, uva,<br />
pimi<strong>en</strong>ta o nopal, don<strong>de</strong> <strong>los</strong> visitantes apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n sobre <strong>la</strong> historia y técnicas <strong>de</strong> cultivo<br />
y procesami<strong>en</strong>to hasta culminar con <strong>la</strong> <strong>de</strong>gustación <strong>de</strong>l producto.<br />
A m<strong>en</strong>udo estas ofertas no se promocionan mediante el empleo literal <strong>de</strong>l término agroturismo,<br />
sino simplem<strong>en</strong>te como tours a granjas o fincas. Por ello es normal que no se<br />
vean reflejadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estadísticas oficiales <strong>de</strong>l turismo o <strong>en</strong> <strong>los</strong> folletos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong> viajes. Para el caso chil<strong>en</strong>o, es posible i<strong>de</strong>ntificar paquetes turísticos que ofrec<strong>en</strong><br />
un conjunto <strong>de</strong> prestaciones para el disfrute <strong>de</strong>l agroturismo. Entre <strong>la</strong>s opciones más<br />
comunes están <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes (Constabel et al. 2008):<br />
<br />
<br />
<br />
Día <strong>de</strong> campo: visita por un día completo a una finca agropecuaria para conocer sus<br />
principales activida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>gustar comida típica y reconocer <strong>los</strong> sectores aledaños.<br />
Fin <strong>de</strong> semana <strong>en</strong> el campo: estadía <strong>de</strong> dos o tres días <strong>en</strong> una finca o pueblo <strong>rural</strong><br />
para conocer, participar <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s agropecuarias, disfrutar <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s recreativas,<br />
hospedaje y gastronomía típica.<br />
Vacaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> granja: estadía por una semana o más tiempo, don<strong>de</strong> se ofrece<br />
una variedad <strong>de</strong> opciones recreativas - turísticas basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> granja, con base <strong>en</strong><br />
un servicio <strong>de</strong> hospedaje.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 24 |
Aspectos conceptuales<br />
<br />
Circuitos y rutas agroturísticas: recorridos <strong>de</strong> cierta duración que combinan el conocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> parajes naturales con el modo <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s visitadas.<br />
Para Budowski (2001), el principal obstáculo para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l agroturismo es <strong>la</strong><br />
car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> personal <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ado para interpretar <strong>de</strong> forma atractiva y con sufici<strong>en</strong>tes<br />
conocimi<strong>en</strong>tos ci<strong>en</strong>tíficos <strong>la</strong>s prácticas que más atra<strong>en</strong> a <strong>los</strong> turistas. Tampoco se ha<br />
“explotado” <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> satisfacer el interés <strong>de</strong> <strong>los</strong> visitantes por participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> cosecha<br />
<strong>de</strong> productos agríco<strong>la</strong>s o <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un queso, por ejemplo. En muchas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ofertas, a<strong>de</strong>más, falta interacción y prevalece el efecto <strong>de</strong>mostrativo, por razones<br />
<strong>de</strong> tiempo, <strong>de</strong> logística o porque no siempre el producto <strong>de</strong> interés está disponible<br />
durante todo el año.<br />
Vincu<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong><br />
Entre <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>agroindustria</strong>les que primero se consi<strong>de</strong>raron como atractivas para<br />
el <strong>de</strong>sarrollo turístico, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran el vino y <strong>los</strong> quesos, con ofertas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong><br />
Europa que luego se han replicado <strong>en</strong> América Latina. El turismo <strong>agroindustria</strong>l es un<br />
producto <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo reci<strong>en</strong>te, aunque <strong>en</strong> países como España o Arg<strong>en</strong>tina es posible<br />
<strong>en</strong>contrar guías don<strong>de</strong> se promocionan diversas visitas a empresas que e<strong>la</strong>boran<br />
quesos, embutidos, aceites, agua mineral, vinos, pan, miel <strong>de</strong> abeja, conservas <strong>de</strong> frutas,<br />
cueros y artesanías, así como <strong>la</strong> visita a c<strong>en</strong>tros tecnológicos, parques industriales y<br />
granjas porcinas, avíco<strong>la</strong>s y gana<strong>de</strong>ras. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> casos, <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada es gratuita, se<br />
ofrec<strong>en</strong> <strong>de</strong>gustaciones y se brinda <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> comprar <strong>en</strong> el sitio. En g<strong>en</strong>eral, son<br />
empresas que aplican procesos artesanales o <strong>en</strong> pequeña esca<strong>la</strong> y buscan por medio<br />
<strong>de</strong> estas visitas dar a conocer sus productos.<br />
Asimismo, <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> varias fincas y <strong>agroindustria</strong>s <strong>en</strong> una “ruta agroalim<strong>en</strong>taria”<br />
se ha convertido <strong>en</strong> un instrum<strong>en</strong>to novedoso <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> productos con<br />
i<strong>de</strong>ntidad territorial, por ejemplo el tequi<strong>la</strong> <strong>en</strong> México, el queso Turrialba <strong>en</strong> Costa Rica<br />
o <strong>la</strong> yerba mate <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina. En esta modalidad turística, se integran productos <strong>de</strong><br />
agroturismo, ecoturismo, turismo <strong>rural</strong>, <strong>los</strong> cuales se organizan <strong>en</strong> itinerarios, don<strong>de</strong> el<br />
visitante <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra difer<strong>en</strong>tes ofertas para conocer y <strong>de</strong>gustar productos con i<strong>de</strong>ntidad<br />
territorial, así como <strong>la</strong> gastronomía local. A m<strong>en</strong>udo esta oferta se combina con visitas<br />
a sitios naturales, museos, ruinas arqueológicas, monum<strong>en</strong>tos históricos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />
servicios <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación y hospedaje integrados.<br />
Elem<strong>en</strong>tos para su promoción<br />
El agroturismo <strong>de</strong>be competir con otras modalida<strong>de</strong>s turísticas posicionadas <strong>en</strong> el<br />
mercado, como el ecoturismo y el turismo <strong>de</strong> av<strong>en</strong>tura, por lo que es necesario que su<br />
oferta sea el resultado <strong>de</strong> un proceso serio <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación y ejecución, con una visión<br />
a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> políticas c<strong>la</strong>ras y ampliam<strong>en</strong>te divulgadas, una legis<strong>la</strong>ción<br />
a<strong>de</strong>cuada y un código <strong>de</strong> ética con reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos y directrices operacionales.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 25 |
SECCIÓN 1<br />
Algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos por consi<strong>de</strong>rar <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> programas y proyectos <strong>de</strong><br />
agroturismo y <strong>los</strong> servicios que se ofrezcan <strong>en</strong> ese marco correspon<strong>de</strong>n principalm<strong>en</strong>te<br />
al producto turístico, a <strong>los</strong> requisitos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fincas y <strong>la</strong>s <strong>agroindustria</strong>s <strong>rural</strong>es, y a <strong>la</strong>s<br />
características <strong>de</strong> <strong>los</strong> ofer<strong>en</strong>tes. A continuación se hace refer<strong>en</strong>cia a estos elem<strong>en</strong>tos:<br />
El producto turístico<br />
En re<strong>la</strong>ción con el producto turístico, se requier<strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes acciones <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong> prioridad:<br />
a. Definir con <strong>de</strong>talle el producto turístico por v<strong>en</strong><strong>de</strong>r, para lo cual, como lo seña<strong>la</strong>n<br />
Crosby y Moreda (1996), se <strong>de</strong>be crear un bu<strong>en</strong> diseño, resultado <strong>de</strong> una<br />
combinación a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos tangibles e intangibles, como atractivos,<br />
equipami<strong>en</strong>tos, infraestructuras, servicios, activida<strong>de</strong>s recreativas y valores<br />
simbólicos que brin<strong>de</strong>n b<strong>en</strong>eficios capaces <strong>de</strong> atraer a grupos <strong>de</strong>terminados <strong>de</strong><br />
consumidores, porque satisfac<strong>en</strong> <strong>la</strong>s motivaciones y expectativas re<strong>la</strong>cionadas<br />
con su tiempo libre.<br />
b. Creer <strong>en</strong> el producto turístico diseñado, <strong>de</strong> forma que se transmita al<br />
turista aut<strong>en</strong>ticidad.<br />
c. Posicionar el producto, darlo a conocer a <strong>los</strong> operadores <strong>de</strong> turismo, hacerlo<br />
localizable, g<strong>en</strong>erar imag<strong>en</strong> y recordación. El producto <strong>de</strong>be ofrecer una experi<strong>en</strong>cia<br />
memorable, capaz <strong>de</strong> satisfacer <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> turistas que<br />
apuestan por él para disfrutar el estilo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>rural</strong>.<br />
Requisitos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fincas y <strong>la</strong>s <strong>agroindustria</strong>s <strong>rural</strong>es<br />
No todas <strong>la</strong>s fincas y <strong>agroindustria</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>carar<br />
con éxito un negocio <strong>de</strong> agroturismo. Algunas pose<strong>en</strong> v<strong>en</strong>tajas comparativas que<br />
facilitarán su comercialización, por ejemplo: cercanía con c<strong>en</strong>tros pob<strong>la</strong>dos, con<br />
lugares receptores <strong>de</strong> turismo masivo o ubicación <strong>en</strong> rutas <strong>de</strong> paso. También ayuda<br />
si <strong>los</strong> establecimi<strong>en</strong>tos están localizados <strong>en</strong> una zona <strong>de</strong> gran belleza paisajística, si<br />
<strong>los</strong> productos se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> por medio <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to tradicionales,<br />
si se aplican bu<strong>en</strong>as prácticas agríco<strong>la</strong>s y <strong>de</strong> manufactura y si se presta especial<br />
at<strong>en</strong>ción al uso <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergías r<strong>en</strong>ovables, recuperación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sechos, tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
aguas residuales, reducción <strong>de</strong> humo y ruido, y recic<strong>la</strong>je <strong>de</strong> <strong>en</strong>vases y emba<strong>la</strong>jes.<br />
Las visitas a <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>agroindustria</strong>les <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser atractivas para el turista y muy<br />
seguras. En ese s<strong>en</strong>tido, es necesario a<strong>de</strong>cuar <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> modo que <strong>los</strong><br />
visitantes puedan efectuar recorridos por el lugar y observar e incluso participar<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos, cuando <strong>la</strong>s condiciones lo permitan, a fin <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> forma<br />
como se cultivan, cosechan y e<strong>la</strong>boran <strong>los</strong> productos <strong>agroindustria</strong>les. Estos<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 26 |
Aspectos conceptuales<br />
recorridos, así como <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong>mostrativas, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> diseñarse <strong>de</strong> manera que<br />
no haya peligro <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes, como quemaduras, heridas, inha<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> humo o<br />
caídas <strong>en</strong> escaleras. Es <strong>de</strong>seable también que <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones dispongan <strong>de</strong> espacios<br />
a<strong>de</strong>cuados para explicaciones sobre <strong>los</strong> procesos, <strong>de</strong>gustaciones, exhibición<br />
y v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> productos.<br />
Sobre <strong>los</strong> ofer<strong>en</strong>tes<br />
El agroturismo es una actividad que requiere <strong>de</strong> ciertas características especiales <strong>en</strong><br />
el ofer<strong>en</strong>te o <strong>en</strong> el productor, qui<strong>en</strong>es combinan factores como cultura, estrategia<br />
y actitud empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dora individual, junto con vocación asociativa para incursionar,<br />
mant<strong>en</strong>erse y alcanzar el éxito. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>be g<strong>en</strong>erar retornos económicos<br />
que cubran <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s financieras para realizar ciertas inversiones<br />
mínimas, como construcción <strong>de</strong> s<strong>en</strong><strong>de</strong>ros para recorrer <strong>la</strong>s fincas, v<strong>en</strong>tanales para<br />
observar <strong>los</strong> procesos <strong>agroindustria</strong>les, infraestructura <strong>de</strong> alojami<strong>en</strong>to y servicio<br />
<strong>de</strong> comidas, <strong>en</strong>tre otras.<br />
Frydman, citado por Dieckow (2007), <strong>de</strong>staca, <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> factores que permit<strong>en</strong> el<br />
éxito <strong>en</strong> <strong>los</strong> empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> servicios, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a, <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong><br />
v<strong>en</strong>tajas competitivas, el posicionami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> publicidad, <strong>los</strong> atributos <strong>de</strong>l paquete<br />
<strong>de</strong> servicios, <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> v<strong>en</strong>tas y <strong>la</strong> política <strong>de</strong> precios.<br />
Des<strong>de</strong> el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>rural</strong> territorial, <strong>los</strong> empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos agroturísticos<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser gestados y administrados por <strong>la</strong>s familias propietarias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fincas<br />
o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>agroindustria</strong>les, a fin <strong>de</strong> que el valor agregado que<strong>de</strong> <strong>en</strong> el lugar y<br />
se conserv<strong>en</strong> <strong>la</strong>s tradiciones <strong>agroindustria</strong>les, gastronómicas y culturales que son<br />
<strong>la</strong> razón <strong>de</strong> ser <strong>de</strong>l agroturismo. Para <strong>la</strong>s mujeres y jóv<strong>en</strong>es <strong>rural</strong>es, esta actividad<br />
pue<strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> una alternativa viable para <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleo, con lo<br />
cual se evita <strong>la</strong> migración y el <strong>de</strong>sarraigo familiar.<br />
Por último, es fundam<strong>en</strong>tal <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes actores locales vincu<strong>la</strong>dos<br />
con <strong>la</strong> oferta agroturística. Como parte <strong>de</strong>l fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta,<br />
<strong>de</strong>bería propiciarse <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s empresariales locales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que<br />
particip<strong>en</strong> hoteles, restaurantes, transportistas, ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> turismo, <strong>agroindustria</strong>les<br />
<strong>rural</strong>es, artesanos.<br />
Reflexiones finales<br />
Indudablem<strong>en</strong>te el agroturismo constituye una importante alternativa para el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> negocios <strong>rural</strong>es con sus consecu<strong>en</strong>tes efectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleo e<br />
ingresos. Sin embargo, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, públicas y privadas, promotoras y auspiciadoras<br />
<strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> iniciativas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> adjudicar especial cuidado para que estos indicadores<br />
<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to estén acompañados <strong>de</strong> verda<strong>de</strong>ros procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Para ello se<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 27 |
SECCIÓN 1<br />
necesita propiciar <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción directa <strong>de</strong> actores locales <strong>en</strong> estos empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos<br />
y ve<strong>la</strong>r por el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas y <strong>los</strong> patrimonios locales, que son sus<br />
activos más importantes.<br />
Hay elem<strong>en</strong>tos básicos que requier<strong>en</strong> acciones inmediatas: mejorar <strong>la</strong> oferta <strong>en</strong> aspectos<br />
como servicio al cli<strong>en</strong>te, calidad, higi<strong>en</strong>e y or<strong>de</strong>n; propiciar <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> ofer<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> productos y servicios; establecer alianzas <strong>en</strong>tre esos ofer<strong>en</strong>tes y <strong>los</strong> gobiernos<br />
locales; rescatar y poner <strong>en</strong> valor <strong>la</strong>s tradiciones y <strong>los</strong> saberes locales que permitieron<br />
el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> procesos, productos, recetas y hábitos <strong>de</strong> consumo.<br />
El primer mercado disponible será el turismo local, que sería el primer cli<strong>en</strong>te pot<strong>en</strong>cial<br />
por captar y satisfacer. Las experi<strong>en</strong>cias y el bu<strong>en</strong> nombre <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do sobre esta<br />
base permitirán luego <strong>la</strong> llegada a turistas internacionales interesados <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura y<br />
tradiciones. En todos <strong>los</strong> casos, este será un turista especial, que seguram<strong>en</strong>te no se<br />
pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s volúm<strong>en</strong>es, pero sí con expectativas muy específicas que hay<br />
que saber at<strong>en</strong><strong>de</strong>r.<br />
Se <strong>de</strong>be priorizar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s locales a nivel <strong>de</strong> gobiernos, <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>tes<br />
y técnicos vincu<strong>la</strong>dos con acciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo local, empresarios y pob<strong>la</strong>dores <strong>rural</strong>es,<br />
así como <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> ambi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> confianza que facilit<strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción<br />
y puesta <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong> acciones colectivas.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 28 |
Aspectos conceptuales<br />
Literatura consultada<br />
Barrera, E. 2006. Turismo <strong>rural</strong>: nueva <strong>rural</strong>idad y empleo <strong>rural</strong> no agríco<strong>la</strong>. Montevi<strong>de</strong>o, UY,<br />
CINTERFOR-OIT.<br />
Budowski, G. 2001. Modalida<strong>de</strong>s agroturísticas y sus limitaciones (<strong>en</strong> línea). San José. Consultado<br />
26 mayo 2009. Disponible <strong>en</strong> www.una.ac.cr/ambi/ambi<strong>en</strong>-tico/107/budowski.htm.<br />
Constabel, S; Oyarzún, E; Szmulewicz, P. 2008. Agroturismo <strong>en</strong> Chile. Caracterización y perspectivas.<br />
Santiago, CL, Fundación para <strong>la</strong> Investigación Agraria, Universidad Austral <strong>de</strong> Chile.<br />
Crosby, A; Moreda, A. 1996. <strong>Desarrollo</strong> y gestión <strong>de</strong>l turismo <strong>en</strong> áreas <strong>rural</strong>es y naturales. Madrid,<br />
ES, C<strong>en</strong>tro Europeo <strong>de</strong> Formación Ambi<strong>en</strong>tal y Turística.<br />
Dachary, A. 2003. Rutas culturas y cotidianidad <strong>en</strong> el mundo <strong>rural</strong>. Seminario Turismo <strong>rural</strong> y su<br />
contribución a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> empleo y a <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong>l patrimonio. Asunción, PY.<br />
Dieckow, LM. 2007. Factores <strong>de</strong> gestión c<strong>la</strong>ves para <strong>la</strong> incursión, continuidad y éxito <strong>en</strong> el agroturismo<br />
<strong>en</strong> Misiones, Arg<strong>en</strong>tina. Tesis doctoral, Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Económicas, Universidad<br />
Nacional <strong>de</strong> Misiones.<br />
IICA (Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura). 2000. Cultivating Agritourism.<br />
A gui<strong>de</strong> for establishing agritourism resource c<strong>en</strong>ters in the Caribbean. BB. 41p.<br />
Riveros, H; B<strong>la</strong>nco, M. 2003. El agroturismo, una alternativa para revalorizar <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong><br />
como mecanismo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo local. Lima, PE, IICA-PRODAR. 33 p.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 29 |
Estructuración <strong>de</strong> un mercado <strong>de</strong> capitales para financiar el sector<br />
agropecuario. <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> esquemas novedosos<br />
Luis José Lizarazo Murillo<br />
Si <strong>la</strong> competitividad es <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> un producto para mant<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> el mercado a<br />
través <strong>de</strong>l tiempo, una forma <strong>de</strong> alcanzar<strong>la</strong> es mediante <strong>la</strong> acción y esfuerzo efici<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes involucrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que ocurr<strong>en</strong><br />
hasta llegar al consumidor final.<br />
El concepto <strong>de</strong> comercialización involucra <strong>la</strong> producción, el mercado y todos <strong>los</strong><br />
servicios que se requier<strong>en</strong> para que <strong>los</strong> negocios se cump<strong>la</strong>n. Por consigui<strong>en</strong>te, es ahí<br />
don<strong>de</strong> se realiza el mayor número <strong>de</strong> acciones <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> transformación<br />
productiva. Por ello se dice que <strong>la</strong> comercialización es el acelerador <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />
y el mercado, el faro que <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>ta.<br />
Una práctica que contribuye a <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l mercado es aquel<strong>la</strong> que involucra el<br />
<strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios, <strong>en</strong> libre compet<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos y servicios que<br />
requier<strong>en</strong> sus transacciones comerciales.<br />
El análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> comercialización indica que <strong>de</strong>l precio que paga el último<br />
consumidor, el mayor porc<strong>en</strong>taje correspon<strong>de</strong> a <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> comercialización. De<br />
ahí surge <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r el mercado <strong>de</strong> tarifas don<strong>de</strong> se cotice el transporte,<br />
el almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, el procesami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación, el empaque, <strong>los</strong> seguros y,<br />
con mayor razón, <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> interés. A<strong>de</strong>más, por todos es conocido que el 90% o más<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción agríco<strong>la</strong> y sus operaciones comerciales requier<strong>en</strong> financiami<strong>en</strong>to.<br />
Por estas razones, <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> garantías, <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> emisión y cobro, y <strong>los</strong><br />
costos <strong>de</strong>l otorgami<strong>en</strong>to son <strong>los</strong> temas que se tratan <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to. La conceptualización<br />
inicial, <strong>la</strong> producción, el mercado y <strong>los</strong> servicios como compontes <strong>de</strong>l<br />
comercio ti<strong>en</strong><strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido cuando se les trata como un todo y no <strong>de</strong> forma in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />
Es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> poco sirve financiar <strong>la</strong> producción si no se consi<strong>de</strong>ran <strong>los</strong> requerimi<strong>en</strong>tos<br />
financieros para tratar, transformar y colocar <strong>los</strong> productos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones, lugar<br />
y tiempo que exige el mercado. Todo el esfuerzo <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción se pier<strong>de</strong> si no se<br />
cu<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> negociación para salir al mercado.<br />
Para nadie es un secreto que <strong>los</strong> productores agropecuarios no han sido <strong>los</strong> cli<strong>en</strong>tes<br />
preferidos <strong>de</strong> <strong>los</strong> bancos privados. Esto se ha manifestado <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad y tipo <strong>de</strong> garantías<br />
exigidas, el análisis prolongado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s solicitu<strong>de</strong>s que <strong>la</strong>s convierte <strong>en</strong> extemporáneas,<br />
<strong>la</strong> coinci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> fechas <strong>de</strong> v<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l mercado y <strong>la</strong> cre<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que <strong>la</strong><br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 31 |
SECCIÓN 1<br />
producción agríco<strong>la</strong> es altam<strong>en</strong>te riesgosa. Una alternativa fue <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> crédito estatales (cajas agrarias, bancos <strong>de</strong> producción, fondos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo,<br />
<strong>en</strong>tre otros). Sin embargo, por múltiples razones <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n económico y político, su<br />
funcionami<strong>en</strong>to no ha sido el más efici<strong>en</strong>te y transpar<strong>en</strong>te. Unidas a <strong>los</strong> programas <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sregu<strong>la</strong>ción y apertura, casi todas estas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s han <strong>de</strong>saparecido.<br />
A<strong>de</strong>más, prácticam<strong>en</strong>te ha sido eliminada <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción bancaria que establecía que<br />
parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>pósitos recibidos fueran a financiar el sector agropecuario, lo que afecta<br />
principalm<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> pequeños y medianos agricultores.<br />
Si se analiza con <strong>de</strong>t<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to el factor <strong>de</strong> riesgo que, posiblem<strong>en</strong>te, es el que más afecta<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> financiar el sector agropecuario, se pue<strong>de</strong> observar que <strong>en</strong> realidad no es<br />
tan válido, ya que <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción agríco<strong>la</strong> el riesgo es igual o ligeram<strong>en</strong>te superior a<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong> cualquier otro proceso productivo. Quizás <strong>los</strong> seguros agríco<strong>la</strong>s no han t<strong>en</strong>ido el<br />
<strong>de</strong>sarrollo esperado, no solo por el costo que ello implica, sino por consi<strong>de</strong>rarlo poco<br />
necesario ante <strong>la</strong> baja inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> catástrofes naturales.<br />
No ocurre lo mismo con el riesgo <strong>de</strong> mercado y <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios (caída<br />
para <strong>los</strong> productores). Este sí ha sido el talón <strong>de</strong> Aquiles <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción agropecuaria.<br />
Desafortunadam<strong>en</strong>te, el productor agríco<strong>la</strong> no analiza con regu<strong>la</strong>ridad el mercado para<br />
tomar <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> qué, cuándo, dón<strong>de</strong>, cuánto, para quién y a qué precio producir.<br />
A partir <strong>de</strong> un análisis <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do <strong>de</strong> esta situación, es posible <strong>de</strong>terminar tres<br />
causas principales:<br />
a. La falta <strong>de</strong> mercados nacionales organizados, don<strong>de</strong> fácilm<strong>en</strong>te puedan fluir ofertas<br />
y <strong>de</strong>mandas para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse y <strong>de</strong>scubrir precios.<br />
b. Información <strong>de</strong> precios y mercados nacionales incompleta, poco repres<strong>en</strong>tativa<br />
y fiable.<br />
c. Car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes comerciales que prest<strong>en</strong> servicios <strong>de</strong> asesoría comercial y<br />
facilit<strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>los</strong> negocios.<br />
Es común escuchar que hay exceso <strong>de</strong> información. Sin embargo, para <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />
financieras locales, no ha sido fácil elegir <strong>la</strong> mejor fu<strong>en</strong>te ni tampoco producir <strong>la</strong><br />
información económica requerida, por falta <strong>de</strong> un mercado organizado que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>ere.<br />
En consecu<strong>en</strong>cia, estas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan serias dificulta<strong>de</strong>s para evaluar y dar seguimi<strong>en</strong>to<br />
a <strong>los</strong> proyectos <strong>de</strong> producción que se les pres<strong>en</strong>ta para su financiami<strong>en</strong>to<br />
y, por lo tanto, <strong>de</strong>sconoc<strong>en</strong> sus probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> éxito.<br />
Las <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l mercado y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> el sector<br />
financiero para evaluar <strong>la</strong> factibilidad <strong>de</strong> su negocio, <strong>la</strong>s sufr<strong>en</strong> y pagan <strong>los</strong> productores<br />
agríco<strong>la</strong>s, qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ofrecer garantías adicionales y pagar tasas <strong>de</strong> interés más<br />
altas a p<strong>la</strong>zos cortos, que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l proceso productivo<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 32 |
Aspectos conceptuales<br />
y comercial. La reacción lógica <strong>de</strong> <strong>los</strong> productores m<strong>en</strong>os necesitados es abandonar<br />
<strong>la</strong> producción, con <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias que ello implica. Mi<strong>en</strong>tras, qui<strong>en</strong>es carec<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
alternativas, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>los</strong> medianos y pequeños, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> aceptar<strong>la</strong>s o recurrir al<br />
financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l comerciante o <strong>de</strong>l <strong>agroindustria</strong>l que requiere <strong>de</strong> sus productos y<br />
exige el compromiso <strong>de</strong> su v<strong>en</strong>ta sin pasar por el mercado.<br />
Aunque se ha hecho refer<strong>en</strong>cia a <strong>los</strong> problemas <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> banca<br />
comercial privada, esto no significa que todas <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s por <strong>la</strong>s que atraviesa <strong>la</strong><br />
producción agríco<strong>la</strong> provi<strong>en</strong><strong>en</strong> exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> este sector. Se <strong>de</strong>be reconocer que<br />
existe un sinnúmero <strong>de</strong> factores <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te índole vincu<strong>la</strong>dos con el financiami<strong>en</strong>to,<br />
<strong>los</strong> cuales sigu<strong>en</strong> afectando al sector agropecuario.<br />
Por ejemplo, no es común <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> <strong>los</strong> países fu<strong>en</strong>tes alternas <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to<br />
que ofrezcan garantías seguras para el inversionista, que el productor pueda brindar, y<br />
que combin<strong>en</strong> <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong>l crédito con bajos costos, instrum<strong>en</strong>tos financieros<br />
que lo formalic<strong>en</strong> y mercados don<strong>de</strong> se pueda negociar.<br />
A <strong>la</strong>s <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>cionadas se suman <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias que pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l<br />
sector, como <strong>los</strong> bajos niveles <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo tecnológico, el débil proceso <strong>de</strong> formación<br />
<strong>de</strong> una c<strong>la</strong>se empresarial agríco<strong>la</strong>, <strong>la</strong> atomización <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad <strong>rural</strong>, <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> canales tradicionales <strong>de</strong> comercialización agríco<strong>la</strong> y <strong>la</strong> alta vulnerabilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
ingresos <strong>de</strong> <strong>los</strong> productores ante pequeñas caídas <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios, <strong>la</strong>s cuales han contribuido<br />
a que el flujo <strong>de</strong> capitales hacia el campo haya sido exiguo.<br />
En resum<strong>en</strong>, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que <strong>en</strong> el sector agríco<strong>la</strong> se han registrado niveles <strong>de</strong><br />
inversión m<strong>en</strong>ores a <strong>los</strong> requeridos y que, por lo tanto, se necesitaba <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un<br />
nuevo mercado <strong>de</strong> capitales que le permitiera al sector agropecuario obt<strong>en</strong>er liqui<strong>de</strong>z<br />
a bajo costo, satisfacer sus necesida<strong>de</strong>s, a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntar procesos <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovación tecnológica<br />
y mo<strong>de</strong>rnización administrativa y alcanzar mayor competitividad.<br />
En varios países <strong>de</strong> América Latina, se han implem<strong>en</strong>tado a través <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados<br />
organizados “<strong>de</strong> físicos” (<strong>de</strong> contado) <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas “bolsas <strong>de</strong> productos para negociar<br />
físicos”, instrum<strong>en</strong>tos financieros respaldados por subyac<strong>en</strong>tes agríco<strong>la</strong>s, <strong>los</strong> que<br />
hasta <strong>la</strong> fecha han t<strong>en</strong>ido muy bu<strong>en</strong>a aceptación por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> productores y <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> inversionistas.<br />
Para lograr <strong>la</strong> aceptación y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, el éxito, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong><br />
capitales ha t<strong>en</strong>ido que respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> productores <strong>rural</strong>es y a<br />
<strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> <strong>los</strong> inversionistas. Entre <strong>la</strong>s respuestas, se consi<strong>de</strong>raron <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />
tasas <strong>de</strong> interés mo<strong>de</strong>radas para el productor y atractivas para el inversionista; disponibilidad<br />
inmediata o a corto p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos; utilización <strong>de</strong> <strong>los</strong> inv<strong>en</strong>tarios como<br />
garantía; aceptación <strong>de</strong> garantías mobiliarias; <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> pactos <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta a término;<br />
contratos forward; mecanismos para comprometer recursos financieros; posibilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> liquidación financiera <strong>de</strong> pactos <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta; g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> mercado secundario<br />
para re<strong>de</strong>nción <strong>de</strong> títu<strong>los</strong> y papeles <strong>de</strong> subyac<strong>en</strong>tes agríco<strong>la</strong>s; <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> servicios<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 33 |
SECCIÓN 1<br />
que permitan el acceso a <strong>los</strong> mercados <strong>de</strong> futuros para cubrirse contra riesgos por<br />
variación <strong>de</strong> precios; integración <strong>en</strong>tre productor y <strong>agroindustria</strong>l <strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong><br />
financiami<strong>en</strong>to y capitalización.<br />
Instrum<strong>en</strong>tos financieros <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos<br />
Certificados <strong>de</strong> <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> mercancías (CDM)<br />
Des<strong>de</strong> hace muchos años, han existido <strong>los</strong> almac<strong>en</strong>es g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>de</strong>pósito <strong>en</strong> todos<br />
<strong>los</strong> países <strong>de</strong> América Latina. Sin embargo, por múltiples razones, su uso ha estado restringido<br />
a mercancías procesadas y a servir <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es fiscales <strong>en</strong> <strong>la</strong> importación<br />
<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> capital. Gran parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> almac<strong>en</strong>es g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>de</strong>pósito pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a<br />
<strong>los</strong> bancos comerciales privados y han utilizado <strong>los</strong> certificados <strong>de</strong> <strong>de</strong>pósito como un<br />
instrum<strong>en</strong>to facilitador <strong>de</strong>l crédito, <strong>en</strong> vista <strong>de</strong> que este funge como garantía pr<strong>en</strong>daria,<br />
don<strong>de</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>da es el mismo producto <strong>de</strong>positado <strong>en</strong> el almacén.<br />
En gran medida, el hecho <strong>de</strong> que <strong>los</strong> bancos comerciales hayan sido <strong>los</strong> principales<br />
promotores <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este instrum<strong>en</strong>to, condujo a que el usuario <strong>de</strong> un certificado<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>pósito obligatoriam<strong>en</strong>te lo utilizara como respaldo para que se le emitiera<br />
un bono <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>da (“Warrant”), el cual <strong>de</strong>bía ser <strong>de</strong>scontado <strong>en</strong> el respectivo banco<br />
a <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> interés establecida.<br />
Con <strong>la</strong> liberalización <strong>de</strong>l comercio y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sregu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados, <strong>los</strong> certificados <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>pósito y otros instrum<strong>en</strong>tos financieros conexos han ido cobrando importancia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
transición hacia nuevos mercados que ofrec<strong>en</strong> mejores condiciones <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to.<br />
Esto ha implicado que <strong>en</strong> muchos países se hayan <strong>de</strong>bido a<strong>de</strong>cuar <strong>los</strong> almac<strong>en</strong>es para<br />
reunir <strong>la</strong>s condiciones que requier<strong>en</strong> <strong>los</strong> productos agríco<strong>la</strong>s y así conservar su calidad<br />
a través <strong>de</strong>l tiempo. También se han t<strong>en</strong>ido que modificar <strong>la</strong>s leyes y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos que<br />
regu<strong>la</strong>n estas instituciones.<br />
Con <strong>los</strong> cambios anotados y utilizando el mercado <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por <strong>la</strong>s bolsas <strong>de</strong> productos<br />
(mercado <strong>de</strong> físicos), se diseñó un contrato que permite negociar el “certificado<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>pósito” <strong>en</strong> una operación l<strong>la</strong>mada <strong>de</strong> “reporto”, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual el dueño hace una<br />
v<strong>en</strong>ta inmediata y recompra a p<strong>la</strong>zo el certificado <strong>de</strong> su mercancía. Esta operación le<br />
permite al dueño <strong>de</strong> un producto almac<strong>en</strong>ado disponer <strong>de</strong> recursos inmediatos para<br />
mejorar su liqui<strong>de</strong>z y v<strong>en</strong><strong>de</strong>r el certificado con el compromiso <strong>de</strong> recomprarlo <strong>en</strong> un<br />
<strong>la</strong>pso <strong>de</strong>terminado.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 34 |
Aspectos conceptuales<br />
Apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, este instrum<strong>en</strong>to no ti<strong>en</strong>e nada <strong>de</strong> novedoso, pero se pue<strong>de</strong>n anotar<br />
algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas para el dueño <strong>de</strong>l producto, como <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />
a. Obt<strong>en</strong>er tasas <strong>de</strong> interés m<strong>en</strong>ores a <strong>la</strong>s que t<strong>en</strong>dría que pagar <strong>en</strong> el sector financiero<br />
tradicional, pues con este instrum<strong>en</strong>to se ha abierto un nuevo mercado <strong>de</strong><br />
capitales, don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>scubre <strong>en</strong> compet<strong>en</strong>cia abierta <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> interés.<br />
b. Después <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er el certificado <strong>de</strong> <strong>de</strong>pósito, <strong>los</strong> trámites son muy pocos, ya<br />
que se reduc<strong>en</strong> a dar un mandato <strong>de</strong> negociación y <strong>en</strong>dosar el CDM, el cual queda<br />
<strong>de</strong>positado <strong>en</strong> <strong>la</strong> bolsa.<br />
c. No se afectan <strong>los</strong> cupos <strong>de</strong> crédito.<br />
d. No se requier<strong>en</strong> registros notariales.<br />
e. El inv<strong>en</strong>tario se manti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>as condiciones.<br />
f. La mercancía sirve <strong>de</strong> garantía y el “apa<strong>la</strong>ncami<strong>en</strong>to” <strong>en</strong> muy poco, pues no se utiliza<br />
ninguno <strong>de</strong> <strong>los</strong> activos fijos para respaldar el crédito.<br />
A su vez, para el inversionista repres<strong>en</strong>ta una nueva alternativa <strong>de</strong> excel<strong>en</strong>te r<strong>en</strong>tabilidad,<br />
<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes razones:<br />
a. Obti<strong>en</strong>e una tasa <strong>de</strong> interés superior a <strong>la</strong> que obt<strong>en</strong>dría si <strong>de</strong>posita su dinero <strong>en</strong><br />
un banco comercial (<strong>la</strong> amplitud <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s tasas activa y pasiva <strong>de</strong>l sector bancario<br />
ha contribuido al éxito <strong>de</strong>l instrum<strong>en</strong>to).<br />
b. La operación ti<strong>en</strong>e bajo riesgo. Si bi<strong>en</strong> es cierto que <strong>la</strong> mercancía está <strong>de</strong>positada<br />
y repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> <strong>la</strong> operación, el puesto <strong>de</strong> bolsa por intermedio <strong>de</strong> su<br />
“cámara <strong>de</strong> comp<strong>en</strong>sación” adquiere <strong>la</strong> responsabilidad ante el inversionista <strong>de</strong><br />
pagar el principal más <strong>los</strong> intereses <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que al v<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l contrato <strong>de</strong><br />
recompra no se pres<strong>en</strong>tara el reportado.<br />
c. Hay flexibilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> operación, repres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un mercado secundario<br />
que le permite recuperar su liqui<strong>de</strong>z <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to que lo requiera.<br />
Los títu<strong>los</strong> <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es muebles<br />
En <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> alternativas <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to para el sector agropecuario, se ha<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>rización <strong>de</strong> activos muebles. Esta es una herrami<strong>en</strong>ta financiera<br />
que permite g<strong>en</strong>erar liqui<strong>de</strong>z a propietarios <strong>de</strong> activos, que garantic<strong>en</strong> un flujo futuro<br />
<strong>de</strong> ingresos.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 35 |
SECCIÓN 1<br />
El sistema consiste <strong>en</strong> emitir títu<strong>los</strong> con cargo a un patrimonio autónomo, constituido<br />
por <strong>los</strong> bi<strong>en</strong>es y activos cedidos por un originador o por <strong>los</strong> flujos <strong>de</strong> caja futuros <strong>de</strong><br />
una p<strong>la</strong>ntación <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a producción, más <strong>los</strong> flujos futuros <strong>de</strong> una nueva p<strong>la</strong>ntación<br />
sembrada. Para ello se utiliza un contrato <strong>de</strong> fiducia mercantil, con el objeto <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>r<br />
inversionistas para financiar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s productivas.<br />
Este proceso ha permitido canalizar recursos financieros a bajo costo, brindar <strong>la</strong> oportunidad<br />
<strong>de</strong> una mayor utilización <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos productivos, increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong><br />
productos, comprometer nuevas siembras, soportar períodos muertos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas<br />
p<strong>la</strong>ntaciones y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> inversión a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />
El procedimi<strong>en</strong>to no reviste mayores complicaciones y se resume <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que ejecutan <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes participantes:<br />
a. El originador <strong>de</strong> <strong>los</strong> títu<strong>los</strong>, propietario <strong>de</strong> <strong>los</strong> activos que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser transferidos a <strong>la</strong><br />
sociedad fiduciaria <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> formar y administrar el patrimonio autónomo.<br />
b. La bolsa <strong>de</strong> productos, <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> colocar <strong>los</strong> títu<strong>los</strong> <strong>en</strong> el mercado financiero,<br />
don<strong>de</strong> asist<strong>en</strong> <strong>los</strong> inversionistas para comprar <strong>los</strong> títu<strong>los</strong>.<br />
c. La empresa operadora, que es <strong>la</strong> <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> acompañar y supervisar técnicam<strong>en</strong>te<br />
el proceso productivo.<br />
d. La <strong>en</strong>tidad oficial responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> operación financiera.<br />
La aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>rización sobre subyac<strong>en</strong>tes agropecuarios se ha puesto <strong>en</strong><br />
práctica <strong>en</strong> varios países <strong>de</strong> América Latina y se le ha <strong>de</strong>nominado <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes formas<br />
según el país. Así se ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> cédu<strong>la</strong> <strong>de</strong> producto <strong>rural</strong> (CPR) <strong>de</strong> Brasil, <strong>los</strong> certificados<br />
<strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta agropecuaria a término (CEVAT) <strong>de</strong> Colombia y <strong>los</strong> certificados agropecuarios<br />
a término (CAT). En <strong>los</strong> apartados sigui<strong>en</strong>tes se pres<strong>en</strong>ta una breve <strong>de</strong>scripción sobre<br />
<strong>la</strong> manera <strong>de</strong> operar <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> estos instrum<strong>en</strong>tos.<br />
Cédu<strong>la</strong> <strong>de</strong> producto <strong>rural</strong> (CPR)<br />
La CPR es un instrum<strong>en</strong>to que permite formalizar <strong>los</strong> términos <strong>de</strong> un negocio. Por ejemplo,<br />
un gana<strong>de</strong>ro se compromete a <strong>en</strong>tregar <strong>en</strong> una fecha futura una cantidad <strong>de</strong>terminada<br />
<strong>de</strong> carne con una calidad previam<strong>en</strong>te acordada y, por otra parte, un industrial o<br />
comercializador <strong>de</strong> carne se compromete a recibir el producto especificado. Con ello<br />
se garantiza su abastecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> calidad y cantidad a un precio <strong>de</strong>finido<br />
<strong>en</strong> un mercado transpar<strong>en</strong>te. El valor total <strong>de</strong>l negocio es <strong>en</strong>tregado al productor por<br />
a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntado, con el fin <strong>de</strong> que este pueda realizar <strong>la</strong> actividad productiva y logre ofrecer<br />
como garantía <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to un aval bancario.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 36 |
Aspectos conceptuales<br />
El esquema operativo es muy s<strong>en</strong>cillo, aunque <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista técnico requiere<br />
un alto conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> manejo y administración gana<strong>de</strong>ra. El gana<strong>de</strong>ro acu<strong>de</strong> al<br />
Banco <strong>de</strong> Brasil, pres<strong>en</strong>ta sus cre<strong>de</strong>nciales como miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Brasileña<br />
<strong>de</strong> Cebú (ABCZ) e informa sobre <strong>la</strong> disponibilidad, propiedad y características <strong>de</strong> su<br />
ganado, y manifiesta su interés <strong>de</strong> participar <strong>en</strong> el programa <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to con<br />
CPR. El Banco verifica <strong>la</strong> información suministrada e inicia un estudio catastral <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l gana<strong>de</strong>ro. Terminado el estudio, <strong>la</strong> ABCZ con su equipo técnico se <strong>en</strong>carga<br />
<strong>de</strong> verificar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>l ganado y evaluar <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tos,<br />
infraestructura, potreros, pastos y forrajes. Luego <strong>de</strong>termina si el ofrecimi<strong>en</strong>to posee<br />
<strong>la</strong>s condiciones para ser cumplido.<br />
Con el dictam<strong>en</strong> favorable, el BB e<strong>la</strong>bora <strong>la</strong>s CPR don<strong>de</strong> se especifican: el producto por<br />
otorgar, el número <strong>de</strong> animales que serán <strong>en</strong>tregados al comprador, <strong>la</strong> fecha y lugar <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>trega y <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> edad y peso. Los títu<strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tados por CPR se ofrec<strong>en</strong><br />
a <strong>los</strong> corredores <strong>de</strong> bolsa, qui<strong>en</strong>es actúan <strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>los</strong> inversionistas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> subasta pública que realiza el BB.<br />
Al rematar el título, el inversionista adquiere el compromiso <strong>de</strong> recibir el producto<br />
a su v<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to y pagar el valor <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l remate. El BB, que <strong>en</strong> este caso<br />
repres<strong>en</strong>ta al gana<strong>de</strong>ro, traspasa inmediatam<strong>en</strong>te el valor total al gana<strong>de</strong>ro, m<strong>en</strong>os una<br />
tasa por servicios según sea el p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> v<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> CPR.<br />
En caso <strong>de</strong> que el gana<strong>de</strong>ro por cualquier motivo no pueda honrar el compromiso, el BB<br />
se responsabiliza <strong>de</strong> <strong>en</strong>tregar <strong>en</strong> <strong>la</strong> fecha acordada <strong>los</strong> novil<strong>los</strong> estipu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong> CPR.<br />
El aval brindado por el BB ha sido un factor muy importante para <strong>los</strong> inversionistas y<br />
<strong>de</strong> ahí se <strong>de</strong>riva <strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s CPR <strong>en</strong> el mercado. Se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que <strong>en</strong> este<br />
caso el BB actúa como cámara <strong>de</strong> comp<strong>en</strong>sación, que asume <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>dor<br />
fr<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> compradores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s CPR.<br />
Títu<strong>los</strong> <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta agropecuaria a término (CEVAT)<br />
Los títu<strong>los</strong> <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta agropecuaria a término (CEVAT) sigu<strong>en</strong> <strong>la</strong> misma estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
CPR, con <strong>la</strong> variante <strong>de</strong> que pue<strong>de</strong>n liquidarse <strong>de</strong> forma financiera mediante <strong>la</strong> cobertura<br />
<strong>de</strong> un premio pactado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el comi<strong>en</strong>zo. Esta difer<strong>en</strong>cia le ha dado al instrum<strong>en</strong>to una<br />
gran liqui<strong>de</strong>z, lo que atrae hacia el mercado a un gran número <strong>de</strong> pequeños y medianos<br />
inversionistas (ahorradores) <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad.<br />
La gana<strong>de</strong>ría <strong>de</strong> ceba (<strong>en</strong>gor<strong>de</strong>) ha sido el sector don<strong>de</strong> se ha puesto <strong>en</strong> práctica este<br />
título. El proceso <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>rización seguido por <strong>la</strong> Bolsa Nacional Agropecuaria <strong>de</strong><br />
Colombia <strong>de</strong>muestra <strong>la</strong> factibilidad <strong>de</strong> este instrum<strong>en</strong>to para ser <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do con otros<br />
productos y <strong>en</strong> muchos otros mercados.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 37 |
SECCIÓN 1<br />
A continuación se <strong>de</strong>scribe el proceso:<br />
a. Se inicia con el gana<strong>de</strong>ro, qui<strong>en</strong> es el originador <strong>de</strong>l título. Primero <strong>de</strong>be inscribirse<br />
ante una empresa operadora, contratada por <strong>la</strong> Bolsa, que es <strong>la</strong> <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong><br />
acompañar el proceso y acreditar que el gana<strong>de</strong>ro cumple con <strong>la</strong>s condiciones<br />
establecidas para ser parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad.<br />
b. Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> inscripción, esta empresa visita a <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros aceptados, y selecciona<br />
y valora <strong>los</strong> novil<strong>los</strong> objeto <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>rización.<br />
c. Realizado este trámite, el gana<strong>de</strong>ro suscribe un contrato con <strong>la</strong> Sociedad Fiduciaria<br />
para traspasarle <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> <strong>los</strong> novil<strong>los</strong> y constituir el patrimonio autónomo.<br />
d. La Sociedad Fiduciaria emite <strong>los</strong> títu<strong>los</strong> y <strong>los</strong> <strong>en</strong>trega a <strong>la</strong>s firmas comisionistas <strong>de</strong>l<br />
puesto <strong>de</strong> bolsa para que sean colocados <strong>en</strong> el mercado financiero.<br />
e. El dinero obt<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> colocación <strong>de</strong> <strong>los</strong> títu<strong>los</strong> es transferido a <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros,<br />
qui<strong>en</strong>es ceban <strong>los</strong> novil<strong>los</strong> <strong>en</strong> un p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong>terminado <strong>en</strong> el título.<br />
f. Al final <strong>de</strong>l período, <strong>los</strong> novil<strong>los</strong> cebados son comercializados por <strong>la</strong> empresa operadora,<br />
<strong>la</strong> cual transfiere <strong>los</strong> recursos a <strong>la</strong> Sociedad Fiduciaria y esta se <strong>en</strong>carga <strong>de</strong><br />
redimir <strong>los</strong> títu<strong>los</strong>, cubrir <strong>los</strong> costos <strong>de</strong>l proceso y <strong>en</strong>tregar al gana<strong>de</strong>ro el valor<br />
restante <strong>de</strong> <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta.<br />
Toda <strong>la</strong> operación está respaldada por <strong>la</strong> Cámara <strong>de</strong> Comp<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bolsa, <strong>la</strong> cual,<br />
a su vez, es supervisada y contro<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> Superint<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Valores.<br />
Los contratos avíco<strong>la</strong>s a término (CAT)<br />
Los contratos avíco<strong>la</strong>s a término son contratos <strong>de</strong> <strong>en</strong>trega a p<strong>la</strong>zo a<strong>de</strong>cuados a <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong>l pollo, que permit<strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er capital <strong>de</strong> trabajo para <strong>la</strong>s<br />
empresas que financian <strong>los</strong> insumos a corto p<strong>la</strong>zo. El sistema consiste <strong>en</strong> que el productor<br />
<strong>de</strong> pollo negocia con <strong>la</strong> firma distribuidora, que a su vez es <strong>la</strong> que le financia <strong>los</strong><br />
insumos. El productor se compromete a <strong>en</strong>tregar una cantidad <strong>de</strong>terminada <strong>de</strong> carne<br />
<strong>de</strong> pollo <strong>en</strong> un p<strong>la</strong>zo acordado, con condiciones específicas <strong>de</strong> calidad y a un precio<br />
prefijado. A<strong>de</strong>más, acepta que se <strong>de</strong>scu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>de</strong>l valor total <strong>los</strong> créditos otorgados.<br />
A su vez, el comprador <strong>de</strong> pollo, que es <strong>la</strong> firma distribuidora que ha <strong>en</strong>tregado <strong>los</strong><br />
insumos para <strong>la</strong> producción, se compromete a recibir <strong>la</strong> carne <strong>de</strong> pollo el día estipu<strong>la</strong>do,<br />
pagar el precio acordado <strong>en</strong> una fecha posterior (45 días) <strong>de</strong>l día <strong>de</strong> <strong>en</strong>trega y<br />
fraccionar el pago <strong>en</strong> <strong>los</strong> términos que indique el v<strong>en</strong><strong>de</strong>dor.<br />
El <strong>de</strong>recho que adquiere el productor con el contrato a término para que se le pague<br />
<strong>en</strong> el tiempo estipu<strong>la</strong>do, es lo que le permite obt<strong>en</strong>er financiami<strong>en</strong>to y negociar un<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 38 |
Aspectos conceptuales<br />
nuevo contrato, don<strong>de</strong> ce<strong>de</strong> parte <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> pago. Para ello autoriza a <strong>la</strong> empresa<br />
compradora <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne <strong>de</strong> pollo (distribuidora) a pagarle directam<strong>en</strong>te a qui<strong>en</strong> haya<br />
adquirido este <strong>de</strong>recho, acepta pagar una tasa <strong>de</strong> interés y estipu<strong>la</strong> que se le <strong>en</strong>tregue<br />
<strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre el valor <strong>de</strong>l contrato a término y el valor cedido.<br />
Por otra parte, el comprador (inversionista) se compromete a pagar el valor pres<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> lo cedido a <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> interés pactada, acepta el p<strong>la</strong>zo estipu<strong>la</strong>do para que <strong>la</strong> empresa<br />
distribuidora <strong>de</strong> pollo le reintegre el dinero y posteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>trega el dinero <strong>de</strong>l<br />
préstamo a <strong>la</strong> empresa distribuidora que le financió <strong>los</strong> insumos.<br />
Otras aplicaciones <strong>de</strong>l sistema<br />
El esquema <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>rización <strong>de</strong> ganado <strong>de</strong> ceba ha sido modificado para adaptarlo a <strong>la</strong>s<br />
condiciones propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y comercialización <strong>de</strong> cerdos. En vez <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar<br />
a cada animal <strong>de</strong> forma individual para conformar el patrimonio autónomo, se toma<br />
el inv<strong>en</strong>tario total como unidad y se le da un valor específico, sobre el cual se calcu<strong>la</strong><br />
el valor total <strong>de</strong> respaldo para <strong>la</strong> emisión <strong>de</strong> <strong>los</strong> títu<strong>los</strong>. Esto requiere que durante todo<br />
el proceso productivo se mant<strong>en</strong>ga el inv<strong>en</strong>tario <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones iniciales, lo que<br />
le permite al productor extraer <strong>los</strong> animales que alcanzan su acabado óptimo, previa<br />
reposición <strong>de</strong> animales con <strong>la</strong>s características especificadas <strong>en</strong> el inv<strong>en</strong>tario.<br />
De igual manera, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> emisión <strong>de</strong> títu<strong>los</strong> para financiar siembras <strong>de</strong> palma<br />
aceitera, el patrimonio autónomo fue conformado por <strong>los</strong> flujos <strong>de</strong> caja futuros <strong>de</strong> una<br />
p<strong>la</strong>ntación <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a producción, más <strong>los</strong> flujos futuros <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva p<strong>la</strong>ntación sembrada.<br />
La p<strong>la</strong>ntación actual soporta el pago <strong>de</strong> <strong>los</strong> intereses (cupones) y <strong>la</strong> nueva, el pago <strong>de</strong>l<br />
capital. Esta modalidad le permite al productor soportar el pago <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda durante<br />
<strong>los</strong> períodos muertos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntación.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 39 |
Importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> inocuidad <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos para <strong>los</strong> pequeños<br />
productores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas<br />
Marcos X. Sánchez-P<strong>la</strong>ta<br />
Introducción<br />
Las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmitidas por alim<strong>en</strong>tos (ETA) forman parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria alim<strong>en</strong>ticia<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus inicios. De hecho, muchos <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos alim<strong>en</strong>ticios <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos<br />
fueron conceptualizados con el objetivo <strong>de</strong> eliminar un peligro <strong>de</strong> inocuidad<br />
<strong>en</strong> un alim<strong>en</strong>to específico. Es así como el concepto <strong>de</strong> inocuidad y su aplicación a<br />
nivel <strong>de</strong>l consumidor, productor y distribuidor <strong>de</strong>be manejarse integralm<strong>en</strong>te para<br />
una protección a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Por ello es importante tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />
el nivel <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l consumidor acerca <strong>de</strong>l tema, cómo afecta este conocimi<strong>en</strong>to<br />
su po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>en</strong> <strong>la</strong> compra <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, cuáles esfuerzos se han<br />
implem<strong>en</strong>tado o están disponibles para <strong>los</strong> procesadores, y cómo <strong>los</strong> casos <strong>de</strong> brotes<br />
y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s impactan económicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> industria. En el pres<strong>en</strong>te artículo se<br />
espera respon<strong>de</strong>r a estas interrogantes.<br />
Conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l consumidor<br />
En <strong>los</strong> últimos años, <strong>los</strong> brotes <strong>de</strong> ETA han pasado a <strong>la</strong>s primeras p<strong>la</strong>nas <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios.<br />
Brotes reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Salmonel<strong>la</strong> spp. <strong>en</strong> pistachos, mantequil<strong>la</strong> <strong>de</strong> maní, ja<strong>la</strong>peños y<br />
melones, así como brotes <strong>de</strong> E. coli O157:H7 <strong>en</strong> espinacas y carne molida han causado<br />
una alta diseminación <strong>de</strong> información a <strong>los</strong> consumidores con respecto al tema <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
inocuidad <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos.<br />
Otro caso importante ha sido <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> me<strong>la</strong>mina, un adulterante tóxico, como<br />
suplem<strong>en</strong>to proteico <strong>en</strong> ingredi<strong>en</strong>tes usados para preparar ba<strong>la</strong>nceados <strong>de</strong> mascotas<br />
y fórmu<strong>la</strong>s infantiles <strong>de</strong> nutrición. Incluso <strong>la</strong> me<strong>la</strong>nina usada como adulterante para<br />
aum<strong>en</strong>tar el valor económico <strong>de</strong> estos ingredi<strong>en</strong>tes, como cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> proteína, ha<br />
sido vincu<strong>la</strong>da con un brote significativo <strong>de</strong> mortalidad infantil <strong>en</strong> China.<br />
La rápida distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> información se podría re<strong>la</strong>cionar con una pot<strong>en</strong>cial reducción<br />
<strong>en</strong> el número total <strong>de</strong> casos, <strong>de</strong>bido a que se le pue<strong>de</strong> informar al consumidor<br />
acerca <strong>de</strong>l alim<strong>en</strong>to causante <strong>de</strong> ETA (si aún se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el mercado) y evitar su<br />
consumo. A<strong>de</strong>más, <strong>los</strong> medios permit<strong>en</strong> transmitir m<strong>en</strong>sajes directam<strong>en</strong>te al consumidor<br />
acerca <strong>de</strong> cómo se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> consumir ciertos alim<strong>en</strong>tos y qué prácticas seguir para su<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 41 |
SECCIÓN 1<br />
manejo. Sin embargo, <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> <strong>los</strong> m<strong>en</strong>sajes por <strong>los</strong> medios no es siempre <strong>la</strong><br />
más idónea y muchas veces crea confusión <strong>en</strong> el consumidor, lo cual afecta el consumo<br />
<strong>de</strong> productos alim<strong>en</strong>ticios no necesariam<strong>en</strong>te responsables <strong>de</strong> <strong>los</strong> brotes.<br />
Por ejemplo, una <strong>en</strong>cuesta reci<strong>en</strong>te, re<strong>la</strong>cionada con el brote <strong>de</strong> Salmonel<strong>la</strong> <strong>en</strong> mantequil<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> maní, <strong>de</strong>terminó que un 93% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción conocía el asunto e i<strong>de</strong>ntificaba<br />
al organismo como el ag<strong>en</strong>te causante. Este caso <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r ha provocado como<br />
mínimo 636 casos <strong>en</strong> 44 estados <strong>de</strong> EE.UU. y ha sido vincu<strong>la</strong>do con nueve muertes,<br />
lo cual ha g<strong>en</strong>erado que por mucho tiempo el tema se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras<br />
p<strong>la</strong>nas <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios.<br />
Sin embargo, <strong>los</strong> mismos <strong>en</strong>cuestados no i<strong>de</strong>ntifican <strong>la</strong>s marcas <strong>de</strong> producto implicadas<br />
<strong>en</strong> el brote y lo g<strong>en</strong>eralizan a otras marcas, lo cual conduce a una reducción significativa<br />
<strong>en</strong> el consumo <strong>de</strong> mantequil<strong>la</strong> <strong>de</strong> maní, que afecta a toda <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong>l alim<strong>en</strong>to.<br />
Debido a esto, muchas veces <strong>los</strong> esfuerzos <strong>de</strong> control por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria han sido<br />
adoptados <strong>en</strong> grupo, como gremio productor, <strong>de</strong>bido a que <strong>en</strong> casos específicos, <strong>los</strong><br />
consumidores responsabilizan al alim<strong>en</strong>to sospechoso, sin difer<strong>en</strong>ciar procesadores o<br />
marcas específicas.<br />
Asimismo, casos <strong>de</strong> brotes ligados a un producto específico importado <strong>de</strong> un país <strong>en</strong><br />
particu<strong>la</strong>r han impactado <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> ese país y han afectado gravem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />
industrias a nivel local, lo que reduce <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> aceptación no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
productos implicados <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma categoría, sino también <strong>de</strong> cualquier otro alim<strong>en</strong>to<br />
prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l país que ha sido i<strong>de</strong>ntificado como causante <strong>de</strong>l problema. Ejemp<strong>los</strong><br />
<strong>de</strong> este tipo incluy<strong>en</strong> un caso <strong>de</strong> Salmonel<strong>la</strong> <strong>en</strong> melones <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica y ja<strong>la</strong>peños<br />
<strong>de</strong> México.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios, ciertos gobiernos y algunos productores han implem<strong>en</strong>tado<br />
campañas <strong>de</strong> información al consumidor para mejorar el manejo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el<br />
hogar y así minimizar el riesgo <strong>de</strong> inocuidad. Sin embargo, estas campañas han t<strong>en</strong>ido<br />
poco éxito <strong>en</strong> cambiar <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong>l consumidor <strong>en</strong> casa.<br />
En América Latina, <strong>la</strong> información al respecto ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a ser limitada, <strong>de</strong>bido a que existe<br />
poco interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> reportar <strong>los</strong> casos <strong>de</strong> ETA. Por el contrario, <strong>en</strong> países<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, exist<strong>en</strong> programas <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia y monitoreo que por lo m<strong>en</strong>os recopi<strong>la</strong>n<br />
información sobre casos, brotes y ag<strong>en</strong>tes causantes <strong>de</strong> ETA. A<strong>de</strong>más, su i<strong>de</strong>ntificación<br />
permite reconocer <strong>los</strong> más frecu<strong>en</strong>tes y, a su vez, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r medidas <strong>de</strong> control específicas<br />
para minimizar el riesgo.<br />
Por ejemplo, un estudio compr<strong>en</strong>sivo acerca <strong>de</strong> <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ETA y sus ag<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> EE.UU. indicó que anualm<strong>en</strong>te ocurr<strong>en</strong> 76 millones <strong>de</strong> casos, cerca <strong>de</strong> 3000 hospitalizaciones<br />
y alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 5000 muertes, con un costo estimado <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te<br />
US$7000 millones (Mead et al. 2000). Los costos re<strong>la</strong>cionados con ETA ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver<br />
con <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> productividad <strong>de</strong> <strong>los</strong> afectados, gastos médicos, problemas legales<br />
asociados, caída <strong>en</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tas, <strong>en</strong>tre otros.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 42 |
Aspectos conceptuales<br />
En <strong>los</strong> últimos años, <strong>los</strong> avances <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorios y trazabilidad han permitido i<strong>de</strong>ntificar<br />
casos <strong>de</strong> ETA <strong>en</strong> países <strong>de</strong> América Latina y sus fu<strong>en</strong>tes. Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Chile, se<br />
pres<strong>en</strong>tó un caso <strong>de</strong> listeriosis <strong>en</strong> quesos, que provocó más <strong>de</strong> 100 afectados y por lo<br />
m<strong>en</strong>os cinco fatalida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />
El consumo <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> quesos simi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> otros procesadores ha sufrido una caída<br />
significativa y <strong>la</strong> empresa implicada <strong>en</strong> el brote no ha sido capaz <strong>de</strong> volver a operar.<br />
Aún no se terminaba <strong>de</strong> medir el impacto <strong>de</strong> dicho brote, cuando se pudo i<strong>de</strong>ntificar<br />
un ev<strong>en</strong>to parecido ligado a carnes procesadas, con un número simi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> casos y<br />
fatalida<strong>de</strong>s y con el mismo resultado <strong>de</strong> pérdida económica, cierre temporal <strong>de</strong> operaciones,<br />
y <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>tes implicaciones <strong>en</strong> regu<strong>la</strong>dores y público <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral para<br />
crear programas que evit<strong>en</strong> casos re<strong>la</strong>cionados <strong>en</strong> el futuro.<br />
La familiarización <strong>de</strong>l consumidor con el concepto <strong>de</strong> inocuidad ha sido el resultado<br />
<strong>de</strong>l aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> información por medios conv<strong>en</strong>cionales, como<br />
<strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa y <strong>la</strong> televisión. Sin embargo, <strong>en</strong> ocasiones el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l consumidor<br />
ha sido influ<strong>en</strong>ciado, para bi<strong>en</strong> o para mal, a través <strong>de</strong> nuevas fu<strong>en</strong>tes informativas no<br />
siempre confiables como el internet y otras comunicaciones electrónicas.<br />
Muchas veces <strong>la</strong> información <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> estos medios no es <strong>la</strong> más apropiada y a<br />
m<strong>en</strong>udo causa confusión y falsas percepciones <strong>en</strong> <strong>los</strong> consumidores. Esto dificulta una<br />
correcta apreciación <strong>de</strong> <strong>los</strong> riesgos <strong>de</strong> inocuidad <strong>en</strong> alim<strong>en</strong>tos y una apropiada implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> protección <strong>de</strong>l consumidor. La pr<strong>en</strong>sa y medios <strong>de</strong>sempeñan<br />
un papel importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores, <strong>de</strong>bido a que influ<strong>en</strong>cian<br />
<strong>la</strong> manera <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar y <strong>los</strong> hábitos <strong>de</strong> consumo <strong>de</strong>l público. Su función <strong>de</strong>be ser informativa,<br />
sin crear pánico.<br />
Esfuerzos <strong>de</strong> procesadores<br />
El interés por mejorar <strong>la</strong> inocuidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> productos alim<strong>en</strong>ticios empezó<br />
indirectam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos con mayor vida útil. Al aum<strong>en</strong>tar<br />
el tiempo <strong>de</strong> duración <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> anaquel, indirectam<strong>en</strong>te se contro<strong>la</strong>ba el<br />
crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ciertos microorganismos. Sin embargo, <strong>los</strong> nuevos productos muchas<br />
veces han sido responsables <strong>de</strong> introducir nuevos peligros <strong>de</strong> inocuidad re<strong>la</strong>cionados<br />
con <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> preservación y procesami<strong>en</strong>to int<strong>en</strong>sivo, ya que <strong>la</strong>s condiciones<br />
originales <strong>de</strong>l alim<strong>en</strong>to han sido alteradas.<br />
Debido a ello y como medidas <strong>de</strong> ajuste a <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
países, <strong>los</strong> procesadores han invertido cantida<strong>de</strong>s significativas <strong>de</strong> dinero y tiempo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> inocuidad que permitan minimizar <strong>los</strong> riesgos <strong>de</strong> ETA,<br />
mediante el control prev<strong>en</strong>tivo <strong>de</strong> peligros. Muchas veces, <strong>los</strong> requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>los</strong> cli<strong>en</strong>tes<br />
han obligado a ciertos procesadores a implem<strong>en</strong>tar estos programas para calificar a dichos<br />
mercados, lo cual muchas veces ti<strong>en</strong>e un costo significativo que afecta <strong>la</strong> competitividad.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 43 |
SECCIÓN 1<br />
Las bu<strong>en</strong>as prácticas agríco<strong>la</strong>s (BPA) y <strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong> manufactura (BPM) son programas<br />
básicos que <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s condiciones mínimas para producir o procesar <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos<br />
y minimizar el riesgo <strong>de</strong> peligros <strong>de</strong> inocuidad. Programas como el “Análisis <strong>de</strong> peligros y<br />
puntos críticos <strong>de</strong> control”, conocidos como HACCP, han sido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos y universalm<strong>en</strong>te<br />
aceptados como programas <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos. Estos programas se basan <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> medidas prev<strong>en</strong>tivas que i<strong>de</strong>ntifican peligros y <strong>de</strong>terminan <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong><br />
control o interv<strong>en</strong>ciones para minimizar dichos riesgos y así proveer un alim<strong>en</strong>to inocuo.<br />
Otros programas <strong>de</strong> más reci<strong>en</strong>te aparición incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s normas ISO 9000 y 22000, el programa<br />
<strong>de</strong> Safe Quality Food (SQF) y otras herrami<strong>en</strong>tas simi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad<br />
que se vi<strong>en</strong><strong>en</strong> implem<strong>en</strong>tando <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria para mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> inocuidad<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos. Muchos países ahora requier<strong>en</strong> que ciertos alim<strong>en</strong>tos i<strong>de</strong>ntificados como<br />
más peligrosos sean procesados <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntas don<strong>de</strong> se dispone <strong>de</strong> estos programas.<br />
Desafortunadam<strong>en</strong>te, estas nuevas certificaciones y programas privados <strong>de</strong> auditorías implican<br />
un costo que <strong>los</strong> pequeños productores muchas veces no pue<strong>de</strong>n asumir. Estas<br />
difer<strong>en</strong>cias afectan <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> algunos países y complican <strong>la</strong> comercialización<br />
<strong>de</strong> productos, ya que se introduc<strong>en</strong> nuevas barreras regu<strong>la</strong>doras que dificultan el acceso<br />
a mercados.<br />
Se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do numerosos esfuerzos para permitir el acceso a información re<strong>la</strong>cionada<br />
con programas <strong>de</strong> inocuidad para pequeños productores a través <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
organismos como <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> Agricultura y <strong>la</strong><br />
Alim<strong>en</strong>tación (FAO), el Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
(IICA), <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OMS), <strong>en</strong>tre otros.<br />
Otras iniciativas nacionales han permitido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r cursos <strong>de</strong> capacitación <strong>de</strong> diseminación<br />
a pequeños productores con re<strong>la</strong>tivo éxito <strong>en</strong> <strong>la</strong>s etapas iniciales <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación.<br />
Sin embargo, el reto para estos empresarios es complicado, <strong>de</strong>bido a <strong>los</strong><br />
costos <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y actualización <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas, <strong>la</strong>s nuevas regu<strong>la</strong>ciones, su<br />
implem<strong>en</strong>tación futura y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> acceso al conocimi<strong>en</strong>to.<br />
Efecto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos<br />
En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos <strong>de</strong> ETA ligadas a productos importados, se ha observado una<br />
disminución <strong>en</strong> sus importaciones y <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> nuevos requisitos para que<br />
alim<strong>en</strong>tos re<strong>la</strong>cionados sean producidos <strong>en</strong> condiciones que control<strong>en</strong> el peligro <strong>de</strong><br />
inocuidad. En algunos casos, se han cerrado mercados por completo y se ha afectado<br />
<strong>la</strong> categoría <strong>de</strong>l producto o <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong>l país ligado al ev<strong>en</strong>to.<br />
Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, se han implem<strong>en</strong>tado regu<strong>la</strong>ciones más exig<strong>en</strong>tes requeridas al país<br />
<strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l alim<strong>en</strong>to, lo cual permite <strong>la</strong> trazabilidad <strong>de</strong>l producto. En EE.UU. se<br />
estableció <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Country Of Origin Labeling (COOL), <strong>la</strong> cual requiere que productos<br />
<strong>de</strong>rivados cárnicos y otros productos agríco<strong>la</strong>s sean i<strong>de</strong>ntificados con su país <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 44 |
Aspectos conceptuales<br />
Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> procesos más efectivos para reducir el número <strong>de</strong> casos pot<strong>en</strong>ciales asociados<br />
a un brote <strong>de</strong> ETA es <strong>la</strong> aplicación apropiada <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> retiro o <strong>de</strong>comiso<br />
<strong>de</strong>l producto <strong>de</strong> mercados. En países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, el proceso <strong>de</strong> retiro <strong>de</strong> productos,<br />
usualm<strong>en</strong>te muy costoso, no solo es voluntario por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa, sino que pue<strong>de</strong><br />
ser requerido por organismos oficiales ante <strong>la</strong> sospecha <strong>de</strong> un peligro <strong>de</strong> inocuidad. En<br />
algunos casos, <strong>los</strong> retiros <strong>de</strong> productos <strong>de</strong> EE.UU. se han aplicado <strong>en</strong> el país <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />
y <strong>en</strong> <strong>los</strong> países hacia don<strong>de</strong> se exportaron <strong>los</strong> productos.<br />
En setiembre <strong>de</strong>l 2009, el Food and Drug Administration (FDA) <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estados Unidos<br />
implem<strong>en</strong>tó un programa que exige tanto a productores locales como a importadores<br />
<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos reportar sospechas o casos confirmados <strong>de</strong> productos que puedan haber<br />
<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> distribución y que sean un peligro para <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Este<br />
programa, conocido como Reportable Food Registry, ti<strong>en</strong>e como objetivo facilitar el<br />
proceso <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos implicados y su retiro <strong>de</strong>l mercado como<br />
medida <strong>de</strong> protección al consumidor; es obligatorio para todo procesador y comercializador<br />
<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el país.<br />
Lastimosam<strong>en</strong>te, no exist<strong>en</strong> procesos formales <strong>de</strong> retiro <strong>de</strong> productos <strong>de</strong>l mercado <strong>en</strong><br />
muchos países <strong>de</strong> América Latina, pero se han visto retiros <strong>de</strong> productos <strong>de</strong> supermercados<br />
efectuados por <strong>la</strong>s empresas extranjeras. Esto ha g<strong>en</strong>erado recom<strong>en</strong>daciones para<br />
que se realic<strong>en</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción, con el fin <strong>de</strong> incluir procesos <strong>de</strong> retiro <strong>de</strong><br />
alim<strong>en</strong>tos, voluntario y oficial, <strong>en</strong> algunos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Reci<strong>en</strong>tes casos <strong>de</strong> brotes<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> región han aum<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>tización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas, productores y ag<strong>en</strong>cias<br />
regu<strong>la</strong>doras acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> crear sistemas <strong>de</strong> trazabilidad <strong>de</strong> producto<br />
para po<strong>de</strong>r i<strong>de</strong>ntificar y <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> comercialización <strong>de</strong> <strong>los</strong> lotes causantes <strong>de</strong> brotes y<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s o que conllev<strong>en</strong> un riesgo <strong>de</strong> inocuidad al consumidor.<br />
Los casos reci<strong>en</strong>tes como melones c<strong>en</strong>troamericanos contaminados con Salmonel<strong>la</strong>,<br />
ja<strong>la</strong>peños <strong>de</strong> México i<strong>de</strong>ntificados como causantes <strong>de</strong> Salmonel<strong>la</strong> y otros productos <strong>de</strong><br />
exportación, <strong>de</strong>mandan <strong>de</strong> <strong>los</strong> países <strong>de</strong> América Latina <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> controles<br />
necesarios que minimic<strong>en</strong> el riesgo <strong>de</strong> inocuidad <strong>en</strong> sus productos. De lo contrario,<br />
se corre el riesgo <strong>de</strong> cerrar mercados y per<strong>de</strong>r competitividad, mi<strong>en</strong>tras se afecta a <strong>la</strong><br />
industria, al país y a su competitividad agrocomercial.<br />
Armonización <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ciones<br />
En el caso <strong>de</strong> inocuidad alim<strong>en</strong>taria, <strong>los</strong> brotes reci<strong>en</strong>tes con implicaciones internacionales<br />
han provocado un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>los</strong> requisitos que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser aplicados a <strong>los</strong><br />
productos <strong>de</strong> exportación <strong>en</strong>tre países. Esto ha causado <strong>la</strong> proliferación <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ciones<br />
que a m<strong>en</strong>udo carec<strong>en</strong> <strong>de</strong>l soporte técnico o ci<strong>en</strong>tífico necesario para justificar tales<br />
medidas. Debido a esto, se han implem<strong>en</strong>tado esfuerzos <strong>de</strong> armonización, para que <strong>la</strong>s<br />
regu<strong>la</strong>ciones implem<strong>en</strong>tadas sean respaldadas por argum<strong>en</strong>tos legítimos y no sean <strong>la</strong><br />
causa <strong>de</strong> barreras <strong>de</strong> comercio, como se ha pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> el pasado.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 45 |
SECCIÓN 1<br />
Las reuniones <strong>de</strong>l Co<strong>de</strong>x Alim<strong>en</strong>tarius cumpl<strong>en</strong> el propósito <strong>de</strong> proveer el espacio necesario<br />
para discutir <strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>ciones impuestas para el comercio <strong>en</strong>tre países. En esta<br />
organización, se pres<strong>en</strong>tan y discut<strong>en</strong> <strong>los</strong> requisitos por implem<strong>en</strong>tarse y <strong>los</strong> esfuerzos <strong>de</strong><br />
armonización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>ciones vig<strong>en</strong>tes. En casos ais<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se <strong>de</strong>n difer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong>tre países, se realizan reuniones <strong>en</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> Comercio, específicam<strong>en</strong>te<br />
ante medidas consi<strong>de</strong>radas como trabas al comercio por <strong>los</strong> países afectados.<br />
Muchas recom<strong>en</strong>daciones y estandarizaciones a nivel <strong>de</strong> inocuidad han sido creadas por<br />
este organismo, pero queda mucho trabajo que completar <strong>en</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> alta variedad <strong>de</strong><br />
productos, peligros y pres<strong>en</strong>taciones que afectan <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos.<br />
A<strong>de</strong>más, exist<strong>en</strong> otros esfuerzos privados como <strong>la</strong>s normas ISO, el Global Food Safety<br />
Initiative (GFSI) y otros grupos comerciales que evalúan programas <strong>de</strong> inocuidad y<br />
certificaciones y ava<strong>la</strong>n programas que sus miembros utilizan. Por ejemplo, este grupo<br />
<strong>de</strong> GFSI agremia <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> supermercados y distribuidores <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos más importantes<br />
<strong>de</strong>l mundo, lo que obliga a procesadores gran<strong>de</strong>s y pequeños a estar p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas sobre inocuidad tomadas por estos grupos.<br />
Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te el GFSI <strong>de</strong>cidió aceptar <strong>de</strong> manera equival<strong>en</strong>te programas <strong>de</strong> normas privadas<br />
como el Safe Quality Foods (SQF) 100 y 2000, el British Retail Consortium (BRC),<br />
el ISO 22 000, el International Food Standards (IFS), <strong>en</strong>tre otros. Por ello, <strong>los</strong> pequeños<br />
productores <strong>de</strong>b<strong>en</strong> evaluar cuál <strong>de</strong> estos programas es requerido por sus cli<strong>en</strong>tes actuales<br />
y pot<strong>en</strong>ciales, y cuál podrá ser implem<strong>en</strong>tado más fácilm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> sus operaciones.<br />
Futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> inocuidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos<br />
A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> control y programas como el HACCP<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos y países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, aún se pres<strong>en</strong>tan casos <strong>de</strong> brotes y<br />
retiros <strong>de</strong> productos <strong>en</strong> países consi<strong>de</strong>rados avanzados <strong>en</strong> el área. En EE.UU. se han<br />
evi<strong>de</strong>nciado casos reci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> vegetales y <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong>l maní. En Canadá, por su parte,<br />
se pres<strong>en</strong>tó un brote importante con embutidos y listeriosis, y continuam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
países europeos se i<strong>de</strong>ntifican brotes <strong>de</strong> ETA asociados con problemas <strong>en</strong> el control<br />
<strong>de</strong> patóg<strong>en</strong>os o contaminantes químicos.<br />
Esto ha obligado a muchos países a implem<strong>en</strong>tar procesos más rigurosos para reducir<br />
<strong>los</strong> casos <strong>de</strong> ETA y retiros <strong>de</strong> productos por sospechas <strong>de</strong> contaminación. Nuevas iniciativas<br />
como el SQF, ISO 22 000, BRC y otros programas <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> inocuidad<br />
probablem<strong>en</strong>te se constituirán <strong>en</strong> necesida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong>s empresas interesadas <strong>en</strong> acce<strong>de</strong>r<br />
a nuevos mercados y a mant<strong>en</strong>er sus mercados <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cia.<br />
Las auditorías que realizan terceras partes para monitorear <strong>la</strong> correcta implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> estos programas y certificar su idoneidad se están convirti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> costos adicionales<br />
para <strong>los</strong> procesadores. Asimismo, auditorías anuales, o según <strong>la</strong> periodicidad solicitada<br />
por el cli<strong>en</strong>te, se están convirti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> factores <strong>de</strong> competitividad para <strong>de</strong>terminar<br />
gremios y países que pue<strong>de</strong>n competir <strong>en</strong> el mercado globalizado.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 46 |
Aspectos conceptuales<br />
Por otra parte, <strong>los</strong> esfuerzos <strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores y grupos <strong>de</strong> protección cada vez más<br />
informados <strong>en</strong> el tema afectarán el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>ciones y el mecanismo con<br />
el que <strong>la</strong>s instituciones oficiales ava<strong>la</strong>rían <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos. Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />
por ejemplo, se han introducido propuestas <strong>de</strong> legis<strong>la</strong>ción para crear una oficina <strong>de</strong><br />
administración <strong>de</strong> <strong>la</strong> inocuidad para <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> algunos países. Incluso hubo una<br />
propuesta legis<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> crear un organismo oficial Food Safety Administration <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
EE.UU. <strong>de</strong>dicado so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> inocuidad y a <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> otros<br />
organismos afines como el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Agricultura <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estados Unidos y el<br />
USDA y <strong>la</strong> Administración <strong>de</strong> Drogas y Alim<strong>en</strong>tos (FDA, por sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong> inglés).<br />
El argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> apoyo a estas propuestas se basa <strong>en</strong> que, a pesar <strong>de</strong> que ciertos ministerios<br />
cu<strong>en</strong>tan con programas <strong>de</strong> inspección y control <strong>de</strong> <strong>la</strong> inocuidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos,<br />
el sistema no ha sido sufici<strong>en</strong>te para reducir <strong>los</strong> casos <strong>de</strong> ETA <strong>de</strong> manera aceptable.<br />
Luego <strong>de</strong> un año récord <strong>en</strong> el número <strong>de</strong> proyectos legis<strong>la</strong>tivos introducidos <strong>en</strong> temas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> inocuidad (por lo m<strong>en</strong>os ocho paquetes pres<strong>en</strong>tados por legis<strong>la</strong>dores <strong>en</strong> el 2009),<br />
se estima que una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción conocida como el Food Safety<br />
Enhancem<strong>en</strong>t Act <strong>de</strong>l 2009 (H.R. 2749) sea aprobada <strong>en</strong> el 2010. Se espera que esta<br />
regu<strong>la</strong>ción pase a ser un nuevo refer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> programas <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> inocuidad<br />
y protección al consumidor <strong>en</strong> EE.UU. Por ser un cli<strong>en</strong>te importante para <strong>los</strong> productores<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas, <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> esta regu<strong>la</strong>ción requiere una preparación<br />
a<strong>de</strong>cuada para afrontar <strong>los</strong> nuevos retos regu<strong>la</strong>torios que se puedan introducir.<br />
Programa Interamericano para <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong>l Comercio, <strong>los</strong> Negocios Agríco<strong>la</strong>s y<br />
<strong>la</strong> Inocuidad <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tos<br />
El IICA, a través <strong>de</strong> sus programas <strong>de</strong> inocuidad <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos y promoción <strong>de</strong>l comercio,<br />
participa <strong>en</strong> discusiones para crear sistemas <strong>de</strong> inspección que aval<strong>en</strong> <strong>la</strong> inocuidad <strong>de</strong><br />
alim<strong>en</strong>tos, tanto para consumo interno como para su exportación. Su capacidad técnica<br />
le permite incorporar respaldos ci<strong>en</strong>tíficos, organizacionales y logísticos que facilit<strong>en</strong><br />
el proceso <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ciones y toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, como mediador <strong>en</strong>tre<br />
<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas.<br />
El Programa Interamericano para <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong>l Comercio, <strong>los</strong> Negocios Agríco<strong>la</strong>s<br />
y <strong>la</strong> Inocuidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> Alim<strong>en</strong>tos fue creado con el propósito <strong>de</strong> facilitar el acceso a<br />
información a productores <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Américas que permita satisfacer requisitos <strong>de</strong> mercado<br />
y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> una manera competitiva. Des<strong>de</strong> su creación <strong>en</strong> el 2002,<br />
el programa ha sido capaz <strong>de</strong> posicionarse <strong>en</strong> este campo y ha diseñado programas y<br />
metodologías que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como objetivo principal el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s para<br />
respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l mercado <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> inocuidad y calidad.<br />
Algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> retos que el programa afronta incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>manda diversificada<br />
<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos a nivel global, <strong>la</strong> cual se acompaña <strong>de</strong> requisitos <strong>de</strong> calidad e inocuidad<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> productos que dificultan muchas veces el acceso <strong>de</strong> ciertos productores a mer-<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 47 |
SECCIÓN 1<br />
cados competitivos. Debido a ello, uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong>l programa es el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> normativa internacional, que compr<strong>en</strong>da temas como<br />
calidad, sanidad e inocuidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos, bioterrorismo y bioseguridad, certificaciones<br />
difer<strong>en</strong>ciadas, sel<strong>los</strong> <strong>de</strong> equidad y <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>la</strong>boral, <strong>en</strong>tre otros.<br />
Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s realizadas incluy<strong>en</strong> programas <strong>de</strong> apoyo a gremios productores,<br />
ya sea <strong>de</strong> <strong>la</strong> pequeña o mediana industria, creación <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el área <strong>de</strong><br />
inocuidad y oferta <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> capacitación con respecto a requisitos <strong>de</strong> exportación,<br />
programas <strong>de</strong> inocuidad e implem<strong>en</strong>tación a nivel comercial. Finalm<strong>en</strong>te, el programa<br />
pue<strong>de</strong> ofrecer respaldo ci<strong>en</strong>tífico a <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> marcos regu<strong>la</strong>torios y programas<br />
<strong>de</strong> protección al consumidor <strong>en</strong> <strong>los</strong> Estados Miembros <strong>de</strong>l IICA.<br />
En el 2009, se contrató a un nuevo especialista <strong>en</strong> inocuidad <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, con lo que se<br />
espera increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia e impacto <strong>de</strong>l programa <strong>en</strong> esta área. Para este objetivo, se<br />
han creado diversas metodologías <strong>de</strong> evaluación, capacitación y validación <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> calidad e inocuidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos que serán ofrecidas a <strong>los</strong> Estados Miembros, específicam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> alianzas con asociaciones <strong>de</strong> productores e instituciones gubernam<strong>en</strong>tales.<br />
A<strong>de</strong>más, se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron metodologías para evaluar <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> inocuidad<br />
<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, incluida <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> programas HACCP, el control <strong>de</strong> patóg<strong>en</strong>os<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> producción cárnica y el control y etiquetado <strong>de</strong> alérg<strong>en</strong>os <strong>en</strong> alim<strong>en</strong>tos.<br />
También se crearon programas <strong>de</strong> capacitación <strong>en</strong> valor agregado <strong>de</strong> productos<br />
cárnicos <strong>en</strong> alianza con universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> EE.UU. (Universidad Texas A&M, Universidad<br />
<strong>de</strong> Nebraska-Lincoln, Universidad Texas Tech y <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Georgia).<br />
Con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metodologías <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> calidad e<br />
inocuidad <strong>en</strong> alim<strong>en</strong>tos disponibles para <strong>los</strong> Estados Miembros, se espera crear una<br />
<strong>de</strong>manda para su implem<strong>en</strong>tación con <strong>la</strong> cooperación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oficinas <strong>de</strong>l IICA <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes países.<br />
Las condiciones actuales <strong>de</strong> mercado y <strong>los</strong> reci<strong>en</strong>tes problemas <strong>de</strong> inocuidad <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos<br />
<strong>en</strong> el comercio <strong>en</strong>tre países han creado <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> mejorar capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />
programas estandarizados que permitan a <strong>los</strong> Estados Miembros y a sus procesadores<br />
y gremios cumplir con regu<strong>la</strong>ciones y estándares mínimos que facilit<strong>en</strong> el comercio<br />
y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>los</strong> negocios agríco<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l hemisferio. Sin embargo, <strong>los</strong> pequeños productores<br />
no pue<strong>de</strong>n quedarse fuera <strong>de</strong> estas iniciativas, ya que afectaría su viabilidad<br />
y acceso a mercados. Por ello el Programa Interamericano y sus módu<strong>los</strong> <strong>de</strong> capacitación<br />
permit<strong>en</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> información y creación <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s para facilitar su<br />
integración competitiva <strong>en</strong> el área.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 48 |
Aspectos conceptuales<br />
Literatura consultada<br />
British Retail Standards. Disponible <strong>en</strong> http://www.brcglobalstandards.com.<br />
Co<strong>de</strong>x Alim<strong>en</strong>tarius. Disponible <strong>en</strong> http://www.co<strong>de</strong>xalim<strong>en</strong>tarius.net.<br />
Food Safety Enhancem<strong>en</strong>t Act of 2009. US. Congress. Disponible <strong>en</strong> http://www.op<strong>en</strong>congress.<br />
org/bill/111-h2749/show.<br />
Global Food Safety Initiative. Disponible <strong>en</strong> http://www.globalfoodsafetyinitiative.com.<br />
International Food Standards. Disponible <strong>en</strong> http://www.ifs-online.eu.<br />
International Organization for Standardization. Disponible <strong>en</strong> http://www.iso.org/iso/<br />
home.htm.<br />
Mead, PS. et al. 2000. Food Re<strong>la</strong>ted Illness and Death in the United States (<strong>en</strong> línea). Emerging<br />
Infectious Diseases 5(5). Disponible <strong>en</strong> http://www.cdc.gov/ncidod/eid/Vol5no5/<br />
mead.htm.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 49 |
Los sistemas <strong>de</strong> información <strong>de</strong> mercados agríco<strong>la</strong>s (SIMA)<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s Américas<br />
Frank Lam<br />
Introducción<br />
En <strong>los</strong> países <strong>de</strong>l hemisferio, <strong>la</strong> agricultura repres<strong>en</strong>ta uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> sectores que más at<strong>en</strong>ción<br />
ha provocado <strong>en</strong> <strong>los</strong> gobiernos, principalm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> alta capacidad para g<strong>en</strong>erar<br />
empleos y riqueza. A<strong>de</strong>más, este sector ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> crear estabilidad económica<br />
y social <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>rural</strong>es, don<strong>de</strong> g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>los</strong> gobiernos no <strong>en</strong>focan todos<br />
sus recursos para garantizar <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s básicas <strong>de</strong> sus pob<strong>la</strong>dores.<br />
Por más <strong>de</strong> dos sig<strong>los</strong>, <strong>la</strong> agricultura ha experim<strong>en</strong>tado una serie <strong>de</strong> cambios <strong>en</strong> su<br />
estructura operativa. En un inicio sobresalieron <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s haci<strong>en</strong>das gana<strong>de</strong>ras y<br />
p<strong>la</strong>ntaciones agríco<strong>la</strong>s. Luego el sector fue transformado por cambios tecnológicos con<br />
increm<strong>en</strong>tos sustanciales <strong>en</strong> <strong>la</strong> productividad durante <strong>los</strong> últimos 50 años.<br />
El pres<strong>en</strong>te se caracteriza por un sistema agríco<strong>la</strong> diversificado, ori<strong>en</strong>tado a suplir <strong>los</strong><br />
mercados internacionales, regionales y locales, con acceso a tecnología y una creci<strong>en</strong>te<br />
visión empresarial. Sin embargo, aún se observan sectores productivos, principalm<strong>en</strong>te<br />
pequeñas y medianas agroempresas, que carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> estos avances <strong>de</strong> manera total o<br />
parcial. Estas caras <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura hac<strong>en</strong> que <strong>los</strong> servicios dirigidos al sector <strong>de</strong>ban<br />
i<strong>de</strong>ntificar c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te sus cli<strong>en</strong>tes, así como sus estrategias.<br />
Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ves <strong>en</strong> el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>los</strong> negocios<br />
agríco<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Américas y el Caribe es, sin duda, <strong>la</strong> información <strong>de</strong> mercado, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida<br />
como aquel<strong>la</strong> información que pue<strong>de</strong> ayudar a <strong>los</strong> tomadores <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
producción y comercialización <strong>de</strong> productos agríco<strong>la</strong>s e integra datos acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores. Esta información incluye, a<strong>de</strong>más, refer<strong>en</strong>cias acerca<br />
<strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios y volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos agríco<strong>la</strong>s, reportes<br />
empresariales <strong>de</strong> mercado, estimaciones <strong>de</strong> cosecha y hasta reportes climatológicos,<br />
<strong>en</strong>tre otros.<br />
La información <strong>de</strong> mercado busca principalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados,<br />
es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> información que se pueda contar con respecto a un producto<br />
específico. Conforme mayor sea <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> información, mayor será <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia<br />
que se t<strong>en</strong>ga sobre ese producto. El sector agríco<strong>la</strong> se ve frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
expuesto a información g<strong>en</strong>erada por <strong>los</strong> medios especializados y no especializados<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 51 |
SECCIÓN 1<br />
<strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> <strong>los</strong> nuevos mercados, t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores, noticias sobre <strong>la</strong>s<br />
empresas <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> distribución y procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> productos agríco<strong>la</strong>s.<br />
De igual manera, asociaciones <strong>de</strong> productores y empresariales g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te cu<strong>en</strong>tan<br />
con <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>o, cuya función principal es proveer <strong>de</strong> información c<strong>la</strong>sificada<br />
<strong>de</strong> mercado a sus miembros. Por último, empresas involucradas <strong>en</strong> el comercio<br />
<strong>de</strong> productos agríco<strong>la</strong>s pose<strong>en</strong> equipos ori<strong>en</strong>tados a <strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mercados, con el<br />
objetivo <strong>de</strong> que su proceso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones se realice <strong>en</strong> condiciones totalm<strong>en</strong>te<br />
favorables <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus negociaciones con cli<strong>en</strong>tes y proveedores.<br />
Sin embargo, nuevam<strong>en</strong>te una porción importante <strong>de</strong> participantes <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sector<br />
agríco<strong>la</strong> pa<strong>de</strong>ce <strong>los</strong> estragos <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> información <strong>de</strong> mercados agríco<strong>la</strong>s, <strong>de</strong>bido<br />
principalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> una cultura empresarial para buscar información durante<br />
el proceso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones y, sobre todo, por <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una estrategia <strong>de</strong><br />
promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>de</strong> mercados agríco<strong>la</strong>s.<br />
Definición <strong>de</strong> un SIMA<br />
De acuerdo con <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> Agricultura y <strong>la</strong><br />
Alim<strong>en</strong>tación (FAO), un SIMA consiste <strong>en</strong> un instrum<strong>en</strong>to estructurado para <strong>la</strong> recolección,<br />
análisis y comunicación <strong>de</strong> información acerca <strong>de</strong> mercados y comercialización.<br />
Para <strong>los</strong> usuarios, este sistema <strong>de</strong>be estar diseñado para increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong>l mercado y permitirles tomar <strong>de</strong>cisiones más informadas <strong>de</strong> producción<br />
y comercialización.<br />
Se espera que <strong>los</strong> usuarios <strong>de</strong> un SIMA alcanc<strong>en</strong> <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes b<strong>en</strong>eficios:<br />
a. Contar con mayor información sobre el mercado don<strong>de</strong> participan.<br />
b. Tomar <strong>de</strong>cisiones mejor informadas.<br />
c. P<strong>la</strong>nificar <strong>la</strong> producción y comercialización.<br />
Al final, lo que <strong>en</strong> realidad se busca, es que <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes participantes, con <strong>la</strong> información<br />
disponible, puedan mejorar su r<strong>en</strong>tabilidad <strong>en</strong> el negocio.<br />
Los SIMA g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te recolectan, analizan y diseminan difer<strong>en</strong>te tipo <strong>de</strong> información<br />
para <strong>los</strong> usuarios. Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos que con más frecu<strong>en</strong>cia cambia <strong>en</strong> el mercado<br />
es el precio <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos, por lo que <strong>los</strong> SIMA pon<strong>en</strong> énfasis <strong>en</strong> el monitoreo<br />
constante <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios.<br />
La recolección <strong>de</strong> precios <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un SIMA pue<strong>de</strong> llevarse a cabo <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes niveles<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> comercialización y esto <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> su costo. Por lo g<strong>en</strong>eral,<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 52 |
Aspectos conceptuales<br />
el nivel <strong>de</strong>tallista es uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> puntos don<strong>de</strong> comúnm<strong>en</strong>te se toman <strong>los</strong> precios; es<br />
<strong>de</strong>cir, se reporta el precio que <strong>los</strong> consumidores finales pagan por el producto.<br />
También se realiza el monitoreo <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios a nivel <strong>de</strong> mercados mayoristas, ya<br />
que este es<strong>la</strong>bón <strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> comercialización reúne y distribuye el producto.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, también existe <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong> precios <strong>en</strong> el portón <strong>de</strong> <strong>la</strong> finca o <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta<br />
<strong>de</strong> empaque.<br />
Para cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s etapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> comercialización, existirán difer<strong>en</strong>tes usuarios<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> información; sin embargo, como se m<strong>en</strong>cionó anteriorm<strong>en</strong>te, el monitoreo<br />
<strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> estas etapas repres<strong>en</strong>ta un costo adicional para el SIMA. En realidad,<br />
todo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> información que t<strong>en</strong>gan sus usuarios y el costo<br />
que implique recolectar esa información.<br />
Para el SIMA, <strong>la</strong> información concerni<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> precios <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos agríco<strong>la</strong>s<br />
pagados por el consumidor es bastante accesible y <strong>de</strong> fácil diseminación, ya que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra disponible para <strong>los</strong> usuarios <strong>en</strong> tiempo real o, <strong>en</strong> muchos casos,<br />
unas cuantas horas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su recolección. No suce<strong>de</strong> lo mismo con <strong>los</strong> precios<br />
tomados <strong>de</strong>l nivel mayorista, nivel <strong>de</strong> finca o p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> empaque, don<strong>de</strong> estos son<br />
comunicados a <strong>los</strong> usuarios con una m<strong>en</strong>or frecu<strong>en</strong>cia que <strong>los</strong> precios al consumidor.<br />
Por lo g<strong>en</strong>eral, muchos SIMA publican estos precios el día sigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su recolección<br />
o semanalm<strong>en</strong>te.<br />
La diseminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>de</strong> mercados <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá también <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> usuarios. En el caso <strong>de</strong> precios, esta se realiza principalm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong>:<br />
a. Tableros ubicados <strong>en</strong> <strong>los</strong> principales mercados. Aquí se anuncian <strong>los</strong> precios vig<strong>en</strong>tes.<br />
La información se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra disponible para el público, compradores<br />
y v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores.<br />
b. Teléfonos celu<strong>la</strong>res. Muchos SIMA ofrec<strong>en</strong> precios <strong>de</strong> ciertos productos agríco<strong>la</strong>s<br />
a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> telefonía celu<strong>la</strong>r. Los usuarios se suscrib<strong>en</strong> al SIMA para recibir <strong>la</strong><br />
información. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l anterior, <strong>la</strong> información solo está disponible para<br />
<strong>los</strong> suscriptores.<br />
c. Internet. La diseminación <strong>de</strong> precios vía internet se ha convertido <strong>en</strong> un mecanismo<br />
<strong>de</strong> bajo costo y alto alcance para <strong>los</strong> SIMA. G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> información es<br />
colocada <strong>en</strong> <strong>la</strong> página web <strong>de</strong>l SIMA <strong>en</strong> tiempo real o inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />
su recolección. Su difusión traspasa <strong>la</strong>s fronteras <strong>de</strong>l país.<br />
d. Medios locales. A través <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios escritos, radiales y televisivos, muchos SIMA<br />
diseminan <strong>la</strong> información <strong>de</strong> mercado. Este tipo <strong>de</strong> estrategia le implica un proceso<br />
<strong>de</strong> negociación con <strong>los</strong> medios y muchas veces repres<strong>en</strong>ta un costo adicional.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 53 |
SECCIÓN 1<br />
Importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>de</strong> mercado<br />
A medida que <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> se increm<strong>en</strong>ta y <strong>los</strong> mercados traspasan<br />
<strong>la</strong>s fronteras, <strong>los</strong> tomadores <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones empresariales requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> mayor<br />
cantidad y calidad <strong>de</strong> información <strong>de</strong> mercado.<br />
La información <strong>de</strong> mercado se refiere a todos aquel<strong>los</strong> datos necesarios que permitan<br />
satisfacer <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> sus cli<strong>en</strong>tes involucrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción y comercialización<br />
<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios agríco<strong>la</strong>s. En este s<strong>en</strong>tido, es importante para qui<strong>en</strong>es toman<br />
<strong>de</strong>cisiones no solo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta, sino también <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda,<br />
es <strong>de</strong>cir, <strong>los</strong> consumidores, ya que estos también requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> información oportuna<br />
para tomar <strong>la</strong>s mejores <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> compra.<br />
En realidad <strong>la</strong> información <strong>de</strong> mercado permite mayor transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s transacciones<br />
que se realizan <strong>en</strong>tre compradores y v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores, pues qui<strong>en</strong>es participan <strong>en</strong> el mercado<br />
estarán más instruidos sobre <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes opciones <strong>de</strong> compra y v<strong>en</strong>ta exist<strong>en</strong>tes. En<br />
este s<strong>en</strong>tido, a m<strong>en</strong>udo cada participante maneja datos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> comercialización que le interesa. Por ello, muchas veces <strong>la</strong> información es<br />
más limitada con respecto al productor, que <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas específicas<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores.<br />
La Organización <strong>de</strong> Información <strong>de</strong> Mercados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas (OIMA)<br />
A finales <strong>de</strong> 1999 y como una iniciativa <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Agricultura <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estados<br />
Unidos <strong>de</strong> América (USDA, por su sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong> inglés), se creó <strong>la</strong> OIMA, una red <strong>de</strong> cooperación<br />
integrada por instituciones gubernam<strong>en</strong>tales o vincu<strong>la</strong>das al gobierno, cuyas<br />
funciones y objetivos principales consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> recopi<strong>la</strong>r, procesar y difundir información<br />
re<strong>la</strong>tiva a <strong>los</strong> mercados y a <strong>los</strong> productos agropecuarios.<br />
Des<strong>de</strong> el 2004, a través <strong>de</strong>l Programa Interamericano para <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong>l Comercio,<br />
<strong>los</strong> Negocios Agríco<strong>la</strong>s y <strong>la</strong> Inocuidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> Alim<strong>en</strong>tos, con se<strong>de</strong> <strong>en</strong> Miami, Florida, el<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura (IICA) sirve como Secretaría<br />
Técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIMA.<br />
Actualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> OIMA está repres<strong>en</strong>tada por <strong>de</strong>legados primarios y secundarios <strong>de</strong> 28<br />
países <strong>de</strong> América Latina y el Caribe (ALC). Así mismo, es gobernada por un Comité<br />
Ejecutivo elegido por sus países miembros y ti<strong>en</strong>e como objetivos:<br />
a. Crear mecanismos que facilit<strong>en</strong> el intercambio <strong>de</strong> información <strong>de</strong> mercado <strong>de</strong><br />
productos agropecuarios <strong>en</strong>tre sus países miembros.<br />
b. Provocar <strong>la</strong>s condiciones que facilit<strong>en</strong> el intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias y conocimi<strong>en</strong>to<br />
técnico e i<strong>de</strong>ntificar oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> capacitación para mejorar <strong>los</strong> sistemas<br />
<strong>de</strong> información <strong>de</strong> mercado <strong>de</strong> <strong>los</strong> países miembros.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 54 |
Aspectos conceptuales<br />
c. Trabajar <strong>en</strong> <strong>la</strong> estandarización <strong>de</strong> <strong>la</strong> terminología, metodología, procesos<br />
y tecnología utilizada <strong>en</strong> <strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> información <strong>de</strong> mercado <strong>de</strong><br />
productos agropecuarios.<br />
d. Promover el concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>de</strong> mercado precisa, oportuna y confiable,<br />
para que contribuya a <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el merca<strong>de</strong>o <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos agropecuarios<br />
y ayu<strong>de</strong> a i<strong>de</strong>ntificar oportunida<strong>de</strong>s con respecto al tema.<br />
Para el logro <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos, <strong>la</strong> OIMA junto con el IICA, como Secretaría Técnica, han<br />
ejecutado acciones estratégicas, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que sobresal<strong>en</strong>:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Realizar reuniones regu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIMA y talleres especiales.<br />
Apoyar el intercambio bi<strong>la</strong>teral y regional <strong>de</strong> especialistas.<br />
Revisar y difundir <strong>la</strong>s mejores prácticas i<strong>de</strong>ntificadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas<br />
<strong>de</strong> información <strong>de</strong> mercados agríco<strong>la</strong>s (SIMA) para apoyar y ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s iniciativas<br />
<strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>los</strong> países miembros.<br />
Apoyar <strong>los</strong> esfuerzos <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia técnicas a organizaciones simi<strong>la</strong>res.<br />
Establecer alianzas institucionales basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> mejora i<strong>de</strong>ntificadas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>los</strong> SIMA.<br />
I<strong>de</strong>ntificar y dar prioridad a proyectos <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia técnica.<br />
Definir un proceso <strong>de</strong> acercami<strong>en</strong>to con organizaciones donantes internacionales,<br />
para contribuir con <strong>los</strong> proyectos <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia técnica i<strong>de</strong>ntificados<br />
como prioritarios.<br />
Promover <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración mutua y el intercambio <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> países<br />
miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regiones que forman parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIMA.<br />
Desarrol<strong>la</strong>r una guía <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos por utilizar <strong>en</strong> <strong>los</strong> SIMA que sea<br />
reconocida internacionalm<strong>en</strong>te.<br />
Diseñar un programa <strong>de</strong> talleres hemisféricos y regionales para administradores,<br />
basado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mejores prácticas i<strong>de</strong>ntificadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>los</strong> SIMA.<br />
Motivar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> talleres <strong>de</strong> capacitación especializada para <strong>los</strong> recolectores<br />
<strong>de</strong> datos y reporteros <strong>de</strong> mercado, con el fin <strong>de</strong> estandarizar procedimi<strong>en</strong>tos<br />
y servicios.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 55 |
SECCIÓN 1<br />
<br />
Promover <strong>en</strong> <strong>los</strong> SIMA el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> áreas y profesionales especializados <strong>en</strong> el<br />
análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados domésticos e internacionales y contribuir con el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> talleres <strong>de</strong> capacitación.<br />
Como mayores logros <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIMA, a <strong>la</strong> fecha se <strong>de</strong>stacan: a) <strong>la</strong> continua comunicación<br />
y coordinación <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes SIMA <strong>en</strong> el hemisferio dirigidas al intercambio <strong>de</strong><br />
información; b) <strong>la</strong> cooperación horizontal g<strong>en</strong>erada a nivel regional; y c) el trabajo<br />
conjunto para el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s institucionales <strong>de</strong> sus miembros y<br />
para ofrecer un mejor servicio a sus usuarios.<br />
Sin embargo, <strong>la</strong> OIMA aún se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta a una serie <strong>de</strong> retos, <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> que<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Lograr una mayor estandarización <strong>de</strong> <strong>los</strong> términos, métodos y procesos <strong>de</strong> recolección<br />
<strong>de</strong> información <strong>de</strong> mercado.<br />
Educar a <strong>los</strong> usuarios a través <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilización y capacitación que,<br />
a<strong>de</strong>más, sirvan para promocionar <strong>los</strong> servicios que ofrec<strong>en</strong> <strong>los</strong> SIMA, principalm<strong>en</strong>te<br />
al sector agríco<strong>la</strong> privado.<br />
Establecer canales <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> dos vías <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> usuarios y <strong>los</strong> SIMA, <strong>de</strong><br />
manera que se logre un intercambio constante.<br />
Específicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región Caribe, consolidar <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>los</strong> SIMA para lograr<br />
una mayor integración interregional.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 56 |
Manejo <strong>de</strong>l riesgo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s agroempresariales<br />
Marcelo Nuñez Rojas<br />
Introducción<br />
Las activida<strong>de</strong>s agríco<strong>la</strong>s y gana<strong>de</strong>ras están expuestas a factores <strong>de</strong> riesgo que pue<strong>de</strong>n<br />
incidir <strong>de</strong> forma negativa <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sarrollo. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía,<br />
el sector agropecuario es consi<strong>de</strong>rado por <strong>los</strong> inversionistas, <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s financieras,<br />
gobiernos y otros ag<strong>en</strong>tes económicos como un sector <strong>de</strong> alto riesgo, puesto que sus<br />
niveles <strong>de</strong> producción pue<strong>de</strong>n ser afectados por factores adversos como: <strong>los</strong> <strong>de</strong>sastres<br />
naturales, <strong>la</strong>s condiciones climáticas, <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios, <strong>en</strong>tre otros.<br />
Es evi<strong>de</strong>nte que <strong>la</strong>s agroempresas <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan factores <strong>de</strong> riesgo que, <strong>en</strong> algunos casos,<br />
están fuera <strong>de</strong> su control; sin embargo, toda inversión que realic<strong>en</strong> están sujetas a<br />
riesgos inher<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> administración ger<strong>en</strong>cial que pue<strong>de</strong>n ser minimizados con una<br />
a<strong>de</strong>cuada p<strong>la</strong>nificación y manejo.<br />
Las agroempresas que forman parte <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> es<strong>la</strong>bones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
ca<strong>de</strong>nas agroproductivas, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una pequeña finca productora <strong>de</strong> materia prima hasta<br />
una comercializadora <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos frescos, asum<strong>en</strong> riesgos que afectarían sus niveles<br />
<strong>de</strong> inversión, ingresos, costos y r<strong>en</strong>tabilidad.<br />
En re<strong>la</strong>ción con el manejo <strong>de</strong>l riesgo, varios países <strong>de</strong> América Latina y el Caribe (ALC)<br />
implem<strong>en</strong>tan y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n seguros agropecuarios como un instrum<strong>en</strong>to importante<br />
para cubrir a <strong>la</strong>s agroempresas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inci<strong>de</strong>ncias negativas que afectan su <strong>de</strong>sempeño<br />
y que están fuera <strong>de</strong> su propio control.<br />
Sin embargo, el manejo <strong>de</strong> riesgo no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se reduce a <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación y a <strong>la</strong><br />
compra <strong>de</strong> seguros para <strong>la</strong>s agroempresas, sino también a otro tipo <strong>de</strong> aspectos relevantes<br />
que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser tomados <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta y que son parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y <strong>la</strong> gestión<br />
agroempresarial. Estos aspectos están directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionados con temas como <strong>la</strong><br />
producción, el merca<strong>de</strong>o, el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología, el manejo <strong>de</strong> recursos humanos, <strong>los</strong><br />
aspectos legales, <strong>en</strong>tre otros.<br />
El pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>scribe <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>en</strong> el manejo <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> riesgos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s agroempresariales, explica <strong>de</strong> forma breve algunos tipos <strong>de</strong><br />
riesgos, expone algunas acciones estratégicas para su manejo y emite algunas conclusiones<br />
y recom<strong>en</strong>daciones g<strong>en</strong>erales.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 57 |
SECCIÓN 1<br />
La importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>en</strong> el manejo <strong>de</strong> riesgos<br />
Por lo g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong>s agroempresas <strong>de</strong> pequeña y mediana esca<strong>la</strong> no cu<strong>en</strong>tan con procesos<br />
<strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación a<strong>de</strong>cuados. Si <strong>la</strong>s agroempresas p<strong>la</strong>nifican sus activida<strong>de</strong>s con una visión<br />
<strong>de</strong> mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, mejorarían sustancialm<strong>en</strong>te su <strong>de</strong>sempeño <strong>en</strong> el marco<br />
<strong>de</strong> objetivos y estrategias <strong>de</strong>finidas con anticipación y p<strong>la</strong>nificación.<br />
Por lo tanto, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s agroempresas cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con una p<strong>la</strong>nificación y<br />
manejo a<strong>de</strong>cuados <strong>en</strong> diversos aspectos, podrán tomar <strong>de</strong>cisiones que minimic<strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
riesgos <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad. Como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación, <strong>la</strong>s agroempresas pue<strong>de</strong>n<br />
disponer <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos útiles para su <strong>de</strong>sempeño y el alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas propuestas.<br />
Un ejemplo concreto <strong>de</strong> estos instrum<strong>en</strong>tos es el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong>l riesgo, que incluye<br />
una serie <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s y medidas que coadyuvan <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> problemas que<br />
afectan el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s agroempresas.<br />
El p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong>l riesgo reviste cada vez más importancia para <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong>,<br />
porque constituye <strong>en</strong> un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y minimización <strong>de</strong> <strong>los</strong> riesgos<br />
inher<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> actividad. Por ejemplo, si una agroempresa se <strong>de</strong>dica a <strong>la</strong> producción <strong>de</strong><br />
granos básicos y p<strong>la</strong>nifica a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te el manejo <strong>de</strong> agroquímicos <strong>en</strong> <strong>los</strong> cultivos,<br />
podrá proteger <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> sus trabajadores y disminuir <strong>la</strong>s pérdidas por el rechazo <strong>de</strong>l<br />
producto, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> agroquímicos <strong>en</strong> niveles más altos que aquel<strong>los</strong><br />
exigidos y tolerados por <strong>los</strong> mercados (Pomareda 2007).<br />
Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s financieras que manejan carteras <strong>de</strong> crédito dirigidos a<br />
difer<strong>en</strong>tes sectores económicos otorgan cada vez mayor importancia a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />
y evaluación <strong>de</strong>l manejo <strong>de</strong> <strong>los</strong> riesgos. Este tema cobra mayor importancia para <strong>la</strong><br />
otorgación <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to a empresas vincu<strong>la</strong>das con <strong>la</strong> agricultura, <strong>de</strong>bido a <strong>los</strong><br />
riesgos re<strong>la</strong>cionados con esta actividad que pue<strong>de</strong>n afectar sus niveles <strong>de</strong> inversión,<br />
ingresos y r<strong>en</strong>tabilidad.<br />
Según <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Manejo <strong>de</strong> Riesgos <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Agricultura <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estados<br />
Unidos (RMA-USDA, por sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong> inglés), a finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> <strong>los</strong> nov<strong>en</strong>tas<br />
so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te algunos productores int<strong>en</strong>taban contro<strong>la</strong>r el riesgo <strong>en</strong> sus unida<strong>de</strong>s productivas<br />
a través <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación. Aunque se notaba un leve aum<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong>l número <strong>de</strong> productores que p<strong>la</strong>nificaban sus activida<strong>de</strong>s, había cierta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos estos. Por ejemplo, se observa un increm<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>o; sin embargo, esta práctica había sido<br />
adoptada so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te por uno <strong>de</strong> siete productores. Pocos productores utilizan herrami<strong>en</strong>tas<br />
analíticas, ratios, contabilidad, aunque muchos <strong>de</strong> el<strong>los</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> acceso a <strong>la</strong>s<br />
computadoras (USDA 1998).<br />
Si bi<strong>en</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace muchos años, el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong>l manejo <strong>de</strong> riesgos reviste<br />
importancia para <strong>los</strong> Estados Unidos, otros países han estudiado y adoptado el manejo<br />
<strong>de</strong>l riesgo <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad agropecuaria. Tal es el caso <strong>de</strong> Uruguay, don<strong>de</strong> el Instituto<br />
P<strong>la</strong>n Agropecuario (PLANAGRO) y el Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong><br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 58 |
Aspectos conceptuales<br />
Agricultura (IICA) han realizado algunos trabajos re<strong>la</strong>cionados con el tema. También<br />
se <strong>de</strong>staca el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, don<strong>de</strong> el Ministerio <strong>de</strong> Agricultura, Gana<strong>de</strong>ría y<br />
Pesca cu<strong>en</strong>ta con una Oficina <strong>de</strong> Riesgo Agropecuario (ORA) apoya el accionar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y organismos <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizados <strong>en</strong> temas re<strong>la</strong>cionados con el manejo y<br />
evaluación <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> riesgo.<br />
Sin embargo, para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> países <strong>de</strong> ALC, <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> apoyo <strong>en</strong> el manejo<br />
<strong>de</strong>l riesgo son re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te nuevas o se han re<strong>la</strong>cionado <strong>de</strong> manera exclusiva con <strong>la</strong><br />
prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>sastres naturales, mediante sistemas <strong>de</strong> información o implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> seguros agropecuarios.<br />
Tipos <strong>de</strong> riesgo <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s agroempresas<br />
La actividad agropecuaria ti<strong>en</strong>e distintos tipos <strong>de</strong> riesgo que requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> acciones<br />
oportunas y a<strong>de</strong>cuadas. A continuación se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> riesgo:<br />
Riesgos que afectan <strong>la</strong> producción<br />
<br />
Riesgos por cambio climático. La producción agropecuaria <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> gran<br />
medida <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to climático, el cual pue<strong>de</strong> incidir <strong>de</strong> forma negativa <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> producción. En <strong>los</strong> últimos años, <strong>los</strong> países han sufrido con mayor frecu<strong>en</strong>cia <strong>los</strong><br />
efectos <strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones climatológicas, traducidos <strong>en</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />
naturales adversos como: excesos <strong>de</strong> lluvia e inundaciones, sequías, he<strong>la</strong>das, mayores<br />
niveles <strong>de</strong> temperatura, <strong>en</strong>tre otros.<br />
Esta situación ha causado pérdidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción, m<strong>en</strong>ores niveles <strong>de</strong> ingresos<br />
<strong>en</strong> el sector agropecuario, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> vulnerabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad<br />
alim<strong>en</strong>taria <strong>de</strong> <strong>los</strong> países.<br />
<br />
Riesgos <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> tecnología ina<strong>de</strong>cuada. La introducción <strong>de</strong> tecnologías<br />
ina<strong>de</strong>cuadas a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s agroempresas <strong>de</strong> pequeña y mediana esca<strong>la</strong> podría<br />
g<strong>en</strong>erar riesgos <strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> producción. Por ejemplo: se pue<strong>de</strong>n g<strong>en</strong>erar<br />
pérdidas económicas cuantiosas, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> un paquete tecnológico<br />
inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> compra <strong>de</strong> equipos con alto costo <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong><br />
baja efici<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> módu<strong>los</strong> <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficio para el café y el cacao <strong>de</strong><br />
difícil manejo, <strong>en</strong>tre otros.<br />
Riesgos por vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios, <strong>la</strong> comercialización y el merca<strong>de</strong>o<br />
<br />
Riesgos por vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios. El mercado pue<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar una disminución<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> precios <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>los</strong> ingresos proyectados<br />
por <strong>la</strong>s agroempresas pue<strong>de</strong>n reducirse, lo que afectará negativam<strong>en</strong>te su r<strong>en</strong>tabilidad,<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 59 |
SECCIÓN 1<br />
su capacidad <strong>de</strong> pago y sus metas financieras. Por ejemplo: una oferta creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> producción<br />
<strong>en</strong> el mercado internacional, más allá <strong>de</strong> <strong>los</strong> niveles proyectados, podría causar<br />
una disminución <strong>de</strong> precios y pérdidas para <strong>los</strong> agroempresarios.<br />
<br />
Riesgos <strong>en</strong> <strong>la</strong> comercialización y merca<strong>de</strong>o. El proceso <strong>de</strong> comercialización y<br />
merca<strong>de</strong>o pue<strong>de</strong>n ser afectados por incumplimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> contrato, tanto <strong>de</strong>l proveedor<br />
como <strong>de</strong>l comprador <strong>de</strong>l producto. También pue<strong>de</strong>n pres<strong>en</strong>tarse problemas <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> distribución y <strong>en</strong> <strong>los</strong> canales <strong>de</strong> comercialización utilizados. Por otro<br />
<strong>la</strong>do, <strong>la</strong> comercialización y el merca<strong>de</strong>o pue<strong>de</strong>n verse afectados por <strong>la</strong> sobreoferta<br />
<strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado producto <strong>en</strong> el mercado, <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong><br />
consumo, <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios, <strong>en</strong>tre otros.<br />
Riesgos financieros<br />
<br />
<br />
<br />
Riesgos por iliqui<strong>de</strong>z financiera. Se pres<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>bido a un manejo ger<strong>en</strong>cial ina<strong>de</strong>cuado<br />
o por factores exóg<strong>en</strong>os como: <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios <strong>de</strong> mercado,<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>valuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> moneda nacional y <strong>la</strong> elevación <strong>de</strong> <strong>los</strong> costos <strong>de</strong> producción,<br />
<strong>en</strong>tre otros. La agroempresa pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er problemas por carecer <strong>de</strong> recursos “frescos”<br />
<strong>en</strong> el corto p<strong>la</strong>zo y, por lo tanto, incumplir con sus obligaciones financieras.<br />
Riesgos por insolv<strong>en</strong>cia financiera. En <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s agroempresas elevan<br />
su nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>to, corr<strong>en</strong> el riesgo <strong>de</strong> quedar insolv<strong>en</strong>tes. Esto significa<br />
que <strong>la</strong> agroempresa no podrá cubrir sus <strong>de</strong>udas y obligaciones financieras con <strong>la</strong><br />
v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> sus activos. Las agroempresas insolv<strong>en</strong>tes g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te no son elegibles<br />
para el financiami<strong>en</strong>to.<br />
Riesgos por insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> capital operativo. Una p<strong>la</strong>nificación ina<strong>de</strong>cuada<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> capital operativo podría llevar a <strong>la</strong> agroempresa a una<br />
insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> capital, lo que podría afectar su normal <strong>de</strong>sempeño. G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />
estos problemas son causados por financiami<strong>en</strong>to inoportuno o <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el<br />
diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> costos.<br />
Riesgos legales y humanos<br />
<br />
<br />
Riesgos por cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> política económica y social <strong>de</strong> <strong>los</strong> países. Los<br />
gobiernos pue<strong>de</strong>n tomar <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> hacer cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> política económica y<br />
social. Estos cambios pue<strong>de</strong>n estar re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> política impositiva (nuevos<br />
impuestos), mayores exig<strong>en</strong>cias para <strong>la</strong> otorgación <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to para el agro,<br />
mayores requerimi<strong>en</strong>tos ambi<strong>en</strong>tales que a corto p<strong>la</strong>zo <strong>la</strong>s agroempresas no podrían<br />
cumplir, <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> una nueva legis<strong>la</strong>ción <strong>la</strong>boral, <strong>en</strong>tre otros.<br />
Riesgos por manejo <strong>de</strong> recursos humanos. Las personas que trabajan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
agroempresas <strong>en</strong> algunos casos están expuestas a acci<strong>de</strong>ntes <strong>la</strong>borales, por lo que<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 60 |
Aspectos conceptuales<br />
se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> tomar medidas <strong>de</strong> seguridad para evitar<strong>los</strong>. También existe el riesgo <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> <strong>los</strong> trabajadores y <strong>de</strong>l abandono <strong>de</strong> sus <strong>la</strong>bores, situación que afecta<br />
<strong>los</strong> procesos productivos y administrativos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s agroempresas.<br />
Acciones estratégicas para el manejo <strong>de</strong> riesgos <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sempeño agroempresarial<br />
En principio, es importante <strong>de</strong>terminar <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>los</strong> principales riesgos que<br />
pue<strong>de</strong>n afectar el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> agroempresa. La etapa c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> el manejo <strong>de</strong> <strong>los</strong> riesgos<br />
es su i<strong>de</strong>ntificación con <strong>la</strong> mayor precisión posible. Es recom<strong>en</strong>dable prestar at<strong>en</strong>ción a<br />
<strong>los</strong> <strong>de</strong>talles <strong>en</strong> el manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s agroempresas, puesto que conforme crec<strong>en</strong> y se especializan,<br />
mayores serán <strong>los</strong> riesgos <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to. Una vez i<strong>de</strong>ntificados, <strong>la</strong> agroempresa<br />
<strong>de</strong>berá adoptar una serie <strong>de</strong> acciones para su a<strong>de</strong>cuado manejo (Crane 2004).<br />
Sin embargo, no solo es necesario i<strong>de</strong>ntificar <strong>los</strong> tipos <strong>de</strong> riesgos que am<strong>en</strong>azan el<br />
agronegocio, sino también evaluar <strong>la</strong> tolerancia por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s productivas<br />
y <strong>la</strong>s estrategias apropiadas para abordar<strong>los</strong>. Por ejemplo, si todos <strong>los</strong> años se pres<strong>en</strong>tan<br />
problemas con <strong>la</strong> cosecha por efectos cambiantes <strong>de</strong>l clima, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> adoptar medidas<br />
que permitan evitar pérdidas con regu<strong>la</strong>ridad, posiblem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> compra <strong>de</strong> un seguro<br />
agropecuario para <strong>la</strong> cosecha o <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> nuevas varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cultivos<br />
tolerantes a estos cambios <strong>en</strong> el clima. A<strong>de</strong>más, conocer y evaluar <strong>la</strong> tolerancia a <strong>los</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> riesgos permite excluir formas <strong>de</strong> manejo inaceptables, protege<br />
<strong>la</strong>s inversiones, <strong>la</strong>s hace más efici<strong>en</strong>tes y facilita <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> estrategias para un<br />
a<strong>de</strong>cuado manejo (USDA 2005).<br />
Acciones estratégicas para el manejo <strong>de</strong> riesgos que afectan a <strong>la</strong> producción<br />
A continuación se pres<strong>en</strong>tan algunas formas para manejar <strong>los</strong> riesgos que afectan<br />
<strong>la</strong> producción:<br />
<br />
Los seguros agropecuarios. Sin duda, una medida <strong>de</strong> protección y prev<strong>en</strong>ción<br />
es <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> un seguro agropecuario. Por ejemplo, <strong>la</strong> compra <strong>de</strong> un seguro<br />
<strong>de</strong> cosecha cubre ev<strong>en</strong>tuales pérdidas como efecto <strong>de</strong> condiciones climáticas<br />
adversas o <strong>de</strong>sastres naturales. El seguro <strong>de</strong> cosecha protege a <strong>la</strong> agroempresa <strong>de</strong><br />
pérdidas y asegura un flujo <strong>de</strong> caja que permite seguir operando y, por lo m<strong>en</strong>os,<br />
cubrir <strong>los</strong> costos operativos. El contrato <strong>de</strong> seguro fija una prima que pue<strong>de</strong> cubrir<br />
parcialm<strong>en</strong>te o <strong>de</strong> forma total el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosecha. G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>los</strong> seguros <strong>de</strong><br />
cosecha cubr<strong>en</strong> pérdidas por bajos r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos y precios.<br />
La contratación <strong>de</strong> un seguro <strong>de</strong> esta índole se re<strong>la</strong>ciona no solo con su simple<br />
contratación o adquisición, sino también con <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión ger<strong>en</strong>cial vincu<strong>la</strong>da con<br />
temas como <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios y <strong>los</strong> costos <strong>de</strong>l seguro y su a<strong>de</strong>cuación a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />
reales <strong>de</strong> <strong>la</strong> agroempresa.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 61 |
SECCIÓN 1<br />
<br />
La adopción y uso <strong>de</strong> tecnología a<strong>de</strong>cuada. Con cierta frecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong>s agroempresas<br />
adoptan nuevas tecnologías, por lo que es recom<strong>en</strong>dable efectuar una<br />
evaluación técnica y económica para su adopción. Por ejemplo, si una agroempresa<br />
introduce semil<strong>la</strong>s o material vegetal nuevo, es necesario t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> que<br />
este material se adapta a <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> clima y suelo <strong>de</strong> <strong>la</strong> región don<strong>de</strong> está<br />
ubicado. También se recomi<strong>en</strong>da consi<strong>de</strong>rar <strong>los</strong> costos que implica el uso <strong>de</strong> esta<br />
nueva tecnología y su inci<strong>de</strong>ncia sobre <strong>la</strong> productividad y <strong>los</strong> ingresos económicos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> agroempresa.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, el nivel tecnológico por adoptar <strong>de</strong>be estar acor<strong>de</strong> con <strong>la</strong>s condiciones<br />
económicas y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s agroempresas. En muchos casos, es<br />
preferible utilizar tecnologías m<strong>en</strong>os costosas, más innovadoras y <strong>de</strong> fácil manejo.<br />
Por ejemplo, una agroempresa que selecciona, limpia y empaca frijol no requiere<br />
equipos muy sofisticados para realizar su <strong>la</strong>bor, pues estos procesos son re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te<br />
s<strong>en</strong>cil<strong>los</strong> <strong>de</strong> manejar y m<strong>en</strong>os costosos.<br />
Acciones estratégicas para el manejo <strong>de</strong>l riesgo por <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios,<br />
comercialización y merca<strong>de</strong>o<br />
La actividad agroempresarial está expuesta a <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios. Si <strong>los</strong> precios<br />
bajan impre<strong>de</strong>ciblem<strong>en</strong>te, <strong>los</strong> ingresos disminuirán, <strong>la</strong>s agroempresas t<strong>en</strong>drán<br />
dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> pagar sus préstamos y adquirir sus insumos, y aum<strong>en</strong>tarán sus niveles<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>to.<br />
Algunas agroempresas podrían confrontar <strong>los</strong> riesgos <strong>en</strong> <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> precios.<br />
Aquel<strong>la</strong>s con bajo nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>to, disponibilidad <strong>de</strong> infraestructura <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
y bu<strong>en</strong> nivel <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tabilidad pue<strong>de</strong>n esperar y v<strong>en</strong><strong>de</strong>r su producción hasta<br />
que <strong>los</strong> precios vuelvan a niveles normales. Sin embargo, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s agroempresas<br />
no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> estas v<strong>en</strong>tajas y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el manejo <strong>de</strong>l<br />
riesgo por disminuciones <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios (USDA 1998).<br />
A continuación se pres<strong>en</strong>tan algunas formas <strong>de</strong> manejo <strong>en</strong> <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> precios:<br />
<br />
La agricultura <strong>de</strong> contrato. Permite a <strong>la</strong>s agroempresas fijar <strong>los</strong> precios con anticipación<br />
y protegerse ante <strong>la</strong>s disminuciones <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios. Las formas <strong>de</strong> contratos<br />
más comunes son:<br />
<br />
Los contratos a futuro. En estos contratos se establec<strong>en</strong> precios fijos. Se pue<strong>de</strong><br />
cerrar un contrato cuando el cultivo está <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>sarrollo o cuando <strong>la</strong>s<br />
agroempresas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ada su producción, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con<br />
<strong>la</strong> infraestructura necesaria. Es necesario asegurar un precio para <strong>la</strong> agroempresa.<br />
Por ejemplo, si <strong>la</strong>s expectativas son t<strong>en</strong>er precios bajos, se pue<strong>de</strong> cerrar el<br />
contrato <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l cultivo y asegurar <strong>de</strong> esta forma <strong>los</strong> ingresos<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 62 |
Aspectos conceptuales<br />
p<strong>la</strong>nificados. Si <strong>la</strong>s expectativas son t<strong>en</strong>er precios más altos <strong>en</strong> el futuro, se<br />
pue<strong>de</strong> cerrar el precio y el contrato con el producto almac<strong>en</strong>ado.<br />
Otra opción <strong>de</strong> contratos a futuro es colocar <strong>la</strong> opción <strong>de</strong> un premio que el<br />
comprador da a <strong>la</strong> agroempresa sobre el precio fijado. Por ejemplo, si <strong>los</strong> precios<br />
a futuro son mayores a <strong>los</strong> fijados, <strong>la</strong> ganancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> agroempresa no será muy<br />
alta. Sin embargo, si <strong>los</strong> precios futuros son más bajos que <strong>los</strong> fijados, el premio<br />
negociado por ambas partes podría garantizar <strong>la</strong> r<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong>l cultivo.<br />
<br />
El contrato <strong>de</strong> precio mínimo. Mediante el contrato <strong>de</strong> precio mínimo, <strong>la</strong>s<br />
agroempresas t<strong>en</strong>drán un precio base pactado durante el contrato. Si <strong>los</strong> precios<br />
ca<strong>en</strong>, <strong>los</strong> productores recibirán el precio mínimo fijado; si <strong>los</strong> precios sub<strong>en</strong>, <strong>los</strong><br />
productores recibirán un precio mayor al precio base y <strong>en</strong> <strong>los</strong> niveles pactados<br />
<strong>en</strong> el contrato.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, siempre exist<strong>en</strong> riesgos <strong>en</strong> <strong>la</strong> comercialización y merca<strong>de</strong>o que <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
ser previstos. Los mercados pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er otro tipo <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias,<br />
por lo que <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> comercialización y merca<strong>de</strong>o <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser rea<strong>de</strong>cuadas y<br />
sujetas a estos cambios. Algunas acciones estratégicas propuestas para el manejo <strong>de</strong><br />
riesgos <strong>en</strong> <strong>la</strong> comercialización y merca<strong>de</strong>o se citan a continuación:<br />
<br />
E<strong>la</strong>boración e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong>. Una forma <strong>de</strong><br />
manejo <strong>de</strong> riesgos <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> agroempresa es contar con un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />
<strong>agronegocios</strong> bi<strong>en</strong> estructurado. Este instrum<strong>en</strong>to constituye <strong>la</strong> hoja <strong>de</strong> ruta <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> agroempresa <strong>en</strong> un <strong>de</strong>terminado período. Este instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>be ser dinámico,<br />
flexible e incluir aspectos que or<strong>de</strong>n<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> agroempresa como:<br />
misión y visión empresarial bi<strong>en</strong> estructurada, objetivos mesurables, estrategia<br />
<strong>de</strong> merca<strong>de</strong>o basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación e intelig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mercados, <strong>de</strong>scripción<br />
<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos, y p<strong>la</strong>n financiero que permita conocer y cuantificar <strong>la</strong>s<br />
futuras inversiones y <strong>la</strong> r<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong>l agronegocio <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s inversiones<br />
y <strong>los</strong> costos operativos.<br />
Las agroempresas que cu<strong>en</strong>tan con p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong> bi<strong>en</strong> estructurados<br />
pue<strong>de</strong>n minimizar el riesgo <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones y evitar <strong>la</strong>s improvisaciones<br />
que puedan afectar su <strong>de</strong>sempeño.<br />
<br />
La integración vertical con el mercado. Es una forma <strong>de</strong> establecer contratos <strong>de</strong><br />
provisión <strong>de</strong> productos y servicios con compradores que t<strong>en</strong>gan una vincu<strong>la</strong>ción<br />
directa con el consumidor final. De esta forma se pue<strong>de</strong> fijar un precio <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta<br />
mayor al precio establecido por <strong>los</strong> intermediarios y obt<strong>en</strong>er mayores márg<strong>en</strong>es<br />
<strong>de</strong> comercialización. Por ejemplo, <strong>la</strong>s agroempresas asociativas (asociaciones, cooperativas)<br />
pue<strong>de</strong>n suscribir contratos o conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> provisión <strong>de</strong> uno o más<br />
productos con <strong>la</strong>s <strong>agroindustria</strong>s, <strong>los</strong> mercados mayoristas, <strong>los</strong> mercados a <strong>de</strong>talle<br />
o <strong>los</strong> supermercados y cumplir sus exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> calidad a un precio negociado o<br />
pre<strong>de</strong>terminado con anticipación o <strong>en</strong> <strong>la</strong> fecha que se realice <strong>la</strong> transacción. Sin<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 63 |
SECCIÓN 1<br />
duda, un requisito importante para <strong>la</strong> integración vertical <strong>de</strong> <strong>la</strong>s agroempresas a <strong>los</strong><br />
mercados es contar con organizaciones <strong>de</strong> productores fortalecidas que asegur<strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> provisión y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes productos ofertados.<br />
<br />
El establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> producción flexibles y producción escalonada.<br />
Es recom<strong>en</strong>dable que <strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> producción implem<strong>en</strong>tados por <strong>la</strong>s<br />
agroempresas sean flexibles y permitan cambios rápidos <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica<br />
<strong>de</strong> oferta y <strong>de</strong>manda <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados. Por ejemplo, si el mercado <strong>de</strong> Estados Unidos<br />
está <strong>de</strong>mandando un mayor volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> melones o varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> estos <strong>en</strong> cuanto<br />
a color, sabor y tamaño, <strong>la</strong>s agroempresas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te flexibles<br />
para a<strong>de</strong>cuar su proceso productivo a estos mercados. A<strong>de</strong>más, se recomi<strong>en</strong>dan<br />
producciones escalonadas que permitan ofrecer y v<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>los</strong> productos a <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
mercados <strong>de</strong> forma constante. Esta medida permitiría t<strong>en</strong>er un flujo <strong>de</strong> caja<br />
con ingresos estables durante <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l año.<br />
Acciones estratégicas para el manejo <strong>de</strong>l riesgo financiero<br />
El manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s finanzas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s agroempresas es un elem<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve para su <strong>de</strong>sempeño<br />
y <strong>de</strong>sarrollo. Muchas agroempresas <strong>de</strong> pequeña y mediana esca<strong>la</strong> no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un a<strong>de</strong>cuado<br />
manejo financiero, situación que coloca <strong>en</strong> riesgo su funcionami<strong>en</strong>to y sost<strong>en</strong>ibilidad<br />
<strong>en</strong> el tiempo. A continuación se pres<strong>en</strong>tan algunas acciones para minimizar el<br />
riesgo financiero:<br />
<br />
<br />
<br />
El conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>los</strong> costos. Es necesario conocer bi<strong>en</strong> <strong>los</strong> costos<br />
<strong>de</strong> producción y operativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> agroempresa. Esto le permite t<strong>en</strong>er un mayor po<strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong> negociación con el comprador <strong>de</strong>l producto, pues <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>los</strong> costos<br />
se pue<strong>de</strong> establecer un rango <strong>de</strong> precios que facilite el cierre <strong>de</strong> <strong>la</strong> transacción <strong>de</strong><br />
forma favorable. Si <strong>la</strong> agroempresa no conoce <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te <strong>los</strong> costos, no pue<strong>de</strong><br />
saber si el precio fijado cubre <strong>los</strong> costos y si facilita <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> un flujo <strong>de</strong><br />
caja <strong>de</strong> acuerdo con <strong>los</strong> niveles proyectados.<br />
La disponibilidad <strong>de</strong> registros financieros. Los estados <strong>de</strong> ingresos y egresos<br />
y <strong>los</strong> flujos <strong>de</strong> cajas son estados financieros es<strong>en</strong>ciales para el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
agroempresa, puesto que permit<strong>en</strong> conocer el estado <strong>de</strong> pérdidas y ganancias <strong>en</strong> un<br />
período <strong>de</strong>terminado. Las agroempresas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>finir con c<strong>la</strong>ridad cuáles son <strong>los</strong><br />
registros que necesitan para contar con información veraz y oportuna. Esto ti<strong>en</strong>e<br />
el propósito <strong>de</strong> facilitar <strong>la</strong> estructuración <strong>de</strong> estados <strong>de</strong> resultados financieros más<br />
acor<strong>de</strong>s con <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s agroempresas.<br />
La pru<strong>de</strong>ncia financiera y diversificación <strong>de</strong> mercado. Es necesario contar con<br />
metas <strong>de</strong> producción y comercialización compatibles con una p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
procesos productivos y <strong>la</strong>s finanzas. Se recomi<strong>en</strong>da evitar <strong>la</strong> fijación <strong>de</strong> metas <strong>de</strong><br />
producción que no respondan a <strong>la</strong> realidad financiera <strong>de</strong> <strong>la</strong> agroempresa.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 64 |
Aspectos conceptuales<br />
Asimismo, <strong>la</strong> agroempresa <strong>de</strong>be ser pru<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> <strong>de</strong>udas o préstamos.<br />
Si bi<strong>en</strong> <strong>los</strong> créditos pue<strong>de</strong>n estar <strong>de</strong>stinados al aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />
y comercialización, increm<strong>en</strong>tan también el riesgo financiero <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong>,<br />
lo que g<strong>en</strong>era sobre<strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>to.<br />
En el caso <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r a créditos, es recom<strong>en</strong>dable que <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>la</strong> agroempresa<br />
esté <strong>en</strong>caminada al pago parcial o total <strong>de</strong> <strong>los</strong> préstamos si dispone <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z<br />
financiera mayor a <strong>la</strong> proyectada. El costo <strong>de</strong> <strong>los</strong> préstamos pue<strong>de</strong> reflejarse <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
aum<strong>en</strong>tos y disminuciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> interés sobre <strong>los</strong> cuales <strong>la</strong> agroempresa no<br />
ti<strong>en</strong>e control; por lo tanto, se pue<strong>de</strong>n amortiguar <strong>los</strong> aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> tasas <strong>de</strong> interés<br />
con <strong>la</strong> amortización total o parcial <strong>de</strong> <strong>los</strong> préstamos.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, no se pue<strong>de</strong> correr el riesgo <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> uno o pocos compradores<br />
o proveedores <strong>de</strong> insumos. Es necesario diversificar el portafolio <strong>de</strong> cli<strong>en</strong>tes<br />
e ingresos y no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> un solo mercado. Por ejemplo, una agroempresa <strong>de</strong>dicada<br />
a producir leche fresca <strong>en</strong>trega el producto a una p<strong>la</strong>nta industrializadora<br />
cerca <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> producción. Si <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> comprar m<strong>en</strong>os leche y colocar<br />
cuotas a <strong>los</strong> productores, posiblem<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ga problemas <strong>en</strong> colocar <strong>los</strong> exce<strong>de</strong>ntes<br />
que no son recibidos por el comprador, por lo que se necesitarán más opciones<br />
para v<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> leche.<br />
Este mismo caso pue<strong>de</strong> darse <strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> provisión y compra <strong>de</strong> insumos. Por<br />
ejemplo, una agroempresa procesadora <strong>de</strong> frutas frescas pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar problemas<br />
si no ti<strong>en</strong>e diversificada su lista <strong>de</strong> proveedores. Si ti<strong>en</strong>e uno o pocos proveedores<br />
y alguno incumple <strong>los</strong> contratos, se g<strong>en</strong>erarían problemas para alcanzar <strong>la</strong>s metas<br />
propuestas <strong>en</strong> el procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> frutas.<br />
<br />
El mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z. Las agroempresas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> tomar <strong>la</strong>s<br />
previsiones para asegurar <strong>la</strong> liqui<strong>de</strong>z financiera. Se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er un nivel <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z<br />
mínimo que permita mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s operaciones cuando <strong>en</strong> el mercado se pres<strong>en</strong>tan<br />
disminuciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios o <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda u otras situaciones externas fuera <strong>de</strong><br />
control. Por ejemplo, no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te el dinero <strong>en</strong> efectivo g<strong>en</strong>era liqui<strong>de</strong>z financiera;<br />
también <strong>los</strong> cultivos, el ganado y <strong>los</strong> equipos pue<strong>de</strong>n v<strong>en</strong><strong>de</strong>rse y g<strong>en</strong>erar mayores<br />
flujos <strong>de</strong> efectivo.<br />
Es recom<strong>en</strong>dable mant<strong>en</strong>er reservas financieras que puedan ser utilizadas <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> conting<strong>en</strong>cias, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s caídas <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios como <strong>en</strong> situaciones<br />
adversas causadas por <strong>los</strong> efectos climáticos y <strong>los</strong> <strong>de</strong>sastres naturales. En otras<br />
pa<strong>la</strong>bras, <strong>la</strong>s agroempresas <strong>de</strong>berían ahorrar dinero <strong>en</strong> épocas <strong>de</strong> mejores precios<br />
y mayores ingresos, para contar con un “colchón financiero” <strong>en</strong> épocas <strong>de</strong> crisis.<br />
Asimismo, estos ahorros o previsiones <strong>de</strong> capital pue<strong>de</strong>n ser útiles si se toma <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> financiar con recursos propios un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> inversiones.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 65 |
SECCIÓN 1<br />
Acciones estratégicas para el manejo <strong>de</strong> riesgos <strong>en</strong> <strong>los</strong> recursos humanos y legales<br />
Se pue<strong>de</strong>n adoptar acciones para un manejo a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos humanos, como<br />
parte fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s agroempresas. Aquí se pres<strong>en</strong>tan algunas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s:<br />
<br />
<br />
<br />
Las previsiones <strong>en</strong> <strong>los</strong> aspectos <strong>de</strong> seguridad y salud <strong>de</strong>l personal. Muchas<br />
agroempresas <strong>de</strong>scuidan <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong>l personal. Por<br />
ejemplo, cuando se aplican agroquímicos, es necesario tomar medidas prev<strong>en</strong>tivas<br />
contra <strong>la</strong>s intoxicaciones mediante el uso <strong>de</strong> mascaril<strong>la</strong>s, guantes y equipos a<strong>de</strong>cuados<br />
que protejan a <strong>los</strong> trabajadores. Asimismo, el diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura y<br />
equipos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> contemp<strong>la</strong>r este objetivo y contar con el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to rutinario<br />
para evitar acci<strong>de</strong>ntes y proteger <strong>la</strong> seguridad y salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas.<br />
El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s. El personal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s agroempresas <strong>de</strong>be <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />
constantem<strong>en</strong>te sus capacida<strong>de</strong>s. En <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que no <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> sus conocimi<strong>en</strong>tos<br />
y <strong>de</strong>strezas, per<strong>de</strong>rán competitividad y t<strong>en</strong>drán m<strong>en</strong>os posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
posicionarse <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados. Las capacitaciones <strong>en</strong> el uso y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> equipos y <strong>la</strong> infraestructura, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia gestión agroempresarial,<br />
son necesarias y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser p<strong>la</strong>nificadas y aprovechadas todos <strong>los</strong> años. Al mismo<br />
tiempo, existe el riesgo <strong>de</strong>l abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong>bores por parte <strong>de</strong>l trabajador, por lo<br />
que <strong>la</strong> agroempresa <strong>de</strong>ber disponer <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te capacitada para el relevo y así evitar<br />
efectos negativos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s técnicas y administrativas por este motivo.<br />
Contratar <strong>los</strong> seguros <strong>de</strong> salud y tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios. Es importante<br />
que <strong>la</strong>s agroempresas contrat<strong>en</strong> seguros <strong>de</strong> salud para <strong>los</strong> trabajadores o busqu<strong>en</strong><br />
afiliaciones con <strong>los</strong> seguros <strong>de</strong> salud públicos, principalm<strong>en</strong>te contra posibles acci<strong>de</strong>ntes<br />
re<strong>la</strong>cionados con sus activida<strong>de</strong>s. A<strong>de</strong>más, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta no solo<br />
sus obligaciones, sino también <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios <strong>la</strong>borales a <strong>los</strong> cuales <strong>los</strong> trabajadores<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>recho, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> países. Estas acciones evitarán<br />
el riesgo <strong>de</strong> acciones legales contra <strong>la</strong> agroempresa.<br />
Conclusiones y recom<strong>en</strong>daciones<br />
<br />
<br />
Las agroempresas están sujetas a riesgos que <strong>en</strong> algunos casos están fuera <strong>de</strong> su<br />
control. Sin embargo, exist<strong>en</strong> riesgos <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad que pue<strong>de</strong>n ser minimizados<br />
con un proceso <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación y manejo ger<strong>en</strong>cial a<strong>de</strong>cuado y con <strong>la</strong>s prev<strong>en</strong>ciones<br />
necesarias para minimizar <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes riesgos.<br />
Las agroempresas pue<strong>de</strong>n manejar <strong>de</strong> forma a<strong>de</strong>cuada sus riesgos mediante un p<strong>la</strong>n<br />
y otros instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación como <strong>los</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong> Exist<strong>en</strong><br />
riesgos re<strong>la</strong>cionados con el uso ina<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología y riesgos financieros<br />
concerni<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios, cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l mercado,<br />
<strong>en</strong>tre otros, que necesitan <strong>de</strong> acciones <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y <strong>de</strong> gestión.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 66 |
Aspectos conceptuales<br />
<br />
<br />
<br />
En <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>los</strong> agroempresarios manej<strong>en</strong> sus riesgos <strong>de</strong> forma a<strong>de</strong>cuada,<br />
podrán acce<strong>de</strong>r a <strong>los</strong> seguros con m<strong>en</strong>ores costos y t<strong>en</strong>drán mayores posibilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> conseguir financiami<strong>en</strong>to.<br />
El manejo <strong>de</strong> <strong>los</strong> riesgos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s agroempresas inci<strong>de</strong> directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su competitividad,<br />
pues permite mejorar su gestión al i<strong>de</strong>ntificar aquel<strong>los</strong> aspectos que afectan el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sus activida<strong>de</strong>s y adoptar acciones para minimizar<strong>los</strong> o prev<strong>en</strong>ir<strong>los</strong>.<br />
Es necesario que <strong>en</strong> <strong>los</strong> países se gestion<strong>en</strong> programas para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s<br />
ger<strong>en</strong>ciales, don<strong>de</strong> se incluyan aspectos <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong>l riesgo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s agroempresas<br />
que son parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas agroproductivas. Con acciones s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>s y<br />
<strong>de</strong> bajo costo, se podrían prev<strong>en</strong>ir pérdidas y mayores niveles <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>to.<br />
Literatura consultada<br />
Crane, L. 2004. Production Risks Alive and Well. National Crop Insurance Services (NCIS).<br />
Over<strong>la</strong>nd Park, KS.<br />
IICA (Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura). 2007. Seguros agropecuarios<br />
y gestión <strong>de</strong>l riesgo. T<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y experi<strong>en</strong>cias internacionales. San José, CR, IICA.<br />
IPA (Instituto P<strong>la</strong>n Agropecuario); IICA (Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong><br />
Agricultura). 2003. Financiami<strong>en</strong>to agropecuario. Desafío para Uruguay.<br />
Núñez, M. 2009. P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong>. Iniciativa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s agroempresariales<br />
y ger<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica. HN, IICA.<br />
________. 2008. Pres<strong>en</strong>taciones: Taller Regional <strong>de</strong> Elem<strong>en</strong>tos Prácticos <strong>de</strong> Comercialización.<br />
IICA-COSUDE. HN, Proyecto Red SICTA.<br />
Pomareda, C. 2009. Políticas públicas para <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura a <strong>la</strong> variabilidad <strong>de</strong>l<br />
clima y al cambio climático. CR, CATIE (Cambio climático y agricultura).<br />
Pomareda, C. 2007. P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong> riesgos. Finca Los Laureles, Guanacaste. CR.<br />
Universidad Estatal <strong>de</strong>l P<strong>en</strong>silvania. 2004. College of Agricultural Sci<strong>en</strong>cies. Agricultural<br />
Alternatives. Developing a Business P<strong>la</strong>n. CAS-PSU, University Park PA.<br />
USDA (Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Agricultura <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estados Unidos). 1998. Building a Risk Managem<strong>en</strong>t<br />
P<strong>la</strong>n. Risk Reducing I<strong>de</strong>as to Work. USDA-RMA.<br />
________. 2009. Risk Managem<strong>en</strong>t Check List. Farm-Risk-P<strong>la</strong>ns. USDA-RMA.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 67 |
Situación actual <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados mayoristas y su vincu<strong>la</strong>ción<br />
con <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong><br />
Santiago Vélez<br />
Introducción<br />
Ante <strong>la</strong> o<strong>la</strong> <strong>de</strong> cambios que se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan diariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el mundo, es necesario <strong>de</strong>finir<br />
el norte, <strong>la</strong>s acciones, <strong>los</strong> recursos disponibles y <strong>la</strong>s estrategias necesarias para<br />
t<strong>en</strong>er éxito <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión agroempresarial. A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>los</strong> logros,<br />
retos, avances, retrocesos y otras situaciones que circunscrib<strong>en</strong> el ambi<strong>en</strong>te don<strong>de</strong> se<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> distribución mayorista <strong>en</strong> mercados<br />
<strong>de</strong> este tipo, se crea una actitud proactiva, abierta al cambio y dispuesta a fom<strong>en</strong>tar<br />
acciones estratégicas don<strong>de</strong> <strong>los</strong> sectores públicos y privados, <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s organizaciones<br />
internacionales y el empresario puedan afrontar el reto <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad<br />
alim<strong>en</strong>taria y nutricional.<br />
La visión o el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> agroca<strong>de</strong>na y <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> valor son indisp<strong>en</strong>sables <strong>en</strong> este<br />
s<strong>en</strong>tido. La información <strong>de</strong> calidad disponible <strong>en</strong> <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong>l negocio <strong>de</strong> <strong>los</strong> proveedores<br />
<strong>de</strong> insumos o servicios, productores asociados o in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, acopiadores,<br />
mayoristas, industriales, distribuidores y sobre todo <strong>de</strong>l consumidor agrega valor al<br />
negocio y permite tomar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones más a<strong>de</strong>cuadas oportunam<strong>en</strong>te.<br />
Cuando se i<strong>de</strong>ntifican <strong>la</strong>s fortalezas, oportunida<strong>de</strong>s, am<strong>en</strong>azas y <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> actores que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> agroca<strong>de</strong>na, se pue<strong>de</strong>n p<strong>la</strong>smar con mayor<br />
or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to y c<strong>la</strong>ridad <strong>la</strong>s principales preguntas por resolver <strong>en</strong> el negocio<br />
agríco<strong>la</strong>, <strong>en</strong> este caso, <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados<br />
mayoristas: ¿Qué v<strong>en</strong><strong>de</strong>r? ¿Cuánto v<strong>en</strong><strong>de</strong>r?<br />
¿Dón<strong>de</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>r? ¿Cómo v<strong>en</strong><strong>de</strong>r?<br />
¿A quién v<strong>en</strong><strong>de</strong>r? No es tan fácil respon<strong>de</strong>r<br />
a estas preguntas eficazm<strong>en</strong>te,<br />
ya que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong> magnitud y<br />
calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> información disponible,<br />
<strong>de</strong> su análisis y <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
acciones correspondi<strong>en</strong>tes.<br />
Seguridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos:<br />
<strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> volúm<strong>en</strong>es y variedad<br />
<strong>de</strong> productos alim<strong>en</strong>ticios que se dan <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> mercados mayoristas son <strong>de</strong>terminantes<br />
para el asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su inocuidad y<br />
calidad, <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong><br />
precios y <strong>la</strong>s facilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> distribución<br />
a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />
Tanto <strong>la</strong> información <strong>de</strong> producción, productividad, comercio y consumo g<strong>en</strong>eran<br />
datos que sirv<strong>en</strong> para tomar <strong>de</strong>cisiones estratégicas, <strong>la</strong>s cuales pue<strong>de</strong>n ser aplicadas<br />
para cada agronegocio. Estas estrategias podrían consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 69 |
SECCIÓN 1<br />
<strong>de</strong>l mercado para el producto, el precio que se paga, <strong>los</strong> canales <strong>de</strong> distribución<br />
y sobre todo <strong>los</strong> nichos y v<strong>en</strong>tanas comerciales a <strong>la</strong>s que se pue<strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r.<br />
El papel <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados mayoristas <strong>en</strong> <strong>la</strong> agroca<strong>de</strong>na<br />
El comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> distribución inicia <strong>en</strong> el agricultor, incluidos sus proveedores<br />
<strong>de</strong> insumos o servicios, ya sea <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s o productos que sirvan para <strong>la</strong><br />
transformación. A partir <strong>de</strong> estos, se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> su vincu<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s organizaciones<br />
<strong>de</strong> productores que realizan activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acopio y, <strong>en</strong> algunos casos, g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />
valor agregado mediante procesos <strong>de</strong> limpieza, pesaje, empaque primario y negociación<br />
con <strong>los</strong> compradores mayoristas.<br />
Este proceso se podría dar mediante<br />
acciones para <strong>la</strong> compra y v<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
mismos puntos <strong>de</strong> acopio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones,<br />
mediante contratos o compras<br />
informales o por medio <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> comercialización<br />
más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos como <strong>la</strong>s<br />
alhóndigas, lonjas, subastas (IICA 2008).<br />
Esta vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre productores y organizaciones<br />
se efectúa principalm<strong>en</strong>te por<br />
re<strong>la</strong>ciones financieras y <strong>la</strong> consolidación<br />
<strong>de</strong> volúm<strong>en</strong>es que favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad<br />
<strong>de</strong> negociación con <strong>los</strong> comerciantes mayoristas<br />
<strong>en</strong> lugares a<strong>de</strong>cuados como <strong>los</strong><br />
mercados mayoristas.<br />
Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda agríco<strong>la</strong>:<br />
− Con escaso conocimi<strong>en</strong>to técnico sobre<br />
manejo <strong>de</strong> productos.<br />
− Localizada <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> consumo.<br />
− Demanda oligopsónica (muy pocos<br />
compradores).<br />
− Limitado mercado.<br />
− Con amplios márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong><br />
comercialización.<br />
− Sistema <strong>de</strong> compra por inspección.<br />
− Poco o ningún uso <strong>de</strong> normas <strong>de</strong><br />
calidad.<br />
− Variaciones asimétricas <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios.<br />
Luego <strong>de</strong> que el producto es negociado, pasa a <strong>la</strong> distribución <strong>en</strong> mercados don<strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
comerciantes mayoristas v<strong>en</strong><strong>de</strong>n su producto a minoristas distribuidores que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
como función <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong>l producto hasta el consumidor final. De esa forma, <strong>los</strong><br />
mercados mayoristas constituy<strong>en</strong> mecanismos <strong>de</strong> comercialización que promuev<strong>en</strong><br />
el intercambio <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es agríco<strong>la</strong>s y, <strong>en</strong> algunos casos, <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es no agríco<strong>la</strong>s. Ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
como función principal brindar espacios <strong>de</strong> negociación y g<strong>en</strong>erar información para<br />
<strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones sobre <strong>la</strong>s principales variables <strong>de</strong> negociación.<br />
Estos mercados mayoristas son mecanismos complejos 1 , <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s altas interacciones y<br />
re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> diversos tipos <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes compradores y v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores, y por <strong>la</strong>s distintas<br />
estrategias para negociar (contado, fiado, con pr<strong>en</strong>da, <strong>en</strong> consignación, <strong>en</strong>tre otras). Por estos<br />
1 Como lo seña<strong>la</strong>n Co<strong>la</strong>n<strong>de</strong>r, Holt y Rosser (2004:485), exist<strong>en</strong> ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong>l vocablo<br />
complejidad. No obstante, para efectos <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to, se utiliza <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición propuesta<br />
por Olmedo et al. (2005:76). “…<strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong>l mundo real que se manifiesta <strong>en</strong> <strong>la</strong> incapacidad<br />
<strong>de</strong> cualquier tipo <strong>de</strong> sistema formal para capturar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te todas sus propieda<strong>de</strong>s, su<br />
comportami<strong>en</strong>to completo, aunque se disponga <strong>de</strong> una información completa <strong>de</strong> sus compon<strong>en</strong>tes y<br />
sus interre<strong>la</strong>ciones”.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 70 |
Aspectos conceptuales<br />
elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> comercialización, principalm<strong>en</strong>te, <strong>los</strong> mercados mayoristas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />
un constante proceso <strong>de</strong> adaptación y cambios inducidos por factores característicos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
oferta agríco<strong>la</strong>.<br />
A<strong>de</strong>más, <strong>los</strong> mercados mayoristas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una función c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> acopio<br />
y distribución mayorista <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, para lo cual dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos con<br />
infraestructura don<strong>de</strong> se conc<strong>en</strong>tran altos volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> productos y, por lo tanto,<br />
don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas sanitarias y <strong>de</strong> inocuidad utilizadas para el manejo <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos<br />
son <strong>de</strong>terminantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos que ofrec<strong>en</strong> al consumidor intermedio o<br />
final. Las prácticas, procedimi<strong>en</strong>tos y estrategias <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplirse con alta efici<strong>en</strong>cia.<br />
Es una realidad que el abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos conc<strong>en</strong>tra dificulta<strong>de</strong>s evi<strong>de</strong>ntes<br />
<strong>de</strong>bido a <strong>los</strong> aspectos antes m<strong>en</strong>cionados, ya que el producto atraviesa diversas etapas<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción al proceso <strong>de</strong> comercialización, por medio <strong>de</strong> diversos actores<br />
con capacida<strong>de</strong>s y niveles culturales muy disímiles, como transportistas, v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores<br />
mayoristas, compradores minoristas, industriales, <strong>en</strong>tre otros. Estos actores continúan<br />
<strong>la</strong> distribución <strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na hasta llegar al consumidor final. De este modo, el precio, <strong>la</strong><br />
forma <strong>de</strong> pago, <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l producto, <strong>la</strong> inocuidad y bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>o, el<br />
<strong>de</strong>stino <strong>de</strong>l alim<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s transacciones, son elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>terminantes<br />
marcados por <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre estos actores que <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te son c<strong>la</strong>ves <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
seguridad alim<strong>en</strong>taria.<br />
El abastecimi<strong>en</strong>to y distribución <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos hacia <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s constituy<strong>en</strong> un reto<br />
que requiere <strong>la</strong> integración coordinada <strong>de</strong> productores, transportistas, proveedores mayoristas<br />
y <strong>de</strong>tallistas. A<strong>de</strong>más, <strong>de</strong>manda <strong>la</strong> responsabilidad compartida <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s administraciones<br />
municipales, provinciales y nacionales, con <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> productores,<br />
comerciantes, <strong>agroindustria</strong>les y empresas <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> comercialización.<br />
En ese s<strong>en</strong>tido, uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos<br />
c<strong>la</strong>ves por consi<strong>de</strong>rar <strong>en</strong> <strong>la</strong> comercialización<br />
que se realiza <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados<br />
mayoristas se podría <strong>de</strong>terminar por <strong>la</strong><br />
importancia que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> información<br />
como elem<strong>en</strong>to es<strong>en</strong>cial, producto <strong>de</strong>l<br />
proceso <strong>de</strong> compra y v<strong>en</strong>ta que se establece<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados, ya que todo lo<br />
que se transa, negocia o intercambia se<br />
basa <strong>en</strong> información. Por esta razón, el<br />
mercado ti<strong>en</strong>e inci<strong>de</strong>ncia directa sobre<br />
<strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> producción agríco<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />
función <strong>de</strong> <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> información,<br />
<strong>la</strong>s facilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicación<br />
Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta agríco<strong>la</strong>:<br />
− Perece<strong>de</strong>ra y muy frágil.<br />
− Dispersa, estacional y variable <strong>en</strong> cuanto a<br />
calidad, cantidad y precios.<br />
− De reacción retardada.<br />
− Poco flexible al cambio.<br />
− Un alto porc<strong>en</strong>taje requiere<br />
procesami<strong>en</strong>to.<br />
− Desorganizada.<br />
− Con poca capacidad <strong>de</strong> negociación.<br />
− Apartada <strong>de</strong> <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> consumo.<br />
− Con poco conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l mercado.<br />
y <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong> comercialización complem<strong>en</strong>tarios que ayudan a hacer efectiva <strong>la</strong><br />
transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l producto <strong>en</strong>tre el comprador y el v<strong>en</strong><strong>de</strong>dor.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 71 |
SECCIÓN 1<br />
En este esc<strong>en</strong>ario tan complejo, es imperativo resaltar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados<br />
mayoristas, mediante el análisis <strong>de</strong> su pasado y proyecciones futuras como mecanismos<br />
<strong>de</strong> comercialización, y <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras organizacionales <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to y<br />
distribución ubicadas <strong>en</strong> puntos estratégicos. Estos mercados actúan como facilitadores<br />
<strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> comercialización. Sus mo<strong>de</strong>rnas infraestructuras comerciales les permit<strong>en</strong><br />
disponer <strong>de</strong> productos perece<strong>de</strong>ros, con condiciones a<strong>de</strong>cuadas <strong>de</strong> conservación,<br />
empaque, almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, transporte, facilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> negociación y g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />
información. Estas condiciones pue<strong>de</strong>n ser utilizadas por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s nacionales<br />
para <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> políticas públicas.<br />
Algunas características <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados mayoristas<br />
La comercialización agríco<strong>la</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados mayoristas se caracteriza<br />
por ser altam<strong>en</strong>te dinámica, cambiante y adaptable a <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>l contexto <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> oferta y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda. Se conforman principalm<strong>en</strong>te por el tipo <strong>de</strong> producto, <strong>los</strong><br />
volúm<strong>en</strong>es negociados, <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> negociación <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores y <strong>la</strong>s facilida<strong>de</strong>s<br />
para el comercio que prest<strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados. El principio que rige a <strong>los</strong> mercados como<br />
conc<strong>en</strong>tradores <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta y <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda es el <strong>de</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia, lo que implica que <strong>de</strong>be<br />
ser ágil, seguro, transpar<strong>en</strong>te, veloz, abierto, amplio, económico y con una constante<br />
dinámica innovadora <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong> servicios.<br />
Es importante reconocer el papel <strong>de</strong> <strong>los</strong> procesos ger<strong>en</strong>ciales administrativos para<br />
alcanzar con éxito el intercambio comercial. Para ello se <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar el concepto<br />
amplio <strong>de</strong> mercado, como <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración por cualquier medio, sistema o proceso<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> oferta y <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, don<strong>de</strong> el <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l precio, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración y<br />
transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong> comunicación son fundam<strong>en</strong>tales para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> otros actores vincu<strong>la</strong>dos al mismo.<br />
Como ejemplo, se pres<strong>en</strong>tan algunos resultados <strong>de</strong> un estudio realizado <strong>en</strong> el 2005<br />
por el Programa Integral <strong>de</strong> Merca<strong>de</strong>o Agropecuario (PIMA) <strong>de</strong> Costa Rica, como<br />
institución responsable <strong>de</strong> administrar <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tral mayorista, C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong><br />
Abastecimi<strong>en</strong>to y Distribución <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tos (CENADA). Mediante este programa<br />
y con otros socios nacionales e internacionales, se realizó un diagnóstico para<br />
C<strong>en</strong>troamérica, Panamá y el Caribe, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> conocer <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> 14<br />
mercados <strong>de</strong> estas regiones.<br />
Los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong>terminaron <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes aspectos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cinco<br />
perspectivas que caracterizan a <strong>los</strong> mercados, <strong>la</strong>s cuales se ampliaron <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
información recabada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Primera Reunión <strong>de</strong> Mercados Mayoristas C<strong>en</strong>troamericanos,<br />
actividad apoyada por el IICA <strong>en</strong> el 2007.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 72 |
Aspectos conceptuales<br />
<br />
Perspectiva política y <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación. Se consi<strong>de</strong>raron aspectos logísticos y<br />
<strong>los</strong> instrum<strong>en</strong>tos que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er <strong>los</strong> mercados para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> algunas políticas<br />
públicas, como <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Las principales características<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados como producto <strong>de</strong> este análisis son <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />
a. Actualm<strong>en</strong>te <strong>los</strong> mercados están ubicados <strong>en</strong> zonas urbanas y compit<strong>en</strong> con<br />
el crecimi<strong>en</strong>to urbano.<br />
b. G<strong>en</strong>eran problemas urbanísticos por tránsito y contaminación.<br />
c. La mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alcaldías ti<strong>en</strong><strong>en</strong> proyectos t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> sus<br />
respectivos mercados y <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong>l casco urbano. En algunos casos, <strong>la</strong>s<br />
alcaldías v<strong>en</strong> a <strong>los</strong> mercados como <strong>de</strong>stinos turísticos pot<strong>en</strong>ciales.<br />
d. En términos g<strong>en</strong>erales, no existe legis<strong>la</strong>ción nacional sobre mercados.<br />
e. Un tercio <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados municipales operan sin un reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to interno.<br />
f. En el <strong>en</strong>torno cercano <strong>de</strong>l mercado prolifera el comercio informal.<br />
g. No existe una c<strong>la</strong>ra re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> mercados como instrum<strong>en</strong>tos que garantizan<br />
<strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos con <strong>la</strong>s políticas públicas re<strong>la</strong>cionadas con<br />
estos aspectos.<br />
h. Es incipi<strong>en</strong>te <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción institucional <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s organizaciones que fom<strong>en</strong>tan<br />
<strong>la</strong> producción con <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> comercialización mayorista<br />
y minorista.<br />
<br />
Perspectiva <strong>de</strong> infraestructura. La mayoría <strong>de</strong> mercados tuvieron su <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> años cincu<strong>en</strong>tas. Des<strong>de</strong> esta perspectiva, se analizaron <strong>la</strong>s características propias<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> inmuebles y <strong>de</strong> <strong>los</strong> servicios que estos prestan para <strong>la</strong> comercialización.<br />
a. La infraestructura g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados está <strong>en</strong> mal estado. En términos g<strong>en</strong>erales,<br />
<strong>la</strong> infraestructura fue construida <strong>en</strong> <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes años: antes <strong>de</strong> 1950,<br />
el 21,4%; <strong>de</strong> 1950 a antes <strong>de</strong> 1975, el 28,6%; <strong>de</strong> 1975 a antes <strong>de</strong>l 2000, el 21,4%;<br />
y <strong>de</strong>l 2000 y más, el 7,1%. El 21,4% no sabe o no respon<strong>de</strong>.<br />
b. Predominan <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados <strong>los</strong> pasil<strong>los</strong> angostos y oscuros y sin <strong>la</strong> sufici<strong>en</strong>te<br />
visibilidad para exponer <strong>los</strong> productos.<br />
c. Un tercio <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados municipales no dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> agua.<br />
d. En g<strong>en</strong>eral, <strong>los</strong> sistemas eléctricos están catalogados <strong>en</strong>tre regu<strong>la</strong>res y ma<strong>los</strong>.<br />
e. No se dispone <strong>de</strong> sufici<strong>en</strong>tes facilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> estacionami<strong>en</strong>to para cli<strong>en</strong>tes.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 73 |
SECCIÓN 1<br />
f. En términos g<strong>en</strong>erales, no exist<strong>en</strong> programas <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas para <strong>los</strong> mercados<br />
mayoristas t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a promover <strong>la</strong> inocuidad y <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos.<br />
g. No exist<strong>en</strong> servicios <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> comercialización como bancos, re<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
frío, sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> empaque, <strong>en</strong>tre otros.<br />
• Perspectiva <strong>de</strong> gestión administrativa. En ocasiones, <strong>los</strong> usuarios <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados<br />
(v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores y compradores) no son bi<strong>en</strong> at<strong>en</strong>didos o no <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>los</strong> servicios<br />
complem<strong>en</strong>tarios que buscan, pues el mercado no pres<strong>en</strong>ta el atractivo para po<strong>de</strong>r<br />
negociar <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta. Las i<strong>de</strong>as c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta perspectiva fueron:<br />
a. La rotación <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> administración es alta.<br />
b. Los administradores ejecutan <strong>la</strong>bores que no les correspon<strong>de</strong>n, pues se <strong>en</strong>cargan<br />
principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l cobro <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuota por el uso <strong>de</strong> insta<strong>la</strong>ciones.<br />
c. La mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> p<strong>la</strong>nes anuales <strong>de</strong> trabajo, ni p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />
proyección futura.<br />
d. La mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados no son financieram<strong>en</strong>te autosufici<strong>en</strong>tes.<br />
e. En <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados, se reporta el trabajo <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> edad.<br />
f. Los administradores no son exig<strong>en</strong>tes con el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
operación, cuando este existe.<br />
g. Se carece <strong>de</strong> una cultura <strong>de</strong> servicio al cli<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> satisfacción a<br />
<strong>los</strong> usuarios.<br />
h. La inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> gestión con órganos <strong>de</strong> gobierno re<strong>la</strong>cionados con el tema<br />
es incipi<strong>en</strong>te.<br />
<br />
Perspectiva <strong>de</strong> locatarios. Los locatarios son personas que r<strong>en</strong>tan un espacio <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> mercados para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r su actividad comercial. Estos son <strong>los</strong> que establec<strong>en</strong> el<br />
vínculo comercial con <strong>los</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores, con algunos productores, <strong>los</strong> transportistas<br />
o intermediarios, que también son “cli<strong>en</strong>tes” <strong>de</strong>l mercado pero que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un<br />
puesto fijo. En este s<strong>en</strong>tido se pudo apreciar que:<br />
a. Dos tercios <strong>de</strong> <strong>los</strong> puestos están <strong>de</strong>dicados a comercializar “productos frescos”.<br />
b. Los locatarios son pequeños empresarios, <strong>la</strong> mayoría posee solo un local.<br />
c. Los locatarios <strong>de</strong> mercados mayoristas se prove<strong>en</strong> <strong>de</strong> productores, transportistas<br />
o intermediarios. No se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l producto.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 74 |
Aspectos conceptuales<br />
d. La principal forma <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados minoristas provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> mercados mayoristas.<br />
e. Los cli<strong>en</strong>tes no locatarios “v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores” que acu<strong>de</strong>n al mercado están regidos<br />
por horarios <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y <strong>de</strong> salida, lo que <strong>de</strong> alguna forma g<strong>en</strong>era presión para<br />
negociar. Si un productor va a v<strong>en</strong><strong>de</strong>r y si no lo consigue hasta cierta hora, <strong>de</strong>be<br />
salir <strong>de</strong>l mercado.<br />
f. En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> cli<strong>en</strong>te<strong>la</strong> <strong>de</strong>l mercado no ha crecido pese al aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />
g. La mayoría está dispuesta a capacitarse y a realizar inversiones <strong>en</strong> su local.<br />
<br />
Perspectiva <strong>de</strong> cli<strong>en</strong>tes. Aquí se consi<strong>de</strong>raron <strong>los</strong> <strong>de</strong>nominados <strong>de</strong>sabastecedores,<br />
que consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> restaurantes, industrias, minoristas u otros intermediarios<br />
que compran al mayoreo o al por m<strong>en</strong>or. Las características <strong>en</strong>contradas fueron<br />
<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />
a. Las mujeres son qui<strong>en</strong>es visitan más el mercado <strong>en</strong> el día y g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te son<br />
minoristas o amas <strong>de</strong> casa.<br />
c. Los hombres comercializan más <strong>en</strong> horas <strong>de</strong> <strong>la</strong> madrugada y g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te son<br />
minoristas reconocidos <strong>de</strong> distinta proce<strong>de</strong>ncia.<br />
d. La mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> cli<strong>en</strong>tes son <strong>de</strong> edad madura.<br />
e. Las visitas al mercado son una o dos veces por semana.<br />
f. La mitad <strong>de</strong> <strong>los</strong> cli<strong>en</strong>tes no son fieles a <strong>los</strong> mismos puestos <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta.<br />
g. Los cli<strong>en</strong>tes prefier<strong>en</strong> visitar el mercado por <strong>la</strong> mañana.<br />
h. Más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad no posee vehículo propio.<br />
Es necesario consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción articu<strong>la</strong>da que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er <strong>los</strong> mercados mayoristas<br />
como red <strong>de</strong> acopio con <strong>los</strong> mercados minoristas, municipales y otros con respecto a<br />
<strong>la</strong> distribución.<br />
Actualm<strong>en</strong>te, una compet<strong>en</strong>cia evi<strong>de</strong>nte para <strong>los</strong> mercados mayoristas tradicionales son<br />
<strong>los</strong> subsistemas <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> supermercados. Estos constituy<strong>en</strong> un fuerte <strong>de</strong>safío<br />
para el ingreso <strong>de</strong> <strong>los</strong> productores a este subsistema, <strong>de</strong>bido sus normas <strong>de</strong> calidad,<br />
organización, coordinación y control <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na, como mayoristas especializados, normas<br />
privadas <strong>de</strong> calidad, c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> distribución con mo<strong>de</strong>rnas tecnologías <strong>de</strong> logística y re<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> productores proveedores. Estos subsistemas están reformu<strong>la</strong>ndo constantem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />
“reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l juego” a <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> someterse <strong>los</strong> productores (Ber<strong>de</strong>gué et al. 2005).<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 75 |
SECCIÓN 1<br />
Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o se ha increm<strong>en</strong>tado <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> últimos años, porque <strong>los</strong> mercados<br />
mayoristas tradicionales, localizados <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s c<strong>en</strong>tros urbanos se han visto<br />
afectados por un cambio significativo <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> hábitos <strong>de</strong> compra y <strong>de</strong> consumo por<br />
parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores finales, lo que<br />
ha impactado a todo el sistema y ha g<strong>en</strong>erado<br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> su<br />
operación, <strong>en</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l proceso y<br />
<strong>en</strong> su competitividad.<br />
Perspectivas y acciones estratégicas para<br />
fortalecer a <strong>los</strong> mercados mayoristas<br />
De acuerdo con <strong>los</strong> retos actuales <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
mercados mayoristas, se <strong>de</strong>be recordar<br />
que estos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como objetivo c<strong>en</strong>tral<br />
Mercados mayoristas mo<strong>de</strong>rnos<br />
Buscan el fom<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> reactivación <strong>de</strong><br />
activida<strong>de</strong>s complem<strong>en</strong>tarias mediante <strong>la</strong><br />
concesión <strong>de</strong> empresas privadas <strong>de</strong> servicios<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados mayoristas <strong>de</strong>dicadas<br />
a activida<strong>de</strong>s tales como: c<strong>en</strong>trales o re<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> frío, c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> recepción, c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />
cargas y transporte, selección, preparación,<br />
transformación, <strong>en</strong>vasado, etiquetado y<br />
distribución <strong>de</strong> productos. Cu<strong>en</strong>tan con<br />
p<strong>la</strong>taformas <strong>de</strong> empresas para <strong>la</strong> distribución,<br />
acopio, manipu<strong>la</strong>ción y expedición<br />
<strong>de</strong> productos. En <strong>los</strong> recintos <strong>de</strong> mayoreo,<br />
se fom<strong>en</strong>tan <strong>los</strong> negocios con operadores<br />
<strong>de</strong> logística, suministro <strong>de</strong> <strong>en</strong>vases y emba<strong>la</strong>jes,<br />
participación <strong>de</strong> sectores bancario,<br />
hotelería y servicio <strong>de</strong> <strong>en</strong>trega a domicilio,<br />
asist<strong>en</strong>cia sanitaria <strong>de</strong> <strong>los</strong> servicios oficiales,<br />
<strong>en</strong>tre otros.<br />
mejorar <strong>la</strong> comercialización <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el orig<strong>en</strong>, para lo cual se fom<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> productores<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados, se promueve <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta directa <strong>de</strong> <strong>los</strong> productores a minoristas<br />
y a cooperativas <strong>de</strong> consumo, se aplica tecnología que permita una mayor transpar<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> fase mayorista <strong>de</strong> distribución, se busca que intermediarios innecesarios sean<br />
<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zados <strong>de</strong>l mercado, se aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> que <strong>de</strong>bieran subsistir<br />
por capacida<strong>de</strong>s y se b<strong>en</strong>eficia al consumidor final.<br />
Las i<strong>de</strong>as propuestas y acciones estratégicas se podrían fortalecer <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cuatro gran<strong>de</strong>s<br />
perspectivas interre<strong>la</strong>cionadas: <strong>la</strong> económica-productiva, <strong>la</strong> socio-cultural-humana, <strong>la</strong><br />
político-institucional y <strong>la</strong> ecológica ambi<strong>en</strong>tal. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> estas gran<strong>de</strong>s perspectivas, <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> apartados sigui<strong>en</strong>tes se analizan <strong>la</strong>s acciones estratégicas prioritarias que sust<strong>en</strong>tan<br />
el análisis propuesto:<br />
Perspectiva productiva-comercial <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados mayoristas<br />
<br />
Gestión administrativa. Los sistemas <strong>de</strong> administración, <strong>en</strong> especial <strong>los</strong><br />
contables, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser sólidos y contemp<strong>la</strong>r todo el proceso <strong>de</strong> comercialización<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> que el usuario ingresa al mercado, v<strong>en</strong><strong>de</strong> su producto y sale. La car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
capacida<strong>de</strong>s para el manejo <strong>de</strong> fondos, fruto <strong>de</strong>l canon <strong>de</strong> arr<strong>en</strong>dami<strong>en</strong>to, parqueo<br />
y otros servicios que prestan <strong>los</strong> mercados, así como <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> no llevar<br />
a<strong>de</strong>cuados registros contables, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser tratados con más cuidado <strong>en</strong> el futuro.<br />
Es necesario fortalecer <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia y disciplina <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados para<br />
garantizar <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia, fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> calidad, combatir el frau<strong>de</strong> y promover <strong>la</strong><br />
normalización técnico comercial. A<strong>de</strong>más, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r nuevos esquemas<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 76 |
Aspectos conceptuales<br />
<strong>de</strong> comercialización que procur<strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura por contrato, el intercambio comercial,<br />
y <strong>los</strong> pagos y cobros <strong>de</strong> forma electrónica.<br />
Los niveles administrativos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er un proceso <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización amplio,<br />
que pase <strong>de</strong> <strong>en</strong>tregar información <strong>de</strong>l proceso comercial a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> políticas<br />
públicas y locales que fom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong> producción y <strong>la</strong> tecnología <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>o y<br />
comercialización, para que <strong>los</strong> productores conozcan <strong>los</strong> canales necesarios para<br />
v<strong>en</strong><strong>de</strong>r sus productos <strong>en</strong> el mercado interno <strong>de</strong> <strong>los</strong> países.<br />
Otro elem<strong>en</strong>to estratégico para mejorar <strong>la</strong> gestión administrativa está dado por <strong>la</strong><br />
vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> usuarios <strong>en</strong> <strong>los</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados mayoristas.<br />
Este vínculo <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> usuarios y <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados provee una<br />
mejor re<strong>la</strong>ción c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> el giro <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad. Si <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> comercialización<br />
son bi<strong>en</strong> manejados, el atractivo productivo se increm<strong>en</strong>ta, dadas <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>tivas<br />
oportunida<strong>de</strong>s que ti<strong>en</strong>e el productor cuando sabe dón<strong>de</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>r su producto y<br />
se le garantic<strong>en</strong> el suministro y distribución <strong>de</strong> productos frescos, lo que pot<strong>en</strong>cia<br />
su actividad como servicio público c<strong>la</strong>ve para <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria.<br />
<br />
Gestión compra-v<strong>en</strong>ta. Los mercados mayoristas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser promotores <strong>de</strong><br />
mecanismos alternativos <strong>de</strong> comercialización que permitan el fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> negocios<br />
transpar<strong>en</strong>tes y evit<strong>en</strong> <strong>la</strong> especu<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>erada por <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mecanismos <strong>de</strong><br />
verificación <strong>en</strong> <strong>la</strong> compra-v<strong>en</strong>ta. A <strong>la</strong> vez, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> contemp<strong>la</strong>r el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
libre compet<strong>en</strong>cia y garantizar <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia y el seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> precios, volúm<strong>en</strong>es,<br />
calida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong>tre otros, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados mayoristas hasta <strong>los</strong> minoristas,<br />
<strong>de</strong> manera que estos sistemas <strong>de</strong> información sirvan para evitar <strong>la</strong> especu<strong>la</strong>ción.<br />
En <strong>la</strong> práctica, sin embargo, se reconoce que muchos <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados <strong>de</strong> productos<br />
agríco<strong>la</strong>s exist<strong>en</strong>tes carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> cualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apertura y transpar<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>bido<br />
a una serie <strong>de</strong> imperfecciones. Entre <strong>la</strong>s más comunes, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran: problemas<br />
<strong>de</strong> acceso físico <strong>de</strong> <strong>los</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores a <strong>los</strong> sitios <strong>de</strong> mercado, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> monopsonios<br />
o cuasi monopsonios por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> compradores, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> medios<br />
<strong>de</strong> información públicos sobre <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> mercado, dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />
productores para comercializar <strong>de</strong> manera conjunta, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> normas <strong>de</strong> calidad<br />
<strong>en</strong> el producto, <strong>en</strong>tre otros.<br />
Las formas “tradicionales” <strong>de</strong> comercializar, incluido el sistema actual <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
mercados mayoristas, adolec<strong>en</strong> <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> imperfecciones. En este s<strong>en</strong>tido,<br />
<strong>los</strong> mercados mayoristas mo<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> contar con mecanismos <strong>de</strong> comercialización<br />
como subastas o alhóndigas, don<strong>de</strong> se negocia públicam<strong>en</strong>te y se<br />
supervisa <strong>la</strong> acción efectiva para hacer válidos <strong>los</strong> contratos g<strong>en</strong>erados. Mediante<br />
este mercado <strong>de</strong> tipo subasta, v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores y compradores acu<strong>de</strong>n a un sitio<br />
previam<strong>en</strong>te conv<strong>en</strong>ido para realizar transacciones <strong>de</strong> uno o varios productos<br />
con características afines. Esto se realiza con base <strong>en</strong> un esquema organizado<br />
según <strong>la</strong>s leyes nacionales, que garantiza a <strong>los</strong> participantes <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
operaciones comerciales.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 77 |
SECCIÓN 1<br />
<br />
Gestión <strong>de</strong> información. Definitivam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> comercialización <strong>de</strong> productos<br />
agríco<strong>la</strong>s repres<strong>en</strong>ta una fase intermedia <strong>en</strong> el proceso, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción hasta<br />
el consumo <strong>de</strong> estos bi<strong>en</strong>es, ya sean perece<strong>de</strong>ros o no. Por ser una fase intermedia<br />
<strong>de</strong>l proceso, <strong>la</strong> comercialización se convierte <strong>en</strong> un papel <strong>de</strong>cisivo, ya que aquí se<br />
<strong>de</strong>terminan tanto <strong>los</strong> ingresos <strong>de</strong> <strong>los</strong> productores que v<strong>en</strong><strong>de</strong>n el producto <strong>en</strong> el<br />
mercado, como el gasto <strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores intermedios y finales que posteriorm<strong>en</strong>te<br />
lo compran, <strong>en</strong> dicha fase.<br />
En un sistema económico predominante, <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>los</strong> precios<br />
y volúm<strong>en</strong>es transados <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos. Por ello es indisp<strong>en</strong>sable conocer con<br />
c<strong>la</strong>ridad cómo <strong>de</strong>be operar un mercado. La información captada por <strong>los</strong> reporteros<br />
<strong>de</strong> mercados, <strong>en</strong> <strong>los</strong> propios mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> transacción, son importantes para<br />
que cuando se nutran <strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> información <strong>de</strong> precios y volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
mercados mayoristas, tanto compradores como v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores (iniciales, intermedios<br />
o finales) puedan contar con una i<strong>de</strong>a c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> lo que sucedió <strong>en</strong> el precio durante<br />
todo el transcurso y así evitar el cobro excesivo y <strong>la</strong> especu<strong>la</strong>ción.<br />
La gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales variables <strong>de</strong> negociación que se dan<br />
<strong>en</strong> el mercado (volúm<strong>en</strong>es, calida<strong>de</strong>s, precios, formas <strong>de</strong> pago, lugares <strong>de</strong> <strong>en</strong>trega)<br />
es <strong>de</strong> vital importancia para que <strong>los</strong> productores puedan p<strong>la</strong>nificar <strong>la</strong> oferta y así<br />
evitar caídas <strong>de</strong> precio por excesos <strong>de</strong> producto <strong>en</strong> el mercado. A<strong>de</strong>más, les permite<br />
mejorar sus procesos productivos, manejo <strong>de</strong> costos, p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> ingresos y<br />
herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> negociación. Asimismo, el comprador pue<strong>de</strong> seleccionar su mejor<br />
estrategia <strong>de</strong> adquisición.<br />
En esta dirección, <strong>los</strong> problemas que se pres<strong>en</strong>tan van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>los</strong> mecanismos <strong>de</strong><br />
captación <strong>de</strong> esa información, el análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos y <strong>la</strong> divulgación, mediante<br />
canales que sean realm<strong>en</strong>te a<strong>de</strong>cuados para <strong>los</strong> distintos tipos <strong>de</strong> usuarios <strong>de</strong> un<br />
mercado mayorista. Mejorar estos procesos transformará <strong>los</strong> simples mercados<br />
<strong>en</strong> mecanismos que fom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura por su capacidad <strong>de</strong> informar lo que<br />
suce<strong>de</strong> con datos reales <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> oferta y <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda.<br />
<br />
Gestión <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> alianzas comerciales e integración.<br />
Los mercados mayoristas son mecanismos que podrían ser consi<strong>de</strong>rados como<br />
instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> política <strong>de</strong> comercio interno <strong>de</strong> <strong>los</strong> países para trabajar mancomunadam<strong>en</strong>te<br />
con <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s nacionales re<strong>la</strong>cionadas con el tema. De ahí se<br />
<strong>de</strong>riva <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> que <strong>los</strong> países cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con políticas <strong>de</strong> comercio interno<br />
que fom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria.<br />
Un nuevo mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> mercados mayoristas <strong>de</strong>bería contemp<strong>la</strong>r y estar basado<br />
<strong>en</strong> el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> multi-institucionalidad <strong>de</strong> apoyo para que su gestión<br />
sea realm<strong>en</strong>te más efectiva. Es importante el trabajo con organizaciones públicas,<br />
como <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong> sanidad e inocuidad, el ministerio <strong>de</strong> salud, el ministerio<br />
<strong>de</strong> haci<strong>en</strong>da y otras organizaciones estatales <strong>de</strong> capacitación, para el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
gestión operativa <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados mayoristas.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 78 |
Aspectos conceptuales<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> alianzas públicas, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones con empresas privadas <strong>de</strong> comercialización,<br />
como supermercados, distribuidores mayoristas, <strong>en</strong>tre otros, son vitales<br />
para el dinamismo <strong>de</strong> <strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> mercados mo<strong>de</strong>rnos, ya que <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong><br />
acondicionami<strong>en</strong>to, transporte, emba<strong>la</strong>je, financiami<strong>en</strong>to, limpieza y otros son cruciales<br />
para brindar un mejor servicio a <strong>los</strong> usuarios <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados.<br />
Por otra parte, es importante rescatar <strong>los</strong> apr<strong>en</strong>dizajes <strong>de</strong>l caso europeo, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> mercados mayoristas con mercados <strong>de</strong> distribución minorista también funcionan<br />
como re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> integración comercial con otros países europeos para fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> exportación<br />
e importación <strong>de</strong> productos agroalim<strong>en</strong>tarios.<br />
Perspectiva socio-cultural-humana <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados mayoristas<br />
<br />
Espacio <strong>de</strong> interacción social y cultural. Los mercados mayoristas<br />
constituy<strong>en</strong> espacios idóneos para interre<strong>la</strong>ciones sociales, experi<strong>en</strong>cias nuevas<br />
g<strong>en</strong>eradas por <strong>la</strong>s múltiples opciones <strong>de</strong> servicios para <strong>los</strong> usuarios, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> otras<br />
alternativas facilitadas por <strong>los</strong> tipos <strong>de</strong> construcciones, como sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> confer<strong>en</strong>cias,<br />
c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación, sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> juegos.<br />
Tradicionalm<strong>en</strong>te <strong>los</strong> mercados son puntos <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />
pue<strong>de</strong>n compartir tiempo con sus conocidos y re<strong>la</strong>cionarse <strong>en</strong> torno a un ambi<strong>en</strong>te<br />
don<strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos son el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> atracción. Los ambi<strong>en</strong>tes sociales<br />
y culturales <strong>de</strong> un mercado pue<strong>de</strong>n proveer <strong>de</strong> un espacio <strong>de</strong> recreación y<br />
distracción a algunas personas que disfrutan <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> espacios, don<strong>de</strong><br />
se pres<strong>en</strong>tan algunas características culturales propias <strong>de</strong> una ciudad, pob<strong>la</strong>do<br />
o distrito.<br />
<br />
Oportunida<strong>de</strong>s turísticas gastronómicas. La opción para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />
oportunida<strong>de</strong>s comerciales con activida<strong>de</strong>s turísticas y gastronómicas <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
mercados mayoristas y minoristas repres<strong>en</strong>ta una nueva alternativa que aún no se<br />
ha pot<strong>en</strong>cializado <strong>en</strong> <strong>los</strong> países <strong>de</strong> América Latina y el Caribe (ALC). Esta actividad<br />
permite <strong>de</strong>mostrar <strong>la</strong> diversidad <strong>en</strong> el tipo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
consumo, y pue<strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> una oportunidad <strong>de</strong> negocio ligada a rutas gastronómicas<br />
apreciadas por un tipo <strong>de</strong> turismo especializado.<br />
El fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad alim<strong>en</strong>taria es un pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados mayoristas.<br />
Algunos <strong>de</strong> estos procesos han sido vincu<strong>la</strong>dos con campañas para el consumo<br />
fresco <strong>de</strong> frutas y verduras <strong>en</strong> proporciones sugeridas por organizaciones que proteg<strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> salud y el bi<strong>en</strong>estar humano. Un ejemplo <strong>de</strong> esto es <strong>la</strong> “Campaña 5 al día<br />
Costa Rica”, con <strong>la</strong> que el mercado mayorista cumple el papel <strong>de</strong> promotor para<br />
el consumo <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos. Las varieda<strong>de</strong>s tradicionales y <strong>la</strong>s formas<br />
<strong>de</strong> consumo con saberes ancestrales son altam<strong>en</strong>te atractivas para algunas personas<br />
que pue<strong>de</strong>n ver <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> iniciativas un elem<strong>en</strong>to difer<strong>en</strong>ciador para<br />
<strong>los</strong> mercados.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 79 |
SECCIÓN 1<br />
Perspectiva político-institucional<br />
<br />
Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> políticas públicas. Los mercados<br />
mayoristas administrados por organismos estatales brindan un servicio social importante<br />
a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s. En este s<strong>en</strong>tido, una institución pública <strong>de</strong>be g<strong>en</strong>erar<br />
bi<strong>en</strong>estar <strong>en</strong> sus ciudadanos <strong>en</strong> estos temas y facilitar el acceso a <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos.<br />
De esta forma, <strong>la</strong> dinamización <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad pública como g<strong>en</strong>erador <strong>de</strong><br />
oportunida<strong>de</strong>s y facilitador <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo social, económico, político y ambi<strong>en</strong>tal<br />
es uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> fundam<strong>en</strong>tos c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración pública <strong>de</strong> algunos tipos<br />
<strong>de</strong> mercados.<br />
La institucionalidad pública <strong>de</strong>dicada al fom<strong>en</strong>to comercial agropecuario promueve<br />
el or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to productivo gracias a <strong>la</strong> información que g<strong>en</strong>era. A<strong>de</strong>más, articu<strong>la</strong><br />
cualquier acción estratégica para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> acciones <strong>de</strong> control <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos o cambios <strong>en</strong> medios <strong>de</strong> comercialización, como tipos <strong>de</strong> emba<strong>la</strong>je,<br />
unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> medida, <strong>en</strong>tre otros.<br />
<br />
Mo<strong>de</strong>rnización institucional y <strong>de</strong> infraestructura. Después<br />
<strong>de</strong> analizar <strong>la</strong>s situaciones y factores que <strong>de</strong>terminan el futuro <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados<br />
mayoristas, se <strong>de</strong>termina <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> realizar mejoras iniciales <strong>en</strong> sus mo<strong>de</strong><strong>los</strong><br />
<strong>de</strong> gestión, rea<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura y revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas re<strong>la</strong>tivas<br />
al funcionami<strong>en</strong>to con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos ejecutables y accesibles a <strong>los</strong><br />
operarios.<br />
Los procesos <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados mayoristas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> procurar el<br />
<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pequeña y mediana empresa comercial, <strong>la</strong> asociación e<br />
integración comercial y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s superficies que cont<strong>en</strong>gan nuevas<br />
opciones <strong>de</strong> diversificación y negocios, como p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong> cajas, emba<strong>la</strong>je,<br />
cooperativas <strong>de</strong> transporte, <strong>en</strong>tre otros servicios, <strong>de</strong> manera que conviertan<br />
el mercado mayorista tradicional <strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> negocios. Para ello, <strong>los</strong> procesos<br />
<strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización institucional <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados van más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong><br />
infraestructura, pues trasci<strong>en</strong><strong>de</strong>n hacia <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> organizacionales<br />
basados <strong>en</strong> el trabajo articu<strong>la</strong>do a nivel multi-institucional y como prestador <strong>de</strong><br />
servicios que agregan valor al proceso comercial.<br />
Perspectiva ecológica-ambi<strong>en</strong>tal<br />
Los mercados mayoristas muev<strong>en</strong> volúm<strong>en</strong>es altos y constantes <strong>de</strong> materiales perece<strong>de</strong>ros.<br />
De este modo, <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización incluy<strong>en</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> iluminación,<br />
<strong>de</strong>sfogues sanitarios y agua potable, <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to y<br />
el a<strong>de</strong>cuado manejo técnico <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>sechos sólidos y líquidos que se g<strong>en</strong>eran.<br />
La creación <strong>de</strong> estos mecanismos <strong>de</strong> control <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ir <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano con <strong>la</strong> infraestructura<br />
creada para contar con un espacio construido <strong>en</strong> armonía con <strong>la</strong> naturaleza, don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 80 |
Aspectos conceptuales<br />
viabilidad y <strong>la</strong>s rutas <strong>de</strong> acceso sean diseñadas para evitar <strong>la</strong> congestión y <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> automotores que g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> emisiones y ruidos que contamin<strong>en</strong> el ambi<strong>en</strong>te.<br />
Activida<strong>de</strong>s apoyadas por el IICA<br />
<br />
Experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> procesos <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización <strong>en</strong> mercado mayoristas. Se apoyó<br />
el diseño y puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong>l PIMA <strong>en</strong> Costa<br />
Rica como institución responsable <strong>de</strong> administrar <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tral mayorista CENADA.<br />
El IICA brinda asesoría para <strong>la</strong> construcción y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n estratégico <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución, que se ha conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> transformación<br />
<strong>de</strong>l CENADA y <strong>en</strong> <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong> comercialización.<br />
Hasta el mom<strong>en</strong>to, un avance concreto ha sido el apoyo a <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> estrategias para <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> servicios a <strong>los</strong> usuarios <strong>de</strong>l mercado, como <strong>la</strong><br />
formación <strong>en</strong> gestión empresarial, el diseño <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas<br />
<strong>de</strong> merca<strong>de</strong>o para c<strong>en</strong>trales mayoristas, el apoyo a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una expo-feria<br />
<strong>de</strong> fom<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> comercialización <strong>de</strong> pequeñas y medianas empresas <strong>rural</strong>es<br />
(EXPOPIMA), <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una campaña para promoción <strong>de</strong> consumo <strong>de</strong> frutas<br />
y hortalizas frescas (“Campaña 5 al día Costa Rica”), <strong>en</strong>tre otros.<br />
<br />
<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> propuesta para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un mercado mayorista transformado<br />
<strong>en</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> negocios. Se apoyó al PIMA-CENADA <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> un mercado mayorista mo<strong>de</strong>lo para <strong>la</strong> zona norte<br />
<strong>en</strong> Costa Rica. Con el fin <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar <strong>los</strong> negocios <strong>en</strong> recintos <strong>de</strong> mayoreo, se<br />
espera crear <strong>en</strong> esta zona un mercado mayorista mo<strong>de</strong>rno concebido como<br />
un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> negocios que facilite <strong>la</strong> distribución organizada, el acopio, manipu<strong>la</strong>ción<br />
y expedición <strong>de</strong> productos, mediante <strong>la</strong> consignación <strong>de</strong> empresas<br />
privadas operadoras <strong>de</strong> logística, suministro <strong>de</strong> <strong>en</strong>vases y emba<strong>la</strong>jes, sector<br />
bancario para el financiami<strong>en</strong>to, servicio <strong>de</strong> <strong>en</strong>trega a domicilio, <strong>en</strong>tre otras.<br />
Para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r esta propuesta, el IICA acompañó técnicam<strong>en</strong>te el proceso, estructurado<br />
como proyecto <strong>de</strong> inversión que apoya <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
autorida<strong>de</strong>s nacionales.<br />
Cooperación horizontal <strong>en</strong>tre mercados mayoristas <strong>de</strong> Ecuador y Costa Rica.<br />
Como parte <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> cooperación horizontal, funcionarios <strong>de</strong>l Instituto<br />
<strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to Municipal (IFAM) <strong>de</strong> Costa Rica, como miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Directiva<br />
<strong>de</strong>l PIMA, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron diversos intercambios con administradores <strong>de</strong> mercados<br />
municipales mayoristas y minoristas <strong>de</strong> Ecuador, y lograron conocer <strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong><br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> este país. De <strong>la</strong> misma forma, autorida<strong>de</strong>s ecuatorianas <strong>de</strong>dicadas<br />
al merca<strong>de</strong>o agropecuario, administradores <strong>de</strong> mercados y otros, visitaron Costa<br />
Rica para analizar el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por el país, así como diversas herrami<strong>en</strong>tas<br />
<strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados, tales como <strong>los</strong> mecanismos <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> comprav<strong>en</strong>ta,<br />
diversas experi<strong>en</strong>cias administrativas <strong>de</strong> mercados, sistemas <strong>de</strong> información<br />
<strong>de</strong> mercados mayoristas y minoristas, y <strong>la</strong>s subastas gana<strong>de</strong>ras como mecanismo<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 81 |
SECCIÓN 1<br />
<strong>de</strong> comercialización alternativo. Esta experi<strong>en</strong>cia fue <strong>de</strong> gran utilidad para que<br />
<strong>la</strong> misión ecuatoriana pudiera conocer el proyecto <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> información<br />
<strong>de</strong> mercados.<br />
<br />
<br />
Primera reunión <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> mercados mayoristas c<strong>en</strong>troamericanos.<br />
Se <strong>de</strong>sarrolló como una iniciativa <strong>en</strong>marcada <strong>en</strong> el “Programa regional<br />
para promover <strong>la</strong> competitividad, integración y <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>l sector<br />
agropecuario c<strong>en</strong>troamericano”, que es financiado con recursos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> China (Taiwán) y ejecutado por <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong>l<br />
Concejo Agropecuario C<strong>en</strong>troamericano (CAC). Los objetivos <strong>de</strong> esta reunión fueron<br />
facilitar el acercami<strong>en</strong>to e integración <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> mercados<br />
mayoristas c<strong>en</strong>troamericanos, motivar su participación como ag<strong>en</strong>tes promotores<br />
<strong>de</strong>l comercio nacional e intrarregional y <strong>de</strong>scubrir, a partir <strong>de</strong> su situación actual,<br />
<strong>la</strong>s fortalezas y oportunida<strong>de</strong>s que cada uno pue<strong>de</strong> brindar a sus contrapartes regionales.<br />
También se promovió <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> <strong>los</strong> ger<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> mercados mayoristas,<br />
cuyas características culturales y sociales permit<strong>en</strong> g<strong>en</strong>erar acercami<strong>en</strong>tos efectivos<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s partes que converg<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> intereses comunes.<br />
Inicio <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Latinoamericana <strong>de</strong> Mercados<br />
<strong>de</strong> Abasto (FLAMA). Durante el 2008, FLAMA inició conversaciones con el IICA<br />
para analizar <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> apoyo, pero se requier<strong>en</strong> mayores acercami<strong>en</strong>tos<br />
institucionales para el futuro.<br />
Conclusiones y recom<strong>en</strong>daciones<br />
<br />
<br />
El proceso <strong>de</strong> integración y mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados mayoristas ti<strong>en</strong>e compon<strong>en</strong>tes<br />
sociales y culturales que son particu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> cada país y región, por lo<br />
que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser abordados como un asunto que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> y consolida <strong>de</strong> manera<br />
sistemática. No se trata <strong>de</strong> mecanismos perfectos, capaces por sí so<strong>los</strong> <strong>de</strong> corregir<br />
espontáneam<strong>en</strong>te cualquier posible perturbación <strong>en</strong> el mercado, sino <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> acercami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores y compradores que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> fom<strong>en</strong>tar<br />
negociaciones transpar<strong>en</strong>tes y efectivas.<br />
Los mercados mayoristas adquier<strong>en</strong> importancia social, económica y política para<br />
algunos países y ciuda<strong>de</strong>s. Por ejemplo, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te el Mercado Ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Managua<br />
negocia aproximadam<strong>en</strong>te al año más <strong>de</strong> US$220 millones, g<strong>en</strong>era empleo directo<br />
e indirecto y se constituye <strong>en</strong> un factor <strong>de</strong> integración <strong>de</strong> <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
agroproductiva, don<strong>de</strong> converg<strong>en</strong> todas sus necesida<strong>de</strong>s y capacida<strong>de</strong>s.<br />
Sin embargo, <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> administrativa sobre <strong>la</strong>s<br />
activida<strong>de</strong>s económicas <strong>de</strong>berían pasar a un sistema don<strong>de</strong> se respete <strong>la</strong> soberanía<br />
<strong>de</strong>l consumidor, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> consumidores y empresarios se fundam<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
criterios <strong>de</strong> racionalidad económica y don<strong>de</strong> <strong>los</strong> precios se form<strong>en</strong> librem<strong>en</strong>te.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 82 |
Aspectos conceptuales<br />
<br />
<br />
Aunque <strong>los</strong> mercados mayoristas hayan funcionado correctam<strong>en</strong>te, actú<strong>en</strong> como<br />
inductores <strong>de</strong> una asignación óptima <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos productivos y facilit<strong>en</strong> <strong>la</strong> equitativa<br />
distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ta, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r nuevos mo<strong>de</strong><strong>los</strong>, mecanismos<br />
e instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> comercialización.<br />
Se propone que el proceso <strong>de</strong> cambio <strong>en</strong> sistemas complejos como <strong>los</strong> mercados<br />
mayoristas se g<strong>en</strong>ere <strong>en</strong> tres niveles <strong>de</strong> avance:<br />
a. Intercambio <strong>de</strong> información <strong>en</strong> aspectos críticos y pot<strong>en</strong>ciales.<br />
b. Cooperación horizontal <strong>de</strong> <strong>los</strong> miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong>l mercado.<br />
c. <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s como organizaciones <strong>de</strong> manera estructurada.<br />
En <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> tales medidas, se <strong>de</strong>bería consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> propia concepción<br />
arquitectónica y urbanística <strong>de</strong> estos mercados mayoristas, su ubicación y su diseño<br />
funcional. También se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong><br />
tratami<strong>en</strong>to, conservación y distribución (Mercasa 2009).<br />
Cada mercado <strong>de</strong>bería t<strong>en</strong>er un sistema operativo <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre ag<strong>en</strong>tes económicos<br />
(productores, comerciantes, consumidores, <strong>en</strong>tre otros), para que <strong>en</strong> ningún<br />
caso que<strong>de</strong> frustrado el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa ni sean dañados otros intereses<br />
legítimos. Estas medidas también <strong>de</strong>berían contemp<strong>la</strong>r normas que reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> actividad comercial, <strong>de</strong> forma que se garantice <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores<br />
(Mercasa 2009).<br />
<br />
<br />
<br />
Si no se sistematizan <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados, es muy difícil inc<strong>en</strong>tivar<br />
políticam<strong>en</strong>te el apoyo <strong>de</strong>l sector hacia estos elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> agroca<strong>de</strong>na, <strong>los</strong><br />
cuales cumpl<strong>en</strong> el rol fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> brindar seguridad alim<strong>en</strong>taria y consolidar<br />
información <strong>de</strong> volúm<strong>en</strong>es, precios, calida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong>tre otros.<br />
Exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes sistemas <strong>de</strong> administración <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados mayoristas. Muchos<br />
están vincu<strong>la</strong>dos con <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> gobiernos locales (municipios). Por<br />
ejemplo, <strong>en</strong> el Mercado <strong>de</strong> San Pedro Su<strong>la</strong> o el Mercado Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Uruguay, se está<br />
transformando <strong>la</strong> administración tradicional que proporciona mayor participación<br />
a cooperativas <strong>de</strong> productores para que tom<strong>en</strong> el li<strong>de</strong>razgo <strong>en</strong> el tema.<br />
Se sugiere motivar y difundir conceptos técnicos re<strong>la</strong>cionados con el tema <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>o<br />
y comercialización, tanto <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> <strong>los</strong> ministerios<br />
<strong>de</strong> agricultura, como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s organizaciones locales que administran <strong>los</strong> mercados.<br />
Al parecer, aún no se ha logrado una verda<strong>de</strong>ra conci<strong>en</strong>tización <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia<br />
<strong>de</strong> estas estructuras como sistemas gestores <strong>de</strong> información para el <strong>de</strong>sarrollo y<br />
aplicación <strong>de</strong> políticas públicas.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 83 |
SECCIÓN 1<br />
Literatura consultada<br />
Co<strong>la</strong>n<strong>de</strong>r, D; Holt, R; Rosser, B. 2004. The changing face of mainstream economics. Review of<br />
Political Economy 16(4):485-299. Vermont, US.<br />
Ber<strong>de</strong>gué, JA; Reardon T; Balsevich F. 2005. Informe a OXFAM UK: Supermercados y sistemas<br />
agroalim<strong>en</strong>tarios <strong>en</strong> América Latina.<br />
IICA (Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura). 2007. Informe Taller Mercados<br />
Mayoristas C<strong>en</strong>troamericanos.<br />
________. 2008. Lecciones <strong>de</strong> una experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> comercialización innovadora. La subasta<br />
<strong>de</strong>l tomate.<br />
Lizarazo, L; Vélez S. 2005. Mesas <strong>de</strong> negociación o subastas agríco<strong>la</strong>s: alternativas <strong>de</strong> comercialización<br />
para el agro. IICA.<br />
MERCASA. 2009. El futuro <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados.<br />
Olmedo, E; García, JC; Vil<strong>la</strong>lobos, R. 2005. De <strong>la</strong> linealidad a <strong>la</strong> complejidad: hacia un nuevo paradigma.<br />
Cua<strong>de</strong>rno <strong>de</strong> Estudios Empresariales no. 15:73-92. ES.<br />
WUWM (Unión Mundial <strong>de</strong> Mercados Mayoristas). 2007. Informes <strong>de</strong> reuniones.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 84 |
SECCIÓN 2<br />
Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cooperación<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 85 |
Acceso <strong>de</strong> productos agroalim<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong> América Latina y el<br />
Caribe a <strong>los</strong> mercados internacionales. La experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
p<strong>la</strong>taformas para <strong>la</strong> exportación<br />
Daniel Rodríguez Sá<strong>en</strong>z<br />
Introducción<br />
En <strong>los</strong> últimos años, <strong>los</strong> países <strong>de</strong> América Latina y el Caribe (ALC) han realizado esfuerzos<br />
para promover <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> productos agroalim<strong>en</strong>tarios a países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos.<br />
Si bi<strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> exportación conllevan un importante número <strong>de</strong> v<strong>en</strong>tajas<br />
para <strong>la</strong>s empresas como el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tas, el increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>los</strong> márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong><br />
utilidad, el uso más efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa y <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l riesgo<br />
fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> un número limitado <strong>de</strong> mercados también implican riesgos,<br />
inversiones y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> muchos casos no exploradas. Estos retos,<br />
que <strong>en</strong> muchas ocasiones no son consi<strong>de</strong>rados, hac<strong>en</strong> que a <strong>la</strong>s pequeñas y medianas<br />
agroempresas se les dificulte el acceso a <strong>los</strong> mercados internacionales.<br />
Para fortalecer <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> exportación <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> empresas, el IICA <strong>de</strong>sarrolló<br />
<strong>la</strong>s p<strong>la</strong>taformas para <strong>la</strong> exportación, <strong>la</strong>s cuales favorec<strong>en</strong> una mejor inserción <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s empresas <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados internacionales, mediante un proceso <strong>de</strong> capacitación,<br />
investigación <strong>de</strong> mercados y negociación con compradores pot<strong>en</strong>ciales.<br />
Las primeras p<strong>la</strong>taformas para <strong>la</strong> exportación se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> Costa Rica conjuntam<strong>en</strong>te<br />
con <strong>la</strong> Promotora <strong>de</strong> Comercio Exterior (PROCOMER) <strong>de</strong> ese país y <strong>la</strong> Cámara<br />
<strong>de</strong> Exportadores <strong>de</strong> Costa Rica, con miras a apoyar a <strong>la</strong>s empresas interesadas <strong>en</strong><br />
aprovechar <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong>l Tratado <strong>de</strong> Libre Comercio (TLC) con Canadá. El éxito<br />
alcanzado ha permitido replicar <strong>la</strong> metodología <strong>en</strong> el Salvador, Honduras, Nicaragua,<br />
República Dominicana y Belice.<br />
Precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este artículo se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> dar a conocer <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l IICA <strong>en</strong><br />
el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> exportación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pequeñas y medianas<br />
agroempresas, por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>taformas para <strong>la</strong> exportación. Para ello se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong><br />
sus objetivos, etapas y b<strong>en</strong>eficios para <strong>la</strong>s empresas participantes. De igual manera, se<br />
m<strong>en</strong>cionan <strong>la</strong> preparación requerida para po<strong>de</strong>r ejecutar<strong>la</strong>s, <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia y <strong>los</strong> resultados<br />
obt<strong>en</strong>idos hasta <strong>la</strong> fecha y <strong>los</strong> factores <strong>de</strong> éxito, así como al aprovechami<strong>en</strong>to que<br />
el IICA ha hecho <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lecciones apr<strong>en</strong>didas durante el proceso.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 87 |
SECCIÓN 2<br />
El concepto <strong>de</strong> p<strong>la</strong>taformas para <strong>la</strong> exportación<br />
Las p<strong>la</strong>taformas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como objetivo fortalecer <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s para exportar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pequeñas<br />
y medianas agroempresas <strong>de</strong>l hemisferio con miras a diversificar e increm<strong>en</strong>tar<br />
el número <strong>de</strong> exportadores, <strong>los</strong> <strong>de</strong>stinos y el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones agroalim<strong>en</strong>tarias.<br />
En cada p<strong>la</strong>taforma participa un grupo <strong>de</strong> 10 a 15 empresas u organizaciones que<br />
cu<strong>en</strong>tan con productos <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> oferta exportable y están interesadas <strong>en</strong><br />
exportar a un mercado específico.<br />
Para lograr este objetivo, <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>taformas se estructuran <strong>en</strong> tres etapas: a) capacitación<br />
<strong>en</strong> negocios internacionales; b) validación <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino;<br />
y c) merca<strong>de</strong>o in situ (participación <strong>en</strong> una feria o misión comercial).<br />
Etapa 1. Capacitación <strong>en</strong> negocios internacionales<br />
Mediante un <strong>en</strong>foque práctico, <strong>en</strong> el que se utilizan estudios <strong>de</strong> caso, trabajos <strong>en</strong><br />
grupo, participación <strong>de</strong> empresarios exitosos y empresas prestadoras <strong>de</strong> servicios, se<br />
les brinda a <strong>los</strong> participantes <strong>la</strong> información y <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas básicas para iniciar<br />
o fortalecer su capacidad exportadora y para e<strong>la</strong>borar su propio p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> negocios<br />
para el mercado seleccionado.<br />
Esta etapa se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> por medio <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> módu<strong>los</strong> <strong>de</strong> capacitación, <strong>los</strong><br />
cuales se impart<strong>en</strong> un día cada tres semanas. A<strong>de</strong>más, <strong>los</strong> empresarios <strong>de</strong>b<strong>en</strong> realizar<br />
tareas <strong>en</strong> su organización <strong>en</strong>tre un módulo y otro, <strong>los</strong> cuales compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>los</strong><br />
sigui<strong>en</strong>tes temas:<br />
1. ¿Está <strong>la</strong> empresa lista para exportar?<br />
2. La importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación (p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> negocios para exportar).<br />
3. Investigación <strong>de</strong> mercado y el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>o.<br />
4. ¿Cómo adaptar sus productos al mercado <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino (p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> producción)?<br />
5. P<strong>la</strong>n financiero.<br />
6. ¿Cómo concretar el negocio (negociación <strong>de</strong> <strong>los</strong> acuerdos)?<br />
Para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>los</strong> materiales <strong>de</strong> capacitación, el IICA firmó un conv<strong>en</strong>io<br />
con el Forum for International Tra<strong>de</strong> Training (FITT), institución canadi<strong>en</strong>se<br />
con reconocimi<strong>en</strong>to internacional especializada <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong> negocios<br />
internacionales, mediante el cual tradujo y adaptó <strong>los</strong> materiales a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> ALC. Con ello se g<strong>en</strong>eró una metodología que es exclusiva <strong>de</strong>l IICA<br />
para apoyar al sector agroalim<strong>en</strong>tario.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 88 |
Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cooperación<br />
Etapa 2: Validación <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos <strong>en</strong> el mercado seleccionado<br />
La etapa <strong>de</strong> validación permite <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos <strong>en</strong> el<br />
mercado seleccionado, así como <strong>la</strong>s adaptaciones necesarias para cumplir con <strong>los</strong><br />
requisitos oficiales, <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> compradores y <strong>los</strong> gustos y prefer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores.<br />
El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta etapa incluye<br />
<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes acciones:<br />
Recuadro 1. Ejemplo <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l<br />
informe <strong>de</strong> validación que se le <strong>en</strong>trega a<br />
cada empresa.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Realizar un perfil <strong>de</strong>l producto<br />
<strong>en</strong> el mercado.<br />
I<strong>de</strong>ntificar compradores<br />
pot<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong> el mercado<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>stino.<br />
Pres<strong>en</strong>tar <strong>los</strong> productos a<br />
compradores pot<strong>en</strong>ciales.<br />
Recom<strong>en</strong>dar <strong>la</strong>s adaptaciones<br />
necesarias para facilitar el ingreso<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> productos al mercado,<br />
con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
posibles compradores.<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te, cada empresa recibe<br />
un informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> validación <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> productos, el cual es un insumo<br />
importante para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
estrategia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas para ingresar<br />
al mercado seleccionado. En<br />
el Recuadro 1 se pres<strong>en</strong>ta un ejemplo<br />
<strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>los</strong> informes<br />
<strong>de</strong> validación.<br />
1. Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> <strong>la</strong> valoración<br />
comercial <strong>de</strong>l producto <strong>en</strong><br />
el mercado.<br />
2. Partida arance<strong>la</strong>ria.<br />
3. Importaciones anuales por país <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> valor y volum<strong>en</strong> (últimos tres años).<br />
4. Importaciones m<strong>en</strong>suales <strong>en</strong> valor y volum<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>l último año.<br />
5. Principales países proveedores, junto con<br />
su porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> participación.<br />
6. V<strong>en</strong>tana <strong>de</strong> oportunidad.<br />
7. Principales puertos <strong>de</strong> ingreso<br />
al mercado.<br />
8. Histórico <strong>de</strong> precios.<br />
9. Canales <strong>de</strong> distribución y márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong><br />
intermediación.<br />
10. Descripción <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos competidores<br />
(pres<strong>en</strong>taciones, precios,<br />
<strong>en</strong>tre otros).<br />
11. Requisitos para <strong>la</strong> importación<br />
<strong>de</strong>l producto.<br />
12. Com<strong>en</strong>tarios y recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
posibles compradores y <strong>de</strong> expertos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> industria.<br />
13. Lista <strong>de</strong> importadores interesados <strong>en</strong><br />
el producto.<br />
Etapa 3: Merca<strong>de</strong>o in situ<br />
La etapa <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>o in situ consiste <strong>en</strong> participar <strong>en</strong> una feria o misión comercial.<br />
Lo que difer<strong>en</strong>cia esta etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tradicionales ferias y misiones comerciales, es que<br />
<strong>los</strong> participantes se reún<strong>en</strong> con compradores que previam<strong>en</strong>te han manifestado su<br />
interés por el producto gracias al proceso <strong>de</strong> validación. Esto propicia un ambi<strong>en</strong>te<br />
más favorable para <strong>la</strong> negociación y una mayor posibilidad <strong>de</strong> concretar <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 89 |
SECCIÓN 2<br />
Para aprovechar <strong>la</strong> estancia <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino, se visitan <strong>de</strong>tallistas como<br />
supermercados y ti<strong>en</strong>das especializadas (gourmet, étnicas, <strong>en</strong>tre otros) y mayoristas.<br />
Según el interés <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas, se pue<strong>de</strong>n organizar reuniones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />
oficiales que regu<strong>la</strong>n <strong>la</strong> importación <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino.<br />
Una vez concluidas <strong>la</strong>s tres etapas, <strong>la</strong>s empresas y organizaciones participantes obti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes b<strong>en</strong>eficios:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n y pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> práctica herrami<strong>en</strong>tas<br />
que les permit<strong>en</strong> fortalecer<br />
sus capacida<strong>de</strong>s para exportar.<br />
Conoc<strong>en</strong> con <strong>de</strong>talle <strong>la</strong>s características<br />
<strong>de</strong>l mercado al que<br />
<strong>de</strong>sean exportar.<br />
Cu<strong>en</strong>tan con información para adaptar<br />
sus productos al mercado seleccionado,<br />
según <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
etapa <strong>de</strong> validación. En el Recuadro<br />
2 se pres<strong>en</strong>ta un ejemplo <strong>de</strong> <strong>los</strong> com<strong>en</strong>tarios<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> posibles compradores<br />
durante <strong>la</strong> validación.<br />
Dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> una lista <strong>de</strong> posibles<br />
compradores interesados <strong>en</strong><br />
sus productos.<br />
Recuadro 2. Validación <strong>de</strong> conservas vegetales<br />
<strong>de</strong> Nicaragua <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> Los<br />
Ángeles, Estados Unidos. Com<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> importadores.<br />
Los ja<strong>la</strong>peños son el producto que más interesó<br />
a <strong>los</strong> importadores, aunque coincidieron<br />
<strong>en</strong> afirmar que el cli<strong>en</strong>te principal (<strong>la</strong><br />
comunidad mexicana) <strong>los</strong> prefiere <strong>en</strong> <strong>la</strong>ta<br />
con abre fácil para el consumo personal y<br />
<strong>en</strong> formatos <strong>de</strong> 32 oz para el familiar.<br />
Los mini-elotes son <strong>de</strong> interés, siempre y<br />
cuando puedan competir con Tai<strong>la</strong>ndia,<br />
principal proveedor <strong>de</strong>l mercado. En<br />
el mercado se consum<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>ta y no<br />
<strong>en</strong> vidrio.<br />
Los productos <strong>en</strong>vasados <strong>en</strong> vidrio ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />
a ser más caros que <strong>los</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>tados, lo que<br />
pue<strong>de</strong> afectar <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong>l producto<br />
a no ser que su calidad justifique<br />
pagar un precio mayor.<br />
<br />
Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> negociar<br />
con compradores pot<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> su interés.<br />
Preparación para ejecutar una p<strong>la</strong>taforma <strong>en</strong> el país<br />
Para <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>taforma, se recomi<strong>en</strong>da <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> un comité<br />
coordinador nacional, <strong>en</strong> el que particip<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l sector público como <strong>los</strong><br />
ministerios <strong>de</strong> agricultura y <strong>la</strong>s promotoras <strong>de</strong> exportaciones, así como gremiales <strong>de</strong>l<br />
sector agroalim<strong>en</strong>tario (productores, transformadores, exportadores), posibles donantes<br />
y el IICA <strong>en</strong> el país, el cual es responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> coordinación.<br />
En el Recuadro 3 se pres<strong>en</strong>ta un ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong>l comité coordinador nacional.<br />
Entre sus responsabilida<strong>de</strong>s, se <strong>de</strong>stacan: difusión <strong>de</strong>l programa, búsqueda <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to,<br />
selección <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> interés, búsqueda y selección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas y orga-<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 90 |
Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cooperación<br />
nizaciones participantes,<br />
apoyo al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />
programa y seguimi<strong>en</strong>to<br />
a <strong>la</strong>s empresas. La ejecución<br />
<strong>de</strong> estas activida<strong>de</strong>s<br />
es responsabilidad <strong>de</strong> un<br />
coordinador nacional, el<br />
cual <strong>de</strong>berá estar <strong>de</strong>dicado<br />
tiempo completo a<br />
<strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma.<br />
Recuadro 3. Comité coordinador <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera edición <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s p<strong>la</strong>taformas <strong>en</strong> Costa Rica.<br />
Cámara <strong>de</strong> Exportadores <strong>de</strong> Costa Rica (CADEXCO).<br />
Promotora <strong>de</strong>l Comercio Exterior <strong>de</strong> Costa Rica<br />
(PROCOMER).<br />
Consejo Nacional <strong>de</strong> Producción (CNP).<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios y Educación Cooperativa<br />
(CENECOOP).<br />
IICA.<br />
El IICA, por medio <strong>de</strong>l Programa Interamericano para <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong>l Comercio, <strong>los</strong><br />
Negocios Agríco<strong>la</strong>s y <strong>la</strong> Inocuidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> Alim<strong>en</strong>tos, ofrece apoyo tanto a <strong>la</strong> organización<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma como a su implem<strong>en</strong>tación, y pone a disposición <strong>de</strong> <strong>los</strong> países interesados<br />
<strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber realizado exitosam<strong>en</strong>te 15 p<strong>la</strong>taformas para <strong>la</strong><br />
exportación, dirigidas a difer<strong>en</strong>tes ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Canadá y <strong>los</strong> Estados Unidos.<br />
La experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma y sus principales resultados<br />
Hasta <strong>la</strong> fecha, se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do 16 p<strong>la</strong>taformas para <strong>la</strong> exportación: cuatro <strong>en</strong> Costa<br />
Rica, cuatro <strong>en</strong> el Salvador, tres <strong>en</strong> Honduras, dos <strong>en</strong> Nicaragua, dos <strong>en</strong> República<br />
Dominicana y una <strong>en</strong> Belice, con mercados <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino como: Montreal, Toronto,<br />
Vancouver, Los Ángeles, Miami y más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te Nueva York. Entre <strong>los</strong> principales<br />
logros <strong>en</strong> <strong>los</strong> que el IICA ha contribuido, se <strong>de</strong>stacan:<br />
<br />
<br />
<br />
La mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 185 pequeñas y medianas empresas <strong>de</strong>l sector agroalim<strong>en</strong>tario<br />
y <strong>la</strong> facilitación <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas básicas para iniciar o fortalecer su capacidad<br />
exportadora y e<strong>la</strong>borar sus propios p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> negocios para <strong>la</strong> exportación.<br />
La validación <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 300 productos, lo que les ha permitido a <strong>la</strong>s empresas participantes<br />
adaptar sus productos a <strong>los</strong> gustos y prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores, y<br />
a <strong>los</strong> requisitos que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir <strong>los</strong> productos para po<strong>de</strong>r ingresar al mercado.<br />
El 50% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas que cumplieron con todas <strong>la</strong>s etapas y con <strong>los</strong> criterios <strong>de</strong><br />
selección sugeridos lograron exportar a <strong>los</strong> mercados seleccionados. En el Recuadro<br />
4, se m<strong>en</strong>cionan algunos ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos exportados.<br />
Recuadro 4. Productos exportados por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>taformas:<br />
Minivegetales, sandía, raíces y tubércu<strong>los</strong>, chayotes, toronjas, vegetales ori<strong>en</strong>tales, frutas<br />
conge<strong>la</strong>das (melón, piña, sandía, <strong>en</strong>tre otras), okra conge<strong>la</strong>da, coco conge<strong>la</strong>do, plátano<br />
ver<strong>de</strong> y maduro prefrito y conge<strong>la</strong>do, palmito, loroco, ajonjolí orgánico, café ver<strong>de</strong> tradicional,<br />
café gourmet, café tostado orgánico, café tostado comercio justo, semitas <strong>de</strong> guayaba<br />
y piña (pastel <strong>de</strong> hojaldre), horchata, frijol rojo y negro, atún gourmet, chips <strong>de</strong> plátano y<br />
yuca, azúcar, miel, carne, galletas y camarones.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 91 |
SECCIÓN 2<br />
Una externalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>taformas ha sido que durante su implem<strong>en</strong>tación se ha<br />
invitado a formar parte <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> capacitación a funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s contrapartes<br />
nacionales, con el fin <strong>de</strong> que <strong>en</strong> futuras ediciones <strong>de</strong>l programa puedan t<strong>en</strong>er una participación<br />
más activa y difundir <strong>los</strong> conocimi<strong>en</strong>tos adquiridos con sus b<strong>en</strong>eficiarios.<br />
Factores <strong>de</strong> éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma<br />
El principal factor <strong>de</strong> éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>taformas para <strong>la</strong> exportación ha sido <strong>la</strong> aplicación<br />
integrada <strong>de</strong> tres herrami<strong>en</strong>tas tradicionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> exportaciones:<br />
<strong>la</strong> capacitación, <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> mercados y <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> ferias y misiones<br />
comerciales. Estas se dirig<strong>en</strong> a un grupo <strong>de</strong> empresas interesadas <strong>en</strong> un mercado específico<br />
(Figura 1).<br />
Fig. 1. Factor <strong>de</strong> éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>taformas.<br />
Capacitación<br />
Validación<br />
Merca<strong>de</strong>o<br />
in situ<br />
Mayor<br />
posibilidad<br />
<strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r al<br />
mercado<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l autor.<br />
Con respecto a <strong>la</strong> parte operativa y con base <strong>en</strong> <strong>la</strong>s evaluaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>taformas<br />
realizadas hasta <strong>la</strong> fecha, <strong>los</strong> factores <strong>de</strong> éxito re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> organización y el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma han sido <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes:<br />
a. Factores <strong>de</strong> éxito <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización<br />
<br />
<br />
<br />
La conformación <strong>de</strong> un comité coordinador nacional que ayu<strong>de</strong> a canalizar <strong>los</strong><br />
esfuerzos realizados <strong>en</strong> el país para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> exportaciones y a motivar<br />
<strong>la</strong> apropiación <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología por parte <strong>de</strong> alguna institución. Este comité<br />
<strong>de</strong>be ve<strong>la</strong>r por el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> criterios <strong>de</strong> selección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas y<br />
<strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s asumidas por estas al ingresar a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma, por ejemplo,<br />
su participación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tres etapas <strong>de</strong>l programa.<br />
La participación <strong>de</strong> donantes <strong>en</strong> el comité, lo que facilita el financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s p<strong>la</strong>taformas.<br />
La participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gremiales, <strong>la</strong>s cuales <strong>de</strong>sempeñan un papel fundam<strong>en</strong>tal<br />
como promotoras <strong>de</strong>l programa y <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> selección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas,<br />
así como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to y evaluación pre y post p<strong>la</strong>taforma.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 92 |
Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cooperación<br />
<br />
La participación <strong>de</strong> un socio que t<strong>en</strong>ga capacidad <strong>de</strong> institucionalizar el proceso<br />
para garantizar que se pueda repetir <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia.<br />
b. Factores <strong>de</strong> éxito <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma<br />
<br />
<br />
<br />
La visita al inicio <strong>de</strong>l programa por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> organizadores a <strong>la</strong>s empresas<br />
participantes, con el fin <strong>de</strong> ac<strong>la</strong>rar cuáles son <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> empresarios,<br />
así como <strong>los</strong> alcances <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa. También es importante que <strong>los</strong><br />
capacitadores puedan conocer <strong>la</strong> empresa, valorar su infraestructura, el proceso<br />
<strong>de</strong> producción, el recurso humano y el producto.<br />
La <strong>en</strong>trevista y visita <strong>de</strong>l validador a cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas participantes,<br />
antes <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> validación, con el fin <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r su situación<br />
real y <strong>la</strong> <strong>de</strong>l producto, así como sus objetivos fr<strong>en</strong>te al mercado seleccionado.<br />
A<strong>de</strong>más, es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te para que <strong>los</strong> empresarios compr<strong>en</strong>dan c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te el<br />
propósito y el alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong> validación.<br />
Un producto <strong>de</strong> exportación completam<strong>en</strong>te terminado. Aquel<strong>los</strong> empresarios<br />
que particip<strong>en</strong> <strong>de</strong>l programa, con interés <strong>de</strong> introducir un producto nuevo o<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> dar pruebas c<strong>la</strong>ras <strong>de</strong> que el producto estará listo no solo<br />
para ser pres<strong>en</strong>tado a posibles compradores, sino para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas<br />
que se puedan g<strong>en</strong>erar durante <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>o in situ.<br />
<br />
<br />
La seguridad <strong>de</strong> que<br />
<strong>los</strong> empresarios cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
con toda <strong>la</strong> información<br />
necesaria para<br />
negociar exitosam<strong>en</strong>te<br />
con <strong>los</strong> posibles compradores<br />
antes <strong>de</strong> que<br />
particip<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> feria<br />
o misión comercial. En<br />
el Recuadro 5, se pres<strong>en</strong>tan<br />
<strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos<br />
que se consi<strong>de</strong>ran básicos<br />
para po<strong>de</strong>r negociar<br />
con compradores<br />
pot<strong>en</strong>ciales.<br />
La motivación <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
empresarios para que<br />
<strong>de</strong>n seguimi<strong>en</strong>to a <strong>los</strong><br />
contactos establecidos<br />
es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores<br />
Recuadro 5. Check list <strong>de</strong> <strong>la</strong> preparación para <strong>la</strong><br />
negociación con importadores <strong>en</strong> el extranjero.<br />
Antes <strong>de</strong> iniciar un proceso <strong>de</strong> negociación con importadores<br />
<strong>en</strong> el extranjero, se recomi<strong>en</strong>da que <strong>la</strong>s<br />
empresas verifiqu<strong>en</strong> <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos:<br />
Objetivos comerciales para el<br />
mercado seleccionado.<br />
I<strong>de</strong>ntificadas <strong>la</strong>s características que difer<strong>en</strong>cian sus<br />
productos <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia.<br />
Especificaciones <strong>de</strong>l empaque y <strong>de</strong>l emba<strong>la</strong>do.<br />
Los productos cumpl<strong>en</strong> con todos <strong>los</strong> requisitos<br />
<strong>de</strong> exportación.<br />
Método <strong>de</strong> pago que está dispuesto a aceptar.<br />
Oferta exportable.<br />
Tiempo mínimo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trega.<br />
Necesidad o no <strong>de</strong> una or<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
mínima compra.<br />
Precio <strong>de</strong> exportación: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta (EXW), FOB<br />
y CIF.<br />
Variación <strong>de</strong>l precio <strong>de</strong> acuerdo con el volum<strong>en</strong>.<br />
P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 93 |
SECCIÓN 2<br />
principales <strong>de</strong>l coordinador nacional y <strong>de</strong>l comité coordinador, ya<br />
que una actitud pasiva por parte <strong>de</strong> el<strong>los</strong> difícilm<strong>en</strong>te resultará <strong>en</strong><br />
una v<strong>en</strong>ta.<br />
<br />
El compromiso y <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> país. Las empresas participantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma<br />
pue<strong>de</strong>n afectar positiva o negativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> exportadora <strong>de</strong>l país que<br />
repres<strong>en</strong>tan. Por esta razón, se <strong>de</strong>berá ve<strong>la</strong>r por que <strong>la</strong>s partes involucradas<br />
asuman el compromiso con <strong>la</strong> responsabilidad requerida.<br />
Retos para futuras p<strong>la</strong>taformas para <strong>la</strong> exportación<br />
Agotami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> masa crítica<br />
Después <strong>de</strong> impulsar durante varios años el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>taformas <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
países, se llegó a <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> que es limitado el número <strong>de</strong> pequeñas y medianas<br />
empresas, así como <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> pequeños y medianos agroempresarios que<br />
cu<strong>en</strong>tan con <strong>la</strong>s características requeridas para participar exitosam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el programa,<br />
por lo que <strong>en</strong> varios países no se pudo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r el programa <strong>de</strong> manera sost<strong>en</strong>ida.<br />
Por esta razón, el Programa Interamericano para <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong>l Comercio, <strong>los</strong> Negocios<br />
Agríco<strong>la</strong>s y <strong>la</strong> Inocuidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> Alim<strong>en</strong>tos junto con <strong>los</strong> especialistas <strong>en</strong> <strong>agronegocios</strong><br />
<strong>de</strong>l IICA <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron un programa <strong>de</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gestión<br />
empresarial, con miras a que <strong>en</strong> el mediano p<strong>la</strong>zo <strong>la</strong>s empresas y organizaciones b<strong>en</strong>eficiarias<br />
<strong>de</strong> esta iniciativa puedan “graduarse” para luego participar <strong>en</strong> una p<strong>la</strong>taforma.<br />
Sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong>l programa a nivel local<br />
Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> retos más importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>taformas es <strong>la</strong> apropiación por parte <strong>de</strong><br />
instituciones nacionales para darle continuidad a <strong>la</strong> iniciativa. Des<strong>de</strong> un inicio, <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong>l IICA ha sido participar directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras ediciones <strong>de</strong>l programa<br />
y pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te pasarle <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> ejecución a un socio nacional; sin<br />
embargo, esto solo ha sido posible <strong>en</strong> Costa Rica, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> PROCOMER continuó <strong>la</strong><br />
ejecución <strong>de</strong>l programa “Creando Exportadores” por su propia cu<strong>en</strong>ta.<br />
En el caso <strong>de</strong> El Salvador, el IICA firmó una carta <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to con el Programa <strong>de</strong><br />
Promoción <strong>de</strong> Exportaciones (EXPRO) para <strong>la</strong>s micro, pequeñas y medianas empresas,<br />
con el fin <strong>de</strong> diseñar una p<strong>la</strong>taforma al mercado <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estados Unidos. Sin embargo,<br />
posteriorm<strong>en</strong>te el énfasis <strong>de</strong>l EXPRO fue apoyar a <strong>la</strong>s empresas salvadoreñas a participar<br />
<strong>en</strong> ferias internacionales, más que brindar capacitación para el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
capacida<strong>de</strong>s para exportar. La cuarta edición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>taformas volvió a ser coordinada<br />
y ejecutada por el IICA.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 94 |
En Honduras, el socio para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación fue <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Agricultura y Gana<strong>de</strong>ría<br />
(SAG), por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología Agríco<strong>la</strong> (DICTA). En esta<br />
oportunidad, se capacitó a funcionarios <strong>de</strong> esta institución para que pudieran implem<strong>en</strong>tar<br />
con apoyo <strong>de</strong>l IICA <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>taformas. No obstante, cuando se dio el cambio <strong>de</strong><br />
Gobierno, el énfasis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> el apoyo al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l mercado<br />
local, más que al internacional.<br />
En <strong>la</strong> actualidad, se están realizando conversaciones con distintas instituciones <strong>de</strong><br />
República Dominicana, con miras a “institucionalizar” <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>taformas para po<strong>de</strong>r garantizar<br />
su continuidad.<br />
Lecciones apr<strong>en</strong>didas<br />
La experi<strong>en</strong>cia obt<strong>en</strong>ida por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>taformas para <strong>la</strong> exportación le ha permitido<br />
al IICA <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r y ofrecer otros instrum<strong>en</strong>tos que contribuyan al fortalecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s para exportar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pequeñas y medianas agroempresas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
Américas. Entre el<strong>los</strong> se <strong>de</strong>stacan: el sistema para evaluar el grado <strong>de</strong> preparación para<br />
exportar, <strong>los</strong> buscadores <strong>de</strong> <strong>los</strong> principales requisitos para el ingreso <strong>de</strong> productos<br />
frescos y procesados <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados <strong>de</strong> Canadá, Estados Unidos y <strong>la</strong> Unión Europea,<br />
<strong>la</strong> serie <strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong>: “Cua<strong>de</strong>rnos para <strong>la</strong> exportación” y programas radiales re<strong>la</strong>cionados<br />
con el tema, <strong>en</strong>tre otros. Estas herrami<strong>en</strong>tas están disponibles <strong>en</strong> el sistema<br />
Infoagro/Agronegocios (www.infoagro.net/<strong>agronegocios</strong>), el cual proporciona información<br />
actualizada y relevante para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones comerciales.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 95 |
Ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias: un instrum<strong>en</strong>to para fortalecer <strong>la</strong><br />
institucionalidad <strong>de</strong>l sector agríco<strong>la</strong> y <strong>rural</strong><br />
Miguel García-Win<strong>de</strong>r, Hernando Riveros, Iciar Pavez,<br />
Daniel Rodríguez, Frank Lam, Joaquín Arias y Danilo Herrera<br />
Introducción<br />
¿Por qué escribir un artículo más sobre ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> rica<br />
tradición que el Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura (IICA) ha<br />
acumu<strong>la</strong>do durante casi 15 años acerca <strong>de</strong> este tema? Exist<strong>en</strong> lecciones apr<strong>en</strong>didas que<br />
pue<strong>de</strong>n ser replicadas para mejorar <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong> cooperación técnica <strong>de</strong>l IICA <strong>en</strong><br />
esta materia. A<strong>de</strong>más, gracias al avance <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s y al cúmulo <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias,<br />
se g<strong>en</strong>eran nuevos conocimi<strong>en</strong>tos y retos para utilizar este <strong>en</strong>foque, <strong>los</strong> cuales <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
ser reconocidos, discutidos, evaluados y modificados para lograr mayores impactos <strong>en</strong><br />
el <strong>de</strong>sarrollo.<br />
El objetivo <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to es pres<strong>en</strong>tar una breve <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> estas experi<strong>en</strong>cias<br />
y <strong>en</strong>foques y contribuir a fortalecer <strong>la</strong> base <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to para mejorar el diálogo<br />
y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r formas nuevas <strong>de</strong> cooperación técnica que respondan a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> Estados Miembros <strong>de</strong>l IICA <strong>en</strong> esta materia. También se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> apoyar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />
que el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias como instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> competitividad y <strong>de</strong><br />
política ayuda a consolidar <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong>l sector agríco<strong>la</strong> y <strong>rural</strong>.<br />
Ca<strong>de</strong>na agroalim<strong>en</strong>taria<br />
El término “ca<strong>de</strong>na agroalim<strong>en</strong>taria” ha sido utilizado para expresar diversos conceptos,<br />
i<strong>de</strong>as y propuestas metodológicas, lo que hace difícil <strong>en</strong>contrar una simple <strong>de</strong>finición.<br />
Primero se <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar el contexto don<strong>de</strong> se utiliza. Por ejemplo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto<br />
<strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad socioeconómica, <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na agroalim<strong>en</strong>taria es un sistema que<br />
agrupa actores económicos y sociales interre<strong>la</strong>cionados que participan articu<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s que agregan valor a un bi<strong>en</strong> o servicio, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su producción hasta<br />
que llega a <strong>los</strong> consumidores, incluidos <strong>los</strong> proveedores <strong>de</strong> insumos y servicios, transformación,<br />
industrialización, transporte, logística y otros servicios <strong>de</strong> apoyo, como el<br />
<strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to.<br />
Este proceso <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción y agregación <strong>de</strong> valor no es lineal ni igualitario, como el concepto<br />
<strong>de</strong> una “ca<strong>de</strong>na física.” Por el contrario, el arreglo <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> distintos es<strong>la</strong>bones <strong>de</strong><br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 97 |
SECCIÓN 2<br />
una ca<strong>de</strong>na agroalim<strong>en</strong>taria se asemeja más a una “te<strong>la</strong>raña” <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones no lineales<br />
que pue<strong>de</strong>n ser altam<strong>en</strong>te inequitativas, don<strong>de</strong> actores con alto po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> negociación,<br />
<strong>de</strong> gestión, económico o político, podrían dominar y ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r su influ<strong>en</strong>cia sobre actores<br />
m<strong>en</strong>os fuertes, más <strong>de</strong>sorganizados y con poca influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones.<br />
A<strong>de</strong>más, implica <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que existan re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> múltiples niveles. En síntesis,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista socioeconómico, <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na agroalim<strong>en</strong>taria repres<strong>en</strong>ta una<br />
realidad no necesariam<strong>en</strong>te equitativa ni lineal, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que a m<strong>en</strong>udo se altera el valor<br />
<strong>de</strong> un producto, bi<strong>en</strong> o servicio.<br />
Por otra parte, <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na agroalim<strong>en</strong>taria también pue<strong>de</strong> ser interpretada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto<br />
<strong>de</strong> vista analítico, como una forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre actores <strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura<br />
y el medio <strong>rural</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> insumos, <strong>la</strong> producción primaria hasta<br />
<strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong>l producto al consumidor final, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones que se establec<strong>en</strong><br />
pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong> tipo contractual o comercial.<br />
La ca<strong>de</strong>na agroalim<strong>en</strong>taria también se pue<strong>de</strong> analizar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque operacional,<br />
como un arreglo institucional para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación estratégica, <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> políticas, el<br />
diálogo y <strong>la</strong> concertación <strong>en</strong>tre actores o como un contrato social, don<strong>de</strong> el gobierno,<br />
el sector privado y <strong>la</strong> sociedad civil establec<strong>en</strong> compromisos <strong>de</strong> corto y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo<br />
para el <strong>de</strong>sarrollo integral <strong>de</strong> una ca<strong>de</strong>na agroalim<strong>en</strong>taria <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r.<br />
En algunas ocasiones, el término ca<strong>de</strong>na agroalim<strong>en</strong>taria sustituye otros conceptos utilizados<br />
<strong>en</strong> el mundo <strong>de</strong> <strong>los</strong> negocios para mejorar <strong>la</strong> competitividad, como el <strong>de</strong> “ca<strong>de</strong>na<br />
<strong>de</strong> valor”, “ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> suministro” y “aglomeraciones o clusters”. Sin embargo, el concepto<br />
<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na agroalim<strong>en</strong>taria manti<strong>en</strong>e importantes difer<strong>en</strong>cias. Por ejemplo, <strong>la</strong> “ca<strong>de</strong>na<br />
<strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to” (supply chain) se refiere a una estrategia empresarial utilizada para<br />
explicar el sistema organizacional que permite mover un producto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el proveedor<br />
hasta el consumidor, mediante <strong>la</strong> conjunción <strong>de</strong> personas, tecnologías, activida<strong>de</strong>s e<br />
información (datos disponibles <strong>en</strong> http//<strong>en</strong>.wikipedia.org/wiki/Supply_chain).<br />
Las “aglomeraciones o clusters”, por su parte, consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> una “aglomeración geográfica <strong>de</strong><br />
empresas re<strong>la</strong>cionadas, don<strong>de</strong> existe evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> mejora <strong>en</strong> su comportami<strong>en</strong>to, medida<br />
como un mayor crecimi<strong>en</strong>to o mejora <strong>en</strong> sus utilida<strong>de</strong>s” (Kuah 2002). El concepto <strong>de</strong> cluster y<br />
el concepto <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na no son excluy<strong>en</strong>tes, ya que un cluster forma parte <strong>de</strong> una ca<strong>de</strong>na.<br />
Por lo tanto, el concepto <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na agroalim<strong>en</strong>taria pue<strong>de</strong> ser utilizado <strong>en</strong> una amplia<br />
variedad <strong>de</strong> circunstancias, para lo cual se <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar el contexto superior que<br />
<strong>de</strong>fine sus alcances y utilidad.<br />
Ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> gestión<br />
A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> complejidad para <strong>en</strong>contrar una única <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias,<br />
estas se han utilizado con difer<strong>en</strong>tes fines <strong>en</strong> <strong>los</strong> países <strong>en</strong> el hemisferio. En algunos<br />
casos, han sido consi<strong>de</strong>radas como instrum<strong>en</strong>tos para el análisis; <strong>en</strong> otros casos, como<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 98 |
Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cooperación<br />
herrami<strong>en</strong>tas para facilitar el diálogo y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> compromisos <strong>en</strong>tre actores y <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> políticas públicas para mejorar <strong>la</strong> competitividad. Esto confirma que<br />
su uso <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l objetivo superior que se persigue.<br />
Herrera (2004) consi<strong>de</strong>ra que <strong>en</strong> el IICA <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas han sido utilizadas básicam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> dos gran<strong>de</strong>s campos <strong>de</strong> acción: a) <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> metodologías para el análisis <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas; y b) el apoyo a <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na y <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to<br />
a su gestión.<br />
Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>los</strong> negocios, <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas pue<strong>de</strong>n utilizarse como un instrum<strong>en</strong>to<br />
para regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones y arreg<strong>los</strong> <strong>en</strong>tre <strong>en</strong>tes privados, lo que mejora <strong>la</strong>s condiciones<br />
<strong>de</strong> transacción, <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> actores. En este<br />
s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na agroalim<strong>en</strong>taria ti<strong>en</strong>e una ubicación <strong>en</strong> tiempo y espacios c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>finidos, que respon<strong>de</strong>n a condiciones <strong>de</strong> un mercado o proceso específico.<br />
El uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na agroalim<strong>en</strong>taria como un instrum<strong>en</strong>to para normar <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />
<strong>en</strong>tre actores privados <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er como común <strong>de</strong>nominador <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> una<br />
mayor transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s transacciones comerciales y <strong>la</strong> interlocución equilibrada<br />
<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> actores que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> estos procesos. Cuando <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias<br />
son utilizadas <strong>en</strong> este contexto, don<strong>de</strong> se incluy<strong>en</strong> todos <strong>los</strong> actores, su uso como<br />
instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> negocio facilita <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>los</strong> pequeños actores a transacciones<br />
comerciales. Así se g<strong>en</strong>eran oportunida<strong>de</strong>s para mejorar el ingreso <strong>de</strong> <strong>los</strong> es<strong>la</strong>bones más<br />
débiles y se favorece <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> responsabilidad social y ambi<strong>en</strong>tal<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s empresas comerciales, <strong>de</strong> tal forma que pue<strong>de</strong>n ser consi<strong>de</strong>radas como<br />
instrum<strong>en</strong>tos para lograr una mayor equidad y participación.<br />
La ca<strong>de</strong>na agroalim<strong>en</strong>taria también ha sido utilizada como un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> análisis<br />
para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones. El mejor ejemplo son <strong>los</strong> l<strong>la</strong>mados “observatorios <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas”,<br />
implem<strong>en</strong>tados particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> algunos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Andina, don<strong>de</strong><br />
se incluy<strong>en</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño y competitividad previam<strong>en</strong>te seleccionados.<br />
Actualizados periódica y sistemáticam<strong>en</strong>te, estos observatorios <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas aportan<br />
elem<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> <strong>los</strong> distintos ámbitos <strong>de</strong>l quehacer privado y<br />
<strong>de</strong> política pública. La implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na agroalim<strong>en</strong>taria<br />
requiere <strong>de</strong> un compromiso que asegure <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> estos esfuerzos, más allá<br />
<strong>de</strong>l interés personal o <strong>de</strong> instituciones.<br />
Con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> varios <strong>de</strong> estos observatorios, <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad es uno <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> aspectos que más preocupa, ya que observatorios exitosos que operaron por varios<br />
años <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> serlo cuando el interés <strong>de</strong>l administrador o <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución promotora<br />
<strong>de</strong>saparece y se pier<strong>de</strong> <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r cambios <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />
En re<strong>la</strong>ción con su financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos observatorios, se requiere contar con un<br />
equipo <strong>de</strong> profesionales capaces no solo <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas,<br />
sino <strong>de</strong> procesar, administrar y agregar valor a <strong>la</strong> información. La conformación <strong>de</strong> estos<br />
equipos es también un elem<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tral, ya que si no cu<strong>en</strong>tan con el personal a<strong>de</strong>cuado<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 99 |
SECCIÓN 2<br />
y capacitado, <strong>la</strong> información no recibirá el valor agregado necesario para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>cisiones y el análisis oportuno no podrá realizarse. Por lo tanto, se <strong>de</strong>be disponer <strong>de</strong><br />
mecanismos compartidos <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to para operar estos observatorios.<br />
Un problema adicional por abordar durante <strong>la</strong> creación y operación <strong>de</strong> estos observatorios<br />
<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas o <strong>de</strong> competitividad, se re<strong>la</strong>ciona con <strong>la</strong> calidad y <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> información que incluy<strong>en</strong>. Por ello, tanto <strong>los</strong> es<strong>la</strong>bones públicos como <strong>los</strong> privados<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar dispuestos a compartir información oportuna y transpar<strong>en</strong>te, con el conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> que esta será utilizada para mejorar <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas<br />
y no para favorecer uni<strong>la</strong>teralm<strong>en</strong>te a algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> es<strong>la</strong>bones.<br />
Otras aplicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias han sido <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong><br />
políticas públicas y el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas nacionales con<br />
respecto a <strong>la</strong>s locales o territoriales. Sin embargo, se <strong>de</strong>be lograr que estas aplicaciones<br />
sean reconocidas como espacios <strong>de</strong> interlocución <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> <strong>en</strong>tes públicos y privados.<br />
Esto es fundam<strong>en</strong>tal, ya que el objetivo principal es lograr <strong>la</strong> ejecución coordinada <strong>de</strong><br />
acciones para fortalecer <strong>la</strong> estructura y operación <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia ca<strong>de</strong>na, mejorar su competitividad<br />
y facilitar que <strong>los</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> política sean aplicados <strong>en</strong> condiciones<br />
y circunstancias concretas <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad social y económica.<br />
Una consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas para <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> políticas públicas<br />
es el reconocimi<strong>en</strong>to oficial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas mediante algún tipo <strong>de</strong> ley o reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />
que formalice y regule su operación. Por ejemplo, <strong>en</strong> Colombia y Honduras, <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas<br />
han quedado reconocidas por <strong>los</strong> mecanismos oficiales <strong>de</strong> política pública.<br />
Esta forma <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar a <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas abre un espacio para <strong>la</strong> acción conjunta <strong>en</strong>tre<br />
actores públicos y privados, una mayor participación <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> es<strong>la</strong>bones y una<br />
mejor apropiación <strong>de</strong> <strong>los</strong> esfuerzos, compromisos y resultados. Su uso ha permitido <strong>la</strong><br />
consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad y resultados positivos <strong>en</strong> muchos países y regiones.<br />
Para ello se han utilizado dos mecanismos principales: <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas como<br />
<strong>los</strong> focos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> Estado y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s especiales <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
ministerios <strong>de</strong> agricultura para dar seguimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias.<br />
Con respecto al primer caso, se pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> el hemisferio diversos <strong>en</strong>foques,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> aquel<strong>los</strong> que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r y específicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas (por ejemplo, <strong>la</strong><br />
ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> maíz amarillo), hasta aquel<strong>los</strong> que diseñan políticas mediante un conglomerado<br />
<strong>de</strong> rubros <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un solo nombre <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na (por ejemplo, <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> frutas,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> que se incluye todo tipo <strong>de</strong> frutas). Como consecu<strong>en</strong>cia, <strong>los</strong> países también han<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do distintos instrum<strong>en</strong>tos para dar continuidad a sus acuerdos y aplicar sus<br />
políticas e inc<strong>en</strong>tivos.<br />
A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias, exist<strong>en</strong> algunos aspectos comunes que pue<strong>de</strong>n ser rescatados<br />
y que se re<strong>la</strong>cionan principalm<strong>en</strong>te con esfuerzos que promuev<strong>en</strong> el diálogo <strong>en</strong>tre<br />
distintos actores, no solo <strong>de</strong>l sector público, sino principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> actores <strong>de</strong>l<br />
sector privado, don<strong>de</strong> se requiere <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>los</strong> productores primarios, <strong>la</strong><br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 100 |
Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cooperación<br />
industria <strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación, <strong>los</strong> usuarios y <strong>los</strong> comercializadores, <strong>en</strong>tre otros. De otra<br />
forma, estos espacios <strong>de</strong> diálogo y <strong>de</strong> acción permanecerían cerrados ante <strong>la</strong> protección<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> intereses propios <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> estos es<strong>la</strong>bones.<br />
Las ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias también han sido utilizadas para lograr <strong>la</strong> incorporación<br />
<strong>de</strong> actores o es<strong>la</strong>bones débiles a <strong>los</strong> mercados o para que productores pequeños<br />
puedan abastecer mercados <strong>en</strong> condiciones más favorables. Para ello se ha trabajado<br />
principalm<strong>en</strong>te a nivel territorial, don<strong>de</strong> se selecciona una ca<strong>de</strong>na con pot<strong>en</strong>cial, ya<br />
sea por sus niveles <strong>de</strong> producción o por <strong>la</strong>s condiciones que posee.<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te se inicia un proceso <strong>de</strong> concertación y diálogo <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> productores y<br />
el resto <strong>de</strong> <strong>los</strong> es<strong>la</strong>bones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na, incluidos <strong>los</strong> proveedores <strong>de</strong> servicio, pero con<br />
énfasis <strong>en</strong> usuarios industriales, con <strong>los</strong> que se trabaja para colocar el producto <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
pequeños productores <strong>en</strong> situaciones favorables para todos. El uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na a nivel<br />
territorial muestra el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l instrum<strong>en</strong>to y resalta <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l diálogo.<br />
Ejemp<strong>los</strong> exitosos <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción se hal<strong>la</strong>n <strong>en</strong> Perú, don<strong>de</strong> se ha trabajado<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> maíz amarillo a nivel territorial.<br />
Este instrum<strong>en</strong>to también ha permitido <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas como herrami<strong>en</strong>tas<br />
para establecer líneas estratégicas <strong>de</strong> acción a nivel nacional o regional. Por ejemplo,<br />
<strong>en</strong> el trabajo realizado <strong>en</strong> el 2007 <strong>en</strong> <strong>la</strong> región c<strong>en</strong>troamericana, se caracterizaron <strong>la</strong>s<br />
ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> frijol y maíz b<strong>la</strong>nco (Red SICTA-IICA-COSUDE 2007) <strong>en</strong> <strong>los</strong> siete países <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> región, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong>s restricciones y <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s que afectan su<br />
competitividad y analizar mecanismos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo aplicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Esto permitió<br />
<strong>de</strong>finir <strong>la</strong>s <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s y am<strong>en</strong>azas, así como <strong>la</strong>s fortalezas y <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong> sectores agroalim<strong>en</strong>tarios particu<strong>la</strong>res. A<strong>de</strong>más, se compararon <strong>la</strong>s semejanzas y<br />
difer<strong>en</strong>cias que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas <strong>en</strong>tre países.<br />
En síntesis, <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias han sido utilizadas para:<br />
a. La creación <strong>de</strong> normas legales y leyes que reconoc<strong>en</strong> “oficialm<strong>en</strong>te” <strong>la</strong> organización<br />
<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas como mecanismos <strong>de</strong> diálogo, concertación y acción.<br />
b. La creación y consolidación <strong>de</strong> instancias gubernam<strong>en</strong>tales que apoyan y promuev<strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> formación y operación <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas.<br />
c. La creación <strong>de</strong> consejos nacionales o locales y el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mesas <strong>de</strong> diálogo,<br />
juntas <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na y otros tipos <strong>de</strong> organizaciones simi<strong>la</strong>res para su operación.<br />
d. La creación <strong>de</strong> “observatorios” <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na o <strong>de</strong> competitividad como instrum<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> información y divulgación que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> indicadores <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempeño y competitividad<br />
<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas específicas, para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones comerciales y políticas.<br />
e. El diseño y aplicación <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> política financiera que privilegian su<br />
aplicación <strong>en</strong> actores organizados <strong>en</strong> ca<strong>de</strong>nas.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 101 |
SECCIÓN 2<br />
f. La formalización <strong>de</strong> arreg<strong>los</strong> comerciales <strong>en</strong>tre el sector privado, como <strong>la</strong> formalización<br />
<strong>de</strong> contratos <strong>de</strong> compra-v<strong>en</strong>ta y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos y servicios<br />
que apoyan <strong>la</strong> productividad y <strong>la</strong> competitividad.<br />
C<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> éxito para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias<br />
Las experi<strong>en</strong>cias acumu<strong>la</strong>das por el IICA muestran que <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong>l éxito para lograr<br />
una gestión exitosa es <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> una mesa <strong>de</strong> diálogo que permita <strong>la</strong><br />
participación <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> es<strong>la</strong>bones que conforman <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na. Esto se ha logrado<br />
a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> cuerpos “colegiados” <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se analizan sus problemas,<br />
retos y am<strong>en</strong>azas, se logran acuerdos para <strong>la</strong> acción y se g<strong>en</strong>eran propuestas<br />
<strong>de</strong> soluciones.<br />
Estos órganos <strong>de</strong> concertación se han l<strong>la</strong>mado <strong>de</strong> forma muy diversa, aunque el término “comité<br />
<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na” es el más común. Su formación ha sido impulsada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> tres ámbitos:<br />
a) La interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l sector público, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te por el conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>cisión<br />
<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Agricultura.<br />
b) La participación <strong>de</strong> diversos actores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias ca<strong>de</strong>nas que, al reconocer un<br />
problema, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n asociarse para <strong>en</strong>contrar una solución integral.<br />
c) La mediación <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> cooperación, qui<strong>en</strong>es fom<strong>en</strong>tan formas alternativas<br />
y participativas <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> actores, normalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
inclusión <strong>de</strong> productores débiles a <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas.<br />
Estos comités pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong> naturaleza nacional o local; <strong>en</strong> ambos casos, su éxito<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> es<strong>la</strong>bones que conforman a <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na y <strong>de</strong>l<br />
proceso <strong>de</strong> diálogo sost<strong>en</strong>ible y organizado. Para su formación, se <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong><br />
inclusión <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> es<strong>la</strong>bones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na, don<strong>de</strong> el sector público actúa como<br />
uno más <strong>de</strong> el<strong>los</strong> y sirve como catalizador <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización. A<strong>de</strong>más, se <strong>de</strong>be contar<br />
con una real repres<strong>en</strong>tatividad e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>los</strong> es<strong>la</strong>bones para promover un<br />
diálogo y análisis transpar<strong>en</strong>te.<br />
La operación <strong>de</strong> estos comités <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> “secretaría <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na”, <strong>la</strong> cual se convierte <strong>en</strong> el elem<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tral para <strong>la</strong><br />
operación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te durante <strong>los</strong> procesos iniciales <strong>de</strong> su conformación.<br />
En teoría, se espera que el <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> esta secretaría sea nombrado<br />
por <strong>los</strong> propios comités y su nombrami<strong>en</strong>to sea financiado con recursos aportados<br />
por todos <strong>los</strong> es<strong>la</strong>bones que conforman <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na. Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad, <strong>los</strong><br />
secretarios <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na, por lo m<strong>en</strong>os inicialm<strong>en</strong>te y durante <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> conformación<br />
y fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas, provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>l sector público, por lo g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l<br />
propio Ministerio <strong>de</strong> Agricultura.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 102 |
Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cooperación<br />
Se espera que el secretario posea <strong>la</strong> capacidad técnica y el li<strong>de</strong>razgo moral necesarios<br />
para traer a <strong>la</strong>s mesas <strong>de</strong> discusión a todos <strong>los</strong> es<strong>la</strong>bones, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te a aquel<strong>los</strong> que<br />
por su naturaleza económica y política son fuertes y pose<strong>en</strong> un alto po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> negociación.<br />
Debe dar seguimi<strong>en</strong>to a <strong>los</strong> acuerdos, convocar y conv<strong>en</strong>cer a <strong>los</strong> actores, actuar<br />
con mesura y ser capaz <strong>de</strong> lograr cons<strong>en</strong>sos. Estas características son fundam<strong>en</strong>tales<br />
para el éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> <strong>los</strong> comités y <strong>la</strong> operación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas.<br />
Exist<strong>en</strong> otros elem<strong>en</strong>tos que pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong>stacados para lograr una gestión exitosa<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias. Uno <strong>de</strong> el<strong>los</strong> es <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> trabajo<br />
y su a<strong>de</strong>cuado seguimi<strong>en</strong>to. Otro es <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> efectuar p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos al sector<br />
público sobre <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> utilizar <strong>los</strong> diversos instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> política agropecuaria<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas. En el caso <strong>de</strong>l sector privado, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incorporar es<strong>la</strong>bones más dinámicos<br />
que acept<strong>en</strong> su responsabilidad <strong>en</strong> todo el proceso <strong>de</strong> gestión para lograr <strong>la</strong><br />
competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
Retos para el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias<br />
A pesar <strong>de</strong> <strong>los</strong> avances <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas como instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> gestión para <strong>la</strong><br />
competitividad y <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> política pública, aún existe trabajo por realizar para<br />
alcanzar mejores niveles <strong>de</strong> gestión, <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> que se <strong>de</strong>stacan:<br />
a. Fortalecer el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas y <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> sus<br />
comités, pues aunque exist<strong>en</strong> esfuerzos <strong>en</strong> <strong>los</strong> países para reconocer a <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas,<br />
se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> perfeccionar estos mecanismos, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te aquel<strong>los</strong> re<strong>la</strong>cionados con<br />
<strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> es<strong>la</strong>bones a <strong>la</strong>s mesas <strong>de</strong> discusión y a <strong>los</strong> procesos<br />
<strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> acuerdos.<br />
b. Determinar mecanismos que permitan asegurar que <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas y su institucionalización<br />
correspon<strong>de</strong>n a <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> política <strong>de</strong> Estado y no solo a un período<br />
<strong>de</strong> gobierno <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r. Exist<strong>en</strong> muchos ejemp<strong>los</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> países <strong>de</strong>l hemisferio<br />
don<strong>de</strong> se ha apoyado <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas y <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> <strong>los</strong> comités<br />
<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na durante un período <strong>de</strong> gobierno específico. Esto evi<strong>de</strong>ncia <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> una visión macro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas como instrum<strong>en</strong>tos para mejorar perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong> competitividad y hal<strong>la</strong>r soluciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />
c. Desarrol<strong>la</strong>r estrategias que no <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dan únicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Agricultura<br />
para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas. Se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incorporar otros ministerios como el <strong>de</strong><br />
ambi<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>sarrollo social y finanzas, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego todos <strong>los</strong> es<strong>la</strong>bones, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> su capacidad social o su po<strong>de</strong>r político y económico.<br />
d. Lograr mayor equidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones que se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida<br />
esta no como <strong>la</strong> distribución igualitaria <strong>de</strong> utilida<strong>de</strong>s o <strong>de</strong> ingresos, sino como <strong>la</strong><br />
seguridad <strong>de</strong> que <strong>los</strong> es<strong>la</strong>bones más débiles <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con <strong>la</strong> misma<br />
oportunidad para negociar sus términos <strong>de</strong> transacción e intercambio. Para este<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 103 |
SECCIÓN 2<br />
esfuerzo, se <strong>de</strong>be subrayar el uso <strong>de</strong> políticas con responsabilidad social, dada <strong>la</strong><br />
naturaleza <strong>de</strong> <strong>los</strong> riesgos, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te aquel<strong>los</strong> asociados con <strong>la</strong> producción.<br />
e. Desarrol<strong>la</strong>r acciones para mejorar <strong>la</strong> gobernabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> profundos <strong>de</strong>sequilibrios <strong>en</strong>tre sus diversos actores, que se manifiestan<br />
<strong>en</strong> núcleos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r político y económico y afectan <strong>de</strong> alguna manera el alcance<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s discusiones y <strong>de</strong>cisiones. Para ello se requiere trabajar <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ciones que norm<strong>en</strong> estas re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, garantic<strong>en</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia y<br />
asegur<strong>en</strong> <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia. Se <strong>de</strong>be insistir <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> políticas que reduzcan<br />
<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> actores y asegur<strong>en</strong> que <strong>los</strong> m<strong>en</strong>os favorecidos cu<strong>en</strong>tan con<br />
iguales oportunida<strong>de</strong>s para acce<strong>de</strong>r a <strong>los</strong> mercados.<br />
También exist<strong>en</strong> otras acciones <strong>de</strong> política <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n mayor para el sector agroalim<strong>en</strong>tario<br />
que, si bi<strong>en</strong> no se circunscrib<strong>en</strong> únicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas, pue<strong>de</strong>n contribuir a su<br />
construcción. Algunas <strong>de</strong> estas políticas son <strong>la</strong>s <strong>de</strong> sanidad e inocuidad, financiami<strong>en</strong>to,<br />
comercio e innovación tecnológica. En IICA (2005) se pres<strong>en</strong>tan diversos p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos<br />
acerca <strong>de</strong> estos temas que pue<strong>de</strong>n servir <strong>de</strong> guía para <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> políticas<br />
públicas aplicables a <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias.<br />
La conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> continuar el trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas<br />
La compleja realidad <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong> hoy obliga a revalorar todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s humanas.<br />
La agricultura <strong>de</strong>be ser vista con nuevos ojos y con <strong>la</strong> expectativa <strong>de</strong> crear nuevos<br />
paradigmas que permitan un <strong>de</strong>sarrollo más armónico <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, lo cual asegure<br />
que <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones futuras cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong>s fibras y <strong>los</strong><br />
combustibles necesarios. Como tal, hoy se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan oportunida<strong>de</strong>s y retos nunca<br />
antes vistos.<br />
Por un <strong>la</strong>do, <strong>los</strong> impactos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te crisis pue<strong>de</strong>n llegar a configurar un mundo<br />
política y económicam<strong>en</strong>te muy distinto <strong>de</strong>l actual. Nuestra sociedad es más consci<strong>en</strong>te<br />
y <strong>de</strong>mandante, más abierta e integrada, con mayor acceso a satisfactores y a <strong>la</strong><br />
información. Se experim<strong>en</strong>ta un constante cuestionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> todo lo establecido y<br />
se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta una época <strong>de</strong> <strong>de</strong>silusión y escepticismo <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />
Todo ello ofrece <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar el diálogo y <strong>la</strong> acción, para lo cual <strong>la</strong>s<br />
ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias constituy<strong>en</strong> un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> gran utilidad.<br />
También se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>en</strong>crucijada <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir nuevos mo<strong>de</strong><strong>los</strong> económicos. En años<br />
reci<strong>en</strong>tes, se consi<strong>de</strong>raba que el <strong>de</strong>sarrollo podría lograrse solo por medio <strong>de</strong>l mercado<br />
con una pequeña o casi nu<strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Estado, como respuesta a <strong>los</strong> resultados<br />
fallidos propios <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo don<strong>de</strong> se privilegiaba a este sobre el mercado.<br />
Lo cierto es que ambos mo<strong>de</strong><strong>los</strong> económicos han quedado <strong>en</strong> <strong>de</strong>uda con <strong>la</strong> sociedad, ya<br />
que no fueron capaces <strong>de</strong> brindar una respuesta sost<strong>en</strong>ible y perman<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sarrollo y,<br />
mucho m<strong>en</strong>os, lograr una sociedad más equitativa y reducir <strong>la</strong>s asimetrías y pobreza que<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 104 |
crónicam<strong>en</strong>te afectan a nuestros países. En este s<strong>en</strong>tido, se requier<strong>en</strong> mayores esfuerzos<br />
para crear un nuevo mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo don<strong>de</strong> se logre el equilibrio <strong>en</strong>tre el mercado<br />
y el Estado, y don<strong>de</strong> el hombre sea colocado <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s discusiones.<br />
Asimismo, <strong>los</strong> ministerios <strong>de</strong> agricultura <strong>de</strong>b<strong>en</strong> re<strong>de</strong>finir sus funciones, pues <strong>la</strong>s que<br />
tradicionalm<strong>en</strong>te v<strong>en</strong>ían <strong>de</strong>sempeñando y se c<strong>en</strong>traban <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción, a todas luces<br />
son insufici<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad. Esta nueva institucionalidad solo podrá <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse<br />
si se establece un diálogo perman<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> sectores público - privado y <strong>la</strong> sociedad<br />
civil, para lo cual <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias son un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> innegable valía.<br />
Adicionalm<strong>en</strong>te, esta nueva institucionalidad <strong>de</strong>berá <strong>de</strong> nacer <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una concepción<br />
más amplia <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura y <strong>de</strong> <strong>los</strong> territorios <strong>rural</strong>es. Aquí <strong>la</strong> agricultura no pue<strong>de</strong><br />
ser vista más como un simple proceso <strong>de</strong> producción primaria, sino como un sistema<br />
integrado <strong>de</strong> valor, capaz <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar <strong>los</strong> satisfactores, <strong>en</strong> cantidad y calidad, <strong>de</strong>mandados<br />
para <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia armónica <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y cuya actividad se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> espacios<br />
sociales, económicos y geográficos <strong>de</strong>finidos.<br />
Las ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias constituy<strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>tos que pue<strong>de</strong>n ayudar a <strong>en</strong>contrar<br />
estas nuevas soluciones, ya que su gran virtud es convocar a todos <strong>los</strong> actores y ofrecer<br />
un espacio para mejorar <strong>la</strong> competitividad, <strong>en</strong> sintonía con <strong>la</strong> equidad y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />
<strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas ofrec<strong>en</strong> un espacio para conviv<strong>en</strong>cia humana <strong>en</strong><br />
búsqueda <strong>de</strong> soluciones comunes y perman<strong>en</strong>tes.<br />
Literatura citada<br />
Herrera, D. 2004. El IICA y <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas alim<strong>en</strong>tarias: avances y tareas p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. Intercambio<br />
3. San José, CR.<br />
IICA (Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura). 2005. Políticas para <strong>la</strong> prosperidad<br />
<strong>rural</strong>: docum<strong>en</strong>to para discusión. San José, CR.<br />
Kuah, ATH. 2002. Cluster Theory and Practice: Advantages for the small business locating in<br />
a vibrant cluster. Marketing and Entrepr<strong>en</strong>eurship 4(3):206.<br />
Red SICTA (Proyecto Red <strong>de</strong> Innovación Agríco<strong>la</strong>, Sistema <strong>de</strong> Integración C<strong>en</strong>troamericano <strong>de</strong><br />
Tecnología Agríco<strong>la</strong>); IICA (Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura);<br />
COSUDE (Ag<strong>en</strong>cia Suiza para el <strong>Desarrollo</strong> y <strong>la</strong> Cooperación). 2007. Mapeo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas<br />
agroalim<strong>en</strong>tarias <strong>de</strong> maíz b<strong>la</strong>nco y frijol <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica. Managua, NI.<br />
Wikipedia. 2008. Supply Chain. Disponible <strong>en</strong> http://<strong>en</strong>.wikipedia.org/wiki/Supply_chain.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 105 |
El mom<strong>en</strong>to oportuno para hacer negocios<br />
y <strong>la</strong> utilidad <strong>de</strong>l análisis técnico <strong>de</strong> precios<br />
Joaquín Arias Segura<br />
Introducción<br />
¿Quién no estaría interesado <strong>en</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> anticipar un aum<strong>en</strong>to o disminución<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> precios? Es precisam<strong>en</strong>te lo que se persigue con el análisis técnico: int<strong>en</strong>tar<br />
anticipar <strong>los</strong> movimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios, mediante el estudio <strong>de</strong> ciertas pautas<br />
que se repit<strong>en</strong> o que indican movimi<strong>en</strong>tos al alza o a <strong>la</strong> baja. La premisa más importante<br />
es que <strong>los</strong> precios reflejan toda <strong>la</strong> información relevante disponible y que <strong>los</strong><br />
movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> precios no son siempre aleatorios, pues <strong>en</strong> el<strong>los</strong> se repit<strong>en</strong> algunas<br />
formaciones reconocibles.<br />
Se sabe que <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>l mercado es el reflejo <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>manda: si <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda exce<strong>de</strong> a <strong>la</strong> oferta, <strong>los</strong> precios sub<strong>en</strong>; y si <strong>la</strong> oferta exce<strong>de</strong> a<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, bajan. En el análisis técnico, se invierte este razonami<strong>en</strong>to y se dice que<br />
situaciones <strong>de</strong> alza <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios son reflejo <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda exce<strong>de</strong> a <strong>la</strong> oferta, y<br />
si ocurre lo contrario, es <strong>de</strong>cir que <strong>los</strong> precios bajan, <strong>la</strong> oferta exce<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda. Esta<br />
difer<strong>en</strong>ciación no <strong>de</strong>be tomarse como arbitraria. En el primer caso, habría que estudiar<br />
todos <strong>los</strong> factores que explican <strong>la</strong> oferta y <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda para po<strong>de</strong>r anticipar qué va pasar<br />
con <strong>los</strong> precios (que es el principal objetivo <strong>de</strong>l análisis fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> precios). En<br />
cambio, el análisis técnico c<strong>en</strong>tra su at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to histórico <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
precios y extrae toda <strong>la</strong> información que sea posible.<br />
La <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> tomar una posición <strong>de</strong> compra o v<strong>en</strong>ta sería más fácil si fuera posible<br />
anticipar un cambio <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios, que es el fin <strong>de</strong> todo estudio técnico<br />
<strong>de</strong> precios. Precisam<strong>en</strong>te este análisis es utilizado por operadores <strong>en</strong> mercados <strong>de</strong><br />
futuros y <strong>en</strong> mercados financieros, pero <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral pue<strong>de</strong> aplicarse a cualquier serie<br />
<strong>de</strong> precios que históricam<strong>en</strong>te muestre cambios <strong>en</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, característica propia<br />
<strong>de</strong> casi todas <strong>la</strong>s series <strong>de</strong> precios agropecuarias. Esta metodología y <strong>la</strong> información<br />
que se pueda g<strong>en</strong>erar a través <strong>de</strong> su uso son <strong>de</strong> mucha utilidad para comerciantes y<br />
<strong>los</strong> mismos productores interesados <strong>en</strong> aum<strong>en</strong>tar ingresos y reducir <strong>la</strong> exposición al<br />
riesgo <strong>en</strong> <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> sus productos o compra <strong>de</strong> materias primas.<br />
Se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te que <strong>en</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong> ganancia <strong>de</strong> <strong>los</strong> productores agríco<strong>la</strong>s, <strong>la</strong><br />
variable más <strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> el corto p<strong>la</strong>zo es quizás el precio <strong>de</strong>l producto, sobre<br />
el cual <strong>los</strong> productores ti<strong>en</strong><strong>en</strong> poco o ningún control. De ahí surge <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong><br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 107 |
SECCIÓN 2<br />
mant<strong>en</strong>er un conocimi<strong>en</strong>to actualizado <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios para optimizar el uso <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
recursos y p<strong>la</strong>nificar mejor <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inversión, producción y comercialización<br />
agríco<strong>la</strong>. Los precios afectan tanto el nivel y <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>los</strong> ingresos <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
productores, como su vo<strong>la</strong>tilidad. Ambos aspectos se re<strong>la</strong>cionan con <strong>los</strong> dos objetivos<br />
más importantes para el bi<strong>en</strong>estar económico <strong>de</strong> un productor agrario y <strong>de</strong> cualquier<br />
firma: maximizar ganancias y <strong>en</strong> lo posible minimizar el riesgo.<br />
Los estudios técnicos utilizan gráficas y fórmu<strong>la</strong>s matemáticas para anticipar cambios<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios. El análisis gráfico es un arte más que una ci<strong>en</strong>cia, por lo<br />
que <strong>en</strong> este artículo se hace énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> ciertas reg<strong>la</strong>s, mediante el uso<br />
<strong>de</strong> fórmu<strong>la</strong>s matemáticas simples, para tomar <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>r o <strong>de</strong> comprar. El<br />
interés <strong>de</strong> este artículo es mostrar <strong>la</strong> utilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica.<br />
El mercado y el análisis técnico <strong>de</strong> precios<br />
No podría <strong>de</strong>cirse que siempre es posible ganarle al mercado, aunque se utilic<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
herrami<strong>en</strong>tas más sofisticadas para reconocer tempranam<strong>en</strong>te cuando una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
alcista o a <strong>la</strong> baja está por terminar. Las probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acertar son <strong>de</strong> hasta un 50% 2<br />
(Foundas 2005 y Boswijk et al. s.f.) según el producto y el mercado.<br />
Son tres <strong>los</strong> supuestos básicos para el análisis técnico <strong>de</strong> precios:<br />
a. El mercado lo <strong>de</strong>scu<strong>en</strong>ta todo. Esto significa que el precio refleja todas<br />
<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>l mercado, tanto factores económicos, como <strong>la</strong> psicología y <strong>la</strong>s<br />
expectativas <strong>de</strong> todos sus participantes.<br />
b. Los precios se muev<strong>en</strong> <strong>en</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias. El análisis técnico supone que <strong>los</strong><br />
precios sigu<strong>en</strong> una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. Una vez que se establece una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, lo más probable<br />
es que el precio esté <strong>en</strong> su misma dirección y no <strong>en</strong> contra. Como se indicó antes, esto<br />
no podría ser cierto <strong>en</strong> el 100% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces, pero con un 30% <strong>de</strong> posibilidad. Qui<strong>en</strong><br />
logre anticiparse, pue<strong>de</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>r o comprar oportunam<strong>en</strong>te y ganarle al mercado.<br />
c. La historia se repite. Con el análisis técnico <strong>de</strong> precios, se espera que <strong>la</strong> historia<br />
se repita a sí misma, lo que <strong>en</strong> términos prácticos significa que <strong>los</strong> participantes <strong>en</strong> el<br />
mercado ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a reaccionar <strong>de</strong> forma consist<strong>en</strong>te a estímu<strong>los</strong> simi<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l mercado.<br />
Como se señaló antes, no se <strong>de</strong>be suponer que <strong>la</strong> herrami<strong>en</strong>ta siempre permite anticipar<br />
un cambio <strong>en</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y que así se podrían tomar posiciones <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta o compra a<br />
precios favorables. Sin embargo, el análisis técnico sí ofrece <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er<br />
r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos, que <strong>en</strong> promedio serían mejores que aquel<strong>los</strong> obt<strong>en</strong>idos por <strong>los</strong> qui<strong>en</strong>es<br />
no utilizan dicha metodología.<br />
2 Como ejemplo, <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> futuros <strong>de</strong> cacao se reporta un 14% <strong>de</strong> éxito con <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong><br />
varias reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l análisis técnico <strong>de</strong> precios (Boswijk et al. s.f.).<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 108 |
Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cooperación<br />
Algunos economistas han ubicado el análisis técnico <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma categoría que <strong>la</strong><br />
astrología. No obstante, sólidos argum<strong>en</strong>tos teóricos explican por qué es posible ganarle<br />
al mercado (Kidd y Brors<strong>en</strong> 2004)), <strong>los</strong> cuales se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> a continuación:<br />
a. Se han docum<strong>en</strong>tado muchas situaciones don<strong>de</strong> el mercado no reacciona instantáneam<strong>en</strong>te<br />
a shocks externos y su resultado son t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias que el analista técnico<br />
pue<strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar. Es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> ocasiones el análisis técnico se b<strong>en</strong>eficia cuando el<br />
mercado se expone a nueva información y se mueve l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te hacia un nuevo<br />
equilibrio. Esto implica que conforme más se <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados y estos<br />
sean más transpar<strong>en</strong>tes y efici<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er ganancias con el<br />
análisis técnico serían m<strong>en</strong>ores o nu<strong>la</strong>s.<br />
b. Un factor que influye <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>titud <strong>de</strong> reacción <strong>de</strong>l mercado es el costo <strong>de</strong> <strong>la</strong> información.<br />
A pesar <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo tecnológico y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones, muchas veces<br />
<strong>la</strong> información es dispersa o muy g<strong>en</strong>eral. El costo <strong>de</strong> <strong>la</strong> información se re<strong>la</strong>ciona<br />
directam<strong>en</strong>te con su calidad, que correspon<strong>de</strong> a factores como <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación<br />
(específica o g<strong>en</strong>eral, oportuna y accesible). En <strong>de</strong>finitiva, el acceso a internet y <strong>la</strong><br />
disponibilidad <strong>de</strong> equipo <strong>de</strong> cómputo más barato contribuiría a obt<strong>en</strong>er información<br />
pertin<strong>en</strong>te para que el mercado reaccione mucho más rápido. Sin embargo,<br />
también <strong>la</strong> abundancia <strong>de</strong> información y sus frecu<strong>en</strong>tes contradicciones crean el<br />
efecto contrario, confundir el mercado y aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios, lo<br />
que favorece el uso <strong>de</strong>l análisis técnico.<br />
c. La l<strong>en</strong>titud <strong>en</strong> <strong>la</strong> reacción <strong>de</strong>l mercado también se re<strong>la</strong>ciona con <strong>la</strong> naturaleza propia<br />
<strong>de</strong>l sector agropecuario. La oferta respon<strong>de</strong> l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te a estímu<strong>los</strong> <strong>de</strong>l mercado,<br />
porque está limitada por procesos biológicos muy difíciles o imposibles <strong>de</strong> alterar.<br />
A<strong>de</strong>más, <strong>los</strong> productores agrarios, sobre todo <strong>los</strong> pequeños y medianos, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mayores<br />
dificulta<strong>de</strong>s para el acceso a <strong>la</strong> información y m<strong>en</strong>or capacidad <strong>de</strong> respuesta<br />
(restricciones <strong>de</strong> capital, poco acceso a tecnología, <strong>en</strong>tre otros) <strong>en</strong> comparación<br />
con otros sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía.<br />
d. El libre comercio, mejores predicciones económicas y un m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong> shocks<br />
económicos o financieros contribuy<strong>en</strong> a que <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios se reduzca<br />
y con ello <strong>los</strong> inc<strong>en</strong>tivos para usar el análisis técnico son m<strong>en</strong>ores. Kidd y Brors<strong>en</strong><br />
(2004) reportan que muchos commodities bajaron significativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad<br />
<strong>de</strong> sus precios, si se comparan <strong>los</strong> períodos 1975-1990 y 1991-2001. Para citar solo<br />
unos ejemp<strong>los</strong>, <strong>la</strong> varianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ganancias diarias <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> futuros bajó<br />
<strong>de</strong> 1,33% a 0,60% para ganado <strong>en</strong> pie, <strong>de</strong> 7,42% a 3,29% para azúcar y <strong>de</strong> 2,25% a<br />
1,48% para soya.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 109 |
SECCIÓN 2<br />
Figura 1. Vo<strong>la</strong>tilidad histórica <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios internacionales <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos<br />
(<strong>en</strong>ero <strong>de</strong>l 2005, abril <strong>de</strong>l 2009).<br />
8<br />
7<br />
Vo<strong>la</strong>tilidad histórica (%)<br />
6<br />
5<br />
4<br />
3<br />
2<br />
1<br />
0<br />
Ene-05<br />
Abr-05<br />
Jul-05<br />
Oct-05<br />
Ene-06<br />
Abr-06<br />
Jul-06<br />
Oct-06<br />
Ene-07<br />
Abr-07<br />
Jul-07<br />
Oct-07<br />
Ene-08<br />
Abr-08<br />
Jul-08<br />
Oct-08<br />
Ene-09<br />
Abr-09<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l autor con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong>l FMI.<br />
Nota: Desviación estándar móvil <strong>de</strong> <strong>los</strong> últimos 12 meses <strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios logarítmicos m<strong>en</strong>suales <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios,<br />
calcu<strong>la</strong>do sobre <strong>los</strong> índices <strong>de</strong> precios internacionales <strong>de</strong>l Fondo Monetario Internacional (FMI).<br />
Por <strong>los</strong> factores seña<strong>la</strong>dos, <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a reducirse con el tiempo. Sin<br />
embargo, <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos cinco años, <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong> otros<br />
commodities ha aum<strong>en</strong>tado dramáticam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>bido a efectos <strong>de</strong>l cambio climático, variaciones<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> precios, <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía y <strong>la</strong> crisis financiera, <strong>en</strong>tre otros factores.<br />
Puesto que <strong>la</strong>s ganancias percibidas <strong>de</strong>l análisis técnico <strong>de</strong> precios por lo g<strong>en</strong>eral están<br />
altam<strong>en</strong>te corre<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios, se podría <strong>de</strong>cir que este tipo<br />
<strong>de</strong> metodologías adquier<strong>en</strong> mayor relevancia <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> turbul<strong>en</strong>cia como <strong>los</strong> actuales.<br />
En <strong>la</strong> Figura 1 se pue<strong>de</strong> notar que <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad se ha cuadriplicado <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos<br />
meses, <strong>de</strong> 1,73% <strong>en</strong> marzo <strong>de</strong>l 2006 a 7,12% <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong>l 2008 3 . Los aum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong><br />
vo<strong>la</strong>tilidad fueron mucho mayores <strong>en</strong> <strong>los</strong> sectores <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía y agroquímicos.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, el análisis técnico es especialm<strong>en</strong>te útil para el sector agropecuario, porque<br />
g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra sujeto a riesgos e incertidumbres, más que otros sectores<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía (Goodwin et al. 2000), causados por shocks aleatorios como <strong>los</strong> cambios<br />
climáticos, pestes y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. Estos riesgos g<strong>en</strong>eran variaciones importantes<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l sector, que explican <strong>la</strong> inestabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> productos<br />
agroalim<strong>en</strong>tarios, lo que aunado a <strong>la</strong> ine<strong>la</strong>sticidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, provocan una mayor<br />
vo<strong>la</strong>tilidad <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios <strong>de</strong>l sector.<br />
3 Los aum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> vo<strong>la</strong>tilidad son aún mayores cuando se analizan <strong>los</strong> productos individualm<strong>en</strong>te.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 110 |
Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cooperación<br />
Reg<strong>la</strong> <strong>de</strong>l filtro para el pronóstico <strong>de</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> precios<br />
El método <strong>de</strong>l filtro es uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> más utilizados por ser muy simple <strong>de</strong> calcu<strong>la</strong>r y re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te<br />
efici<strong>en</strong>te para pronosticar cambios <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios. Por ejemplo,<br />
<strong>los</strong> precios <strong>de</strong> arroz (US$/quintal) <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> Chicago empezaron a bajar a partir<br />
<strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong>l 2009. La reg<strong>la</strong> <strong>de</strong>l filtro indicaría que se <strong>de</strong>bería tomar una posición<br />
<strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta si <strong>los</strong> precios bajan un “X por ci<strong>en</strong>to” con respecto a un máximo <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos<br />
“N períodos”. Es <strong>de</strong>cir, para aplicar este indicador, se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>finir el porc<strong>en</strong>taje y<br />
número <strong>de</strong> períodos por utilizar, a <strong>los</strong> que se les <strong>de</strong>nomina parámetros.<br />
Si el cálculo <strong>de</strong>l filtro se efectúa con parámetros <strong>de</strong> un 3% <strong>en</strong> cinco días (Cuadro 1) y, según<br />
este indicador, <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión era v<strong>en</strong><strong>de</strong>r el 15 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong>l 2009 porque <strong>los</strong> precios cayeron 3,32%<br />
por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l máximo, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> esta simple reg<strong>la</strong> hubiese g<strong>en</strong>erado una ganancia <strong>de</strong><br />
46 c<strong>en</strong>tavos <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>r por quintal, <strong>en</strong> comparación con <strong>los</strong> resultados g<strong>en</strong>erados si <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta se<br />
hubiera dado dos días <strong>de</strong>spués. No se sabe si <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia se habría revertido y si <strong>los</strong> precios<br />
habrían subido nuevam<strong>en</strong>te 4 , pero si se participa regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> productos, <strong>la</strong><br />
aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> le g<strong>en</strong>eraría ganancias superiores al promedio <strong>de</strong>l mercado.<br />
Es importante reconocer que cada producto se comporta difer<strong>en</strong>te y solo <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong>finirá cuáles parámetros serán <strong>los</strong> óptimos, pero como conv<strong>en</strong>ción se usa un 3% y<br />
cinco días. Usualm<strong>en</strong>te, el analista técnico se respalda <strong>en</strong> varios indicadores para t<strong>en</strong>er<br />
más elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> juicio y anticipar mejor.<br />
Figura 2. Precios <strong>de</strong> arroz (US$/quintal) <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> Chicago<br />
a partir <strong>de</strong>l 1 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong>l 2009.<br />
13,20<br />
13,00<br />
12,80<br />
US$\Quintal<br />
12,60<br />
12,40<br />
12,20<br />
12,00<br />
11,80<br />
11,60<br />
6/13/09<br />
6/3/09<br />
6/1/09<br />
6/7/09<br />
6/5/09<br />
6/11/09<br />
6/9/09<br />
6/17/09<br />
6/15/09<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l autor con base <strong>en</strong> datos publicados diariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> Mercados<br />
<strong>de</strong>l Diario <strong>de</strong> Gestión <strong>de</strong> Perú, disponible <strong>en</strong> www.gestion.pe.<br />
4 Por ejemplo, mi<strong>en</strong>tras se edita esta nota, <strong>los</strong> precios continúan bajando.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 111 |
SECCIÓN 2<br />
Cuadro 1. Reg<strong>la</strong> <strong>de</strong>l filtro para tomar una posición <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta.<br />
Arroz<br />
Fecha (Chicago)<br />
US$/quintal<br />
01/06/2009 12,57<br />
02/06/2009 12,48<br />
03/06/2009 12,48<br />
04/06/2009 12,76<br />
05/06/2009 12,62<br />
Máximo<br />
(últimos<br />
5 días)<br />
Cambio con respecto<br />
al máximo<br />
08/06/2009 12,48 12,76 -2,19%<br />
09/06/2009 12,96 12,96 0,00%<br />
10/06/2009 12,78 12,96 -1,39%<br />
11/06/2009 12,96 12,96 0,00%<br />
12/06/2009 12,93 12,96 -0,23%<br />
15/06/2009 12,53 12,96 -3,32%<br />
16/06/2009 12,31 12,96 -5,02%<br />
17/06/2009 12,07 12,96 -6,87%<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l autor con base <strong>en</strong> datos disponibles <strong>en</strong> www.gestion.pe.<br />
El cálculo y <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong>l filtro cambian si el interés es comprar. En ese caso, se <strong>de</strong>be<br />
calcu<strong>la</strong>r el precio mínimo <strong>de</strong> <strong>los</strong> últimos cinco días y el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> cambio con<br />
respeto a ese mínimo. Si el precio sube un 3% con respecto al mínimo, se anticipa un<br />
cambio <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios a <strong>la</strong> alza y lo mejor sería comprar.<br />
El promedio móvil (PM)<br />
Cuando <strong>los</strong> precios varían <strong>de</strong> un día al sigui<strong>en</strong>te <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes direcciones, es difícil reconocer<br />
<strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. El promedio móvil (PM) es el indicador más utilizado por <strong>los</strong> analistas<br />
técnicos para eliminar <strong>los</strong> movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios y para i<strong>de</strong>ntificar<br />
t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias. El PM correspon<strong>de</strong> simplem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos N<br />
períodos dividida <strong>en</strong>tre el número <strong>de</strong> períodos. El número <strong>de</strong> períodos (días, semanas,<br />
meses, <strong>en</strong>tre otros) por utilizar <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, ya sean <strong>de</strong><br />
corto, mediano o <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. Por ejemplo, si <strong>en</strong> el año se realizan 200 transacciones, el<br />
PM <strong>de</strong> <strong>los</strong> últimos 200 días (PM200) eliminaría <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie histórica <strong>de</strong> precios <strong>los</strong> movimi<strong>en</strong>tos<br />
estacionales; es <strong>de</strong>cir, no se notarían picos <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios según el mes.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 112 |
Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cooperación<br />
Exist<strong>en</strong> varios tipos <strong>de</strong> PM, según <strong>de</strong>l peso adjudicado a <strong>los</strong> datos más reci<strong>en</strong>tes con<br />
respecto a <strong>los</strong> datos más antiguos. Por simplicidad, para el ejemplo aquí pres<strong>en</strong>tado,<br />
se utiliza el PM simple 5 .<br />
Como conv<strong>en</strong>ción, para reconocer t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo, se utilizan PM <strong>de</strong> 12 y<br />
26 períodos (días <strong>en</strong> este caso), y para t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, promedios <strong>de</strong> 50 a<br />
200 períodos.<br />
En <strong>la</strong> Figura 3, por ejemplo, se nota que el PM200 anu<strong>la</strong> <strong>la</strong> caída <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios que inicia<br />
<strong>en</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong>l 2004 y muchos otros movimi<strong>en</strong>tos a <strong>la</strong> baja que se pres<strong>en</strong>tan durante<br />
casi todo el período. Se indica que a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong>l mercado empujaban<br />
más fuertem<strong>en</strong>te hacia el aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> precios. Todo cambia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 23 <strong>de</strong> setiembre,<br />
cuando el PM200 empieza a <strong>de</strong>sacelerarse para luego caer. Esto anticipa que <strong>los</strong> precios<br />
se mant<strong>en</strong>drán a <strong>la</strong> baja probablem<strong>en</strong>te por un período prolongado. Normalm<strong>en</strong>te, se<br />
utilizan otros indicadores técnicos que complem<strong>en</strong>tan este análisis, con el fin <strong>de</strong> anticipar<br />
con mayor seguridad el mom<strong>en</strong>to cuando <strong>los</strong> precios tocarán piso.<br />
Figura 3. Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l maíz amarillo <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, Arg<strong>en</strong>tina, <strong>en</strong> el período<br />
compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre el 3 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong>l 2004 y el 30 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong>l 2006.<br />
210<br />
190<br />
170<br />
Precio diario<br />
PM200<br />
US$/TM<br />
150<br />
130<br />
110<br />
90<br />
70<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l autor con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bolsa <strong>de</strong> Cereales <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />
5 Es recom<strong>en</strong>dable utilizar <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> expon<strong>en</strong>cial, pues es más efici<strong>en</strong>te por brindarle mayor peso a <strong>la</strong><br />
información reci<strong>en</strong>te.<br />
03/11/96<br />
03/09/96<br />
03/07/96<br />
03/05/96<br />
03/03/96<br />
03/01/96<br />
03/11/95<br />
03/09/95<br />
03/07/95<br />
03/05/95<br />
03/03/95<br />
03/01/95<br />
03/11/94<br />
03/09/94<br />
03/07/94<br />
03/05/94<br />
03/03/94<br />
03/01/94<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 113 |
SECCIÓN 2<br />
El osci<strong>la</strong>dor (OSC)<br />
Un mercado pue<strong>de</strong> estar a <strong>la</strong> baja según <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> <strong>los</strong> promedios móviles, pero<br />
no se sabe si dicha t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia se prolongará o no. Es posible obt<strong>en</strong>er aún más información<br />
si se combinan <strong>los</strong> PM <strong>de</strong> corto y <strong>de</strong> más <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. Se calcu<strong>la</strong> como <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre el<br />
promedio móvil <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo (PMcp) y el <strong>de</strong> más <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo (PMlp). En síntesis, el osci<strong>la</strong>dor<br />
ayuda a i<strong>de</strong>ntificar mejor el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una nueva t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia o su inversión.<br />
Figura 4. OSC: Pollo <strong>en</strong> pie <strong>en</strong> Lima Metropolitana, a partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios diarios<br />
al 20 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong>l 2009 (<strong>en</strong> Nuevos Soles por kilogramo).<br />
0,50<br />
0,40<br />
0,30<br />
0,20<br />
0,10<br />
S/. por kg<br />
0,00<br />
-0,10<br />
-0,20<br />
13/01/09<br />
27/01/09<br />
10/02/09<br />
24/02/09<br />
10/03/09<br />
24/03/09<br />
07/04/09<br />
21/04/09<br />
05/05/09<br />
19/05/09<br />
02/06/09<br />
-0,30<br />
-0,40<br />
-0,50<br />
-0,60<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l autor con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong>l Sistema <strong>de</strong> Información <strong>de</strong> Abastecimi<strong>en</strong>to y Precios<br />
(SISAP) <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Agricultura (MINAG) <strong>de</strong> Perú.<br />
Como se muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> Figura 4, con respecto al OSC <strong>de</strong> precios diarios <strong>de</strong> pollo <strong>en</strong><br />
pie <strong>en</strong> Lima Metropolitana, <strong>los</strong> puntos mínimos <strong>en</strong> <strong>la</strong> curva anticipan una reversión<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia hacia el alza <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios. En consecu<strong>en</strong>cia, es el mom<strong>en</strong>to óptimo<br />
para <strong>la</strong> compra.<br />
Lo valioso <strong>de</strong> contar con un histórico es que se pue<strong>de</strong> conocer hasta dón<strong>de</strong> podrían<br />
llegar <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> promedios móviles. Se reconoce que el PM <strong>de</strong> corto<br />
p<strong>la</strong>zo es parte <strong>de</strong>l PM <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo y, por lo tanto, es matemáticam<strong>en</strong>te imposible<br />
que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias crezcan in<strong>de</strong>finidam<strong>en</strong>te. Los precios <strong>de</strong> pollo <strong>en</strong> Lima han estado<br />
osci<strong>la</strong>ndo, <strong>de</strong>bido fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta, que a <strong>la</strong> vez respon<strong>de</strong>n<br />
a cambios <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios re<strong>la</strong>tivos <strong>de</strong>l pollo con respecto a <strong>los</strong> precios <strong>de</strong> materias<br />
primas, como el maíz amarillo y duro, y también por <strong>los</strong> precios <strong>de</strong> substitutos <strong>en</strong> el<br />
consumo, como el pescado pejerrey.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 114 |
Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cooperación<br />
Índice <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia (RSI)<br />
El índice <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia (RSI, por sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong> inglés) es una medida <strong>de</strong> fuerza <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> precios <strong>en</strong> una dirección <strong>de</strong> sobrecompra o <strong>de</strong> sobrev<strong>en</strong>ta. Se calcu<strong>la</strong><br />
para <strong>los</strong> últimos “N períodos”, don<strong>de</strong> el período <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> cada<br />
producto y <strong>de</strong> <strong>la</strong> efectividad que el indicador haya mostrado para pre<strong>de</strong>cir cambios<br />
<strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. Matemáticam<strong>en</strong>te, el RSI re<strong>la</strong>ciona el promedio <strong>de</strong> cambios positivos <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> precios durante <strong>los</strong> últimos “N períodos” (medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> <strong>los</strong> compradores)<br />
<strong>en</strong>tre el promedio <strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios negativos <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios (medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores) 6 . En <strong>la</strong> Figura 5 se muestran <strong>los</strong> precios semanales <strong>de</strong>l mercado mayorista<br />
<strong>en</strong> Panamá y el cálculo <strong>de</strong>l RSI para <strong>la</strong>s últimas 12 semanas.<br />
Figura 5. Precios mayoristas semanales <strong>de</strong> <strong>la</strong> papa <strong>de</strong> Panamá (<strong>en</strong> dó<strong>la</strong>res<br />
estadouni<strong>de</strong>nses por kilogramo) e índice <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia (<strong>en</strong> porc<strong>en</strong>tajes).<br />
0,8<br />
0,7<br />
Precios semanales<br />
0,6<br />
0,5<br />
0,4<br />
0,3<br />
0,2<br />
0,1<br />
0<br />
01/05/07<br />
03/05/07<br />
05/05/07<br />
07/05/07<br />
09/05/07<br />
11/05/07<br />
01/05/08<br />
03/05/08<br />
05/05/08<br />
07/05/08<br />
09/05/08<br />
11/05/08<br />
01/05/09<br />
100<br />
50<br />
0<br />
RSI Mínimo Máximo Promedio<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l autor con datos <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Merca<strong>de</strong>o Agropecuario, Panamá.<br />
6 RSI= Promedio +P /(Promedio +P+ Promedio –P)*100<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 115 |
SECCIÓN 2<br />
Si <strong>la</strong>s señales <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda superan <strong>la</strong>s señales <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta,<br />
<strong>los</strong> precios t<strong>en</strong><strong>de</strong>rían a subir o, <strong>en</strong> caso contrario, a bajar si <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> <strong>los</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores<br />
(oferta) supera <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> compradores (<strong>de</strong>manda).<br />
En términos prácticos, si el RSI se acerca al límite inferior (usualm<strong>en</strong>te 20, pero <strong>en</strong> ocasiones<br />
también se usa 30), el mercado está sobrev<strong>en</strong>dido y <strong>los</strong> más probable es que <strong>la</strong><br />
t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia se revierta y <strong>los</strong> precios empiec<strong>en</strong> a subir. Por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Figura 5, hubo<br />
dos mom<strong>en</strong>tos, uno <strong>en</strong> el 2007 y otro <strong>en</strong> el 2008, don<strong>de</strong> el índice RSI se ubicó por<br />
<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> 20, lo cual anunciaba, como efectivam<strong>en</strong>te sucedió, que <strong>los</strong> precios subirían<br />
a partir <strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to. La interpretación es <strong>la</strong> opuesta, cuando el RSI supera <strong>la</strong> línea<br />
<strong>de</strong> 80, indica que el mercado se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> sobrecompra y, por lo tanto, el período<br />
<strong>de</strong> alza <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios está por terminar.<br />
De acuerdo con el ejemplo, se pue<strong>de</strong> seña<strong>la</strong>r que el análisis técnico no sustituye el<br />
conocimi<strong>en</strong>to que el analista ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l mercado. Más bi<strong>en</strong> reconoce <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong><br />
estudiar <strong>los</strong> factores internos y externos que probablem<strong>en</strong>te están influ<strong>en</strong>ciando el<br />
comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta y <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda.<br />
En Panamá, por ejemplo, se consum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero a octubre 35 mil quintales <strong>de</strong> papa,<br />
pero <strong>en</strong> noviembre y diciembre, con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas <strong>de</strong> fin <strong>de</strong> año, el consumo<br />
se increm<strong>en</strong>ta a casi 45 mil quintales 7 . Esto explica que <strong>los</strong> precios promedio m<strong>en</strong>suales<br />
<strong>en</strong> esos meses a veces superan <strong>en</strong> más <strong>de</strong> un 30% el precio promedio anual. Sin<br />
embargo, <strong>la</strong> estacionalidad es muy irregu<strong>la</strong>r, pues año a año varían <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>l<br />
mercado doméstico e internacional. Es así como a finales <strong>de</strong>l 2008 e inicios <strong>de</strong>l 2009,<br />
<strong>los</strong> precios <strong>de</strong> <strong>la</strong> papa aum<strong>en</strong>taron significativam<strong>en</strong>te más que <strong>en</strong> el pasado, por un<br />
efecto <strong>de</strong> sustitución <strong>de</strong>l arroz por papa <strong>en</strong> el consumo <strong>de</strong> <strong>los</strong> hogares 8 .<br />
Conclusión<br />
Es posible pres<strong>en</strong>tar muchos otros indicadores, matemáticos y gráficos, pero <strong>los</strong> que<br />
se han <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do <strong>en</strong> esta nota son sufici<strong>en</strong>tes para <strong>de</strong>mostrar <strong>la</strong> utilidad <strong>de</strong>l análisis<br />
técnico <strong>de</strong> precios.<br />
En pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y osci<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios y <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> alta vo<strong>la</strong>tilidad,<br />
especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> estas épocas <strong>de</strong> turbul<strong>en</strong>cia financiera, el mercado toma tiempo para<br />
<strong>en</strong>contrar su equilibrio y, por lo tanto, es posible ganarle mediante reg<strong>la</strong>s tan s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>s<br />
como <strong>la</strong>s pres<strong>en</strong>tadas.<br />
7 Información disponible <strong>en</strong> http://m<strong>en</strong>sual.pr<strong>en</strong>sa.com/m<strong>en</strong>sual/cont<strong>en</strong>ido/2008/01/25/hoy/negocios/1245480.html,<br />
consultada el 30 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong>l 2009.<br />
8 En febrero <strong>de</strong> 2009, <strong>los</strong> precios <strong>de</strong> <strong>la</strong> papa se ubicaban 176% por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios promedio <strong>en</strong><br />
el 2005; por su parte, <strong>los</strong> precios internacionales <strong>de</strong>l arroz, según datos <strong>de</strong>l FMI, habrían aum<strong>en</strong>tado<br />
120% <strong>en</strong> el mismo mes.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 116 |
Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cooperación<br />
El análisis técnico pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar ingresos y será atractivo su uso <strong>en</strong>tre inversionistas y<br />
comerciantes mi<strong>en</strong>tras: prevalezcan condiciones <strong>de</strong> l<strong>en</strong>ta diseminación <strong>de</strong> información<br />
<strong>de</strong> calidad <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes económicos, <strong>la</strong> información disponible <strong>en</strong> el mercado<br />
continúe si<strong>en</strong>do incompleta e inexacta, se mant<strong>en</strong>gan <strong>la</strong>s barreras arance<strong>la</strong>rias y no<br />
arance<strong>la</strong>rias al comercio y haya inestabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas macroeconómicas.<br />
En <strong>de</strong>finitiva, el análisis técnico podría jugar un rol interesante para aum<strong>en</strong>tar <strong>los</strong> ingresos,<br />
vía aum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta o reducción <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios <strong>de</strong> compra <strong>de</strong><br />
materias primas, y así disminuir <strong>la</strong> exposición al riesgo <strong>de</strong> productores y comerciantes<br />
agríco<strong>la</strong>s. Se espera que con el tiempo <strong>los</strong> mercados funcion<strong>en</strong> con mayor transpar<strong>en</strong>cia<br />
y sean más efici<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> cuyo caso, <strong>los</strong> ingresos obt<strong>en</strong>idos con el análisis técnicos<br />
serían bajos o prácticam<strong>en</strong>te nu<strong>los</strong>.<br />
Literatura citada<br />
Achelis, S. 2001. Techinical Analysis from A to Z. 2 ed. US, McGraw Hill.<br />
Arias, J; Segura, O. 2001. Los mercados <strong>de</strong> futuros y <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> riesgos: factibilidad <strong>de</strong> su uso<br />
<strong>en</strong> bolsas <strong>de</strong> físicos <strong>de</strong> América Latina. San José, CR, Consorcio Técnico <strong>de</strong>l IICA, Dirección<br />
<strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Políticas y Comercio.<br />
Bolsa <strong>de</strong> Cereales <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires (<strong>en</strong> línea). Bu<strong>en</strong>os Aires, AR. Consultado jun. 2002. Disponible<br />
<strong>en</strong> http://www.bolcereales.com.ar/.<br />
Boswijk, H; Griffio<strong>en</strong>, P; Gerwinm, AW; Hommes, CH. s.f. Success and Failure of Technical Analysis<br />
in the Cocoa Futures Market. Disponible <strong>en</strong> http://ssrn.com/abstract=745825.<br />
Foundas, N. 2005. Evaluating the usefulness of technical analysis. Consultado mayo 2009.<br />
Disponible <strong>en</strong> http://gann-theory.technica<strong>la</strong>nalysis.org.uk/Fountas1995.pdf.<br />
Goodwin, BK; Roberts, M; Coble, KH. 2000. Measurem<strong>en</strong>t of Price Risk in Rev<strong>en</strong>ue Insurance:<br />
Implications of Distributional Assumptions. Agricultural and Resource Economics<br />
25(1):195-214.<br />
Headley, P. 2002. Big tr<strong>en</strong>ds in tradings: strategies to master major market moves. US, John<br />
Wiley & Sons, Inc.<br />
Investopedia. Technical Analysis: The Basic Assumptions. Consultado 25 mayo. 2009. Disponible<br />
<strong>en</strong> http://www.investopedia.com.<br />
Keller, G; Warrack, B. 1991. Ess<strong>en</strong>tials of Business: a Systematics Approach. US, Wadsworth.<br />
Kidd, W; Brors<strong>en</strong>, BW. 2004. Why have the returns to technical analysis <strong>de</strong>creased? Journal of<br />
Economics and Business 3(56):159-176.<br />
Murphy, J. 1999. Technical Analysis of the Financial Markets. USA, Nueva York, US, Institute of<br />
Finance. Pr<strong>en</strong>tice Hall.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 117 |
SECCIÓN 3<br />
Aplicaciones prácticas<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 119 |
Acción interinstitucional y supranacional para promover el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un subsector productivo competitivo, el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
fruticultura <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica<br />
Iciar Pavez 9<br />
Introducción<br />
Los países <strong>de</strong> América, inmersos <strong>en</strong> una economía globalizada, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> una<br />
búsqueda constante <strong>de</strong> rubros productivos que pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bu<strong>en</strong>as perspectivas <strong>de</strong><br />
mercado y sost<strong>en</strong>ibilidad, lo cual permita <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> divisas y el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> ingresos para <strong>los</strong> actores económicos <strong>de</strong>l sector agríco<strong>la</strong>. En C<strong>en</strong>troamérica, uno <strong>de</strong><br />
esos rubros es <strong>la</strong> fruticultura, un subsector que g<strong>en</strong>era b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> tipo económico,<br />
ecológico, social y nutricional.<br />
El <strong>de</strong>safío <strong>de</strong> abordar el mercado internacional y at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>los</strong> mercados internos implica<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas 10 para <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volverse <strong>en</strong> ambi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> incertidumbre<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados internacionales, así como para afrontar competitivam<strong>en</strong>te<br />
<strong>los</strong> costos (productivos y transaccionales), i<strong>de</strong>ntificar compradores, cumplir con <strong>los</strong><br />
requisitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> volum<strong>en</strong>, logística, tiempos (<strong>de</strong> <strong>en</strong>vío y frecu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>spachos) y con normas <strong>de</strong> calidad, sanidad e inocuidad.<br />
La competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas agríco<strong>la</strong>s y <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>,<br />
<strong>en</strong> gran parte, <strong>de</strong> <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> servicios –intelig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mercados, asist<strong>en</strong>cia<br />
técnica y certificación, <strong>en</strong>tre otros– que a su vez sean competitivos y <strong>de</strong> calidad mundial.<br />
La <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia o aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos no solo increm<strong>en</strong>ta <strong>los</strong> costos y hasta pue<strong>de</strong>n<br />
llegar a imposibilitar el acceso a <strong>los</strong> mercados. En su provisión, están involucrados <strong>los</strong><br />
sectores público y privado, <strong>de</strong> manera in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te o mediante alianzas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> países y <strong>en</strong>tre el<strong>los</strong>, como es el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong> sanidad e inocuidad.<br />
En C<strong>en</strong>troamérica, se constatan esfuerzos importantes para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> fruticultura.<br />
Des<strong>de</strong> el ámbito privado, resalta <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s empresas transnacionales<br />
<strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> producción y exportación <strong>de</strong> frutas consi<strong>de</strong>radas como tradicionales <strong>en</strong><br />
9 La autora expresa sus agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos por <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> este artículo a Nadia Cha<strong>la</strong>bi, Coordinadora <strong>de</strong>l<br />
PROMEFRUT, a Jorge Escobar, punto focal <strong>de</strong> PROMEFRUT <strong>en</strong> El Salvador, así como a Alberto Montero,<br />
punto focal <strong>de</strong> PROMEFRUT <strong>en</strong> Costa Rica.<br />
10 En este artículo el término “empresa” integra difer<strong>en</strong>tes ag<strong>en</strong>tes: productor, comercializador,<br />
exportador, trasformador.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 121 |
SECCIÓN 3<br />
<strong>la</strong> economía regional 11 (por ejemplo, banano y piña), así como empresas principalm<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> capitales nacionales <strong>de</strong>dicadas a frutas no tradicionales (por ejemplo, mango, limón<br />
pérsico y berries, <strong>en</strong>tre otros). En el ámbito público, por su parte, exist<strong>en</strong> diversas instancias<br />
<strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> fruticultura, <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> programas, proyectos<br />
y secretarías técnicas <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas.<br />
La región c<strong>en</strong>troamericana ha transitado por un <strong>la</strong>rgo trayecto hacia <strong>la</strong> integración<br />
económica y comercial. Señales c<strong>la</strong>ras <strong>de</strong> una estrategia <strong>de</strong> acción común <strong>la</strong> constituy<strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> procesos como <strong>la</strong> Unión Aduanera, <strong>la</strong> negociación <strong>de</strong> tratados comerciales <strong>en</strong><br />
bloque, como el Tratado <strong>de</strong> Libre Comercio <strong>en</strong>tre C<strong>en</strong>troamérica y <strong>los</strong> Estados Unidos<br />
(CAFTA, por sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong> inglés), el Acuerdo <strong>de</strong> Asociación con <strong>la</strong> Unión Europea (aún<br />
<strong>en</strong> negociación) y <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Política Agríco<strong>la</strong> C<strong>en</strong>troamericana (PACA).<br />
En el 2003, <strong>los</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región c<strong>en</strong>troamericana, a través <strong>de</strong> sus ministerios <strong>de</strong><br />
agricultura, con el apoyo técnico <strong>de</strong>l Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para<br />
<strong>la</strong> Agricultura (IICA) y el respaldo institucional <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Pueb<strong>la</strong> Panamá, actualm<strong>en</strong>te<br />
l<strong>la</strong>mado Proyecto Integración y <strong>Desarrollo</strong> Mesoamérica (PIDM), iniciaron <strong>la</strong> construcción<br />
<strong>de</strong> una acción regional que buscó fortalecer <strong>la</strong> institucionalidad que atañe al<br />
subsector frutíco<strong>la</strong>. El objetivo <strong>de</strong> esta acción era mejorar el ambi<strong>en</strong>te para <strong>los</strong> negocios<br />
frutíco<strong>la</strong>s, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r alianzas y promover un mayor intercambio <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos,<br />
información y cooperación <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> países, convertir al sector gubernam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> un<br />
socio <strong>de</strong>l sector privado frutíco<strong>la</strong> y g<strong>en</strong>erar economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> para lograr el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> una fruticultura c<strong>en</strong>troamericana competitiva a nivel internacional. En el<br />
proceso <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> esta acción regional, se unieron otros socios importantes,<br />
como el Banco Interamericano <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> (BID), a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />
públicos regionales.<br />
En este artículo, se busca reconstruir aspectos c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> este esfuerzo. En <strong>la</strong> primera<br />
parte, se pres<strong>en</strong>tan brevem<strong>en</strong>te algunos antece<strong>de</strong>ntes relevantes <strong>de</strong>l subsector, luego<br />
se proce<strong>de</strong> a <strong>de</strong>scribir <strong>los</strong> rasgos más importantes <strong>de</strong>l proceso y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propuestas técnicas<br />
que se g<strong>en</strong>eraron. Se concluye con <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> algunos factores <strong>de</strong> éxito<br />
y <strong>los</strong> <strong>de</strong>safíos a futuro.<br />
Contexto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong>l mercado internacional<br />
Cuando inició <strong>la</strong> acción interinstitucional y supranacional para promover el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> fruticultura <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica, el contexto internacional era favorable al subsector.<br />
Esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia se ha mant<strong>en</strong>ido a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>los</strong> años y <strong>los</strong> pronósticos sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do<br />
positivos. A continuación se hace refer<strong>en</strong>cia al contexto exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
iniciar <strong>la</strong> acción regional, con el propósito <strong>de</strong> sistematizar <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia y no solo<br />
realizar un análisis <strong>de</strong>l subsector frutíco<strong>la</strong>.<br />
11 El término “regional” se refiere a un nivel supranacional e involucra a Costa Rica, Belice, El Salvador,<br />
Guatema<strong>la</strong>, Honduras, Nicaragua y Panamá.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 122 |
Aplicaciones prácticas<br />
Las frutas frescas y procesadas han t<strong>en</strong>ido un <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>stacado <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados internacionales,<br />
<strong>de</strong>bido principalm<strong>en</strong>te al increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l consumo por diversos factores,<br />
<strong>en</strong>tre el<strong>los</strong>: <strong>los</strong> efectos b<strong>en</strong>éficos <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud, el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ingreso, especialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos y <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> transporte y logística<br />
que han permitido el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> comercio internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga distancia.<br />
En el 2004 <strong>la</strong>s importaciones mundiales <strong>de</strong> frutas asc<strong>en</strong>dieron a US$60,3 miles <strong>de</strong> millones,<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> cuales el 78,7% correspondió a frutas frescas y el restante, a productos<br />
procesados <strong>de</strong> frutas. Durante el período 2000 - 2004, el promedio anual <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />
fue <strong>de</strong>l 10,7%. Esto confirma <strong>la</strong> aceleración <strong>de</strong>l comercio <strong>de</strong> frutas <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados<br />
mundiales (IICA 2005).<br />
En el marco <strong>de</strong>l CAFTA, se brindó acceso libre <strong>de</strong> aranceles a <strong>la</strong>s frutas y sus <strong>de</strong>rivados<br />
proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> región c<strong>en</strong>troamericana. Esto proporcionó seguridad jurídica al consolidar<br />
y ampliar <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> acceso al mercado estadouni<strong>de</strong>nse exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el<br />
marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iniciativa Cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l Caribe (ICC). Se eliminaron <strong>los</strong> aranceles estacionales<br />
según <strong>la</strong> época <strong>de</strong> cosecha <strong>de</strong> frutas <strong>en</strong> Estados Unidos y se redujo el escalonami<strong>en</strong>to<br />
arance<strong>la</strong>rio que implicaba un arancel más alto a productos con mayor valor agregado<br />
(B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s y Segura 2005).<br />
Las prefer<strong>en</strong>cias comerciales otorgadas le dieron a C<strong>en</strong>troamérica una v<strong>en</strong>taja sobre<br />
otros proveedores <strong>de</strong> frutas como Tai<strong>la</strong>ndia, Filipinas e Indonesia, que estaban <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
obligación <strong>de</strong> pagar aranceles para algunos productos procesados, a pesar <strong>de</strong> que <strong>los</strong><br />
actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> región eran consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> que esta v<strong>en</strong>taja podría ser temporal, <strong>de</strong>bido<br />
a <strong>la</strong> política que impulsaba el Gobierno <strong>de</strong> Estados Unidos <strong>de</strong> negociar acuerdos comerciales<br />
con muchos otros países y regiones.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> negociación comercial <strong>en</strong> bloque con Estados Unidos, C<strong>en</strong>troamérica<br />
inició <strong>la</strong> negociación <strong>de</strong> un Acuerdo <strong>de</strong> Asociación con <strong>la</strong> Unión Europea, lo cual mejoraba<br />
aún más <strong>la</strong>s perspectivas <strong>de</strong> mercado, ya que Europa es el primer importador<br />
mundial <strong>de</strong> frutas.<br />
Estos elem<strong>en</strong>tos fueron favorables para pot<strong>en</strong>ciar el interés <strong>de</strong>l sector privado y público<br />
<strong>en</strong> el subsector. Sin embargo, aunque <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s comerciales fueran al<strong>en</strong>tadoras,<br />
el mayor <strong>de</strong>safío para increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica al mundo era<br />
mejorar <strong>la</strong> capacidad productiva y comercial, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> volum<strong>en</strong>, calidad, precio,<br />
así como <strong>en</strong> el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> requisitos <strong>de</strong> inocuidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos y admisibilidad<br />
fitosanitaria. Con el fin <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar este <strong>de</strong>safío, se inició una acción colectiva<br />
<strong>de</strong> carácter supranacional.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 123 |
SECCIÓN 3<br />
El proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción interinstitucional y supranacional<br />
Las acciones <strong>en</strong>caminadas a fortalecer <strong>la</strong> institucionalidad que afecta al subsector frutíco<strong>la</strong><br />
y a mejorar el ambi<strong>en</strong>te para favorecer <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> fruticultura <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
región iniciaron con el acercami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre actores c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> <strong>los</strong> países y con <strong>la</strong> construcción<br />
<strong>de</strong> una red no formal <strong>de</strong> cooperación integrada por <strong>los</strong> programas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> frutíco<strong>la</strong> <strong>de</strong> cada país. Estos programas eran y aún continúan si<strong>en</strong>do <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> ministerios <strong>de</strong> agricultura o <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad gubernam<strong>en</strong>tal correspondi<strong>en</strong>te 12 .<br />
Por otra parte, se involucró a <strong>la</strong>s instancias gremiales y asociativas, así como a diversos<br />
organismos especializados <strong>en</strong> <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicios c<strong>la</strong>ve.<br />
Figura 1. G<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> condiciones para construir <strong>la</strong> acción regional.<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong> diversas consultas.<br />
La construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción regional (Figura 1) siguió un proceso que incluyó varias<br />
fases c<strong>la</strong>ve: i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores y formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> perfil <strong>de</strong>l<br />
12 Programa <strong>de</strong> Frutas, Ministerio <strong>de</strong> Agricultura y Pesca, Belice; Programa <strong>de</strong> Frutas No Tradicionales<br />
<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Agricultura y Gana<strong>de</strong>ría (MAG), Costa Rica; Dirección Nacional <strong>de</strong> Agricultura <strong>de</strong>l<br />
Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Agropecuario (MIDA), Panamá; Programa Nacional <strong>de</strong> Frutas (MAG- FRUTALES),<br />
El Salvador; Proyecto <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fruticultura y Agroindustria (PROFRUTA) <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong><br />
Agricultura, Gana<strong>de</strong>ría y Alim<strong>en</strong>tación (MAGA), Guatema<strong>la</strong>; Secretaría Técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na Frutíco<strong>la</strong>,<br />
Secretaría <strong>de</strong> Agricultura y Gana<strong>de</strong>ría (SAG), Honduras.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 124 |
Aplicaciones prácticas<br />
proyecto; <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l concepto técnico; asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l respaldo político, creación<br />
<strong>de</strong> un espacio <strong>de</strong> análisis y diálogo <strong>en</strong>tre actores c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, construcción<br />
participativa y apropiación <strong>de</strong>l proyecto; búsqueda <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to. Evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te se<br />
trata <strong>de</strong> fases sin una sucesión lineal, que fueron alim<strong>en</strong>tándose una a otra <strong>de</strong> una manera<br />
iterativa. A continuación se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> algunos aspectos relevantes <strong>de</strong> estas fases:<br />
<br />
La i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda regional surgió a partir <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> diversas<br />
iniciativas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> fruticultura <strong>en</strong> varios países c<strong>en</strong>troamericanos y<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción técnica que el IICA t<strong>en</strong>ía con varias <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s. Estas iniciativas nacionales<br />
pres<strong>en</strong>taban experi<strong>en</strong>cias valiosas, conocimi<strong>en</strong>to acumu<strong>la</strong>do, pero estaban ais<strong>la</strong>das.<br />
Los actores <strong>de</strong> <strong>los</strong> países t<strong>en</strong>ían el interés <strong>de</strong> intercambiar conocimi<strong>en</strong>tos y facilitar <strong>la</strong><br />
cooperación <strong>en</strong>tre el<strong>los</strong>, y existía el conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estrechar <strong>los</strong> <strong>la</strong>zos <strong>en</strong>tre sí.<br />
Como se m<strong>en</strong>cionó antes, se conformó un grupo <strong>de</strong> actores que participaron <strong>en</strong><br />
el impulso y acompañami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción regional. Como <strong>en</strong> todo proceso social,<br />
hubo actores y países que tuvieron <strong>la</strong> visión inicial y lograron trasmitir ese impulso<br />
a <strong>los</strong> otros a través <strong>de</strong> <strong>los</strong> años. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l concepto técnico se realizó <strong>en</strong><br />
consulta con <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong>l sector privado y organismos internacionales/regionales,<br />
así como con organizaciones mixtas especializadas.<br />
<br />
Asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l respaldo político. Des<strong>de</strong> el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa<br />
regional, se logró el apoyo político por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> ministros y presi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong><br />
C<strong>en</strong>troamérica. Algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> hitos importantes se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> a continuación:<br />
– En noviembre <strong>de</strong>l 2004, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Pueb<strong>la</strong> Panamá, <strong>los</strong> ministros <strong>de</strong><br />
agricultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> región aprobaron <strong>en</strong> Tuxt<strong>la</strong>, Gutiérrez (México), el perfil <strong>de</strong>l<br />
Programa Mesoamericano <strong>de</strong> Innovación y <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> Agronegocios <strong>en</strong><br />
Frutas, don<strong>de</strong> <strong>los</strong> ministerios fueron apoyados por el IICA.<br />
– El 29 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong>l 2005, durante <strong>la</strong> VII Cumbre <strong>de</strong> Jefes <strong>de</strong> Estado realizada <strong>en</strong><br />
Tegucigalpa, Honduras, <strong>los</strong> presi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>los</strong> países <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica y México<br />
aprobaron el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción para el <strong>Desarrollo</strong> Agropecuario y Rural, e instaron a<br />
<strong>la</strong> Comisión Ejecutiva <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Pueb<strong>la</strong> Panamá (PPP) y a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s nacionales<br />
a realizar <strong>la</strong>s gestiones ori<strong>en</strong>tadas a i<strong>de</strong>ntificar el financiami<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> ocho proyectos prioritarios, <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> cuales estaba el Programa<br />
Mesoamericano <strong>de</strong> Innovación y <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> Agronegocios <strong>en</strong> Frutas.<br />
– En el 2007, se promulgó <strong>la</strong> Política Agríco<strong>la</strong> C<strong>en</strong>troamericana (PACA), <strong>la</strong> cual<br />
p<strong>la</strong>ntea <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l eje <strong>de</strong> competitividad y <strong>agronegocios</strong>, “<strong>la</strong> promoción<br />
<strong>de</strong> mecanismos que facilit<strong>en</strong> <strong>la</strong> integración nacional y regional <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas agroproductivo-comerciales y <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> alianzas estratégicas<br />
<strong>en</strong>tre el sector público y el privado, tanto <strong>en</strong> el ámbito nacional como <strong>en</strong><br />
el regional”. Asimismo, reconoce “que <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas pue<strong>de</strong>n aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> competitividad<br />
<strong>de</strong>l sector a través <strong>de</strong> su integración y fortalecimi<strong>en</strong>to, y mediante<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 125 |
SECCIÓN 3<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> una ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> trabajo que tome <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s características<br />
técnicas, económicas, comerciales, tecnológicas, ambi<strong>en</strong>tales y sociales <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes actores” (PACA 2007:5, Medida 5).<br />
– Se valoró <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> abordar <strong>los</strong> subsectores con acciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas, lo cual le adjudicó mayor fuerza a <strong>la</strong> iniciativa regional sobre<br />
fruticultura. Así, <strong>en</strong> el 2007 <strong>los</strong> ministros <strong>de</strong> agricultura brindaron respaldo<br />
político y <strong>de</strong> contrapartida, lo que permitió <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un proyecto<br />
regional ante <strong>la</strong> Iniciativa para <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>es Públicos Regionales<br />
<strong>de</strong>l BID.<br />
<br />
Creación <strong>de</strong> un espacio <strong>de</strong> análisis y diálogo <strong>en</strong>tre actores c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />
Con el fin <strong>de</strong> construir una visión común sobre <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> promover el reforzami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad productiva, <strong>agroindustria</strong>l y comercial <strong>de</strong>l subsector frutíco<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
C<strong>en</strong>troamérica, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 2003 se g<strong>en</strong>eró un espacio <strong>de</strong> información y diálogo<br />
al que se le <strong>de</strong>nominó Foro Internacional <strong>de</strong> Agronegocios <strong>de</strong> Frutas Tropicales.<br />
Este foro reúne a <strong>los</strong> programas e instancias nacionales <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> promover<br />
el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> fruticultura, organismos re<strong>la</strong>cionados con el subsector y actores<br />
<strong>de</strong>l ámbito privado. Des<strong>de</strong> sus inicios, sus objetivos fueron: dar posicionami<strong>en</strong>to y<br />
visibilizar al subsector frutíco<strong>la</strong>, construir <strong>de</strong> manera colectiva una visión estratégica<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa regional, capturar información sobre asuntos relevantes para mejorar<br />
<strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> fruticultura, analizar y discutir <strong>la</strong>s acciones conjuntas por<br />
empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, y contribuir a <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones y proyectos a nivel<br />
nacional y regional.<br />
Los foros fueron complem<strong>en</strong>tados con talleres nacionales y regionales que permitieron<br />
analizar <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong>l sector, i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s comunes y<br />
proponer alternativas <strong>de</strong> solución y formas posibles <strong>de</strong> coordinación.<br />
<br />
Construcción participativa y apropiación <strong>de</strong>l proyecto. La formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> propuestas,<br />
investigación y proyectos se hicieron <strong>de</strong> manera colectiva <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong><br />
estos espacios <strong>de</strong> análisis y diálogo (ver algunas expresiones <strong>de</strong> <strong>los</strong> participantes<br />
<strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te recuadro). Sin <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> espacios <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro, no se hubiera<br />
logrado construir una propuesta común ni se hubiera conseguido una apropiación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa regional.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 126 |
Aplicaciones prácticas<br />
Expresiones sobre <strong>la</strong> iniciativa regional <strong>de</strong> fruticultura<br />
“Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s expectativas es mejorar <strong>la</strong> información sobre <strong>la</strong> oferta pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> cada uno<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Debemos evitar <strong>la</strong>s siembras <strong>de</strong>smedidas, pues pue<strong>de</strong>n crear<br />
una saturación <strong>de</strong>l mercado” (Enid Cuel<strong>la</strong>r, Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Economía y Merca<strong>de</strong>o,<br />
FHIA, Honduras).<br />
“La visión <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na también es fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> el éxito. No hay un negocio sost<strong>en</strong>ible,<br />
si hay disputas <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na” (Gerardo Navas, Ger<strong>en</strong>te Empresa<br />
Exportadora <strong>de</strong> Mango, Guatema<strong>la</strong>).<br />
“Este proceso <strong>de</strong> reflexión es oportuno para poner sobre <strong>la</strong> mesa <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cooperación <strong>en</strong>tre países. Debemos convertirnos <strong>en</strong> una red <strong>de</strong> personas dispuestas<br />
a complem<strong>en</strong>tar una serie <strong>de</strong> acciones que permitan pot<strong>en</strong>ciar todo el <strong>de</strong>sarrollo y el<br />
esfuerzo creativo que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>los</strong> productores” (Jorge Escobar, Coordinador <strong>de</strong>l Programa<br />
FRUTAL-ES).<br />
“Es c<strong>la</strong>ve que como Región podamos ofrecer a <strong>los</strong> mercados frutas <strong>de</strong> calidad, con<br />
mayores r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos, que cump<strong>la</strong>n con <strong>los</strong> requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as prácticas<br />
agríco<strong>la</strong>s y <strong>de</strong> manufactura” (Silvia Morales, Directora PROFRUTA, Guatema<strong>la</strong>).<br />
“Para que <strong>la</strong> Región C<strong>en</strong>troamericana se posicione como un proveedor <strong>de</strong> frutas es<br />
importante que nuestros gobiernos asuman el compromiso <strong>de</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad”<br />
( Alberto Montero, Ger<strong>en</strong>te Programa <strong>de</strong> Frutas No Tradicionales, Costa Rica).<br />
“Es necesario que <strong>los</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región cooper<strong>en</strong> para po<strong>de</strong>r ingresar a <strong>los</strong> mercados.<br />
Somos países pequeños, t<strong>en</strong>emos que unirnos para hacer investigación y <strong>de</strong>sarrollo. O<br />
nos unimos o fracasamos”. (Productor <strong>de</strong> cítricos, Panamá).<br />
Fu<strong>en</strong>te: IICA 2003; IICA 2006b.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo frutíco<strong>la</strong> que li<strong>de</strong>raban <strong>la</strong> iniciativa regional,<br />
hubo otros actores que participaron y contribuyeron a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> propuestas<br />
técnicas. A continuación se m<strong>en</strong>cionan algunas organizaciones relevantes por país:<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 127 |
SECCIÓN 3<br />
Guatema<strong>la</strong><br />
El Salvador<br />
Honduras<br />
Costa Rica<br />
Panamá<br />
Nicaragua<br />
Belice<br />
Asociación Guatemalteca <strong>de</strong> Exportadores (AGEXPORT), comités <strong>de</strong><br />
ca<strong>de</strong>nas: aguacate, mango y otros, Programa Integral para <strong>la</strong> Protección<br />
Ambi<strong>en</strong>tal y Agríco<strong>la</strong> (PIPAA).<br />
Asociaciones <strong>de</strong> viveristas, Asociaciones <strong>de</strong> productores <strong>de</strong> frutas,<br />
Corporación <strong>de</strong> Exportadores (COEXPORT), Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Promoción<br />
<strong>de</strong> Inversión Extranjera (PROESA).<br />
Fundación Hondureña <strong>de</strong> Investigación Agríco<strong>la</strong> (FHIA), Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />
Agroexportadores <strong>de</strong> Honduras (FPX), Escue<strong>la</strong> Agríco<strong>la</strong> Panamericana<br />
(ZAMORANO).<br />
Cámara <strong>de</strong> Exportadores <strong>de</strong> Costa Rica (CADEXCO), Promotora <strong>de</strong><br />
Comercio Exterior <strong>de</strong> Costa Rica (PROCOMER), C<strong>en</strong>tro Nacional<br />
<strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tos (CITA) y asociaciones<br />
<strong>de</strong> productores.<br />
Agroexportadores No Tradicionales <strong>de</strong> Panamá (GANTRAP), asociaciones<br />
<strong>de</strong> productores, Instituto <strong>de</strong> Merca<strong>de</strong>o Agropecuario (IMA).<br />
Asociación <strong>de</strong> Productores y Exportadores <strong>de</strong> Nicaragua (APENN),<br />
Comisión C<strong>en</strong>troamericana <strong>de</strong> Transporte Marítimo (COCATRAM).<br />
Diversas asociaciones <strong>de</strong> productores<br />
Entre <strong>los</strong> organismos internacionales que contribuyeron <strong>en</strong> algunos temas y ocasiones<br />
específicas, se pue<strong>de</strong> m<strong>en</strong>cionar el Banco C<strong>en</strong>troamericano <strong>de</strong> Integración Económica<br />
(BCIE), el Organismo Internacional Regional <strong>de</strong> Sanidad Agropecuaria (OIRSA), <strong>la</strong><br />
Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> Agricultura y <strong>la</strong> Alim<strong>en</strong>tación (FAO), el<br />
BID y <strong>la</strong> Cooperación <strong>de</strong> Taiwán.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l concepto técnico<br />
El concepto técnico compartido fue <strong>la</strong> visión integral <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> que <strong>de</strong>bía<br />
imprimirse <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> fruticultura <strong>en</strong> el ámbito supranacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />
c<strong>en</strong>troamericana. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong>l subsector frutíco<strong>la</strong> implica funciones<br />
y vincu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>ntro y fuera <strong>de</strong>l sector agríco<strong>la</strong>, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s interre<strong>la</strong>ciones<br />
con industrias, servicios no agríco<strong>la</strong>s y el mercado. El éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> fruticultura y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>de</strong> <strong>los</strong> negocios <strong>de</strong> frutas constituye <strong>la</strong> culminación <strong>de</strong><br />
un proceso basado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s productivas y empresariales que respaldan<br />
y hac<strong>en</strong> posible un posicionami<strong>en</strong>to competitivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados<br />
internos y externos.<br />
La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l programa regional partió <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s comerciales<br />
y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> requerimi<strong>en</strong>tos específicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, que <strong>de</strong>bía alim<strong>en</strong>tar<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 128 |
Aplicaciones prácticas<br />
un proceso <strong>de</strong> innovación tecnológica y empresarial que contribuyera a fortalecer <strong>la</strong><br />
oferta mesoamericana mediante un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na y <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda 13 .<br />
Figura 2. Enfoque simplificado <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l subsector fructíco<strong>la</strong>.<br />
Fruta fresca<br />
Viveros<br />
P<strong>la</strong>ntaciones<br />
Mercados internos<br />
y externos<br />
Fruta<br />
procesada<br />
Fu<strong>en</strong>te: IICA 2000.<br />
El subsector frutíco<strong>la</strong>, como cualquier actividad económica re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> agricultura,<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l bu<strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas. Por ello, <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia técnica agríco<strong>la</strong>, <strong>agroindustria</strong>l y comercial se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>focar <strong>en</strong> temas que<br />
afectan a todos <strong>los</strong> es<strong>la</strong>bones: tecnología para producción <strong>de</strong> material g<strong>en</strong>ético y vegetativo,<br />
producción primaria, postcosecha y transformación, políticas, comercio interno<br />
y exportación, negocios y empresas, sanidad e inocuidad y logística.<br />
En un amplio proceso <strong>de</strong> consultas que se llevó a cabo <strong>en</strong> <strong>la</strong> región c<strong>en</strong>troamericana<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 2003 hasta el 2006, se logró i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong>l subsector <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
región y <strong>los</strong> aspectos críticos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> frutas (Figura 3).<br />
13 Este <strong>en</strong>foque se había p<strong>la</strong>nteado e implem<strong>en</strong>tado exitosam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> propuesta preparada por el IICA<br />
para el proyecto <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo frutíco<strong>la</strong> <strong>de</strong> El Salvador <strong>en</strong> el 2000.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 129 |
SECCIÓN 3<br />
Fig. 3. Aspectos críticos que afectan <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> frutas.<br />
Insumos<br />
Producción primaria<br />
Procesami<strong>en</strong>to<br />
Exportación<br />
Manejo na<strong>de</strong>uado <strong>de</strong>l produto.<br />
Insu<strong>en</strong>te materal vegevo y<br />
sel<strong>la</strong>s que ump<strong>la</strong>n on<br />
requstos <strong>de</strong> erón<br />
santara y a<strong>la</strong>d varetal<br />
(varadas <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong>l<br />
meo).<br />
Imperfeón <strong>en</strong> el meo <strong>de</strong><br />
nsumos afeta <strong>la</strong> mpedad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> fruultura: poas empresas<br />
proveedoras <strong>de</strong> agroquíos,<br />
<strong>en</strong>vases, empaques, altos preos<br />
y poa varedad <strong>de</strong> <strong>los</strong>nsumos.<br />
Dulta<strong>de</strong>s para umpr on<br />
exg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda.<br />
Falta aeso édto.<br />
Compet<strong>en</strong>a externa<strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
meos <strong>de</strong> <strong>la</strong> regón. No se<br />
apan normas ténas para <strong>la</strong><br />
mportaón.<br />
Insu<strong>en</strong>tes servos <strong>de</strong><br />
erón <strong>de</strong> dad, sandad<br />
e noudad.<br />
T<strong>en</strong>ología ara o no dsponble.<br />
Maqunara y equpos<br />
nadaptados a <strong>los</strong><br />
requer<strong>en</strong>tos.<br />
Falta <strong>de</strong> ténos espealzados<br />
<strong>en</strong> mant<strong>en</strong><strong>en</strong>to agrondustral.<br />
Falta <strong>de</strong>nformaón sobre<br />
t<strong>en</strong>ología, equpos, proveedores<br />
y preos.<br />
Dulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> logísa, altos<br />
ostos <strong>de</strong> transporte, mtada<br />
oferta <strong>de</strong> transporte.<br />
Ina<strong>de</strong>uado volum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
exportaón para g<strong>en</strong>erar<br />
eonomías <strong>de</strong> esa<strong>la</strong>.<br />
Esasos servos para <strong>la</strong><br />
promoón nternaonal y el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> meos.<br />
Dulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> veraón <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
meería <strong>en</strong> puertos <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sno.<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong> diversas consultas.<br />
Para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r todas <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na productiva y comercial, <strong>en</strong> el perfil <strong>de</strong>l<br />
programa se señaló <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> fortalecer <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes acciones:<br />
a. Desarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> capacidad institucional pública y privada para proveer servicios<br />
dirigidos al fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> fruticultura.<br />
b. Facilitar <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> mercados y <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> posicionami<strong>en</strong>to<br />
comercial <strong>de</strong>l subsector frutíco<strong>la</strong> <strong>de</strong> Mesoamérica, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
asociatividad empresarial.<br />
c. Mejorar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> innovación tecnológica, empresarial y comercial <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> frutas <strong>en</strong> todos sus es<strong>la</strong>bones.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 130 |
Aplicaciones prácticas<br />
d. Desarrol<strong>la</strong>r instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> productividad y competitividad<br />
frutíco<strong>la</strong> regional.<br />
La iniciativa se p<strong>la</strong>nteó por compon<strong>en</strong>tes, con el fin <strong>de</strong> prever que alguno podría convertirse<br />
<strong>en</strong> proyecto in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te o g<strong>en</strong>erar uno nuevo. El financiami<strong>en</strong>to prov<strong>en</strong>dría<br />
<strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes diversas y su <strong>de</strong>sempeño recaería <strong>en</strong> instituciones con mayor vocación y<br />
experi<strong>en</strong>cia acerca <strong>de</strong>l tema <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />
La ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa fue abordada como sinónimo <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo, movilización <strong>de</strong><br />
capacida<strong>de</strong>s y coordinación a partir <strong>de</strong> un esquema <strong>de</strong> red y acción colectiva regional,<br />
dirigida por <strong>los</strong> países y no como propiedad <strong>de</strong> una organización.<br />
La acción regional fue adquiri<strong>en</strong>do forma <strong>de</strong> manera continua. Se alim<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> procesos<br />
que permitieron acercar a <strong>los</strong> actores, intercambiar y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong>l perfil <strong>de</strong>l<br />
proyecto original. Se evolucionó hacia <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas coordinadas <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />
países y articu<strong>la</strong>das a una estrategia regional, a fin <strong>de</strong> influir y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r instrum<strong>en</strong>tos<br />
que inc<strong>en</strong>tiv<strong>en</strong> <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> fruticultura a nivel regional.<br />
En el 2007, <strong>los</strong> países pres<strong>en</strong>taron ante <strong>la</strong> Iniciativa para <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>es Públicos<br />
Regionales 14 <strong>de</strong>l BID, el proyecto <strong>de</strong>nominado “Programa para el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> fruticultura <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica”. El proyecto fue diseñado a través<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> programas especializados <strong>en</strong> fruticultura <strong>de</strong> <strong>los</strong> ministerios <strong>de</strong> agricultura <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
países, con el respaldo institucional <strong>de</strong>l PIDM y el apoyo técnico <strong>de</strong>l IICA.<br />
Fue aprobado <strong>en</strong> el 2008 e inició su ejecución <strong>en</strong> el 2009, con el nombre <strong>de</strong> Proyecto<br />
Mesoamericano <strong>de</strong> Fruticultura (PROMEFRUT). Sus miembros son <strong>los</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
región y <strong>la</strong> coordinación se sitúa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dirección Ejecutiva <strong>de</strong>l PIDM. El IICA, por su<br />
parte, provee asesoría técnica.<br />
La apropiación <strong>de</strong>l proyecto se materializa a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> un comité<br />
directivo integrado por <strong>los</strong> <strong>de</strong>legados <strong>de</strong> cada país –directores <strong>de</strong> programas que apoyan<br />
a <strong>la</strong> fruticultura– nombrados por <strong>la</strong>s máximas autorida<strong>de</strong>s sectoriales. Este comité<br />
funge como <strong>en</strong>te <strong>de</strong> gobernanza <strong>de</strong>l proyecto y se <strong>en</strong>carga <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />
<strong>en</strong> su proceso <strong>de</strong> ejecución.<br />
14 Según el BID (2006:3) “Un bi<strong>en</strong> público regional es todo bi<strong>en</strong>, producto básico, servicio, sistema <strong>de</strong><br />
normas o régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> política, producido con carácter público, que g<strong>en</strong>ere b<strong>en</strong>eficios comunes para<br />
<strong>los</strong> países participantes como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones concertadas por estos. El bi<strong>en</strong> público no solo<br />
<strong>de</strong>be ser <strong>de</strong> carácter regional y g<strong>en</strong>erar b<strong>en</strong>eficios comunes para <strong>los</strong> países participantes, sino que<br />
también <strong>la</strong> solución <strong>de</strong>be haber sido g<strong>en</strong>erada <strong>en</strong> forma colectiva”.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 131 |
SECCIÓN 3<br />
Figura 4. Proyecto Mesoamericano <strong>de</strong> Fruticultura (PROMEFRUT).<br />
Compon<strong>en</strong>te 1:<br />
política subsectorial<br />
regional para frutas y<br />
p<strong>la</strong>n estratégico<br />
Política subsectorial<br />
regional para frutas<br />
(PSRF)<br />
P<strong>la</strong>n estratégico (PE)<br />
Compon<strong>en</strong>te 2:<br />
instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
coordinación<br />
(p<strong>la</strong>taformas regionales)<br />
A.<br />
Intelig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
mercados.<br />
B.<br />
Intercambio y<br />
g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to.<br />
C.<br />
Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sanidad, inocuidad y <strong>la</strong><br />
calidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos<br />
frutíco<strong>la</strong>s <strong>de</strong> exportación.<br />
Fu<strong>en</strong>te: PROMEFRUT 2009.<br />
De acuerdo con lo pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Figura 4, el proyecto está organizado <strong>en</strong><br />
dos compon<strong>en</strong>tes:<br />
a. El primero se refiere a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> una política subsectorial y p<strong>la</strong>n estratégico<br />
frutíco<strong>la</strong> para <strong>la</strong> región c<strong>en</strong>tral. Tanto <strong>la</strong> política como el p<strong>la</strong>n estratégico contemp<strong>la</strong>n<br />
<strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores públicos y privados. Esta política subsectorial<br />
estará <strong>en</strong>marcada <strong>en</strong> <strong>la</strong> PACA.<br />
b. El segundo consiste <strong>en</strong> el diseño <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos estratégicos: información e<br />
intelig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mercados especializados <strong>en</strong> el sector frutíco<strong>la</strong>, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
iniciativa regional surgida <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> Información <strong>de</strong> Mercados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
Américas (OIMA); construcción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to que posteriorm<strong>en</strong>te permitirá el<br />
intercambio <strong>de</strong> información técnica, investigaciones y bu<strong>en</strong>as prácticas relevantes<br />
para <strong>la</strong> fruticultura <strong>en</strong> <strong>los</strong> países participantes; p<strong>la</strong>taforma regional para <strong>la</strong> promoción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad, inocuidad y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> productos frutíco<strong>la</strong>s <strong>de</strong> exportación,<br />
por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual el sector público (ministerios, organismos <strong>de</strong> certificación y<br />
otros) y organismos privados (<strong>la</strong>boratorios, certificadoras, <strong>en</strong>tre otros) coordinarán<br />
acciones a nivel regional.<br />
PROMEFRUT ti<strong>en</strong>e treinta meses <strong>de</strong> duración y está com<strong>en</strong>zando su ejecución. Con ello<br />
se inicia una nueva fase <strong>de</strong> este proceso regional. A continuación se hace refer<strong>en</strong>cia<br />
a algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores <strong>de</strong> éxito que permitieron llegar a este punto y <strong>los</strong> mayores<br />
<strong>de</strong>safíos que se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 132 |
Factores <strong>de</strong> éxito<br />
La experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción interinstitucional y supranacional implem<strong>en</strong>tada <strong>en</strong><br />
C<strong>en</strong>troamérica para promover el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> fruticultura pres<strong>en</strong>ta algunos elem<strong>en</strong>tos<br />
que influyeron <strong>en</strong> el éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa. Estos elem<strong>en</strong>tos que provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
un caso concreto <strong>en</strong> realidad pue<strong>de</strong>n ser g<strong>en</strong>eralizados y su sistematización pue<strong>de</strong><br />
servir <strong>de</strong> guía para <strong>la</strong> replicación.<br />
A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l proceso se i<strong>de</strong>ntificaron <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes factores <strong>de</strong> éxito:<br />
a. La g<strong>en</strong>eración colectiva <strong>de</strong> una propuesta a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> programas<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo frutíco<strong>la</strong> que coordinan diversas organizaciones a nivel nacional<br />
y supranacional, otras instancias gubernam<strong>en</strong>tales y empresas <strong>de</strong>l sector privado.<br />
El trabajo colectivo permitió <strong>la</strong> apropiación <strong>de</strong>l proyecto.<br />
b. El aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos humanos, organizacionales y financieros exist<strong>en</strong>tes<br />
al inicio y durante el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l proyecto. Esto permitió <strong>la</strong> disponibilidad<br />
<strong>de</strong> recursos y <strong>la</strong> atracción <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to externo, lo cual dará mayores posibilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar impacto.<br />
c. El acompañami<strong>en</strong>to técnico y <strong>la</strong>s alianzas <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> organismos <strong>de</strong> apoyo, como<br />
fue el caso <strong>de</strong>l IICA con el P<strong>la</strong>n Pueb<strong>la</strong> Panamá y a partir <strong>de</strong>l 2008 con el fuerte<br />
apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iniciativa para <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>es Públicos Regionales <strong>de</strong>l BID/BPR<br />
permitieron otorgar un apoyo continuo para facilitar <strong>los</strong> procesos, especialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> su fase germinal y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />
Desafíos<br />
La inestabilidad y fragilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> proyectos o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s gubernam<strong>en</strong>tales<br />
<strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> apoyar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> fruticultura seguirá si<strong>en</strong>do el mayor <strong>de</strong>safío<br />
que se <strong>de</strong>ba <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar. Los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> discontinuidad afectan a cualquier actividad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. Por ello, es fundam<strong>en</strong>tal aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción con el sector privado<br />
a través <strong>de</strong> alianzas público-privadas que g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> un mayor interés y compromiso: por<br />
una parte, <strong>de</strong>l sector público <strong>en</strong> su rol <strong>de</strong> mejorar y dinamizar el ambi<strong>en</strong>te institucional<br />
a nivel <strong>de</strong> políticas, instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> política y servicios; y por otra, <strong>de</strong>l sector privado<br />
como dinamizador <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inversiones. En este s<strong>en</strong>tido, el Proyecto Mesoamericano <strong>de</strong><br />
Fruticultura <strong>de</strong>be preparar y proponer instrum<strong>en</strong>tos que apoy<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
fruticultura regional a partir <strong>de</strong> esa vincu<strong>la</strong>ción.<br />
Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> iniciativa que se ha <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> este artículo atañe principalm<strong>en</strong>te a frutas<br />
consi<strong>de</strong>radas como no tradicionales <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica, es necesario que <strong>la</strong> política<br />
subsectorial frutíco<strong>la</strong> y <strong>los</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> coordinación que se diseñ<strong>en</strong> sean incluy<strong>en</strong>tes,<br />
tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>los</strong> rubros como <strong>de</strong> <strong>los</strong> tipos <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> valor frutíco<strong>la</strong>.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 133 |
SECCIÓN 3<br />
Literatura citada<br />
B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s, H; Segura, O. 2005. El sector frutíco<strong>la</strong> c<strong>en</strong>troamericano. Su <strong>en</strong>torno comercial y su<br />
realidad <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l CAFTA-RD. San José, CR, IICA.<br />
BID (Banco Interamericano <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong>). 2006. Marco conceptual para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />
públicos regionales. Convocatoria para <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> propuestas 2006. Iniciativa para <strong>la</strong><br />
Promoción <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>es Públicos Regionales. Disponible <strong>en</strong> http://www.iadb.org/int/BPR.<br />
Cha<strong>la</strong>bi, N. 2009. El Proyecto Mesoamericano <strong>de</strong> Fruticultura, PROMEFRUT. Pres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong><br />
el Foro Internacional <strong>de</strong> Agronegocios <strong>de</strong> Frutas Tropicales: Hacia <strong>la</strong> Integración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Fruticultura Regional Santa El<strong>en</strong>a, SV.<br />
IICA (Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura). 2000. Proyecto <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
frutíco<strong>la</strong> <strong>de</strong> el Salvador, 2000. IICA, FANTEL/MAG.<br />
________. 2003. Memoria <strong>de</strong>l Taller <strong>de</strong> Diálogo sobre <strong>la</strong> Fruticultura <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica. Ed. I<br />
Pavez. San Salvador, SV (<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa).<br />
________. 2006a. Diagnóstico cualitativo <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas seleccionadas <strong>de</strong> frutas <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica:<br />
Áreas comunes <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción para fortalecer su competitividad.<br />
________. 2006b. Fruticultura <strong>en</strong> Mesoamérica: una propuesta hacia el futuro. Ví<strong>de</strong>o.<br />
Memoria I Foro International <strong>de</strong> <strong>los</strong> Agronegocios <strong>de</strong> Frutas Tropicales. 2003. Eds. I Pavez;<br />
F A<strong>la</strong>s. San Salvador, SV, IICA, MAG, PROESA.<br />
Memoria II Foro International <strong>de</strong> <strong>los</strong> Agronegocios <strong>de</strong> Frutas Tropicales. 2004. Eds. I Pavez;<br />
C Rivas. San Salvador, SV, IICA, PROESA.<br />
Memoria III Foro International <strong>de</strong> <strong>los</strong> Agronegocios <strong>de</strong> Frutas Tropicales. 2006. Eds. I Pavez;<br />
A Montero. San José, CR, IICA.<br />
PACA (Política Agropecuaria Común). 2007. Política Agríco<strong>la</strong> C<strong>en</strong>troamericana 2008 – 2017:<br />
Una agricultura competitiva e integrada para un mundo global.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 134 |
Acuerdos <strong>en</strong>tre actores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias.<br />
Experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica<br />
Dominique Villeda, Magdal<strong>en</strong>o Prado,<br />
Hugo Vargas y Danilo Herrera<br />
Introducción<br />
En el sector agríco<strong>la</strong> es c<strong>la</strong>ra <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s productivas cada vez<br />
logr<strong>en</strong> agregar mayor valor a sus productos y que ello pueda propiciar mejores niveles<br />
<strong>de</strong> vida <strong>en</strong> el medio <strong>rural</strong>. Para avanzar <strong>en</strong> esta perspectiva, se necesita compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
<strong>la</strong> actividad agropecuaria como un es<strong>la</strong>bón <strong>de</strong> una ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fincas hasta <strong>los</strong><br />
consumidores, don<strong>de</strong> <strong>los</strong> productores y <strong>de</strong>más actores conozcan muy bi<strong>en</strong> <strong>los</strong> requerimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados, a fin <strong>de</strong> producir <strong>la</strong>s calida<strong>de</strong>s que exig<strong>en</strong>.<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> años nov<strong>en</strong>tas, el Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong><br />
Agricultura (IICA) estimuló el manejo <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> agricultura ampliada y <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong> este, <strong>en</strong> su dim<strong>en</strong>sión operativa, <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que <strong>los</strong> productores agropecuarios<br />
puedan coordinarse mejor con <strong>los</strong> <strong>de</strong>más actores <strong>de</strong> sus respectivas ca<strong>de</strong>nas<br />
agroalim<strong>en</strong>tarias para producir bi<strong>en</strong>es finales competitivos. Esta perspectiva, con el<br />
apoyo <strong>de</strong>l IICA, evoluciona hacia el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> acuerdos <strong>en</strong>tre actores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
ca<strong>de</strong>nas y <strong>los</strong> gobiernos, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>das y compromisos para superar factores<br />
que limitan su competitividad.<br />
En este marco, el pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to integra <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes propósitos: a) evaluar <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> países c<strong>en</strong>troamericanos más vincu<strong>la</strong>dos con estas iniciativas (Guatema<strong>la</strong>, Honduras<br />
y Panamá) <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> estos acuerdos, sus fortalezas y <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s; y b) pres<strong>en</strong>tar<br />
una serie <strong>de</strong> propuestas con el fin <strong>de</strong> fortalecer<strong>los</strong>.<br />
Acuerdos <strong>en</strong>tre actores <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias<br />
Los acuerdos <strong>en</strong>tre actores <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias son <strong>de</strong> vieja data <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica<br />
y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> lugar <strong>en</strong> otras <strong>la</strong>titu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas y <strong>de</strong>l mundo. Específicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este<br />
docum<strong>en</strong>to, se hace refer<strong>en</strong>cia al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un espacio <strong>de</strong> discusión perman<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na y <strong>de</strong> <strong>los</strong> gobiernos, repres<strong>en</strong>tados por una junta directiva<br />
o comité <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na, que da seguimi<strong>en</strong>to a una ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> compromisos sobre proyectos<br />
<strong>de</strong> inversión, políticas y acciones para <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> factores que afectan <strong>de</strong> forma<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 135 |
SECCIÓN 3<br />
negativa <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong>l rubro. Para <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones, se dispone <strong>de</strong><br />
una secretaría técnica como brazo ejecutivo <strong>de</strong>l comité.<br />
En Europa estas instancias adoptan el nombre <strong>de</strong> organizaciones interprofesionales<br />
(IICA y AECI 2000). La <strong>de</strong>finición que <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación comunitaria proporciona a<br />
“organización interprofesional” es <strong>la</strong> <strong>de</strong> “toda persona jurídica que agrupa a repres<strong>en</strong>tantes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s económicas re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> producción y/o el comercio<br />
y/o <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos y constituida a <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> todas o parte <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s organizaciones o asociaciones que <strong>la</strong> compon<strong>en</strong>” (IICA y AECI 2000:80).<br />
En g<strong>en</strong>eral, <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong> estas organizaciones interprofesionales son: “mejora <strong>de</strong>l<br />
conocimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y <strong>de</strong>l mercado; contribución a<br />
una mejor coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución comercial <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />
mediante estudios <strong>de</strong> investigación y estudios <strong>de</strong> mercado; e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> contratos<br />
tipo compatibles con <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación comunitaria; ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción hacia<br />
unos productos más adaptados a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l mercado y a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
consumidores, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> calidad y protección <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te;<br />
búsqueda <strong>de</strong> métodos que permitan restringir el uso <strong>de</strong> productos fitosanitarios y que<br />
garantic<strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l producto y <strong>la</strong> protección <strong>de</strong>l suelo y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas, así como <strong>la</strong><br />
promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción integrada u otros métodos <strong>de</strong> producción respetuosos<br />
con el medio ambi<strong>en</strong>te; <strong>la</strong> valorización y <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominaciones <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>,<br />
indicaciones geográficas y <strong>la</strong>bels <strong>de</strong> calidad” “(IICA y AECI 2000:81).<br />
En C<strong>en</strong>troamérica, distintas activida<strong>de</strong>s productivas tradicionales optaron por organizarse<br />
<strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> una visión <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na, tal es el caso <strong>de</strong>l café, <strong>la</strong> actividad azucarera,<br />
el banano y otros. Como ejemplo, <strong>en</strong> 1970 se creó <strong>en</strong> Honduras el Instituto Hondureño<br />
<strong>de</strong>l Café (IHCAFE) como apoyo para el <strong>de</strong>sarrollo y fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria<br />
cafetalera <strong>de</strong>l país, que funciona como una empresa gubernam<strong>en</strong>tal<br />
En el 2000, el IHCAFE se reforma, ahora como un <strong>en</strong>te privado, sin fines <strong>de</strong> lucro regu<strong>la</strong>dor<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> caficultura nacional. Su objetivo consiste <strong>en</strong> “promover <strong>la</strong> r<strong>en</strong>tabilidad<br />
socio-económica <strong>de</strong>l caficultor hondureño; a través <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na Agroindustrial <strong>de</strong>l Café”. Integran su junta directiva un repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong><br />
cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gremiales cafetaleras, un repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Exportadores<br />
<strong>de</strong> Honduras, un repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Tostadores <strong>de</strong> Café <strong>de</strong> Honduras, el<br />
Secretario <strong>de</strong> Estado <strong>en</strong> <strong>los</strong> Despachos <strong>de</strong> Agricultura y Gana<strong>de</strong>ría, y el Secretario <strong>de</strong><br />
Estado <strong>en</strong> <strong>los</strong> Despachos <strong>de</strong> Industria y Comercio.<br />
En Costa Rica, por su parte, el Instituto <strong>de</strong>l Café <strong>de</strong> (ICAFE) es una <strong>en</strong>tidad pública <strong>de</strong><br />
carácter no estatal que promueve <strong>la</strong> actividad cafetalera nacional. Fue establecido <strong>en</strong><br />
1933, con el objetivo <strong>de</strong> propiciar un mo<strong>de</strong>lo equitativo <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> miembros <strong>de</strong>l sector<br />
cafetalero: productores, b<strong>en</strong>eficiadores, torrefactores y exportadores.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 136 |
Aplicaciones prácticas<br />
Con <strong>la</strong> introducción <strong>en</strong> el IICA <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> agricultura ampliada y su difusión,<br />
aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> el Instituto distintas iniciativas que buscan el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura<br />
a partir <strong>de</strong> acciones coordinadas <strong>en</strong>tre actores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias.<br />
En 1996, luego <strong>de</strong> aplicaciones y experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> varios países, se publicó el docum<strong>en</strong>to<br />
Enfoque <strong>de</strong> Ca<strong>de</strong>nas y Diálogo para <strong>la</strong> Acción (CADIAC) (Bourgeois y Herrera<br />
1996), <strong>en</strong> el cual se promueve <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores públicos y privados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
ca<strong>de</strong>nas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>taciones estratégicas para mejorar su competitividad.<br />
Esta participación se p<strong>la</strong>ntea <strong>en</strong> tres pasos:<br />
a. Un diagnóstico <strong>en</strong> el que se utiliza <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
b. Diseño <strong>de</strong> propuestas <strong>de</strong> acciones y <strong>de</strong> políticas que se concreta <strong>en</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> sección.<br />
c. Seguimi<strong>en</strong>to y ejecución <strong>de</strong> acciones, lo cual implica <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> un comité<br />
<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na y el nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un secretario <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
De forma contemporánea a CADIAC y con una misma lógica, surg<strong>en</strong> y se implem<strong>en</strong>tan<br />
<strong>los</strong> acuerdos <strong>de</strong> competitividad <strong>en</strong> Colombia. De acuerdo con Roldán y Espinal (1998),<br />
se trata <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos estratégicos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l “P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> El Salto Social”:<br />
“La concepción <strong>de</strong> <strong>los</strong> acuerdos como parte constitutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> competitividad,<br />
se <strong>en</strong>marca <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad, consignada <strong>en</strong> el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> El Salto Social, <strong>de</strong> una<br />
movilización <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, con el fin <strong>de</strong> lograr, <strong>en</strong>tre otros, <strong>la</strong> consolidación<br />
<strong>de</strong> una cultura <strong>de</strong> concertación, que reemp<strong>la</strong>ce <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong>l conflicto. Los acuerdos se<br />
concib<strong>en</strong> como el instrum<strong>en</strong>to sectorial <strong>de</strong> una estrategia <strong>de</strong> competitividad, negociados<br />
con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> empresarios, trabajadores y el gobierno, y contemp<strong>la</strong>n acciones<br />
conjuntas y compromisos específicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes” (Roldán y Espinal 1998).<br />
El acuerdo <strong>de</strong>staca el carácter <strong>de</strong> socios que pose<strong>en</strong> <strong>los</strong> sectores público y privado, <strong>en</strong><br />
el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> apertura económica, como se seña<strong>la</strong> a continuación:<br />
“El acuerdo <strong>de</strong> competitividad es un cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes y empresarios<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos es<strong>la</strong>bones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas, <strong>de</strong> <strong>los</strong> servicios más relevantes y <strong>de</strong>l gobierno<br />
sobre cuatro aspectos principales: 1) diagnóstico competitivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na; ponerse <strong>de</strong><br />
acuerdo sobre cuáles son <strong>los</strong> problemas que <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na ti<strong>en</strong>e para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> el mercado<br />
internacional y <strong>la</strong> apertura comercial y <strong>en</strong> el mercado interno; 2) <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> futuro <strong>de</strong><br />
este negocio; 3) un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción, el cual ti<strong>en</strong>e una serie <strong>de</strong> estrategias muy vincu<strong>la</strong>das<br />
a iniciativas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo tecnológico, <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> calidad, <strong>en</strong> materia<br />
medioambi<strong>en</strong>tal, <strong>en</strong>tre otros; y 4) <strong>la</strong> ger<strong>en</strong>cia y monitoreo <strong>de</strong>l acuerdo, a través <strong>de</strong> lo que<br />
hemos l<strong>la</strong>mado <strong>en</strong> Colombia <strong>la</strong>s secretarías técnicas <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na” (Herrera 2008).<br />
Los esquemas <strong>de</strong> secretarías técnicas se financian con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong>l sector privado<br />
y <strong>de</strong>l sector público; <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que se logran algunos resultados, existe mayor<br />
interés <strong>de</strong>l sector privado por participar <strong>en</strong> <strong>los</strong> aportes financieros. No obstante, algunas<br />
ca<strong>de</strong>nas que funcionan por más <strong>de</strong> seis años no han estado ex<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> conflictos<br />
e incluso <strong>de</strong> disoluciones y nuevas agrupaciones.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 137 |
SECCIÓN 3<br />
Por otra parte, <strong>los</strong> acuerdos <strong>de</strong> competitividad y <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
un respaldo legal <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley 811 <strong>de</strong>l 2003, don<strong>de</strong> se da el marco para el establecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na para el sector agropecuario forestal, acuíco<strong>la</strong> y<br />
pesquero. Esta conformación está muy inspirada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s interprofesionales europeas,<br />
particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s francesas.<br />
Evaluación <strong>de</strong> acuerdos <strong>en</strong>tre actores <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica<br />
Para <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> acuerdos <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> actores <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas alim<strong>en</strong>tarias, se preparó<br />
una matriz <strong>de</strong> consulta a cada país Guatema<strong>la</strong>, Honduras y Panamá sobre distintos<br />
temas re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas. En <strong>los</strong><br />
cuadros que se pres<strong>en</strong>tan más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, se pres<strong>en</strong>ta una síntesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas. En<br />
<strong>la</strong> matriz se incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s apreciaciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> especialistas <strong>de</strong>l IICA <strong>en</strong> <strong>los</strong> países <strong>en</strong><br />
consulta y <strong>de</strong> <strong>los</strong> responsables <strong>de</strong>l tema <strong>en</strong> <strong>los</strong> ministerios <strong>de</strong> agricultura.<br />
Marco legal<br />
Exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>los</strong> objetivos que conforman <strong>la</strong>s instancias <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>en</strong> <strong>los</strong> tres<br />
países. Estas difer<strong>en</strong>cias se reflejan principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el grado <strong>de</strong> protagonismo <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
actores privados con respecto a <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones y al seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> acuerdos.<br />
El primero <strong>de</strong> <strong>los</strong> tres países <strong>en</strong> incursionar <strong>en</strong> esta modalidad fue Panamá <strong>en</strong> 1986, con<br />
<strong>la</strong> Ley 2 <strong>de</strong> 1986, que crea <strong>la</strong>s comisiones nacionales <strong>de</strong> investigación asesoría y consulta.<br />
Estas comisiones son reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tadas por el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Agropecuario<br />
(MIDA) y se convocan para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r asuntos coyunturales. Si bi<strong>en</strong> están pres<strong>en</strong>tes todos<br />
<strong>los</strong> es<strong>la</strong>bones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na e instituciones re<strong>la</strong>cionadas, lo cierto es que no son instancias<br />
<strong>de</strong> acción perman<strong>en</strong>te. Esta situación se manti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad.<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> setiembre <strong>de</strong> 1994, <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> se crearon <strong>los</strong> <strong>de</strong>nominados “grupos<br />
<strong>de</strong> trabajo subsectoriales” mediante Acuerdo Gubernativo. Cada uno está integrado<br />
por repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respectivas ca<strong>de</strong>nas productivas, <strong>en</strong> este caso, con un c<strong>la</strong>ro<br />
reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> participación perman<strong>en</strong>te y no coyuntural <strong>de</strong> grupos<br />
sociales <strong>en</strong> el análisis y discusión <strong>de</strong> <strong>los</strong> problemas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico <strong>de</strong> cada<br />
rubro productivo. Más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, se crean <strong>los</strong> consejos <strong>de</strong> producción agríco<strong>la</strong> y animal<br />
(que agrupan ca<strong>de</strong>nas) para impulsar <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración<br />
<strong>de</strong> propuestas o ag<strong>en</strong>das subsectoriales. Aquí se hace énfasis <strong>en</strong> aspectos transversales<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s agroca<strong>de</strong>nas, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> temas que son <strong>de</strong> interés <strong>en</strong> más <strong>de</strong> una ca<strong>de</strong>na.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 138 |
Aplicaciones prácticas<br />
Cuadro 1. Marco legal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
País Legis<strong>la</strong>ción ¿Qué crea <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción? Objetivos<br />
Panamá Ley 2 <strong>de</strong>l 20 marzo <strong>de</strong> 1986.<br />
Regu<strong>la</strong> e inc<strong>en</strong>tiva <strong>la</strong> producción<br />
y <strong>la</strong>s exportaciones agropecuarias.<br />
Otorga faculta<strong>de</strong>s especiales<br />
al MIDA.<br />
MIDA Resuelto ALP-082-ADM-99<br />
<strong>de</strong>l 17 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1999.<br />
Guatema<strong>la</strong> Acuerdo Gubernativo n.° 650-94<br />
<strong>de</strong>l 20 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1994, el<br />
cual se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra vig<strong>en</strong>te.<br />
Honduras<br />
Acuerdo Ministerial 139-2007.<br />
Acuerdo Ministerial 140- 2007.<br />
Acuerdo n.° 711-03 <strong>de</strong>l 15 <strong>de</strong><br />
agosto <strong>de</strong>l 2003 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría<br />
<strong>de</strong> Estado <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>spachos <strong>de</strong><br />
agricultura y gana<strong>de</strong>ría.<br />
Acuerdos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong><br />
Agricultura y Gana<strong>de</strong>ría se publican<br />
<strong>en</strong> Gaceta, <strong>los</strong> cuales<br />
correspon<strong>de</strong>n a acuerdos marco<br />
por ca<strong>de</strong>na.<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores.<br />
Mediante el artículo 13, comisiones<br />
nacionales <strong>de</strong> investigación,<br />
asesoría y consulta para<br />
cada actividad agropecuaria<br />
con participación <strong>de</strong> productores<br />
y consumidores.<br />
La activación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comisiones<br />
nacionales consultivas por<br />
rubro.<br />
Nota: Es “activación” porque<br />
antes hubo otros resueltos;<br />
este es el más reci<strong>en</strong>te.<br />
Grupos <strong>de</strong> trabajo con repres<strong>en</strong>tantes<br />
<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas productivas,<br />
inicialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s <strong>de</strong> arroz,<br />
forestal, gana<strong>de</strong>ría <strong>de</strong> carne,<br />
gana<strong>de</strong>ría <strong>de</strong> leche, pesca,<br />
trigo y tabaco.<br />
Consejo <strong>de</strong> Producción<br />
Agríco<strong>la</strong> (CONPRODA).<br />
Consejo <strong>de</strong> Producción Animal<br />
(COMPRODAN).<br />
Comités <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias<br />
por rubro: espacios<br />
para facilitar <strong>la</strong> concertación<br />
<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> sectores público y privado<br />
y <strong>en</strong> <strong>los</strong> ámbitos privadoprivado<br />
y público-público.<br />
Acuerdos marco por ca<strong>de</strong>na:<br />
a) naturaleza y propósito <strong>de</strong>l<br />
acuerdo, b) síntesis diagnóstico,<br />
c) marco conceptual, d)<br />
consi<strong>de</strong>raciones estratégicas,<br />
y e) p<strong>la</strong>n acción.<br />
Apoyar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />
<strong>de</strong>l sector agropecuario.<br />
a. Asesorar al <strong>de</strong>spacho <strong>de</strong>l<br />
Ministro <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
políticas por ca<strong>de</strong>na.<br />
b. Conformar un foro para <strong>la</strong> coordinación<br />
<strong>en</strong>tre ag<strong>en</strong>tes económicos<br />
<strong>de</strong>l sector privado y<br />
técnicos <strong>de</strong>l sector público<br />
agropecuario.<br />
c. Coadyuvar <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> política agropecuaria<br />
y sus instrum<strong>en</strong>tos<br />
operativos.<br />
a. Facilitar <strong>la</strong> interacción <strong>de</strong> instituciones<br />
y organizaciones.<br />
b. Ejecutar ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> reactivación<br />
y mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> agricultura<br />
y ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura sost<strong>en</strong>ible y <strong>los</strong><br />
recursos naturales <strong>de</strong> Petén.<br />
a. Asesorar <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> políticas<br />
<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Agricultura,<br />
Gana<strong>de</strong>ría y Alim<strong>en</strong>tación<br />
(MAGA) mediante mecanismos<br />
<strong>de</strong> consulta.<br />
b. G<strong>en</strong>erar propuestas para promover<br />
el <strong>de</strong>sarrollo productivo<br />
y comercial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas.<br />
c. Facilitar <strong>la</strong> comunicación <strong>en</strong>tre<br />
el MAGA y el sector privado.<br />
Lo mismo que el anterior.<br />
Facilitar concertación perman<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong>tre actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na,<br />
públicos y privados, para <strong>de</strong>finir<br />
estrategias que garantic<strong>en</strong> su sost<strong>en</strong>ibilidad<br />
ambi<strong>en</strong>tal, social y<br />
económica.<br />
a. Fortalecer y consolidar v<strong>en</strong>tajas<br />
competitivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
b. Garantizar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
capacidad para competir mediante<br />
<strong>la</strong> ejecución coordinada<br />
<strong>de</strong> acciones.<br />
Mediante el Acuerdo Ministerial <strong>de</strong>l 2003, <strong>en</strong> Honduras se crearon <strong>los</strong> comités <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
como espacios para facilitar <strong>la</strong> concertación <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> sectores público y privado, <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> ámbitos privado-privado y público-público.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 139 |
SECCIÓN 3<br />
En estos espacios, <strong>los</strong> acuerdos se concib<strong>en</strong> a partir <strong>de</strong> una concertación perman<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong>tre actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na, públicos y privados, para <strong>de</strong>finir estrategias que garantic<strong>en</strong><br />
su sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal, social y económica. Esto implicó un salto cualitativo importante<br />
respecto <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos anteriores, pues <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na se consi<strong>de</strong>ra como un espacio<br />
perman<strong>en</strong>te y un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cambio a través <strong>de</strong> <strong>los</strong> comités, don<strong>de</strong> se dispone <strong>de</strong><br />
un Secretario Técnico.<br />
La estrategia se refuerza gracias a su respaldo legal y formal, luego <strong>de</strong> que se publicaran<br />
<strong>en</strong> el diario oficial La Gaceta <strong>los</strong> “acuerdos marco <strong>de</strong> competitividad”. Para cada ca<strong>de</strong>na<br />
se incluy<strong>en</strong> <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes rubros: a) <strong>la</strong> naturaleza y propósito <strong>de</strong>l acuerdo; b) síntesis<br />
<strong>de</strong>l diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na; c) marco conceptual; d) consi<strong>de</strong>raciones estratégicas; e)<br />
p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción, el cual conti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> líneas <strong>de</strong> trabajo y acciones por ejecutarse.<br />
Conformación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instancias <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
La consi<strong>de</strong>rable cantidad <strong>de</strong> miembros que integran <strong>la</strong>s comisiones <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> Panamá,<br />
respon<strong>de</strong> a su razón <strong>de</strong> ser, cual es operar como instancias <strong>de</strong> asesorami<strong>en</strong>to.<br />
En Guatema<strong>la</strong>, <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na se ajusta según el grado <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to<br />
y <strong>los</strong> es<strong>la</strong>bones pres<strong>en</strong>tes; conforme haya más es<strong>la</strong>bones, mayor será <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong><br />
miembros. En <strong>los</strong> comités <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na, <strong>la</strong> mayoría correspon<strong>de</strong> a <strong>los</strong> productores. Con<br />
respecto al sector público, el Ministerio <strong>de</strong> Agricultura está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> comités.<br />
La participación <strong>de</strong> otros actores públicos es variable <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> relevancia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes temáticas. Los comités se concib<strong>en</strong> como grupos perman<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong><br />
seguimi<strong>en</strong>to constante.<br />
Por el contrario, <strong>en</strong> Panamá, se convocan esporádicam<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> temas<br />
coyunturales. En Honduras, el Ministerio <strong>de</strong> Agricultura es miembro perman<strong>en</strong>te y<br />
también se invita a participar a otras instancias según el tema.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 140 |
Cuadro 2. Conformación instancias <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
País Integración Observaciones<br />
Aplicaciones prácticas<br />
Panamá<br />
Guatema<strong>la</strong><br />
Honduras<br />
Participación <strong>de</strong> productores y<br />
consumidores (Ley 2).<br />
El término “productores” involucra<br />
a todos <strong>los</strong> actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
Los grupos <strong>de</strong> trabajo se integran<br />
con repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos<br />
ámbitos <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas productivas:<br />
agricultores, <strong>agroindustria</strong>les,<br />
transportistas, consumidores<br />
y otros.<br />
Como parte <strong>de</strong> su <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> facilitación,<br />
el MAGA ti<strong>en</strong>e amplia<br />
repres<strong>en</strong>tatividad <strong>en</strong> estos grupos<br />
<strong>de</strong> trabajo (Artículo 9, Acuerdo<br />
650 – 94).<br />
Ti<strong>en</strong>e una conformación base ajustable:<br />
Secretario <strong>de</strong> Agricultura,<br />
productores <strong>de</strong> materias primas<br />
agríco<strong>la</strong>s, procesadores, industriales<br />
<strong>de</strong> semie<strong>la</strong>borados y productos<br />
finales, repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> empresas<br />
<strong>de</strong> comercialización interna o<br />
externa, proveedores <strong>de</strong> insumos<br />
e innovaciones tecnológicas, organizaciones<br />
consumidores.<br />
Como ejemplo, conformación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Comisión Nacional Consultiva <strong>de</strong> Arroz:<br />
Ministro <strong>de</strong>l MIDA, qui<strong>en</strong> presi<strong>de</strong>; <strong>en</strong><br />
banca, BDA; <strong>en</strong> investigación, IDIAP;<br />
<strong>en</strong> seguros, ISA; <strong>en</strong> merca<strong>de</strong>o, IMA; <strong>en</strong><br />
asuntos <strong>de</strong>l consumidor, ACODECO;<br />
<strong>en</strong> semil<strong>la</strong>s, CNS; por <strong>los</strong> comerciantes,<br />
ACOVIPA; <strong>la</strong> Asociación Nacional<br />
Molineros; asociaciones <strong>de</strong> productores<br />
arroz; fe<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> arroceros; el<br />
Secretario Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong><br />
Dirección P<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong>l MIDA; el<br />
Coordinador Técnico <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong><br />
Arroz <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Agricultura;<br />
Cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>a Agropecuaria <strong>de</strong>l MIDA;<br />
Dirección <strong>de</strong> Política Comercial<br />
<strong>de</strong>l MIDA.<br />
Según el grado <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to, cada<br />
ca<strong>de</strong>na incluye más o m<strong>en</strong>os repres<strong>en</strong>tantes.<br />
La repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l sector<br />
público es variable. Las áreas <strong>de</strong> carne<br />
y leche <strong>de</strong> bovino han t<strong>en</strong>ido repres<strong>en</strong>tantes<br />
<strong>de</strong> salud pública, economía, y <strong>de</strong><br />
carne <strong>en</strong> municipalida<strong>de</strong>s. En g<strong>en</strong>eral,<br />
<strong>los</strong> productores ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mayor repres<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l comité.<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 141 |
SECCIÓN 3<br />
Funciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instancias <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
Las funciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instancias <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na varían según el país:<br />
<br />
<br />
<br />
En el caso <strong>de</strong> Panamá, se privilegia el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas. Las comisiones consultivas<br />
dictan ori<strong>en</strong>taciones principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> conting<strong>en</strong>tes y otros temas<br />
comerciales.<br />
En Guatema<strong>la</strong>, sin abandono <strong>de</strong> este objetivo, <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> trabajo son instancias<br />
perman<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to constante y g<strong>en</strong>eran iniciativas para cada ca<strong>de</strong>na y<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> distintos ámbitos que promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> competitividad.<br />
Con respecto a Honduras, <strong>la</strong> especificidad es mayor, pues <strong>los</strong> comités <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar proyectos productivos para optimizar <strong>la</strong> tecnología, <strong>los</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos<br />
y <strong>la</strong> r<strong>en</strong>tabilidad. También <strong>de</strong>b<strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntear mecanismos para un mayor vínculo<br />
<strong>en</strong>tre investigación <strong>en</strong> tecnología y su transfer<strong>en</strong>cia acor<strong>de</strong> con <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes.<br />
Cuadro 3. Funciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instancias <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>en</strong> <strong>los</strong> tres países seleccionados<br />
(Panamá, Guatema<strong>la</strong> y Honduras).<br />
Panamá Guatema<strong>la</strong> Honduras<br />
Investigar y sugerir alternativas<br />
<strong>de</strong> ajustes <strong>de</strong> políticas.<br />
I<strong>de</strong>ntificar y buscar soluciones<br />
a <strong>los</strong> problemas que impi<strong>de</strong>n<br />
el <strong>de</strong>sarrollo sector<br />
agropecuario.<br />
Buscar a<strong>de</strong>cuada producción y<br />
productividad y precios razonables<br />
y mejores niveles vida<br />
<strong>en</strong> el área <strong>rural</strong>.<br />
Recom<strong>en</strong>dar políticas y mecanismos<br />
<strong>de</strong> protección a producción<br />
agropecuaria, y servicios<br />
<strong>de</strong> apoyo a productores, g<strong>en</strong>eración<br />
y transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tecnología,<br />
crédito, seguro agropecuario<br />
y comercialización.<br />
Promover mecanismos <strong>de</strong><br />
coordinación y concertación<br />
<strong>en</strong>tre el sector agropecuario<br />
y <strong>la</strong>s organizaciones privadas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad agropecuaria<br />
y <strong>agroindustria</strong>l.<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores.<br />
Analizar problemas, e<strong>la</strong>borar<br />
propuestas y dar<br />
seguimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />
específicas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
agricultura. Las instancias<br />
responsables son <strong>los</strong> grupos<br />
<strong>de</strong> trabajo, que serán<br />
perman<strong>en</strong>tes y responsables<br />
<strong>de</strong>l seguimi<strong>en</strong>to constante<br />
y el conocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> correspondi<strong>en</strong>tes<br />
subsectores <strong>de</strong> actividad.<br />
Mejorar <strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong><br />
indicadores económicos,<br />
sociales, y g<strong>en</strong>erar iniciativas<br />
y cont<strong>en</strong>idos sustantivos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones<br />
ministeriales re<strong>la</strong>tivas al<br />
subsector respectivo.<br />
E<strong>la</strong>borar lineami<strong>en</strong>tos estratégicos para<br />
el <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas.<br />
Pres<strong>en</strong>tar proyectos productivos y<br />
optimizar tecnología, r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos<br />
y r<strong>en</strong>tabilidad.<br />
G<strong>en</strong>erar mayor vínculo <strong>en</strong>tre investigación,<br />
tecnología, y transfer<strong>en</strong>cia.<br />
Dar prefer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> exportación con más<br />
valor agregado.<br />
Efectuar p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos y estrategias <strong>de</strong><br />
ca<strong>de</strong>na <strong>en</strong> negociaciones comerciales y<br />
darles seguimi<strong>en</strong>to.<br />
Acordar p<strong>la</strong>nes, estrategias y acciones<br />
para el fortalecimi<strong>en</strong>to gremial y fines<br />
<strong>de</strong> autogestión.<br />
Crear grupos <strong>de</strong> trabajo para el seguimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes y programas.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 142 |
Aplicaciones prácticas<br />
Logros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instancias <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
Con respecto al tipo <strong>de</strong> acciones que se ejecutan <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones<br />
<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na, Panamá muestra un comportami<strong>en</strong>to distinto, pues <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na es un <strong>en</strong>te<br />
asesor <strong>de</strong>l MIDA y no ha funcionado como instancia <strong>de</strong> acción perman<strong>en</strong>te. El IICA ha<br />
v<strong>en</strong>ido sugiri<strong>en</strong>do un cambio hacia el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> acuerdos <strong>de</strong> competitividad.<br />
Durante el 2008 y parte <strong>de</strong>l 2009, ya se ha logrado <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción<br />
para cuatro ca<strong>de</strong>nas. En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche <strong>de</strong> vaca, se dispone <strong>de</strong> una propuesta avanzada<br />
y concertada para el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> pago con reconocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad.<br />
Guatema<strong>la</strong> ha trabajado principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> leche bovina y carne bovina.<br />
El trabajo ha sido más fructífero <strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche, <strong>de</strong>bido al apoyo directo que<br />
el IICA ha brindado a este rubro. El resultado <strong>de</strong> otras ca<strong>de</strong>nas se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> matriz.<br />
Se trata <strong>de</strong> rubros que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n a partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> acuerdos ministeriales <strong>de</strong>l 2007 y<br />
que están <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> consolidación como ca<strong>de</strong>na organizada.<br />
El caso <strong>de</strong> Honduras es reve<strong>la</strong>dor por <strong>los</strong> progresos que se pue<strong>de</strong>n lograr <strong>en</strong> el marco<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> acuerdos <strong>de</strong> competitividad, ya que se pres<strong>en</strong>tan importantes avances <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas<br />
apíco<strong>la</strong> y <strong>de</strong> cacao, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> interesantes logros <strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na hortíco<strong>la</strong>, a pesar<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> complicada tarea para su secretario, qui<strong>en</strong> coordina varios comités <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
Por otra parte, para <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas arroz y maíz, funciona una figura simi<strong>la</strong>r a <strong>los</strong> acuerdos<br />
que ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te podría convertirse <strong>en</strong> acuerdo <strong>de</strong> competitividad. Se trata <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>ios<br />
<strong>de</strong> comercialización, don<strong>de</strong> productores y procesadores manti<strong>en</strong><strong>en</strong> un espacio<br />
<strong>de</strong> diálogo perman<strong>en</strong>te.<br />
El Conv<strong>en</strong>io para el Arroz, suscrito <strong>en</strong> 1999, establece <strong>la</strong> compra <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> producción<br />
<strong>de</strong> arroz <strong>en</strong> granza a un precio <strong>de</strong>finido por <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Molineros <strong>en</strong> un período<br />
<strong>de</strong>terminado. De no haber acuerdo <strong>en</strong>tre productores y molineros, el precio es fijado<br />
por el Gobierno. Las importaciones permitidas a cada molino son proporcionales a <strong>la</strong><br />
compra <strong>de</strong> granza nacional asignada. La Bolsa <strong>de</strong> Productos y Servicios AGROBOLSA<br />
verifica <strong>la</strong> producción, compras, precios, normas <strong>de</strong> calidad e importaciones <strong>de</strong> arroz<br />
<strong>en</strong> granza.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 143 |
SECCIÓN 3<br />
Leche<br />
bovino<br />
Cuadro 4. Logros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instancias <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
Rubro Guatema<strong>la</strong> Honduras Panamá<br />
a. P<strong>la</strong>n estratégico <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
a. Acuerdo con importadores <strong>de</strong><br />
competitivo.<br />
quesos frescos <strong>de</strong> Nicaragua<br />
b. Política arance<strong>la</strong>ria y que <strong>de</strong>n prioridad a <strong>la</strong> producción<br />
<strong>de</strong> conting<strong>en</strong>tes.<br />
nacional artesa-<br />
c. E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> posiciones y nal a un precio superior al<br />
tratados <strong>de</strong> libre comercio. <strong>de</strong>l mercado.<br />
d. Proyecto <strong>de</strong> apoyo al b. Acuerdo con p<strong>la</strong>ntas artesanales<br />
mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
para mejorar el precio <strong>de</strong><br />
competitividad para el <strong>la</strong> leche.<br />
pequeño productor. c. Acuerdo con <strong>la</strong> principal empresa<br />
e. Capacitación <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>as<br />
procesadora para incre-<br />
prácticas <strong>de</strong> manufactura m<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> compra <strong>de</strong> leche <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> queserías artesanales. invierno y facilitar cámaras<br />
f. Vaso <strong>de</strong> leche esco<strong>la</strong>r. frías a c<strong>en</strong>tros BANASUPRO<br />
g. Laboratorio <strong>de</strong> control (Suplidora Nacional <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> calidad.<br />
Productos Básicos) y así<br />
h. Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong><br />
y productividad por vaca. leche para un mayor número<br />
i. Estímulo a inversiones<br />
<strong>de</strong> consumidores.<br />
privadas:<br />
g<strong>en</strong>ética,<br />
manejo post-or<strong>de</strong>ño,<br />
nuevas pasteurizadoras.<br />
Maíz-sorgo E<strong>la</strong>borado p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción. Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> comercialización.<br />
No hay acuerdo<br />
<strong>de</strong> competitividad.<br />
Arroz<br />
Carne<br />
bovina<br />
Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> comercialización Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> comercialización.<br />
No hay acuerdo<br />
<strong>en</strong>tre productores e industriales<br />
para ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> competitividad.<br />
y <strong>la</strong>s importaciones <strong>en</strong> función<br />
<strong>de</strong>l consumo nacional y estimu<strong>la</strong>r<br />
<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración<br />
y coordinación <strong>en</strong>tre<br />
<strong>los</strong> actores.<br />
Establecimi<strong>en</strong>to y puesta <strong>en</strong><br />
marcha <strong>de</strong> mata<strong>de</strong>ro o rastro<br />
<strong>en</strong> Petén: reducción <strong>de</strong><br />
pérdidas <strong>de</strong> peso vivo <strong>en</strong> pie,<br />
disminución <strong>de</strong> costos para<br />
una mejor compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el<br />
mercado nacional.<br />
a. Productores <strong>de</strong> O<strong>la</strong>ncho pres<strong>en</strong>tan<br />
oferta conjunta atractiva<br />
a comercializadores y<br />
mejoran ingresos.<br />
b. Apoyo <strong>de</strong>l IICA: guía metodológica<br />
para el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
requisitos <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to<br />
y manual <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas<br />
<strong>en</strong> fincas y facilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta<br />
<strong>de</strong> carne <strong>en</strong> mercado nacional<br />
y externo.<br />
a. E<strong>la</strong>borados p<strong>la</strong>nes<br />
<strong>de</strong> acción para<br />
cuatro ca<strong>de</strong>nas.<br />
b. Consi<strong>de</strong>rable avance<br />
concertado con<br />
actores <strong>de</strong> un mecanismo<br />
<strong>de</strong> pago con<br />
reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> calidad.<br />
E<strong>la</strong>borado<br />
<strong>de</strong> acción.<br />
E<strong>la</strong>borado<br />
<strong>de</strong> acción.<br />
p<strong>la</strong>n<br />
p<strong>la</strong>n<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 144 |
Aplicaciones prácticas<br />
Cuadro 4 (continuación).<br />
Rubro Guatema<strong>la</strong> Honduras Panamá<br />
Apíco<strong>la</strong> E<strong>la</strong>borado p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción a. Producción <strong>de</strong> 200 000 kg a<br />
400 000 kg.<br />
b. Productividad <strong>de</strong> colm<strong>en</strong>a <strong>de</strong><br />
8 kg a 19 kg.<br />
c. Aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el número <strong>de</strong> apicultores,<br />
<strong>de</strong> 500 a 1000.<br />
d. Colm<strong>en</strong>as <strong>de</strong> 21 000 a<br />
33 000.<br />
e. Cobertura para apicultura <strong>de</strong><br />
14 a 16 <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos.<br />
f. Mejora <strong>en</strong> <strong>la</strong> infraestructura,<br />
construcción y equipami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> siete c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> extracción.<br />
g. Mejora <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
auto-ger<strong>en</strong>cia.<br />
h. <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l sector con fortalecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación<br />
Nacional <strong>de</strong> Apicultores<br />
(ANAPIH).<br />
i. Mejora <strong>en</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />
<strong>de</strong>l sector.<br />
j. Mejora <strong>en</strong> producción y<br />
productividad.<br />
k. Infraestructura, equipami<strong>en</strong>to.<br />
Cacao<br />
a. Formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n emerg<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> reactivación<br />
<strong>de</strong> cacao.<br />
b. Capacitación a 32 facilitadores<br />
<strong>en</strong> escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> campo (ECA)<br />
para conformar <strong>la</strong> red <strong>de</strong> facilitadores<br />
y crear un sistema <strong>de</strong><br />
ext<strong>en</strong>sión agríco<strong>la</strong> cacao.<br />
c. Programa para <strong>la</strong>s regiones norte<br />
y ori<strong>en</strong>tal, para un total <strong>de</strong> 71<br />
ECA, 842 familias b<strong>en</strong>eficiadas<br />
<strong>en</strong> 530 manzanas (aum<strong>en</strong>tará<br />
a 644).<br />
d. P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> exportación a <strong>la</strong> Unión<br />
Europea.<br />
e. En<strong>la</strong>ce <strong>de</strong> productores con<br />
CHOCOLATS HALBA Suiza<br />
para <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> cacao orgánico<br />
fino y comercio justo<br />
(FLO) y firma <strong>de</strong>l conv<strong>en</strong>io<br />
con Aprocacaho.<br />
f. Afiliación <strong>de</strong> nuevas asociaciones<br />
a Aprocacaho.<br />
g. G<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> mercado a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 145 |
SECCIÓN 3<br />
Cuadro 4 (continuación).<br />
Rubro Guatema<strong>la</strong> Honduras Panamá<br />
E<strong>la</strong>borados p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción<br />
E<strong>la</strong>borado p<strong>la</strong>n<br />
para papa, cebol<strong>la</strong>, aguacate.<br />
<strong>de</strong> acción.<br />
Hortofrutíco<strong>la</strong><br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores.<br />
Cebol<strong>la</strong>. Acuerdo <strong>de</strong> precios<br />
<strong>en</strong>tre productores e importadores<br />
y distribuidores.<br />
Papa. Cinco comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
Intibucá fueron b<strong>en</strong>eficiadas<br />
con tubería principal para<br />
sistema <strong>de</strong> riego. Apoyo a <strong>la</strong><br />
Asociación <strong>de</strong> Productores<br />
Hortíco<strong>la</strong>s y Frutales <strong>de</strong> Intibucá<br />
mediante el financiami<strong>en</strong>to<br />
para <strong>la</strong>vadora <strong>de</strong> papa.<br />
Hortalizas <strong>de</strong> clima temp<strong>la</strong>do.<br />
Seis comunida<strong>de</strong>s y municipios<br />
con tubería principal para sistema<br />
<strong>de</strong> riego. Se financia<br />
inverna<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación<br />
Productores Orgánicos Lepaterique<br />
(ASOPROL).<br />
Vegetales ori<strong>en</strong>tales. Cuatro<br />
empresas exportadoras son capacitadas<br />
<strong>en</strong> auditoría <strong>de</strong> BPA<br />
por SENASA y EDA-MCA.<br />
Mango. La gestión <strong>de</strong> productores<br />
<strong>de</strong> O<strong>la</strong>ncho BANADESA<br />
logra colocar L.1,5 millones<br />
<strong>de</strong> producción.<br />
Naranja. Productores apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />
a diagnosticar leprosis.<br />
Acciones <strong>en</strong> marcha<br />
Las activida<strong>de</strong>s y acciones <strong>en</strong> marcha dan una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l avance <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>en</strong> cada<br />
país (Cuadro 5). Honduras se muestra como el país con mayor actividad. En cuanto a<br />
Panamá, el IICA está a <strong>la</strong> expectativa <strong>de</strong> apoyar <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> <strong>los</strong> acuerdos <strong>de</strong><br />
competitividad si el MIDA así lo <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 146 |
Aplicaciones prácticas<br />
Cuadro 5. Acciones <strong>en</strong> marcha.<br />
Productos Guatema<strong>la</strong> Honduras Panamá<br />
Arroz<br />
Investigación <strong>de</strong> nuevas<br />
varieda<strong>de</strong>s para mayor<br />
productividad y calidad<br />
<strong>de</strong>l grano.<br />
Maíz sorgo<br />
Cacao<br />
Chile pimi<strong>en</strong>to, tomate,<br />
cebol<strong>la</strong><br />
Varias ca<strong>de</strong>nas agríco<strong>la</strong>s,<br />
pecuarias y<br />
<strong>de</strong> pesca<br />
Apíco<strong>la</strong><br />
Leche bovina<br />
Apoyo <strong>de</strong> g<strong>en</strong>etistas<br />
cubanos.<br />
Capacitación a pequeños<br />
productores <strong>en</strong><br />
varios temas: organización,<br />
producción, g<strong>en</strong>eración<br />
<strong>de</strong> valor agregado<br />
y comercialización.<br />
Control y vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
mosca b<strong>la</strong>nca.<br />
Publicidad para fom<strong>en</strong>tar<br />
el consumo <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción nacional<br />
(sin marca).<br />
Metodología <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
campo para el mejorami<strong>en</strong>to,<br />
<strong>la</strong> productividad y calidad<br />
con <strong>en</strong>foque ambi<strong>en</strong>tal<br />
y empresarial.<br />
E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> normas<br />
técnicas regionales para el<br />
cacao <strong>en</strong> grano y productos<br />
<strong>de</strong>rivados.<br />
Inv<strong>en</strong>tario nacional <strong>de</strong><br />
productores.<br />
Productores inician proceso<br />
<strong>de</strong> certificación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
organización.<br />
Se trabaja <strong>en</strong> el fortalecimi<strong>en</strong>to<br />
gremial.<br />
Actualización <strong>de</strong>l acuerdo<br />
<strong>de</strong> competitividad.<br />
Proyectos <strong>de</strong> capacitación y<br />
asist<strong>en</strong>cia técnica.<br />
Proyecto Zona Sur para mejorar<br />
<strong>la</strong> comercialización y<br />
lograr <strong>la</strong> reforestación.<br />
Actualización y validación<br />
<strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción.<br />
Inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas artesanales<br />
completa <strong>los</strong> requisitos<br />
para <strong>la</strong> certificación<br />
<strong>de</strong> SENASA.<br />
Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l<br />
p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción a<br />
autorida<strong>de</strong>s agropecuarias<br />
(sali<strong>en</strong>te<br />
y <strong>en</strong>trante).<br />
Consolidación<br />
<strong>de</strong>l comité<br />
<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
Consolidación<br />
<strong>de</strong>l comité<br />
<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
Avances importantes<br />
<strong>en</strong> el diseño<br />
cons<strong>en</strong>suado <strong>de</strong>l<br />
Sistema <strong>de</strong> Pago<br />
<strong>de</strong> Leche Cruda<br />
(SPLC) con reconocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> calidad.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 147 |
SECCIÓN 3<br />
Cuadro 5 (continuación).<br />
Productos Guatema<strong>la</strong> Honduras Panamá<br />
Carne bovina<br />
Actualización <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes<br />
<strong>de</strong> acción.<br />
Inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> ganado para<br />
facilitar <strong>la</strong> negociación con<br />
comerciantes.<br />
Conformación <strong>de</strong> una<br />
cooperativa <strong>de</strong> productores<br />
para que puedan<br />
comprar empacadora que<br />
cerró activida<strong>de</strong>s.<br />
Horto- frutícu<strong>la</strong><br />
Cebol<strong>la</strong>. Apoyo <strong>de</strong> negociación<br />
para que importadores<br />
compr<strong>en</strong> <strong>la</strong> producción local<br />
<strong>de</strong> prioridad.<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores.<br />
Papa. Apoyo <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to<br />
para <strong>la</strong> infraestructura<br />
<strong>de</strong> riego; e<strong>la</strong>boración<br />
<strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to técnico <strong>de</strong><br />
semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> papa; apoyo a<br />
<strong>la</strong> comercialización; gestión<br />
<strong>de</strong> fondos Pyme<strong>rural</strong>;<br />
creación <strong>de</strong> unidad técnica;<br />
asist<strong>en</strong>cia a APROHFI para<br />
elevar <strong>la</strong> productividad, <strong>la</strong><br />
inocuidad y el escalonami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> producción con<br />
el <strong>en</strong>foque “Pro-pobre”.<br />
Hortalizas <strong>de</strong> clima temp<strong>la</strong>do.<br />
Apoyo a <strong>la</strong> gestión<br />
<strong>de</strong> crédito para<br />
implem<strong>en</strong>tar microsistemas<br />
<strong>de</strong> riego como bi<strong>en</strong><br />
público-privado.<br />
Vegetales ori<strong>en</strong>tales. Apoyo<br />
para <strong>la</strong> certificación <strong>de</strong> audi-tores<br />
<strong>en</strong> BPA; apoyo para<br />
<strong>la</strong> concertación <strong>de</strong> precios<br />
<strong>en</strong>tre productores, empacadores<br />
y exportadores.<br />
Mango. Gestión <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to<br />
ante <strong>la</strong><br />
banca estatal.<br />
Cítricos. Apoyo <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />
programas <strong>de</strong><br />
protección fitosanitaria<br />
naranjas.<br />
Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l<br />
p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción a<br />
autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />
sector público<br />
agropecuario (sali<strong>en</strong>te<br />
y <strong>en</strong>trante).<br />
Consolidación <strong>de</strong>l<br />
comité <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
y <strong>de</strong>signación<br />
<strong>de</strong>l secretario<br />
técnico.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 148 |
Aplicaciones prácticas<br />
Dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instancias <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
La débil asociatividad ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a ser un problema g<strong>en</strong>eralizado que limita el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas y <strong>la</strong>s afecta por lo m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> tres ámbitos: a) grupos <strong>de</strong> productores o<br />
regiones que no quedan <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> el comité <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na; b) repres<strong>en</strong>tantes<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> comités <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na que carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> respaldo jurídico mediante una<br />
asociación, como <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong>; y c) <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>los</strong> p<strong>la</strong>nes por falta <strong>de</strong> actores<br />
organizados que puedan li<strong>de</strong>rar y acompañar <strong>los</strong> cambios.<br />
En el caso <strong>de</strong> Honduras, <strong>la</strong> rotación <strong>de</strong> <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reuniones <strong>de</strong> <strong>los</strong> comités<br />
<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na retrasa <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> trabajo. En Guatema<strong>la</strong>, por su<br />
parte, se indica que “a m<strong>en</strong>udo <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes privados <strong>de</strong>sconoc<strong>en</strong> el marco legal,<br />
p<strong>la</strong>nes <strong>en</strong> marcha y obligaciones y <strong>de</strong>rechos”; a<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> muchas ocasiones <strong>los</strong> p<strong>la</strong>nes<br />
<strong>de</strong> acción quedan sujetos a <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l ministro <strong>de</strong> turno. Aquí se p<strong>la</strong>ntea que <strong>la</strong><br />
falta <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to por rotación <strong>de</strong> ministros y viceministros provoca que <strong>los</strong> p<strong>la</strong>nes<br />
<strong>de</strong> acción pierdan continuidad y aparezcan otras priorida<strong>de</strong>s.<br />
Lam<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te se ha observado cierto retardo, a pesar <strong>de</strong> que <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
CONPRODA y <strong>de</strong> COMPRODAN <strong>de</strong>l 2007 se estimu<strong>la</strong>ron <strong>los</strong> trabajos <strong>en</strong> ca<strong>de</strong>nas con<br />
una lógica simi<strong>la</strong>r a <strong>los</strong> acuerdos <strong>de</strong> competitividad. No obstante, <strong>los</strong> cambios ocurridos<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> mandos ministeriales no cuestionan este <strong>en</strong>foque, pero se evi<strong>de</strong>ncia poco apoyo<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> ministerios <strong>de</strong> agricultura para ejecutar <strong>los</strong> acuerdos <strong>de</strong> <strong>los</strong> comités <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na,<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> apoyos ofrecidos, así como un compromiso insufici<strong>en</strong>te<br />
por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones no agríco<strong>la</strong>s, aunque sus funciones se re<strong>la</strong>cionan con <strong>la</strong><br />
competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas.<br />
En Honduras, un secretario es el <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> cinco comités <strong>de</strong>nominados<br />
ca<strong>de</strong>na hortíco<strong>la</strong>, que incluye: papa, hortalizas <strong>de</strong> clima temp<strong>la</strong>do, vegetales ori<strong>en</strong>tales,<br />
cebol<strong>la</strong>, cítricos (naranja) y mango. Esto afecta s<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te <strong>los</strong> resultados. Algo simi<strong>la</strong>r<br />
ocurre con el secretario <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na bovina, <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas carne y leche<br />
simultáneam<strong>en</strong>te. También <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong>, cuatro funcionarios, dos para CONPRODA y<br />
dos para COMPRODAN, se <strong>en</strong>cargan <strong>de</strong> coordinar <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas incluidas <strong>en</strong> cada uno<br />
<strong>de</strong> esos consejos. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> nominalm<strong>en</strong>te operan 28 ca<strong>de</strong>nas, pero sin<br />
<strong>los</strong> recursos y el seguimi<strong>en</strong>to necesarios.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 149 |
SECCIÓN 3<br />
Cuadro 6. Aspectos que han afectado el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instancias <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
Guatema<strong>la</strong> Honduras Panamá<br />
Falta continuidad <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
procesos por cambios <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> administración superior<br />
<strong>de</strong>l MAGA. El sector privado<br />
lo interpreta como falta<br />
<strong>de</strong> voluntad política para<br />
continuar <strong>los</strong> proyectos o<br />
acciones <strong>en</strong> marcha.<br />
Asignación no oportuna <strong>de</strong>l<br />
presupuesto, lo cual se articu<strong>la</strong><br />
a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> interés <strong>de</strong>l<br />
MAGA o a <strong>la</strong> l<strong>en</strong>titud <strong>en</strong> el<br />
área <strong>de</strong> finanzas.<br />
Falta <strong>de</strong> asociatividad inci<strong>de</strong><br />
<strong>en</strong> que repres<strong>en</strong>tantes<br />
<strong>de</strong> comités <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na no<br />
t<strong>en</strong>gan respaldo jurídico.<br />
Incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />
o asignación <strong>de</strong> apoyos<br />
públicos ofrecidos g<strong>en</strong>era<br />
<strong>de</strong>smotivación <strong>en</strong> <strong>los</strong> comités<br />
<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
Repres<strong>en</strong>tantes privados<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> comités <strong>de</strong>sconoc<strong>en</strong><br />
el marco legal, <strong>los</strong> p<strong>la</strong>nes<br />
<strong>en</strong> marcha, <strong>de</strong>rechos<br />
y obligaciones.<br />
Recargo <strong>de</strong> funciones. Dos<br />
funcionarios ejerc<strong>en</strong> <strong>la</strong> función<br />
<strong>de</strong> secretarios <strong>de</strong> todas<br />
<strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas.<br />
Exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 28 ca<strong>de</strong>nas dificulta<br />
el trabajo <strong>de</strong> calidad.<br />
Se está abarcando mucho.<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores.<br />
La baja productividad <strong>de</strong>l sector primario<br />
y su bajo nivel <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad<br />
g<strong>en</strong>era l<strong>en</strong>titud <strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong>l<br />
p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción y <strong>de</strong>smotivación <strong>en</strong><br />
el comité.<br />
Rotación <strong>de</strong> <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes es<strong>la</strong>bones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reuniones<br />
<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
Poca asociatividad <strong>en</strong> el sector<br />
primario afecta <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tatividad<br />
<strong>en</strong> el comité y <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> acuerdos.<br />
El poco apoyo intra e inter-institucional<br />
dificulta <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
iniciativas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas.<br />
El manejo <strong>de</strong> dos o más ca<strong>de</strong>nas<br />
por un secretario imposibilita<br />
<strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a conducción y el<br />
seguimi<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado.<br />
La gana<strong>de</strong>ría <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación “doble<br />
propósito” dificulta que el comité<br />
c<strong>en</strong>tre a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te sus objetivos<br />
e intereses.<br />
Falta disposición <strong>de</strong> autorida<strong>de</strong>s<br />
para formalizar comités<br />
<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na y el nombrami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> secretarios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ca<strong>de</strong>na. A m<strong>en</strong>udo <strong>la</strong>s instrucciones<br />
se obstruy<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> niveles intermedios.<br />
Aspectos operativos y <strong>de</strong> logística<br />
La periodicidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reuniones <strong>de</strong> <strong>los</strong> comités <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na es variable (Cuadro 7). En<br />
Guatema<strong>la</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia se establece <strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to por ca<strong>de</strong>na,<br />
lo cual es cons<strong>en</strong>suado <strong>en</strong>tre sus miembros.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 150 |
Aplicaciones prácticas<br />
En Honduras <strong>la</strong>s reuniones <strong>en</strong> promedio se realizan cada dos meses; sin embargo, <strong>la</strong><br />
situación es muy complicada para el secretario <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na hortofrutíco<strong>la</strong>, puesto que<br />
coordina seis comités <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na distintos simultáneam<strong>en</strong>te.<br />
Con respecto a Panamá, <strong>la</strong>s comisiones consultivas se reún<strong>en</strong> esporádicam<strong>en</strong>te para el<br />
trámite <strong>de</strong> asuntos muy concretos. Por el contrario, <strong>los</strong> comités <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong><br />
y Honduras dispon<strong>en</strong> y se ori<strong>en</strong>tan mediante un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción, aunque <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong><br />
hay períodos <strong>de</strong> inactividad originados <strong>en</strong> <strong>los</strong> cambios <strong>de</strong> jerarquías institucionales.<br />
En el caso <strong>de</strong> Panamá, <strong>la</strong>s comisiones consultivas ati<strong>en</strong><strong>de</strong>n asuntos coyunturales y no<br />
dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n.<br />
Otro tema relevante se re<strong>la</strong>ciona con <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong> <strong>los</strong> acuerdos. En realidad, <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s comisiones consultivas <strong>de</strong> Panamá, <strong>los</strong> acuerdos se re<strong>la</strong>cionan con políticas comerciales<br />
y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, son <strong>de</strong> acatami<strong>en</strong>to obligatorio.<br />
Las ca<strong>de</strong>nas dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> secretarios técnicos <strong>de</strong> tiempo completo <strong>en</strong> Honduras y<br />
Guatema<strong>la</strong>, y son financiados con recursos públicos o con apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación<br />
internacional. En Honduras, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> no ser por el apoyo <strong>de</strong> Pyme<strong>rural</strong>, <strong>la</strong>s<br />
ca<strong>de</strong>nas seguram<strong>en</strong>te se hubieran visto comprometidas.<br />
En Guatema<strong>la</strong>, <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> arroz, aves y cerdos dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> ger<strong>en</strong>tes pagados por sus<br />
organizaciones. Estas ca<strong>de</strong>nas se rig<strong>en</strong> por intereses propios que pue<strong>de</strong>n no coincidir<br />
con el interés <strong>de</strong> otros actores, como <strong>los</strong> consumidores. Este asunto <strong>de</strong>be ser estudiado<br />
<strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que este mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>see aplicarse <strong>en</strong> otras ca<strong>de</strong>nas y países.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 151 |
SECCIÓN 3<br />
Cuadro 7. Aspectos operativos y <strong>de</strong> logística.<br />
Tema Guatema<strong>la</strong> Honduras Panamá<br />
Periodicidad <strong>de</strong> Según <strong>la</strong> necesidad, se Aproximadam<strong>en</strong>te cada Las comisiones consultivas<br />
se reún<strong>en</strong> esporá-<br />
reuniones <strong>de</strong>l diseñan ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> trabajo;<br />
<strong>en</strong> promedio cada variar para asuntos esdicam<strong>en</strong>te<br />
para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
dos meses, pero pue<strong>de</strong><br />
comité ca<strong>de</strong>na.<br />
dos semanas; convocadas pecíficos. En <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na asuntos coyunturales. Los<br />
por el ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na hortofrutíco<strong>la</strong>, no hay comités <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na ap<strong>en</strong>as se<br />
con base <strong>en</strong> el cons<strong>en</strong>so periodicidad, ya que están conformando.<br />
<strong>de</strong>l comité.<br />
está conformada por<br />
varios rubros.<br />
¿El comité dispone<br />
<strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n<br />
<strong>de</strong> trabajo?<br />
Obligatoriedad <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> acuerdos <strong>de</strong>l<br />
comité ca<strong>de</strong>na.<br />
¿Dispone cada ca<strong>de</strong>na<br />
<strong>de</strong> una secretaría<br />
técnica?<br />
Secretario ¿se<br />
<strong>de</strong>sempeña a<br />
tiempo completo<br />
o parcial?<br />
Financiami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rios <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> secretarios<br />
<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
Recursos materiales<br />
a disposición<br />
<strong>de</strong>l secretario<br />
(vehícu<strong>los</strong>, combustible,<br />
viáticos,<br />
equipos,<br />
<strong>en</strong>tre otros).<br />
Las ca<strong>de</strong>nas dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> trabajo; sin embargo,<br />
se cae <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong><br />
inactividad, originados por<br />
cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> administración<br />
superior <strong>de</strong>l MAGA.<br />
Débil, pues aún no se llega<br />
a <strong>la</strong> firma <strong>de</strong> acuerdos<br />
<strong>de</strong> competitividad.<br />
No hay ger<strong>en</strong>te por ca<strong>de</strong>na.<br />
El MAGA ti<strong>en</strong>e<br />
dos profesionales para<br />
ca<strong>de</strong>nas pecuarias y dos<br />
para agríco<strong>la</strong>s.<br />
Hay profesionales asignados<br />
por el MAGA a tiempo<br />
completo, pero con contratos<br />
periódicos inestables.<br />
El MAGA <strong>los</strong> ha cubierto<br />
con fi<strong>de</strong>icomiso prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> fondos nacionales<br />
(FONAGRO).<br />
Arroz, aves y cerdos ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
ger<strong>en</strong>tes pagados por<br />
sus organizaciones.<br />
El presupuesto se cubre<br />
con asignaciones por períodos<br />
<strong>de</strong>terminados. Los<br />
períodos muertos afectan<br />
el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> secretaría.<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores.<br />
Cu<strong>en</strong>tan con un p<strong>la</strong>n<br />
<strong>de</strong> acción, que se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el mismo<br />
acuerdo marco<br />
<strong>de</strong> competitividad.<br />
Legalm<strong>en</strong>te ninguno.<br />
Si dispone pero hay<br />
ca<strong>de</strong>nas con<br />
varios rubros.<br />
Completo.<br />
En <strong>la</strong> actualidad, el<br />
financiami<strong>en</strong>to provi<strong>en</strong>e<br />
<strong>de</strong> Pyme<strong>rural</strong> o<br />
Cooperación <strong>la</strong> Suiza,<br />
sin el cual <strong>los</strong> acuerdos<br />
<strong>de</strong> competitividad<br />
posiblem<strong>en</strong>te serían<br />
muy débiles.<br />
Recursos se compart<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas:<br />
dos vehícu<strong>los</strong>, combustible,<br />
computadora,<br />
presupuesto,<br />
proyector, impresora,<br />
copiadora, papelería.<br />
Comisiones consultivas<br />
ati<strong>en</strong><strong>de</strong>n coyunturas. Hay<br />
cuatro ca<strong>de</strong>nas con p<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />
acción que esperan el nombrami<strong>en</strong>to<br />
oficial <strong>de</strong>l comité<br />
<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na y su secretario.<br />
Los acuerdos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comisiones<br />
consultivas son<br />
<strong>de</strong> acatami<strong>en</strong>to.<br />
Habrá que esperar a que<br />
inici<strong>en</strong> funciones <strong>los</strong> secretarios<br />
<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
En <strong>la</strong> propuesta que se está<br />
discuti<strong>en</strong>do se sugiere que el<br />
secretario técnico sea contratado<br />
a tiempo completo.<br />
Se ha p<strong>la</strong>nteado que sean financiados<br />
por el Gobierno.<br />
Está por <strong>de</strong>finirse.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 152 |
Acuerdos <strong>en</strong>tre actores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica: un ba<strong>la</strong>nce<br />
Aplicaciones prácticas<br />
En este apartado se pres<strong>en</strong>tan diversas conclusiones o lecciones apr<strong>en</strong>didas, tanto por<br />
país como <strong>en</strong> su conjunto, que podrían servir como experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> otras regiones o<br />
países <strong>en</strong> el futuro.<br />
Ba<strong>la</strong>nce <strong>en</strong> países<br />
Guatema<strong>la</strong><br />
Los trabajos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas correspon<strong>de</strong>n más a un instrum<strong>en</strong>to público que a acuerdos<br />
<strong>de</strong> competitividad; sin embargo, el trabajo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do durante varios años configura<br />
una p<strong>la</strong>taforma propicia para dar el salto.<br />
Por otra parte, un aspecto positivo es que <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na se haya <strong>en</strong>tronizado<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> institucionalidad público-privada, don<strong>de</strong> el sector público agríco<strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta con<br />
interlocutores válidos para discutir temas relevantes como negociaciones comerciales,<br />
unión aduanera c<strong>en</strong>troamericana y otros. Esto ha facilitado el intercambio <strong>de</strong> información<br />
<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes actores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s agroca<strong>de</strong>nas.<br />
No obstante, el mo<strong>de</strong>lo sufre altibajos, <strong>de</strong>bido a cambios <strong>en</strong> <strong>los</strong> mandos ministeriales, con<br />
implicaciones <strong>en</strong> <strong>los</strong> recursos humanos y materiales disponibles. Tampoco se ha logrado<br />
“capturar” el compromiso por parte <strong>de</strong> otras instituciones, cuyas responsabilida<strong>de</strong>s<br />
inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas. Es c<strong>la</strong>ra <strong>la</strong> convicción <strong>de</strong> <strong>los</strong> sectores privados,<br />
porque <strong>la</strong>s mismas ambigüeda<strong>de</strong>s surgidas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l MAGA g<strong>en</strong>eran <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cantos.<br />
Como resultado, salvo excepciones, <strong>en</strong> pocas ca<strong>de</strong>nas se visualizan cambios concretos<br />
que reve<strong>la</strong>n ca<strong>de</strong>nas más competitivas como producto <strong>de</strong>l esfuerzo realizado.<br />
Honduras<br />
En Honduras se trabaja <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una concepción <strong>de</strong> acuerdos <strong>de</strong> competitividad, con <strong>la</strong><br />
participación activa <strong>de</strong>l sector privado. El comité <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na es una instancia comprometida<br />
con un trabajo sistemático y perman<strong>en</strong>te, y con cierto grado <strong>de</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> SAG <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong> acciones. Ello ha permitido<br />
que algunas ca<strong>de</strong>nas muestr<strong>en</strong> resultados significativos. Tal es el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas<br />
<strong>de</strong> cacao y apíco<strong>la</strong>.<br />
En otras ca<strong>de</strong>nas, como <strong>la</strong> hortofrutíco<strong>la</strong> y <strong>la</strong> bovina, <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> nombrar un secretario<br />
para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r varias ca<strong>de</strong>nas ha conspirado contra su mejor <strong>de</strong>sempeño. Asimismo,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na hortofrutíco<strong>la</strong>, el secretario <strong>de</strong>be dar seguimi<strong>en</strong>to a <strong>los</strong> acuerdos <strong>de</strong> varios<br />
comités <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na, lo cual dificulta el logro <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados. La ca<strong>de</strong>na bovina, que<br />
incluye <strong>los</strong> rubros <strong>de</strong> leche y carne, por su complejidad <strong>de</strong>bería ser manejada <strong>de</strong> forma<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 153 |
SECCIÓN 3<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. Esto ha g<strong>en</strong>erado obstácu<strong>los</strong>. Por ejemplo, car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una c<strong>la</strong>ra capacidad<br />
<strong>de</strong> oferta <strong>en</strong> esta ca<strong>de</strong>na, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> organización <strong>en</strong> sus es<strong>la</strong>bones.<br />
El ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong>l trabajo se pue<strong>de</strong> catalogar <strong>de</strong> exitoso, pero hubiera sido “muy exitoso” si,<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> lo indicado, algunas ca<strong>de</strong>nas hubieran logrado avanzar hacia el financiami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> gastos <strong>de</strong> operación por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos actores, tema que fue discutido<br />
cuando se inició <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas <strong>en</strong> Honduras.<br />
Panamá<br />
Como se ha indicado, <strong>en</strong> Panamá funcionan <strong>la</strong>s comisiones nacionales consultivas,<br />
<strong>en</strong>tes que asesoran al MIDA y que son convocados para discutir asuntos coyunturales.<br />
Si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> distintos mom<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s han manifestado su interés y casi <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> dar el “salto” hacia <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> <strong>los</strong> acuerdos <strong>de</strong> competitividad, esto no se<br />
ha materializado, <strong>en</strong> parte por “resist<strong>en</strong>cias” que emerg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> mandos medios, cuyos<br />
“territorios <strong>de</strong> acción” podrían verse disminuidos.<br />
Como resultados positivos, <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comisiones consultivas con todos <strong>los</strong><br />
actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na ha permitido que <strong>la</strong> lógica <strong>de</strong>l trabajo <strong>en</strong> ca<strong>de</strong>na g<strong>en</strong>ere “raíces”, lo<br />
que significa un bu<strong>en</strong> augurio para dar el salto hacia <strong>los</strong> acuerdos <strong>de</strong> competitividad.<br />
Sobre esta misma línea, ha sido muy positiva <strong>la</strong> reacción <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores <strong>de</strong> varias ca<strong>de</strong>nas<br />
(maíz/sorgo, leche, frutas, arroz) que con especial interés y <strong>de</strong>dicación han participado<br />
reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te (año 2008) <strong>en</strong> reuniones <strong>de</strong> trabajo, don<strong>de</strong> se ha discutido su<br />
futuro, se ha proporcionado información para e<strong>la</strong>borar sus propios p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción<br />
y se nombraron comités <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na preliminares, todo <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> concepción<br />
<strong>de</strong> acuerdos <strong>de</strong> competitividad.<br />
En <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche, su visión ha ido más allá y sus actores han realizado un trabajo<br />
arduo y persist<strong>en</strong>te durante el último año hasta t<strong>en</strong>er prácticam<strong>en</strong>te lista <strong>la</strong> propuesta<br />
para el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> pago por calidad (SIPLEC). En g<strong>en</strong>eral, el trabajo<br />
realizado durante el 2008 y el 2009 muestra señales positivas hacia <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> acuerdos <strong>de</strong> competitividad.<br />
Ba<strong>la</strong>nce g<strong>en</strong>eral<br />
Los acuerdos <strong>en</strong>tre actores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica obe<strong>de</strong>c<strong>en</strong><br />
principalm<strong>en</strong>te a objetivos <strong>de</strong> <strong>los</strong> ministerios <strong>de</strong> agricultura, qui<strong>en</strong>es <strong>los</strong> utilizan como<br />
instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> asesoría <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas. Sin embargo, se<br />
consi<strong>de</strong>ra importante lograr <strong>los</strong> l<strong>la</strong>mados acuerdos <strong>de</strong> competitividad, principalm<strong>en</strong>te<br />
por <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> convertir a <strong>los</strong> actores privados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>en</strong> protagonistas<br />
directos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones productivas, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> espacios <strong>de</strong> discusión y<br />
<strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones perman<strong>en</strong>tes.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 154 |
Aplicaciones prácticas<br />
Como se ha seña<strong>la</strong>do, estos espacios exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica, pero a excepción <strong>de</strong><br />
Honduras, se convoca <strong>de</strong> forma ais<strong>la</strong>da y principalm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> necesidad institucional<br />
<strong>de</strong> recibir insumos para <strong>la</strong>s políticas.<br />
El éxito <strong>de</strong> <strong>los</strong> acuerdos <strong>de</strong> competitividad <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados que se alcanc<strong>en</strong>.<br />
Serán sost<strong>en</strong>ibles <strong>en</strong> tanto logr<strong>en</strong> soluciones concretas a problemas que repercutan <strong>de</strong><br />
manera directa <strong>en</strong> <strong>los</strong> ingresos y nivel <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas. Esta es <strong>la</strong><br />
única forma <strong>de</strong> que <strong>los</strong> acuerdos g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> “raíces”; no hay magia. La c<strong>la</strong>ve parece estar<br />
<strong>en</strong> que <strong>los</strong> comités <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na se integr<strong>en</strong> con verda<strong>de</strong>ros li<strong>de</strong>razgos <strong>de</strong>l sector privado,<br />
don<strong>de</strong> se fortalezca <strong>la</strong> asociatividad, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el es<strong>la</strong>bón primario.<br />
Por razones políticas, <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes públicos ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a cambiar con mayor frecu<strong>en</strong>cia<br />
que <strong>los</strong> privados. Si estos últimos trabajan unidos, se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> un grupo<br />
<strong>de</strong> presión positivo ante el sector público, lo que podría g<strong>en</strong>erar mayor continuidad<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos, indistintam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios políticos.<br />
El sector privado <strong>de</strong>be marcar el camino, ya que son <strong>los</strong> que inviert<strong>en</strong> y corr<strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
riesgos, pero también cosechan <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios. No <strong>en</strong> pocas ocasiones se p<strong>la</strong>ntea que<br />
el fortalecimi<strong>en</strong>to jurídico <strong>de</strong> <strong>los</strong> acuerdos es <strong>la</strong> solución para optimizar su funcionami<strong>en</strong>to.<br />
Se aduce que hay que pasar <strong>de</strong> <strong>de</strong>cretos ejecutivos a leyes <strong>de</strong> <strong>la</strong> República.<br />
Sobre este particu<strong>la</strong>r, si bi<strong>en</strong> el marco legal pue<strong>de</strong> ser importante, <strong>en</strong> especial por el<br />
cont<strong>en</strong>ido económico para apoyar <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas, <strong>en</strong> <strong>los</strong> países<br />
hay muchas leyes que no siempre se cumpl<strong>en</strong>. En realidad, <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas<br />
organizadas siempre va a <strong>de</strong>scansar más <strong>en</strong> <strong>la</strong> convicción <strong>de</strong> sus actores y no tanto <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> imposición u obligación.<br />
En todo caso, el compromiso <strong>de</strong> ambas partes, pública y privada, es condición sine quanon<br />
para que <strong>los</strong> acuerdos <strong>de</strong> competitividad puedan trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>r. En este compromiso,<br />
el papel <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong>be <strong>de</strong> facilitador <strong>de</strong>l proceso, mediante el acompañami<strong>en</strong>to y<br />
dotación <strong>de</strong> recursos para su funcionami<strong>en</strong>to.<br />
El papel <strong>de</strong>l sector privado, por su parte, será li<strong>de</strong>rar el diálogo y <strong>la</strong> concertación, dar seguimi<strong>en</strong>to<br />
a <strong>los</strong> acuerdos y progresar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva exclusivam<strong>en</strong>te particu<strong>la</strong>r hacia<br />
el interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na como un todo. Para ello, el<strong>la</strong> <strong>de</strong>be proporcionar resultados a corto<br />
p<strong>la</strong>zo, con m<strong>en</strong>ores costos, más ingresos o ambos. Se sugiere conc<strong>en</strong>trar todos <strong>los</strong> esfuerzos<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> aspectos críticos <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción y evitar trabajar <strong>en</strong> muchas cosas a <strong>la</strong> vez.<br />
Com<strong>en</strong>tarios y observaciones específicas<br />
A continuación se pres<strong>en</strong>tan algunas suger<strong>en</strong>cias para lograr acuerdos exitosos:<br />
<br />
De <strong>la</strong> asesoría al li<strong>de</strong>razgo. Las ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ir más allá <strong>de</strong> ser un instrum<strong>en</strong>to<br />
para asesorar a <strong>los</strong> ministerios <strong>de</strong> agricultura. Deb<strong>en</strong> convertirse, a<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> una<br />
organización perman<strong>en</strong>te, protagonista <strong>de</strong>l cambio y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 155 |
SECCIÓN 3<br />
<br />
Repres<strong>en</strong>tatividad <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas, asociatividad. Para que <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
asuma el li<strong>de</strong>razgo necesario, <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er una a<strong>de</strong>cuada repres<strong>en</strong>tatividad, con<br />
el fin <strong>de</strong> que <strong>los</strong> nuevos proyectos sean <strong>de</strong>mocráticos y favorezcan a <strong>los</strong> distintos<br />
grupos <strong>de</strong> actores, y que <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na sea reconocida y se convierta <strong>en</strong> un refer<strong>en</strong>te<br />
para todos <strong>los</strong> actores.<br />
En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> comités, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>be ser el fortalecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> asociatividad con dos fines específicos: a) asegurar una a<strong>de</strong>cuada repres<strong>en</strong>tatividad<br />
<strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l comité <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na; b) facilitar <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>los</strong> proyectos y<br />
acciones que emerjan <strong>de</strong> él. Frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te es imposible contar con una a<strong>de</strong>cuada<br />
repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> una región simplem<strong>en</strong>te porque no existe una asociación.<br />
Por otra parte, se sugiere que <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> miembros <strong>en</strong> <strong>los</strong> comités sea reducida, a<br />
fin <strong>de</strong> facilitar <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> acuerdos y su seguimi<strong>en</strong>to. A<strong>de</strong>más, se recomi<strong>en</strong>da<br />
asegurar una rotación mínima <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comisiones.<br />
<br />
Repres<strong>en</strong>tatividad institucional. Es necesario incorporar a <strong>la</strong>s instituciones<br />
correspondi<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> acuerdos y compromisos que surg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> comités<br />
<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na: ministerios <strong>de</strong> salud, industrias, comercio y otras, cuyas funciones<br />
están re<strong>la</strong>cionadas <strong>de</strong> manera directa con <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas. No se<br />
trata <strong>de</strong> que form<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> comités, pero es necesario t<strong>en</strong>er un contacto con<br />
el<strong>la</strong>s, principalm<strong>en</strong>te cuando se requiere tomar <strong>de</strong>cisiones que se re<strong>la</strong>cionan con<br />
sus servicios.<br />
En todos <strong>los</strong> casos (m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> Panamá, por <strong>la</strong> naturaleza consultiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comisiones),<br />
<strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas con el Ministerio <strong>de</strong> Agricultura funcionan como is<strong>la</strong>s <strong>en</strong> el ámbito<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad pública. Se sugiere una política <strong>de</strong>liberada <strong>de</strong> diálogo y acercami<strong>en</strong>to<br />
con estas instancias, <strong>de</strong> modo que se facilite su concurso para <strong>la</strong> liberación<br />
<strong>de</strong> “cuel<strong>los</strong> <strong>de</strong> botel<strong>la</strong>”. A<strong>de</strong>más, se <strong>de</strong>be realizar una invitación a <strong>los</strong> altos jerarcas y<br />
mandos medios <strong>de</strong> otras instituciones para compartir <strong>en</strong> una actividad programada<br />
el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias y así lograr su “compromiso”.<br />
<br />
<br />
Marco legal. Se observa <strong>en</strong> <strong>los</strong> tres casos que <strong>la</strong>s comisiones y comités <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas<br />
surg<strong>en</strong> <strong>de</strong> acuerdos ministeriales o gubernativos, <strong>de</strong> inferior rango a una ley. Este<br />
es un asunto que convi<strong>en</strong>e revisar. En el caso <strong>de</strong> Colombia, surg<strong>en</strong> directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
una ley y esto le otorga a <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na un mayor rango para todos sus fines, incluida <strong>la</strong><br />
posibilidad <strong>de</strong> manejar recursos para <strong>la</strong> gestión administrativa y el financiami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> proyectos. Se facilita, a<strong>de</strong>más, el financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> secretaría técnica con<br />
recursos privados.<br />
Recursos para <strong>la</strong> operación <strong>de</strong> <strong>los</strong> comités <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na y <strong>la</strong>s secretarías técnicas.<br />
Se <strong>de</strong>be hacer un esfuerzo para in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>dizar el financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> comités <strong>de</strong><br />
ca<strong>de</strong>nas, el pago <strong>de</strong>l secretario, <strong>los</strong> gastos <strong>de</strong> operación, <strong>en</strong>tre otros.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 156 |
Aplicaciones prácticas<br />
<br />
<br />
El síndrome <strong>de</strong> <strong>la</strong> proliferación y <strong>los</strong> recursos. En g<strong>en</strong>eral, exist<strong>en</strong> muchas<br />
ca<strong>de</strong>nas y acciones <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica, pero pocos recursos para ejecutar<strong>la</strong>s. En<br />
Guatema<strong>la</strong> operan 28 ca<strong>de</strong>nas con resultados medianam<strong>en</strong>te exitosos y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> comités <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas surg<strong>en</strong> p<strong>la</strong>nes con listas <strong>en</strong>ormes <strong>de</strong> acciones. Se requiere<br />
establecer priorida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas y sus proyectos e i<strong>de</strong>ntificar <strong>los</strong> recursos<br />
necesarios para su ejecución.<br />
Nuevas líneas <strong>de</strong> trabajo. Convi<strong>en</strong>e valorar <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>fatizar el trabajo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s regiones, mediante <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> comisiones regionales que<br />
promuevan agrupaciones <strong>de</strong> empresas (o empresa) y productores tipo clusters, con<br />
el fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>sconc<strong>en</strong>trar el trabajo <strong>de</strong> <strong>los</strong> comités <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na c<strong>en</strong>trales y pot<strong>en</strong>ciar el<br />
accionar <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> acuerdos <strong>de</strong> competitividad. También se podrían estimu<strong>la</strong>r<br />
alianzas más específicas que permitan vincu<strong>la</strong>r a <strong>los</strong> pequeños productores con<br />
comercializadoras, ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> supermercados, exportadores, <strong>en</strong>tre otros.<br />
Casos como el <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Guatemalteca <strong>de</strong> Exportadores (AGEXPORT) facilita<br />
<strong>la</strong> concreción <strong>de</strong> proyectos para pequeños agricultores. Sería conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te analizar<br />
este mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> fondos para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> proyectos productivos<br />
y <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> alianzas comerciales, especialm<strong>en</strong>te para aquel<strong>los</strong> productos<br />
con pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> mercado para el sector <strong>de</strong> pequeños y medianos productores. Sin<br />
duda, <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> fondos para proyectos productivos <strong>de</strong>be ser una tarea <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> comités <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
Literatura consultada<br />
Bourgeois, R; Herrera, D. 1996. CADIAC. Ca<strong>de</strong>nas y diálogo para <strong>la</strong> acción. Enfoque participativo<br />
para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas agroalim<strong>en</strong>tarios. San José,<br />
CR, IICA.<br />
Herrera, D. (ed). 2008. Mercados, apertura y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad agroalim<strong>en</strong>taria.<br />
Memoria <strong>de</strong>l Seminario. San José, CR, IICA. 189 p.<br />
IHCAFE (Instituto Hondureño <strong>de</strong>l Café). Disponible <strong>en</strong> www.cafe<strong>de</strong>honduras.org/ihcafe/.<br />
IICA (Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura); AECI (Ag<strong>en</strong>cia Españo<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> Cooperación Internacional). 2000. Las interprofesionales. Una oportunidad para <strong>la</strong> organización<br />
<strong>de</strong>l sistema agroalim<strong>en</strong>tario San José, CR (Serie Agroalim<strong>en</strong>tarias, Cua<strong>de</strong>rnos<br />
<strong>de</strong> Calidad).<br />
Roldán, D; Espinal, C. 1998. Son posibles <strong>los</strong> acuerdos <strong>de</strong> competitividad <strong>en</strong> el sector agroproductivo.<br />
Bogotá, CO, IICA (Serie Competitividad 3).<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 157 |
CABA. Una experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> interacción <strong>en</strong>tre el sector público y<br />
privado para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región Caribe<br />
Robert Reid<br />
Introducción<br />
Des<strong>de</strong> <strong>los</strong> años set<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>l siglo pasado, <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s comerciales asociadas a <strong>la</strong> producción<br />
<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos y su consumo final (<strong>agronegocios</strong>) han surgido <strong>en</strong> América Latina<br />
y el Caribe como empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos económicos <strong>de</strong> creci<strong>en</strong>te importancia. En <strong>la</strong> Región<br />
Caribe, <strong>los</strong> roles y funciones <strong>de</strong>l gobierno y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas privadas <strong>de</strong>dicadas a <strong>los</strong><br />
<strong>agronegocios</strong> han evolucionado y el tema ha sido <strong>de</strong>batido con vigor. El punto c<strong>en</strong>tral<br />
<strong>en</strong> el <strong>de</strong>bate, tanto a nivel nacional como regional, ha sido <strong>la</strong> estructura institucional<br />
que mejor funciona para facilitar <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre lo público y lo privado.<br />
El Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura (IICA), como socio principal<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> gobiernos caribeños <strong>en</strong> su búsqueda por mejorar el <strong>de</strong>sarrollo agríco<strong>la</strong> y<br />
<strong>rural</strong>, ha participado proactivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> dicho <strong>de</strong>bate <strong>en</strong> <strong>la</strong> formalización <strong>de</strong> mecanismos<br />
institucionales que brin<strong>de</strong>n respuesta al tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre el sector público<br />
y el privado para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong> competitivos. La Asociación Caribeña <strong>de</strong><br />
Agronegocios (CABA, por sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong> inglés) ha constituido uno <strong>de</strong> esos mecanismos.<br />
El pres<strong>en</strong>te artículo se <strong>en</strong>foca <strong>en</strong> el contexto histórico que ha dado surgimi<strong>en</strong>to al<br />
establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> CABA y <strong>la</strong> visión, mandatos, logros y <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> una organización<br />
re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te jov<strong>en</strong>. Se concluye con una serie <strong>de</strong> postu<strong>la</strong>dos sobre el posible rol <strong>de</strong><br />
CABA <strong>en</strong> el futuro t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te a formalizar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong> competitivos<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Región Caribe.<br />
El contexto histórico<br />
En el período compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1976 y 1996, <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad <strong>de</strong>l Caribe<br />
(CARICOM) implem<strong>en</strong>tó una serie <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> agricultura regionales, que fueron<br />
subsecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te ava<strong>la</strong>dos por <strong>los</strong> ministros <strong>de</strong> agricultura y jefes <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
países caribeños. Dichos p<strong>la</strong>nes regionales t<strong>en</strong>ían, por su propia naturaleza, objetivos<br />
regionales ampliam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finidos. Incluían el <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> sust<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong> un subsector<br />
internacionalm<strong>en</strong>te competitivo, que asegure tanto <strong>la</strong> distribución equitativa <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> ingresos a <strong>los</strong> miembros <strong>de</strong>l sector, así como <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuada producción <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> manera sust<strong>en</strong>table y <strong>en</strong> armonía con el ambi<strong>en</strong>te.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 159 |
SECCIÓN 3<br />
Se podría argum<strong>en</strong>tar que, <strong>de</strong>bido a una débil integración e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> políticas,<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> fondos y <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mecanismos administrativos ina<strong>de</strong>cuados,<br />
todos <strong>los</strong> p<strong>la</strong>nes regionales para <strong>la</strong> agricultura <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región Caribe han t<strong>en</strong>ido un<br />
impacto limitado. Des<strong>de</strong> otra perspectiva, sin embargo, estos esfuerzos podrían ser vistos<br />
como un “trabajo <strong>en</strong> progreso”, dado que durante ese período hubo un crecimi<strong>en</strong>to<br />
evi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> <strong>agronegocios</strong> y comercio <strong>en</strong> todo el Caribe. Por ejemplo, se<br />
efectuaron exportaciones <strong>de</strong> arroz a Europa, Sudamérica y el Caribe; azúcar a Europa y<br />
el Caribe; pesca, fruta y vegetales a Norteamérica y el Caribe; condim<strong>en</strong>tos y especias<br />
a Europa y EE.UU.; café a Norteamérica y al Lejano Ori<strong>en</strong>te; y bebidas (cerveza, jugos<br />
y ron) a diversas partes <strong>de</strong>l mundo.<br />
Para el 2003, se estimaba que <strong>la</strong> industria avíco<strong>la</strong> por sí so<strong>la</strong> superaba <strong>los</strong> US$350 millones<br />
y a<strong>de</strong>más existían ya gran<strong>de</strong>s inversiones <strong>en</strong> fábricas <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos ba<strong>la</strong>nceados<br />
y <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> <strong>los</strong> aceites <strong>en</strong> países como Jamaica, Trinidad y Tobago, y Guyana. En<br />
es<strong>en</strong>cia, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa privada, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> tecnologías transformativas<br />
(transferidas <strong>de</strong> Norteamérica) ha cambiado sil<strong>en</strong>ciosam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> cara <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura<br />
<strong>en</strong> el Caribe: <strong>de</strong> una agricultura c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> productos primarios, a una agricultura <strong>de</strong><br />
mayor valor agregado.<br />
Sin embargo, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> liberación <strong>de</strong>l comercio global y <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong>l trato prefer<strong>en</strong>cial<br />
que se daba a <strong>los</strong> commodities tradicionales <strong>de</strong> exportación <strong>de</strong>l Caribe, se percibió<br />
que <strong>la</strong> posición competitiva <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> región se dirigía hacia una crisis.<br />
Se com<strong>en</strong>zó a discutir <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> inyectar a <strong>la</strong> agricultura caribeña un <strong>en</strong>foque<br />
más ori<strong>en</strong>tado a lo comercial y competitivo y <strong>los</strong> funcionarios <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong>cidieron<br />
ajustarse a una perspectiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> que diversos esfuerzos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sector agríco<strong>la</strong>,<br />
como empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos comerciales, <strong>de</strong>bían ser guiados por el sector privado.<br />
Mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>los</strong> años set<strong>en</strong>tas y och<strong>en</strong>tas hubo un involucrami<strong>en</strong>to directo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
instituciones públicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> sectores agríco<strong>la</strong>s nacionales, con <strong>la</strong><br />
implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas <strong>de</strong> ajuste económico estructural, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> liberalización<br />
<strong>de</strong>l comercio internacional <strong>en</strong> <strong>los</strong> años nov<strong>en</strong>tas y el 2000, el nivel <strong>de</strong> involucrami<strong>en</strong>to<br />
directo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones públicas disminuyó y aum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong>l sector privado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l rumbo <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />
En <strong>los</strong> Estados Miembros más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>l CARICOM, el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong>l sector público<br />
se ori<strong>en</strong>tó más a proveer un ambi<strong>en</strong>te conduc<strong>en</strong>te a facilitar <strong>la</strong> participación <strong>de</strong>l sector<br />
privado y <strong>la</strong> inversión prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> este sector <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo agríco<strong>la</strong>. Conforme<br />
estas perspectivas evolucionaron, el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>los</strong> roles <strong>de</strong>l gobierno y<br />
<strong>de</strong>l sector privado, así como <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> lograr una mayor participación <strong>de</strong> este último<br />
<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong> competitivos, constituyeron un <strong>de</strong>safío.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> trabajar activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia técnica a <strong>los</strong> gobiernos<br />
<strong>de</strong> sus Estados Miembros, el IICA ha promovido el diálogo y construcción <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>sos<br />
<strong>en</strong> diversos temas sobre <strong>la</strong> agricultura y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>rural</strong>. Como parte <strong>de</strong> estos<br />
esfuerzos, el Instituto ha facilitado varias iniciativas <strong>de</strong> cooperación horizontal, con el<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 160 |
Aplicaciones prácticas<br />
objetivo <strong>de</strong> promover un mayor <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to sobre cómo <strong>los</strong> gobiernos <strong>de</strong>l Caribe<br />
podrían interactuar mejor <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong>. Como resultado <strong>de</strong> esta<br />
interv<strong>en</strong>ción, <strong>en</strong> 1992 se estableció el Consejo <strong>de</strong> Agronegocios <strong>de</strong> Jamaica, li<strong>de</strong>rado<br />
por el sector privado y apoyado por el Gobierno <strong>de</strong> Jamaica. Este Consejo, qui<strong>en</strong> contó<br />
con <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación tanto <strong>de</strong>l sector privado como <strong>de</strong>l sector público, fue visto como<br />
<strong>la</strong> nueva p<strong>la</strong>taforma para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong>.<br />
Seis años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Agronegocios <strong>de</strong> Jamaica, <strong>la</strong><br />
voluntad política para mejorar <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> <strong>en</strong> el Caribe se hizo<br />
más evi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> <strong>los</strong> países más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l CARICOM (Jamaica, Trinidad<br />
y Tobago, y Barbados) y se sost<strong>en</strong>ía que era necesaria una voz regional que apoyara al<br />
sector privado <strong>de</strong> manera regional.<br />
Luego <strong>de</strong> asumir el li<strong>de</strong>razgo, el Consejo <strong>de</strong> Agronegocios <strong>de</strong> Jamaica, <strong>en</strong> asociación con<br />
su par <strong>en</strong> <strong>la</strong> República Dominicana, solicitó el apoyo <strong>de</strong>l IICA para com<strong>en</strong>zar a establecer<br />
el esc<strong>en</strong>ario para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> un foro regional que pronto se l<strong>la</strong>maría CABA.<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te, CABA se transformaría <strong>en</strong> el mecanismo nacional y regional para<br />
proveer una voz colectiva <strong>de</strong> negociación para el sub-sector <strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong> y para<br />
estimu<strong>la</strong>r su crecimi<strong>en</strong>to y el comercio <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región Caribe. Su misión es proveer li<strong>de</strong>razgo<br />
y coordinación <strong>en</strong> lo que se refiere al involucrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sector privado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
transformación <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong> <strong>en</strong> el Caribe, y ser un <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor efectivo <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> intereses <strong>de</strong>l sector ante <strong>los</strong> gobiernos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región.<br />
CABA se estableció como <strong>en</strong>tidad legal <strong>en</strong> 1998, con una oficina principal <strong>en</strong> Trinidad y<br />
Tobago. Des<strong>de</strong> su establecimi<strong>en</strong>to y hasta el día <strong>de</strong> hoy, tres ejecutivos <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Región han servido como presi<strong>de</strong>ntes. El más reci<strong>en</strong>te asumió este cargo <strong>en</strong><br />
el 2007. Actualm<strong>en</strong>te exist<strong>en</strong> 11 capítu<strong>los</strong> nacionales <strong>de</strong> CABA <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región. En varias<br />
instancias, indudablem<strong>en</strong>te CABA ha exhibido una gran capacidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> intereses <strong>de</strong> sus miembros ante <strong>los</strong> más altos niveles gubernam<strong>en</strong>tales, tanto<br />
nacionales como regionales.<br />
Para el 2002, con <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong>l CARICOM y <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong>l Caribbean Single<br />
Market Economy (CSME, por sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong> inglés) <strong>de</strong>l CARICOM y con <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura como uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> cinco sectores que <strong>los</strong> jefes <strong>de</strong> gobierno priorizaron<br />
como políticas comunes vincu<strong>la</strong>ntes, CABA adquirió una nueva dim<strong>en</strong>sión<br />
y responsabilidad.<br />
A nivel regional, CABA es actualm<strong>en</strong>te miembro perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Ministros<br />
<strong>de</strong> Comercio y <strong>Desarrollo</strong> Económico <strong>de</strong>l CARICOM (COTED, por sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong> inglés)<br />
y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alianza para el <strong>Desarrollo</strong> Sust<strong>en</strong>table <strong>de</strong> <strong>la</strong> Agricultura <strong>de</strong>l Caribe. En el 2004, <strong>la</strong><br />
Asociación obtuvo US$3,7 millones <strong>en</strong> fondos <strong>de</strong>l Banco Interamericano <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />
(BID) para <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> un proyecto regional que b<strong>en</strong>eficiaría pequeños y medianos<br />
<strong>agronegocios</strong>. Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, CABA ha sido elegida como <strong>la</strong> organización lí<strong>de</strong>r, con<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 161 |
SECCIÓN 3<br />
base <strong>en</strong> <strong>la</strong> “Iniciativa Jag<strong>de</strong>o”, para remover <strong>los</strong> principales obstácu<strong>los</strong> exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
áreas <strong>de</strong> comercialización y reducir <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l sector privado.<br />
A nivel nacional, se <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Agronegocios <strong>de</strong> Trinidad y Tobago (TTABA),<br />
que ha articu<strong>la</strong>do un P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> Agronegocios, con el objetivo <strong>de</strong><br />
reposicionar, reestructurar y expandir el sector, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> producción<br />
contractual y servicios <strong>de</strong> comercialización, agroprocesami<strong>en</strong>to e investigación<br />
y <strong>de</strong>sarrollo. Dicho p<strong>la</strong>n es financiado por el Gobierno <strong>de</strong> Trinidad y Tobago y su<br />
implem<strong>en</strong>tación se ha p<strong>la</strong>neado para un período <strong>de</strong> cinco años. A <strong>la</strong> fecha, TTABA ha<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do varias activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>stacables que son replicadas por otros capítu<strong>los</strong><br />
nacionales <strong>de</strong> CABA.<br />
Des<strong>de</strong> su establecimi<strong>en</strong>to, CABA se ha <strong>de</strong>dicado fuertem<strong>en</strong>te a abogar por políticas<br />
comerciales que b<strong>en</strong>efician <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> caribeños. Asimismo, ha promovido una<br />
mayor compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>los</strong> mandatos y tratados internacionales que impactan a <strong>los</strong><br />
productores, por ejemplo, <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong>l Comercio (OMC) y el Área <strong>de</strong><br />
Libre Comercio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas (ALCA). Sin embargo, CABA ha t<strong>en</strong>ido varios <strong>de</strong>safíos<br />
<strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n estratégico para su propio <strong>de</strong>sarrollo y <strong>los</strong> mecanismos<br />
necesarios para facilitar su articu<strong>la</strong>ción, <strong>de</strong> manera que se logre cons<strong>en</strong>so sobre<br />
temas <strong>de</strong> interés <strong>de</strong>l sector.<br />
La mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> capítu<strong>los</strong> nacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran inactivos o experim<strong>en</strong>tan<br />
serias <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s operativas, así como una disminución <strong>en</strong> <strong>los</strong> pagos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
cuotas <strong>de</strong> membresía. Sin base <strong>de</strong> capital, <strong>la</strong> organización no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> posición<br />
para emplear a un ger<strong>en</strong>te a tiempo completo y disponer <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>nta técnica para<br />
<strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>los</strong> temas comerciales, <strong>de</strong> negocios y económicos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se<br />
pueda contribuir a satisfacer <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s diverg<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> sus miembros.<br />
Por ello, CABA g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te acu<strong>de</strong> a voluntarios nacionales y regionales para gestionar<br />
sus activida<strong>de</strong>s. También continúa t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do una <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia umbilical con <strong>los</strong><br />
gobiernos y <strong>los</strong> recursos <strong>de</strong> <strong>los</strong> donantes, lo que limita su capacidad <strong>de</strong> negociación.<br />
Las críticas expresadas sobre el proyecto financiado por el BID/FOMIN, que ha experim<strong>en</strong>tado<br />
varios retrasos <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> sus activida<strong>de</strong>s, no han sido positivas<br />
para <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación.<br />
A partir <strong>de</strong>l contexto histórico reci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, podría concluirse que <strong>la</strong> disminución<br />
<strong>de</strong>l apoyo directo <strong>de</strong> <strong>los</strong> gobiernos caribeños a <strong>la</strong> producción no ha sido acompañada<br />
por una mayor participación <strong>de</strong>l sector privado <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong>,<br />
a pesar <strong>de</strong> haber sido esta una propuesta altam<strong>en</strong>te anunciada y esperada. Sin<br />
embargo, esta posición podría ser <strong>de</strong>batida, <strong>de</strong>bido a que el éxito <strong>de</strong> algunos productos<br />
agropecuarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Caribe (p. ej. arroz y pollo) se ha basado <strong>en</strong> el li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong>l<br />
sector privado, <strong>la</strong> coordinación y <strong>la</strong> organización a nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria, y <strong>la</strong> promoción<br />
<strong>de</strong> políticas y programas a nivel nacional y regional, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l apoyo <strong>de</strong> <strong>los</strong> gobiernos.<br />
Por el contrario, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> sectores no tradicionales, <strong>los</strong> resultados han sido bajos<br />
y <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong>l involucrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sector privado están por verse.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 162 |
En g<strong>en</strong>eral, podría concluirse que a pesar <strong>de</strong> <strong>los</strong> múltiples esfuerzos y recursos invertidos,<br />
<strong>los</strong> impactos <strong>de</strong> CABA <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región han sido aún muy limitados<br />
y <strong>en</strong> ocasiones nu<strong>los</strong>. Por consigui<strong>en</strong>te, ello p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te pregunta: ¿cómo pue<strong>de</strong><br />
una organización <strong>de</strong> agro<strong>en</strong>egocios como CABA <strong>de</strong>sempeñar un rol más dinámico para<br />
influir <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> agroempr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos competitivos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región Caribe?<br />
Perspectivas futuras<br />
Para realizar una propuesta sobre cómo CABA pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeñarse más activam<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región, se <strong>de</strong>be tomar <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración que, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>los</strong> gobiernos caribeños<br />
continuarán jugando un rol crítico <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas y programas<br />
nacionales y regionales, conduc<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un ambi<strong>en</strong>te favorable para que<br />
sus sectores privados puedan operar con ganancias. Sobresale el Programa <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />
<strong>de</strong> Agronegocios <strong>de</strong>l Secretariado <strong>de</strong>l CARICOM, reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te implem<strong>en</strong>tado y financiado<br />
por el nov<strong>en</strong>o reaprovisionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Fondo <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Europeo (EDF, por sus<br />
sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong> inglés), cuyo objetivo es el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un marco estratégico para el impulso<br />
<strong>de</strong> agroempr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos regionales, que incluya p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción para commodities<br />
específicos y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y el diálogo <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>cisores nacionales<br />
y regionales, y <strong>los</strong> interesados <strong>de</strong>l sector privado, para seguir avanzando <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> agroempr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to/commodity.<br />
Ante esta realidad, CABA, como una pequeña y jov<strong>en</strong> organización que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> formación y <strong>de</strong> “torm<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as” <strong>de</strong> su ciclo <strong>de</strong> vida organizacional,<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta el <strong>de</strong>safío a corto y mediano p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>erse abierta, conc<strong>en</strong>trar sus<br />
esfuerzos para resolver <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong>s cuales ha sido creada, <strong>de</strong>finir servicios y<br />
mecanismos, y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un p<strong>la</strong>n estratégico que asegure su sost<strong>en</strong>ibilidad financiera<br />
y técnica.<br />
Debido a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s financieras que CABA afronta y ante <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> asegurar<br />
recursos para <strong>la</strong> operación y prestación <strong>de</strong> servicios básicos para su exist<strong>en</strong>cia,<br />
es fundam<strong>en</strong>tal que CABA aproveche <strong>la</strong> oportunidad para hacer “lobby” t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te a<br />
obt<strong>en</strong>er asist<strong>en</strong>cia estratégica mediante el Programa <strong>de</strong> Agronegocios <strong>de</strong> CARICOM/EDF,<br />
principalm<strong>en</strong>te para fortalecer su coordinación y facilitar <strong>la</strong>zos ori<strong>en</strong>tados a <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
<strong>de</strong> valor <strong>en</strong>tre socios y al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong> <strong>en</strong> el sector no-tradicional, <strong>en</strong><br />
concordancia con <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> p<strong>la</strong>taformas <strong>de</strong> diálogo <strong>en</strong>tre el sector público y<br />
el privado.<br />
Con respecto a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> p<strong>la</strong>taformas <strong>de</strong> diálogo <strong>en</strong>tre el sector público y el<br />
privado, CABA <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> foros <strong>de</strong> diálogo nacionales y regionales<br />
acerca <strong>de</strong>l tema <strong>de</strong> políticas innovadoras e instituciones <strong>de</strong> apoyo al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
agro-industria. Estos ev<strong>en</strong>tos serán el punto <strong>de</strong> <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to legítimo para <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración<br />
con <strong>los</strong> gobiernos caribeños <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l marco estratégico para el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong>.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 163 |
SECCIÓN 3<br />
Asimismo, <strong>de</strong>be facilitar <strong>la</strong>s políticas sectoriales, legis<strong>la</strong>ción y p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> industria <strong>de</strong> commodities que incluye <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> asociaciones industriales,<br />
oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to empresarial, estándares y protoco<strong>los</strong>.<br />
A nivel operacional, CABA <strong>de</strong>be tratar <strong>de</strong> emu<strong>la</strong>r a organizaciones como el C<strong>en</strong>tro<br />
para el Agronegocios y el Desarrallo Rural (CARD, por sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong> inglés) que provee<br />
servicios <strong>de</strong> comercialización y técnicos para el apoyo <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> exist<strong>en</strong>tes<br />
y facilita el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevos empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos como <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s sust<strong>en</strong>tables<br />
capaces <strong>de</strong> competir <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados internos y externos. Los servicios <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incluir,<br />
pero no estar limitados, al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa, <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l mercado, proyectos<br />
<strong>de</strong> intelig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mercado, análisis <strong>de</strong>l sector commodity y asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> v<strong>en</strong>tas <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> mercados internos y <strong>de</strong> exportación.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, el Consejo <strong>de</strong> Directores <strong>de</strong> CABA y sus miembros <strong>de</strong>b<strong>en</strong> comprometerse<br />
a medir regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te su impacto y p<strong>la</strong>nificar a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. La organización <strong>de</strong>be<br />
com<strong>en</strong>zar a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una cultura organizativa que aplique algunas normas básicas<br />
(como trabajo <strong>en</strong> equipo, transpar<strong>en</strong>cia, equidad y sust<strong>en</strong>tabilidad) y que vele por el<br />
respeto a <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> aquel<strong>los</strong> que cuestionan y buscan nuevas soluciones. Su li<strong>de</strong>razgo<br />
<strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> capacidad para crear sistemas e<strong>la</strong>borados, lograr que sus voluntarios<br />
<strong>los</strong> apliqu<strong>en</strong>, y reconocer y gratificar a aquel<strong>los</strong> individuos que re-pi<strong>en</strong>s<strong>en</strong> y mejor<strong>en</strong><br />
dichas estructuras.<br />
Una vez que CABA haya llegado a cierta madurez, será más fácil pre<strong>de</strong>cir qué tipo <strong>de</strong><br />
transiciones <strong>en</strong>contrará <strong>en</strong> el futuro y su rol <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong> competitivos<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Región Caribe. La única certeza es que algo ha <strong>de</strong> cambiar y si <strong>la</strong> organización<br />
abraza <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>cionadas anteriorm<strong>en</strong>te,<br />
durante esta fase <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong>tonces se <strong>en</strong>contrará mejor preparada para <strong>los</strong><br />
nuevos e inevitables <strong>de</strong>safíos que le esperan.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 164 |
Experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el diseño e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
política <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>to <strong>agroindustria</strong>l: el caso <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong><br />
<strong>Desarrollo</strong> Agroindustrial para Ecuador<br />
Adriana Lucio-Pare<strong>de</strong>s y Hernando Riveros Serrato<br />
Introducción<br />
En este artículo se resume el proceso <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>ción e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n<br />
Nacional <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Agroindustrial <strong>de</strong> Ecuador para el período 2003-2009. Se <strong>de</strong>staca<br />
<strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instancias técnicas <strong>en</strong> <strong>los</strong> ministerios involucrados,<br />
el interés <strong>de</strong>l sector privado y <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>te co<strong>la</strong>boración técnica <strong>de</strong>l Instituto<br />
Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura (IICA), lo cual ha permitido mant<strong>en</strong>er<br />
viva esta iniciativa, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se espera institucionalizar una estrategia y<br />
un sistema operativo que pot<strong>en</strong>cie este sector.<br />
En este camino se ha mejorado el conocimi<strong>en</strong>to sobre el sector, se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />
interesantes canales <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> actores públicos y privados, se ha g<strong>en</strong>erado<br />
una metodología para priorizar interv<strong>en</strong>ciones, se ha trazado una ruta para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n y se han apr<strong>en</strong>dido diversas lecciones técnicas, políticas e institucionales<br />
que se quier<strong>en</strong> compartir. Entre el<strong>la</strong>s se resalta el reto que repres<strong>en</strong>ta avanzar <strong>en</strong> una<br />
iniciativa que tradicionalm<strong>en</strong>te ha sido concebida <strong>en</strong> <strong>la</strong> administración pública a partir<br />
<strong>de</strong> una realidad intersectorial, pero ahora comi<strong>en</strong>za a p<strong>la</strong>ntearse un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> coordinación<br />
interministerial <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva administración <strong>de</strong>l gobierno ecuatoriano.<br />
El reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrollo <strong>agroindustria</strong>l <strong>en</strong> el país<br />
El sector <strong>agroindustria</strong>l ha sido <strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía ecuatoriana. De acuerdo<br />
con <strong>la</strong>s últimas cifras oficiales <strong>de</strong>l Banco C<strong>en</strong>tral, su contribución promedio al producto<br />
interno bruto (PIB) total se sitúa <strong>en</strong> un 22% aproximadam<strong>en</strong>te durante el período<br />
2005-2008 (Banco C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l Ecuador 2009a) 15 con una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia al alza. Se estima<br />
que emplea alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un tercio <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción económicam<strong>en</strong>te activa (PEA).<br />
15 Se ha calcu<strong>la</strong>do el PIB <strong>agroindustria</strong>l como <strong>la</strong> suma <strong>los</strong> sectores <strong>de</strong> “agricultura, gana<strong>de</strong>ría, caza y silvicultura”<br />
y <strong>de</strong> “industrias manufactureras (excluida <strong>la</strong> refinación <strong>de</strong> petróleo)”. Los datos oficiales <strong>de</strong>l<br />
2009 aún no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran disponibles.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 165 |
SECCIÓN 3<br />
Figura 1. Evolución <strong>de</strong>l PIB <strong>agroindustria</strong>l <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos diez años<br />
(<strong>en</strong> miles <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res estadouni<strong>de</strong>nses <strong>de</strong>l 2000).<br />
6 000 000<br />
5 000 000<br />
4 000 000<br />
3 734 713 3 635 575<br />
3 799 463<br />
3 952 902<br />
4 130 383 4 245 752<br />
4 566 483<br />
4 823 404<br />
5 050 196<br />
5 402 852<br />
3 000 000<br />
2 000 000<br />
1 000 000<br />
0 000<br />
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008<br />
Fu<strong>en</strong>te: Banco C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l Ecuador 2009a.<br />
El crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sector <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década se explica por el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />
<strong>de</strong> productos alim<strong>en</strong>ticios, el mayor ingreso <strong>de</strong> divisas y el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> habitantes. Sin<br />
embargo, esta expansión no ha sido homogénea: existe un limitado crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
exportaciones <strong>de</strong> ciertos productos, una escasa aplicación <strong>de</strong> tecnología e innovación,<br />
una <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te organización y comercio, y un heterogéneo nivel <strong>de</strong> calidad.<br />
La institucionalidad <strong>de</strong>l sector y su papel <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n<br />
A partir <strong>de</strong> 1984, se abolieron <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>to industrial y posteriorm<strong>en</strong>te<br />
se invalidó el registro <strong>de</strong> industrias <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Comercio Exterior,<br />
Industrialización, Pesca y Competitividad (MICIP). Con esto <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> quedó <strong>en</strong><br />
un limbo institucional, pues no era parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> alcances ni <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Agricultura<br />
y Gana<strong>de</strong>ría (MAG), actual Ministerio <strong>de</strong> Agricultura, Gana<strong>de</strong>ría, Acuacultura y Pesca<br />
(MAGAP) ni <strong>de</strong>l MICIP, actual Ministerio <strong>de</strong> Industrias y Productividad (MIPRO).<br />
En el 2003, se creó <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> Coordinación <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación para el <strong>Desarrollo</strong><br />
Agroindustrial <strong>de</strong>l MAGAP, cuya acción estratégica fue formu<strong>la</strong>r un p<strong>la</strong>n para impulsar<br />
un <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l sector. Con el fin <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tar y facilitar el proceso, esta<br />
Unidad solicitó <strong>la</strong> cooperación técnica <strong>de</strong>l IICA.<br />
A inicios <strong>de</strong>l 2007, el MIPRO se sumó a este esfuerzo y suscribió con el MAGAP el Acuerdo<br />
Interministerial n.° 025. En este marco, se constituyó una Comisión Interinstitucional<br />
con el mandato <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar el P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Agroindustrial, con base <strong>en</strong><br />
el diagnóstico previam<strong>en</strong>te e<strong>la</strong>borado por el MAGAP y el IICA.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 166 |
Aplicaciones prácticas<br />
Esta Comisión estaba integrada por repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l sector público:<br />
MAGAP, MIPRO, Servicio Ecuatoriano <strong>de</strong> Sanidad Agropecuaria (SESA), actual Ag<strong>en</strong>cia<br />
Ecuatoriana <strong>de</strong> Asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad <strong>de</strong>l Agro (AGROCALIDAD), y organizaciones<br />
<strong>de</strong>l sector privado, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s, <strong>la</strong> Asociación Nacional <strong>de</strong> Fabricantes <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tos<br />
y Bebidas (ANFAB), <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Ecuatoriana <strong>de</strong> Exportadores (FEDEXPOR) y el<br />
IICA, que operó como coordinador y lí<strong>de</strong>r <strong>de</strong> una sub-comisión técnica. De acuerdo<br />
con <strong>la</strong> temática por <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r, se invitaba a participar a funcionarios <strong>de</strong>l Banco<br />
C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l Ecuador (BCE) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corporación <strong>de</strong> Promoción <strong>de</strong> Exportaciones e<br />
Inversiones (CORPEI).<br />
Este proceso se ha reforzado con el actual Gobierno, que ha impulsado una visión<br />
intersectorial y ha creado instancias como el Ministerio <strong>de</strong> Coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Producción (MCP), actual Ministerio <strong>de</strong> Coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Producción, Competitividad<br />
y Comercialización (MCPCC).<br />
En ese contexto y <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida gracias al acompañami<strong>en</strong>to realizado por el<br />
IICA, el 13 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong>l 2009, se estableció el Acuerdo Interministerial MCP–MIPRO-<br />
MAGAP n.° 09 090, que <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra como prioritaria <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Nacional<br />
<strong>Desarrollo</strong> Agroindustrial.<br />
El MAGAP ha com<strong>en</strong>zado a implem<strong>en</strong>tar dos compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n y el MIPRO inició<br />
<strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas <strong>agroindustria</strong>les. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> este último se<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n programas y acciones que podrían aprovecharse para complem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n, como <strong>los</strong> p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> calidad, innovación tecnológica<br />
y <strong>de</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pymes, <strong>en</strong>tre otros.<br />
Marco conceptual y normativo<br />
El proceso tuvo como base <strong>de</strong> su <strong>de</strong>sarrollo inicial tres conceptos: a) <strong>la</strong> agricultura<br />
ampliada, que integra lo agropecuario y <strong>agroindustria</strong>l junto con otros sectores productivos<br />
y <strong>de</strong> servicios conexos a <strong>la</strong> actividad; b) el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas, que reconoce<br />
<strong>la</strong>s interre<strong>la</strong>ciones e inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> es<strong>la</strong>bones <strong>de</strong> producción,<br />
cosecha, postcosecha, comercialización, industrialización, distribución final y consumo;<br />
y c) <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong>, que incluye activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acondicionami<strong>en</strong>to, conservación o<br />
trasformación <strong>de</strong> productos.<br />
Normativam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Agroindustrial consi<strong>de</strong>ró<br />
<strong>los</strong> instrum<strong>en</strong>tos macro <strong>de</strong> política <strong>de</strong>l país, tales como:<br />
a. El P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría Nacional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación y <strong>Desarrollo</strong><br />
(SENPLADES), cuya estrategia <strong>de</strong> “diversificación productiva” seña<strong>la</strong> <strong>la</strong> necesidad<br />
<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar mayor valor agregado a <strong>la</strong> producción agríco<strong>la</strong>.<br />
b. El P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Agropecuario 2007-2010 <strong>de</strong>l MAGAP.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 167 |
SECCIÓN 3<br />
c. Las políticas <strong>de</strong> Estado para el sector agropecuario ecuatoriano 2006-2017, que seña<strong>la</strong>n<br />
“<strong>la</strong> falta <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n que dé rumbo al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> y combata<br />
sus retrasos.”<br />
d. La política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo industrial <strong>de</strong>l MIPRO, que consi<strong>de</strong>ra a <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong><br />
como el subsector <strong>de</strong> mayor pot<strong>en</strong>cial.<br />
Etapas para <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n<br />
La coordinación <strong>de</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>de</strong>l MAGAP y el IICA diseñaron a inicios <strong>de</strong>l 2004 una<br />
ruta y una metodología <strong>de</strong> acción para el diseño <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n. Las etapas posteriorm<strong>en</strong>te<br />
se ajustaron a <strong>la</strong> situación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno. A continuación se hace refer<strong>en</strong>cia a cada una<br />
<strong>de</strong> el<strong>la</strong>s y luego se resum<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Figura 2.<br />
Etapa 1: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l diagnóstico<br />
En <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l diagnóstico, se adoptó como concepto ori<strong>en</strong>tador el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong><br />
ca<strong>de</strong>nas, que con este propósito se utilizaba por primera vez <strong>en</strong> el país. El estudio<br />
ll<strong>en</strong>ó un vacío <strong>de</strong> 20 años sin información oficial <strong>de</strong>l sector y complem<strong>en</strong>tó unos<br />
pocos esfuerzos puntuales realizados por iniciativa privada.<br />
El diagnóstico cubrió 23 ca<strong>de</strong>nas previam<strong>en</strong>te seleccionadas, <strong>la</strong>s que se c<strong>la</strong>sificaron<br />
<strong>en</strong> tres grupos <strong>de</strong> mercados: a) nacionales principalm<strong>en</strong>te; b) mercados tradicionales<br />
<strong>de</strong> exportación; y c) no tradicionales <strong>de</strong> exportación. La mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
información fue g<strong>en</strong>erada <strong>en</strong> el mismo trabajo, mediante <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> formatos<br />
difer<strong>en</strong>ciados <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas y <strong>en</strong>trevistas dirigidas a 129 empresas <strong>agroindustria</strong>les<br />
y a 224 <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apoyo, <strong>de</strong> servicio y proveedores <strong>de</strong> maquinaria, equipos<br />
e insumos.<br />
Etapa 2: Validación <strong>de</strong>l diagnóstico<br />
La información recopi<strong>la</strong>da <strong>en</strong> el trabajo <strong>de</strong> campo fue complem<strong>en</strong>tada con <strong>la</strong> consulta<br />
a fu<strong>en</strong>tes secundarias y con <strong>en</strong>trevistas a informantes calificados. Todo ello fue<br />
sistematizado y docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> un informe preliminar, el cual fue validado <strong>en</strong> una<br />
reunión a nivel nacional, a <strong>la</strong> que asistieron 150 repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>agroindustria</strong>s,<br />
gremios, universida<strong>de</strong>s, organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales (ONG), organismos<br />
internacionales y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con el sector público, qui<strong>en</strong>es tuvieron<br />
<strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> com<strong>en</strong>tar el docum<strong>en</strong>to.<br />
A partir <strong>de</strong> este ejercicio, se e<strong>la</strong>boró un resum<strong>en</strong> ejecutivo con <strong>la</strong>s principales<br />
conclusiones, el cual fue distribuido <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l sector.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 168 |
Aplicaciones prácticas<br />
Etapa 3: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> una propuesta <strong>de</strong> p<strong>la</strong>n<br />
Como ya se m<strong>en</strong>cionó <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> institucionalidad, luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> validación<br />
<strong>de</strong>l diagnóstico, se creó <strong>la</strong> Comisión Interinstitucional, <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar el<br />
P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Agroindustrial. La i<strong>de</strong>a fue que el p<strong>la</strong>n se convirtiera<br />
<strong>en</strong> el instrum<strong>en</strong>to ori<strong>en</strong>tador <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>agroindustria</strong>l. Se<br />
<strong>de</strong>terminó que esta <strong>de</strong>be contribuir a g<strong>en</strong>erar empleo y reducir <strong>la</strong> pobreza, especialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong> <strong>rural</strong>, así como <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía con respecto a <strong>la</strong><br />
producción primaria.<br />
Tras un año <strong>de</strong> reuniones semanales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión, se logró un acuerdo sobre<br />
<strong>los</strong> principales lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n, que incluye <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> sus principales<br />
compon<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas prioritarias por ser impulsadas.<br />
Etapa 4: Validación <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta<br />
Con el apoyo <strong>de</strong>l IICA, para esta etapa se organizaron reuniones <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n al más alto nivel político, con <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s:<br />
a) Ministerio <strong>de</strong> Agricultura; b) Ministerio <strong>de</strong> Industrias; c) Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Producción; y d) SENPLADES.<br />
Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, se organizó un taller para establecer un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> trabajo con el MIPRO,<br />
específicam<strong>en</strong>te para el Programa <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> Ca<strong>de</strong>nas Agroindustriales <strong>de</strong>l<br />
P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Agroindustrial, por ejecutarse <strong>en</strong> el período 2009-2011.<br />
En este taller se acordaron categorías <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas agroproductivas y se i<strong>de</strong>ntificaron<br />
posibles instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> promoción para el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong><br />
ca<strong>de</strong>nas y el apoyo al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> alianzas <strong>en</strong>tre sus actores.<br />
Etapa 5: Diseño final y acuerdos institucionales para <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n<br />
Se ha previsto que <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n se realice por fases <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> disponibilidad<br />
<strong>de</strong> recursos y <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l país. En una primera fase, el MAGAP<br />
li<strong>de</strong>rará <strong>los</strong> aspectos re<strong>la</strong>cionados con el marco legal y <strong>los</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>los</strong> institucionales.<br />
El MIPRO, por su parte, ori<strong>en</strong>tará lo vincu<strong>la</strong>do con <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas agroproductivas<br />
y sus organizaciones.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 169 |
SECCIÓN 3<br />
Cuadro 1. Fases y activida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong>l<br />
P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Agroindustrial.<br />
Fases<br />
1<br />
E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un diagnóstico integral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>agroindustria</strong>.<br />
Activida<strong>de</strong>s<br />
Trabajo <strong>en</strong>tre el MAG-IICA-Universidad<br />
UIE. Metodología, trabajo <strong>de</strong> campo (375<br />
<strong>en</strong>cuestas), fu<strong>en</strong>tes secundarias,<br />
sistematización.<br />
2<br />
Validación <strong>de</strong>l diagnóstico con <strong>los</strong> actores<br />
relevantes <strong>de</strong>l sector.<br />
Foro Nacional con <strong>los</strong> principales actores <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>agroindustria</strong>l y consulta a<br />
informantes calificados.<br />
3<br />
E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> una propuesta para el P<strong>la</strong>n<br />
Nacional <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Agroindustrial.<br />
Trabajo realizado por <strong>la</strong> Comisión<br />
Interinstitucional con repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
sectores público y privado.<br />
4<br />
Validación <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n, con <strong>la</strong>s principales<br />
autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l sector.<br />
5<br />
Diseño final y acuerdos institucionales para<br />
ejecución.<br />
Encu<strong>en</strong>tros con Ministros <strong>de</strong> Agricultura,<br />
Industria y Coordinador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Producción.<br />
Tallers técnicos con actores públicos y<br />
privados.<br />
Ajuste <strong>de</strong> acuerdo con disponibilida<strong>de</strong>s<br />
presupuestales <strong>de</strong>l MAGAP y MIPRO.<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores.<br />
Los logros más importantes<br />
Este proceso <strong>de</strong> cooperación técnica ha permitido obt<strong>en</strong>er cuatro productos concretos:<br />
un diagnóstico integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong>, <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>los</strong> lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n<br />
Nacional <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Agroindustrial, el fondo incluy<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> apoyo.<br />
1. Un diagnóstico integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> ecuatoriana validado por actores<br />
públicos y privados repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad. Su objetivo fue conocer <strong>la</strong><br />
situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>en</strong> el país, así como <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> sectores con <strong>los</strong> que se<br />
re<strong>la</strong>ciona. En el Cuadro 2 se pres<strong>en</strong>ta un breve resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong> sus principales<br />
conclusiones. En el Cuadro 3 se <strong>de</strong>stacan características especiales <strong>de</strong> <strong>los</strong> tres<br />
tipos <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas i<strong>de</strong>ntificadas.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 170 |
Aplicaciones prácticas<br />
Cuadro 2. Datos relevantes <strong>de</strong>l diagnóstico.<br />
Marco legal y <strong>de</strong> políticas<br />
No hay vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> política ambi<strong>en</strong>tal y <strong>la</strong> <strong>de</strong> competitividad.<br />
No se han g<strong>en</strong>erado inc<strong>en</strong>tivos para el sector agropecuario.<br />
El financiami<strong>en</strong>to para el sector es bajo, caro y conc<strong>en</strong>trado.<br />
Agroindustria <strong>rural</strong><br />
A pesar <strong>de</strong> su importancia y su pot<strong>en</strong>cial, recibe poco apoyo gubernam<strong>en</strong>tal.<br />
Medio ambi<strong>en</strong>te<br />
Varias activida<strong>de</strong>s <strong>agroindustria</strong>les g<strong>en</strong>eran severos impactos <strong>en</strong> el medio ambi<strong>en</strong>te y no existe conci<strong>en</strong>cia<br />
sobre su efecto.<br />
El 46% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s industrias alim<strong>en</strong>tarias no tratan sus <strong>de</strong>sechos sólidos.<br />
Bi<strong>en</strong>es y servicios<br />
La <strong>agroindustria</strong> ecuatoriana se abastece principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> materia <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> nacional.<br />
Para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s incluidas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sector <strong>agroindustria</strong>l, <strong>la</strong> materia prima repres<strong>en</strong>ta<br />
más <strong>de</strong>l 60% <strong>de</strong>l costo final.<br />
No hay un a<strong>de</strong>cuado acceso a servicios básicos (agua, electricidad y teléfono).<br />
No hay oferta sufici<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>seada ni <strong>en</strong> servicios como información <strong>de</strong> mercados, capacitación<br />
y asist<strong>en</strong>cia, a<strong>de</strong>cuada a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s “mipyme”.<br />
Comercialización<br />
Casi <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>agroindustria</strong>s comercializa sus productos vía intermediarios.<br />
El transporte <strong>de</strong> carga, especialm<strong>en</strong>te el aéreo, ti<strong>en</strong>e costos altos que disminuy<strong>en</strong> <strong>la</strong> competitividad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta ecuatoriana.<br />
El 61% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>agroindustria</strong>s inviert<strong>en</strong> solo <strong>de</strong> 0 a 3% <strong>de</strong> su presupuesto <strong>en</strong> publicidad.<br />
Calidad e inocuidad<br />
En Ecuador, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> conceptos <strong>de</strong> sanidad y su gestión es reci<strong>en</strong>te y aún incipi<strong>en</strong>te.<br />
Solo 20% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>agroindustria</strong>s gran<strong>de</strong>s y medianas aplican normas <strong>de</strong> calidad.<br />
Se requiere un ajuste y mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad pública vincu<strong>la</strong>da.<br />
Tecnología<br />
Un poco m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 60% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s industrias utiliza procesos semi-automáticos.<br />
Casi un 40% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s industrias ha <strong>la</strong>nzado más <strong>de</strong> tres productos <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años.<br />
La mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s industrias <strong>de</strong>stina <strong>en</strong>tre 0 y 5% <strong>de</strong> su presupuesto a activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación<br />
e innovación.<br />
Institucionalidad y asociatividad<br />
Hay <strong>de</strong>bilidad <strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> <strong>los</strong> productores agropecuarios.<br />
Hay un incipi<strong>en</strong>te y l<strong>en</strong>to <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
Los consejos consultivos <strong>de</strong>l MAGAP no han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do su pot<strong>en</strong>cial.<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 171 |
SECCIÓN 3<br />
Cuadro 3. Tipología <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas y características.<br />
Características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales ca<strong>de</strong>nas agroproductivas<br />
Ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong>stinadas al<br />
mercado nacional<br />
Importante pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
pequeños y medianos<br />
productores.<br />
Pocas están sólidam<strong>en</strong>te<br />
organizadas.<br />
El incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> medidas<br />
sanitarias imposibilita a<br />
algunos el acceso a mercados<br />
y hay un importante problema<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> productividad.<br />
Ca<strong>de</strong>nas tradicionales <strong>de</strong><br />
exportación<br />
Son <strong>la</strong>s más importantes <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el punto <strong>de</strong> vista económico,<br />
don<strong>de</strong> <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s productores<br />
conc<strong>en</strong>tran gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
superficie cultivada.<br />
Hay bu<strong>en</strong>a organización, pero<br />
con <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> asociatividad<br />
<strong>de</strong> productores <strong>de</strong><br />
pequeña esca<strong>la</strong>.<br />
Bajos r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos.<br />
La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones<br />
son <strong>de</strong> productos primarios.<br />
Ca<strong>de</strong>nas no tradicionales <strong>de</strong><br />
exportación<br />
La producción primaria está <strong>en</strong><br />
manos <strong>de</strong> medianos y pequeños<br />
productores principalm<strong>en</strong>te.<br />
Sus exportaciones han crecido pero<br />
existe un pot<strong>en</strong>cial no explotado.<br />
Las exportaciones <strong>de</strong> algunas ca<strong>de</strong>nas<br />
han caído, <strong>de</strong>bido al poco<br />
valor agregado que ofrec<strong>en</strong>.<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores.<br />
2. Definición <strong>de</strong> <strong>los</strong> lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Agroindustrial.<br />
El p<strong>la</strong>n se estructuró alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> tres ejes: <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno legal, el fortalecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad pública y el apoyo a <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas productivas.<br />
La a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> un <strong>en</strong>torno legal favorable. Se busca dotar a <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong><br />
<strong>de</strong> una ley específica don<strong>de</strong> se consi<strong>de</strong>r<strong>en</strong>, <strong>en</strong>tre otros, <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes puntos:<br />
– G<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos para <strong>la</strong> inversión, tales como: tributarios para inversiones<br />
<strong>en</strong> territorios <strong>de</strong>finidos, modificación y adaptación <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos fiscales<br />
(impuestos, aranceles), facilidad para <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> maquinaria, equipo,<br />
repuestos e insumos, y el impulso a <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> capitales mediante <strong>la</strong><br />
promoción al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s anónimas, con acciones transables <strong>en</strong><br />
puestos <strong>de</strong> bolsa.<br />
– Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to y g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos para<br />
facilitar su acceso.<br />
– Optimización <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración comercial <strong>de</strong> Ecuador con el mundo vía tratados,<br />
acuerdos u otros, con regiones o países.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 172 |
Aplicaciones prácticas<br />
– Acompañami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes exist<strong>en</strong>tes con un sistema integral <strong>de</strong> control<br />
que increm<strong>en</strong>te su eficacia.<br />
– Tratami<strong>en</strong>to especial <strong>de</strong>l tema <strong>de</strong> sanidad e inocuidad, don<strong>de</strong> se consi<strong>de</strong>re<br />
<strong>la</strong> actualización <strong>de</strong> <strong>la</strong> normativa y <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong><br />
registros sanitarios.<br />
– Vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas ambi<strong>en</strong>tales con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> competitividad.<br />
El fortalecimi<strong>en</strong>to institucional <strong>de</strong>l sector público. Con <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />
este compon<strong>en</strong>te, se espera:<br />
– Fortalecer <strong>la</strong>s instancias <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong>l tema <strong>agroindustria</strong>l <strong>en</strong> el MAGAP y el<br />
MIPRO, tanto <strong>en</strong> el nivel c<strong>en</strong>tral como <strong>en</strong> el provincial.<br />
– Mejorar y ampliar el alcance <strong>de</strong> <strong>los</strong> consejos consultivos <strong>de</strong>l MAGAP, incluido<br />
el compon<strong>en</strong>te <strong>agroindustria</strong>l <strong>en</strong> su trabajo.<br />
– Consolidar <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Interministerial como una <strong>en</strong>tidad<br />
que se <strong>en</strong>cargue <strong>de</strong>l monitoreo y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n.<br />
– Impulsar <strong>los</strong> sistemas nacionales <strong>de</strong> investigación agropecuaria<br />
y <strong>agroindustria</strong>l.<br />
– Mejorar el sistema nacional <strong>de</strong> certificación <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s y p<strong>la</strong>ntas.<br />
– Impulsar <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> exportaciones agropecuarias y <strong>agroindustria</strong>les.<br />
– Promover <strong>la</strong>s alianzas público-privadas.<br />
El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas <strong>agroindustria</strong>les. Mediante el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este<br />
compon<strong>en</strong>te, se prevé un trabajo directo con <strong>los</strong> integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas<br />
<strong>agroindustria</strong>les <strong>de</strong>l país, c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> cuatro temas: asociatividad, innovación y<br />
mejora tecnológica, comercialización, calidad y sanidad. En el taller se acordó incluir<br />
un quinto tema, <strong>la</strong> logística, para establecer un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> trabajo con el MIPRO. A<br />
continuación se listan <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> temas:<br />
– Asociatividad<br />
<br />
<br />
Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización empresarial <strong>de</strong> <strong>los</strong> productores.<br />
Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones empresariales <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na agroproductiva,<br />
con una visión <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong> servicios.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 173 |
SECCIÓN 3<br />
<br />
<br />
Promoción <strong>de</strong> alianzas privadas y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas agroproductivas<br />
<strong>en</strong> productos promisorios.<br />
Promoción <strong>de</strong>l acercami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> universidad y <strong>la</strong>s empresas.<br />
– Innovación y mejora tecnológica<br />
<br />
<br />
<br />
Apoyo al diseño e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> investigación y tecnología.<br />
Asist<strong>en</strong>cia técnica <strong>en</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos y procesos productivos.<br />
<strong>Desarrollo</strong> y utilización a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> <strong>la</strong> biotecnología.<br />
– Comercialización<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Favorecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción sobre <strong>la</strong><br />
base <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s i<strong>de</strong>ntificadas <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos que mejor<strong>en</strong> <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia y el acceso<br />
a <strong>la</strong> información <strong>en</strong> <strong>la</strong>s transacciones comerciales, tales como <strong>la</strong> Bolsa<br />
<strong>de</strong> Productos Agropecuarios y Agroindustriales y <strong>la</strong>s subastas agríco<strong>la</strong>s,<br />
<strong>en</strong>tre otros.<br />
Apoyo y promoción a acciones <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> productos con base<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> atributos asociados con <strong>los</strong> territorios <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se produc<strong>en</strong>.<br />
Apoyo al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> marcas colectivas y a iniciativas <strong>en</strong>marcadas <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
programas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> marcas regionales y marca <strong>de</strong>l país.<br />
Impulso a <strong>la</strong>s exportaciones.<br />
– Calidad y sanidad<br />
<br />
<br />
Establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mecanismos que facilit<strong>en</strong> <strong>la</strong> adopción y aplicación<br />
<strong>de</strong> técnicas y metodologías <strong>de</strong> gestión, asegurami<strong>en</strong>to y acreditación <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> calidad.<br />
Incorporación <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> información sobre requerimi<strong>en</strong>tos sanitarios<br />
y <strong>de</strong> inocuidad <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados <strong>de</strong> posible <strong>de</strong>stino.<br />
– Logística<br />
<br />
Diseño <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> Ca<strong>de</strong>nas Agroindustriales <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n<br />
Nacional <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Agroindustrial. Seguidam<strong>en</strong>te se hace refer<strong>en</strong>cia a<br />
algunos aspectos <strong>de</strong>l programa:<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 174 |
Aplicaciones prácticas<br />
o Alcance: Propiciar el acceso <strong>de</strong> actores privados y públicos, articu<strong>la</strong>dos<br />
con un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas, a recursos financieros canalizados por el<br />
MIPRO, para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia técnica, capacitación<br />
y certificación <strong>en</strong> aspectos <strong>de</strong>: asociatividad, innovación tecnológica,<br />
comercialización, calidad/sanidad y logística. Ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> una<br />
segunda etapa, se podría ampliar el financiami<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> adquisición<br />
<strong>de</strong> activos fijos.<br />
o Niveles <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción: Las interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong>l programa están ori<strong>en</strong>tadas<br />
a tres niveles: micro-empresarial o local, <strong>de</strong> carácter regional o<br />
territorial, y <strong>de</strong> alcance macro o nacional.<br />
Lo micro-empresarial o local cubrirá iniciativas pres<strong>en</strong>tadas por actores<br />
privados o públicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas. Incluye más <strong>de</strong> un compon<strong>en</strong>te: productores<br />
+ industriales, productores + comercializadores, industriales<br />
+ comercializadores, <strong>en</strong>tre otros). Las acciones están dirigidas a:<br />
• El <strong>de</strong>sarrollo o fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> organizaciones empresariales<br />
<strong>de</strong> productores.<br />
• La promoción, facilitación, prueba e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ciones<br />
<strong>de</strong> pequeños y medianos productores agropecuarios con<br />
empresas “anc<strong>la</strong>”.<br />
Lo regional o territorial consi<strong>de</strong>rará iniciativas pres<strong>en</strong>tadas por actores<br />
públicos o privados, con un alcance regional o territorial, <strong>en</strong> <strong>los</strong> que<br />
se <strong>en</strong>fatic<strong>en</strong> acciones colectivas más allá <strong>de</strong> una organización <strong>de</strong> productores<br />
o <strong>de</strong> una empresa <strong>agroindustria</strong>l. Específicam<strong>en</strong>te, se incluy<strong>en</strong><br />
propuestas para fortalecer el <strong>de</strong>sarrollo institucional, <strong>de</strong> manera que<br />
facilite <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> proyectos y p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />
negocios con perspectiva regional.<br />
Lo macro o nacional consi<strong>de</strong>rará iniciativas <strong>de</strong> carácter nacional pres<strong>en</strong>tadas<br />
por instituciones públicas y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong>l sector<br />
privado, ori<strong>en</strong>tadas a acciones tales como:<br />
• <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> institucionalidad <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas, nacionales<br />
o regionales (consejos, mesas, comités).<br />
• Formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes estratégicos para el <strong>de</strong>sarrollo a mediano<br />
p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas, a nivel nacional o regional.<br />
• Sistemas <strong>de</strong> información que permitan medir el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ca<strong>de</strong>na y sus organizaciones, a nivel nacional y regional.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 175 |
SECCIÓN 3<br />
3. Fondo incluy<strong>en</strong>te. Por medio <strong>de</strong> este fondo para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas <strong>agroindustria</strong>les,<br />
se co-financiarán iniciativas pres<strong>en</strong>tadas a convocatorias que serán abiertas<br />
periódicam<strong>en</strong>te para recibir propuestas <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong>marcadas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
niveles <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción previam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scritos. El fondo colocará recursos a manera<br />
<strong>de</strong> “capital semil<strong>la</strong>”, que servirán para apa<strong>la</strong>ncar recursos financieros <strong>de</strong> otras fu<strong>en</strong>tes<br />
públicas y privadas.<br />
4. P<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> apoyo. Mediante esta p<strong>la</strong>taforma, se implem<strong>en</strong>tarán acciones<br />
tales como:<br />
– Asist<strong>en</strong>cia técnica <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación y formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> proyectos, <strong>de</strong> forma<br />
que <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad que pueda existir sobre este tema <strong>en</strong> regiones o ca<strong>de</strong>nas específicas<br />
no se convierta <strong>en</strong> un obstáculo para <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> propuestas<br />
ante el fondo.<br />
– Análisis <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un “sello” que permita difer<strong>en</strong>ciar <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados<br />
productos <strong>agroindustria</strong>les que cump<strong>la</strong>n con exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> calidad y t<strong>en</strong>gan<br />
atributos específicos reconocidos por nichos <strong>de</strong> mercado (natural, salud, territorio,<br />
naturaleza, <strong>en</strong>tre otros. Para esto se <strong>de</strong>berán consi<strong>de</strong>rar elem<strong>en</strong>tos como:<br />
<br />
<br />
Articu<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s iniciativas marca país y marca producto.<br />
Articu<strong>la</strong>ción con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> institucionalidad y facilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> aplicación<br />
y certificación <strong>de</strong>: bu<strong>en</strong>as prácticas agríco<strong>la</strong>s (BPA), bu<strong>en</strong>as prácticas<br />
pecuarias (BPP) y bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong> manufactura (BPM).<br />
– Análisis <strong>de</strong>l aprovechami<strong>en</strong>to y reutilización <strong>de</strong> activos improductivos o insufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
utilizados (c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> acopio, p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> <strong>en</strong>friami<strong>en</strong>to, camales,<br />
unida<strong>de</strong>s productivas, p<strong>la</strong>ntas piloto <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros educativos, bancos <strong>de</strong> maquinaria<br />
y otros) que apoy<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> proyectos.<br />
– Pres<strong>en</strong>tación e inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones políticas para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos que facilit<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas <strong>agroindustria</strong>les,<br />
tales como fondos parafiscales y otros que se i<strong>de</strong>ntifiqu<strong>en</strong>.<br />
En <strong>la</strong> Figura 2, se pres<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> forma gráfica el programa.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 176 |
Aplicaciones prácticas<br />
Figura 3. Esquema g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l programa.<br />
Alcance <strong>de</strong>l programa<br />
Propiciar el acceso <strong>de</strong> actores privados y públicos, articu<strong>la</strong>dos<br />
con un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas, a recursos financieros canalizados<br />
por el MIPRO, para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>:<br />
a. Asist<strong>en</strong>cia técnica<br />
b. Capacitación<br />
c. Certificación<br />
Ejes<br />
1. Asociatividad<br />
2. Innovación<br />
tecnológica<br />
3. Comercialización<br />
4. Calidad/sanidad<br />
5. Logística<br />
Niveles <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />
a. Local / empresarial b. Regional o territorial c. Nacional / macro<br />
i. Desarrol<strong>la</strong>r o<br />
fortalecer<br />
organizaciones<br />
empresariales <strong>de</strong><br />
productores.<br />
ii. Desarrol<strong>la</strong>r o<br />
fortalecer<br />
<strong>agroindustria</strong>s<br />
<strong>rural</strong>es.<br />
iii. Promover, facilitar,<br />
probar e implem<strong>en</strong>tar<br />
articu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong><br />
pequeños y medianos<br />
productores<br />
agropecuarios con<br />
empresas “anc<strong>la</strong>”.<br />
i. Proponer el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
formas institucionales que<br />
facilit<strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción e<br />
implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> proyectos y<br />
p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> negocios con<br />
perspectiva regional.<br />
i. Desarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />
institucionalidad <strong>de</strong><br />
organizaciones <strong>de</strong><br />
ca<strong>de</strong>nas, nacionales<br />
o regionales<br />
(consejos, mesas,<br />
comités).<br />
ii. Formu<strong>la</strong>r p<strong>la</strong>nes<br />
estratégicos para el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
ca<strong>de</strong>nas a mediano<br />
p<strong>la</strong>zo, a nivel<br />
nacional o regional.<br />
iiii. Diseñar un sistema<br />
<strong>de</strong> información, que<br />
permita medir el<br />
<strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ca<strong>de</strong>na y sus<br />
organizaciones, a nivel<br />
nacional y regional.<br />
Instrum<strong>en</strong>tos<br />
a. Asist<strong>en</strong>cia técnica <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación<br />
y formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> proyectos<br />
a. Convocatoria<br />
b. Análisis <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un sello<br />
b. Evaluación<br />
c. Selección<br />
d. Puesta <strong>en</strong> marcha<br />
1. Fondo incluy<strong>en</strong>te para<br />
el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas<br />
<strong>agroindustria</strong>les<br />
2. P<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> apoyo<br />
c. Análisis <strong>de</strong>l aprovechami<strong>en</strong>to y<br />
reutilización <strong>de</strong> activos improductivos o<br />
insufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te utilizados<br />
d. Pres<strong>en</strong>tación e inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones políticas para <strong>la</strong><br />
implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos que<br />
facilit<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas<br />
<strong>agroindustria</strong>les<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 177 |
SECCIÓN 3<br />
Lecciones apr<strong>en</strong>didas<br />
Producto <strong>de</strong> este <strong>la</strong>rgo y complejo proceso, se pue<strong>de</strong>n extraer lecciones que pue<strong>de</strong>n<br />
servir <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> iniciativas simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> contextos<br />
como el seña<strong>la</strong>do <strong>en</strong> Ecuador.<br />
– El diseño e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> política <strong>de</strong> apoyo al <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>agroindustria</strong>l requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> un trabajo intersectorial <strong>en</strong> el que particip<strong>en</strong>, por <strong>los</strong><br />
m<strong>en</strong>os, <strong>los</strong> ministerios <strong>de</strong> agricultura e industria y, prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />
con el apoyo político <strong>de</strong>l más alto nivel <strong>en</strong> el sector ejecutivo.<br />
– La evi<strong>de</strong>ncia más concreta <strong>de</strong>l apoyo a un proceso <strong>de</strong> esta naturaleza se manifiesta<br />
<strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> presupuestos a <strong>los</strong> instrum<strong>en</strong>tos específicos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> política p<strong>la</strong>nteada.<br />
– Se <strong>de</strong>be tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que se trata <strong>de</strong> un <strong>la</strong>rgo proceso y que, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, tardará<br />
para que se vean <strong>los</strong> resultados.<br />
– Resulta c<strong>la</strong>ve <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong>l sector privado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el inicio <strong>de</strong>l proceso, dado<br />
que permite validar perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propuestas que se<br />
pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> y consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s reales <strong>de</strong> <strong>los</strong> usuarios finales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas.<br />
A<strong>de</strong>más, dada <strong>la</strong> alta rotación <strong>de</strong> <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l sector público, se conviert<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> el compon<strong>en</strong>te que le da continuidad a <strong>la</strong> tarea.<br />
– Se requier<strong>en</strong> mecanismos como <strong>la</strong> Comisión Interinstitucional, con una secretaría<br />
técnica <strong>de</strong>sempeñada por una <strong>en</strong>tidad con reconocimi<strong>en</strong>to, que garantice neutralidad<br />
y confianza. Este es un medio efici<strong>en</strong>te que permite el <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro y el diálogo<br />
<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes actores públicos y privados participantes.<br />
– El acompañami<strong>en</strong>to técnico y político <strong>de</strong>l IICA es fundam<strong>en</strong>tal para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />
un proceso como este, pues asegura <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción, el equilibrio institucional y el<br />
seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propuestas.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 178 |
Aplicaciones prácticas<br />
Literatura consultada<br />
Banco C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l Ecuador. 2009a. Boletín estadístico m<strong>en</strong>sual (julio). PIB por industria. Quito, EC.<br />
________. 2009b. Gasto <strong>de</strong> consumo final <strong>de</strong> <strong>los</strong> hogares resi<strong>de</strong>ntes por producto. Cu<strong>en</strong>tas<br />
Nacionales. Quito, EC.<br />
IICA (Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura). 2006. Seminario <strong>de</strong> Economía<br />
Agríco<strong>la</strong>. Nuevas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l mercado mundial agroalim<strong>en</strong>tario y el proceso <strong>de</strong> negociaciones<br />
comerciales. MX.<br />
Ministerio <strong>de</strong> Agricultura y Gana<strong>de</strong>ría <strong>de</strong>l Ecuador. 2006a. Políticas <strong>de</strong> Estado para el sector<br />
agropecuario ecuatoriano 2006-2017. Quito, EC.<br />
________. 2006b. Diagnóstico integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong>. Quito, EC, IICA.<br />
________. 2007. P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> 2007-2010 Agropecuario, Forestal y Acuíco<strong>la</strong>. Quito, EC.<br />
Ministerio <strong>de</strong> Industrias y Competitividad <strong>de</strong>l Ecuador; ONUDI (Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />
Unidas para el <strong>Desarrollo</strong> Industrial). 2007. Metodología <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> productos <strong>de</strong><br />
exportación según grados <strong>de</strong> competitividad. Quito, EC.<br />
SENPLADES (Secretaría Nacional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación y <strong>Desarrollo</strong>). 2007. P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong>.<br />
Quito, EC.<br />
Servicio <strong>de</strong> Información y C<strong>en</strong>so Agropecuario. s.f. Estudios <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas <strong>agroindustria</strong>les. Quito, EC.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 179 |
Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>agroindustria</strong>s y microempresas <strong>rural</strong>es<br />
<strong>en</strong> La Selva Lacandona, Chiapas, México<br />
Hernando Riveros, François Boucher y Marvin B<strong>la</strong>nco<br />
Introducción<br />
En el artículo se pres<strong>en</strong>tan el contexto, el marco conceptual, el alcance y <strong>la</strong> metodología<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción, así como <strong>los</strong> resultados alcanzados y <strong>la</strong>s lecciones apr<strong>en</strong>didas<br />
por el consorcio formado <strong>en</strong>tre el Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación<br />
para <strong>la</strong> Agricultura (IICA), el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Cooperación Internacional <strong>en</strong> Investigación<br />
Agríco<strong>la</strong> para el <strong>Desarrollo</strong> (CIRAD), el C<strong>en</strong>tro Agronómico Tropical <strong>de</strong> Investigación<br />
y Enseñanza (CATIE), como producto <strong>de</strong>l asesorami<strong>en</strong>to brindado <strong>en</strong> el año 2007 al<br />
Proyecto <strong>Desarrollo</strong> Social Integrado y Sost<strong>en</strong>ible, Chiapas, México (PRODESIS), para<br />
<strong>la</strong> creación y el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong> y microempresas <strong>rural</strong>es, <strong>en</strong> el marco<br />
<strong>de</strong>l Programa Integral para el <strong>Desarrollo</strong> Sust<strong>en</strong>table <strong>de</strong> La Selva (PIDSS), financiado<br />
por el gobierno <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Chiapas y <strong>la</strong> Unión Europea; así como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong><br />
seguimi<strong>en</strong>to que se han v<strong>en</strong>ido ejecutando <strong>en</strong> el período 2008-2009.<br />
El propósito <strong>de</strong> este trabajo <strong>de</strong> consultoría fue contribuir a: a) reducir pobreza;<br />
b) disminuir <strong>la</strong> presión sobre recursos naturales <strong>de</strong> La Selva Lacandona; y c) formu<strong>la</strong>r<br />
y replicar políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo social <strong>en</strong> un marco <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo territorial, participativo<br />
y sost<strong>en</strong>ible. Su objetivo específico fue dinamizar <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> grupos empresariales que estaban si<strong>en</strong>do apoyados por PRODESIS, mediante<br />
acciones <strong>en</strong> cinco ejes: a) innovación tecnológica y asist<strong>en</strong>cia técnica, b) administración;<br />
organización y finanzas, c) comercialización, d) información y e) fortalecimi<strong>en</strong>to<br />
organizativo local y regional.<br />
En ese marco, se acompañó el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> 16 proyectos c<strong>la</strong>sificados como <strong>de</strong> transformación<br />
agroalim<strong>en</strong>taria (café tostado y molido, choco<strong>la</strong>te <strong>de</strong> taza, hongos comestibles,<br />
herboristería, tortil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> yuca-maíz, <strong>en</strong>vasados <strong>de</strong> pacaya 16 y merme<strong>la</strong>das), <strong>de</strong> artesanía<br />
(bordados, uniformes esco<strong>la</strong>res, pita o ixtle) y otros (empacadora <strong>de</strong> bananos, purificadora<br />
<strong>de</strong> agua, alim<strong>en</strong>tos ba<strong>la</strong>nceados). La mayoría <strong>de</strong> el<strong>los</strong> iniciaron sus activida<strong>de</strong>s sin<br />
t<strong>en</strong>er conocimi<strong>en</strong>tos empresariales previos, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l mercado.<br />
16 Chamaedorea elegans <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia Arecaceae, con otros nombres vulgares como palmera <strong>de</strong> salón.<br />
La parte comestible <strong>de</strong> <strong>la</strong> palma es el interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> vaina que crece <strong>en</strong> el tallo. Se consume como parte<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>sa<strong>la</strong>das <strong>en</strong> forma fresca o como conserva.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 181 |
SECCIÓN 3<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te, durante el período 2008-2009 el IICA, junto con el CIRAD, han dado<br />
seguimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción y han apoyado <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />
que se formuló como parte <strong>de</strong>l trabajo inicial <strong>de</strong> <strong>la</strong> consultoría.<br />
El territorio<br />
El área don<strong>de</strong> se brindó <strong>la</strong> cooperación es La Selva Lacandona, que se ubica <strong>en</strong> <strong>la</strong> región<br />
tropical <strong>de</strong>l sureste <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Chiapas, <strong>en</strong> México, frontera con Guatema<strong>la</strong>. Esta<br />
región repres<strong>en</strong>ta el 24% <strong>de</strong>l territorio estatal. Se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra bastante ais<strong>la</strong>da <strong>de</strong>l resto<br />
<strong>de</strong>l territorio nacional, ti<strong>en</strong>e altos niveles <strong>de</strong> pobreza y <strong>en</strong> <strong>los</strong> años nov<strong>en</strong>tas fue c<strong>en</strong>tro<br />
<strong>de</strong> conflictos sociales, el más conocido, li<strong>de</strong>rado por el Ejército Zapatista <strong>de</strong> Liberación<br />
Nacional. En el mapa sigui<strong>en</strong>te se muestra <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Chiapas.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Tomado <strong>de</strong> Mapas <strong>de</strong> México 2009.<br />
El área <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción cu<strong>en</strong>ta con una superficie forestal consi<strong>de</strong>rable e importantes<br />
áreas naturales protegidas que paradójicam<strong>en</strong>te coexist<strong>en</strong> con <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>forestación<br />
más alta <strong>de</strong>l país. A<strong>de</strong>más, es un territorio con un rico patrimonio cultural, histórico y<br />
arqueológico, <strong>en</strong> el que se pres<strong>en</strong>tan diversas formas <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tierra tales como:<br />
ejidos, bi<strong>en</strong>es comunales, parajes, nuevos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción ejidal y rancherías,<br />
con una pob<strong>la</strong>ción aproximada <strong>de</strong> 155 000 habitantes, <strong>en</strong> su mayoría campesinos<br />
indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong>s etnias <strong>la</strong>candón, tzeltal y chol, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> otros grupos migrantes <strong>de</strong><br />
mestizos e indíg<strong>en</strong>as, junto con una pequeña pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> zoques, tzotzil y tojo<strong>la</strong>bal<br />
(PRODESIS 2006a).<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 182 |
Aplicaciones prácticas<br />
La zona muestra indicadores <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo extremadam<strong>en</strong>te bajos: solo el 24% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción ti<strong>en</strong>e acceso a servicios <strong>de</strong> salud, el 33% <strong>de</strong> <strong>los</strong> mayores <strong>de</strong> 15 años son analfabetos,<br />
<strong>en</strong>tre el 89% y el 92% <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores recibe m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> dos sa<strong>la</strong>rios mínimos,<br />
el 40% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vivi<strong>en</strong>das no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> servicio <strong>de</strong> agua potable y carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> servicio <strong>de</strong><br />
dr<strong>en</strong>aje, y el 82% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s con altos o muy altos grados<br />
<strong>de</strong> marginalidad (PRODESIS 2006b).<br />
El sistema agríco<strong>la</strong> se compone principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> maíz, frijol, cacao y café, con productivida<strong>de</strong>s<br />
muy bajas, <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se continúan aplicando tecnologías mayas sust<strong>en</strong>tadas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> tuba, <strong>la</strong> roza y <strong>la</strong> quema. Exist<strong>en</strong> también explotaciones porcíco<strong>la</strong>s y gana<strong>de</strong>ras<br />
<strong>de</strong> pequeña esca<strong>la</strong> que sirv<strong>en</strong> para utilizar <strong>los</strong> exce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>los</strong> granos. También se ha<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años el turismo, <strong>en</strong> nichos especiales como el alternativo,<br />
solidario, ecoturismo, aunque todavía es una actividad incipi<strong>en</strong>te (PRODESIS 2006c).<br />
Los empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />
Los objetos <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción fueron 16 <strong>agroindustria</strong>s y microempresas <strong>rural</strong>es (AIR<br />
y MER), cuyo <strong>de</strong>talle se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> el Cuadro 1.<br />
Cuadro 1. Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>agroindustria</strong>s <strong>rural</strong>es consi<strong>de</strong>radas <strong>en</strong> <strong>la</strong> consultoría sobre<br />
“microempresas” <strong>de</strong>l consorcio IICA-CIRAD-CATIE.<br />
Territorios Microrregiones Agroindustrias <strong>rural</strong>es y localización específica<br />
Comitán <strong>de</strong><br />
Domínguez<br />
Nuevo Huixtán<br />
Maravil<strong>la</strong><br />
T<strong>en</strong>ejapa<br />
Amatitlán<br />
Francisco I.<br />
Ma<strong>de</strong>ro<br />
Herboristería (Nuevo Jerusalén, Mpio. Las Margaritas)<br />
Artesanía (Nuevo Jerusalén, Mpio. Las Margaritas)<br />
Artesanía (San Pedro Yutniotic, Mpio. Las Margaritas)<br />
Embotel<strong>la</strong>dora <strong>de</strong> agua (Nuevo Huixtán, Mpio. Las Margaritas)<br />
Empacadora <strong>de</strong> plátano (Municipio <strong>de</strong> Maravil<strong>la</strong> T<strong>en</strong>ejapa)<br />
Procesadora <strong>de</strong> choco<strong>la</strong>te (San Felipe Jataté, Mpio <strong>de</strong><br />
Maravil<strong>la</strong> T<strong>en</strong>ejapa)<br />
Grupo <strong>de</strong> mujeres pana<strong>de</strong>ras (San Felipe Jataté,<br />
Mpio. Maravil<strong>la</strong> T<strong>en</strong>ejapa)<br />
Envasado <strong>de</strong> pacaya (Tziscao, Municipio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Trinitaria)<br />
Tostado, molido y <strong>en</strong>vasado <strong>de</strong> Café (Tziscao, Municipio <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Trinitaria)<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 183 |
SECCIÓN 3<br />
Cuadro 1 (continuación).<br />
Pal<strong>en</strong>que<br />
Marqués <strong>de</strong><br />
Comil<strong>la</strong>s<br />
B<strong>en</strong>emérito <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s Américas<br />
Comunidad<br />
Lacandona<br />
Artesanía <strong>de</strong> pita (Zamora Pico <strong>de</strong> Oro, Mpio. Marqués<br />
<strong>de</strong> Comil<strong>la</strong>s)<br />
Alim<strong>en</strong>tos ba<strong>la</strong>nceados (Nuevo Orizaba, Mpio <strong>de</strong> B<strong>en</strong>emérito <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s Américas)<br />
Ropa <strong>de</strong>portiva (B<strong>en</strong>emérito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas)<br />
Tortil<strong>la</strong>dora (Lacanja-Chanzayab, Mpio. Ocosingo)<br />
Artesanía (Frontera Corozal, Mpio. Ocosingo)<br />
Ocosingo Na-ha Hongos seta (El Tumbo, Mpio. Ocosingo)<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores.<br />
Tostado, Molido y <strong>en</strong>vasado <strong>de</strong> café orgánico (Ignacio Zaragoza,<br />
Mpio. Ocosingo)<br />
El marco conceptual<br />
El proceso <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia técnica se fundam<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> <strong>los</strong> conceptos <strong>de</strong> <strong>agroindustria</strong> y<br />
microempresa <strong>rural</strong>, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> (AIR) y territorio, <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones<br />
geográficas <strong>de</strong> AIR y <strong>los</strong> sistemas agroalim<strong>en</strong>tarios localizados (SIAL).<br />
Tradicionalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes visiones <strong>de</strong> apoyo al <strong>de</strong>sarrollo y fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s <strong>agroindustria</strong>s <strong>rural</strong>es se han c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s empresariales y productivas<br />
específicas. Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te comi<strong>en</strong>zan a aplicarse <strong>en</strong>foques que ori<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un marco integral <strong>de</strong>l territorio, <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> importancia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> proximidad, mediante <strong>la</strong> valoración y visibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones<br />
<strong>de</strong> <strong>agroindustria</strong>s <strong>rural</strong>es exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> múltiples territorios <strong>de</strong> América Latina,<br />
alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> productos como pane<strong>la</strong>, quesos artesanales, bocadil<strong>los</strong> <strong>de</strong> fruta o almidón<br />
agrio <strong>de</strong> yuca, <strong>en</strong> regiones cuyas características específicas <strong>de</strong> climas, sue<strong>los</strong>, <strong>en</strong>torno<br />
socioeconómico y cultural son favorables a su producción (Boucher 2005).<br />
Las pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y <strong>los</strong> retos <strong>de</strong> estas conc<strong>en</strong>traciones pue<strong>de</strong>n i<strong>de</strong>ntificarse a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
teorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>de</strong>l territorio que insist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización,<br />
<strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo local, <strong>la</strong> revitalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas regionales, <strong>los</strong> productos <strong>de</strong>l<br />
“terruño” que aportan nuevos elem<strong>en</strong>tos sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l territorio y <strong>la</strong> territorialidad,<br />
lo cual pue<strong>de</strong> ser <strong>la</strong> respuesta “local” a <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> un mayor bi<strong>en</strong>estar y <strong>de</strong>sarrollo.<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esa línea <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do el concepto <strong>de</strong> sistemas agroalim<strong>en</strong>tarios<br />
localizados (SIAL), <strong>los</strong> cuales pue<strong>de</strong>n consi<strong>de</strong>rarse como una forma específica<br />
<strong>de</strong> sistemas productivos locales, pero también como un tipo <strong>de</strong> clúster 17 <strong>rural</strong> particu<strong>la</strong>r<br />
que ti<strong>en</strong>e capacida<strong>de</strong>s para activarse mediante acciones colectivas. La característica<br />
17 Clúster se refiere a un agrupami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> empresas <strong>en</strong> un espacio dado.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 184 |
Aplicaciones prácticas<br />
principal <strong>de</strong> <strong>los</strong> SIAL resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> su re<strong>la</strong>ción específica <strong>en</strong>tre el sistema agroalim<strong>en</strong>tario<br />
y el territorio: “hacia atrás con el sector agríco<strong>la</strong>”, lo que permite valorar <strong>los</strong> recursos<br />
naturales y fortalecer <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con el terruño, y “hacia <strong>de</strong><strong>la</strong>nte con <strong>los</strong> consumidores”,<br />
con <strong>la</strong> valorización <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad asociada con el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos (Boucher<br />
2002). Este <strong>en</strong>foque es <strong>la</strong> base conceptual <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología aplicada <strong>en</strong> <strong>la</strong> consultoría,<br />
<strong>la</strong> cual se pres<strong>en</strong>ta con mayor <strong>de</strong>talle a continuación.<br />
La metodología y el alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />
La metodología aplicada <strong>en</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> La Selva Lacandona se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s dinámicas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sust<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> acciones colectivas que permit<strong>en</strong> « activar »<br />
<strong>los</strong> recursos específicos o territoriales, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>los</strong> víncu<strong>los</strong> <strong>en</strong>tre proximidad,<br />
acción colectiva y calificación o difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos agro-alim<strong>en</strong>tarios,<br />
como lo seña<strong>la</strong>n Schmitz (1997) y Torre (2000), aplicadas <strong>en</strong> un SIAL.<br />
Se reconoce el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> tres etapas sucesivas <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> activación:<br />
a) diagnóstico; b) acción colectiva estructural, que busca, mediante acciones colectivas,<br />
<strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> un grupo como por ejemplo una asociación, una cooperativa u<br />
otra forma <strong>de</strong> organización; y c) una acción colectiva funcional que se apoya sobre <strong>la</strong><br />
construcción <strong>de</strong> un recurso territorializado <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> calidad: marca colectiva,<br />
sel<strong>los</strong>, ape<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> (AOC) y otras (Boucher 2004). En <strong>la</strong> Figura 1 se pres<strong>en</strong>ta<br />
una aproximación esquemática <strong>de</strong> este proceso.<br />
Figura 1. Metodología <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para <strong>los</strong> sistemas agroalim<strong>en</strong>tarios localizados.<br />
Elem<strong>en</strong>tos metodológicos<br />
1ra etapa 2da etapa 3ra etapa<br />
Diagnósco<br />
Acercami<strong>en</strong>to<br />
Profundización<br />
Diálogo para <strong>la</strong><br />
acvación<br />
Acvación<br />
V<strong>en</strong>tajas<br />
acvas<br />
V<strong>en</strong>tajas<br />
pasivas<br />
Historia<br />
Territorio<br />
Productos<br />
Actores<br />
Recursos y acvos<br />
especícos<br />
Saber - hacer locales y<br />
procesos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
innovación<br />
Arcu<strong>la</strong>ciones<br />
FODA<br />
Acción colecva<br />
Decisiones parcipavas<br />
Talleres parcipavos<br />
P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acvación<br />
Perles <strong>de</strong> proyectos<br />
Conanza<br />
Procesos <strong>en</strong> marcha:<br />
Asociaciones<br />
Marcas colecvas<br />
D<strong>en</strong>ominaciones <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />
Negociación y puesta <strong>en</strong><br />
marcha <strong>de</strong> proyectos<br />
Coordinación <strong>de</strong> actores<br />
Fu<strong>en</strong>te: Boucher 2002.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 185 |
SECCIÓN 3<br />
Con estos antece<strong>de</strong>ntes, <strong>la</strong> estrategia g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l consorcio se estructuró<br />
alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> dos ejes: el apoyo a proyectos individuales y una estrategia global a<br />
nivel <strong>de</strong> territorio, tal como se visualiza <strong>en</strong> <strong>la</strong> Figura 2.<br />
La propuesta se concibió <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una visión participativa e integradora con énfasis<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong>l proceso, don<strong>de</strong> se buscaba fortalecer tanto <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s agroempresariales, como su articu<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> institucionalidad local.<br />
Figura 2. Estrategia <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción aplicada por el consorcio IICA, CIRAD, CATIE <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> asesoría a <strong>la</strong>s <strong>agroindustria</strong>s y microempresas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Selva Lacandona.<br />
Estrategia<br />
Apoyo a proyectos<br />
individualizados<br />
Estrategia global<br />
territorio<br />
Capacitación<br />
Giras, pasantías<br />
Asesorías técnicas<br />
Tecnología, calidad,<br />
Comercialización,<br />
Administración,<br />
información<br />
Alianza AIR SL<br />
Marca colectiva<br />
Articu<strong>la</strong>ción y coordinación<br />
<strong>de</strong> actores<br />
Sost<strong>en</strong>ibilidad<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>borado por <strong>los</strong> autores.<br />
Principales acciones <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das<br />
Las activida<strong>de</strong>s que se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do se pue<strong>de</strong>n dividir <strong>en</strong> dos etapas: <strong>la</strong> <strong>de</strong> trabajo<br />
int<strong>en</strong>sivo, que se efectuó <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> consultoría para el PRODESIS y fue ejecutada<br />
<strong>en</strong> el 2007; y <strong>la</strong> <strong>de</strong> acompañami<strong>en</strong>to y seguimi<strong>en</strong>to a <strong>los</strong> resultados alcanzados, que se<br />
inició <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 2008 y que continuará hasta diciembre <strong>de</strong>l 2010.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 186 |
Aplicaciones prácticas<br />
La etapa <strong>de</strong> trabajo int<strong>en</strong>sivo (2007)<br />
Las acciones realizadas <strong>en</strong> esta etapa se pue<strong>de</strong>n dividir <strong>en</strong> tres fases: preparación, <strong>de</strong>sarrollo<br />
técnico y proyección.<br />
<br />
<br />
La fase <strong>de</strong> preparación incluyó <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación y s<strong>en</strong>sibilización <strong>de</strong> actores,<br />
así como <strong>la</strong> recopi<strong>la</strong>ción y sistematización <strong>de</strong> antece<strong>de</strong>ntes.<br />
La fase <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo técnico compr<strong>en</strong>dió el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s ya m<strong>en</strong>cionadas áreas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción técnica <strong>de</strong>l proyecto: innovación tecnológica<br />
y asist<strong>en</strong>cia técnica; administración; organización y finanzas; estrategias comerciales;<br />
información y fortalecimi<strong>en</strong>to organizativo local y regional, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que<br />
se <strong>de</strong>stacan:<br />
– Las realizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> innovación tecnológica y asist<strong>en</strong>cia técnica,<br />
administración, organización, finanzas y estrategias comerciales, focalizadas <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> formación <strong>de</strong> recursos humanos mediante <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> material pedagógico<br />
preparado especialm<strong>en</strong>te para estas tareas y adaptado a <strong>la</strong>s características<br />
y actores específicos <strong>de</strong> cada proyecto <strong>agroindustria</strong>l-microempresarial.<br />
– La organización <strong>de</strong> miniferias y <strong>de</strong> una feria <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> San Cristóbal<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Casas, para apoyar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> estrategias comerciales.<br />
– La e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> fichas técnicas <strong>de</strong> procesos, productos, equipos y casos<br />
exitosos <strong>de</strong> AIR, <strong>la</strong>s cuales se incorporaron a un sistema <strong>de</strong> información más<br />
amplio que funciona <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l PRODESIS.<br />
– El fortalecimi<strong>en</strong>to organizativo local y regional, mediante:<br />
¢ La organización <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros y mesas <strong>de</strong> consulta que facilit<strong>en</strong> el acercami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta y <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> servicios técnicos y financieros.<br />
¢ La realización <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos y visitas para fortalecer <strong>los</strong> víncu<strong>los</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />
microempresas y <strong>la</strong>s <strong>agroindustria</strong>s <strong>rural</strong>es con <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros ecoturísticos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> zona.<br />
¢ La promoción y el apoyo a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una organización que reuniera a<br />
<strong>la</strong>s microempresas y <strong>agroindustria</strong>s <strong>rural</strong>es: <strong>la</strong> Alianza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Agroindustrias<br />
Rurales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Selva Lacandona.<br />
¢ El acompañami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> creación y manejo <strong>de</strong> una<br />
marca colectiva.<br />
<br />
La fase <strong>de</strong> proyección y seguimi<strong>en</strong>to se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción y<br />
socialización <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un acuerdo<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 187 |
SECCIÓN 3<br />
con <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> Altos <strong>de</strong> Chiapas y <strong>en</strong> el inicio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un sello<br />
<strong>de</strong>l territorio.<br />
La etapa <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to y acompañami<strong>en</strong>to (2008 y 2009)<br />
El IICA y el CIRAD, comprometidos con el proceso iniciado <strong>en</strong> <strong>la</strong> consultoría, <strong>de</strong>cidieron<br />
seguir acompañando <strong>la</strong> dinámica que se había g<strong>en</strong>erado con miras a darle alguna<br />
sost<strong>en</strong>ibilidad al proceso y luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> finalización <strong>de</strong>l PRODESIS. Para ello se han<br />
realizado acciones con recursos propios como <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />
– Acompañami<strong>en</strong>to a <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> cambio técnico, <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios<br />
e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> control <strong>de</strong> calidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s microempresas.<br />
– Asist<strong>en</strong>cia técnica a <strong>la</strong> Alianza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Agroindustrias Rurales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Selva Lacandona<br />
para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> su marca colectiva y al Gobierno <strong>de</strong>l Estado para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> un sello territorial.<br />
– Organización <strong>de</strong> ferias, festivales y ruedas <strong>de</strong> negocios.<br />
Principales resultados alcanzados<br />
Los resultados alcanzados <strong>en</strong> el proceso se pue<strong>de</strong>n agrupar <strong>en</strong> dos categorías: <strong>los</strong> logrados<br />
a nivel individual <strong>de</strong> microempresas y <strong>agroindustria</strong>s <strong>rural</strong>es y <strong>los</strong> obt<strong>en</strong>idos,<br />
con un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> territorio.<br />
A nivel individual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s microempresas y <strong>agroindustria</strong>s <strong>rural</strong>es<br />
– La totalidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos que antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> consultoría t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> una figura<br />
jurídica –cooperativa, asociaciones, socieda<strong>de</strong>s o simi<strong>la</strong>res– mantuvieron una línea<br />
<strong>de</strong> consolidación <strong>de</strong> su <strong>de</strong>sarrollo, <strong>en</strong> aspectos como: mejora <strong>en</strong> aspectos técnicos y<br />
<strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> calidad, adopción <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> gestión empresarial y progreso <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s condiciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n llegar con sus productos a <strong>los</strong> mercados.<br />
Los <strong>de</strong>más grupos tuvieron algunos avances <strong>en</strong> el proceso. Algunos <strong>de</strong>cidieron<br />
no gestionar una figura jurídica, principalm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong>s tradiciones <strong>de</strong> organización<br />
comunitaria y aspectos culturales, usos y costumbres <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong><br />
el<strong>los</strong>, que no <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran justificación social ni económica para establecer una<br />
organización empresarial.<br />
– El 25% <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos han <strong>de</strong>finido metas <strong>de</strong> producción, con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> equipos que pose<strong>en</strong> y el capital <strong>de</strong> trabajo con el que cu<strong>en</strong>tan, <strong>en</strong> efectivo y<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 188 |
Aplicaciones prácticas<br />
<strong>en</strong> especie. También han tomado conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> realizar controles durante el procesami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> productos y <strong>de</strong> aplicar prácticas <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e y gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad.<br />
– Todos <strong>los</strong> grupos han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do capacida<strong>de</strong>s para calcu<strong>la</strong>r sus costos <strong>de</strong> producción<br />
y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> establecer<strong>los</strong> para po<strong>de</strong>r fijar precios <strong>de</strong><br />
v<strong>en</strong>ta y saber si están t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do utilida<strong>de</strong>s.<br />
– Todas <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s empresariales conoc<strong>en</strong>, compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n y valoran el concepto <strong>de</strong><br />
capital <strong>de</strong> trabajo y <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n que sin él es casi imposible mant<strong>en</strong>er <strong>los</strong> empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>en</strong> operación.<br />
– En más <strong>de</strong>l 60% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas, se nombraron personas responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tareas<br />
<strong>de</strong> ger<strong>en</strong>cia, procesami<strong>en</strong>to, v<strong>en</strong>ta y finanzas, qui<strong>en</strong>es han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do capacida<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong> aspectos básicos <strong>de</strong> administración <strong>de</strong> empresas, finanzas, tecnología, procesos,<br />
higi<strong>en</strong>e, calidad y comercialización. En todos <strong>los</strong> casos se ha i<strong>de</strong>ntificado <strong>la</strong> necesidad<br />
<strong>de</strong> contar con una administración especializada, a cargo <strong>de</strong> una persona aj<strong>en</strong>a<br />
al grupo.<br />
– Más <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos compr<strong>en</strong><strong>de</strong> y reconoce <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong><br />
realizar aportes monetarios para capitalizar <strong>la</strong>s organizaciones empresariales. Los<br />
grupos también i<strong>de</strong>ntificaron <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> hacer inversiones que complem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s donaciones <strong>de</strong>l programa.<br />
– Las unida<strong>de</strong>s empresariales dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> información sobre sus posibilida<strong>de</strong>s y<br />
formas <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r a nuevos mercados. Un 50% ha i<strong>de</strong>ntificado sus cli<strong>en</strong>tes pot<strong>en</strong>ciales<br />
y ha reconocido <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> mejorar <strong>en</strong> aspectos <strong>de</strong> diseño <strong>de</strong>l producto,<br />
calidad, precio, diversificación y volum<strong>en</strong>.<br />
– Un 40% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s microempresas y <strong>agroindustria</strong>s <strong>rural</strong>es establecieron contactos con<br />
instituciones ofer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> servicios y con empresas <strong>de</strong>l mismo sector.<br />
A nivel colectivo y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque territorial<br />
– Se creó y se <strong>de</strong>finió un esquema básico <strong>de</strong> organización, <strong>la</strong> Alianza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s AIR <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Selva Lacandona, instancia repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> sus socios, facilitadora <strong>de</strong>l acceso a<br />
servicios <strong>de</strong> apoyo apropiados y promotora <strong>de</strong> <strong>los</strong> atributos <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos, que<br />
garantiza productos y servicios <strong>de</strong> calidad a <strong>los</strong> consumidores.<br />
La Alianza fue constituida por <strong>los</strong> 16 grupos <strong>de</strong> <strong>agroindustria</strong>s <strong>rural</strong>es apoyados por<br />
el PRODESIS y sujetos <strong>de</strong> <strong>la</strong> consultoría. Su se<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> Altos <strong>de</strong> Chiapas, don<strong>de</strong> opera su Secretaría Técnica, cuyo <strong>en</strong>cargado recibe<br />
asesoría perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Especialista <strong>en</strong> AIR <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong>l IICA <strong>en</strong> México.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 189 |
SECCIÓN 3<br />
Se prevé que otros grupos podrán ser miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alianza siempre que cump<strong>la</strong>n<br />
con <strong>de</strong>terminados requisitos, como estar ubicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Selva Lacandona, t<strong>en</strong>er una<br />
actividad empresarial <strong>rural</strong> <strong>de</strong> tipo <strong>agroindustria</strong>l o microempresarial y que estén<br />
dispuestos a aportar como cuota m<strong>en</strong>sual el equival<strong>en</strong>te al 1% <strong>de</strong> sus v<strong>en</strong>tas.<br />
– Los grupos empresariales conoc<strong>en</strong> <strong>los</strong> conceptos y <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s marcas colectivas,<br />
así como <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l Instituto Mexicano <strong>de</strong> <strong>la</strong> Propiedad Intelectual para<br />
su establecimi<strong>en</strong>to. Con base <strong>en</strong> ello <strong>de</strong>cidieron gestionar <strong>la</strong> marca “Agroindustrias<br />
Rurales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Selva Lacandona” y e<strong>la</strong>boraron una propuesta para su proceso <strong>de</strong><br />
implem<strong>en</strong>tación con el sigui<strong>en</strong>te logotipo:<br />
– Se establecieron <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> intercambios <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> ofer<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> servicios y <strong>los</strong> microempresarios y <strong>agroindustria</strong>les <strong>rural</strong>es, que facilite <strong>la</strong><br />
movilización, organización y coordinación <strong>de</strong> recursos locales perman<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />
el territorio, con énfasis <strong>en</strong> dos compon<strong>en</strong>tes: innovación tecnológica y acceso<br />
a mercados. Para esta iniciativa, se contó con <strong>la</strong> respuesta positiva <strong>de</strong> universida<strong>de</strong>s<br />
e institutos localizados <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> Chiapas, como <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> Altos <strong>de</strong> Chiapas, el Instituto <strong>de</strong> Capacitación y Vincu<strong>la</strong>ción Tecnológica <strong>de</strong>l<br />
Estado <strong>de</strong> Chiapas (ICATECH), <strong>la</strong> Fundación León XIII y <strong>la</strong> Universidad Politécnica<br />
<strong>de</strong> Chiapas.<br />
Se espera que otros actores importantes <strong>de</strong> esa p<strong>la</strong>taforma sean <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros ecoturísticos,<br />
el Instituto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Artesanías, <strong>los</strong> supermercados e industrias <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos con<br />
programas <strong>de</strong> responsabilidad social, <strong>la</strong>s asociaciones <strong>de</strong> hoteles y restaurantes <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s principales ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Estado y algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> comercio<br />
alternativo localizados <strong>en</strong> San Cristóbal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Casas.<br />
A nivel individual, cabe <strong>de</strong>stacar el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> “Incubadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alianza<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s AIR <strong>de</strong> <strong>la</strong> Selva” <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> Altos <strong>de</strong> Chiapas (UACH).<br />
– El Gobierno <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Chiapas ha puesto <strong>en</strong> marcha <strong>la</strong> iniciativa “sello <strong>de</strong> calidad<br />
para promover productos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> chiapaneca”, alternativa para<br />
pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos chiapanecos y apoyar a <strong>la</strong>s pequeñas<br />
<strong>agroindustria</strong>s para <strong>la</strong> comercialización <strong>de</strong> sus productos, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> distinción<br />
y valoración <strong>de</strong> sus atributos <strong>de</strong> calidad difer<strong>en</strong>ciadores. Con este sello, se quiere<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 190 |
Aplicaciones prácticas<br />
valorar el orig<strong>en</strong> y <strong>la</strong> tradición <strong>de</strong> su procesami<strong>en</strong>to, el respeto por el medio ambi<strong>en</strong>te<br />
y <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> conceptos <strong>de</strong>l comercio justo, <strong>de</strong> acuerdo con criterios<br />
adaptados <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta para el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un sello <strong>de</strong> calidad para<br />
promover productos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pequeña <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina (FAO et<br />
al. 2002).<br />
Reflexiones y lecciones apr<strong>en</strong>didas<br />
Junto con <strong>los</strong> avances seña<strong>la</strong>dos, <strong>en</strong> el período <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to y acompañami<strong>en</strong>to, se<br />
lograron observar problemas y limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones intergrupales, li<strong>de</strong>razgos,<br />
orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> proyectos y condiciones <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>agroindustria</strong>s y microempresas<br />
<strong>rural</strong>es, tales como:<br />
– Li<strong>de</strong>razgos verticales, que ocasionan poca capacidad para <strong>de</strong>legar, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia,<br />
recelo y divisiones <strong>en</strong> <strong>los</strong> grupos. Esto también g<strong>en</strong>era <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> todas<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones operativas, administrativas y financieras.<br />
– Salida <strong>de</strong> miembros que han participado <strong>de</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y consolidación<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> proyectos, pero que realm<strong>en</strong>te no estaban comprometidos, o querían<br />
aprovechar <strong>los</strong> apoyos para su interés particu<strong>la</strong>r más que el colectivo.<br />
– Distinción <strong>de</strong> algunos miembros que, sin ser lí<strong>de</strong>res tradicionales, comi<strong>en</strong>zan a <strong>de</strong>stacarse<br />
a raíz <strong>de</strong> <strong>los</strong> nuevos procesos, lo cual g<strong>en</strong>era ce<strong>los</strong> y <strong>en</strong>vidias. En ocasiones,<br />
se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> nuevos núcleos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, lo que provoca distorsiones <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> organización tradicional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s. Normalm<strong>en</strong>te terminan sali<strong>en</strong>do<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos originales.<br />
– Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, g<strong>en</strong>erada por <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> política paternalistas<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace varios años, lo que a<strong>de</strong>más propicia <strong>la</strong> dispersión <strong>de</strong> <strong>los</strong> lí<strong>de</strong>res y <strong>los</strong><br />
actores más activos, <strong>en</strong> razón <strong>de</strong> <strong>la</strong> múltiple y <strong>de</strong>scoordinada oferta <strong>de</strong> proyectos<br />
y apoyos.<br />
– Dificultad para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> <strong>los</strong> grupos que inicialm<strong>en</strong>te se promovieron<br />
con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> 100 a 300 miembros, sin un objetivo empresarial<br />
compartido ni c<strong>la</strong>ro.<br />
– Decisiones <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios que sacrifican utilida<strong>de</strong>s y pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> riesgo <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas, pero que han sido tomadas con el afán <strong>de</strong> captar mercados<br />
o <strong>de</strong> recuperar rápidam<strong>en</strong>te inversiones.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 191 |
SECCIÓN 3<br />
Condiciones básicas para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>agroindustria</strong>s y microempresas <strong>rural</strong>es<br />
Es c<strong>la</strong>ro que <strong>los</strong> proyectos <strong>de</strong> negocios <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se agregue y ret<strong>en</strong>ga valor <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
zonas <strong>rural</strong>es pue<strong>de</strong>n ayudar a grupos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>dores a mejorar sus ingresos y a g<strong>en</strong>erar<br />
capacida<strong>de</strong>s para salir <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza. Sin embargo, previam<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>be crear un <strong>en</strong>torno<br />
favorable para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> pequeñas empresas, <strong>en</strong> aspectos como infraestructura,<br />
comunicaciones, acceso y calidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> servicios públicos y acceso a <strong>los</strong> factores <strong>de</strong><br />
producción: capital, trabajo, tecnología e información, condiciones que no se dan <strong>en</strong><br />
el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Selva Lacandona.<br />
También es necesario reafirmar que este tipo <strong>de</strong> iniciativas no constituy<strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>tos<br />
para superar situaciones <strong>de</strong> marginalidad y pobreza extrema, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s expectativas<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> pob<strong>la</strong>dores se c<strong>en</strong>tran primero <strong>en</strong> <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s básicas<br />
–alim<strong>en</strong>tación, vivi<strong>en</strong>da, vestuario, salud, educación– y don<strong>de</strong> hay muy poca posibilidad<br />
<strong>de</strong> contar con bi<strong>en</strong>es exce<strong>de</strong>ntarios que se puedan convertir <strong>en</strong> materias primas <strong>de</strong><br />
<strong>agroindustria</strong>s <strong>rural</strong>es.<br />
Características <strong>de</strong> <strong>los</strong> territorios que condicionan el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>agroindustria</strong>s y<br />
microempresas <strong>rural</strong>es<br />
El territorio don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> este artículo se caracteriza<br />
por ser zona <strong>de</strong> frontera, colonización y fractura social, cuyas dinámicas influy<strong>en</strong><br />
negativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s microempresas y <strong>la</strong>s <strong>agroindustria</strong>s <strong>rural</strong>es. Entre<br />
otras características, se <strong>de</strong>stacan:<br />
– Dispersión <strong>de</strong> pequeñas comunida<strong>de</strong>s e insufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> infraestructura<br />
y servicios (productivos y sociales).<br />
– El avance <strong>en</strong> <strong>la</strong> ocupación <strong>de</strong> espacios protegidos que se realizan como parte <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> pob<strong>la</strong>dores, pero sobre el cual no se pue<strong>de</strong>n<br />
construir procesos sost<strong>en</strong>ibles <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />
– La baja capacitación <strong>de</strong> <strong>los</strong> inmigrantes al territorio, resultado <strong>de</strong> su propio nivel<br />
básico <strong>de</strong> educación, <strong>la</strong> poca compatibilidad <strong>en</strong>tre sus conocimi<strong>en</strong>tos previos y <strong>la</strong>s<br />
experi<strong>en</strong>cias que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> <strong>la</strong> nueva realidad y <strong>la</strong> limitada oferta local <strong>de</strong><br />
educación y ext<strong>en</strong>sión.<br />
– La falta <strong>de</strong> cohesión social, producto <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias culturales (l<strong>en</strong>guaje y religión)<br />
y <strong>de</strong> conflictos, que dificulta <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> sólidas re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> proximidad y el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> acciones colectivas.<br />
– La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s ilícitas (contrabando diverso, manejo <strong>de</strong> migrantes,<br />
narcotráfico) que ofrec<strong>en</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> altos ingresos y utilida<strong>de</strong>s y<br />
promuev<strong>en</strong> el éxito económico a corto p<strong>la</strong>zo, sin importar <strong>los</strong> medios.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 192 |
Aplicaciones prácticas<br />
Asimismo, elem<strong>en</strong>tos culturales asociados a <strong>la</strong>s tradiciones, usos, costumbres, organización<br />
<strong>de</strong> etnias indíg<strong>en</strong>as y comunida<strong>de</strong>s campesinas, incluidos aspectos como <strong>la</strong> toma<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, <strong>la</strong> propiedad o el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer, g<strong>en</strong>eran retos importantes para <strong>la</strong><br />
transmisión y aplicación <strong>de</strong> conceptos asociados con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> negocios <strong>rural</strong>es,<br />
como <strong>la</strong> r<strong>en</strong>tabilidad, <strong>la</strong> capitalización, <strong>la</strong> competitividad, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> espacios don<strong>de</strong><br />
ha prevalecido <strong>la</strong> organización y <strong>la</strong> propiedad colectiva y don<strong>de</strong> no se conoc<strong>en</strong> ni<br />
se aplican conceptos como ahorro, apropiación y compet<strong>en</strong>cia. La incorporación <strong>de</strong><br />
iniciativas empresariales <strong>en</strong> este contexto podría g<strong>en</strong>erar fracturas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s,<br />
don<strong>de</strong> normalm<strong>en</strong>te aparec<strong>en</strong> miembros motivados por el cambio, fr<strong>en</strong>te a otros que<br />
prefier<strong>en</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> tradición.<br />
También se pres<strong>en</strong>tan dificulta<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con principios y valores <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos<br />
y sus miembros: <strong>de</strong>sconfianza, autoritarismo, <strong>en</strong>vidias, aprovechami<strong>en</strong>to, pasividad,<br />
<strong>de</strong>slealtad, lo cual m<strong>en</strong>oscaba cualquier proceso fundam<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> el capital humano<br />
y el tejido social.<br />
Prácticas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instancias promotoras <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>agroindustria</strong>s y<br />
microempresas <strong>rural</strong>es que dificultan el logro <strong>de</strong> resultados sost<strong>en</strong>ibles y <strong>de</strong> impacto<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia pres<strong>en</strong>tada, se pue<strong>de</strong>n seña<strong>la</strong>r también algunas prácticas <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s públicas y privadas promotoras <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo con base <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s empresariales locales, que obstaculizan el alcance <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
cambios esperados. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> estas se pue<strong>de</strong>n seña<strong>la</strong>r:<br />
– El impulso a proyectos que surg<strong>en</strong> <strong>de</strong> políticas paternalistas, lo que limita el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong>l espíritu empresarial.<br />
– La formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s instancias c<strong>en</strong>trales, sin participación perman<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> actores directos. Esto dificulta <strong>la</strong> apropiación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas por<br />
parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> principales interesados.<br />
– El apoyo a iniciativas que compit<strong>en</strong> directam<strong>en</strong>te con empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos simi<strong>la</strong>res<br />
exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el territorio, que han surgido sin subsidios ni ayudas, sino como resultado<br />
<strong>de</strong>l esfuerzo <strong>de</strong> familias y grupos organizados.<br />
– La asignación discrecional <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios que crean distorsiones, <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s y<br />
divisiones <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos que se interesan más <strong>en</strong> competir por esos favores<br />
que <strong>en</strong> g<strong>en</strong>erar capacida<strong>de</strong>s.<br />
– Pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una gran cantidad <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> apoyo que actúan sin coordinación,<br />
lo que duplica acciones, conc<strong>en</strong>tra esfuerzos <strong>en</strong> ciertas zonas o activida<strong>de</strong>s<br />
a exp<strong>en</strong>sas <strong>de</strong> otras y g<strong>en</strong>era ineficacia <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> recursos.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 193 |
SECCIÓN 3<br />
– La g<strong>en</strong>eración, no prevista, <strong>de</strong> nuevos núcleos y re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
grupos, lo cual podría ser <strong>la</strong> causa <strong>de</strong> t<strong>en</strong>siones y conflictos.<br />
– Aplicación <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> capacitación tradicional, que se traduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> pocos<br />
resultados, dadas <strong>la</strong>s características culturales <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores, su nivel <strong>de</strong> educación<br />
y <strong>la</strong>s formas como se manejan <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> ese <strong>en</strong>torno.<br />
Elem<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong>l proceso<br />
En el territorio exist<strong>en</strong> activos que apropiadam<strong>en</strong>te gestionados podrían ayudar a<br />
superar <strong>la</strong>s limitaciones y <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas <strong>de</strong>scritas anteriorm<strong>en</strong>te. Entre esos<br />
se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>stacar:<br />
– La aparición <strong>de</strong> nuevas dinámicas económicas, como <strong>los</strong> mercados orgánicos y el<br />
turismo <strong>rural</strong>, que g<strong>en</strong>eran expectativas positivas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>los</strong> pob<strong>la</strong>dores, especialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> jóv<strong>en</strong>es que normalm<strong>en</strong>te no se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> atraídos por <strong>la</strong> agricultura.<br />
– La capacidad <strong>de</strong> cooperación y regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> algunas comunida<strong>de</strong>s, lo cual permite<br />
<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> grupos que compart<strong>en</strong> visiones y buscan alternativas comunes para<br />
su <strong>de</strong>sarrollo.<br />
– El aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad y el patrimonio cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong> selva para<br />
el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong>, basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación y posicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
activos específicos <strong>en</strong> el territorio, con el fin <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong><br />
consumidores, interesados por <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> naturaleza, el ambi<strong>en</strong>te, lo social y lo<br />
exótico. Esto ha favorecido el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mercados como: el orgánico, el justo,<br />
el interesado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s geográficas, el ecoturismo, el turismo <strong>de</strong> av<strong>en</strong>tura<br />
y el turismo cultural, <strong>en</strong>tre otros.<br />
Como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l proyecto, también se ha com<strong>en</strong>zado a construir<br />
una institucionalidad sobre <strong>la</strong> cual se pue<strong>de</strong>n sust<strong>en</strong>tar <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes procesos, originados<br />
por actores directos e indirectos:<br />
– El establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alianza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s AIR <strong>de</strong> <strong>la</strong> Selva Lacandona, que facilita el<br />
diálogo y <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> actores públicos y privados <strong>en</strong> el territorio.<br />
– La puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong> “Incubadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alianza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s AIR <strong>de</strong> <strong>la</strong> Selva” <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Universidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> Altos <strong>de</strong> Chiapas (UACH), que se ha convertido <strong>en</strong> un refer<strong>en</strong>te<br />
institucional <strong>de</strong> apoyo y contacto con <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> microempresarios y <strong>en</strong> un<br />
punto <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilización <strong>de</strong> <strong>los</strong> jóv<strong>en</strong>es para observar como posibilidad profesional<br />
el trabajo con <strong>la</strong>s AIR <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona.<br />
– El interés <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> establecer el “sello <strong>de</strong> calidad para promover<br />
productos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> chiapaneca”, con el objetivo <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>ciar su<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 194 |
Aplicaciones prácticas<br />
competitividad, principalm<strong>en</strong>te mediante <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong>l orig<strong>en</strong> y <strong>la</strong> tradición <strong>de</strong><br />
su procesami<strong>en</strong>to.<br />
– La institucionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Feria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s AIR <strong>de</strong> <strong>la</strong> Selva Chiapaneca, <strong>la</strong> cual se ha seguido<br />
celebrando semestralm<strong>en</strong>te, como resultado <strong>de</strong>l interés <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos empresariales,<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Incubadora <strong>de</strong> Empresas, <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong>l Estado y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Municipalidad <strong>de</strong><br />
San Cristóbal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Casas.<br />
Literatura consultada<br />
Boucher F. 2002. El sistema agroalim<strong>en</strong>tario localizado <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos lácteos <strong>de</strong> Cajamarca.<br />
Socieda<strong>de</strong>s Rurales, Producción y Medio Ambi<strong>en</strong>te 3(2):7-22, Universidad Autonoma<br />
Metropolitana Unidad Xochimilco, MX.<br />
________. 2004. Enjeux et difficulté d’une stratégie collective d’activation <strong>de</strong>s conc<strong>en</strong>trations<br />
d’Agro-Industries Rurales, le cas <strong>de</strong>s fromageries <strong>rural</strong>es <strong>de</strong> Cajamarca, Pérou. Tesis <strong>de</strong><br />
doctorado, Université <strong>de</strong> Versailles, Saint Qu<strong>en</strong>tin, Yvelines.<br />
________. 2005. Activación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos territoriales con el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> sistemas agroalim<strong>en</strong>tarios<br />
localizados. Taller Estatal <strong>de</strong> Capacitación Estratégica y 2º Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Intercambio <strong>de</strong><br />
experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> Coordinadores <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Rural Sust<strong>en</strong>table. Tuxt<strong>la</strong> Gutiérrez, Chiapas.<br />
MX, Comisión Estatal <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Rural, Secretaría <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Rural.<br />
FAO (Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> Agricultura y <strong>la</strong> Alim<strong>en</strong>tación); IICA (Instituto<br />
Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura); PRODAR (Programa <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Agroindustria Rural <strong>de</strong> América Latina y el Caribe). 2002. Propuesta para el establecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> un sello <strong>de</strong> calidad para promover productos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pequeña <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong><br />
América Latina (docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> trabajo). Santiago, CL.<br />
Mapas <strong>de</strong> México. 2009. Mapa <strong>de</strong> Chiapas (<strong>en</strong> línea). Disponible <strong>en</strong> http://www.maps-of-mexico.<br />
co.uk”>Mapa <strong>de</strong> Chiapas .<br />
PRODESIS (Proyecto <strong>Desarrollo</strong> Social Integrado y Sost<strong>en</strong>ible). 2006a. Diagnóstico integral.<br />
Chiapas, MX, IDOM RAMBOLL.<br />
________. 2006b. Informe sectorial: Demografía e i<strong>de</strong>ntidad cultural. Chiapas, MX, IDOM<br />
RAMBOLL.<br />
________. 2006c. Informe sectorial: economía y producción. Chiapas, MX, IDOM RAMBOLL.<br />
Riveros, H; Boucher, F ; B<strong>la</strong>nco, M. 2008. Visión territorial <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo y fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>agroindustria</strong>s y microempresas <strong>rural</strong>es: un primer paso <strong>en</strong> <strong>la</strong> Selva Lacandona, Chiapas.<br />
Mar <strong>de</strong> P<strong>la</strong>ta, AR, Red SIAL Alim<strong>en</strong>tos, Agricultura Familiar y Territorio.<br />
Schmitz, H. 1997. Collective effici<strong>en</strong>cy and increasing returns (docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> trabajo) IDS UK<br />
no. 50:28.<br />
Torre, A. 2000. Economie <strong>de</strong> <strong>la</strong> proximité et activités agricoles et agroalim<strong>en</strong>taires. Elem<strong>en</strong>ts d’un<br />
programme <strong>de</strong> recherche. Revue d’Economie d’un Régionale et Urbaine no. 3:407-426.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 195 |
Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> negocios <strong>rural</strong>es <strong>en</strong> Huaura - Perú<br />
Gina Pancorbo, Hernando Riveros y María Febres<br />
Introducción<br />
La provincia <strong>de</strong> Huaura, ubicada a 150 km <strong>de</strong> Lima, ti<strong>en</strong>e una ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />
4891,92 km 2 y cubre altitu<strong>de</strong>s que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>los</strong> 14 msnm hasta <strong>los</strong> 3742 msnm. Su<br />
pob<strong>la</strong>ción es <strong>de</strong> 194 738 habitantes 18 . Su principal actividad económica es <strong>la</strong> agropecuaria<br />
y le sigue <strong>en</strong> importancia <strong>la</strong> pesca, el comercio y <strong>la</strong> artesanía.<br />
La Oficina <strong>de</strong>l Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura (IICA)<br />
<strong>en</strong> Perú inició sus activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> dicha provincia <strong>en</strong> el 2001. En el 2004 com<strong>en</strong>zó <strong>la</strong><br />
implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l proyecto “Red <strong>de</strong> pueb<strong>los</strong>-fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s económico-productivas<br />
locales <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Huaura”. Para ello se dispuso <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to<br />
y apoyo técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corporación Andina <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to (CAF) <strong>de</strong> acuerdo con<br />
<strong>los</strong> principios <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque territorial <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>rural</strong>, <strong>de</strong>finido como “un proceso<br />
<strong>de</strong> transformación multidim<strong>en</strong>sional (económica, socio-cultural, ambi<strong>en</strong>tal y políticoinstitucional)<br />
que se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el individuo, que busca competitividad, equidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
re<strong>la</strong>ciones, i<strong>de</strong>ntidad cultural, sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>en</strong> el empleo <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos y gobernabilidad<br />
<strong>de</strong>mocrática, y que basa su accionar <strong>en</strong> el aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos locales,<br />
<strong>la</strong> inclusión, <strong>la</strong> cooperación público-privada y <strong>la</strong> corresponsabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l<br />
<strong>de</strong>sarrollo local.”<br />
En <strong>la</strong> primera fase, se contó con <strong>la</strong> asesoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corporación Latinoamericana<br />
Misión Rural (CLMR) <strong>de</strong> Colombia, <strong>en</strong>tidad que previam<strong>en</strong>te había implem<strong>en</strong>tado <strong>en</strong><br />
Cundinamarca, Colombia, una estrategia basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión colectiva y <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración<br />
<strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> actores. El Proyecto Red <strong>de</strong> pueb<strong>los</strong> recogió <strong>la</strong>s lecciones apr<strong>en</strong>didas <strong>de</strong><br />
esa experi<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>sarrolló <strong>en</strong>tre el 2004 y el 2005 una primera etapa con <strong>la</strong> ejecución<br />
<strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Servicios para el <strong>Desarrollo</strong> (CSD), organización no gubernam<strong>en</strong>tal con<br />
conocimi<strong>en</strong>to y experi<strong>en</strong>cia ganada <strong>en</strong> <strong>la</strong> localidad.<br />
El papel <strong>de</strong>l IICA fue <strong>de</strong> facilitador y asesor técnico para el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s<br />
locales dirigidas a <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo mediante <strong>la</strong> autogestión y a <strong>la</strong> institucionalidad,<br />
con base <strong>en</strong> el principio <strong>de</strong> cooperación local, <strong>en</strong> cuatro distritos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
provincia: Huaura, Santa María, Végueta y Paccho.<br />
18 C<strong>en</strong>so Nacional 2007: XI <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción y VI <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>da.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 197 |
SECCIÓN 3<br />
La segunda fase <strong>de</strong>l proyecto, <strong>en</strong>tre el 2006 y el 2008, siguió <strong>la</strong> misma estrategia <strong>de</strong><br />
t<strong>en</strong>er como ejecutor local a una organización con experi<strong>en</strong>cia y conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
zona, <strong>en</strong> este caso el Instituto <strong>de</strong> Promoción <strong>de</strong>l <strong>Desarrollo</strong> (INPRODES) <strong>de</strong> Perú, y<br />
continuó con el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cooperación local <strong>en</strong> cuatro líneas <strong>de</strong><br />
interv<strong>en</strong>ción: a) competitividad y <strong>de</strong>sarrollo; b) territorio autónomo y participativo;<br />
c) exclusión cero, tradición y valores; y d) medio ambi<strong>en</strong>te. Estas líneas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />
correspon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> interpretación que <strong>los</strong> actores locales les dieron a <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones<br />
<strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque territorial <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>rural</strong>. El ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción se amplió a<br />
ocho distritos: Huaura, Santa María, Végueta, Paccho, Sayán, Carquín, Checras y Ámbar.<br />
A continuación se <strong>de</strong>scribe <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>en</strong> el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción,<br />
<strong>la</strong> estrategia que siguió el proyecto para respon<strong>de</strong>r a este <strong>en</strong>torno, <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />
y <strong>los</strong> resultados alcanzados. Se incluy<strong>en</strong> dos puntos adicionales: <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
principales conflictos y fortalezas que marcaron el rumbo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones y <strong>la</strong>s<br />
percepciones <strong>de</strong> estas acerca <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción.<br />
Las principales organizaciones empresariales interv<strong>en</strong>idas<br />
A comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción, muchos productores y empresarios se <strong>en</strong>contraban<br />
<strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> organización, con <strong>la</strong> motivación <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r a créditos para el financiami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> sus activida<strong>de</strong>s y t<strong>en</strong>er mejores oportunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> comercialización <strong>de</strong><br />
sus productos. Sin embargo, <strong>la</strong> mayoría permanecían ais<strong>la</strong>dos, articu<strong>la</strong>dos a organizaciones<br />
débiles, dispersas y con conflictos internos que originaron, <strong>en</strong> muchos casos,<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> sus miembros. Esta situación se daba especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> aquel<strong>los</strong><br />
productores <strong>de</strong>dicados a <strong>la</strong> artesanía <strong>de</strong> junco, crianza <strong>de</strong> cuyes, crianza <strong>de</strong> ganado,<br />
producción <strong>de</strong> leche, vid y vino.<br />
Entre <strong>la</strong>s organizaciones consolidadas y refer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el territorio y con una alta motivación<br />
por <strong>la</strong> comercialización y <strong>la</strong> gestión empresarial, se <strong>en</strong>contraban asociaciones<br />
<strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> melocotón y leche. Una <strong>de</strong> estas era Productores <strong>de</strong><br />
Melocotón (PROMEL), que agrupaba a más <strong>de</strong> 500 fruticultores distribuidos <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
microcu<strong>en</strong>cas. La re<strong>la</strong>ción con diversas instituciones privadas y públicas les<br />
permitió brindar asist<strong>en</strong>cia técnica y capacitación a sus asociados, así como facilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> insumos agríco<strong>la</strong>s. A su vez, <strong>la</strong> organización gestionó y logró que el Servicio Nacional<br />
<strong>de</strong> Sanidad Agraria (SENASA) implem<strong>en</strong>tara el proyecto “Erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mosca <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> fruta <strong>en</strong> el Valle Interandino <strong>de</strong> Huaura-Sayán” con una inversión total <strong>de</strong> US$4,5<br />
millones (US$3,2 millones <strong>de</strong>l Estado y US$1,3 millones <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
comunida<strong>de</strong>s involucradas).<br />
En el marco <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>cionado proyecto, se organizó <strong>la</strong> Asociación Interprovincial <strong>de</strong><br />
Comités <strong>de</strong> Lucha para <strong>la</strong> Erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mosca <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fruta (AICL), constituida con<br />
el fin <strong>de</strong> dar sost<strong>en</strong>ibilidad a <strong>los</strong> logros <strong>de</strong>l proyecto y facilitar condiciones y oportunida<strong>de</strong>s<br />
para <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> frutales <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona, como <strong>los</strong> duraznos <strong>de</strong> <strong>la</strong> variedad<br />
huayco, <strong>la</strong>s paltas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s varieda<strong>de</strong>s fuerte y hass, y <strong>la</strong> chirimoya.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 198 |
Aplicaciones prácticas<br />
Otras organizaciones que se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> organización, interesadas principalm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> mejorar sus técnicas <strong>de</strong> producción y comercialización eran <strong>la</strong> Asociación<br />
<strong>de</strong> Productores Andinos María Teresa <strong>de</strong> Calcuta (ASPAMATEC) y <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong><br />
Artesanas Creativas (ARTECREA).<br />
Por otro <strong>la</strong>do, a comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción, ciertas organizaciones habían perdido<br />
vida orgánica. Este es el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Mujeres Artesanales <strong>de</strong>l Norte Chico<br />
(AMANCHIS), única asociación que por ese <strong>en</strong>tonces agrupaba a tejedoras <strong>de</strong> artesanía<br />
<strong>de</strong> junco, y <strong>la</strong> Asociación Albuferas <strong>de</strong> Medio Mundo, que si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> un inicio estuvo<br />
motivada por <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> módu<strong>los</strong> <strong>de</strong> cuyes por parte <strong>de</strong>l gobierno local, se <strong>de</strong>sarticuló<br />
al poco tiempo. En ambos casos, se dio un proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sorganización re<strong>la</strong>cionado<br />
con conflictos internos y problemas <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to.<br />
Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales dificulta<strong>de</strong>s que <strong>de</strong>bieron <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> esa época <strong>la</strong>s organizaciones<br />
fue el acceso a fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to. En ese <strong>en</strong>tonces, financiaban sus <strong>la</strong>bores<br />
<strong>de</strong> tres formas: con el aporte <strong>de</strong> sus propios miembros, mediante créditos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cajas<br />
municipales y a partir <strong>de</strong> habilitadores, personas que brindan capital <strong>de</strong> trabajo a <strong>los</strong><br />
productores con <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> que les v<strong>en</strong>dan el producto.<br />
La estrategia <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el territorio y el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> negocios<br />
<strong>rural</strong>es <strong>en</strong> ese marco<br />
La estrategia <strong>de</strong>l proyecto se pue<strong>de</strong> resumir <strong>en</strong> cuatro etapas: a) aproximación al territorio;<br />
b) construcción <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cooperación local; c) i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s<br />
y oportunida<strong>de</strong>s; y d) implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción (Figura 1).<br />
La estrategia <strong>de</strong> acercami<strong>en</strong>to al territorio se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilización <strong>de</strong> actores<br />
locales, como instituciones <strong>de</strong>l sector salud y educación, lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil,<br />
asociaciones <strong>de</strong> productores, instancias <strong>de</strong> concertación y universida<strong>de</strong>s, con énfasis<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> cooperación y el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s locales. El producto buscado<br />
es <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo colectivo (GLC) <strong>en</strong> cada distrito.<br />
Los GLC se formaron con el objetivo <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar un li<strong>de</strong>razgo colectivo basado <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> una comunicación perman<strong>en</strong>te y transpar<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
construcción <strong>de</strong> una red <strong>de</strong> cooperación local <strong>de</strong> ámbito distrital. Para su conformación, se<br />
consi<strong>de</strong>raron <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes principios: autonomía, compromiso, confianza, cooperación y<br />
honra<strong>de</strong>z. El proyecto brindó capacitación a cada red para su fortalecimi<strong>en</strong>to organizacional<br />
y <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo; a<strong>de</strong>más, prestó asesoría para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> sus personerías jurídicas.<br />
Cada red <strong>de</strong> cooperación local reunía a un grupo repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> organizaciones e<br />
instituciones <strong>de</strong> su respectivo distrito, con el propósito <strong>de</strong> fortalecer <strong>la</strong> autonomía y<br />
<strong>la</strong> autogestión, para lo cual se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron y aplicaron instrum<strong>en</strong>tos, tales como un<br />
portafolio <strong>de</strong> proyectos, un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> capacitación y asist<strong>en</strong>cia técnica, un fondo <strong>de</strong><br />
financiami<strong>en</strong>to local y un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> información (Figura 2).<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 199 |
SECCIÓN 3<br />
Figura 1. Estrategia <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Proyecto Red <strong>de</strong> Pueb<strong>los</strong>.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
3. <br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 200 |
Aplicaciones prácticas<br />
Figura 2. La red <strong>de</strong> cooperación local.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<strong>de</strong>fine<br />
<br />
<strong>de</strong>fine<br />
<br />
<br />
administra<br />
<br />
<br />
presta fondos<br />
para…<br />
<br />
<br />
presta fondos<br />
para…<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores.<br />
El portafolio <strong>de</strong> proyectos y el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> capacitación y asist<strong>en</strong>cia técnica se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron<br />
a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s y por iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones que<br />
compon<strong>en</strong> cada red. La Asamblea se <strong>en</strong>cargó <strong>de</strong> administrar el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> capacitación y<br />
<strong>de</strong> prestar apoyo para <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> <strong>los</strong> proyectos priorizados. Para esto, el fondo<br />
<strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to local (FFL) se convirtió <strong>en</strong> un instrum<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tal.<br />
El responsable <strong>de</strong> administrar el FFL es el Comité <strong>de</strong> Crédito. Con <strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Asamblea, este comité ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> función <strong>de</strong> gestionar recursos financieros que permitan<br />
<strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>los</strong> proyectos prioritarios. Las re<strong>de</strong>s otorgan dos tipos <strong>de</strong> crédito:<br />
<strong>de</strong> m<strong>en</strong>or 19 y <strong>de</strong> mayor cuantía 20 .<br />
Una nueva etapa <strong>de</strong>l proyecto se da cuando <strong>la</strong>s iniciativas distritales se congregan<br />
para establecer una estrategia provincial basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s<br />
para <strong>los</strong> empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos económicos, construir participativam<strong>en</strong>te una nueva visión<br />
y, con base <strong>en</strong> ese marco, focalizar <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l proyecto y formu<strong>la</strong>r el p<strong>la</strong>n<br />
<strong>de</strong> acción.<br />
El p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción se estructuró <strong>de</strong> acuerdo con cinco líneas estratégicas <strong>en</strong> concordancia<br />
con el marco conceptual <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>rural</strong> con <strong>en</strong>foque territorial: económico,<br />
político- institucional, social, cultural y ambi<strong>en</strong>tal. Sobre estas líneas, se basó <strong>la</strong><br />
19 Para montos <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or cuantía (m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> S/.500, aproximadam<strong>en</strong>te US$167), solo se requería <strong>la</strong><br />
aprobación <strong>de</strong>l Comité <strong>de</strong> Crédito con el aval <strong>de</strong>l asesor, por un tiempo no mayor <strong>de</strong> seis meses.<br />
20 Para montos <strong>de</strong> mayor cuantía ( mayor <strong>de</strong> S/.500 hasta S/.15 000), se <strong>de</strong>be pres<strong>en</strong>tar un garante y está<br />
dirigido al financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> marcha.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 201 |
SECCIÓN 3<br />
<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> cinco compon<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción, respectivam<strong>en</strong>te: competitividad<br />
y <strong>de</strong>sarrollo, territorio autónomo y participativo, exclusión cero, tradición y valores, y<br />
medio ambi<strong>en</strong>te.<br />
La formu<strong>la</strong>ción y posterior ejecución <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción se hizo posible gracias a <strong>la</strong><br />
implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>los</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cooperación local <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>en</strong> cada distrito<br />
y a <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> <strong>los</strong> animadores <strong>de</strong>l proyecto. El<strong>los</strong> tuvieron <strong>la</strong> función <strong>de</strong> monitorear <strong>la</strong><br />
implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia y, a su vez, recopi<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s e inquietu<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s organizaciones <strong>en</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes ámbitos <strong>de</strong>l proyecto.<br />
Durante todo el proceso, se brindó relevancia al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s, a <strong>la</strong><br />
institucionalidad y a <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> pequeños productores<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas agroproductivas, como medios para mejorar su competitividad,<br />
su posibilidad <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r a <strong>los</strong> mercados e increm<strong>en</strong>tar su r<strong>en</strong>tabilidad,<br />
para lo cual se consi<strong>de</strong>raron <strong>los</strong> principios <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y equidad.<br />
Estas activida<strong>de</strong>s, que correspon<strong>de</strong>n al compon<strong>en</strong>te “competitividad y <strong>de</strong>sarrollo”, estuvieron<br />
articu<strong>la</strong>das con <strong>la</strong>s implem<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> otros compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción,<br />
<strong>la</strong>s cuales incidían <strong>en</strong> el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión local (“territorio autónomo y<br />
participativo”), <strong>en</strong> el uso sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos naturales y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> tecnologías<br />
limpias (“medio ambi<strong>en</strong>te”), <strong>en</strong> <strong>la</strong> revaloración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tradiciones y valores<br />
locales (“tradición y valores”) y <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> inclusión social<br />
(“exclusión cero”).<br />
Acciones ori<strong>en</strong>tadas al fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> negocios <strong>rural</strong>es y sus resultados<br />
A continuación se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>los</strong> principales resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l proyecto<br />
<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> apoyo al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>los</strong> empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos económicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia,<br />
su impacto, así como <strong>la</strong>s acciones que permitieron esos resultados. En todas <strong>la</strong>s acciones<br />
realizadas, se consi<strong>de</strong>raron elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>los</strong> otros compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l proyecto, <strong>los</strong><br />
cuales no se manejaron <strong>de</strong> manera in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, sino que trataban <strong>de</strong> incorporar <strong>la</strong><br />
visión holística <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta teórica <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, con difer<strong>en</strong>tes énfasis según el<br />
orig<strong>en</strong> y resultado específico <strong>de</strong> una actividad especial.<br />
Formalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones<br />
El Proyecto Red <strong>de</strong> Pueb<strong>los</strong> facilitó el proceso <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> <strong>los</strong> pequeños<br />
productores, mediante <strong>la</strong> asesoría para lograr su constitución y formalización. Este<br />
fue el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asociaciones, cuyos afiliados estaban <strong>de</strong>dicados a <strong>la</strong> producción <strong>de</strong><br />
artesanías <strong>de</strong> junco y a <strong>la</strong> crianza <strong>de</strong> cuyes: ARTECREA, ASPAMATEC, Asociación <strong>de</strong><br />
Criadores <strong>de</strong> Cuyes Las Américas, Asociación <strong>de</strong> Criadores <strong>de</strong> Cuyes Tupac Amaru<br />
y Asociación <strong>de</strong> Criadores Las Albuferas <strong>de</strong> Medio Mundo.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 202 |
Aplicaciones prácticas<br />
Gracias a <strong>la</strong> constitución y formalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones, se logró que <strong>la</strong> ciudadanía<br />
se involucrara <strong>en</strong> espacios <strong>de</strong> concertación y toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones a nivel<br />
provincial y regional. A<strong>de</strong>más, se consiguió su reconocimi<strong>en</strong>to por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad<br />
que ofrece servicios <strong>de</strong> apoyo <strong>en</strong> el territorio, lo que se transformó<br />
<strong>en</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> créditos para <strong>la</strong> capitalización <strong>de</strong> sus activida<strong>de</strong>s productivas y el<br />
fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus capacida<strong>de</strong>s como producto <strong>de</strong> su participación <strong>en</strong> diversos<br />
procesos <strong>de</strong> capacitación impulsados por el proyecto y otras instituciones.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s técnicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones<br />
Al inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción, se i<strong>de</strong>ntificó poca diversificación <strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos<br />
y <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una práctica <strong>de</strong> asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad. Por ello <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> capacitación y asist<strong>en</strong>cia técnica estuvieron dirigidas a mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong><br />
proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s productivas para contribuir a alcanzar su competitividad.<br />
En <strong>la</strong> caracterización previa, se observó que <strong>la</strong> crianza <strong>de</strong> cuyes, <strong>la</strong> cestería <strong>de</strong> junco, <strong>la</strong><br />
producción <strong>de</strong> vino, <strong>la</strong> crianza <strong>de</strong> ganado vacuno y <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> leche eran, <strong>en</strong> su<br />
mayoría, activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das artesanalm<strong>en</strong>te, con mano <strong>de</strong> obra poco calificada y<br />
con casi ninguna aplicación <strong>de</strong> conceptos <strong>de</strong> costos ni <strong>de</strong> gestión empresarial.<br />
Así, mediante el proyecto se buscó fortalecer <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong> tecnologías<br />
que utilizan <strong>los</strong> productores <strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> producción, transformación, transporte<br />
<strong>de</strong>l producto y comercialización <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos económicos<br />
m<strong>en</strong>cionados. En este contexto, se realizaron visitas <strong>de</strong> campo, intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias<br />
con otros proyectos y <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong>mostrativas, don<strong>de</strong> se<br />
promovió <strong>la</strong> innovación tecnológica y el uso racional <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos naturales.<br />
De igual forma, se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron talleres y cursos ori<strong>en</strong>tados a fortalecer <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> productores <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> crianza y alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> cuyes y ganado vacuno,<br />
manejo agronómico <strong>de</strong> frutales para el caso <strong>de</strong>l melocotón y <strong>la</strong> palta y el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> sanidad <strong>de</strong>l ganado. Un avance institucional<br />
importante <strong>en</strong> esta materia fue el acuerdo establecido <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Municipalidad Distrital<br />
<strong>de</strong> Paccho y dos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas privadas más importantes productoras <strong>de</strong> refrescos y<br />
gaseosas a nivel nacional. Como resultado <strong>de</strong> este acuerdo, productores <strong>de</strong> melocotón<br />
se han convertido <strong>en</strong> proveedores actuales o pot<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> vino y artesanía <strong>de</strong> junco, <strong>la</strong> capacitación<br />
y asist<strong>en</strong>cia técnica se <strong>en</strong>focó <strong>en</strong> mejorar <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> transformación que requiere<br />
su producción. Como resultado <strong>de</strong> estos procesos, <strong>la</strong>s artesanas lograron aplicar nuevas<br />
técnicas <strong>de</strong> tejido y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuevos diseños, y <strong>los</strong> productores <strong>de</strong> vid y vino<br />
conocieron más acerca <strong>de</strong> viticultura y <strong>en</strong>ología.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 203 |
SECCIÓN 3<br />
En todos <strong>los</strong> casos, <strong>los</strong> productores <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gestión empresarial<br />
aplicadas a pequeños negocios <strong>rural</strong>es. También conocieron el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas<br />
productivas <strong>de</strong> acuerdo con su propia realidad.<br />
Oferta <strong>de</strong> servicios técnicos y re<strong>la</strong>ción institucional<br />
Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong>l proyecto fue acercar a <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong><br />
productores con <strong>la</strong>s instituciones públicas y privadas que prestan servicios <strong>de</strong><br />
apoyo, con el objetivo <strong>de</strong> facilitar el conocimi<strong>en</strong>to y el acceso a programas e instrum<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> capacitación, asist<strong>en</strong>cia técnica y financiami<strong>en</strong>to. Esto se efectuó a<br />
través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cooperación local.<br />
Des<strong>de</strong> esta perspectiva, merece <strong>de</strong>stacarse el proceso por medio <strong>de</strong>l cual se facilitó<br />
<strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el Servicio Nacional <strong>de</strong> Sanidad Agraria (SENASA) y<br />
<strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> productores <strong>de</strong> melocotón y palta, así como con <strong>los</strong> criadores<br />
<strong>de</strong> ganado vacuno para aplicar y mejorar el control <strong>de</strong> sanidad vegetal y<br />
animal, respectivam<strong>en</strong>te.<br />
Del mismo modo, mediante <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s y el acercami<strong>en</strong>to, se promovió<br />
y se facilitó <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> productores y empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dores <strong>rural</strong>es <strong>en</strong> espacios<br />
<strong>de</strong> concertación local, como <strong>la</strong> Mesa <strong>de</strong> Diálogo Agraria <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Huaura, <strong>la</strong><br />
Mesa <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Agrario <strong>de</strong> Huaura y <strong>la</strong> Mesa <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s<br />
Campesinas. Esto permitió <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación y gestión <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> inversión y, a<br />
mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, un fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l capital social <strong>de</strong>l territorio.<br />
Des<strong>de</strong> un principio, <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s prestaron apoyo para que <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> crianza<br />
<strong>de</strong> cuyes y ganado, y productores <strong>de</strong> palta, melocotón, vid y vino, y artesanía <strong>de</strong><br />
junco se contactaran con instituciones públicas y privadas, a fin <strong>de</strong> que estas les<br />
brin<strong>de</strong>n servicios <strong>de</strong> capacitación y asist<strong>en</strong>cia técnica.<br />
Acceso al mercado<br />
La estrategia <strong>de</strong>l proyecto utilizada para favorecer el acceso al mercado por parte<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones fue promover nuevos espacios <strong>de</strong> comercialización, incidir<br />
<strong>en</strong> disminuir <strong>la</strong> intermediación <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> productores y el consumidor final, y poner<br />
a disposición <strong>de</strong> <strong>los</strong> productores información acerca <strong>de</strong> mercados y precios a nivel<br />
provincial y nacional.<br />
Des<strong>de</strong> <strong>los</strong> inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción, se i<strong>de</strong>ntificó <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ferias y<br />
concursos locales y regionales para <strong>la</strong> comercialización <strong>de</strong> <strong>la</strong> artesanía <strong>de</strong> junco,<br />
cuyes y vino. Estos ev<strong>en</strong>tos eran esporádicos, pero constituían una bu<strong>en</strong>a oportunidad<br />
para promocionar <strong>los</strong> productos y obt<strong>en</strong>er mejores precios que <strong>los</strong> ofrecidos<br />
diariam<strong>en</strong>te por <strong>los</strong> intermediarios.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 204 |
Aplicaciones prácticas<br />
El proyecto capitalizó esta oportunidad y facilitó <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asociaciones<br />
<strong>de</strong> artesanía <strong>de</strong> junco, cuyes, vino, melocotón y palta <strong>en</strong> ferias y concursos.<br />
La articu<strong>la</strong>ción con <strong>los</strong> gobiernos locales y regionales, así como con empresas<br />
privadas, hizo posible que muchos <strong>de</strong> esos ev<strong>en</strong>tos se realizaran. Producto <strong>de</strong> su<br />
exitosa participación, <strong>la</strong>s asociaciones obtuvieron premios. Esto no solo significó<br />
un reconocimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> sus trabajos, sino que ayudó a su posicionami<strong>en</strong>to<br />
y promoción a nivel local y regional, y aum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> autoestima <strong>de</strong> agricultores,<br />
gana<strong>de</strong>ros y artesanos.<br />
Por otra parte, el proyecto creó re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comercialización, con el fin <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r al<br />
productor con es<strong>la</strong>bones más cercanos al consumidor final. Con respecto a dicho<br />
objetivo, se alcanzaron <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes logros hacia el final <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción:<br />
– Se disminuyó <strong>la</strong> intermediación <strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na productiva <strong>de</strong> paltos, pues <strong>los</strong> productores<br />
asumieron algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> comercialización y establecieron<br />
re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> mejor calidad con intermediarios más sólidos; <strong>en</strong>tre el<strong>los</strong>,<br />
empresas que colocaron puntos <strong>de</strong> acopio para luego exportar el producto.<br />
– Aparecieron nuevos compradores industriales <strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na productiva <strong>de</strong><br />
melocotón que tomaron contacto directo con <strong>los</strong> productores. Hoy exist<strong>en</strong><br />
intermediarios para <strong>la</strong> comercialización hacia Lima y Ecuador.<br />
– Surgieron intermediarios más consolidados <strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> cuyes. Se abrieron<br />
nuevos espacios <strong>de</strong> comercialización <strong>en</strong> Lima y <strong>en</strong> provincias.<br />
– Disminuyó <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre organizaciones <strong>de</strong> artesanas <strong>de</strong> junco y acopiadores,<br />
y se fortaleció <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con compradores directos y exportadores.<br />
<br />
Acceso a fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to<br />
Entre <strong>los</strong> años 2006 y 2008, <strong>los</strong> FFL <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Huaura, Végueta, Paccho y Santa<br />
María otorgaron créditos tanto a organizaciones como a personas naturales. Estos fueron<br />
usados <strong>en</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> insumos para <strong>la</strong> producción, compra <strong>de</strong> animales, mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> infraestructura, mejora <strong>de</strong> insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> riego. Dichos servicios contribuyeron<br />
<strong>de</strong> manera importante al fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos económicos.<br />
Un aspecto importante <strong>en</strong> este tema fue el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />
y gestión <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo local, y el uso efectivo <strong>de</strong> <strong>los</strong> instrum<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> gestión comunal <strong>de</strong> <strong>los</strong> distritos, como el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo concertado y el<br />
presupuesto participativo.<br />
En este marco, se acompañó y asesoró a <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cooperación local y a sus organizaciones<br />
<strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> perfiles <strong>de</strong> proyecto para su consi<strong>de</strong>ración<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>los</strong> presupuestos participativos a nivel local y regional.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 205 |
SECCIÓN 3<br />
Una pres<strong>en</strong>tación esquemática <strong>de</strong> estos logros se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> Figura 3.<br />
Figura 3. Principales resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 206 |
Aplicaciones prácticas<br />
Conflictos y valores <strong>en</strong> <strong>la</strong>s organizaciones<br />
El proceso <strong>de</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones no ha estado ex<strong>en</strong>to <strong>de</strong> conflictos.<br />
Si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> un inicio hubo una fuerte motivación por crear una i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> grupo que<br />
se condujera hacia el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> metas comunes, el proceso <strong>de</strong> consolidación<br />
no ha sido siempre fácil.<br />
En muchos casos, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> cohesión <strong>de</strong> <strong>los</strong> miembros <strong>de</strong>l grupo ha sido <strong>la</strong> causa <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> conflictos; <strong>en</strong> otros, fue <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>sleal <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> socios. Lam<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te<br />
sus acciones fueron <strong>la</strong>s que motivaron <strong>la</strong>s controversias <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones<br />
y, a su vez, <strong>la</strong> transgresión <strong>de</strong> valores como <strong>la</strong> honestidad, <strong>la</strong> confianza y <strong>la</strong> lealtad dinamizó<br />
el conflicto.<br />
El resultado <strong>de</strong> dichas controversias ha seguido dos rumbos contrapuestos <strong>en</strong> el <strong>de</strong>stino<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones: su fortalecimi<strong>en</strong>to o su <strong>de</strong>saparición. En algunos casos, el conflicto<br />
permitió g<strong>en</strong>erar oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> diálogo y reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> errores cometidos, lo<br />
que motivó nuevos bríos para mejorar <strong>la</strong> situación. En otros, se llegó a un punto <strong>de</strong> crisis<br />
que evitó crear oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mejora, por lo que <strong>la</strong> <strong>de</strong>sintegración fue inevitable.<br />
El resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
organizaciones empresariales<br />
Hacia finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción, <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones reconocieron<br />
como sus principales logros: a) <strong>la</strong> formalización <strong>de</strong> sus organizaciones, consi<strong>de</strong>rada<br />
como un hito importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> asociación; y b) el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus capacida<strong>de</strong>s,<br />
lo cual g<strong>en</strong>eró avances <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas tecnológicas y <strong>de</strong> gestión.<br />
“El logro principal es <strong>la</strong> constitución legal <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización, gracias a <strong>la</strong> Red” (Martín<br />
Marcos Guevara, Asociación <strong>de</strong> Productores Agro turísticos Tupac Amaru).<br />
“La principal fortaleza es <strong>la</strong> legalización <strong>de</strong> todos nuestros asociados. La formalización<br />
<strong>de</strong> todos <strong>los</strong> asociados es el principal éxito <strong>en</strong> <strong>los</strong> cuatro años <strong>en</strong> que Juan ha sido<br />
presi<strong>de</strong>nte” (Francisco Umbert, APROVIP).<br />
Del mismo modo, reconoc<strong>en</strong> como otro <strong>de</strong> <strong>los</strong> logros importantes <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> gobiernos locales y <strong>de</strong>l Gobierno Provincial y Regional. Esta re<strong>la</strong>ción posibilitó el<br />
apoyo para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia técnica, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> ferias y<br />
<strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> procesos <strong>de</strong> presupuesto participativo. El reconocimi<strong>en</strong>to por parte<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s gubernam<strong>en</strong>tales es <strong>de</strong> gran valor para <strong>la</strong>s organizaciones.<br />
“La experi<strong>en</strong>cia que t<strong>en</strong>emos es que estamos involucrados hasta con gobiernos regionales.<br />
Si el Gobierno Regional hace una feria, nos llega una invitación. El año pasado<br />
estuvimos <strong>en</strong> <strong>la</strong> feria que organizó <strong>la</strong> región y este año también. De esa manera, a<br />
cualquier ev<strong>en</strong>to que hace <strong>la</strong> municipalidad provincial también estamos invitados. La<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 207 |
SECCIÓN 3<br />
misma municipalidad nos hizo un reconocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> vía pública y <strong>de</strong> esa manera<br />
nos estamos involucrando con <strong>los</strong> gobiernos” (Pablo Chaupis, AICL).<br />
“(…) Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas bu<strong>en</strong>as ha sido lograr el estudio completo <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong><br />
factibilidad y su aprobación, con código SNIP, <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta procesadora <strong>de</strong> Pisco para<br />
acá para Huacho. Está por ejecutarse, se han puesto ciertos obstácu<strong>los</strong> pero es factible<br />
realizarlo y cae para el presupuesto 2008” (Francisco Umbert, APROVIP).<br />
Al reflexionar acerca <strong>de</strong> sus logros, <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones afirman<br />
que ciertas fortalezas han contribuido a alcanzar sus objetivos. Entre estas, <strong>de</strong>stacan<br />
el apoyo mutuo <strong>de</strong> sus integrantes y <strong>la</strong> constancia <strong>de</strong> su participación, tanto <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> éxito como <strong>en</strong> <strong>los</strong> mom<strong>en</strong>tos difíciles.<br />
“Lo que rescatamos es <strong>la</strong> amistad y el compañerismo que hemos t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong>tre todos <strong>los</strong><br />
socios” (Teodoro Espinoza Baril<strong>la</strong>, Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Criadores <strong>de</strong> Cuyes<br />
Las Albuferas <strong>de</strong> Medio Mundo).<br />
“La principal fortaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización es el <strong>en</strong>tusiasmo <strong>de</strong> todos nosotros, que queremos<br />
llegar lejos” (Martín Marcos Guevara, Asociación <strong>de</strong> Productores Agro Turísticos<br />
Tupac Amaru).<br />
“Lo que manti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> organización, lo que le da vida orgánica, es <strong>la</strong> voluntad incondicional<br />
<strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s. Eso hace que el grupo se mant<strong>en</strong>ga, porque si bi<strong>en</strong> es cierto el<br />
b<strong>en</strong>eficio económico se da <strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to cuando hay pedidos, hay otros cuando<br />
no hay. Eso <strong>de</strong>safía <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l grupo” (Rocío Guardales, ARTECREA).<br />
Reflexiones finales<br />
Como resultado <strong>de</strong> este proceso, se pue<strong>de</strong>n extraer varias lecciones, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s cuales<br />
merece <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />
– La aplicación <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> <strong>en</strong>foque territorial para el <strong>de</strong>sarrollo permite pot<strong>en</strong>ciar<br />
<strong>los</strong> esfuerzos <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones, que <strong>de</strong> otra forma se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rían <strong>de</strong> manera<br />
ais<strong>la</strong>da, sin posibilidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar sinergias.<br />
– El <strong>de</strong>sarrollo y fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> institucionalidad, pública y privada, el mejorami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />
c<strong>la</strong>ras y su cumplimi<strong>en</strong>to, contribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un ambi<strong>en</strong>te que favorece<br />
<strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> iniciativas <strong>de</strong> empresariedad local.<br />
– Este ambi<strong>en</strong>te propicia <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> acciones puntuales <strong>de</strong><br />
capacitación, asist<strong>en</strong>cia técnica y prestación <strong>de</strong> servicios financieros.<br />
– En el marco <strong>de</strong> iniciativas marcadam<strong>en</strong>te empresariales, el reconocimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> valoración<br />
y <strong>la</strong> visibilidad son elem<strong>en</strong>tos que contribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> esfuerzos<br />
<strong>de</strong> organización <strong>de</strong> productores y empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dores <strong>de</strong> pequeña esca<strong>la</strong>.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 208 |
Panamá: hacia una ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche más competitiva<br />
Propuesta <strong>de</strong> sistema <strong>de</strong> pago con reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad<br />
Danilo Herrera<br />
Introducción<br />
La ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> <strong>los</strong> lácteos ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a ser muy s<strong>en</strong>sible, porque involucra rubros básicos <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> dieta <strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores, ti<strong>en</strong>e un peso importante <strong>en</strong> el costo <strong>de</strong> <strong>la</strong> canasta básica<br />
y <strong>en</strong> <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria, requiere <strong>de</strong> un manejo sanitario e higiénico <strong>de</strong> primer<br />
nivel, <strong>en</strong> el<strong>la</strong> participa gran cantidad <strong>de</strong> pequeños productores y ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a aparecer<br />
conflictos periódicos <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> es<strong>la</strong>bones primario y <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l<br />
tema <strong>de</strong>l precio.<br />
Aunque <strong>en</strong> Panamá esta ca<strong>de</strong>na ofrece c<strong>la</strong>ras oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, motivó<br />
el interés <strong>de</strong> sus actores para realizar un trabajo <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> acciones, cuya<br />
ejecución contribuiría a superar factores que limitan <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong>l rubro. El<br />
eje articu<strong>la</strong>dor <strong>de</strong>l trabajo resultante es una propuesta para establecer un mecanismo<br />
para el pago <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche con reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su calidad, <strong>la</strong> cual se pres<strong>en</strong>ta<br />
<strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to. Es una iniciativa que nace <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre<br />
productores e industriales sobre el tema <strong>de</strong>l precio durante el segundo semestre <strong>de</strong>l<br />
2006, para lo cual el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Agropecuario (MIDA) solicitó apoyo al<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura (IICA) para avanzar hacia<br />
una solución.<br />
La propuesta <strong>de</strong>l IICA fue mant<strong>en</strong>er una discusión con todos <strong>los</strong> actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
sobre <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong>l rubro, lo cual permitiera i<strong>de</strong>ntificar soluciones globales, más<br />
allá <strong>de</strong>l tema costos - precios, que al final son el producto <strong>de</strong> muchas otras variables.<br />
Con el apoyo <strong>de</strong>l “<strong>en</strong>foque <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas y diálogo para <strong>la</strong> acción” <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por el IICA<br />
(Bourgeois y Herrera 1996), se iniciaron diversas activida<strong>de</strong>s que propician el acercami<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong>tre actores y <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> propuestas <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so. En junio <strong>de</strong>l 2007, se<br />
realizó el Taller para el Sector Lácteo <strong>de</strong> Panamá, que g<strong>en</strong>eró insumos y elem<strong>en</strong>tos para<br />
<strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción para el Sector Lácteo <strong>de</strong> Panamá (<strong>en</strong>marcado <strong>en</strong><br />
el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Sector Lechero <strong>de</strong> Panamá 2007-2013).<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 209 |
SECCIÓN 3<br />
El p<strong>la</strong>n conti<strong>en</strong>e propuestas <strong>de</strong> acciones agrupadas <strong>en</strong> 10 áreas temáticas y p<strong>la</strong>ntea<br />
como “vehículo” para catalizar su ejecución el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> pago<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> leche con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> cumplir con objetivos <strong>de</strong> innocuidad,<br />
el sistema estimu<strong>la</strong>ría <strong>la</strong> producción nacional a partir <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mejores<br />
precios para leches <strong>de</strong> mejor calidad, mediante <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> criterios <strong>de</strong> equidad.<br />
Esto ayudaría a propiciar un marco <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones más estables <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> actores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ca<strong>de</strong>na y a reducir <strong>la</strong> confrontación. Un sistema <strong>de</strong> esta naturaleza prop<strong>en</strong><strong>de</strong>ría a una<br />
ca<strong>de</strong>na láctea fundam<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> criterios <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia productiva, requisito para buscar<br />
que productores e industriales asegur<strong>en</strong> su perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados.<br />
A partir <strong>de</strong>l mes <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong>l 2008, inició un proceso <strong>de</strong> diálogo <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> actores<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na que culminó <strong>en</strong> abril <strong>de</strong>l 2009 con una propuesta avanzada <strong>de</strong> sistema<br />
<strong>de</strong>nominado “sistema <strong>de</strong> pago <strong>de</strong> leche cruda por calidad” (SIPLEC). El trabajo técnico<br />
<strong>de</strong>scansó <strong>en</strong> expertos <strong>de</strong>l MIDA, <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong>l IICA <strong>en</strong> Panamá, el área <strong>de</strong> <strong>agronegocios</strong><br />
<strong>de</strong>l IICA; a<strong>de</strong>más, se contó con el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Coorporación Colombiana <strong>de</strong> Investigación<br />
Agropecuaria (CORPOICA) y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> el<strong>la</strong> con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l Ing. Germán Serrano<br />
Basto, Ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong> CORPOLAC, nombre corporativo que se le da al proyecto que dirige<br />
el Sistema <strong>de</strong> Verificación, Seguimi<strong>en</strong>to y Evaluación <strong>de</strong> <strong>los</strong> Laboratorios para el pago<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> leche por calidad <strong>en</strong> dicho país.<br />
Este docum<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong>e como propósitos pres<strong>en</strong>tar: a) una reseña <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> diálogo<br />
y concertación que da lugar al p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción; b) <strong>los</strong> aspectos técnicos <strong>de</strong>l SIPLEC y su<br />
modo <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción con el p<strong>la</strong>n; y c) <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> que pueda<br />
ser útil para su adaptación a procesos <strong>de</strong> diálogo y <strong>de</strong> concertación <strong>en</strong>tre actores <strong>de</strong><br />
ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias y <strong>los</strong> gobiernos, que estimule <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s partes<br />
como p<strong>la</strong>taforma para una mayor competitividad.<br />
El sector lácteo <strong>en</strong> Panamá 21<br />
Se trata <strong>de</strong> un sector <strong>de</strong> especial relevancia económica y social para Panamá. La producción<br />
tuvo un importante crecimi<strong>en</strong>to cuantitativo y cualitativo durante <strong>los</strong> últimos años,<br />
pero se redujo por el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s importaciones. La crisis alim<strong>en</strong>taria originada<br />
por <strong>la</strong> fuerte subida <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos a finales <strong>de</strong>l 2007 y principios <strong>de</strong>l<br />
2008 provocó preocupación <strong>en</strong> el sector lácteo, <strong>de</strong>bido al increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> factura <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s importaciones. Ello motivó el interés <strong>de</strong>l gobierno y <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na láctea<br />
para reducir <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s importaciones. El establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong><br />
pago por calidad y el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> coordinación <strong>en</strong>tre sus actores se pres<strong>en</strong>tan<br />
como dos elem<strong>en</strong>tos estratégicos para el logro <strong>de</strong> dicho objetivo.<br />
21 E<strong>la</strong>borado con base <strong>en</strong> P<strong>la</strong>n Nacional para el <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l Sector Lechero 2007-2013:3-12.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 210 |
Aplicaciones prácticas<br />
Producción <strong>de</strong> leche cruda<br />
La producción pasa <strong>de</strong> 131 millones <strong>de</strong> litros a 178 millones <strong>de</strong> 1992 al 2005. La tasa<br />
media <strong>de</strong>creció <strong>de</strong> 4,2% <strong>en</strong> el período 1992-1996 a 2,4% <strong>en</strong> el período 1996-2000. Por<br />
su parte, <strong>en</strong> el período 2000-2005 <strong>la</strong> tasa fue <strong>de</strong> 0,83%. Es posible que esta situación<br />
esté influ<strong>en</strong>ciada por el increm<strong>en</strong>to que han experim<strong>en</strong>tado <strong>la</strong>s importaciones, <strong>la</strong>s<br />
cuales durante el período 2000-2007 pasaron <strong>de</strong> 10 134 tone<strong>la</strong>das métricas a 14 000<br />
con una tasa media anual <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 5,5% y que contrasta con <strong>la</strong> tasa media <strong>de</strong><br />
crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> leche para el mismo período, que es <strong>de</strong> 0,8% 22 . De<br />
continuar <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, el abastecimi<strong>en</strong>to interno, t<strong>en</strong><strong>de</strong>ría a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r cada vez más<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s importaciones. En épocas <strong>de</strong> precios internacionales altos, esto se convierte <strong>en</strong><br />
un problema para <strong>los</strong> países, <strong>en</strong> especial para <strong>los</strong> consumidores <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores ingresos.<br />
Cantidad <strong>de</strong> productores<br />
La lechería se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> explotaciones pequeñas, con mano <strong>de</strong> obra familiar, como<br />
principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ingresos para este segm<strong>en</strong>to. En el 2007 existían 6520 productores.<br />
La mayor cantidad se localiza <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Los Santos con 2437 proveedores,<br />
seguida <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Chiriquí con 1651 y Herrera con 1577.<br />
La p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> <strong>de</strong> Azuero (provincias <strong>de</strong> Herrera y Los Santos) conc<strong>en</strong>tra a 4014 productores<br />
<strong>de</strong> leche, que repres<strong>en</strong>tan el 61% <strong>de</strong>l total nacional. Durante el período 2002-<br />
2007, se observó una disminución <strong>de</strong> 288 proveedores <strong>de</strong> leche <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
región <strong>de</strong> Azuero, producto <strong>de</strong> una baja <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche, cierre <strong>de</strong> líneas <strong>de</strong><br />
producción <strong>de</strong> leche con<strong>de</strong>nsada y establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cuotas <strong>de</strong> producción y recibo<br />
<strong>de</strong> leche por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas.<br />
Producción <strong>de</strong> leche cruda por época <strong>de</strong>l año<br />
En <strong>la</strong> época lluviosa, se produce el 65% <strong>de</strong>l total anual. Los meses <strong>de</strong> mayor producción<br />
son julio y agosto, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta supera <strong>la</strong> capacidad insta<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas, lo que<br />
crea exce<strong>de</strong>ntes estacionales. En el verano, <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero a abril, <strong>la</strong> producción disminuye<br />
y causa <strong>de</strong>sabastecimi<strong>en</strong>to. Esto constituye el principal argum<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> importación<br />
<strong>de</strong> materias primas.<br />
22 Base <strong>de</strong> datos COMTRADE <strong>de</strong> Naciones Unidas (partidas 0401 a 0406).<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 211 |
SECCIÓN 3<br />
Sistema actual para <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche y productores por tipo <strong>de</strong> leche<br />
En <strong>la</strong> actualidad <strong>la</strong> leche se c<strong>la</strong>sifica <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera 23 :<br />
1. Leche cruda: leche producida durante <strong>los</strong> quince días inmediatam<strong>en</strong>te anteriores<br />
u ocho subsigui<strong>en</strong>tes al parto o por todo el tiempo que sea necesario para evitar<br />
<strong>la</strong> mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong>l ca<strong>los</strong>tro con <strong>la</strong> propia leche cruda. Esta leche <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er no m<strong>en</strong>os<br />
<strong>de</strong> 8,50 % <strong>de</strong> sólidos no grasos y no m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 3,50 % <strong>de</strong> grasa láctea y un total <strong>de</strong><br />
sólidos no inferior al 12 %.<br />
2. Leche cruda grado A: ti<strong>en</strong>e un recu<strong>en</strong>to <strong>de</strong> bacterias no mayor <strong>de</strong> dosci<strong>en</strong>tos<br />
mil por mililitro sin residuos <strong>de</strong> antibióticos. Des<strong>de</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su obt<strong>en</strong>ción<br />
hasta llegar a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta pasteurizadora, <strong>de</strong>be mant<strong>en</strong>erse a una temperatura no<br />
mayor <strong>de</strong> 10°C, <strong>la</strong> cual se <strong>de</strong>be mant<strong>en</strong>er así <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta hasta su pasteurización.<br />
Prov<strong>en</strong>drá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s granjas <strong>de</strong> primera c<strong>la</strong>se, cuyos requisitos mínimos se indican <strong>en</strong><br />
el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> leche.<br />
3. Leche cruda grado B: ti<strong>en</strong>e un recu<strong>en</strong>to <strong>de</strong> bacterias no mayor <strong>de</strong> 500 mil <strong>en</strong> el<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>en</strong> <strong>la</strong> finca y no mayor <strong>de</strong> un millón durante <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta procesadora; a<strong>de</strong>más, no <strong>de</strong>be cont<strong>en</strong>er residuos <strong>de</strong> antibióticos. Al llegar<br />
a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta procesadora, <strong>de</strong>berá <strong>en</strong>friarse inmediatam<strong>en</strong>te a una temperatura no<br />
mayor <strong>de</strong> 10°C.<br />
4. Leche cruda industrial: no cumple con <strong>los</strong> requisitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche con grados A o<br />
B y no <strong>de</strong>berá cont<strong>en</strong>er residuos <strong>de</strong> antibióticos.<br />
El sistema se complem<strong>en</strong>ta con indicaciones sobre tipos <strong>de</strong> construcciones, don<strong>de</strong><br />
para cada tipo <strong>de</strong> leche, se <strong>de</strong>fine una correspon<strong>de</strong>ncia directa con un tipo particu<strong>la</strong>r<br />
<strong>de</strong> granja según <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>sificación 24 : a) granjas <strong>de</strong> primera <strong>en</strong>tre 86 a 100 puntos;<br />
b) granjas <strong>de</strong> segunda <strong>en</strong>tre 63 y 85 puntos; y c) granjas <strong>de</strong> tercera <strong>de</strong> 62 puntos<br />
o m<strong>en</strong>os.<br />
El sistema ha g<strong>en</strong>erado dos circuitos lácteos:<br />
1. La leche que se v<strong>en</strong><strong>de</strong> a empresas mo<strong>de</strong>rnas que produc<strong>en</strong> leche fluida y <strong>de</strong>rivados.<br />
Se re<strong>la</strong>ciona con empresas que se insta<strong>la</strong>ron para satisfacer a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
americana, vincu<strong>la</strong>da con operaciones <strong>de</strong>l Canal <strong>de</strong> Panamá, <strong>la</strong>s cuales adquier<strong>en</strong><br />
y produc<strong>en</strong> leche <strong>de</strong> calidad. Para estas empresas, el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> sólidos no es<br />
prioritario y, por lo tanto, ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a no reconocerse; asimismo, se re<strong>la</strong>ciona más con<br />
<strong>los</strong> productores <strong>de</strong> altura, que supuestam<strong>en</strong>te produc<strong>en</strong> leche grado A, aunque<br />
23 Decreto <strong>de</strong> Gabinete 229 <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1969.<br />
24 Decreto Ejecutivo 66 <strong>de</strong>l 22 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1996 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud, mediante el cual se dictan<br />
<strong>la</strong>s disposiciones sanitarias sobre el procesami<strong>en</strong>to, transporte inspección <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> leche y<br />
productos lácteos.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 212 |
Aplicaciones prácticas<br />
también compran leche grado C para <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> leche <strong>en</strong> polvo, quesos y<br />
otros. No está c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong> leche grado A cump<strong>la</strong> con <strong>los</strong> estándares <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e, ya<br />
que provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> productores que se asocian más con el tipo <strong>de</strong> inversión realizada<br />
(galeras, sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> or<strong>de</strong>ño, <strong>en</strong>tre otros), que con <strong>la</strong> misma calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche; a esto<br />
hay que agregar que el Ministerio <strong>de</strong> Salud ha <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> dar seguimi<strong>en</strong>to y control<br />
<strong>en</strong> granjas lecheras e industrias.<br />
2. La leche que se v<strong>en</strong><strong>de</strong> a pequeñas <strong>agroindustria</strong>s como queserías artesanales.<br />
Se asocia con pequeñas queserías artesanales que compran leche grado C;<br />
es <strong>de</strong>cir, con productores que no realizan inversiones <strong>en</strong> galeras, sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> or<strong>de</strong>ño,<br />
<strong>en</strong>tre otros, don<strong>de</strong> el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad pasa a último p<strong>la</strong>no. Por recibir esta leche,<br />
<strong>la</strong>s queserías no hac<strong>en</strong> recu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> bacterias ni <strong>de</strong> sólidos. Asimismo, <strong>en</strong> época <strong>de</strong><br />
escasez, reconoc<strong>en</strong> un “premio” y pagan “a ojo” un porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> sólidos <strong>de</strong> base<br />
13%, cuando <strong>la</strong> base es 12%. Esto motiva aún más <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> producción<br />
<strong>de</strong> baja calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche, pues sin necesidad <strong>de</strong> hacer inversiones y preocuparse<br />
por <strong>la</strong> calidad recib<strong>en</strong> un premio.<br />
En g<strong>en</strong>eral, se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes características <strong>de</strong>l sistema: a) propicia<br />
<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> productores que no necesariam<strong>en</strong>te produc<strong>en</strong> leche <strong>de</strong> calidad, pero<br />
que, por <strong>la</strong>s inversiones hechas, se le reconoc<strong>en</strong> mejores precios; b) <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
productores <strong>de</strong> altura, <strong>la</strong> industria ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a no reconocer el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> sólidos; y<br />
c) para el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> productores <strong>de</strong> zonas bajas, leche grado C, no se estimu<strong>la</strong> el mejorami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s queserías solo reconoc<strong>en</strong> el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> sólidos;<br />
a<strong>de</strong>más, no está c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong>s empresas mo<strong>de</strong>rnas compradoras <strong>de</strong> esta leche hagan un<br />
recu<strong>en</strong>to <strong>de</strong> bacterias <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> compra.<br />
Con respecto a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción “productores por tipo <strong>de</strong> leche”, “el mayor volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> leche<br />
industrializada <strong>en</strong> Panamá (90,3 millones <strong>de</strong> litros, año 2007) es <strong>de</strong>l grado industrial<br />
“C”, proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> 6190 lecherías con sistemas <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> doble propósito.<br />
En estas fincas se or<strong>de</strong>ñan animales cebuinos, cruzados Bos taurus x Bos indicus, <strong>en</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>castes <strong>de</strong> Cebú x Pardo Suizo y Cebú x Holstein, con alim<strong>en</strong>tación basada<br />
<strong>en</strong> pastos naturalizados, no fertilizados con pocas divisiones, bajo el uso <strong>de</strong> insumos,<br />
pocas prácticas <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> forrajes, con un solo or<strong>de</strong>ño manual al día con<br />
ternero al pie” (P<strong>la</strong>n Nacional para el <strong>Desarrollo</strong> Lechero 2007: 8).<br />
La leche grado “B” (3,8 millones <strong>de</strong> litros) proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> fincas <strong>de</strong> segunda c<strong>la</strong>se (90 fincas),<br />
con vi<strong>en</strong>tres g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> mayor <strong>en</strong>caste lechero, con mayor producción, <strong>en</strong><br />
sistemas basados <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> pastos mejorados y naturales y alguna suplem<strong>en</strong>tación,<br />
para or<strong>de</strong>ño manual o mecánico. La leche grado “A” con un volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> producción <strong>de</strong><br />
66,2 millones <strong>de</strong> litros es producida <strong>en</strong> 240 fincas, ubicadas principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia<br />
<strong>de</strong> Chiriquí (que posee condiciones agroclimáticas favorables para <strong>la</strong> producción<br />
especializada), con vacas puras Holstein, Pardo Suizo o Jérsey. Su alim<strong>en</strong>tación se basa<br />
<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>trados y pastos, el or<strong>de</strong>ño es mecánico y se utiliza inseminación artificial<br />
perman<strong>en</strong>te. Se <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> insumos alim<strong>en</strong>tarios y medicam<strong>en</strong>tos importados para<br />
su producción.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 213 |
SECCIÓN 3<br />
La industria<br />
En <strong>los</strong> últimos 20 años, el sector industrial tuvo un crecimi<strong>en</strong>to importante, <strong>de</strong> unas<br />
20 empresas <strong>en</strong> <strong>los</strong> años och<strong>en</strong>tas a unas 57 <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te década. De el<strong>la</strong>s, cinco se<br />
consi<strong>de</strong>ran como empresas gran<strong>de</strong>s que compran alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 90% <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción;<br />
el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche es procesada por queserías y dulcerías. Se fabrican productos como<br />
leche evaporada, leche fluida pasteurizada, leche UHT, cuajada, quesos nacionales, quesos<br />
cheddar, quesos mozare<strong>la</strong>, dulces <strong>de</strong> leche y otros.<br />
Diálogo, concertación y propuesta para un sistema <strong>de</strong> pago con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad<br />
La construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> SIPLEC es el resultado <strong>de</strong> un importante proceso<br />
<strong>de</strong> diálogo y concertación, <strong>en</strong> el cual se aplicaron <strong>los</strong> fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque <strong>de</strong><br />
ca<strong>de</strong>nas y diálogo para <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por el IICA.<br />
El <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas y diálogo para <strong>la</strong> acción<br />
El <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas sirvió <strong>de</strong> base para estructurar <strong>la</strong> discusión alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na láctea y posteriorm<strong>en</strong>te para avanzar hacia <strong>la</strong> estructuración<br />
<strong>de</strong>l SIPLEC. La ca<strong>de</strong>na como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> análisis es útil porque ayuda a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
<strong>la</strong>s articu<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre sus actores y <strong>en</strong>tre estos y <strong>la</strong> economía nacional y mundial. En<br />
consecu<strong>en</strong>cia, proporciona información para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> cambios que conduzcan<br />
hacia ca<strong>de</strong>nas más competitivas.<br />
El <strong>en</strong>foque p<strong>la</strong>ntea el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> mecanismos <strong>de</strong> diálogo y concertación <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />
actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na como una vía útil para alcanzar mayores niveles <strong>de</strong> competitividad<br />
25 . Se trata <strong>de</strong> mecanismos formales y perman<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> actores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas<br />
agroalim<strong>en</strong>tarias, y <strong>en</strong>tre estos y <strong>los</strong> gobiernos, que se ori<strong>en</strong>tan hacia <strong>la</strong> formalización<br />
<strong>de</strong> “acuerdos <strong>de</strong> competitividad”. Estos acuerdos buscan alcanzar cons<strong>en</strong>sos sobre<br />
políticas y acciones que ayu<strong>de</strong>n a reforzar <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
Para llegar a estos acuerdos, se p<strong>la</strong>ntean <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes fases:<br />
1. E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un diagnóstico que revele problemas y fortalezas <strong>en</strong> <strong>los</strong> distintos<br />
es<strong>la</strong>bones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
2. Diseño <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción: un conjunto <strong>de</strong> propuestas <strong>de</strong> políticas, acciones e<br />
inversiones que buscan superar <strong>los</strong> “cuel<strong>los</strong> <strong>de</strong> botel<strong>la</strong>” <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
25 El concepto <strong>de</strong> competitividad va más allá <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad; <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, no es<br />
posible p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> una ca<strong>de</strong>na competitiva si está dañando el ambi<strong>en</strong>te y, por su parte, si no hay una<br />
razonable equidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na. Son objetivos necesarios,<br />
no solo por razones éticas, sino porque contribuy<strong>en</strong> con <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados<br />
a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 214 |
Aplicaciones prácticas<br />
3. Establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mecanismos <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n: un comité<br />
<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na integrado por repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos es<strong>la</strong>bones, incluido<br />
el Gobierno y principalm<strong>en</strong>te el Ministerio <strong>de</strong> Agricultura; a<strong>de</strong>más, se <strong>de</strong>signa una<br />
secretaría técnica perman<strong>en</strong>te.<br />
Taller para el sector lácteo <strong>de</strong> Panamá<br />
El 12 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong>l 2006, se llevó el taller para el sector lácteo con <strong>la</strong> participación<br />
<strong>de</strong> asociaciones <strong>de</strong> productores, industrias procesadoras, instituciones públicas<br />
relevantes como el MIDA, el Instituto <strong>de</strong> Merca<strong>de</strong>o Agropecuario (IMA), el comercio<br />
repres<strong>en</strong>tado por <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Comerciantes y Distribuidores <strong>de</strong> Víveres y Simi<strong>la</strong>res<br />
<strong>de</strong> Panamá (ACOVIPA) y proveedoras <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> seguros y bancarios, <strong>en</strong>tre otros. El<br />
resultado <strong>de</strong>l taller fue el cons<strong>en</strong>so respecto <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores que restring<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo<br />
competitivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na y un conjunto <strong>de</strong> propuestas <strong>de</strong> soluciones.<br />
P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción para el sector lácteo<br />
El taller suministró <strong>la</strong> información para e<strong>la</strong>borar el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción (P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción<br />
para el Sector Lácteo <strong>de</strong> Panamá 2007). Las acciones propuestas se agrupan <strong>en</strong> diez<br />
áreas temáticas:<br />
1. Investigación, g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> información, estudios.<br />
2. Tecnología, innovación.<br />
3. Sanidad, inocuidad y calidad.<br />
4. Capacitación, asist<strong>en</strong>cia técnica.<br />
5. Mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> capacidad ger<strong>en</strong>cial.<br />
6. Inversiones.<br />
7. Asociación y alianzas estratégicas.<br />
8. Legis<strong>la</strong>ción, normativa.<br />
9. Financiami<strong>en</strong>to.<br />
10. Comercialización y promoción <strong>de</strong> consumo.<br />
La propuesta para el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> pago <strong>de</strong>l precio por calidad<br />
quedó consignada <strong>en</strong> el área temática 10 sobre “comercialización y promoción <strong>de</strong>l<br />
consumo” (Figura 1), que se convierte <strong>en</strong> el motor <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n y eje articu<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
acciones propuestas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s 10 áreas. A partir <strong>de</strong> este mom<strong>en</strong>to, inician reuniones <strong>de</strong><br />
trabajo <strong>en</strong>tre el Gobierno y <strong>los</strong> actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na para avanzar hacia <strong>la</strong> construcción<br />
<strong>de</strong> un sistema.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 215 |
SECCIÓN 3<br />
En ruta hacia un SIPLEC<br />
La Figura 1 conti<strong>en</strong>e <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s y reuniones que permitieron culminar con una<br />
propuesta avanzada <strong>de</strong>l sistema. En primer lugar, se realizó un taller <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilización<br />
<strong>en</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong>l 2008, con el fin <strong>de</strong> conocer <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Colombia con respecto al<br />
mecanismo <strong>de</strong> pago que rige <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre productores e industriales, el cual es<br />
administrado por CORPOLAC.<br />
En el taller se discutieron <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes temas: a) evolución <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> pago por<br />
calidad <strong>en</strong> Colombia; b) política actual <strong>de</strong> pago al gana<strong>de</strong>ro <strong>en</strong> Colombia establecida<br />
por el Ministerio <strong>de</strong> Agricultura y <strong>Desarrollo</strong> Rural (MADR); y c) sistema <strong>de</strong> verificación,<br />
evaluación y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>la</strong>boratorios para el pago por calidad.<br />
Figura 1. Diálogo y concertación para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> una propuesta <strong>de</strong> un sistema<br />
<strong>de</strong> pago <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad.<br />
Taller Sector lácteo:<br />
p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción<br />
Área “Comercialización y<br />
promoción <strong>de</strong>l consumo”:<br />
Sistema <strong>de</strong> pago con base<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad<br />
Taller <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilización,<br />
<strong>en</strong>ero <strong>de</strong>l 2008<br />
Misión Experi<strong>en</strong>cia Colombiana,<br />
mayo <strong>de</strong>l 2008<br />
Primera ronda <strong>de</strong> negociaciones ,<br />
octubre <strong>de</strong>l 2008<br />
Segunda ronda <strong>de</strong> negociaciones,<br />
diciembre <strong>de</strong>l 2008<br />
Propuesta para<br />
un sistema <strong>de</strong><br />
pago <strong>de</strong> leche<br />
cruda por calidad<br />
(SISPLEC)<br />
Tercera ronda <strong>de</strong> negociaciones,<br />
febrero <strong>de</strong>l 2008<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l autor.<br />
Los acuerdos principales fueron conformar: a) un comité <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na láctea para dar<br />
seguimi<strong>en</strong>to al p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción; y b) un grupo técnico para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un borrador<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> mecanismo <strong>de</strong> pago <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 216 |
Aplicaciones prácticas<br />
Como paso sigui<strong>en</strong>te, una <strong>de</strong>legación <strong>de</strong> <strong>los</strong> sectores público y privado viajó a Colombia,<br />
con el fin <strong>de</strong> conocer in situ el sistema <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to. Se realizaron visitas <strong>de</strong><br />
observación a difer<strong>en</strong>tes lugares, <strong>en</strong>tre el<strong>los</strong>: a) el MADR; b) el Instituto Colombiano<br />
Agropecuario (ICA) como responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> política sanitaria el sector<br />
productor agropecuario; c) CORPOICA para conocer <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que ejecuta<br />
como organismo mixto <strong>de</strong> investigación y responsable <strong>de</strong>l proyecto CORPOLAC; y<br />
d) el sector productor e industria láctea.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, se realizaron tres rondas <strong>de</strong> negociaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas con el Gobierno,<br />
<strong>la</strong>s cuales permitieron construir una propuesta avanzada <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> pago. Durante <strong>la</strong>s<br />
negociaciones, se <strong>de</strong>stacó <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Autoridad <strong>de</strong> Protección al Consumidor<br />
y Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Compet<strong>en</strong>cia (ACODECO), instancia que <strong>en</strong> principio aprobó el funcionami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong>l SIPLEC.<br />
SIPLEC: propuesta técnica<br />
La calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche cruda<br />
La calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche pue<strong>de</strong> evaluarse a partir <strong>de</strong> distintos parámetros como: a) calidad<br />
higiénica (cu<strong>en</strong>ta bacteriana); b) calidad sanitaria (cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> célu<strong>la</strong>s somáticas);<br />
c) calidad composicional o calidad industrial (porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> proteínas; porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
grasa); y d) pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> contaminantes.<br />
Parámetros <strong>de</strong> calidad al inicio <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l sistema<br />
Para el caso <strong>de</strong> Panamá, <strong>la</strong> propuesta inicial incluye dos factores: a) calidad higiénica<br />
y un inc<strong>en</strong>tivo adicional a <strong>los</strong> productores para el <strong>en</strong>friami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche; y b) calidad<br />
composicional para <strong>la</strong> leche que consi<strong>de</strong>ra el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> sólidos totales sin<br />
difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre sólidos grasos y proteína. Esto último implica <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> hacer<br />
pruebas para adulterantes y evitar que se altere el cont<strong>en</strong>ido total <strong>de</strong> sólidos mediante<br />
<strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> proteínas baratas.<br />
Objetivos <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> pago<br />
−<br />
−<br />
Inducir un mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche cruda como puntal para mejorar<br />
<strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>en</strong> su conjunto.<br />
Retribuir al gana<strong>de</strong>ro su esfuerzo para mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 217 |
SECCIÓN 3<br />
− Estimu<strong>la</strong>r el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción lechera para seguir at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />
interna y aprovechar posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> exportar <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> acuerdos<br />
<strong>de</strong> comercio.<br />
− Estimu<strong>la</strong>r el acercami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche cruda <strong>de</strong> vaca <strong>en</strong> <strong>los</strong> sistemas<br />
<strong>de</strong> producción <strong>de</strong> altura y bajura.<br />
−<br />
−<br />
−<br />
G<strong>en</strong>erar confianza <strong>en</strong>tre productores y compradores <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia prima.<br />
Or<strong>de</strong>nar <strong>la</strong>s condiciones actuales <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche cruda <strong>en</strong> Panamá.<br />
Propiciar instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> política que sean implem<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l sistema.<br />
Estructura <strong>de</strong>l sistema<br />
El sistema se apoya <strong>en</strong> dos pi<strong>la</strong>res: a) un mecanismo para <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l precio<br />
al gana<strong>de</strong>ro <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>en</strong>tregada (una calidad base a <strong>la</strong> cual correspon<strong>de</strong><br />
un precio base); y b) un sistema <strong>de</strong> verificación, control, seguimi<strong>en</strong>to, evaluación e<br />
información sobre <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche.<br />
Mecanismo para <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l precio <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche al gana<strong>de</strong>ro<br />
Durante <strong>la</strong>s discusiones, se pres<strong>en</strong>taron dos propuestas:<br />
<br />
Propuesta 1. Se trata <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo que incorpora dos compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia:<br />
uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios nacionales y otro <strong>de</strong>l mercado internacional (Cuadro 1).<br />
<br />
Compon<strong>en</strong>te nacional<br />
− Se parte <strong>de</strong>l valor actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción nacional al consumidor <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
principales rubros <strong>en</strong> el mercado. Ese valor <strong>en</strong> el ejercicio fue <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te<br />
111 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res.<br />
− Se calculó <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> leche fluida requerida para producir<br />
dichos rubros.<br />
−<br />
Se calculó el valor <strong>de</strong> esos rubros con el equival<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un litro <strong>de</strong> leche;<br />
el monto resultó <strong>en</strong> $1,02.<br />
− Se utilizó un factor <strong>de</strong> 53% <strong>de</strong> asignación al productor ($0,54).<br />
− Se consi<strong>de</strong>ró un peso re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción nacional <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación<br />
<strong>de</strong>l precio indicativo <strong>de</strong> 70%, cuyo resultado fue una porción <strong>de</strong> $0,37<br />
c<strong>en</strong>tavos <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l precio al consumidor.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 218 |
Aplicaciones prácticas<br />
Cuadro 1. Propuesta 1, mecanismo para el cálculo <strong>de</strong>l precio base al productor <strong>de</strong> leche<br />
(dó<strong>la</strong>res por litro).<br />
Producto lácteo<br />
Cálculo <strong>de</strong>l valor que aporta <strong>la</strong> producción nacional al precio indicavo Cálculo <strong>de</strong>l valor que aporta<br />
(cifras <strong>en</strong> miles)<br />
al comercio internacional <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
A B C = ( A * B ) D E = (A* D) F= ( C / E ) formación <strong>de</strong>l precio a productor<br />
Unidad<br />
Producción<br />
anual<br />
Precio<br />
<strong>de</strong>talle<br />
Valor <strong>de</strong><br />
prod.<br />
unidad<br />
$ US$<br />
Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
leche por<br />
Equival<strong>en</strong>te<br />
uida (L)<br />
Equival<strong>en</strong>te<br />
$<br />
unidad <strong>de</strong><br />
procesado p / L uida<br />
Lecheuida past. t 33 000,00 1,25 41 250,00 1,00 33 000,00 1,25<br />
Leche fluida UHT t 37 136,00 0,98 36 393,28 1,00 37 136,00 0,98<br />
Leche evaporada t 8 616,97 1,84 15 848,33 2,20 18 957,33 0,84 Dic. 2008<br />
Queso amarillo t 2 500,00 6,96 17 400,00 8,00 20 000,00 0,87<br />
US$/L<br />
81 252,97 110 891,61 109 093,33 1,02<br />
Precio al productor<br />
EE.UU. (L) 0,38<br />
Parcipación ( % ) <strong>de</strong>l productor <strong>en</strong> el valor equival<strong>en</strong>te al consumidor (%) (G) 0,53 Seguro y flete (J) 0,02<br />
Parcipación <strong>de</strong>l productor ($) 0,54 Subt. 0,40<br />
Importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción nacional <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l precio al productor (%) (H) 0,70<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>en</strong> form.<br />
<strong>de</strong> precio (K) 0,30<br />
Valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción nacional <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l precio al productor 0,3771 Valor $ 0,1200<br />
Cálculo <strong>de</strong>l precio<br />
indicavo $/litro 0,49<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l autor.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 219 |
SECCIÓN 3<br />
<br />
Compon<strong>en</strong>te internacional<br />
Se consi<strong>de</strong>ró un peso re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s importaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l precio<br />
indicativo <strong>de</strong> 30%. Se partió <strong>de</strong>l precio <strong>en</strong> <strong>la</strong> Bolsa <strong>de</strong> Chicago <strong>de</strong> diciembre<br />
<strong>de</strong>l 2008, US$0,38 para un costo puesto <strong>en</strong> territorio panameño <strong>de</strong> $0,40, que<br />
multiplicado por dicho factor <strong>de</strong> 30%, <strong>de</strong>fine un monto <strong>de</strong> US$0,12 <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación<br />
<strong>de</strong>l precio indicativo.<br />
De <strong>la</strong> suma <strong>de</strong>l compon<strong>en</strong>te nacional y <strong>de</strong>l compon<strong>en</strong>te externo, resulta un precio indicativo<br />
al productor <strong>de</strong> US$0,49 por litro. Este precio correspon<strong>de</strong> a una calidad estándar.<br />
El precio base, que correspon<strong>de</strong> a una calidad base (indicada <strong>en</strong> <strong>los</strong> cuadros<br />
2 y 3), pue<strong>de</strong> variar por cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes variables: a) producción anual;<br />
b) precio <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta; d) factor <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> leche por unidad <strong>de</strong> producto procesado;<br />
g) participación re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong>l productor <strong>en</strong> el valor equival<strong>en</strong>te al consumidor (es un<br />
parámetro que se negocia <strong>en</strong>tre productores e industriales); h) importancia re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> producción nacional <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l precio; i) precio al productor <strong>en</strong> Estados<br />
Unidos; j) valores para el seguro y el flete; y k) importancia re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s importaciones<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l precio.<br />
Articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l precio base con cuadros <strong>de</strong> bonificaciones y <strong>de</strong>ducciones<br />
El precio base para <strong>la</strong> leche correspon<strong>de</strong> a una calidad estándar sobre <strong>la</strong> cual el gana<strong>de</strong>ro<br />
no obti<strong>en</strong>e bonificación, pero tampoco es objeto <strong>de</strong> <strong>de</strong>scu<strong>en</strong>tos. En el caso <strong>de</strong> Panamá,<br />
al inicio se consi<strong>de</strong>rarán dos factores para efectos <strong>de</strong> premios o <strong>de</strong>scu<strong>en</strong>tos: a) calidad<br />
higiénica y un inc<strong>en</strong>tivo adicional para el <strong>en</strong>friami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche, un difer<strong>en</strong>cial a<br />
favor <strong>de</strong> aquel<strong>los</strong> productores que <strong>de</strong>posit<strong>en</strong> <strong>la</strong> leche <strong>en</strong> tanques <strong>de</strong> <strong>en</strong>friami<strong>en</strong>to; y<br />
b) calidad composicional para <strong>la</strong> leche, don<strong>de</strong> se consi<strong>de</strong>ra el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> sólidos<br />
totales sin difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre sólidos grasos y proteína. La propuesta consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> calidad<br />
higiénica (Cuadro 2) y el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sólidos lácteos, una para zonas altas (leche<br />
<strong>de</strong> m<strong>en</strong>or cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> sólidos) y otra para zonas bajas (Cuadro 3).<br />
Cuadro 2. Calidad higiénica.<br />
Rango Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> pago Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> pago<br />
Unida<strong>de</strong>s formadoras<br />
<strong>de</strong> colonias<br />
Recu<strong>en</strong>to total<br />
<strong>de</strong> bacterias<br />
Frío<br />
0 - 25 000 10% 2,5%<br />
25 001 - 75 000 7% 1,5%<br />
75 001 - 100 000 5% 1,5%<br />
100 001 - 150 000 3% 1%<br />
150 001 - 200 000 1% 1%<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 220 |
Aplicaciones prácticas<br />
Cuadro 2 (continuación).<br />
Estándar <strong>de</strong> calidad<br />
200 001 - 300 000 0% 0%<br />
300 001 - 400 000 - 1% 0%<br />
400 001 - 500 000 - 3% 0%<br />
500 001 - 600 000 - 5% 0%<br />
600 001 - 700 000 - 7% 0%<br />
700 001 o más - 10% 0%<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l autor.<br />
Cuadro 3. Calidad composicional.<br />
Sistema <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> altura Sistema <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> bajura<br />
Valor Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> pago Valor Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> pago<br />
Porc<strong>en</strong>taje Sólidos totales Porc<strong>en</strong>taje Sólidos totales<br />
12,51 - 12,60 16% 12,91 - 13,00 15%<br />
12,41 - 12,50 13% 12,81 - 12,90 12%<br />
12,31 - 12,40 10% 12,71 - 12,80 9%<br />
12,21 - 12,30 7% 12,61 - 12,70 6%<br />
12,11 - 12,20 4% 12,51 - 12,60 4%<br />
12,01 - 12,10 1% 12,41 - 12,50 2%<br />
Estándar <strong>de</strong> calidad<br />
12,00 0,00%<br />
Estándar <strong>de</strong> calidad<br />
12,40 0,00%<br />
11,95 –11,99 0,00% 12,30 - 12,39 0%<br />
11,90 - 11,94 -1% 12,20 - 12,29 -2%<br />
11,80 - 11,89 - 4% 12,10 - 12,19 -4%<br />
11,70 - 11,79 - 7% 12,00 - 12,09 -6%<br />
11,60 - 11,69 -10% 11,90 - 11,99 -9%<br />
11,50 - 11,59 -13% 11,80 - 11,89 -12%<br />
11,40 - 11,49 -16% 11,70 - 11,79 -15%<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l autor.<br />
Com<strong>en</strong>tarios a <strong>la</strong> propuesta 1<br />
Los insumos para e<strong>la</strong>borar <strong>la</strong> propuesta 1 se g<strong>en</strong>eraron <strong>en</strong> reuniones con <strong>los</strong> actores<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na; sin embargo, una vez e<strong>la</strong>borada y discutida, se pres<strong>en</strong>taron<br />
algunas observaciones:<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 221 |
SECCIÓN 3<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
La conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> incluir <strong>en</strong> el cálculo <strong>de</strong>l precio indicativo <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción comercial<br />
<strong>de</strong> Panamá con otros países, principalm<strong>en</strong>te con C<strong>en</strong>troamérica y no solo con<br />
Estados Unidos.<br />
La necesidad <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l estímulo por t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> frío <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
finca. Se consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> propuesta actual no ofrece inc<strong>en</strong>tivos para hacer inversiones<br />
<strong>en</strong> este rubro.<br />
Trabajar con una tab<strong>la</strong> única <strong>de</strong> <strong>de</strong>scu<strong>en</strong>tos y bonificaciones para <strong>los</strong> sólidos, sin<br />
hacer difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre zonas altas y bajas.<br />
El es<strong>la</strong>bón industrial concluye que no es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te sujetar el precio indicativo a<br />
<strong>los</strong> precios internos, principalm<strong>en</strong>te porque <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> supermercados ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
mayor po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> manejo sobre <strong>los</strong> precios y ello podría ocasionarles pérdidas <strong>en</strong> el<br />
caso <strong>de</strong> que este es<strong>la</strong>bón <strong>de</strong>cida aum<strong>en</strong>tar<strong>los</strong>. Ello increm<strong>en</strong>taría, a<strong>de</strong>más, el precio<br />
al productor, pero sin garantía <strong>de</strong> que <strong>la</strong> industria pueda tras<strong>la</strong>dar ese aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />
sus costos a <strong>los</strong> supermercados.<br />
Durante <strong>la</strong>s reuniones, se m<strong>en</strong>cionó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> diseñar el mo<strong>de</strong>lo sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong><br />
un acuerdo inicial <strong>de</strong> precio <strong>en</strong>tre productores e industriales y afinarlo con otras variables.<br />
Se notó que el precio prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta 1 es alto respecto <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios<br />
reales. Ello motivó a que <strong>los</strong> productores propusieran iniciar con un precio inferior.<br />
Estas observaciones discutidas durante <strong>la</strong> tercera ronda sirvieron <strong>de</strong> base para e<strong>la</strong>borar<br />
<strong>la</strong> propuesta 2.<br />
<br />
Propuesta 2. Esta propuesta ti<strong>en</strong>e dos alternativas:<br />
Alternativa 1<br />
– Se parte <strong>de</strong> una negociación <strong>de</strong>l precio indicativo <strong>en</strong>tre productores e industriales,<br />
a <strong>la</strong> cual se le incorporan <strong>los</strong> cuadros 1 y 2 <strong>de</strong> <strong>de</strong>ducciones y bonificaciones,<br />
uno para calidad higiénica y otro para calidad composicional.<br />
– Ti<strong>en</strong>e el inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que dificulta <strong>la</strong> actualización <strong>de</strong>l precio a través <strong>de</strong>l<br />
tiempo. Por ser negociado, <strong>la</strong>s discusiones pue<strong>de</strong>n ser muy <strong>de</strong>sgastantes.<br />
– Una posibilidad es iniciar <strong>de</strong> esta manera, pero articu<strong>la</strong>ndo <strong>los</strong> costos <strong>de</strong><br />
producción al precio.<br />
Alternativa 2<br />
– A continuación se pres<strong>en</strong>tan <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes que integran <strong>la</strong> propuesta:<br />
compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios nacionales y compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l mercado internacional.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 222 |
Aplicaciones prácticas<br />
<br />
Compon<strong>en</strong>te nacional<br />
− La alternativa parte <strong>de</strong> una negociación <strong>de</strong>l precio <strong>en</strong>tre productores<br />
e industriales.<br />
− Se calcu<strong>la</strong> el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción nacional <strong>de</strong><br />
leche <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l consumo apar<strong>en</strong>te <strong>de</strong> leche (T):<br />
o Producción nacional = Q, producción nacional <strong>de</strong> leche fluida <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
últimos tres años.<br />
o Consumo apar<strong>en</strong>te = Ca, resultado <strong>de</strong> sumarle a <strong>la</strong> producción nacional<br />
<strong>la</strong>s exportaciones y restar <strong>la</strong>s importaciones durante <strong>los</strong> últimos tres<br />
años (todas <strong>la</strong>s cifras convertidas a leche fluida).<br />
o T = Q \ Ca.<br />
− Se calcu<strong>la</strong> el valor <strong>de</strong>l compon<strong>en</strong>te nacional <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l precio<br />
indicativo, como resultado <strong>de</strong> multiplicar el precio interno negociado por<br />
el peso re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción nacional <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l consumo. El resultado<br />
<strong>de</strong> este cálculo aparece <strong>en</strong> el cuadro como “Cn”.<br />
<br />
Compon<strong>en</strong>te internacional<br />
− Se parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios para el productor <strong>en</strong> <strong>los</strong> países <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica<br />
(p1 a p5), <strong>en</strong> Estados Unidos (p6) y resto <strong>de</strong>l mundo p7.<br />
−<br />
El resto <strong>de</strong>l mundo se refiere a <strong>los</strong> países que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> comercio con Panamá.<br />
Dado que disponer <strong>de</strong> estos precios pue<strong>de</strong> volverse muy complicado, se<br />
propone que p7 sea un promedio simple <strong>en</strong>tre EE.UU. y C<strong>en</strong>troamérica. En<br />
todo caso hay que verificar si <strong>en</strong> el “resto <strong>de</strong>l mundo” aparece algún país<br />
muy importante <strong>en</strong> el comercio, <strong>en</strong>tonces podría incorporarse su precio<br />
por separado.<br />
− A <strong>los</strong> precios anteriores, se agregan <strong>los</strong> gastos para poner el producto <strong>en</strong><br />
Panamá (P = p + g); <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> “resto <strong>de</strong>l mundo”, se pue<strong>de</strong> utilizar el<br />
promedio C<strong>en</strong>troamérica EE.UU.<br />
−<br />
Se calcu<strong>la</strong> cuanto pesan <strong>la</strong>s importaciones <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> países consi<strong>de</strong>rados<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s importaciones totales que hace Panamá. Todos <strong>los</strong> cálcu<strong>los</strong><br />
se hac<strong>en</strong> <strong>en</strong> equival<strong>en</strong>te <strong>de</strong> leche fluida:<br />
o M = importaciones <strong>de</strong> cada país <strong>en</strong> tone<strong>la</strong>das.<br />
o C = consumo apar<strong>en</strong>te <strong>en</strong> tone<strong>la</strong>das.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 223 |
SECCIÓN 3<br />
o W = M \ Ca (porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s importaciones <strong>en</strong> el<br />
consumo apar<strong>en</strong>te).<br />
− Para cada país se calcu<strong>la</strong> su porción <strong>en</strong> dó<strong>la</strong>res, <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l<br />
precio indicativo.<br />
−<br />
Se calcu<strong>la</strong> Ci que es <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pociones <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> países, lo que da<br />
el valor <strong>de</strong>l compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l mercado internacional <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l<br />
precio indicativo.<br />
El precio indicativo es el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> suma <strong>de</strong>l compon<strong>en</strong>te nacional y el<br />
compon<strong>en</strong>te internacional.<br />
Articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l precio base con <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong> bonificaciones y <strong>de</strong>ducciones<br />
El precio base que resulte correspon<strong>de</strong>rá a una calidad estándar. Por <strong>en</strong>cima o por <strong>de</strong>bajo<br />
<strong>de</strong> esa calidad, se aplicarán premios y <strong>de</strong>scu<strong>en</strong>tos. Los cuadros <strong>de</strong> bonificaciones<br />
serán <strong>en</strong> es<strong>en</strong>cia simi<strong>la</strong>res a <strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta 1 con dos cambios: mayores premios<br />
para reconocer el “<strong>en</strong>friami<strong>en</strong>to” <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche y un único cuadro para sólidos.<br />
Sistema <strong>de</strong> verificación, control, seguimi<strong>en</strong>to, evaluación e información sobre <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
leche (IICA 2009:10-11)<br />
Red <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios<br />
El sistema <strong>de</strong> pago <strong>de</strong> leche cruda por calidad <strong>de</strong>be g<strong>en</strong>erar <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong>tre gana<strong>de</strong>ros<br />
e industrias compradoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia prima, con base <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una<br />
red <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, <strong>los</strong> cuales se <strong>en</strong>cargan <strong>de</strong> efectuar <strong>los</strong> análisis <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> leche muestreada <strong>en</strong> finca y reportar <strong>los</strong> resultados posteriorm<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros<br />
y a <strong>la</strong>s industrias.<br />
Se ha avanzado <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructuración <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios transitorio, para que<br />
sea posible realizar <strong>los</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche cruda mi<strong>en</strong>tras se a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntan <strong>la</strong>s acciones<br />
t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a consolidar con recursos <strong>de</strong>l presupuesto nacional <strong>la</strong> red <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios<br />
que involucra nuevas insta<strong>la</strong>ciones, dotación <strong>de</strong> equipos automatizados con tecnología<br />
<strong>de</strong> punta, y preparación <strong>de</strong>l personal que t<strong>en</strong>drá a su cargo esta responsabilidad.<br />
Se han i<strong>de</strong>ntificado dos <strong>la</strong>boratorios, uno privado y el <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Panamá, <strong>los</strong> cuales<br />
son idóneos por infraestructura física, ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> microbiología y disponibilidad<br />
<strong>de</strong> un área fisicoquímica; asimismo, cu<strong>en</strong>tan con personal capacitado y programas <strong>de</strong> gestión<br />
<strong>de</strong> calidad <strong>en</strong> procesos, procedimi<strong>en</strong>tos y técnicas <strong>de</strong> análisis. En <strong>la</strong> fase inicial, <strong>los</strong> tomadores<br />
<strong>de</strong> muestras serán <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria; por lo tanto, se dará formación para que conozcan y<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 224 |
Aplicaciones prácticas<br />
apliqu<strong>en</strong> el nuevo protocolo <strong>de</strong> muestra, i<strong>de</strong>ntificación, emba<strong>la</strong>je, transporte y <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
neveras <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria para luego remitir<strong>la</strong>s al <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>signado para el análisis.<br />
Sistema <strong>de</strong> información<br />
También se ha avanzado <strong>en</strong> <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> un sistema para <strong>la</strong> captura <strong>de</strong> información,<br />
que inicia con el programa <strong>de</strong> muestreo, <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> empresas y productores <strong>en</strong><br />
función <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> análisis establecidos para esta fase <strong>de</strong> transición,<br />
<strong>la</strong>s rutas <strong>de</strong> transporte utilizadas para <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong>l personal responsable<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> muestra, un diseño estadístico para garantizar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados<br />
arrojados por el <strong>la</strong>boratorio y, por último, <strong>la</strong> interconexión o acceso tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
empresas como <strong>de</strong> <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros para conocer <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> forma oportuna. Esto<br />
implica, por supuesto, diseñar un sistema <strong>de</strong> información virtual para po<strong>de</strong>r trabajar<br />
<strong>en</strong> tiempo real, disminuir <strong>los</strong> costos <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> datos y otros que pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er<br />
el carácter <strong>de</strong> ocultos y que impactan <strong>la</strong> tarifa que se cobra por el servicio <strong>de</strong> análisis,<br />
tabu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> datos y comunicación <strong>de</strong> resultados.<br />
De cara al futuro<br />
Los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, con pocos recursos para proporcionar ayudas internas a <strong>los</strong><br />
productores, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> hacer un gran esfuerzo para increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> productividad <strong>en</strong> toda<br />
<strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na. El establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> pago <strong>de</strong> <strong>la</strong>s materias primas agríco<strong>la</strong>s sobre<br />
<strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad es una opción para propiciar el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y<br />
productividad agroalim<strong>en</strong>taria. Las alianzas y <strong>los</strong> acuerdos <strong>en</strong>tre actores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas<br />
agroalim<strong>en</strong>tarias constituy<strong>en</strong> una forma <strong>de</strong> asociatividad que <strong>los</strong> países <strong>de</strong>b<strong>en</strong> valorar<br />
y consi<strong>de</strong>rar seriam<strong>en</strong>te, especialm<strong>en</strong>te cuando se trata <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> producción<br />
<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es s<strong>en</strong>sibles para <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria.<br />
Si bi<strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alianzas no es un asunto totalm<strong>en</strong>te nuevo, es necesario que se<br />
convierta <strong>en</strong> una opción <strong>de</strong> política estimu<strong>la</strong>da <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> esfera pública. Estas alianzas<br />
históricam<strong>en</strong>te han t<strong>en</strong>dido a resquebrajarse, principalm<strong>en</strong>te cuando <strong>los</strong> precios <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s materias primas bajan <strong>en</strong> el mercado internacional y <strong>los</strong> procesadores domésticos<br />
sustituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> producción local con importaciones.<br />
La crisis alim<strong>en</strong>taria 2007-2008, g<strong>en</strong>erada por <strong>los</strong> increm<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>los</strong> precios <strong>de</strong> materias<br />
primas y alim<strong>en</strong>tos básicos <strong>en</strong> el mercado mundial, mostró que <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
importaciones no es un bu<strong>en</strong> aliado para <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria. También está c<strong>la</strong>ro que<br />
<strong>la</strong> opción por el abastecimi<strong>en</strong>to interno <strong>de</strong>be apoyarse <strong>en</strong> una producción altam<strong>en</strong>te<br />
competitiva y, para ello, <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> conflictos <strong>en</strong>tre actores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas es un<br />
punto <strong>de</strong> arranque necesario. Las alianzas pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> avanzar hacia<br />
una mayor competitividad sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> una mejor coordinación <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> actores<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>en</strong> un marco <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 225 |
SECCIÓN 3<br />
Cuadro 4. Propuesta 1, alternativa 2: mecanismo <strong>de</strong> cálculo <strong>de</strong>l precio base para <strong>la</strong> leche ($/litro).<br />
Concepto Compon<strong>en</strong>te 1. Cálculo compon<strong>en</strong>te nacional para estimar el precio indicativo<br />
Precio interno negociado<br />
$ por litro<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> producción nacional<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l consumo apar<strong>en</strong>te<br />
Porción <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l precio<br />
indicativo [$ / litro]<br />
Pr i<br />
T = Q \ Ca<br />
Cn = Pr i × T<br />
Q = Producción nacional <strong>de</strong> leche fluida<br />
C = Consumo apar<strong>en</strong>te <strong>de</strong> lácteos (convertido todo a leche fluida)<br />
Cn : Compon<strong>en</strong>te nacional <strong>en</strong> cálculo precio indicativo ($ / litro)<br />
Concepto<br />
Precio al<br />
productor<br />
$ por litro<br />
Más gastos <strong>de</strong><br />
internami<strong>en</strong>to<br />
Precio puesto <strong>en</strong><br />
Panamá<br />
Valor <strong>de</strong><br />
importaciones ($)<br />
Importaciones <strong>en</strong><br />
consumo apar<strong>en</strong>te<br />
(%)<br />
Porción <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación<br />
<strong>de</strong>l precio<br />
indicativo ($ / litro)<br />
Compon<strong>en</strong>te 2. Cálculo <strong>de</strong>l compon<strong>en</strong>te internacional para estimar el precio indicativo<br />
Costa Rica Nicaragua Honduras El Salvador Guatema<strong>la</strong> EE.UU. Resto <strong>de</strong>l mundo<br />
p1 p2 p3 p4 p5 p6 p7<br />
g1 g2 g3 g4 g5 g6 g7<br />
P1 = p1+g1 P2 = p2+g2 P3 = p3+g3 P4 = p4+g4<br />
P5 = p5+g5<br />
P6 = p6+g6 P7 = p7+g7<br />
M1 M2 M3 M4 M5 M6 M7<br />
W1 = M1 \ C W2 = M 2 \ C W3 = M3 \ C W4 = M4 \ C W5 = M5 \ C W 6= M6 \ C W7 = M7 \ C<br />
R1 = P1 × W1 R2 = P2 × W2 R3 = P3 × W3 R4 = P4 × W4 R5 = P5 × W5 R6 = P6 × W6 R7 = P7 × W7<br />
C i : Porción <strong>de</strong>l compon<strong>en</strong>te internacional <strong>en</strong> cálculo <strong>de</strong>l precio indicativo ($ / litro) = R1 + R2 + R3 + R4 + R5 + R6 + R7<br />
Cálculo <strong>de</strong>l precio indicativo = Compon<strong>en</strong>te 1 + Compon<strong>en</strong>te 2 = Cn + Ci<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l autor.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 226 |
Aplicaciones prácticas<br />
El establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un mecanismo <strong>de</strong> pago para <strong>la</strong> leche con reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
calidad es una forma <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>r una coordinación dura<strong>de</strong>ra <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na,<br />
que propicie el posicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados. Si bi<strong>en</strong> es una<br />
alternativa que se abrió <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> discrepancia <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na,<br />
precisam<strong>en</strong>te alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l tema precio, es un trabajo que <strong>de</strong>be ir más allá.<br />
Por ello se trabajó <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque que propicia <strong>de</strong> manera sistemática y<br />
perman<strong>en</strong>te el diálogo y <strong>la</strong> concertación <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> actores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas, que les facilite,<br />
<strong>en</strong>contrar soluciones para <strong>los</strong> distintos factores que dificultan <strong>la</strong> competitividad, incluido<br />
el tema precio. En esta dirección, se ha logrado un importante avance para <strong>la</strong> conformación<br />
<strong>de</strong> un acuerdo <strong>de</strong> competitividad que <strong>de</strong>scansa <strong>en</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción, el cual ti<strong>en</strong>e<br />
como su vehículo movilizador el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l SIPLEC.<br />
Quedan p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes tareas: a) <strong>la</strong> oficialización <strong>de</strong>l comité <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na y su secretaría<br />
técnica; b) <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> un estudio <strong>de</strong> costos <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> leche para ampliar <strong>la</strong><br />
base <strong>de</strong> información sobre <strong>la</strong> soli<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l mecanismo <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l precio indicativo;<br />
c) hacer oficial <strong>la</strong> autorización <strong>de</strong> ACODECO para el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l mecanismo <strong>de</strong><br />
precios que conlleva el SIPLEC; d) oficializar <strong>la</strong> compatibilidad <strong>de</strong>l SIPLEC con <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> salud <strong>de</strong>l MINSA; e) oficializar <strong>la</strong> propuesta sobre el sistema transitorio <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios y<br />
continuar con <strong>la</strong>s gestiones para una red in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te; f) <strong>de</strong>signar una comisión para que<br />
e<strong>la</strong>bore <strong>los</strong> protoco<strong>los</strong> <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> muestras, su manipu<strong>la</strong>ción, su empaque, su transporte a<br />
<strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas, capacitación a <strong>los</strong> tomadores <strong>de</strong> muestras, preparación <strong>de</strong> un estudio <strong>de</strong> caracterización<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche (comisión técnica <strong>de</strong> protoco<strong>los</strong>); y g) realizar un “taller<br />
<strong>de</strong> formación <strong>de</strong> capacitadores <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> pago por calidad”, para dar formación a un<br />
equipo <strong>de</strong> funcionarios <strong>en</strong> el suministro <strong>de</strong> información a productores y otros actores acerca<br />
<strong>de</strong>l funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema.<br />
Algunas <strong>en</strong>señanzas <strong>de</strong>l proceso son:<br />
1. Es posible establecer un diálogo <strong>en</strong>tre productores e industriales para alcanzar<br />
acuerdos <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> precios.<br />
2. Deb<strong>en</strong> existir razones que proyect<strong>en</strong> un mejor posicionami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el mercado<br />
<strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> estos acuerdos y mayores niveles <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tabilidad <strong>en</strong> una especie <strong>de</strong><br />
lógica ganar-ganar, <strong>de</strong>bido principalm<strong>en</strong>te al <strong>en</strong>carecimi<strong>en</strong>to abrupto <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche<br />
<strong>en</strong> el mercado mundial y el elevado costo <strong>de</strong> <strong>la</strong> factura <strong>de</strong> importación para<br />
<strong>la</strong>s industrias.<br />
3. Se necesita una participación activa <strong>de</strong>l Estado, el cual propicie y estimule<br />
estas alianzas.<br />
4. El acuerdo acerca <strong>de</strong> un precio es insufici<strong>en</strong>te para promover <strong>la</strong> competitividad.<br />
Se necesita un marco <strong>de</strong> acciones, proyectos y políticas que permita <strong>la</strong> superación<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> factores que dificultan el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 227 |
SECCIÓN 3<br />
Literatura consultada<br />
Bourgeois, R.; Herrera, D. 1996. CADIAC. Ca<strong>de</strong>nas y diálogo para <strong>la</strong> acción. Enfoque participativo<br />
para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas agroalim<strong>en</strong>tarios.<br />
San José, CR, IICA.<br />
IICA (Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura) Oficina <strong>en</strong> Panamá. 2007.<br />
P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción para el Sector Lácteo <strong>de</strong> Panamá. San José, CR.<br />
________. 2009. Informe Sistema <strong>de</strong> Pago <strong>de</strong> Leche Cruda por Calidad. Serrano Basto G (ed).<br />
PA. En pr<strong>en</strong>sa.<br />
MIDA (Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Agropecuario <strong>de</strong> Panamá). 2007. P<strong>la</strong>n Nacional para el <strong>Desarrollo</strong><br />
<strong>de</strong>l Sector Lechero 2007-2013. PA.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 228 |
Retos y oportunida<strong>de</strong>s para vincu<strong>la</strong>r productos <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura<br />
campesina con <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s superficies: el caso <strong>de</strong> pequeños<br />
productores <strong>de</strong> cebol<strong>la</strong> <strong>en</strong> Colombia<br />
C<strong>la</strong>udia Angélica Ruiz Torres y Hernando Riveros Serrato<br />
Introducción<br />
Como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da técnica que <strong>los</strong> organismos nacionales e internacionales ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> torno <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> pequeños productores a mercados dinámicos, el<br />
acceso a <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s superficies merece una reflexión especial, <strong>de</strong>bido a su importancia<br />
como canal <strong>de</strong> comercialización y a <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes retos que se les pres<strong>en</strong>tan a <strong>los</strong><br />
productores <strong>de</strong> pequeña esca<strong>la</strong> para acce<strong>de</strong>r a el<strong>los</strong>.<br />
Este artículo se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> resaltar que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> esos <strong>de</strong>safíos, exist<strong>en</strong> oportunida<strong>de</strong>s<br />
re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>los</strong> principios y herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad<br />
social empresarial y <strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as prácticas comerciales, así como fortalezas <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta<br />
alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos.<br />
También se reseña brevem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> situación <strong>de</strong>l sector supermercadista <strong>en</strong> América<br />
Latina y se seña<strong>la</strong>n oportunida<strong>de</strong>s, algunas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con temas refer<strong>en</strong>tes<br />
a responsabilidad social y bu<strong>en</strong>as prácticas comerciales. Se analizan diversas opciones<br />
para <strong>los</strong> pequeños productores que, ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te, podrían repres<strong>en</strong>tar una v<strong>en</strong>taja<br />
competitiva <strong>en</strong> estos mercados y se sugier<strong>en</strong> algunos elem<strong>en</strong>tos que podrían ser consi<strong>de</strong>rados<br />
a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> diseñar estrategias.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, se pres<strong>en</strong>tan <strong>los</strong> procesos y algunos apr<strong>en</strong>dizajes basados <strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />
piloto realizada <strong>en</strong> Colombia. Aquí se aprecia cómo se pue<strong>de</strong>n g<strong>en</strong>erar alianzas <strong>en</strong>tre<br />
productores y ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> supermercados acompañadas, <strong>en</strong> un primer nivel, por organismos<br />
<strong>de</strong> cooperación técnica e instituciones públicas, pero con <strong>la</strong> iniciativa y li<strong>de</strong>razgo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s asociaciones <strong>de</strong> pequeños productores.<br />
Contexto g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> <strong>los</strong> supermercados <strong>en</strong> América Latina<br />
La expansión <strong>de</strong> <strong>los</strong> supermercados <strong>en</strong> América Latina, especialm<strong>en</strong>te durante <strong>los</strong><br />
últimos años, ha g<strong>en</strong>erado una transformación <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> es<strong>la</strong>bones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas<br />
agroalim<strong>en</strong>tarias, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> producción, <strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> calidad, manejo<br />
postcosecha y logística, hasta <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> distribución y merca<strong>de</strong>o.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 229 |
SECCIÓN 3<br />
A pesar <strong>de</strong> que el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> supermercados ofrece nuevas oportunida<strong>de</strong>s<br />
tanto a <strong>los</strong> productores como a <strong>los</strong> consumidores, g<strong>en</strong>era <strong>de</strong>safíos, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> integración <strong>de</strong> <strong>los</strong> pequeños productores y empresas que pres<strong>en</strong>tan limitaciones<br />
para el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> altos estándares <strong>de</strong> calidad específicos, gestión y precio<br />
requeridos para ser competitivos <strong>en</strong> este canal <strong>de</strong> distribución.<br />
Por ello el Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura (IICA) ha<br />
observado con interés el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este segm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s<br />
que <strong>en</strong> él podrían g<strong>en</strong>erarse para <strong>los</strong> productores y empresas <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> pequeña, así<br />
como <strong>los</strong> <strong>de</strong>safíos y <strong>la</strong>s posibles fórmu<strong>la</strong>s que ayu<strong>de</strong>n a superar<strong>los</strong>, con el fin lograr una<br />
articu<strong>la</strong>ción dura<strong>de</strong>ra con <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas “gran<strong>de</strong>s superficies” 26 .<br />
Como antece<strong>de</strong>nte, se seña<strong>la</strong> que <strong>los</strong> supermercados se consolidaron <strong>en</strong> América Latina<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> años nov<strong>en</strong>tas, producto <strong>de</strong> factores diversos como: el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ingreso per<br />
cápita, y su efecto <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> gastos <strong>de</strong> grupos importantes <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción; <strong>la</strong><br />
liberalización <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados, que les permitió diversificar y ampliar su oferta; y <strong>la</strong><br />
reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>ciones para <strong>la</strong> inversión extranjera directa, que atrajo capitales<br />
internacionales al sector minorista <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución, con lo que se aprovechó <strong>la</strong><br />
experi<strong>en</strong>cia y trayectoria <strong>de</strong> otros países.<br />
Este canal <strong>de</strong> distribución no solo se ha v<strong>en</strong>ido posicionando y participando <strong>en</strong> proporciones<br />
cada vez más significativas <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados agroalim<strong>en</strong>tarios a nivel global,<br />
sino que se ha expandido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su nicho original: estratos <strong>de</strong> ingresos altos y medioaltos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s principales, hacia <strong>los</strong> medios y bajos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas urbes y <strong>en</strong><br />
pob<strong>la</strong>ciones con m<strong>en</strong>or pob<strong>la</strong>ción, prácticam<strong>en</strong>te sin difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre países (Reardon<br />
y Ber<strong>de</strong>gue 2002).<br />
Con el propósito <strong>de</strong> ser más accesibles para el común <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas<br />
<strong>de</strong> supermercados establecieron servicios adicionales y nuevas formas <strong>de</strong> crédito. Se<br />
abrieron más almac<strong>en</strong>es <strong>en</strong> zonas popu<strong>la</strong>res, se diseñaron estrategias <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>o<br />
como días <strong>de</strong> <strong>de</strong>scu<strong>en</strong>tos o concursos y se construyeron c<strong>en</strong>tros comerciales, cuyo eje<br />
principal son sus servicios.<br />
Aunque es evi<strong>de</strong>nte <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia cada vez más fuerte <strong>de</strong> <strong>los</strong> supermercados <strong>en</strong> <strong>la</strong> región,<br />
<strong>los</strong> mercados tradicionales como ti<strong>en</strong>das, kioscos, p<strong>la</strong>zas, mercados ambu<strong>la</strong>ntes,<br />
<strong>en</strong>tre otros, manti<strong>en</strong><strong>en</strong> una alta participación, especialm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> frutas<br />
y verduras frescas 27 . Esto se <strong>de</strong>be a factores que le otorgan v<strong>en</strong>tajas, tales como el<br />
26 Gran<strong>de</strong>s ti<strong>en</strong>das <strong>de</strong> autoservicio <strong>en</strong> ca<strong>de</strong>nas o in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, c<strong>la</strong>sificadas <strong>en</strong> supermercados e hipermercados<br />
(350 m² - 4000 m² con tres o cuatro cajas registradoras). Varían según el país.<br />
27 Colombia ti<strong>en</strong>e el 60% <strong>de</strong> v<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>l mercado minorista <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos. En Brasil el formato que pres<strong>en</strong>ta<br />
el mayor crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 2001 son <strong>la</strong>s ti<strong>en</strong>das <strong>de</strong> 250 m² o m<strong>en</strong>os, <strong>en</strong> contraste con <strong>la</strong>s ti<strong>en</strong>das<br />
<strong>de</strong> 250 m² a 1000 m², cuya participación <strong>en</strong> el mercado se ha contraído <strong>de</strong> un 27% a un 24,9%. En<br />
México, para el período <strong>de</strong> 2002 a 2005, se observa que el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos<br />
<strong>en</strong> supermercados av<strong>en</strong>tajan levem<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> mercados tradicionales (Reardon y Ber<strong>de</strong>gue 2002).<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 230 |
Aplicaciones prácticas<br />
arraigo cultural, <strong>la</strong> costumbre, <strong>la</strong> cercanía al lugar <strong>de</strong> trabajo o vivi<strong>en</strong>da, <strong>la</strong> facilidad <strong>de</strong><br />
pago basada <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> confianza (compras “fiadas”) y <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> adquirir<br />
productos <strong>en</strong> cantida<strong>de</strong>s mínimas requeridas <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s diarias.<br />
Algunas implicaciones <strong>en</strong> <strong>los</strong> actores más débiles <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias<br />
La expansión <strong>de</strong> <strong>los</strong> supermercados implicó <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to.<br />
Se conc<strong>en</strong>tró <strong>la</strong> distribución anteriorm<strong>en</strong>te dispersa y con alta participación<br />
<strong>de</strong> comercializadores minoristas a una situación <strong>en</strong> <strong>la</strong> que pocos almac<strong>en</strong>es gran<strong>de</strong>s<br />
congregan bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta, a partir <strong>de</strong> una publicidad fuerte, garantía <strong>de</strong> calidad,<br />
diversificación <strong>de</strong> productos, servicios y g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> marcas propias para ofrecer<br />
precios más bajos.<br />
Con el fin <strong>de</strong> ser más accesibles para el común <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> supermercados<br />
establecieron servicios adicionales, como nuevas formas <strong>de</strong> crédito, apertura<br />
<strong>de</strong> más almac<strong>en</strong>es <strong>en</strong> zonas popu<strong>la</strong>res, diseño <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>o como días <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>scu<strong>en</strong>tos o concursos, parquea<strong>de</strong>ros gratis y construcción <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros comerciales,<br />
cuyo eje principal son <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s superficies.<br />
Bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong>l alto nivel <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estas organizaciones se adquiere como<br />
resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> nuevos y mayores requisitos a sus proveedores, <strong>en</strong> términos<br />
<strong>de</strong> condiciones <strong>de</strong> acceso, exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> calidad, ofrecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> promociones y<br />
fijación <strong>de</strong> precios y tiempos <strong>de</strong> pago. Estos requerimi<strong>en</strong>tos son difíciles <strong>de</strong> cumplir<br />
por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> pequeños productores y procesadores <strong>agroindustria</strong>les, <strong>los</strong> que cada<br />
vez más se ori<strong>en</strong>tan a colocar su oferta <strong>en</strong> mercados locales y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ti<strong>en</strong>das o p<strong>la</strong>zas<br />
tradicionales, don<strong>de</strong> hay un pot<strong>en</strong>cial m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> precios.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> esas condiciones externas, muchas inher<strong>en</strong>tes al <strong>de</strong>sarrollo y gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
“uni”, “fami”, micro y pequeñas empresas, dificultan aún más su articu<strong>la</strong>ción con <strong>los</strong><br />
canales mo<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> comercialización. Existe bastante literatura sobre este aspecto,<br />
por lo que a continuación se reseñan solo algunas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s:<br />
<br />
<br />
<br />
La poca cultura empresarial <strong>de</strong>rivada no solo <strong>de</strong> su visión <strong>de</strong> negocio, sino <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
capacida<strong>de</strong>s que pose<strong>en</strong> <strong>en</strong> lo ger<strong>en</strong>cial, administrativo y financiero, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> su<br />
alta y justificable prev<strong>en</strong>ción y rechazo para asumir riesgos.<br />
La informalidad, <strong>los</strong> costos y trámites que implica <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> su actividad.<br />
Dispersa, irregu<strong>la</strong>r y heterogénea oferta, <strong>de</strong>bido principalm<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to<br />
o débil implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas agríco<strong>la</strong>s (BPA) y <strong>de</strong> manufactura<br />
(BPM), así como al ina<strong>de</strong>cuado manejo postcosecha.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 231 |
SECCIÓN 3<br />
<br />
Limitado acceso a <strong>los</strong> factores <strong>de</strong> producción como tierra, capital, oferta <strong>de</strong> servicios<br />
<strong>de</strong> capacitación, asist<strong>en</strong>cia técnica e información, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> débil infraestructura<br />
con <strong>la</strong> que cu<strong>en</strong>tan muchos territorios don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n sus activida<strong>de</strong>s.<br />
Un esc<strong>en</strong>ario <strong>en</strong> el que se vislumbran mejores oportunida<strong>de</strong>s<br />
A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inm<strong>en</strong>sas dificulta<strong>de</strong>s, limitaciones y am<strong>en</strong>azas <strong>de</strong>scritas, poco a poco<br />
se van <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno estrategias y mecanismos, que ayudan a g<strong>en</strong>erar<br />
un clima que favorece <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> actores más débiles <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na con <strong>los</strong> canales<br />
mo<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> comercialización. Entre el<strong>los</strong> se <strong>de</strong>staca el <strong>de</strong>sarrollo y aplicación<br />
<strong>de</strong> conceptos como <strong>la</strong> responsabilidad social empresarial (RSE), <strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as prácticas<br />
comerciales y <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> productos.<br />
La responsabilidad social empresarial y su aplicación a nivel <strong>de</strong> supermercados<br />
La RSE pue<strong>de</strong> ser abordada como parte <strong>de</strong> una estrategia <strong>de</strong> negocio, <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>o y<br />
posicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una firma, que integra otros conceptos como: solidaridad, capital<br />
social, inversión social, política social, r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas, ciudadanía corporativa,<br />
<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, <strong>en</strong>tre otros, a partir <strong>de</strong>l principio “ganar-ganar”. Es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> RSE<br />
busca b<strong>en</strong>eficios sociales que afect<strong>en</strong> positivam<strong>en</strong>te el <strong>en</strong>torno <strong>en</strong> el que se g<strong>en</strong>eran<br />
<strong>los</strong> negocios, pero que a<strong>de</strong>más se exprese <strong>en</strong> utilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> empresa, bi<strong>en</strong> sea a<br />
través <strong>de</strong> <strong>la</strong> ex<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> impuestos, captación <strong>de</strong> nichos específicos <strong>de</strong> mercado, mayor<br />
reputación, ganancias sost<strong>en</strong>idas, aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad y otros (Instituto<br />
Ethos 2001).<br />
Exist<strong>en</strong> algunas re<strong>de</strong>s globales que buscan promover este tipo <strong>de</strong> prácticas empresariales,<br />
por ejemplo el Pacto Mundial, auspiciado por <strong>la</strong>s Naciones Unidas. Esta red es una<br />
iniciativa <strong>de</strong> carácter voluntario, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>la</strong>s empresas se compromet<strong>en</strong> a alinear sus<br />
estrategias y operaciones con diez principios universalm<strong>en</strong>te aceptados <strong>en</strong> cuatro áreas<br />
temáticas: <strong>de</strong>rechos humanos, estándares <strong>la</strong>borales, medio ambi<strong>en</strong>te y anti-corrupción.<br />
El Pacto Mundial es <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> ciudadanía corporativa más gran<strong>de</strong> <strong>de</strong>l mundo y<br />
se constituye <strong>en</strong> un marco <strong>de</strong> acción <strong>en</strong>caminado a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> legitimación<br />
social <strong>de</strong> <strong>los</strong> negocios y <strong>los</strong> mercados. 28<br />
En el 2001, <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas promulgó un docum<strong>en</strong>to sobre<br />
<strong>la</strong> responsabilidad social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas y su contribución al <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, más<br />
conocido como el “Libro ver<strong>de</strong>”, don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> RSE como <strong>la</strong> “integración voluntaria<br />
por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preocupaciones sociales y medioambi<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> sus<br />
operaciones comerciales y sus re<strong>la</strong>ciones con sus interlocutores”, pues <strong>la</strong>s empresas<br />
son cada vez más consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> que un comportami<strong>en</strong>to responsable g<strong>en</strong>era éxitos<br />
comerciales dura<strong>de</strong>ros (Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas 2002).<br />
28 Información disponible <strong>en</strong> www.unglobalcompact.org.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 232 |
Aplicaciones prácticas<br />
Adicionalm<strong>en</strong>te, exist<strong>en</strong> iniciativas <strong>de</strong> carácter privado, como el Consejo Empresarial<br />
Mundial para el <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible (World Business Council for Sustainable<br />
Developm<strong>en</strong>t) que es una p<strong>la</strong>taforma para <strong>la</strong>s empresas interesadas <strong>en</strong> promover un<br />
<strong>de</strong>sarrollo responsable a través <strong>de</strong> sus negocios. 29<br />
En el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, algunos supermercados han integrado <strong>en</strong> sus ca<strong>de</strong>nas políticas<br />
prácticas para <strong>los</strong> pequeños productores. G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se promuev<strong>en</strong> alianzas que<br />
permit<strong>en</strong> a <strong>los</strong> productores <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> pequeña y a <strong>la</strong>s “mipymes” acce<strong>de</strong>r a <strong>los</strong> factores<br />
necesarios para que <strong>los</strong> productos sean obt<strong>en</strong>idos con <strong>la</strong>s características requeridas, lo<br />
que a su vez permite establecer víncu<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo con <strong>la</strong>s organizaciones.<br />
La multinacional francesa Carrefour ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do un sello <strong>de</strong> calidad l<strong>la</strong>mado “intercambios<br />
solidarios responsables” 30 . Con este sello, se certifica que <strong>los</strong> productores<br />
dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> estándares <strong>de</strong> vida y <strong>la</strong>borales dignos y que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran capacitados<br />
para v<strong>en</strong><strong>de</strong>rle a Carrefour productos que cumpl<strong>en</strong> con <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fichas<br />
técnicas exigidas por esta ca<strong>de</strong>na. Se pue<strong>de</strong> aseverar que, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, si <strong>la</strong>s organizaciones<br />
<strong>en</strong>tran <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> responsabilidad social, pue<strong>de</strong>n<br />
lograr mejores condiciones <strong>en</strong> el precio <strong>de</strong> compra, tiempos <strong>de</strong> pago y, ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te,<br />
<strong>en</strong> el cubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> costos <strong>de</strong> etiquetado, codificación y puesta <strong>en</strong> góndo<strong>la</strong> <strong>de</strong>l<br />
producto como reconocimi<strong>en</strong>to al valor agregado social o ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l producto y<br />
<strong>la</strong> organización. 31<br />
Esta <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> acompañami<strong>en</strong>to se realiza cuando <strong>los</strong> productores o “mipymes” son<br />
proveedores <strong>de</strong> marcas propias o <strong>de</strong> distribuidor (Ibarra 2003) 32 , es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> aquel<strong>los</strong><br />
productos que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n y comercializan <strong>los</strong> propios supermercados g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />
a precios más bajos que <strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia, o son abastecedores <strong>de</strong> productos<br />
especiales como <strong>los</strong> prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> programas para <strong>la</strong> sustitución <strong>de</strong> cultivos ilícitos<br />
o <strong>los</strong> re<strong>la</strong>cionados con comunida<strong>de</strong>s vulnerables, minorías étnicas, manejo limpio y<br />
ambi<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te amigable y sost<strong>en</strong>ible.<br />
No sobra advertir que <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>los</strong> conceptos <strong>de</strong> RSE por parte <strong>de</strong> algunas<br />
ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> supermercados es so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te una opción que favorece el ingreso a este<br />
canal <strong>de</strong> distribución, pero no es <strong>la</strong> única, ni <strong>la</strong> más usual. Solo <strong>la</strong> aprovechan algunas<br />
organizaciones con ciertos productos, que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>rse con un actor importante<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> tomar esta oportunidad como un apr<strong>en</strong>dizaje para replicar<br />
sus lecciones <strong>en</strong> otros canales.<br />
29 Información disponible <strong>en</strong> www.wbcsd.org.<br />
30 Romero Merino, M. 2009. Responsabilidad social (<strong>en</strong>trevista). CO, Carrefour.<br />
31 Moros, JE. 2009. Proyecto <strong>de</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to comercial y <strong>agroindustria</strong>l <strong>de</strong> grupos productores <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo alternativo (<strong>en</strong>trevista). Bogotá, CO, BID, Acción Social, UNODC.<br />
32 Las marcas propias se utilizan para <strong>de</strong>nominar una variedad <strong>de</strong> productos e<strong>la</strong>borados por <strong>la</strong>s empresas<br />
<strong>de</strong> mayor trayectoria, pero con <strong>la</strong> marca <strong>de</strong>l almacén, a fin <strong>de</strong> lograr un mejor posicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ca<strong>de</strong>na <strong>en</strong> el consumidor final.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 233 |
SECCIÓN 3<br />
Bu<strong>en</strong>as prácticas comerciales<br />
En algunos países europeos como España y <strong>en</strong> otros <strong>la</strong>tinoamericanos como Arg<strong>en</strong>tina<br />
(COPAL y CAS 2000), México (Secretaría <strong>de</strong> Economía Mexicana 2006) y Colombia,<br />
se han suscrito <strong>de</strong> manera voluntaria acuerdos promovidos por <strong>los</strong> gobiernos o <strong>los</strong><br />
actores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas, sobre bu<strong>en</strong>as prácticas comerciales. El propósito es establecer<br />
reg<strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ras que permitan una compet<strong>en</strong>cia leal y transpar<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>terminar mecanismos<br />
para <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tuales conflictos y promover <strong>la</strong> autorregu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> aspectos<br />
específicam<strong>en</strong>te comerciales.<br />
Estos acuerdos estipu<strong>la</strong>n principios y conductas refer<strong>en</strong>tes al asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
calidad para el consumidor y <strong>la</strong> fijación <strong>de</strong> precios acor<strong>de</strong>s con el mercado, a<strong>de</strong>más<br />
<strong>de</strong> líneas g<strong>en</strong>erales que garantic<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones comerciales <strong>en</strong>tre proveedores,<br />
distribuidores y exp<strong>en</strong><strong>de</strong>dores se ejecut<strong>en</strong> con base <strong>en</strong> principios <strong>de</strong> lealtad, transpar<strong>en</strong>cia<br />
y bu<strong>en</strong>a fe (ANDI, FENALCO, ACOPI 2004).<br />
Es común <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> estos acuerdos refer<strong>en</strong>cias explícitas sobre <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s<br />
superficies con <strong>los</strong> proveedores <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s condiciones comerciales y p<strong>la</strong>zos<br />
<strong>de</strong> pago, exhibición <strong>en</strong> góndo<strong>la</strong>s, <strong>de</strong>voluciones, procesos <strong>de</strong> codificación y requisitos<br />
que <strong>de</strong>be cumplir el proveedor y el producto (promociones y precios).<br />
Este tipo <strong>de</strong> acuerdos pue<strong>de</strong>n ser tomados como instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> autorregu<strong>la</strong>ción y<br />
fijación <strong>de</strong> condiciones justas para <strong>los</strong> proveedores, lo que contribuye a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />
un ambi<strong>en</strong>te favorable para <strong>la</strong>s asociaciones <strong>de</strong> pequeños productores agropecuarios<br />
y <strong>la</strong>s “mipymes” que estén interesadas <strong>en</strong> incursionar <strong>en</strong> <strong>los</strong> supermercados.<br />
La difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos y su ori<strong>en</strong>tación a nichos <strong>de</strong> mercado<br />
Quizá esta sea <strong>la</strong> estrategia que ofrece <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> resultados más sost<strong>en</strong>ibles, <strong>de</strong>bido<br />
a que el reconocimi<strong>en</strong>to que obti<strong>en</strong>e el producto mediante una certificación, 33<br />
sea cual sea su categoría, repres<strong>en</strong>ta un atributo <strong>de</strong> calidad especial y <strong>de</strong>mostrable que<br />
se pueda garantizar. Estos reconocimi<strong>en</strong>tos no se pue<strong>de</strong>n obt<strong>en</strong>er sin que previam<strong>en</strong>te<br />
hayan cumplido con <strong>la</strong>s normas nacionales <strong>de</strong> sanidad, inocuidad y se haya garantizado<br />
que <strong>la</strong> oferta es competitiva <strong>en</strong> precios, oportunidad, continuidad y calidad.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ese nicho <strong>de</strong> mercado para productos con garantía <strong>de</strong> calidad, a nivel regional<br />
exist<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>tos logísticos, <strong>de</strong> transporte y distancia consi<strong>de</strong>rados por <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas<br />
<strong>de</strong> supermercados, especialm<strong>en</strong>te ori<strong>en</strong>tados hacia <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> productos perece<strong>de</strong>ros<br />
(frutas, verduras, raíces, tubércu<strong>los</strong> y otros), que pue<strong>de</strong>n significar una v<strong>en</strong>taja<br />
33 Entre <strong>la</strong>s certificaciones más comunes, están <strong>los</strong> sel<strong>los</strong> ver<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> producción orgánica y limpia. También<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong>s <strong>de</strong> comercio justo (Fair Tra<strong>de</strong>) y <strong>los</strong> sel<strong>los</strong> y certificaciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>nominación <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />
e indicaciones geográficas. Las certificaciones <strong>de</strong> calidad pue<strong>de</strong>n adjudicarse por bu<strong>en</strong>as prácticas<br />
agríco<strong>la</strong>s y bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong> manufactura (GlobalGAP y HACCP).<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 234 |
Aplicaciones prácticas<br />
competitiva para <strong>los</strong> productores campesinos locales. 34 Lo anterior se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong><br />
que <strong>los</strong> supermercados prefier<strong>en</strong> establecer re<strong>la</strong>ciones con proveedores locales cercanos<br />
a <strong>la</strong>s ti<strong>en</strong>das que esperan abastecer para que <strong>los</strong> productos perece<strong>de</strong>ros ofrecidos<br />
al consumidor final pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> mejores condiciones <strong>de</strong> frescura, calidad y precio. 35<br />
Otros nichos interesantes podrían ser <strong>los</strong> mercados étnicos o <strong>de</strong> nostalgia, <strong>de</strong>bido a<br />
<strong>la</strong> carga cultural y tradicional que ti<strong>en</strong>e estos productos. Por ejemplo, <strong>en</strong> Colombia, <strong>la</strong><br />
dieta es muy variada <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> región y <strong>en</strong> Bogotá exist<strong>en</strong> múltiples colonias<br />
que <strong>de</strong>mandan <strong>los</strong> productos que usualm<strong>en</strong>te consum<strong>en</strong> <strong>en</strong> sus regiones, como el suero<br />
costeño o <strong>la</strong> arepa santan<strong>de</strong>reana. Parte <strong>de</strong> este consumo se satisface informalm<strong>en</strong>te<br />
a través <strong>de</strong> <strong>en</strong>víos o <strong>en</strong>comi<strong>en</strong>das con familiares y conocidos que se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zan <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
regiones a <strong>la</strong> capital, pero cada vez es más frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> <strong>los</strong> supermercados<br />
estos productos.<br />
Lecciones apr<strong>en</strong>didas <strong>de</strong> un caso piloto <strong>en</strong> el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Boyacá, Colombia 36<br />
En Colombia, se logró <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> una organización <strong>de</strong> productores <strong>de</strong> cebol<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> bulbo con certificación <strong>en</strong> BPA con una ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> supermercados. A continuación<br />
se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n <strong>los</strong> factores que contribuyeron a esta experi<strong>en</strong>cia.<br />
Contexto<br />
El sector supermercadista <strong>en</strong> este país se ha ext<strong>en</strong>dido rápidam<strong>en</strong>te. Ha atraído inversión<br />
extranjera y ha g<strong>en</strong>erado alianzas estratégicas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una marcada compet<strong>en</strong>cia<br />
global con manifestación <strong>en</strong> lo local. En este esc<strong>en</strong>ario, el grupo francés Casino compró<br />
hace pocos años <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> supermercados l<strong>la</strong>mada<br />
Éxito, <strong>de</strong> capital colombiano, <strong>la</strong> cual v<strong>en</strong>ía <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo una estrategia <strong>de</strong> compra <strong>de</strong><br />
otras compañías simi<strong>la</strong>res. Esto <strong>la</strong> había convertido <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor accionista <strong>de</strong>l grupo<br />
Carul<strong>la</strong> - Vivero, Ley y Pomona. En conjunto, correspon<strong>de</strong> a aproximadam<strong>en</strong>te 157<br />
ti<strong>en</strong>das <strong>en</strong> todo el país. Su mayor compet<strong>en</strong>cia es el grupo francés Carrefour, que cerró<br />
el 2009 con cerca <strong>de</strong> 120 almac<strong>en</strong>es a nivel nacional.<br />
34 “La crisis económica, <strong>los</strong> problemas con <strong>la</strong> calidad y alto precio <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos ha provocado que muchos<br />
consumidores i<strong>de</strong>ntifiqu<strong>en</strong> a <strong>los</strong> productos locales como <strong>la</strong> mejor fu<strong>en</strong>te para obt<strong>en</strong>er productos<br />
frescos, inocuos y a bu<strong>en</strong>os precios, a <strong>la</strong> vez que apoyan a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s locales <strong>de</strong> productores. Si<br />
bi<strong>en</strong> es cierto <strong>la</strong> producción local no es garantía <strong>de</strong> frescura, ni <strong>de</strong> calidad e inocuidad y probablem<strong>en</strong>te<br />
tampoco <strong>de</strong> mejores precios, ya que <strong>los</strong> productores locales querrán a provechar esta oportunidad<br />
para mejorar sus ingresos, pareciera ser que <strong>los</strong> consumidores han interiorizado esa percepción y se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran completam<strong>en</strong>te i<strong>de</strong>ntificados con esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. Adicionalm<strong>en</strong>te, el interés por lo local<br />
está provocando el resurgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados <strong>de</strong> productores, mediante <strong>los</strong> cuales estos buscan<br />
obt<strong>en</strong>er mejores márg<strong>en</strong>es que cuando v<strong>en</strong><strong>de</strong>n sus productos a productores más gran<strong>de</strong>s o a intermediarios”<br />
(Rodríguez 2009).<br />
35 Romero Merino, M. 2009. Responsabilidad social (<strong>en</strong>trevista). CO, Carrefour.<br />
36 Con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> Sandra Huertas, Especialista SAIA <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong>l IICA <strong>en</strong> Colombia.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 235 |
SECCIÓN 3<br />
Los especialistas <strong>en</strong> el tema consi<strong>de</strong>ran que hay un marg<strong>en</strong> importante <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />
para este tipo <strong>de</strong> distribución, si se consi<strong>de</strong>ra que el índice <strong>de</strong> personas por supermercado<br />
es <strong>de</strong> 25 000, aún lejos <strong>de</strong>l promedio <strong>de</strong> 8000 <strong>en</strong> <strong>los</strong> países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos. Esto<br />
se <strong>de</strong>be, <strong>en</strong>tre otras cosas, a <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> respuesta y a <strong>la</strong> tradición y el servicio<br />
personalizado que ofrec<strong>en</strong> cerca <strong>de</strong> 450 000 ti<strong>en</strong>das y 2000 p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> mercado (al aire<br />
libre y cubiertas) que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> el país (USDA 2006).<br />
Antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l proceso<br />
La Asociación <strong>de</strong> Productores Agropecuarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> vereda <strong>de</strong> Roa (ASOROA) está localizada<br />
<strong>en</strong> el municipio <strong>de</strong> Sutamarchán, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Boyacá, a 179 km <strong>de</strong> Bogotá,<br />
aproximadam<strong>en</strong>te. La ASOROA se creó a partir <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong>nominado “<strong>Desarrollo</strong><br />
e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l programa piloto <strong>de</strong> BPA y manejo seguro <strong>de</strong> p<strong>la</strong>guicidas para el<br />
cultivo <strong>de</strong> cebol<strong>la</strong> <strong>de</strong> bulbo” <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l “Programa más inversión para el <strong>de</strong>sarrollo<br />
alternativo sost<strong>en</strong>ible” (MIDAS) financiado por <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estados Unidos para<br />
el <strong>Desarrollo</strong> Internacional (USAID, por sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong> inglés).<br />
Esta organización fue formalm<strong>en</strong>te constituida <strong>en</strong> marzo <strong>de</strong>l 2007 por productores<br />
<strong>de</strong> cebol<strong>la</strong> <strong>de</strong> bulbo, como una asociación sin interés <strong>de</strong> lucro, para <strong>la</strong> producción y<br />
comercialización <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos producidos con <strong>los</strong> criterios <strong>de</strong> inocuidad y calidad<br />
cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> NTC 5400. La ASOROA está conformada por 38 productores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
vereda, que <strong>en</strong> total cubr<strong>en</strong> 24,7 hectáreas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se produc<strong>en</strong> aproximadam<strong>en</strong>te<br />
18 tone<strong>la</strong>das m<strong>en</strong>suales <strong>de</strong> cebol<strong>la</strong>.<br />
La Oficina <strong>de</strong>l IICA <strong>en</strong> Colombia apoyó <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> BPA, proceso que terminó<br />
con <strong>la</strong> certificación <strong>de</strong> conformidad <strong>de</strong>l producto con <strong>la</strong> Norma Técnica Colombiana<br />
(NTC) 5400, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras certificaciones grupales otorgadas a productores <strong>de</strong><br />
pequeña esca<strong>la</strong> <strong>en</strong> el país, lo que se convirtió <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mayores fortalezas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
organización (IICA 2008).<br />
A pesar <strong>de</strong> que <strong>los</strong> productores han logrado reducir <strong>los</strong> costos <strong>de</strong> producción por el<br />
m<strong>en</strong>or uso <strong>de</strong> insumos químicos y el aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> sus recursos<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> certificación, el precio que obti<strong>en</strong><strong>en</strong> por el producto continúa si<strong>en</strong>do el mismo<br />
<strong>de</strong> antes. Esto suce<strong>de</strong> porque <strong>la</strong> comercialización <strong>de</strong> <strong>la</strong> cebol<strong>la</strong> se sigue haci<strong>en</strong>do<br />
a través <strong>de</strong> <strong>los</strong> intermediarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, que no reconoc<strong>en</strong> un mejor precio por <strong>la</strong><br />
difer<strong>en</strong>ciación <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l producto y que aplican <strong>la</strong>s mismas condiciones <strong>de</strong><br />
compra que antes <strong>de</strong>l proceso. 37<br />
Los intermediarios recog<strong>en</strong> usualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s cargas <strong>de</strong> cebol<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre lunes y jueves, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />
cuando <strong>la</strong> cebol<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>ta bu<strong>en</strong> precio, y pagan <strong>en</strong> efectivo inmediatam<strong>en</strong>te.<br />
37 De acuerdo a <strong>los</strong> mismos productores, según el Informe técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> visita a Asoroa con Carrefour<br />
(29 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong>l 2009).<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 236 |
Aplicaciones prácticas<br />
Sin embargo, cuando el precio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cebol<strong>la</strong> baja, <strong>los</strong> productores <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ir a ofrecer su<br />
producto a <strong>los</strong> mismos intermediarios o a otros que les ofrec<strong>en</strong> peores condiciones<br />
<strong>en</strong> el precio y <strong>en</strong> <strong>los</strong> p<strong>la</strong>zos <strong>de</strong> pago.<br />
Los principales mercados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cebol<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> ASOROA son Cúcuta y Bucaramanga,<br />
ciuda<strong>de</strong>s localizadas al noreste <strong>de</strong>l país. En Bogotá, que por cercanía parecía el mercado<br />
natural, no han colocado el producto.<br />
El acercami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores<br />
Más allá <strong>de</strong>l acuerdo con el proyecto MIDAS, <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong>l IICA <strong>en</strong> Colombia continuó<br />
acompañando a <strong>la</strong> ASOROA <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> alternativas <strong>de</strong> mercado para sus<br />
cebol<strong>la</strong>s certificadas, mediante <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n piloto con Carrefour, <strong>en</strong><br />
el marco <strong>de</strong> una iniciativa más amplia que busca i<strong>de</strong>ntificar oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mercado<br />
para algunos proyectos <strong>de</strong> cooperación. Este apoyo incluyó <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
sigui<strong>en</strong>tes acciones:<br />
<br />
<br />
Caracterización. Se diseñó y aplicó una ficha para <strong>la</strong> caracterización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación<br />
y el producto, con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual se <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia y pot<strong>en</strong>cialidad <strong>de</strong><br />
llegar a supermercados.<br />
Contacto y facilitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción. La ASOROA manifestó su inquietud<br />
con respecto a <strong>la</strong> colocación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cebol<strong>la</strong>s <strong>en</strong> mercados don<strong>de</strong> se valorará <strong>la</strong> certificación<br />
y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l producto. Ante esta solicitud, el IICA consi<strong>de</strong>ró pertin<strong>en</strong>te<br />
realizar una <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> acercami<strong>en</strong>to con Carrefour, para aprovechar <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da con esta empresa <strong>en</strong> trabajos previos realizados <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n<br />
Nacional <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Alternativo (PLANTE). 38<br />
Dadas <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización y el cont<strong>en</strong>ido social que esta repres<strong>en</strong>ta,<br />
<strong>en</strong> un primer mom<strong>en</strong>to se consi<strong>de</strong>ró viable establecer contacto con <strong>la</strong> Dirección<br />
<strong>de</strong> Responsabilidad Social, lo que le permitió a <strong>la</strong> ASOROA pres<strong>en</strong>tar su empresa y<br />
su producto <strong>en</strong> este esc<strong>en</strong>ario.<br />
Cabe indicar que <strong>la</strong> RSE está inmersa <strong>en</strong> <strong>los</strong> valores corporativos <strong>de</strong> Carrefour y<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> sus políticas internas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores<br />
<strong>de</strong>l negocio. 39 Como línea g<strong>en</strong>eral, se busca reducir el número <strong>de</strong> intermediarios<br />
para obt<strong>en</strong>er mejores precios que se puedan tras<strong>la</strong>dar al consumidor. También se<br />
pret<strong>en</strong><strong>de</strong> establecer víncu<strong>los</strong> con proveedores regionales, con el fin <strong>de</strong> garantizar <strong>la</strong><br />
frescura <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos como frutas y verduras <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ti<strong>en</strong>das, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er<br />
cierta in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios internacionales.<br />
38 P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Alternativo (PLANTE 1996-2002). En esta ocasión, se lograron colocar productos<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> proyectos PLANTE (café especial, cacao y tomate <strong>de</strong> árbol) con condiciones especiales<br />
como períodos más cortos <strong>de</strong> pago, góndo<strong>la</strong>s con i<strong>de</strong>ntificación especial, <strong>en</strong>tre otros.<br />
39 Romero Merino, M. 2009. Responsabilidad social (<strong>en</strong>trevista). CO, Carrefour.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 237 |
SECCIÓN 3<br />
<br />
Acompañami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>o. Puesto que el<br />
producto pres<strong>en</strong>ta como valor agregado <strong>la</strong> certificación <strong>de</strong> BPA, <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong><br />
Responsabilidad Social conjuntam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> ASOROA y el IICA establecieron<br />
colocar el producto a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> marca propia Carrefour Calidad Natural, <strong>de</strong>bido<br />
a que esta se difer<strong>en</strong>cia por brindar productos <strong>de</strong> excel<strong>en</strong>te calidad con manejo<br />
seguro, saludable y respeto por el medio ambi<strong>en</strong>te. De esta manera, se podría<br />
obt<strong>en</strong>er un mejor precio para <strong>los</strong> productores y Carrefour posicionaría el<br />
producto aprovechando su calidad certificada y <strong>la</strong> condición social <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Asociación.<br />
Asimismo, se discutió <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s cebol<strong>la</strong>s <strong>de</strong> calibre más pequeño<br />
fueran distribuidas a <strong>la</strong>s ti<strong>en</strong>das Carrefour que ati<strong>en</strong><strong>de</strong>n sectores popu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
ciudad a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> marca propia económica. El diseño <strong>de</strong> etiquetas corre por<br />
cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> Carrefour, así como <strong>la</strong> colocación <strong>en</strong> góndo<strong>la</strong> y el impuso <strong>de</strong>l producto<br />
<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>da, pero <strong>la</strong> impresión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s etiquetas correspon<strong>de</strong> a ASOROA.<br />
<br />
Apoyo para el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> requisitos formales y técnicos. La marca<br />
Carrefour Calidad Natural pret<strong>en</strong><strong>de</strong> ofrecer una mejor re<strong>la</strong>ción calidad/precio. Sin<br />
ser estrictam<strong>en</strong>te una marca “orgánica”, se caracteriza por pres<strong>en</strong>tar productos con<br />
manejo limpio. Para ser codificado como proveedor <strong>de</strong> esta marca, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir<br />
y <strong>de</strong>mostrar condiciones especiales, <strong>la</strong>s cuales se consignan con precisión <strong>en</strong> unos<br />
instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>nominados “libros <strong>de</strong> especificaciones”, <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
argum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong>l producto <strong>de</strong> acuerdo con sus características y<br />
<strong>los</strong> compromisos por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> participantes <strong>de</strong>l proyecto.<br />
Aquí se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> empresa, se i<strong>de</strong>ntifica <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> producción, se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n <strong>los</strong><br />
procesos por medio <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuales se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>los</strong> productos, así como <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> postcosecha, logística, empaque, etiquetado y pres<strong>en</strong>tación final. Para <strong>la</strong><br />
verificación <strong>de</strong>l cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones consignadas <strong>en</strong> estos docum<strong>en</strong>tos,<br />
Carrefour realiza visitas al campo para inspección y pruebas <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio.<br />
La ASOROA ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> estar previam<strong>en</strong>te certificada <strong>en</strong> BPA, pues cumplía<br />
con <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> requerimi<strong>en</strong>tos técnicos <strong>de</strong> producción. Sin embargo, se i<strong>de</strong>ntificaron<br />
limitaciones <strong>en</strong> cuanto al manejo postcosecha, logística y pres<strong>en</strong>tación final.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, Carrefour Calidad Natural exigió que se realizara <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación<br />
<strong>de</strong>l producto <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> ficha técnica suministrada por <strong>la</strong> empresa, don<strong>de</strong><br />
se establec<strong>en</strong> <strong>los</strong> requisitos <strong>en</strong> cuanto a peso, forma, tamaño, temperatura almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to,<br />
emba<strong>la</strong>je, <strong>en</strong>tre otros. También se estableció que <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong>l producto<br />
se hiciera <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma Fruver dispuesta <strong>en</strong> Bogotá, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te dos días a <strong>la</strong><br />
semana, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>los</strong> funcionarios <strong>de</strong> control <strong>de</strong> calidad revisan <strong>la</strong>s condiciones<br />
<strong>de</strong>l producto así como su correcto empaque y etiquetado. Si no se cumpl<strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
requisitos <strong>de</strong> calidad y frescura, el producto es <strong>de</strong>vuelto.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 238 |
Aplicaciones prácticas<br />
Según estas condiciones, <strong>en</strong> <strong>la</strong> visita técnica realizada por Carrefour - IICA a<br />
<strong>los</strong> cultivos <strong>de</strong> <strong>los</strong> productores <strong>en</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong>l 2009, se recom<strong>en</strong>dó <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> acopio unificado para <strong>la</strong> asociación con algunos implem<strong>en</strong>tos<br />
necesarios para <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación (calibrador, mesa <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación) y una<br />
máquina <strong>en</strong>mal<strong>la</strong>dora.<br />
<br />
Articu<strong>la</strong>ción con instituciones locales. Dadas <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s i<strong>de</strong>ntificadas <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> visita técnica, <strong>la</strong> ASOROA gestionó ante <strong>la</strong> Gobernación <strong>de</strong> Boyacá, por iniciativa<br />
propia, el apoyo financiero para <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> acopio y <strong>la</strong> adquisición<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos necesarios. La Asociación resultó seleccionada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s convocatorias<br />
<strong>de</strong>l Programa Oportunida<strong>de</strong>s Rurales <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Agricultura y <strong>Desarrollo</strong><br />
Rural (MADR), 40 por medio <strong>de</strong>l cual se fortalec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s empresariales<br />
<strong>de</strong> organizaciones formalm<strong>en</strong>te constituidas. Esto es interesante <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que<br />
<strong>la</strong> ASOROA ha v<strong>en</strong>ido esca<strong>la</strong>ndo como organización empresarial apoyada <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
diversos programas públicos.<br />
Estado <strong>de</strong>l proceso<br />
Los acuerdos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong> negociación fueron:<br />
<br />
<br />
<br />
Un porc<strong>en</strong>taje razonable por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l precio SIPSA 41 , para mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> competitividad<br />
<strong>en</strong> el mercado.<br />
P<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> pago a máximo 15 días.<br />
Costos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> colocación <strong>en</strong> <strong>la</strong> ti<strong>en</strong>da, impulso y otros por cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />
Carrefour, pues es un producto que sería comercializado con una marca propia.<br />
Los libros <strong>de</strong> especificaciones fueron aprobados por Carrefour <strong>en</strong> Francia y se procedió<br />
a codificar el producto el 13 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong>l 2009. Se espera realizar el <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to<br />
a principios <strong>de</strong>l 2010 <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ti<strong>en</strong>das Carrefour <strong>de</strong> Bogotá.<br />
40 El programa Oportunida<strong>de</strong>s Rurales <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Agricultura y <strong>Desarrollo</strong> Rural es financiado por<br />
el Fondo Internacional <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Agríco<strong>la</strong> (FIDA) y operado por el IICA. Este programa <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong><br />
instrum<strong>en</strong>tos para combatir <strong>la</strong> pobreza, mediante el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s empresariales<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> pob<strong>la</strong>dores <strong>rural</strong>es, con el fin <strong>de</strong> mejorar sus habilida<strong>de</strong>s para competir e integrar a sus microempresas<br />
<strong>rural</strong>es <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados y así aum<strong>en</strong>tar el número <strong>de</strong> empleos, <strong>los</strong> ingresos y <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias <strong>de</strong> más bajos recursos.<br />
41 Sistema <strong>de</strong> Información <strong>de</strong> Precios <strong>de</strong>l Sector Agropecuario (SIPSA) es <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia utilizada para<br />
fijación <strong>de</strong> precios <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos agropecuarios.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 239 |
SECCIÓN 3<br />
Apr<strong>en</strong>dizajes <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> certificación y agregación <strong>de</strong> valor. Se<br />
verifica <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> contar con una certificación <strong>de</strong> calidad, <strong>en</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
oportunida<strong>de</strong>s para llegar a nuevos nichos <strong>de</strong> mercado, especialm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses<br />
medias y altas urbanas.<br />
Importancia <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er organizaciones formalizadas. Por estar <strong>la</strong> ASOROA formalm<strong>en</strong>te<br />
constituida y disponer <strong>de</strong> una oferta consolidada con trayectoria <strong>en</strong> el<br />
mercado, se facilita el proceso <strong>de</strong> negociación con un pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> impacto social<br />
y económico más amplio.<br />
Articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> actores privados y públicos. La participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />
públicas es importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que contribuya a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> condiciones<br />
que favorezcan <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> alianzas <strong>en</strong>tre organizaciones <strong>de</strong> productores<br />
<strong>de</strong> economía familiar campesina y actores más fuertes <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na, como <strong>los</strong><br />
supermercados. En este caso, se aprecia <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación <strong>de</strong>l<br />
Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Boyacá y el acompañami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l IICA.<br />
Consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong>l mercado <strong>en</strong> cualquier interv<strong>en</strong>ción. Las acciones <strong>de</strong> cooperación<br />
para el <strong>de</strong>sarrollo, especialm<strong>en</strong>te cuando se trata <strong>de</strong> impulsar procesos<br />
productivos sost<strong>en</strong>ibles con miras a g<strong>en</strong>erar ingresos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el inicio <strong>de</strong>b<strong>en</strong> contemp<strong>la</strong>r<br />
<strong>los</strong> mercados don<strong>de</strong> se va a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r el producto y sus características.<br />
Las certificaciones pue<strong>de</strong>n ser un factor positivo siempre que se i<strong>de</strong>ntifiqu<strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
nichos y sus canales <strong>de</strong> acceso. Por el contrario, se pue<strong>de</strong>n convertir <strong>en</strong> una gran<br />
frustración para qui<strong>en</strong>es se embarcan <strong>en</strong> un proceso con <strong>de</strong>stinación <strong>de</strong> recursos<br />
<strong>de</strong> distinto tipo que esperan mayores retribuciones económicas.<br />
Los productores son qui<strong>en</strong>es dirig<strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos. El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación<br />
es insta<strong>la</strong>r capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s asociaciones y facilitar <strong>la</strong>s articu<strong>la</strong>ciones, pero no<br />
acompañar procesos por siempre. A pesar <strong>de</strong> que <strong>en</strong> algunos mom<strong>en</strong>tos <strong>la</strong> ASOROA<br />
confió <strong>en</strong> el compromiso <strong>de</strong>l IICA <strong>en</strong> ciertos aspectos <strong>de</strong>l proceso, finalm<strong>en</strong>te ha<br />
asumido su papel <strong>de</strong> interlocutor directo con Carrefour.<br />
La RSE como una puerta <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada inicial. Esta es una opción que facilita,<br />
<strong>en</strong> una etapa inicial, <strong>la</strong> inserción <strong>de</strong> <strong>los</strong> pequeños productores a <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong><br />
supermercados, dado que se pue<strong>de</strong>n lograr acuerdos un poco más favorables <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s instancias que aplican esta concepción empresarial. En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> ASOROA,<br />
permitió establecer un primer contacto con el supermercado mediante <strong>la</strong> Dirección<br />
<strong>de</strong> Responsabilidad Social, que ori<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> iniciativa hacia <strong>la</strong> marca Carrefour Calidad<br />
Natural. Así se valoran y difer<strong>en</strong>cian productos certificados que se exhib<strong>en</strong> <strong>en</strong> góndo<strong>la</strong>s<br />
especiales, don<strong>de</strong> se realza el atributo <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 240 |
Aplicaciones prácticas<br />
Reflexiones acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s y retos para articu<strong>la</strong>r pequeños productores<br />
con el sector supermercadista<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> supermercados y su importancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución<br />
final <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos son una realidad <strong>en</strong> América Latina. Esto pue<strong>de</strong><br />
verse como am<strong>en</strong>aza por el nivel <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sequilibrio <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
negociación que se da <strong>en</strong> esa fase estratégica <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na producción-consumo.<br />
También pue<strong>de</strong> visualizarse como una oportunidad y una necesidad <strong>de</strong> que <strong>los</strong><br />
productores <strong>de</strong> economías familiares campesinas se organic<strong>en</strong> y <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> estrategias<br />
para su articu<strong>la</strong>ción, lo que podría pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas competitivas <strong>en</strong><br />
algunos productos.<br />
Algunas estrategias empresariales comi<strong>en</strong>zan a ser aplicadas por algunas<br />
ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> principios <strong>de</strong> ética y responsabilidad social.<br />
Estas estrategias constituy<strong>en</strong> v<strong>en</strong>tanas que favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción, pero no<br />
pue<strong>de</strong>n ser <strong>la</strong>s únicas.<br />
Acercami<strong>en</strong>to a <strong>los</strong> supermercados. Este acercami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>be efectuarse cuando<br />
exista un verda<strong>de</strong>ro pot<strong>en</strong>cial para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r sus exig<strong>en</strong>cias particu<strong>la</strong>res, <strong>la</strong>s cuales<br />
normalm<strong>en</strong>te se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> sobre-costos para <strong>los</strong> proveedores, sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong><br />
observar que <strong>la</strong>s mayores oportunida<strong>de</strong>s sigu<strong>en</strong> estando <strong>en</strong> canales tradicionales<br />
como <strong>la</strong>s ti<strong>en</strong>das y <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas o <strong>en</strong> <strong>los</strong> canales <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nichos<br />
<strong>de</strong> mercados especializados.<br />
La certificación <strong>en</strong> el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> procesos básicos asociados con <strong>la</strong><br />
calidad sanitaria <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos y su inocuidad como <strong>la</strong>s BPA. Este es un<br />
elem<strong>en</strong>to que ayuda a acercar <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura familiar campesina a <strong>los</strong><br />
canales mo<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> comercialización.<br />
La “mano invisible <strong>de</strong>l mercado” es insufici<strong>en</strong>te para articu<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> agricultura<br />
familiar campesina con <strong>los</strong> canales mo<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> distribución comercial.<br />
Son necesarios instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> políticas públicas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación técnica que<br />
ayu<strong>de</strong>n a crear un ambi<strong>en</strong>te propicio para ese acercami<strong>en</strong>to. Retos i<strong>de</strong>ntificados<br />
como <strong>los</strong> <strong>de</strong> carácter asociativo-empresarial, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> infraestructura, el poco acceso<br />
a servicios técnicos, financieros y <strong>de</strong> disminución <strong>de</strong>l riesgo, no pue<strong>de</strong>n ser<br />
solucionados por <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> productores por sí so<strong>la</strong>s.<br />
Literatura consultada<br />
ANDI (Asociación Nacional <strong>de</strong> Industriales Industriales); FENALCO (Fe<strong>de</strong>ración Nacional <strong>de</strong><br />
Comerciantes), ACOPI (Asociación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Micro, Pequeñas y Medianas Empresas). 2004.<br />
Acuerdo unificado sobre bu<strong>en</strong>as prácticas industriales, comerciales y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l consumidor.<br />
CO.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 241 |
SECCIÓN 3<br />
Disponible <strong>en</strong> http://www.carul<strong>la</strong>vivero.com/cavivero/pdf/Acuerdo_Bu<strong>en</strong>as_Practicas_<br />
2004.pdf.<br />
Caravedo, B; Mariscal, Pr; Salinas, K; Vil<strong>la</strong>corta, JC. 2001. Responsabilidad social: una nueva forma<br />
<strong>de</strong> ger<strong>en</strong>cia. Lima, PE.<br />
Comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Europeas. 2002. Comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comisión re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong><br />
responsabilidad social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas: una contribución empresarial al <strong>de</strong>sarrollo<br />
sost<strong>en</strong>ible. Bruse<strong>la</strong>s, BE.<br />
COPAL (Coordinadora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Industrias <strong>de</strong> Productos Alim<strong>en</strong>ticios), CAS (Consejo Agropecuario<br />
<strong>de</strong>l Sur). 2000. Código <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas comerciales. Disponible <strong>en</strong> http://www.copal.<br />
com.ar/espanol/informes/archivos/Codigo_<strong>de</strong>_Bu<strong>en</strong>as_Practicas.pdf.<br />
Dinghuan, H; Dandan, X. 2007. China Case studies of Carrefour’s quality lines.<br />
Regoverning Markets.<br />
FAS (Foreign Agricultural Service). 2006. Gain Report. BR, ago. 4. USDA.<br />
________. 2006. Gain Report. CO, nov. 29. USDA.<br />
________. Gain Report. MX, nov.14. USDA.<br />
Ibarra, OC. 2003. Marcas propias: influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s marcas propias <strong>en</strong> el canal minorista-autoservicios.<br />
P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to y gestión, no. 15. Universidad <strong>de</strong>l Norte.<br />
IICA (Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura). 2008. Informe anual: <strong>la</strong> contribución<br />
<strong>de</strong>l IICA a <strong>la</strong> agricultura y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>rural</strong>es <strong>en</strong> Colombia.<br />
Bogotá, CO.<br />
Instituto Ethos, 2001. Indicadores ethos <strong>de</strong> responsabilidad social empresarial. Sao Paulo, BR.<br />
Markelova, H; Meinz<strong>en</strong>-Dick, R; Jon, H, Dohrn, S. 2009. Collective action for smallhol<strong>de</strong>r market<br />
access. Food Policy no. 34.<br />
Reardon, T; Ber<strong>de</strong>gue, J. 2002. The rapid rise of supermarkets in Latin America: chall<strong>en</strong>ges and<br />
opportunities for <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t. Developm<strong>en</strong>t Policy Review 20 (4):371-388.<br />
________; Ashok, G. 2008. The supermarket revolution in <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t countries: policies for<br />
competitiv<strong>en</strong>ess with inclusiv<strong>en</strong>ess. IFPRI Policy Brief.<br />
RIMISP, IICA. 2003. Resum<strong>en</strong> final: Confer<strong>en</strong>cia Participación <strong>de</strong> Organizaciones Económicas<br />
Rurales <strong>en</strong> el Circuito Supemercadista <strong>de</strong> América Latina y el Caribe.<br />
Rodríguez, D. 2009. Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> consumo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos 2007-2008. IICA.<br />
Secretaría <strong>de</strong> Economía Mexicana. 2006. Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> concertación para <strong>la</strong> mejora continua <strong>de</strong><br />
prácticas comerciales competitivas y <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> micro, pequeña y mediana empresa.<br />
Disponible <strong>en</strong> http://www.economia.gob.mx/pics/p/p484/CON207.pdf.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 242 |
Sistema <strong>de</strong> información para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas<br />
agroproductivas: aplicación <strong>en</strong> Colombia<br />
Yadira Peña, Jesús Rivera,<br />
Joaquín Arias y Hernando Riveros<br />
Introducción<br />
Des<strong>de</strong> el 2007, el Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura (IICA)<br />
vi<strong>en</strong>e acompañando el diseño e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un Sistema <strong>de</strong> Información <strong>de</strong><br />
Gestión y Desempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Organizaciones <strong>de</strong> Ca<strong>de</strong>nas <strong>en</strong> Colombia (<strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte SI). El<br />
SI es una herrami<strong>en</strong>ta diseñada para facilitar el seguimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> evaluación a <strong>la</strong> gestión<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na (OC), con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley 811 <strong>de</strong>l 2003, instrum<strong>en</strong>to<br />
jurídico que les da reconocimi<strong>en</strong>to formal. A<strong>de</strong>más, permite el análisis perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> situación y perspectivas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas agroproductivas. Este esfuerzo se efectúa <strong>en</strong> el<br />
marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> mejorami<strong>en</strong>to productivo y competitivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas agríco<strong>la</strong>s,<br />
pecuarias, forestales y pesqueras <strong>de</strong>l país, cuya gestión está a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong><br />
Ca<strong>de</strong>nas Productivas <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Agricultura y <strong>Desarrollo</strong> Rural (MADR).<br />
El apoyo <strong>de</strong>l IICA al Ministerio y a <strong>la</strong>s OC se concreta <strong>en</strong> el acompañami<strong>en</strong>to técnico<br />
y operativo a <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> política, <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> el<strong>los</strong> y el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> secretarios técnicos y<br />
coordinadores <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas. En el pres<strong>en</strong>te artículo se docum<strong>en</strong>ta el <strong>de</strong>sarrollo y evolución<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia, con énfasis <strong>en</strong> <strong>los</strong> marcos conceptuales, metodologías e<br />
institucionalidad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos.<br />
Antece<strong>de</strong>ntes<br />
En el país se <strong>de</strong>stacan tres antece<strong>de</strong>ntes que marcan el diseño y <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong>l<br />
actual SI: a) <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> acuerdos <strong>de</strong> competitividad (AC) <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> <strong>los</strong> nov<strong>en</strong>tas; b) <strong>la</strong> creación y operación <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> información<br />
como el Observatorio Agroca<strong>de</strong>nas Colombia y <strong>la</strong> Red <strong>de</strong> Información y Comunicación<br />
Estratégica <strong>de</strong>l Sector Agropecuario - AGRONET Colombia; y c) el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un<br />
marco normativo para <strong>la</strong>s OC a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 811 <strong>de</strong>l 2003.<br />
Los AC son parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> productividad y competitividad y están ori<strong>en</strong>tados a<br />
proyectar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas agroproductivas <strong>de</strong> cara a <strong>la</strong> apertura y creci<strong>en</strong>te<br />
integración comercial <strong>de</strong>l país con el resto <strong>de</strong>l mundo. Dichos acuerdos se establec<strong>en</strong><br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 243 |
SECCIÓN 3<br />
<strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes ag<strong>en</strong>tes privados que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> producción, transformación<br />
y comercialización y el Gobierno Nacional.<br />
Los primeros AC se firmaron para <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> algodón (1996), avicultura y porcicultura<br />
(1997), arroz (1998), lácteos (1999) y papa (1999). A <strong>la</strong> fecha se han firmado<br />
21 acuerdos nacionales y cerca <strong>de</strong> 60 regionales. Según una <strong>en</strong>cuesta realizada <strong>en</strong> el<br />
2007, <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> principales resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> su aplicación resaltan el <strong>de</strong>sarrollo<br />
institucional (mejor nivel <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción y coordinación <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> actores públicos y<br />
privados), <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una visión y p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, y el<br />
mayor conocimi<strong>en</strong>to y apropiación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na. En <strong>la</strong> misma <strong>en</strong>cuesta se<br />
seña<strong>la</strong>n también <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s, como <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tatividad, participación y compromiso <strong>de</strong><br />
actores <strong>en</strong> es<strong>la</strong>bones c<strong>la</strong>ves (insumos, comercio mayorista, supermercados y servicios),<br />
así como <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mecanismos <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to y evaluación.<br />
Por otra parte, el proyecto Observatorio Agroca<strong>de</strong>nas Colombia, que se <strong>de</strong>sarrolló<br />
<strong>en</strong>tre el 2001 y el 2006, sirve <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> información y análisis para sust<strong>en</strong>tar<br />
<strong>la</strong> política <strong>de</strong> competitividad <strong>de</strong>l Gobierno. Por medio <strong>de</strong>l Observatorio, se realizó una<br />
actividad sistemática <strong>de</strong> recopi<strong>la</strong>ción, análisis y g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> información, <strong>la</strong> que se<br />
difundía a través <strong>de</strong>l sitio web www.agroca<strong>de</strong>nas.gov.co.<br />
El Observatorio suministró información al sector privado para i<strong>de</strong>ntificar y aprovechar<br />
<strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s comerciales que ofrecía el mercado globalizado y para mejorar sus<br />
p<strong>la</strong>nes estratégicos, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>los</strong> AC. Asimismo, se utilizó para<br />
monitorear <strong>la</strong> política agríco<strong>la</strong> internacional y <strong>los</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> política implem<strong>en</strong>tados<br />
por socios comerciales o principales competidores <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción nacional.<br />
Sin embargo, <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estrategias para una mayor integración y apropiación <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> información originada <strong>en</strong> el Observatorio, por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s OC, así como <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />
fu<strong>en</strong>tes alternativas <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to, difer<strong>en</strong>tes al MADR, fueron algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales<br />
causas para que <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l Observatorio no tuviera continuidad.<br />
En el mismo s<strong>en</strong>tido, AGRONET Colombia es <strong>la</strong> red que busca <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizar <strong>la</strong> gestión<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> información y comunicación agraria. Opera <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 2005 con <strong>la</strong> coordinación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Política Sectorial <strong>de</strong>l MADR. A través <strong>de</strong>l sitio web, <strong>la</strong> red ofrece<br />
estadísticas e información por productos y ca<strong>de</strong>nas agroproductivas.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> mayor trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l SI ha sido <strong>la</strong> disponibilidad<br />
<strong>de</strong> un marco normativo para <strong>la</strong>s OC, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 811 <strong>de</strong>l 2003, el Decreto n.°<br />
3800 <strong>de</strong>l 2006 y <strong>la</strong> Resolución n.° 186 <strong>de</strong>l 2008. Este marco jurídico formal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s OC<br />
<strong>de</strong>fine <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s g<strong>en</strong>erales para <strong>la</strong> firma <strong>de</strong> acuerdos y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre el sector<br />
público y privado. De esta manera, convierte a <strong>la</strong>s OC <strong>en</strong> instancias <strong>de</strong> consulta obligatoria<br />
para el Gobierno Nacional con respecto a <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> políticas por producto y<br />
ca<strong>de</strong>nas agroproductivas.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 244 |
Aplicaciones prácticas<br />
En <strong>la</strong> ley se reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tan <strong>los</strong> cons<strong>en</strong>sos alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> nueve aspectos u objetivos estratégicos<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas:<br />
a. Mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad y <strong>la</strong> competitividad.<br />
b. <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y <strong>de</strong> factores <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
c. Disminución <strong>de</strong> <strong>los</strong> costos <strong>de</strong> transacción <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> distintos ag<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
d. <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> alianzas estratégicas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te tipo.<br />
e. Mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
f. Vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> pequeños productores y empresarios a <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
g. Manejo <strong>de</strong> recursos naturales y <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te.<br />
h. Formación <strong>de</strong> recursos humanos.<br />
i. Investigación y <strong>de</strong>sarrollo tecnológico.<br />
A través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Resolución n.° 186 <strong>de</strong>l 2008, <strong>la</strong> Ley establece que <strong>los</strong> AC <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incluir<br />
un diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na, el propósito <strong>de</strong>l acuerdo, <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na,<br />
estrategias para alcanzar <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong>l acuerdo, el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción con el que se implem<strong>en</strong>tan<br />
<strong>la</strong>s estrategias, <strong>los</strong> responsables y <strong>los</strong> indicadores <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to y evaluación<br />
por aplicar. Estos aspectos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> especial importancia, pues antes <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> norma no era obligatorio evaluar el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> estos acuerdos.<br />
De esta manera, el SI surge <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong>l MADR <strong>de</strong> contar con herrami<strong>en</strong>tas e<br />
instrum<strong>en</strong>tos estandarizados y homogéneos que facilit<strong>en</strong> <strong>la</strong> sistematización, análisis,<br />
evaluación y el seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s OC. Adicionalm<strong>en</strong>te, se busca que el sistema permita<br />
verificar <strong>la</strong> coher<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> aspectos u objetivos estratégicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 811<br />
<strong>de</strong>l 2003, <strong>los</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción anual y <strong>los</strong> AC que establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s OC.<br />
Con respecto al comportami<strong>en</strong>to y al <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas agroproductivas, el<br />
SI <strong>de</strong>be ayudar a respon<strong>de</strong>r preguntas como <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />
<br />
<br />
<br />
¿Qué está pasando con <strong>la</strong> competitividad y <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas?<br />
¿Cómo se comporta el mercado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y <strong>de</strong> factores <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na?<br />
¿Cómo evolucionan <strong>los</strong> costos <strong>de</strong> transacción y cuáles son <strong>los</strong> principales factores<br />
que explican ese cambio?<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 245 |
SECCIÓN 3<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
¿Cuáles son <strong>los</strong> mecanismos que se emplean para conformar alianzas estratégicas<br />
<strong>de</strong>ntro y <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas?<br />
¿Cuál es el grado <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> pequeños productores a <strong>la</strong>s OC y a<br />
<strong>los</strong> mercados?<br />
¿Cuál es el estado y uso <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos naturales?<br />
¿Qué sistemas <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> información pose<strong>en</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas?<br />
¿Qué acciones se realizan para mejorar <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores?<br />
¿Qué <strong>de</strong>sarrol<strong>los</strong> tecnológicos a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntan <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas para mejorar<br />
su competitividad?<br />
Marco conceptual<br />
El SI se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> conceptos, premisas, normas y metodologías <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das a<br />
partir <strong>de</strong> diversas activida<strong>de</strong>s como: seminarios, foros, talleres, consultas con <strong>la</strong> participación<br />
<strong>de</strong> técnicos y lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong>s OC, <strong>de</strong>l MADR y <strong>de</strong>l IICA. Algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> principales<br />
conceptos o <strong>de</strong>finiciones que ori<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> finalidad y operación <strong>de</strong>l SI se m<strong>en</strong>cionan<br />
a continuación.<br />
Ca<strong>de</strong>nas agroproductivas<br />
El concepto <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na ha sido analizado y estudiado ampliam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el país durante<br />
<strong>la</strong>s últimas dos décadas. El MADR ha basado gran parte <strong>de</strong> su política sectorial <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
últimos 20 años <strong>en</strong> su aplicación y ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> su organigrama una dirección <strong>de</strong>dicada<br />
exclusivam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> promoción y apoyo a <strong>la</strong>s OC agroproductivas.<br />
En <strong>la</strong> Ley 811 <strong>de</strong>l 2003, <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> como un conjunto <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s que<br />
se articu<strong>la</strong>n técnica y económicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y e<strong>la</strong>boración<br />
<strong>de</strong> un producto agropecuario hasta su comercialización final. Están conformadas por<br />
todos <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes que participan <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción, transformación, comercialización<br />
y distribución <strong>de</strong> un producto agropecuario.<br />
Como lo seña<strong>la</strong>n Pomareda y Arias (2007), <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias pue<strong>de</strong>n concebirse<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> dos puntos <strong>de</strong> vista: uno analítico, según el cual <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas facilitan <strong>la</strong><br />
compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> actores <strong>de</strong>l sector agropecuario, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />
primaria hasta el consumidor final; y otro operacional o <strong>de</strong> gestión, utilizado<br />
para fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> concertación <strong>de</strong> intereses y <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> esfuerzos y recursos <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes actores públicos y privados que participan <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción, transformación,<br />
comercialización, distribución y colocación <strong>de</strong>l producto final al consumidor.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 246 |
Aplicaciones prácticas<br />
Este concepto sirve como unidad <strong>de</strong> análisis más amplia que <strong>la</strong> tradicional, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />
con el producto y <strong>la</strong> agricultura primaria, pues permite consi<strong>de</strong>rar <strong>los</strong> efectos<br />
que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> diversas políticas y cambios <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno nacional e internacional sobre <strong>la</strong><br />
competitividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na y <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> sus es<strong>la</strong>bones.<br />
Factores <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>os y exóg<strong>en</strong>os al <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
El <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas agroproductivas está influ<strong>en</strong>ciado por una serie <strong>de</strong> factores<br />
internos y externos que es necesario explicitar para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor e interpretar<br />
su dinámica. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos factores justifica <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> contar<br />
con un conjunto <strong>de</strong> indicadores sobre varios aspectos estrecham<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionados que<br />
<strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas.<br />
A estos factores se les <strong>de</strong>nomina <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>os y exóg<strong>en</strong>os. Los primeros son aquel<strong>los</strong><br />
que inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sempeño individual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas que conforman <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na, así<br />
como <strong>en</strong> su cohesión o institucionalidad. Los exóg<strong>en</strong>os se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s condiciones<br />
<strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno que afectan el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>en</strong> su totalidad (Pomareda<br />
y Arias 2007).<br />
Entre <strong>los</strong> factores <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>os, se <strong>de</strong>stacan <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
La dotación <strong>de</strong> recursos naturales con que cu<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s empresas agropecuarias, <strong>en</strong><br />
particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l agua y <strong>los</strong> sue<strong>los</strong>, y <strong>la</strong>s condiciones agroecológicas don<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n sus activida<strong>de</strong>s, que se traduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> v<strong>en</strong>tajas comparativas.<br />
La tecnología <strong>de</strong> producción (primaria y <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to) como factores <strong>de</strong>terminantes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad, <strong>la</strong> calidad y <strong>los</strong> costos.<br />
La gestión como factor es<strong>en</strong>cial para po<strong>de</strong>r conducir <strong>los</strong> procesos productivos y<br />
<strong>de</strong> innovación y <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones a<strong>de</strong>cuadas <strong>de</strong> inversión, manejo <strong>de</strong> personal,<br />
<strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>to y mercado.<br />
La calidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos humanos como factor crítico e indisp<strong>en</strong>sable. Sin tales<br />
recursos, es materialm<strong>en</strong>te imposible p<strong>en</strong>sar siquiera <strong>en</strong> adquirir, mant<strong>en</strong>er y<br />
ganar competitividad.<br />
Los factores <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>os que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> cohesión e institucionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral están re<strong>la</strong>cionados con <strong>los</strong> costos <strong>de</strong> transacción. Esto permite reconocer<br />
que <strong>la</strong>s mejores condiciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores <strong>de</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas no son<br />
sufici<strong>en</strong>tes para que <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>en</strong> su conjunto sea competitiva, sino que <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />
<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> actores <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser también efici<strong>en</strong>tes y eficaces. En este s<strong>en</strong>tido, mecanismos<br />
como <strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> información, <strong>la</strong> suscripción <strong>de</strong> acuerdos, el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
alianzas y todos <strong>los</strong> mecanismos que g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> seguridad <strong>en</strong> <strong>los</strong> intercambios y confianza<br />
<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> actores, son formas efectivas <strong>de</strong> bajar <strong>los</strong> costos <strong>de</strong> transacción.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 247 |
SECCIÓN 3<br />
Los factores exóg<strong>en</strong>os, por su parte, igualm<strong>en</strong>te influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas<br />
y pue<strong>de</strong>n c<strong>la</strong>sificarse <strong>en</strong> tres tipos: a) <strong>los</strong> mercados; b) <strong>la</strong>s condiciones fortuitas; y c) <strong>la</strong>s<br />
condiciones creadas por <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> política, que también se pue<strong>de</strong>n consi<strong>de</strong>rar<br />
como elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> nivel macro y meso (Pomareda y Arias 2007). A continuación se<br />
hace refer<strong>en</strong>cia a cada uno <strong>de</strong> el<strong>los</strong>:<br />
<br />
<br />
<br />
En re<strong>la</strong>ción con <strong>los</strong> mercados, se <strong>de</strong>stacan <strong>los</strong> precios <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos, insumos y<br />
servicios, el ingreso <strong>de</strong> nuevos compradores, <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores<br />
y, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l mercado.<br />
En cuanto a <strong>la</strong>s condiciones fortuitas, <strong>la</strong>s más comunes son <strong>la</strong>s inestabilida<strong>de</strong>s<br />
climáticas, <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>gas y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> inseguridad, el terrorismo, <strong>los</strong> terremotos,<br />
<strong>en</strong>tre otros, <strong>los</strong> cuales influy<strong>en</strong> negativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> competitividad.<br />
Las medidas <strong>de</strong> política incluy<strong>en</strong> normas y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos, disponibilidad y calidad<br />
<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios públicos, protección a <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia, regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
monopolios e instrum<strong>en</strong>tos como <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> cambio, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> interés, <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción<br />
y <strong>los</strong> aranceles, <strong>en</strong>tre otros.<br />
Organización <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na (OC)<br />
De acuerdo con <strong>la</strong> Ley 811 <strong>de</strong> 2003, <strong>la</strong>s OC constituy<strong>en</strong> un “espacio <strong>de</strong> diálogo y su<br />
misión surge <strong>de</strong> una libre <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> sus integrantes <strong>de</strong> coordinarse o aliarse para<br />
mejorar su competitividad, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un análisis <strong>de</strong>l mercado y <strong>de</strong> su propia disposición<br />
para a<strong>de</strong>cuarse a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sus socios <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na. Los integrantes <strong>de</strong> una<br />
organización <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na pon<strong>en</strong> a disposición <strong>de</strong> esta sus organizaciones y sus estrategias.<br />
En lugar <strong>de</strong> confrontarse, se coordinan, con el fin <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er un mejor <strong>de</strong>sempeño<br />
económico a su vez colectivo e individual”.<br />
Asimismo, <strong>la</strong>s OC son <strong>la</strong> cara visible <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas, conformada por <strong>los</strong> actores más<br />
repres<strong>en</strong>tativos que se organizan <strong>en</strong> consejos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na. Estos consejos son coordinados<br />
por un Secretario Técnico, qui<strong>en</strong> es el <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> lograr que <strong>los</strong> procesos se<br />
agilic<strong>en</strong> e implem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> OC y que se concili<strong>en</strong> <strong>los</strong> intereses <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores.<br />
Algunas ca<strong>de</strong>nas cu<strong>en</strong>tan con consejos regionales, así como con mesas temáticas para el<br />
abordaje <strong>de</strong> ciertos asuntos c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización, que no supon<strong>en</strong> <strong>la</strong> participación<br />
<strong>de</strong> todos <strong>los</strong> actores <strong>de</strong>l consejo.<br />
Con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> normativa actual, <strong>la</strong>s OC <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir con ciertos requisitos básicos<br />
para ser reconocidas como tales por el MADR. Entre el<strong>los</strong>, se establece que cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
con: a) un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción anual; b) un p<strong>la</strong>n estratégico <strong>de</strong> mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo; y<br />
c) un reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to interno. Por el reci<strong>en</strong>te pronunciami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta normativa, a <strong>la</strong> fecha,<br />
<strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s OC se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> ser reconocidas formalm<strong>en</strong>te.<br />
En esta dinámica, el SI se ha convertido <strong>en</strong> una herrami<strong>en</strong>ta que contribuye a al<strong>la</strong>nar<br />
este camino.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 248 |
Aplicaciones prácticas<br />
Conceptos asociados con <strong>los</strong> o aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 811 <strong>de</strong> 2003<br />
Para facilitar <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> realizar <strong>la</strong>s OC, se precisaron <strong>los</strong> alcances y conceptos<br />
<strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> aspectos u objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 811 <strong>de</strong>l 2003, <strong>la</strong> cual constituye<br />
<strong>la</strong> normativa <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para ese proceso. Estos conceptos son c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s OC y se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> el Cuadro 1:<br />
Cuadro 1. Conceptos c<strong>la</strong>ve que ori<strong>en</strong>tan <strong>los</strong> aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 811 <strong>de</strong>l 2003.<br />
Aspectos <strong>de</strong> Ley 811 <strong>de</strong>l 2003<br />
Mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad y<br />
competitividad<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y factores<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
Disminución <strong>de</strong> <strong>los</strong> costos <strong>de</strong> transacción<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> alianzas estratégicas<br />
Mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
Vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> pequeños productores y<br />
empresarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
Manejo <strong>de</strong> recursos naturales y medio<br />
ambi<strong>en</strong>te<br />
Formación <strong>de</strong> recursos humanos<br />
Investigación y <strong>de</strong>sarrollo tecnológico<br />
Conceptos c<strong>la</strong>ves (indicadores <strong>de</strong> mejorami<strong>en</strong>to)<br />
Efici<strong>en</strong>cia, r<strong>en</strong>tabilidad, equidad y sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />
Ampliación <strong>de</strong>l posicionami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados.<br />
Disponibilidad, acceso y uso <strong>de</strong> factores <strong>de</strong> producción<br />
como capital, tierra y trabajo.<br />
Efici<strong>en</strong>cia y eficacia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s transacciones que realizan<br />
<strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cohesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na. Reducción <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> incertidumbre <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados.<br />
Toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores.<br />
Niveles <strong>de</strong> inclusión, equidad y cohesión <strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
(competitividad incluy<strong>en</strong>te).<br />
Uso efici<strong>en</strong>te y sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> recursos naturales como<br />
agua y suelo.<br />
Capacida<strong>de</strong>s técnicas, empresariales,<br />
organizacionales.<br />
Efici<strong>en</strong>cia productiva <strong>agroindustria</strong>l o <strong>de</strong> procesos.<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley 811 <strong>de</strong>l 2003.<br />
Estrategias, acciones, metas e indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
De acuerdo con <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> diagnóstico y <strong>los</strong> ejercicios <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> prospectiva<br />
que el MADR ha promovido <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes OC <strong>de</strong>b<strong>en</strong> i<strong>de</strong>ntificar y<br />
priorizar <strong>la</strong> problemática y p<strong>la</strong>ntear distintas estrategias y acciones para su solución. Para<br />
ello <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>finir metas e indicadores para su seguimi<strong>en</strong>to y evaluación, cuyo marco<br />
or<strong>de</strong>nador serán <strong>los</strong> aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 811 <strong>de</strong>l 2003. En este s<strong>en</strong>tido, se adoptaron <strong>la</strong>s<br />
sigui<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>finiciones para esos conceptos:<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 249 |
SECCIÓN 3<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Estrategia. Medio o vía para alcanzar <strong>los</strong> aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley; pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong> corto,<br />
mediano o <strong>la</strong>rgo alcance, según <strong>los</strong> medios o recursos disponibles y <strong>la</strong> temporalidad<br />
<strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
Acción. Actividad específica propuesta para implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> estrategia.<br />
Meta. Fin o resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia, que pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribirse <strong>de</strong><br />
manera cuantitativa y cualitativa.<br />
Indicador. Medida cualitativa o cuantitativa <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> hechos observables que<br />
pue<strong>de</strong>n reve<strong>la</strong>r posiciones re<strong>la</strong>tivas (p. ej. <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na) <strong>en</strong> un área o tema específico<br />
(OECD 2008). Cuando se evalúan <strong>en</strong> interva<strong>los</strong> regu<strong>la</strong>res, <strong>los</strong> indicadores pue<strong>de</strong>n<br />
seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l cambio con respecto a difer<strong>en</strong>tes unida<strong>de</strong>s (es<strong>la</strong>bones, otras<br />
ca<strong>de</strong>nas, países y otros) y a través <strong>de</strong>l tiempo.<br />
En el SI exist<strong>en</strong> dos tipos <strong>de</strong> indicadores, <strong>los</strong> <strong>de</strong> gestión y <strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño. Por<br />
su importancia, seguidam<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong> su concepto, categorías y particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong> un apartado in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />
Indicadores <strong>de</strong> gestión y <strong>de</strong>sempeño<br />
La c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>los</strong> indicadores <strong>en</strong> el SI como <strong>de</strong> gestión (o proceso) y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño<br />
(o resultado) no es caprichosa, pues trata <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r al marco normativo vig<strong>en</strong>te,<br />
específicam<strong>en</strong>te lo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> el Artículo 4 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Resolución 186, don<strong>de</strong> se seña<strong>la</strong>n<br />
<strong>los</strong> indicadores <strong>de</strong> resultado y <strong>de</strong> proceso asociados con <strong>la</strong> competitividad como<br />
requisito para el proceso <strong>de</strong> inscripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> OC.<br />
En el SI, <strong>los</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño se re<strong>la</strong>cionan con <strong>la</strong>s metas, mi<strong>en</strong>tras que <strong>los</strong><br />
<strong>de</strong> gestión se vincu<strong>la</strong>n con <strong>la</strong>s estrategias y <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong>finidas <strong>en</strong> <strong>los</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />
acción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s OC.<br />
Específicam<strong>en</strong>te, <strong>los</strong> indicadores <strong>de</strong> gestión se conoc<strong>en</strong> con otras <strong>de</strong>nominaciones,<br />
como <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to, control, monitoreo, administración, activida<strong>de</strong>s, tareas, a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntos,<br />
avances, procesos. En el marco <strong>de</strong>l SI, se busca facilitar el monitoreo y <strong>la</strong> evaluación<br />
perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones que trazan <strong>la</strong>s OC <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>los</strong> AC<br />
y <strong>de</strong> <strong>los</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción anual.<br />
Los indicadores <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>los</strong> efectos directos o indirectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
acciones realizadas por <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na. Asimismo, buscan ser refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> competitividad g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na y medir <strong>la</strong> efectividad, tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones<br />
adoptadas por <strong>la</strong>s OC, como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 250 |
Aplicaciones prácticas<br />
Estos indicadores <strong>de</strong>b<strong>en</strong> mostrar algunas características como <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes 42 :<br />
<br />
<br />
Facilidad para ser medidos y analizados a un costo razonable.<br />
Refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na, es <strong>de</strong>cir, que abarqu<strong>en</strong> <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> sus es<strong>la</strong>bones o compon<strong>en</strong>tes,<br />
<strong>de</strong> tal manera que permitan ser agregados para repres<strong>en</strong>tar el comportami<strong>en</strong>to<br />
g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
Re<strong>la</strong>ción c<strong>la</strong>ra con <strong>la</strong>s metas, acciones, estrategias y aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 811.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Reflejo c<strong>la</strong>ro <strong>de</strong> su significado, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño.<br />
Posibilidad <strong>de</strong>l análisis comparativo <strong>en</strong> el tiempo para observar su evolución.<br />
Objetividad, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> lo posible.<br />
Relevancia para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
y <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> políticas.<br />
A <strong>la</strong> fecha, <strong>los</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño se focalizan <strong>en</strong> medir <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como <strong>la</strong> capacidad que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> para mant<strong>en</strong>er,<br />
ampliar y mejorar <strong>de</strong> manera continua y sost<strong>en</strong>ida su participación <strong>en</strong> el mercado, a<br />
través <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción, distribución y v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios <strong>en</strong> el tiempo, lugar<br />
y forma solicitados, cuyo fin último es el b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />
A pesar <strong>de</strong>l énfasis puesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> competitividad económica, se reconoce <strong>la</strong> necesidad<br />
<strong>de</strong> abordar <strong>de</strong> forma explícita otras dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo, <strong>de</strong> igual o mayor<br />
trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, como <strong>la</strong> equidad, el manejo sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos naturales y <strong>la</strong><br />
gobernabilidad. Estos temas no escapan al análisis, porque se m<strong>en</strong>cionan como <strong>de</strong>terminantes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad incluy<strong>en</strong>te, pero requier<strong>en</strong> <strong>en</strong> el futuro <strong>de</strong> un manejo<br />
mucho más explícito que podría contribuir a lograr mayor ba<strong>la</strong>nce <strong>en</strong>tre cada una <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible.<br />
En el Cuadro 2 se aprecian algunos indicadores <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño y <strong>de</strong> gestión que han<br />
sido priorizados por alguna OC y su articu<strong>la</strong>ción con estrategias, metas y <strong>los</strong> aspectos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 811 <strong>de</strong>l 2003.<br />
42 Tomado <strong>de</strong> Pomareda y Arias (2007) y complem<strong>en</strong>tados por <strong>los</strong> autores con base <strong>en</strong> su experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />
el SI.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 251 |
SECCIÓN 3<br />
Cuadro 2. Indicadores <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño y <strong>de</strong> gestión, y su re<strong>la</strong>ción con estrategias,<br />
metas y <strong>los</strong> aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 811 <strong>de</strong>l 2003.<br />
Ca<strong>de</strong>na Aspecto <strong>de</strong> Ley Estrategia Acción Meta<br />
Cárnica<br />
bovina<br />
Arroz<br />
Mejorami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad<br />
y <strong>la</strong><br />
productividad.<br />
<strong>Desarrollo</strong><br />
<strong>de</strong>l mercado<br />
<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y<br />
factores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ca<strong>de</strong>na.<br />
Ve<strong>la</strong>r por el<br />
cumplimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> estándares<br />
<strong>de</strong> calidad e<br />
inocuidad <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> productos<br />
cárnicos y sus<br />
<strong>de</strong>rivados.<br />
Desarrol<strong>la</strong>r<br />
productos con<br />
captura <strong>de</strong><br />
valor.<br />
Implem<strong>en</strong>tar<br />
un sistema <strong>de</strong><br />
trazabilidad<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
Definir<br />
nuevos<br />
productos.<br />
Lograr que<br />
<strong>en</strong> el 2012<br />
bu<strong>en</strong>a parte<br />
<strong>de</strong>l hato gana<strong>de</strong>ro,<br />
fincas<br />
y p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong><br />
sacrificio hayan<br />
implem<strong>en</strong>tado<br />
sistemas <strong>de</strong><br />
trazabilidad.<br />
Desarrol<strong>la</strong>r por<br />
lo m<strong>en</strong>os un<br />
producto con<br />
valor agregado.<br />
Indicador <strong>de</strong><br />
gestión<br />
Convocatoria <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> actores públicos<br />
y privados<br />
para concertar<br />
<strong>los</strong> alcances<br />
<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong><br />
trazabilidad.<br />
P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> negocios<br />
e<strong>la</strong>borado.<br />
Indicador <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sempeño<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
bovinos, fincas<br />
o p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong><br />
sacrificio con<br />
sistemas <strong>de</strong><br />
trazabilidad<br />
implem<strong>en</strong>tados.<br />
Nuevos<br />
productos<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos.<br />
Algodón<br />
Papa<br />
Disminución<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> costos<br />
<strong>de</strong> transacción<br />
<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> distintos<br />
ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
<strong>Desarrollo</strong><br />
<strong>de</strong> alianzas<br />
estratégicas <strong>de</strong><br />
difer<strong>en</strong>te tipo.<br />
Aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />
efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />
el pago <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
comp<strong>en</strong>sación<br />
algodonera.<br />
Promover<br />
acuerdos comerciales<br />
<strong>en</strong>tre<br />
productores e<br />
industrias <strong>de</strong><br />
procesami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> papa criol<strong>la</strong>.<br />
Eliminar<br />
como<br />
b<strong>en</strong>eficiarios<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> comp<strong>en</strong>sación<br />
algodonera<br />
<strong>los</strong> lotes que<br />
no fueron<br />
sembrados<br />
por <strong>los</strong><br />
agricultores.<br />
Concertación<br />
<strong>de</strong> contratos<br />
<strong>de</strong> suministro<br />
<strong>de</strong> materia<br />
prima <strong>en</strong>tre<br />
productores e<br />
industrias <strong>de</strong><br />
procesami<strong>en</strong>to.<br />
Verificar que<br />
<strong>los</strong> 5000 lotes<br />
que reportaron<br />
siembras <strong>de</strong><br />
algodón efectivam<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong>s<br />
realizaron.<br />
Suscribir<br />
contratos <strong>en</strong>tre<br />
productores e<br />
industrias <strong>de</strong><br />
procesami<strong>en</strong>to.<br />
La Corporación<br />
Colombia<br />
Internacional<br />
(CCI) realiza <strong>la</strong><br />
verificación <strong>de</strong><br />
información <strong>de</strong><br />
lotes “georefer<strong>en</strong>ciados”.<br />
Número <strong>de</strong><br />
contratos <strong>de</strong><br />
suministro <strong>de</strong><br />
materia prima<br />
<strong>en</strong>tre productores<br />
e industrias.<br />
Eliminación <strong>de</strong><br />
hectáreas no<br />
sembradas por<br />
<strong>los</strong> agricultores<br />
como b<strong>en</strong>eficiarios<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
comp<strong>en</strong>sación.<br />
Volum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
papa criol<strong>la</strong><br />
adquirida por<br />
<strong>la</strong> industria <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> modalidad<br />
<strong>de</strong> contratos.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Los autores con base <strong>en</strong> <strong>los</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción anual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s OC <strong>de</strong> 2009.<br />
Sistema <strong>de</strong> información <strong>de</strong> gestión y <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organización <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na (SI)<br />
El SI se ha estructurado a partir <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> discusión y trabajo con<br />
secretarios técnicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s OC y con técnicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong>l Ministerio<br />
<strong>de</strong> Agricultura que actúan como coordinadores nacionales <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s. Como ya se señaló<br />
antes, parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> contar con herrami<strong>en</strong>tas e instrum<strong>en</strong>tos que facilit<strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> sistematización, el análisis, <strong>la</strong> evaluación y el seguimi<strong>en</strong>to al funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
OC <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 811 <strong>de</strong>l 2003.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 252 |
Aplicaciones prácticas<br />
Mediante el SI se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> alcanzar <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes objetivos:<br />
Objetivo g<strong>en</strong>eral<br />
Facilitar <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración y uso, <strong>de</strong> manera perman<strong>en</strong>te y oportuna, <strong>de</strong> información sobre<br />
<strong>la</strong> gestión y el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s OC, para contribuir con <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong><br />
actores públicos y privados.<br />
Objetivos específicos<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
G<strong>en</strong>erar información que le permita al Ministerio <strong>de</strong> Agricultura ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> política<br />
y mejorar el uso y acceso <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos dirigidos al <strong>de</strong>sarrollo competitivo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas agroproductivas.<br />
Apoyar <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to, seguimi<strong>en</strong>to y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión institucional<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s OC <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 811 <strong>de</strong>l 2003.<br />
Facilitar <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> actores privados (<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estrategias empresariales,<br />
<strong>de</strong> inversión, i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s comerciales) que prop<strong>en</strong>dan<br />
por un <strong>de</strong>sempeño integral, equitativo y sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas.<br />
Contribuir al análisis dinámico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>sos y el diseño<br />
<strong>de</strong> propuestas <strong>de</strong> política.<br />
Promover <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s OC e i<strong>de</strong>ntificar y<br />
socializar bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong> gestión y experi<strong>en</strong>cias exitosas.<br />
Apoyar <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> información <strong>de</strong>l Sistema <strong>de</strong> Gestión <strong>de</strong> Calidad <strong>de</strong>l Ministerio<br />
y <strong>la</strong> Dirección Ca<strong>de</strong>nas.<br />
Contribuir a mejorar <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s interinstitucionales re<strong>la</strong>cionadas<br />
con <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas.<br />
Módu<strong>los</strong> <strong>de</strong>l sistema<br />
El sistema se ha configurado <strong>en</strong> una estructura modu<strong>la</strong>r, conformada por siete módu<strong>los</strong><br />
o compon<strong>en</strong>tes consi<strong>de</strong>rados c<strong>la</strong>ves <strong>en</strong> <strong>la</strong> operación y funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s OC. Cada<br />
módulo ti<strong>en</strong>e una finalidad específica que se explicita a través <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> <strong>de</strong>scriptores<br />
que analizan <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones realizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s organizaciones.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 253 |
SECCIÓN 3<br />
Cuadro 3. Compon<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong>scriptores <strong>de</strong>l sistema.<br />
Módu<strong>los</strong> Finalidad Descriptores<br />
Información<br />
g<strong>en</strong>eral<br />
P<strong>la</strong>n estratégico<br />
Acuerdo <strong>de</strong> competitividad<br />
y p<strong>la</strong>n<br />
<strong>de</strong> acción anual<br />
Metas sectoriales<br />
<strong>de</strong>l Ministerio<br />
<strong>de</strong> Agricultura<br />
Seguimi<strong>en</strong>to<br />
al p<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />
acción anual<br />
Acciones <strong>de</strong><br />
coyuntura<br />
Reuniones<br />
Docum<strong>en</strong>tos<br />
Costos <strong>de</strong> producción<br />
y CRD<br />
Fu<strong>en</strong>te: Los autores.<br />
Repres<strong>en</strong>tatividad y funcionami<strong>en</strong>to<br />
a nivel nacional y regional.<br />
Dinámica <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> temas<br />
específicos.<br />
Proceso <strong>de</strong> formalización.<br />
Panorama ampliado <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
P<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to y ejecución <strong>de</strong> estrategias,<br />
acciones y metas <strong>en</strong> el corto,<br />
mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, según el<br />
marco normativo.<br />
Seguimi<strong>en</strong>to a <strong>los</strong> compromisos<br />
estatales <strong>de</strong> área y producción.<br />
Seguimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> gestión y al <strong>de</strong>sempeño:<br />
eficacia y efici<strong>en</strong>cia.<br />
Otras activida<strong>de</strong>s, no programadas<br />
<strong>en</strong> el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción anual.<br />
Participación <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo<br />
y discusión.<br />
Información sobre normatividad,<br />
estadísticas, docum<strong>en</strong>tos<br />
<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />
Estimación <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> competitividad<br />
<strong>de</strong> cada ca<strong>de</strong>na.<br />
nales<br />
por es<strong>la</strong>bón.<br />
<br />
<br />
<br />
rios<br />
regionales.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
tratados.<br />
<br />
méstico<br />
<strong>de</strong> recursos.<br />
De igual manera, se está <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma <strong>en</strong> línea <strong>de</strong>l sistema que se alojará<br />
<strong>en</strong> una página web con vínculo a AGRONET (www.agronet.org), don<strong>de</strong> a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
información <strong>de</strong> <strong>los</strong> módu<strong>los</strong>, se g<strong>en</strong>erarán reportes periódicos <strong>de</strong> consulta difer<strong>en</strong>ciados<br />
por usuarios. También se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación una serie <strong>de</strong> reportes<br />
<strong>de</strong> tipo analítico realizados por <strong>los</strong> secretarios técnicos. Estos reportes complem<strong>en</strong>tan<br />
el seguimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>s metas e indicadores y explican <strong>los</strong> factores <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>os o exóg<strong>en</strong>os<br />
que facilitan o no el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos trazados a <strong>la</strong> organización. A continuación<br />
se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s principales características <strong>de</strong> <strong>los</strong> módu<strong>los</strong>:<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 254 |
Aplicaciones prácticas<br />
<br />
<br />
Información g<strong>en</strong>eral. En este módulo se consigna <strong>la</strong> información, por es<strong>la</strong>bón,<br />
sobre <strong>los</strong> integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na que forman parte <strong>de</strong>l Consejo Nacional y <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
comités regionales. También se incluye información sobre el estado <strong>de</strong> formalización<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s directrices <strong>de</strong> <strong>la</strong> Resolución<br />
n.° 186 <strong>de</strong>l 2008, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mesas temáticas, <strong>los</strong> datos <strong>de</strong>l Secretario Técnico<br />
Nacional y <strong>de</strong>l funcionario <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Agricultura <strong>en</strong>cargado, y un directorio<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na. En suma, <strong>de</strong>scribe <strong>de</strong> manera g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong> estructura<br />
orgánica y <strong>los</strong> actores principales <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
P<strong>la</strong>n estratégico <strong>de</strong>l acuerdo <strong>de</strong> competitividad y p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción anual. En<br />
estos dos módu<strong>los</strong> se registra información sobre <strong>la</strong>s estrategias y metas consi<strong>de</strong>radas<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> corto, mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> OC. Los dos módu<strong>los</strong><br />
pres<strong>en</strong>tan <strong>de</strong>scriptores o subcompon<strong>en</strong>tes simi<strong>la</strong>res, dada <strong>la</strong> coher<strong>en</strong>cia que se pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
establecer <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> corto y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> OC. En <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> estos <strong>de</strong>scriptores, se tuvieron <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta principios <strong>de</strong> p<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to estratégico<br />
que part<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 811 <strong>de</strong>l 2003, estrategias, acciones y metas, e<br />
indicadores <strong>de</strong> gestión y <strong>de</strong>sempeño, tal como se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Figura 1.<br />
Figura 1. Compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>los</strong> p<strong>la</strong>nes estratégicos y <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s OC.<br />
Objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 811 Estrategias Acciones Metas<br />
Indicadores <strong>de</strong><br />
gestión o<br />
proceso<br />
Indicadores <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sempeño o<br />
resultado<br />
Fu<strong>en</strong>te: Los autores.<br />
<br />
<br />
<br />
Metas sectoriales <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Agricultura. El objetivo <strong>de</strong> este módulo<br />
es sistematizar y dar seguimi<strong>en</strong>to trimestral a <strong>la</strong>s metas productivas sectoriales <strong>de</strong>l<br />
Ministerio <strong>de</strong> Agricultura, a nivel nacional y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal. Esta información <strong>de</strong>be<br />
servir <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia a <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones,<br />
metas y estrategias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s OC.<br />
Seguimi<strong>en</strong>to al p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción anual. Por medio <strong>de</strong> este módulo, se brinda un<br />
seguimi<strong>en</strong>to trimestral a <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>los</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción anual <strong>de</strong> <strong>la</strong> OC, a<br />
través <strong>de</strong> <strong>los</strong> indicadores <strong>de</strong> gestión y <strong>de</strong>sempeño formu<strong>la</strong>dos. Para esto se <strong>de</strong>be<br />
ingresar <strong>en</strong> SI el valor <strong>de</strong>l indicador <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l informe y el nivel <strong>de</strong> avance<br />
alcanzado <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> meta anual, expresado <strong>en</strong> términos porc<strong>en</strong>tuales. Se<br />
dispone, a<strong>de</strong>más, <strong>de</strong> un campo <strong>de</strong> observaciones, don<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong>n realizar precisiones<br />
sobre el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s p<strong>la</strong>neadas.<br />
Costos <strong>de</strong> producción y coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> recursos domésticos. Se está estructurando<br />
una base <strong>de</strong> datos sobre costos <strong>de</strong> producción agríco<strong>la</strong>s, pecuarios, forestales<br />
y acuíco<strong>la</strong>s, con el objetivo <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tar el cálculo <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> recursos<br />
domésticos, como un indicador sobre <strong>la</strong> situación competitiva <strong>de</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
productos primarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas.<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 255 |
SECCIÓN 3<br />
<br />
<br />
Acciones <strong>de</strong> coyuntura. Este módulo está dividido <strong>en</strong> dos secciones: apoyo a<br />
<strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong>l Ministerio y acompañami<strong>en</strong>to a instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
políticas. En <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> Dirección, se sistematizarán <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />
coyunturales, que como soporte al MADR, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>la</strong> Secretaría Técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
OC y que no fueron incluidas <strong>en</strong> el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción Anual. En <strong>la</strong> segunda sección, se<br />
sistematizarán <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das por <strong>la</strong> OC para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes inc<strong>en</strong>tivos que brinda el Ministerio al sector, tales como agro- ingreso<br />
seguro, inc<strong>en</strong>tivo <strong>de</strong> capitalización <strong>rural</strong> y fondos <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia y tecnología.<br />
Reuniones. En este módulo, se registran <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s don<strong>de</strong> participa <strong>la</strong> organización<br />
<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na, así como <strong>los</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros <strong>de</strong>l consejo. Se incluy<strong>en</strong> <strong>los</strong> principales<br />
temas tratados y <strong>la</strong>s tareas que se g<strong>en</strong>eran. La información se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> una matriz<br />
que conti<strong>en</strong>e: nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad, objetivo, lugar, fecha, número <strong>de</strong> participantes,<br />
temas tratados, temas programados e importancia para <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> cada reunión.<br />
Algunos resultados preliminares sobre el estado actual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s OC,<br />
luego <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> información cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> el SI (agosto <strong>de</strong>l 2009)<br />
– Las OC cu<strong>en</strong>tan con instancias para tratar aspectos <strong>de</strong> alcance nacional; sin embargo,<br />
pocas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>los</strong> institucionales, <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> comités o simi<strong>la</strong>res, para<br />
abordar temas regionales.<br />
– Solo algunas ca<strong>de</strong>nas cu<strong>en</strong>tan con mecanismos para trabajar temas específicos<br />
<strong>en</strong> profundidad. A<strong>de</strong>más, existe poca información sobre actores difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
miembros <strong>de</strong> <strong>los</strong> consejos nacionales y regionales.<br />
– Las estrategias, metas y acciones para el mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
OC aun no se han actualizado o <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do.<br />
– Con respecto a <strong>los</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción anual, <strong>la</strong>s OC están mejorando sus formas<br />
<strong>de</strong> p<strong>la</strong>near y dar seguimi<strong>en</strong>to a estrategias, acciones y metas al corto p<strong>la</strong>zo, <strong>en</strong> el<br />
marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 811. No obstante, hay que continuar mejorando <strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos<br />
<strong>de</strong> formu<strong>la</strong>ción, específicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el alcance <strong>de</strong> <strong>los</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño.<br />
– Se cu<strong>en</strong>ta con información actualizada para el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas sectoriales<br />
sobre área y producción. Sin embargo, se <strong>de</strong>be mejorar <strong>en</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> esta<br />
información con <strong>los</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño y <strong>los</strong> informes <strong>de</strong> coyuntura.<br />
– Se están i<strong>de</strong>ntificando lecciones apr<strong>en</strong>didas, factores <strong>de</strong> éxito y limitantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas, lo cual permitirá socializar <strong>la</strong>s mejores prácticas <strong>de</strong> gestión.<br />
– Existe información analítica actualizada sobre el <strong>de</strong>sempeño competitivo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas, que pue<strong>de</strong> ser utilizada para tomar <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> aspectos<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 256 |
Aplicaciones prácticas<br />
económicos productivos, comerciales y tecnológicos. Hay que seguir avanzando<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> profundidad <strong>de</strong>l análisis, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el “refer<strong>en</strong>ciami<strong>en</strong>to” competitivo<br />
a nivel nacional e internacional.<br />
– Algunas ca<strong>de</strong>nas han avanzado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>s para su funcionami<strong>en</strong>to<br />
y estructura, con miras a su proceso <strong>de</strong> formalización.<br />
<br />
Docum<strong>en</strong>tos. En este módulo se t<strong>en</strong>drá acceso a docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> interés re<strong>la</strong>cionados<br />
con <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na, incluidos estudios, estadísticas, diagnósticos, AC, <strong>en</strong>tre otros,<br />
<strong>los</strong> cuales podrán ser consultados o <strong>de</strong>scargados <strong>en</strong> línea cuando <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong>l<br />
sistema se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre <strong>en</strong> <strong>la</strong> web.<br />
Lecciones apr<strong>en</strong>didas<br />
Con <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l SI, se inicia <strong>la</strong> medición, con indicadores verificables, sobre<br />
el impacto alcanzado <strong>en</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes es<strong>la</strong>bones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na, durante <strong>la</strong> aplicación<br />
continuada <strong>de</strong> una política <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong>s OC <strong>en</strong> Colombia por casi 20 años. Estas acciones<br />
pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n facilitar <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones correctivas, si es el caso, y <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> nuevos instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> política que complem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>los</strong> actuales.<br />
De acuerdo con <strong>la</strong> información compi<strong>la</strong>da <strong>en</strong> el SI, existe información analítica actualizada<br />
sobre el <strong>de</strong>sempeño competitivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas, que pue<strong>de</strong> ser<br />
utilizada para tomar <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> aspectos económicos productivos, comerciales y<br />
tecnológicos. Sin embargo, hay que seguir avanzando <strong>en</strong> el análisis, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
el “refer<strong>en</strong>ciami<strong>en</strong>to” competitivo a nivel nacional e internacional.<br />
Los indicadores <strong>de</strong> gestión y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño han sido <strong>de</strong> gran utilidad para precisar y<br />
estimar el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones que empr<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong> el corto y mediano p<strong>la</strong>zo <strong>la</strong>s OC.<br />
Estos indicadores han posibilitado el seguimi<strong>en</strong>to y monitoreo <strong>de</strong> <strong>los</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción<br />
<strong>de</strong> manera sistemática, al introducir una nueva cultura <strong>en</strong> el accionar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s OC.<br />
El sistema se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información que realizan <strong>los</strong> propios<br />
actores públicos y privados que conforman <strong>la</strong>s OC. El<strong>los</strong> produc<strong>en</strong>, sistematizan, analizan<br />
y utilizan dicha información. Esto repres<strong>en</strong>ta un cambio total fr<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> anteriores<br />
sistemas <strong>de</strong> información con <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas aplicados <strong>en</strong> el país. Con esto se<br />
espera crear una cultura <strong>de</strong> uso y gestión autosost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> <strong>la</strong> información.<br />
Asimismo, se espera que el SI permita avanzar y profundizar <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción y análisis<br />
<strong>de</strong> indicadores con <strong>en</strong>foque integral <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na. Para ello se <strong>de</strong>be <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
natural <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong> información focalizada <strong>en</strong> el compon<strong>en</strong>te agropecuario y el reto<br />
<strong>de</strong> integrar otras fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información <strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos sectores.<br />
En este mismo s<strong>en</strong>tido, un <strong>de</strong>safío ya i<strong>de</strong>ntificado consiste <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r más indicadores<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> una lectura integral <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. En lo institucional, interesa<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 257 |
SECCIÓN 1<br />
conocer <strong>la</strong> forma como <strong>la</strong>s OC contribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong> gobernabilidad <strong>de</strong>l país, a través <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> medición, por ejemplo, <strong>de</strong> <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> asociatividad, así como avances <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
En lo social, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> evaluar <strong>los</strong> avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios y <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
ingresos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na. Por último, <strong>en</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión ambi<strong>en</strong>tal, es necesario<br />
sopesar <strong>la</strong>s externalida<strong>de</strong>s positivas y negativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad productiva y <strong>agroindustria</strong>l<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
La aplicación <strong>de</strong> indicadores para estimar gestión y <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> OC constituye una<br />
innovación no solo <strong>en</strong> Colombia, sino también <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno internacional. Hay mucho<br />
que apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y mejorar. Se prevé <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> efectuar cambios y ajustes mediante<br />
un seguimi<strong>en</strong>to sistemático y evaluación periódica, con el propósito <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar lecciones<br />
dirigidas a lograr su adaptación <strong>en</strong> otras realida<strong>de</strong>s con necesida<strong>de</strong>s simi<strong>la</strong>res.<br />
Un gran reto <strong>de</strong>l SI es evi<strong>de</strong>nciar <strong>la</strong> coher<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s OC, el<br />
<strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas y <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> política pública que<br />
promuev<strong>en</strong> y apoy<strong>en</strong> tanto <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras, como <strong>la</strong> competitividad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s segundas.<br />
Esta es una experi<strong>en</strong>cia con mucho pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo e intercambio con otros<br />
países, pues establece <strong>los</strong> víncu<strong>los</strong> y da coher<strong>en</strong>cia a <strong>los</strong> esfuerzos <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> negocios,<br />
<strong>de</strong> política pública y <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to, con <strong>la</strong> participación y responsabilidad<br />
compartida <strong>en</strong>tre el sector privado y el Estado.<br />
Literatura consultada<br />
Congreso <strong>de</strong> Colombia. 2003. Ley 811 <strong>de</strong> 2003. Diario Oficial. CO, jul. CXXXIX (45236):1.<br />
MADR (Ministerio <strong>de</strong> Agricultura y <strong>Desarrollo</strong> Rural), IICA (Instituto Interamericano <strong>de</strong><br />
Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura). 2007. Encuesta <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> acuerdos <strong>de</strong> competitividad,<br />
consejos <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na y secretarias técnicas. Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Cooperación Técnica 005/07<br />
IICA - MADR.<br />
________. AGRONET. Consultado 9 jun. 2009. Disponible <strong>en</strong> http://www.agronet.gov.co.<br />
Pomareda, C; Arias, J. 2007. Indicadores <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas agroalim<strong>en</strong>tarias: metodología<br />
y caso ilustrativo. Lima, Perú. IICA.<br />
Observatorio Agroca<strong>de</strong>nas Colombia. Consultado 9 jun. 2009. Disponible <strong>en</strong> http://www.agroca<strong>de</strong>nas.gov.co/home.htm.<br />
OCDE (Organización para <strong>la</strong> Cooperación y el <strong>Desarrollo</strong> Económico); Comisión Europea.<br />
2008. Handbook on Constructing Composite Indicators: Methodology and user gui<strong>de</strong>.<br />
Disponible <strong>en</strong> http://www.oecd.org/.<br />
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
| 258 |
Autores<br />
Arias Segura, Joaquín<br />
Ph.D. <strong>en</strong> Economía Agríco<strong>la</strong><br />
Especialista Regional Andino <strong>en</strong><br />
Políticas y Negociaciones Comerciales<br />
Lima, Perú<br />
Joaquin.arias@iica.int<br />
Lucio-Pare<strong>de</strong>s Fontaine, Adriana<br />
Máster <strong>en</strong> Economía<br />
<br />
Quito, Ecuador<br />
adriana.lucio-pare<strong>de</strong>s@iica.int / aluciopare<strong>de</strong>s@yahoo.com<br />
B<strong>la</strong>nco Murillo, Marvin<br />
Máster <strong>en</strong> Gestión <strong>de</strong>l Turismo<br />
Asist<strong>en</strong>te Técnico Programas<br />
Hemisféricos <strong>de</strong> Agroindustria Rural y<br />
Agroturismo<br />
Costa Rica<br />
marvin.b<strong>la</strong>nco@iica.int<br />
Núñez Rojas Marcelo<br />
Máster <strong>en</strong> Economía Agríco<strong>la</strong> y<br />
Recursos Naturales<br />
Especialista Regional <strong>en</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong><br />
Agronegocios para <strong>la</strong> Región C<strong>en</strong>tral<br />
San Salvador, El Salvador<br />
marcelo.nunez@iica.int<br />
Febres, María<br />
Ing<strong>en</strong>iera <strong>de</strong> Industrias Alim<strong>en</strong>tarias<br />
Especialista <strong>en</strong> <strong>Desarrollo</strong> Rural <strong>de</strong>l IICA<br />
Lima, Perú<br />
maria.febres@iica.int<br />
Pancorbo, Gina<br />
Psicóloga Social<br />
Ex-consultora <strong>de</strong>l IICA <strong>en</strong> Perú<br />
gpancorbo@gmail.com<br />
Lima, Perú<br />
García Win<strong>de</strong>r, Miguel<br />
Ph.D. <strong>en</strong> Fisiología <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Reproducción Animal<br />
<br />
Agroempresarial<br />
Jefe <strong>de</strong>l Programa Interamericano <strong>de</strong><br />
Comercio, Agronegocios e Inocuidad<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> Alim<strong>en</strong>tos<br />
Miami, Florida, EE.UU.<br />
miguel.garcia@iica.int<br />
Pavez Lizarraga, Iciar<br />
Máster <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias Económicas<br />
Especialista Regional <strong>de</strong> Agronegocios<br />
iciarpavez@iica.int; pavez@supagro.inra.fr<br />
Herrera, Danilo<br />
Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Economía<br />
Especialista <strong>en</strong> Agronegocios<br />
San José, Costa Rica<br />
danilo.herrera@iica.int<br />
Peña Marín, Yadira<br />
Economista<br />
Especialista <strong>en</strong> Agronegocios<br />
Bogotá, Colombia<br />
yadira.p<strong>en</strong>a@iica.int<br />
<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>agronegocios</strong> y <strong>la</strong> <strong>agroindustria</strong> <strong>rural</strong> <strong>en</strong> América Latina y el Caribe<br />
| 259 |
Lam, Frank<br />
Máster <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias<br />
Especialista <strong>en</strong> Agronegocios<br />
Miami, Florida, EE.UU.<br />
frank.<strong>la</strong>m@iica.int<br />
Rivera Ve<strong>la</strong>sco, Jesús Elías<br />
Ing<strong>en</strong>iero Agrónomo<br />
Especialista <strong>en</strong> <strong>Desarrollo</strong> Rural<br />
Bogotá, Colombia<br />
jesus.rivera@iica.int<br />
Lizarazo, Luis<br />
Máster <strong>en</strong> Economía Agríco<strong>la</strong><br />
Especialista <strong>en</strong> Comercialización<br />
Agríco<strong>la</strong> con Énfasis <strong>en</strong><br />
Almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y E<strong>la</strong>boración<br />
<strong>de</strong> Cereales<br />
San José, Costa Rica<br />
Reid, Robert<br />
Máster <strong>en</strong> Agricultura<br />
y Políticas <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />
Especialista Regional <strong>en</strong> Agronegocios.<br />
Región Caribe<br />
Trinidad y Tobago<br />
robert.reid@iica.int<br />
Riveros, Hernando<br />
Ing<strong>en</strong>iero Químico<br />
Especialista Hemisférico <strong>en</strong><br />
Agroindustria Rural <strong>de</strong>l IICA<br />
Lima, Perú<br />
hernando.riveros@iica.int<br />
Sánchez-P<strong>la</strong>ta, Marcos Xavier<br />
Ph.D. <strong>en</strong> Tecnología <strong>de</strong> <strong>los</strong> Alim<strong>en</strong>tos<br />
Especialista <strong>en</strong> Seguridad Alim<strong>en</strong>taria<br />
Miami, Florida, EE.UU.<br />
Marcos.sanchez@iica.int<br />
Rodríguez Sá<strong>en</strong>z, Daniel<br />
Máster <strong>en</strong> Administración <strong>de</strong> Empresas<br />
con énfasis <strong>en</strong> Merca<strong>de</strong>o<br />
Especialista <strong>en</strong> Agronegocios<br />
Miami, Florida, EE.UU.<br />
daniel.rodriguez@iica.int<br />
Vélez León, Santiago<br />
Ph.D. <strong>en</strong> P<strong>la</strong>neación Estratégica<br />
y Li<strong>de</strong>razgo<br />
Especialista Nacional <strong>en</strong> Agronegocios<br />
San José, Costa Rica<br />
Santiago.Velez@iica.int<br />
Ruiz Torres, C<strong>la</strong>udia Angélica<br />
Comunicadora Social y Especialista<br />
<strong>en</strong> Políticas Públicas<br />
Máster <strong>en</strong> Dirección <strong>de</strong> Marketing<br />
y Canales <strong>de</strong> Distribución<br />
Especialista <strong>en</strong> Agronegocios<br />
Bogotá, Colombia<br />
angelica.ruiz@iica.int<br />
| 260 |
Impreso <strong>en</strong> <strong>la</strong> impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l IICA<br />
Se<strong>de</strong> C<strong>en</strong>tral, San José, Costa Rica<br />
Tiraje: 500 ejemp<strong>la</strong>res
Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
web: