Euskal dantza - Etxepare, Euskal Institutua

Euskal Kultura SailaColección Cultura Vasca / Basque Culture Series1 Euskararen historia laburra / Breve historia de la lengua vasca / A Brief History of the Basque Language2 XX. mendeko euskal literatura / Literatura vasca del siglo XX / Basque Literature in the Twentieth Century3 Euskal musika klasikoa / Música clásica vasca / Basque Classical Music4 Euskal kantagintza: pop, rock, folk / La canción vasca: pop, rock, folk / Basque Songwriting: Pop, Rock, Folk5 Estanpa bilduma / Colección de estampas / A Collection of Prints6 Euskal zinema / Cine vasco / Basque Cinema7 Arkitektura eta diseinua / Arquitectura y diseño / Architecture and Design8 Euskal dantza / La danza vasca / Basque Dance9 Bertsolaritza / El bertsolarismo / Bertsolaritza10 Tradizioak / Tradiciones / Traditions11 Euskal sukaldaritzaz / Sobre cocina vasca / On Basque Cuisine12 Euskal antzerkia / Teatro vasco / Basque TheaterEuskal Kultura Sailaren editoreaEditora de la Colección Cultura VascaBasque Culture Series Editor:Mari Jose Olaziregi© Testua / Texto / Text:Oier Araolaza Arrieta CC-BY-SA© Translation into English:Cameron Watson© Diseinua / Diseño / Design:Tiktak multimedia© Azala / Portada / Front CoverAsier UriagerekaInprimatzailea / Imprime / Printed by:Gráficas DosbiL.G. / D.L. / L.D.: VI-74/2012ISBN: 978-84-614-9756-0Etxepare Euskal InstitutuaInstituto Vasco Etxepare / Etxepare Basque InstitutePrim 7, 1E- 20006 Donostia-San Sebastiánetxepare@etxepare.netwww.etxepareinstitutua.net

AurkibideaÍndice IndexDantza, komunikazioa eta nortasunaDanza, comunicación e idendadDance, communicaon and identy 6Pas de Basque12Negua joan, uda etorri, eta dantzan berrizMarcha el invierno, llega el verano y vuelta a bailarWinter Goes, Summer Comes, and Dance Goes On 28Dantza tradizionalen loraldiaLa revitalización de las danzas tradicionalesThe Flourishing of Tradional Dance 40Dantzaldi gidatuak eta dantzazaleakBailes guiados y aficionados a la danzaGuided Dances and Dance Aficionados 52Euskal dantzarien diasporaLa diáspora de los bailarines vascosThe Basque Dance Diaspora 54Dantza maitaleakAmantes de la danzaDance lovers 62Sortzaile glokalakCreadores glocalesGlocal Arsts 66Dantza egutegia / Calendario de danzas / Dance Calendar 74Bibliografia / Bibliograa / Bibliography 77Argazkiak / Fotograas / Photographs 78Oier Araolaza Arrieta 80

Dantza, komunikazioaeta nortasunaDanza, comunicacióne identidadDance, communicationand identityTokian tokiko dantza tradizionalekin hasi eta abangoardiakoantzerki-fisikoraino, euskal dantzak nortasunbereziko eskaintza zabal eta anitza du dantzazgozatu nahi duenarentzat. Euskaldunek beren kulturarekikoerakutsi duten atxekimenduari esker, tradiziozkodantza errepertorio aberats eta ikusgarriakiraun du Euskal Herrian, eta gizarte aldaketei egokituahal izateko bere burua berritzen asmatu du. Ohikofesta egutegian txertatuta, ikuskizun programazioanintegratuta edo gizarte mediakoaren protokolo beharreierantzunez, dantza bizi-bizi dago euskal kulturarenegunerokoan.Kultura orotan, gizarte guzetan, ahozko hizkuntzarekinbatera, bada beste lengoaia bat komunikatzeko,sentzeko, adierazteko, konpartzeko, bizitzekoazken batean, erabiltzen duguna: dantza. Gorputzapatroi erritmikoen arabera mugimenduan jarrieta, hitz egiteko beharrik gabe, komunikazioarentxinparta pizten da. Kultura guzetan dantzatzen diraemakume eta gizonak, eta euskaldunek ere badutedantzarako sena, gorputza musikarekin asntzekopremia. Dantzarako zaletasunak, eta ahozko hizkuntzabezala, gorputzaren lengoaia biziberritzeko grinaknabamendu ditu euskaldunak. Ondare koreografikoaberatsa eta sorkuntzarako dantza lengoaiagaraikidea ditu eskura euskal dantzariak.Dantzarako zaletasun horrek tokian tokiko festak,ospakizunak eta erritoak dantzaz betetzen ditu gauregun ere. Kultura koreografiko indartsuak dantzaritrebeak eman ditu, bai euskal dantza tradizionalean,eta bai dantza klasiko eta garaikidean arrakastazari direnak munduan barrena dantzari. Parisen,XVII. mendean sortu zen lehen dantza konpainiadantzari euskaldunez bete bazen, gaur egun ere, nazioartekoballet konpainia handietan ari dira euskaldantzariak.Euskaldunon dantzarako zaletasuna erakusten dutenzenbait aipu, erabiliaren erabiliaz, topiko bihurtu ditugu.Estrabonek, Kristo aurreko II. mendean, Iberiarpenintsulako iparraldeko herritarrei buruz idatzi-

7Soka-dantza, Mendaron (2010) / Soka-dantza en Mendaro (2010) / Soka-dantza in Mendaro.Desde los bailes tradicionales de ámbito local hastael teatro sico de vanguardia, la danza vasca ofrece atodo aquel que desee disfrutar del baile una ampliay variada oferta de marcada personalidad. Gracias alapego que los vascos han mostrado hacia su cultura,en el País Vasco se ha preservado un rico y vistosorepertorio tradicional que, además, ha sabido renovarsepara adaptarse a los cambios sociales. Dentrodel calendario fesvo, la danza está muy presente enel panorama cultural vasco, bien integrada en programasde espectáculos, bien respondiendo a las necesidadesprotocolarias de la sociedad mediáca.Además del lenguaje verbal, toda cultura y sociedadcuenta con otro lenguaje para comunicar, senr, expresar,comparr y, en definiva, vivir: la danza. Sinpronunciar palabra, con sólo poner el cuerpo en movimientoal son de patrones rítmicos, surge la chispade la comunicación. Al igual que los hombres y lasFrom tradional local dances to vanguard physicaltheatre, Basque dance offers a wide and varied spectrumreflecng a parcular identy for anyone whoenjoys dance. Thanks to the aachment Basques liketo show towards their culture, a rich and spectacularrepertoire of tradional dance has been preservedin the Basque Country. Moreover, it has also beenable to modernise in the face of social change. Anessenal part of the tradional fesval calendar, anintegral part of performance programmes and respondingto the necessary protocols of a media society,Basque dance is a key feature of daily culturallife.Within culture in general in all sociees, includingthose based on oral culture, there is another languagewe use to communicate, feel, express, shareand, ulmately, to live: dance. The body starts movingaccording to rhythmic paerns and, without any

8Fandangoa, Oiartzunen (1839) / Fandango en Oyarzun (1839) / Fandangoa in Oiartzun (1839).takoetan, dantzan irudikatu zituen, eta harrezkerodantza maiz agertu da bidaiariek euskaldunoi buruzegindako deskribapenetan. Baina topikoek, oinarrizuzena duten kasuetan ere, eremu bat argiztatuahala beste bat itzaleratzen dute. Euskaldunon hizkuntza,euskara, inguruko hizkuntzekiko egitura etajatorriz berezia dela jakinik, euskal dantzari ere nolabaitekoapartekotasuna egotzi izan zaio topiko horienbidez.Europako dantza tradizionalen testuinguru aberatsean,ezaugarri komunak eta bereizleak ditu euskaldantzak. Festa-egutegia, neguko eske errondak,mozorroen arkepoak, inauterien ospakizun egiturakedo genero koreografikoak aintzat hartuz, Europakomendebalde osoa hartzen duen dantza, musika, festaeta tradizioen familia handi baten lehengusu-lehengusinakgarela ohar gaitezke. Kultura tradizionalzabal eta aberats bat konpartzen dugu, nahiz etanork bere ezaugarri propioak ere baditugun. Bereizgarrihorietako batzuk asko indartu ditu euskal dantzakXX. mendean eta ondorioz, erabat desberdinakgarela sinestera iritsi gara.Erromanzismoaren eta nazionalismoaren eraginez,kultura tradizionalarekiko interesa piztu eta folklorea

mujeres de todas las culturas, los vascos también enenese insnto para la danza, esa necesidad de moverel cuerpo llevado por la música. Los vascos handestacado por su afición a la danza y por su pasiónpor revitalizar tanto su lenguaje verbal como corporal.El bailarín o dantzari vasco cuenta con un ricopatrimonio coreográfico y un lenguaje de creacióncontemporáneo.La afición por la danza sigue llenando de bailes fiestaslocales, celebraciones y ritos de hoy en día. Esafuerte cultura coreográfica ha dado grandes figuras,tanto en la danza tradicional vasca, como en la clásicay en la contemporánea. No hay más que ver eléxito que diferentes bailarines vascos han cosechadopor todo el mundo. La primera compañía de danza,fundada en París en el siglo XVII, pronto se llenó debailarines vascos, y hoy en día los bailarines vascossiguen presentes en las grandes compañías internacionalesde ballet.A fuerza de ulizarlos, hemos converdo en tópicosalgunos dichos que reflejan la afición de los vascospor la danza. Ya en el siglo II antes de Cristo, cuandoEstrabón escribió sobre los habitantes del nortepeninsular, los retrató danzando; y en las descripcionesposteriores que los viajeros han hecho de losvascos, la mención a la danza ha sido habitual. Perolos tópicos, incluso en los casos en los que están fundamentados,oscurecen tanto como lo que aclaran.Así como la lengua de los vascos, el euskera, es muydiferente a las lenguas colindantes tanto en lo que aestructura como en lo que a orígenes respecta, tambiéna la danza vasca se le ha atribuido cierta singularidadfruto de la extrapolación de dicho tópico.En el rico contexto de las danzas tradicionales de Europa,algunas caracteríscas de las danzas vascas soncomunes y otras específicas. Si tenemos en cuentael calendario fesvo, las rondas de cuestación eninvierno, los arquepos de los disfraces, las estructurasde celebración de los carnavales o los géneroscoreográficos, observaremos que pertenecemos aneed to speak, produces sparks of communicaon.Women and men dance in all cultures, and Basquesalso have the dance insnct, the need to move theirbodies to music. The devoon to dance and the passionto revive body language in the same way as orallanguage are clear amongst Basques. Basque dancersshare both a rich choreographic heritage and acreave language.Such devoon to dance means that, even today, localfesvals, celebraons and ceremonies are fullof dances. A strong choreographic culture has bequeathedsolid dance skills in tradional Basquedance as well as classical and contemporary dance.One only has to look at the success of so manyBasque dancers all over the world. The first everdance company, created in Paris in the seventeenthcentury, was full of Basques and sll today one findsBasques among the most important internaonalballet companies.Numerous repeated references to Basques’ proclivityfor dance have made them a cliché. Strabo, in hisdescripon of the peoples inhabing the northernpart of the Iberian Peninsula in the second centuryBCE, imagined them dancing; and since then, dancehas oen appeared in travellers’ descripons ofBasques. Yet clichés, even when grounded in sometruth, may clarify one area at the expense of confusinganother. Realising that the Basques’ language,Euskara, differs significantly from the structure ofthe languages that surround it, this cliché has alsoimbued Basque dance with a kind of separate or dis-nct quality.In the rich context of tradional European dance,Basque dance has both common and disncve features.As regards the fesval calendar, winter requestcircuits, archetypal masquerades, carnival celebratoryprogrammes or choreographic genres, one mightsay we are the cousins of a large family of dance, music,fesvals and tradions throughout Western Europe.We share a broad and rich tradional culture,9

10Aurresku, Elorrion (1880) / Aurresku en Elorrio (1880) / Aurresku in Elorrio (1880).babesteko saiakerak egin dira azken ehun urteotan.Euskal dantzak berpiztuak, lurperatuak, eraldatuak,berreginak, berreskuratuak eta berrasmatuak izandira behin eta berriz. Gizarte mediako eta globalizatuan,moda eta periferia konplexuen eraginez,berdintzeko, homogeneizatzeko indarrak nagusi dira.Horien aurrean, desberdintasunak, bereizle markak,nortasunari eusteko defentsak bilakatzen dira. Tradiziozkodantzek herrien nortasun bereziak irudikatzekofuntzioa bereganatu dute. Berritzearen zoroakliluratzen gaitu, baina sustraietara itzultzen gara behineta berriz, uniformitatearen itsasoan bereiztukogaituen ezaugarrien bila.

una gran familia de danzas, música, fiestas y tradicionesque abarca todo el occidente europeo. Comparmosuna amplia y rica cultura tradicional, aunmanteniendo las caracteríscas propias de cada unade ellas. En el caso de las danzas vascas, muchas desus caracteríscas disnvas se reforzaron mucho enel siglo XX, hasta el punto de llegar a creer que sontotalmente diferentes.Con la influencia del romancismo y del nacionalismo,en los úlmos cien años ha crecido el interés porla cultura tradicional y se han llevado a cabo numerosasiniciavas en defensa del folclore. Las danzasvascas han sido resucitadas, enterradas, transformadas,rehechas, recuperadas y reinventadas una y otravez. En una sociedad mediáca y globalizada, bajo elinflujo de modas y complejas periferias, prevalecenlas fuerzas igualadoras y homogeneizantes. Anteponiéndosea dichas tendencias, las diferencias, lasmarcas disnvas, se han converdo en referentesidentarios. Las danzas tradicionales han hecho suyala función de representar las diferentes idendadesde los pueblos. Nos maravilla el arrebato de la novedad,pero siempre volvemos a las raíces en busca delas caracteríscas que nos disngan dentro del marde la uniformidad.even though there are specific features as well. Someof these parcularies acquired a growing importancein Basque dance during the tweneth centuryand, consequently, we began to believe that we werequite different.Influenced by Romancism and naonalism, and followinga new interest in tradional culture, manyessays have been published in defence of folkloreduring the last hundred years. Basque dances havebeen resurrected, buried, transformed, reconstructed,recovered and reconfigured me and me again.In a globalised media society influenced by complextrends and peripheries, levelling and homogenizingforces now dominate. In the face of such forces, differenceand disncveness have become pillars ofdefending identy. Tradional dances have takenon the funcon of represenng peoples’ differentidenes. The shock of the new fascinates us, yetwe return to our roots over and over again in searchof features that will separate us from the sea of uniformity.11

Pas de BasqueEzpata-dantzak, trokeo-dantzak eta soka-dantzakdantza-molde zabalduak izan dira XVI. mendekaurrera Euskal Herrian. Erritual, protokolo, ospakizunberezi, Corpus Chris, San Joan eta tokiantokiko santutegiaren araberako jai egun handienetanezpata-dantzak izan dira izar disratsuenak.Erritualaren ondoko festan zein iganderoko olgetan,soka-dantzak dantzatzeko zaletasuna izan dute euskaldunek.Protokolorako zein festarako, ondo prestatutakodantzariak izango ziren 1660ko maiatzean, LuisXIVak Lapurdin ikusi zituenak. Luis eta Maria Teresarenartekoa estatu ezkontza izan zen, eta ezteiakneurrikoak ospatu zituzten Donibane Lohizunen.Bertan ikusitako dantzarien oroitzapena Pariseraeraman omen zuen Eguzki Erregeak eta urtebeteberanduago, 1661an dantzaren akademia sortuzuenean, hogeitabost euskal dantzari deitu omenzituen bertara. Horren ondorio ote dira dantza klasikoarenizendegian ageri zaizkigun euskal urratsak?Pas de basque edo saut de basque ballet eskolaguzetan dantzatzen dira. Dantza klasikoaren izendegianjatorrizko izendapena duten urrats bakarrakdira.Ez dakigu Parisko lehen dantza akademia horretanaritu ziren euskal dantzariek zer nolako arrastoa utzizuten. Dantza klasikoan jasotako izen deigarri horiezgain ezer gutxi dakigu balletaren bilakaeran euskaldunekizan zezaketen eraginaz. Gipuzkoako eta Zuberoakodantzek dantza akademikoarekin dituzten antzekotasunakazpimarratzen dira maiz euskal dantzaballet klasikoaren ama izan daitekeela argudiatzeko.Baina aitortu behar dugu, luzeagoa dela mitoarenitzala, gaiari buruzko ikerketen soka baino, eta ezergutxi dakigula horri buruz, aipatutako datu urrietazharatago.Antzekotasun koreografikoak daudenik ez da zalantzanjartzen, eta ez bakarrik euskal dantza eta dantzaklasikoaren artean. Ingalaterrako morris dantzak,Espainiako Eskola Boleroa, Provenzako karaktere

Las danzas de espadas, de troqueo y en cadena hansido géneros de baile comunes en el País Vasco desdeel siglo XVI. Las danzas de espadas o ezpata-dantzakhan sido las estrellas indiscubles en ritos, protocolos,celebraciones especiales, Corpus Chris, SanJuan y en las fesvidades señaladas por cada santorallocal. Los vascos han tenido afición y costumbre debailar danzas de cuerda en las fiestas posteriores alos rituales y en el asueto de los domingos.Luis XIV probablemente ya vio bailarines vascos enlos actos protocolarios y fesvos de mayo de 1660en Laburdi. La boda entre Luis y María Teresa fue unaboda de estado y, por tanto, las nupcias celebradas enSan Juan de Luz fueron dignas de tal acontecimiento.Parece ser que el Rey Sol se llevó consigo a París elrecuerdo de los dantzaris que vio porque, un añodespués, al crear en 1661 la academia de danza, hizollamar hasta allí a veincinco bailarines vascos. ¿Seráésta la razón por la que la nomenclatura de la danzaacadémica incluye pasos vascos? El pas de basque yel saut de basque se bailan en todas las escuelas deballet. Son los únicos pasos de la nomenclatura de ladanza clásica con denominación de origen.No sabemos qué huella imprimieron los bailarinesvascos en esa primera academia de danza de París.Aparte de esos sugerentes nombres recogidos en ladanza clásica, no sabemos gran cosa de la influenciaque los vascos pudieron tener en la evolución delballet. Se suelen subrayar las similitudes de las danzasde Guipúzcoa y Zuberoa con la danza académicapara argumentar que la danza vasca es la madre delballet clásico. Pero debemos confesar que la sombradel mito es más larga que el hilo de la invesgaciónsobre el tema y que poco o nada sabemos más alláde los escasos datos mencionados.No hay duda de que existen similitudes coreográficas,y no solo entre la danza vasca y la clásica.Estudiadas paso por paso, las danzas Morris de Inglaterra,la escuela bolera de España, las danses decaractére de la Provenza o las Calusari rumanas sonThe ezpata-dantzak (sword-dances), trokeo-dantzak(dances with scks and small shields) and soka-dantzak(rope-dances) have been widespread forms ofdance in the Basque Country since the sixteenth century.The ezpata-dantzak have been the shining starsof major fesvals associated with ceremonies, protocols,special celebraons, Corpus Chris, San Joan(Saint John’s Eve) and local saint’s day commemora-ons. Basques have had a penchant, too, for dancingthe soka-dantzak in post-fesval rituals as well asduring leisure me on Sundays.Whether because of protocol or a fesval, the dancersthat Louis XIV witnessed in May 1660 in Lapurdi(Labourd) would have been well prepared. It was thestate wedding of Louis and Maria Theresa, and theyheld the wedding celebraons in Donibane Lohizune(Saint-Jean-de-Luz). These dancers are reputed tohave made strong impression on the Sun King backin Paris and a year later, in 1661, when he created adance academy he apparently called on twenty-fiveBasque dancers to join. Perhaps this is why the termpas de Basque (Basque step) appears in the classicaldance repertoire. The pas de Basque or saut deBasque are danced in all ballet schools. They are theonly steps that maintain their original name in theclassical dance repertoire.We do not know what traces the Basque dancerswho appeared in that first dance academy in Parisle. Apart from that striking name taken from classicaldance we have no idea whether Basques influencedthe evoluon of ballet. Similaries betweenthe dances of Gipuzkoa and Zuberoa and academicdance are oen emphasised, with the contenonthat Basque dance may be the mother of classicalballet. But one should note that the shadow ofmyth stretches a long way, further than any line ofresearch into a topic, and we know next to nothingabout this apart from these scarce pieces of data.Yet there are clearly choreographic similaries, andnot just between Basque dance and classical dance.13

14Arku-dantzariak, XX. mende hasieran / Bailarines de arcos a principios del siglo XX / Early tweneth-century arku-dantzariak.dantzak, edo Errumaniako Calusari dantzak urratsezurrats aztertuta harrigarriak dira aurki daitezkeenantzekotasunak. Juan Antonio Urbeltzek azalduduenez, XVI. mendek aurrera Europako gorteetandantza-maisuek jorratzen zuten errepertorio etadantzaren didakka bera aurki daiteke XVIII. etaXIX. mendeko akademia militarretan, eta baita JuanInazio Iztueta zaldibiarrak 1824an argitaratutako Gipuzkoakodantzei buruzko liburuan ere.Mugimendu erromankoak lehenengo, eta nazionalismoakondoren, nekazal gizartearen krisiaren ondoriozbertan behera geratzen ari ziren musika etadantza moldeak sustatzeko joera hartu zuten. XIX.mende bukaeran eta XX.aren hasieran Euskal Festekdesagertze bidean antzematen zen kultura tradizionalarenale batzuk apartatu eta ez-ohizko ospakizunprograma batean aurkezten zituzten. Aldi berean,Eusko Alderdi Jeltzaleak bere programa polikoarenosagarri, programa ludiko-sinboliko bat egokitu etabarreiatzeari ekin zion. Durangaldeko dantzari-dantzahautatu zuen Sabino Aranak euskal nortasunaegokien islatzen zuen irudi gartsutzat, eta Batzokiensarearen bidez Euskal Herri osoko gazteak jarri zituztenezpata-dantzan.Resurreccion Maria Azkue eta Jose Gonzalo ZulaikaAita Donosa gidari zirela, folklore alorrean ustezdesagertzen ari zen kultura erreskatatu, edo gutxienezbiltzeko ahaleginak egiten ari ziren alde batek,eta abangoardiako korronte arskoen emankortasunakerakarrita sorkuntza puri-purian zegoen

sorprendentemente parecidas. Como ha observadoJuan Antonio Urbeltz, en las academias militares delos siglos XVIII y XIX se observan el mismo repertorioy la misma didácca de la danza que trabajaron losmaestros del danza a parr del siglo XVI en las cortesde Europa, y que describió el zaldibiarra Juan InazioIztueta en el libro sobre las danzas guipuzcoanas publicadoen 1824.Primero los movimientos románcos, y los nacionalismosdespués, se inclinaron por la promoción de losgéneros de música y danza que, como consecuenciade la crisis de la sociedad agrícola, estaban en declive.En las Fiestas Vascas de finales del siglo XIX yprincipios del XX, se escogieron algunos retazos dela cultura tradicional que se percibía en declive y sepresentaron en programas fesvos de carácter excepcional.Al mismo empo, el Pardo NacionalistaVasco comenzó a preparar y difundir un programalúdico y simbólico como complemento de su programapolíco. Sabino Arana escogió la ezpata-dantzadel Duranguesado como vigorosa imagen que mejorSaski Naski emanaldia, Parisen, Champs Elisees antzokian, 1929kootsailaren 8an / Saski Naski en el teatro Champs Éliseés de París,el 8 de febrero de 1929 / Performance of Saski Naski in Paris, in theChamps-Élysées theatre, 8 February, 1929.By studying step-by-step the Morris dances in England,the Bolero school in Spain, the Karaktare dancesin Provence, or the Căluşari dances in Romania,one can find some remarkable similaries. As JuanAntonio Urbeltz explains, one can find in eighteenthandnineteenth-century military academies the samerepertoire and dance didaccs employed from thesixteenth century onwards by dance instructors atEuropean courts; as well as in a book on Gipuzkoandances published in 1824 by Juan Inazio Iztueta,from Zaldibia.Inially the Romanc movement, and later naonalism,began to champion music and dance styles thatwere disappearing as a result of a crisis in rural society.In the late nineteenth and early tweneth centuries,several Basque Fesvals chose some examples of tradionalculture that they believed to be on the road todisappearing and presented them in a non-typical celebratoryprogramme. At the same me, the BasqueNaonalist Party adapted and disseminated a symbolicleisure programme as a complement to its policalprogramme. Sabino Arana (the founder of Basque na-onalism) chose a dancer from the district of Durangoas the passionate image that best reflected Basqueidenty; and through the Batzoki (the party socialcentre or club) network, young people from all overthe Basque Country began to do the ezpata-dantzak.On the one hand, led by Resurreccion Maria Azkueand Jose Gonzalo Zulaika (known more commonly asAita Donosa), a culture thought to be disappearingwas recovered, or at least efforts were made to recordit, in the field of folklore; on the other, arsc creavitywas blossoming as a consequence of avant-gardearsc currents. The Russian folklore ballets touringthroughout Europe le in their wake astonishmentand profound emoonal effects. Since Basque musicand dances were excellent raw material, manyperformers embraced them as good as any otherand worthy of bringing to the stage in ballet form.Segundo Olaeta formed the Elai-Alai dance group in15

16 bestek. Europa osoa korritu berri zuten ErrusiarEuskal musika eta dantzak lehengai bikainak Ballet folklorikoek harridura eta emozio arrasto sakonakutziak zituzten. Euskal musika eta dantzak le-izanik, eszenaratze eta ballezazio joerak baliatuzbeste horrenbeste egiteko batu ziren joerak baliatuz beste horrenbeste egiteko batu zirenhengai bikainak izanik, eszenaratze eta ballezaziohainbat ekintzaile.hainbat ekintzaile. Segundo Olaetak Elai-Alai taldeasortu zuen Gernikan 1927an, eta urtebete beranduago,Saski Naski ikuskizuna aurkeztu zen Donosan,Orfeoiko kantariak, Orkestra sinfonikoa, eta Donos-a, Berriz, Izpura eta Atharratzeko dantzariak partehartuz.Bilketa, ikerketa, sustatze eta sorkuntza lanetan bizibiziakizan ziren gerra aurreko urteak. EspainiakoGerra Zibilak errok eten zuen mugimendu hori, bainahondamendiaren erdian, bi ekimen loratu ziren.Olaetaren Elai-Alai-ek hegoak asndu eta Europarahegal egin zuten umezurtz talde bat euskal kulturarenenbaxadore bilakatuz. Eusko Jaurlaritzak berakantolatutako enbaxada koreografiko eta musikalarekinegin zuten topo Frantzian: Eresoinka. Gerra zelaikultural eta komunikaboan jokatzeko asmoarekin,euskal kantari, musikari, sortzaile eta dantzari taldehandi bat bildu zuen Jaurlaritzak, eta Saran prestaketalanak burututa besteak beste Paris, Brussela, Amsterdam,La Haya, Roerdam edo Londres-en eskainizituen emanaldiak.Gerra galduta, etxera itzuli ezinda aurkitu ziren Eresoinkaeta Elai-Alaiko dantzariak, eta batzuk Lapurdinezarrita, eta beste batzuk arsta-nomada bihurtutaHego Ameriketan birak eginez segi zioten euskal kulturaeta dantza lau haizetara zabaltzeko lanari. Dantzaklasikoan trebatu eta euskal dantza tradizionalakeszenaratzeko eredu akademiko-errusiarra jorra tzenjarraitu zuten. Hazi horretak ernaldu ziren ondokohamarkadetan XX. mendeko euskal dantzarenhainbat ekimen. Schola Cantorum eta Kresala Donos-an, edo Oldarra eta Etorki Lapurdin besteak beste.Tradizioari lotuago, Gipuzkoako dantzen interpretaziodisratsuari esker ospea irabazia zuen DonosakoGoizaldi dantza taldeak.

eflejaba el carácter vasco y, a través de la red de Batzokisdel Pardo Nacionalista Vasco, puso a bailar laezpata-dantza a jóvenes de todo el País Vasco.Con Resurrección María de Azkue y José Gonzalo Zulaika,Aita Donosa, a la cabeza, se hicieron esfuerzospara rescatar o por lo menos recoger la culturaque se percibia que se estaba perdiendo en el ámbitodel folclore. Esto sucedía en un momento en el quela irrupción de nuevas corrientes arscas de vanguardiapropiciaban un fecundo tejido creavo. Losballets folclóricos rusos que acababan de recorrertoda Europa habían dejado a su paso un profundorastro de admiración y emoción. Algunos emprendedores,considerando que disponian en la musica ydanza vasca excelente materia prima para emular alos ballest rusos, comenzaron a aplicar las nuevas corrientesde puesta en escena y eslización. SegundoOlaeta creó en 1927 el grupo Elai-Alai en Gernika. Unaño después se presentó el espectáculo Saski Naskien San Sebasán, en el que parciparon cantantesdel orfeón, la orquesta sinfónica y bailarines de SanSebasan, Berriz, Izpura y Atharratze.Los años anteriores a la guerra fueron muy intensosen labores de documentación, estudio, promoción ycreación. La Guerra Civil española cortó de raíz aquelmovimiento pero, en medio de la catástrofe, surgierondos iniciavas. El grupo Elai-Alai (literalmente, golondrinasalegres) de Olaeta desplegó sus alas y volóhacia Europa para converr un grupo de huérfanos enembajadores de la cultura vasca. En Francia se encontraroncon la embajada coreográfica y musical que elmismo Gobierno Vasco había organizado: Eresoinka.Con la intención de parcipar en el campo de batallacomunicavo y cultural, el Gobierno Vasco reunió ungran grupo de cantantes, músicos, creadores y bailarinesvascos que, tras su preparación en Sara, ofrecieronespectáculos en París, Bruselas, Ámsterdam, LaHaya, Roerdam y Londres, entre otros.Perdida la guerra, los bailarines de Eresoinka y Elai-Alai se encontraron sin posibilidad de volver a casa.Gernika in 1927. The following year, the performanceSaski Naski premiered in Donosa-San Sebasán withthe parcipaon of the Donosa Choral Society, thesymphony orchestra, and dancers from Donosa-SanSebasán, Berriz, Izpura and Atharratze (Tardets).In the years before the outbreak of the Spanish CivilWar (1936-39), a great deal of me and effort weredevoted to the work of collecng, researching, promongand creang. The war put a stop to this movement,but in the midst of the destrucon, two inia-ves flowered. Olaeta’s Elai-Alai spread its wings andan orphans’ group flew to Europe, becoming ambassadorsof Basque culture in the process. In France,the group met with choreographic and musical ambassadorsorganised by the Basque Government itself:in other words, with the Eresoinka group. TheBasque Government had gathered together Basquesingers, musicians, dancers and arsts in a largegroup with the aim of waging a cultural and publicitywar. Aer rehearsing in Sara (Sare) in Lapurdi, theyperformed in (amongst other places) Paris, Brussels,Amsterdam, The Hague, Roerdam and London.With the war lost, the dancers of Eresoinka and Elai-Alai were unable to return home. Some of them remainedin Lapurdi while others became nomadic artists.Touring through South America, they connuedto promote Basque culture and dance. Skilled in classicaldance and bringing tradional Basque dancesto the stage, they connued to follow the Russianacademicmodel. From these roots many twenethcenturyBasque dance iniaves emerged in the followingdecades: the Schola Cantorum and Kresala inDonosa-San Sebasán, as well as Oldarra and Etorkiin Lapurdi, amongst others. Bound even closer totradion, and thanks to a brilliant interpretaon ofGipuzkoan dances, the Goizaldi dance group in par-cular achieved great renown.In the 1960s, the Contemporary Basque Art Schoolsinspired by Jorge Oteiza rejuvenated Basque culturewith a jolt. Thereaer, the group Ez dok hamairu pro-17

1860ko hamarkadan euskal kulturaren zuzperraldiaeragin zuen Jorge Oteizak akuilatutako Arte GaraikidearenEuskal Eskolak, eta haren ondok musikanEz dok hamairuk lurrikara eragin zuen bezala, dantzajarduerak errok irauli zituen Argia dantzari taldeak.Juan Antonio Urbeltzen gidaritzapean, dantza tradizionalenerroak ikertu, tokian tokiko folklore bilketalana abiatu, eta ondare koreografiko tradizionalabalioztatu, berreskuratu eta birsortzeko olatu handiba eragin zitzaion.Neguko festak, inauteriak dantzanAnimen gaua eta Domu Santu egunarekin hasi etaHausterre asteazkena bitartean neguko festak ospatzendira Euskal Herrian eta Europako mendebaldeosoan ere. Animen gauaren edo gau beltzaren ospakizunakahazturaren putzuan galtzekotan izan dira,baina orain, Halloween ekarri du zinearen industriaketa badirudi berriz ere indartzen hasiak direla. Izanere, festa bera da bien oinarrian dagoena. Gaurkogazteentzat Hollywoodeko pelikuletako kontuak diraMaskaradak, Larrainen (2010) / Mascaradas en Larrain (2010) / The Maskaradak in Larraine (2010).

20 horiek, baina beraien guraso eta aiton-amonek Animeneguna ospatzeko kalabazak hustu, kandelak jarriNeguko errondak kantuz eta dantzaz betetaageri dira, eta ez edonolako dantzak. Europa eta bide-bazterretan bizilagunak izutzeko ohitura zuten,filmetan horrelakorik ikusi aurrek.zaharreko erritual aberats bezain harrigarriakdantza tradizio ikusgarriz gorpuztuta aurki Gazte kuadrila bat elkartu, eta baserriz baserri,etxez etxe abiatzen da, herriko atari guzak bisitatuz.Etxe bakoitzaren aurrean kantuan edo dantzandaitezke euskal inauterietan.egin, eta ondoren aginaldoa eskatzen du: jatekoaedo dirua. Errondak dira, kuestazioak, negukofestetan ezinbestekoak. Oilasko biltzeak San Mar-netan, aginaldo eskeak San Nikolasen aitzakian,Olentzero, Santa eskea, inauterietako puska biltzeak...Neguko errondak kantuz eta dantzaz betetaageri dira, eta ez edonolako dantzak. Europa zaharrekoerritual aberats bezain harrigarriak dantzatradizio ikusgarriz gorpuztuta aurki daitezke euskalinauterietan.Zuberoako maskaradak inauterien funtzio soziala,aztarna sinbolikoa eta dantza miragarriak biltzen dituenerritual ikusgarriak dira. Herri bateko gazteekhartzen dute bere gain maskaradak prestatu eta herrizherri eramateko ardura. Ez da erabaki erraza, herritxikiak baira gehienak, eta horrelako erronka baaurre egiteko, herriko ia-gazte guzek hartu beharkobaitute lanen bat. Ongi trebatutako dantzariak behardira, ahots gozoko kantariak, trufa eta ankerkerietarakoprest dauden kankailuak, probokatzaileak etaesatari txukunak izango diren antzerkilariak, eta baitamusikariak ere.Urtarrileko bigarren edo hirugarren asteburuan hasita,pazko iganderarte luzatzen dira azken urteotanmaskaraden egutegiak. Igande goizean iristen damaskaradarien taldea dagokien herrira. Barrikadasinboliko bat dute harrera eginez. Dantzan eta kantuaneginez iragan, eta lehen jan-edanetaz gozatzekoeskubidea irabaziko dute. Barrikadak, dantzak,kantuak eta jan-edanak goiz osoan errepikatzen diraauzorik auzo.Konpartsa koloretsua eta zaratasua osatzen dutemaskaradariek. Dantzari finak dira gorriak. Basaak,

tumbre de vaciar calabazas, introducir velas en suinterior y dejarlas en los caminos para asustar a losvecinos en la noche de ánimas.Las cuadrillas de jóvenes se juntaban para visitar todoslos portales del pueblo, caserío a caserío y casapor casa. Se bailaba o cantaba ante cada casa parapedir después el aguinaldo: comida o dinero. Lasrondas y peciones son fundamentales en las fiestasde invierno. La recolecta de pollos en San Marn;las cuestaciones por San Nicolás, Olentzero o SantaÁgueda; las recogidas de carnaval (puska biltzeak)...Las rondas invernales están llenas de cantos y danzasrealmente especiales. Bajo la forma de vistosas tradicionesde danza, en los carnavales vascos podemosencontrar rituales de la vieja Europa, tan variadoscomo asombrosos.Las mascaradas de Zuberoa son rituales espectacularesen los que se observan la función social, laherencia simbólica y las maravillosas danzas de loscarnavales. Cada año, los jóvenes de una poblaciónadquieren la responsabilidad de preparar y llevar lasmascaradas al resto de localidades. No es fácil la decisión,pues la mayoría son pequeñas aldeas y, parahacer frente a tamaño desao, casi todos los jóvenesdel pueblo enen que asumir alguna tarea. Se necesitanbailarines experimentados, cantantes de vozdulce, brabucones dispuestos para la mofa y el jaleo,interpretes teatrales provocadores y versados en declamación,y también músicos.En los úlmos años, las mascaradas suelen celebrarsedesde el segundo o tercer fin de semana de enerohasta el domingo de Pascua. El grupo de parcipantesde la mascarada llega el domingo por la mañana asu correspondiente pueblo. Les recibe una barricadasimbólica. Tras bailar y cantar, enen derecho a gozardel primer aperivo. Barricadas, bailes, cantos, tragosy bocados se repiten de barrio en barrio durantetoda la mañana.Los parcipantes de la mascarada conforman unacolorida y ruidosa comparsa. “Los rojos” (gorriak)The maskaradak (masquerades) of Zuberoa (Soule)are spectacular rituals which reflect the social func-on of carnival, its symbolic remains and marvellousdances. The young people of a village take it uponthemselves to prepare the maskaradak and the responsibilityof taking it from village to village. It is notan easy decision because most of these villages arevery small and, in order to confront this challenge,almost all the young people in the village must takeon some dimension of the work involved. Very skilleddancers, sweet-voiced singers, actors who will bewasters, agitators and storytellers ready to taunt andjeer, and musicians are all required.The maskarada calendar begins on the second orthird weekend in January and in recent years has lastedunl Easter Sunday. The maskarada group arrivesin the appointed village on Sunday morning. They aregreeted by a symbolic barrikada (barricade). Aerdancing and singing, they will earn the right to enjoytheir first session of eang and drinking. This cycleof pung up barricades, dancing, singing, eang anddrinking is repeated all morning throughout all thevillage neighbourhoods.The maskarada performers make up a colourful andnoisy group. The gorriak (reds) are excellent dancers,while the beltzak (blacks) are rowdy and provocave.The txorrotxak (knife-grinders) use their fine voicesin a dual role whilst hosng the spectacle, whereasthe kautereak (nkers) and buhameak (gypsies) havecome to use mischief as a way of provoking socialcricism and laughter. In the special technical danceof Zuberoa, five skilled aitzindariak (leaders) –the zamaltzain(hobbyhorse), txerreroa (man with horsemanesck), kanniersa (water-bearer), gathuzaina(cat-man) and entseinaria (flag-bearer)– performamazingly gied dances. They dance in carefullymeasured jumps coming soly down to the ground,although these Zuberoan dancers also defy gravityin their jumping over the barrikada, in the branlea(a group dance performed by stepping from side-21

22Zamaltzaina eta kanniersak, maskaradak Gameren (2006) / Zamaltzain y dos canneras en las maskaradak de Gamere (2006) /The zamaltzaina and kanniersak in Gamere (Camou) (2006).zirikatzaileak eta zalapartatsuak beltzak. Eztarri finezbi ahotsetara kantatzen dute txorrotxek aurkezlelanak eginez, eta krika soziala eta irria eragitekoetorri bihurria darabilte kautera eta buhameek. Zuberoakodantza teknika berezian trebatutako bostaitzindariek –zamaltzainak, txerreroak, kanniersak,gathuzainak eta entseinariak– dantzarako dohainharrigarriak erakusten dituzte. Dantza-jauziak urratsneurtuz eta lurra laztanduz dantzatzen dituzte, bainabarrikada, gabota, branlek jausa edo godaleteangrabitateari desafio egiten diote dantzari zuberotarrek.Gora jauzi eta frijat eta antrixatekin lurrek askatzendira, baina ez dira zerura begira ari dantzan.Europako mendebaldeko dantza tradizional gehienetanbezala, lurrarekin dantzatzen dute zuberotarrekere. Jauzi egiterakoan ahalik eta goren egiten dute,baina goik beherakoa ere indarrez burutzen dute.Txirula, un-una, atabal eta arrabiten doinuekmarkatzen dituzte dantzarien oinek lurra hartzen dutenpuntuak.Maskaradekin batera, Lapurdin ere urtarrila amaieranedo otsaila hasieran martxan izaten dira inauterigoizarrenak. Baina Zuberoan ez bezala, Lapurdin ezdago talde bakar bat herrialde osoa bisitatzen. Herri

son grandes bailarines. “Los negros” (beltzak) sonsalvajes, provocadores y bulliciosos. “Los afiladores”(txorrotxak) cantan a dos voces haciendo las vecesde presentadores y cronistas. Los kauterak (gitanoscaldereros) y buhameak (gitanos bohemiens) ulizansu irreverente elocuencia para arrancar sonrisas yhacer críca social. Los cinco aitzindariak instruidosen la depurada técnica de baile de Zuberoa (zamaltzaina,txerreroa, kannersa, gathuzaina y entseinaria)demuestran sus excelentes dotes para el baile.Los bailarines sulenos bailan los dantza-jauziak(danzas de saltos) con pasos medidos y acariciandola erra, pero desaan a la gravedad en barricadas,gavotas, branles y baile del vaso (godalet-dantza).Cuando ejecutan pasos como el frijat o el antritxatse despegan de la erra, pero no los bailan mirandoal cielo. Como en la mayoría de danzas tradicionalesde la Europa occidental, los sulenos bailan unidos ala erra. Al saltar, ascienden lo más alto posible, peroimprimen también fuerza en la bajada. La pequeñaflauta denominada txirula, el un-un o salterio, eltambor y el violin marcan los puntos en los que lospies aterrizan en el suelo.Junto con las mascaradas, los primeros carnavales deLaburdi arrancan a mediados de enero o primerosde febrero. Pero, a diferencia de Zuberoa, en Laburdino hay un solo grupo que visite toda la comarca.Cada localidad organiza su propio grupo, que visitalos caseríos, casas y barrios en empo de carnaval.En algunos pueblos la ronda puede durar dos, tres eincluso cuatro fines de semana.Los personajes principales del carnaval de Laburdison los kaskarot. Ataviados con sombreros de vistosasflores y coloridas cintas y adornos, los kaskarotakempuñan dos palos cortos. Organizados en gruposde ocho, bailan danzas de palos, dantza-jauziak, marmutx,xinple, kontra-dantzak, dantza-luze, fandangoy arin-arin. Junto a los jóvenes bailarines, los banderari(abanderado), besta-gorri, ponpier, kolun-gorri,jaun-andre y el hartza (oso) completan la comparsato-side), the gabota dantza (gavoe dance) and inthe godalet dantza (dance of the glass). They jumpup from the ground in what are termed frijat andantrixat movements (special movements incorporangjumping from one foot to another), but theyare not looking up at the sky whilst they are dancing.Like most tradional dances in Western Europe,the Zuberoans also dance with the ground. Whenjumping, they go as high as they can, but they alsoconcentrate on landing strongly as well. The pointsat which the dancers’ feet touch the ground followthe melodies of the txirula (three-holed pipe), un-una (psaltery), atabala (snare drum) and arrabitea(fiddle).Together with the maskaradak, the first inauteriak(carnivals) also take place in Lapurdi at the end ofJanuary or beginning of February. However, unlike inZuberoa, one group alone does not go from villageto village. Instead, each town or village organises theevent, and this group visits all the farms, houses andneighbourhoods in its respecve area during carnivalme. This circuit can last as long as two, three andeven four weeks.The main figures of the Lapurdi carnivals are thekaskarotak (Cascarots, akin to gypsies). The kaskarotakappear in hats adorned with flowers, colourfulribbons and decoraons on their clothes and twomakilak (scks) in their hands. They are arrangedinto groups of eight, and perform makila-dantzak(sck dances) as well as dantza-jauziak (jauzia or circulardances interspersed with jumps), the marmutx,the xinple (simple dance), kontra-dantzak (contraor counter dances), the soka-dantza (rope dance),fandangoa (fandango) and the arin-arina (very fastdance). Together with these male and female dancers,there are several carnival groups in Lapurdi suchas the banderariak (standard-bearers), besta-gorriak(fesve reds), ponpierak (fire-fighters), kolun-gorriak(red pecoats), jaun-andereak (ladies and gentlemen)and hartzak (bears), as well as local fancy dress23

24 bakoitzean talde bat antolatzen da eta herriko baserri,etxe eta auzoak bisitatuko ditu inauteri aroan.Ihoteak, inauteak, inauteriak, karnabalak edo aratusteaknon, dantzak han izaten dira neguan. Nafarroakoiparraldean inauteriak bizi-bizi dira gaur teke erronda.Zenbait herritan bi, hiru edo lau asteburuz luzatu dai-egun ere, eta eskean ateratzen diren gazte taldeak Kaskarotak dira Lapurdiko inauterietako pertsonaianagusiak. Lorez apaindutako kapelak, xingola etaugari dira eta dantzarako prest gehienetan.apaingarri koloretsuak soinean, eta bi makila eskuandituztela aritzen dira kaskarotak. Zortziko taldetanantolatuta, makila-dantzak egiten dituzte, eta baitadantza-jauziak, marmutx, xinple, kontra-dantzak,soka-dantza, fandangoa eta arin-arina ere. Neskamuldantzariekin batera, Lapurdiko inauterietakokonpartsa banderariek, besta-gorriek, ponpierek, ko-lun-gorriek, jaun-andereak, hartzak eta tarteka etaherrien arabera ager daitezkeen bestela mozorroekosatzen dute.Lapurdiko kaskaroten oso hurbileko inauteria Gipuzkoan,Abaltzisketan aurki daiteke. Zortzi dantzarizapi koloretsuz apainduak, makila-dantza egitendutenak baserriz baserri puska biltzean. Txantxoakdira, eta soinujole batek lagunduta aritzen diramakila-dantzan. Konpartsa soilago ageri zaigu hemen,eta txantxoekin batera bi mozorro aritzen dira.Erratza eskuan dantzatu aurrek baserriko atariagarbitzen du batek, eta baserritarrak emandako jakiakbiltzen ditu bigarrenak, zesteroak. Txantxoekdantzatzen duten makila-dantza beretsua, bainabiziagoa, egiten dute Amezketan talai-dantzariek.Gipuzkoak Bizkaiara sartu orduko, mugan bertan,Markina-Xemeinen beste makila-dantzari talde bataurki daiteke inaute igandean. Zahagi-dantzan aritzendira hauek, eta hartzaren dantzarekin osatzendute saioa.Ihoteak, inauteak, inauteriak, karnabalak edo aratusteaknon, dantzak han izaten dira neguan. Nafarroakoiparraldean inauteriak bizi-bizi dira gauregun ere, eta eskean ateratzen diren gazte taldeakugari dira eta dantzarako prest gehienetan. LesakakoGoitarrek fandangoa eta arin-arina bizi-bizidantzatzen dute baserri bakoitzaren aurrean. Talde

25Txantxoak, Abaltzisketan (2005), baserri baten aurrean dantzan / Los “txantxoak” en Abaltzisketa (2005) bailando frente a un caserío /The txantxoak in Abaltzisketa (2005), dancing outside a farmhouse.de los carnavales labortanos, además de los enmascaradosque pueden aparecer en cada pueblo.Se puede encontrar un carnaval muy parecido al delos kaskarot de Laburdi en la localidad guipuzcoanade Abaltzisketa. Ocho bailarines con coloridos pañuelosbailan una danza de palos (makil-dantza) yhacen una cuestación (puska biltzea) de caserío encaserío. Son los txantxos y bailan la makil-dantzaayudados por un acordeonista. La comparsa es mássencilla en este caso, pues son dos los personajesque acompañan a los txantxos. Uno barre la entradadel caserío antes del baile y el otro, denominado cestero,recoge los alimentos donados por el anfitrión.or masquerade groups that might spring up fromme to me in different towns.One can find a carnival that is very similar to thekaskarotak of Lapurdi in Abaltzisketa, Gipuzkoa.There, eight dancers dressed in colourful shawls gofrom farm to farm and in return for something toeat, do the makila-dantza (sck dance). They arethe txantxoak (jokers) and they perform the makiladantzaaccompanied by a soinujolea (accordionist).Here, there is just one group and two people in fancydress accompany the txantxoak. One of them cleansup the main entrance to the farmhouse with a broombefore they begin to dance, while the second (the

26Inauteriak, Lantzen (2009) / Carnavales en Lantz (2009) / The inauteriak (carnivals) in Lantz (2009).zuri-gorriak kolorea eta alaitasuna eramaten dituEndara, Auzoberri eta Zala auzoetako baserri sakabanatuetara.Euskal inauteriaren beraren sinboloetako bat bihurtuda Lantzekoa, eta ez alperrik, mozorro festa etakonpartsaren aberastasuna ez-ohikoak baira. Perratzaileekedonor izutu eta perratuko dute oharkabean,txatxoen oihu eta joan-etorriak, zaldikoarenjauzi eta oskoak, ziripot mozorro itzela eta orekaarazoak, eta Miel Otxin, epaitua eta heriotzera kondenatuaizango den gaizkilearen irudia. Plazara iritsieta zortzikoa dantzatuko dute guzek txistulariarendoinura. Inaute asteartea dantzan ari da urtero Lantzeneta beste hainbat herritan.

Los talai-dantzariak de Amezketa bailan una danzade palos parecida a la de los txantxos, pero con unaire más vivo. Nada más pasar de Guipúzcoa a Vizcaya,en la misma frontera, encontramos en Markina-Xemein a otro grupo que baila una danza de palos eldomingo de carnaval. Se trata de la zahagi-dantza,que recorre la localidad acompañada de un oso y sudomador quien hace bailar a la besa.En invierno, las danzas están allá donde se celebreel carnaval. En el norte de Navarra, los carnavalesgozan, aún hoy en día, de buena salud, ya que sonnumerosos los grupos de jóvenes que salen en cuestacióny dipuestos a bailar en cuanto la ocasión lopermita. Los goitarrak (los de arriba) de Lesaka bailancon brio el fandango y el arin-arin frente a cadacaserío. Vesdos de blanco con adornos rojos, el grupolleva color y alegría a los dispersos caseríos de losbarrios de Endara, Auzoberri y Zala.El carnaval de Lantz se ha converdo en un símbolode todos los carnavales vascos, y no en vano, puesla fiesta de disfraces y la riqueza de la comparsa soninusitadas. Los herreros atemorizan con su atuendo,y lo hierran a uno en cuanto se descuida, los txatxoakvan gritando de un lado a otro, el zaldiko salta y dacoces, ziripot ene serias dificultades de movilidadpor su enormidad y Miel Otxin, imagen de un malhechor,es juzgado y condenado a muerte. Al llegar ala plaza, todos bailan el zortziko al son del chistu y eltambor. El martes de carnaval baila todos los años enLantz y en otros muchos pueblos.zesteroa or basket man) collects the food given tothem by the farmers. In Amezketa the talai-dantzariak(watchtower dancers) perform almost the samemakila-dantza as the txantxoak, but faster. Movingfrom Gipuzkoa into Bizkaia, on the border betweenthe two provinces itself, one can find another makila-dantzagroup on Carnival Sunday (the last Sundaybefore Lent) in Markina-Xemein. This group performsthe zahagi-dantza (wineskin or bota bag dance), coupledwith the hartzaren dantza (bear dance).Dances associated with carnivals (called inauteriak,karnabalak or aratusteak) are winter events. Innorthern Nafarroa (Navarre) carnival is sll alive andwell today, with many groups of young people beingformed to go about their local towns and villagesasking for things, and most of them ready to dancefor their efforts. The Goitarreak of Lesaka danceextremely fast versions of the fandangoa and thearin-arina outside all the farms. These zuri-gorriak(red and whites) groups bring colour and joy to thedispersed farms in the Endara, Auzoberri and Zalaneighbourhoods.The Lantz carnival in Nafarroa has become a symbolof all the Basque carnivals, and not for nothing, becauseit is one of the richest and most unusual fancydress and group fesvals. Perratzaileak (farriers) goaround frightening everyone and will try and shoeanyone who is not paying full aenon to what theyare doing; txatxoak (fools) rush about shoung andscreaming; a zaldiko (a kind of horse) jumps aroundplayfully striking out at everything; the huge andclumsy figure of ziripot has a hard me keeping upright;and Miel Otxin, represenng the figure of evil,is put on trial and condemned to death. Once they allreach the town square, they all dance the zortzikoa(“of eight”, a typical 5/8 dance-melody) to the tuneof a txistularia (Basque pipe and tabor player). Theyperform these dances on Carnival or Shrove Tuesdayevery year in Lantz and many other towns.27

Negua joan,uda etorri,eta dantzan berrizMarcha el invierno,llega el verano y vuelta a bailarWinter Goes, Summer Comes,and Dance Goes OnMaiatzan sartzearekin batera festak hasten diraherriz herri eta jai-egutegiak ez du atsedenik izangourrirarte. Santuen egutegiak data zehatzak ditutokian-tokiko festak ospatzeko, eta bestek Pazkoigandearen arabera, inauterietak hasi eta CorpusChris bitartean antolatzen diren jai mugikorrekintartekatzen dira. Ezpata-dantzen, trokeo-dantzen etasoka-dantzen garaia da.Besta BerriFestaren egitura erritual, osagaien aniztasun etadantzen eta janzkeren aberastasunari erreparatuta,luzaroan Corpus Chris jaia izan da disratsuena.Oñako Corpus Chris festak gorazarre egiten dioeliz prozesioen protokolo eta barrokoaren apaindurenloriari. Apostoluen, San Migelen eta Kristorenirudi bizien artean, kaskaineta eta txistu hotsek aur-

Korpus dantzak, Oñan (2006)Danzas del Corpus en Oñate (2006)Korpus dantzak in Oña (2006)Once May comes, the fesval season begins fromtown to town and the fesval calendar will not restunl October. The specific dates when local fesvalsare held follow the calendar of saints, and elsewhere,according to when Easter Sunday falls, there arenon-fixed fesvals between the carnivals and CorpusChris. This is the season of the ezpata-dantzak, thetrola-dantzak and the soka-dantzak.29Al entrar mayo, empiezan las fiestas de los pueblosy el calendario fesvo no da tregua hasta octubre.En el santoral hay fechas precisas para celebrar lasfiestas de cada lugar, pero, además, dependiendo deldomingo de Pascua, se intercalan las fiestas de fechacambiante que van desde carnaval a Corpus Chris.Es el empo de las danzas de espadas, de las danzasde troqueo y de los bailes de cuerda.Besta BerriLa estructura de la fiesta, el ritual, la variedad decomponentes y la riqueza de danzas y vesmenta,han hecho del Corpus Chris la fiesta más brillantedurante mucho empo. En el Corpus Chris de Oñateel sistema protocolario y la ornamentación fesvabarroca de estas procesiones se muestra en su máximaexpresión. Las imágenes de los apóstoles, SanBesta BerriAs regards fesval structure, ritual, the range of elementsinvolved and an awareness of the richnessof dances and costumes, the Corpus Chris fesvalhas for some me been the most glowing exampleof these fesvals. The Corpus Chris fesval in Oñapays homage to the glory of church procession protocoland Baroque decoraons. The raling soundof castanets and txistuak (three-holed pipes) introducethe dancers of Oña groups amongst the livingimages of Christ, Saint Michael and the apostles.The measured and elegant way of dancing livens upthe Korpus Dantzak (Corpus Dances) that take placeon Corpus Chris day: San Sebasan (the Saint Sebasandance), the banakoa (one-by-one dance),launakoa (four-by-four dance), zortzikoa and arkudantza(arch dance), and to finish off the day, theaurreskua (the hand-in-front or first hand dance) orsoka-dantza.Corpus Chris or Besta Berri (New Fesval) celebra-ons have been maintained faithfully in severaltowns in inland Lapurdi and Nafarroa Beherea (LowerNavarre). Smartly dressed in military and ceremonialmarching are, the colourful Heleta (Hélee)Besta Berri group is striking. This group presents afine ceremony made up of zapurrak (bear men), oilarrak(cocks), sarjentak (sergeants), kaporalak (corporals),alabardariak (pike men) and banderariak(standard bearers) marking out a march with whichto enter the church that takes six steps forwards andfour backwards, and advances very slowly.

30Ezpata-dantza, Xemeinen, Arretxinagako San Migel ermita ondoan, Markina-Xemeinen (2008)Danza de espadas en Xemein, junto a la ermita de San Miguel de Arretxinaga, Markina-Xemein (2008)Ezpata-dantza in Xemein, next to the Saint Michael Hermitage in Arretxinaga, Markina-Xemein (2008)kezten dituzte Oñatz taldeko dantzariak. Dantzakeraneurtu eta dotorez aletzen dituzte Gorpuz egunarilotuta iraun duten Korpus Dantzak: San Sebasan,banakoa, launakoa, zortzikoa eta arku-dantza, etaeguna bukatzeko, aurreskua edo soka-dantza.Corpus Chrisren edo Besta Berri ospakizunak predikamenduhandiz eutsi dira Lapurdiko barnealdekoeta Nafarroa Behereko zenbait herritan. Agerraldimilitar eta martxa zeremonialen dotoreziaz jantzita,ikustekoa da Heletan Besta Berriko konpartsakoloretsua. Zapurrak, oilarrak, sarjentak, kaporalak,alabardariak eta banderariak martxa markatzen elizarasartzeko zeremonial ederra eskaintzen dute, seiurrats aurrera eta lau atzera eginez, geldo-geldo aurreratzendoana.Ezpata-dantzakMaiatzaren 3an, Santa Kurutz egunean, herriko jaiegun handian, ezpata-dantzak erakartzen du legazpiarrenatentzioa. Ezpata-dantzen aroa hasten daLegazpian, eta ondoko asteetan hainbat herritanizango dira ezpata-dantzak: Donosan, Zumarragan,Tolosan, Markina-Xemeinen, Deban, Lesakan, Beran.Azken urteotan beste zenbait herritan hasi dira berenezpata-dantzak egiten aipatutakoen egiturak imitatuz,eta beraz, Elgoibarren, Eibarren, Beasainen,Iruñean, Añorgan edo Andoainen ere egiten diraezpata-dantzak gaur egun.Ezpatak darabiltzate dantzariek, baina ez elkarrekinborroka egiteko. Europako beste hainbat eskualdetanezaguna den hilt and point edo helduleku eta puntaezpata-dantza esloan aritzen dira. Horrek esan nahidu, dantzari bakoitzak ezpata bat kirtenek hartzenduela eta beste ezpata bat puntak. Horrela, dantzariek,ezpaten muturrak elkarri emanez kate bat osatzendute. Ezpata-dantzariak izenarekin ezagutzendira gehienak, baina zenbaitek ez darabilte benetakoezpatarik ere. Deban eta Lesakan koloretako xingolazapaindutako makilak darabiltzate, Tolosan alabardak,eta Beran sokak.

Miguel y Cristo, representadas por fieles se abrenpaso con los sonidos del chistu y las castañuelas percudasde los bailarines del grupo Oñatz. Interpretancon solemnidad y precisión un bello conjunto dedanzas que han perdurado en estrecha relación conel Corpus Chris: San Sebasan, banako, launako,zortziko y arku-dantza. Y, para acabar el día, el aurreskuo soka-dantza.La celebración del Corpus Chris o Besta Berri se hamantenido con gran fuerza en el interior de Laburdiy en algunos pueblos de la Baja Navarra. Con la eleganciade las marchas militares y ceremoniales, la coloridacomparsa de la Besta Berri de Heleta es dignade ver. Los zapurrak, oilarrak, sarjentak, kaporalak,alabardariak y banderariak ofrecen un bello ceremonialmarcando la marcha que avanzado seis pasos yretrocediendo cuatro cada vez entra lentamente enla iglesia.Danzas de espadas (Ezpata-dantzak)El 3 de mayo, día de la Santa Cruz y día grande de lasfiestas locales, la ezpata-dantza concentra la atenciónde los habitantes de Legazpi. Comienza el esofesvo, plagado de danzas de espadas, que connuaráen las semanas siguientes con ezpata-dantzas enSan Sebasán, Zumárraga, Tolosa, Markina-Xemein,Deba, Lesaka y Bera entre otros. Junto a las citadas,en los úlmos años varias localidades han recuperadoy recreado sus propias danzas de espadas, demodo que hoy en día también se baila la ezpatadantzaen Elgoibar, Eibar, Beasain, Pamplona, Añorgay Andoain.Estos ezpata-dantzaris usan espadas, pero no paraluchar entre sí. Estas danzas de espadas son de eslohilt and point o “empuñadura y punta”, conocido enmuchas otras regiones de Europa. En esta modalidad,cada bailarín coge una espada por la empuñaduray otra por la punta. De esa manera, los bailarinesconstruyen una cadena unidos por las espadas.Se les conoce como ezpata-dantzariak (bailarín deEzpata-dantzakOn 3 May, Santa Krutz day (the day of the cross) andthe main day of the local fesval in Legazpi, locals’aenon turns to the ezpata-dantzak. This is thebeginning of the ezpata-dantza season, and in theweeks that follow several towns will celebrate theirown ezpata-dantzak: Donosa-San Sebasán, Zumarraga,Tolosa, Markina-Xemein, Deba, Lesaka andBera. In recent years, people have started to performthe ezpata-dantzak in several other towns, copyingthe structure already noted. As a result, the ezpatadantzakare today also performed in Elgoibar, Eibar,Beasain, Iruñea-Pamplona, Añorga and Andoain.The dancers carry swords but not in order to fightwith each other. Instead, they perform a kind of “hiltand point” dance that is typical in many regions ofWestern Europe. This means that each dancer takesone sword by the hilt and another by the point.That way, the dancers make up a chain composedof the sword ps coming together. Most of these areknown by the term ezpata-dantzak although someof them do not even use real swords. In Deba andLesaka, for example, they use scks decorated withcolourful ribbons; in Tolosa they use pikes and inBera ropes.The swords are usually over a metre long. In Euskara,they are called bi eskuko ezpatak (two-handedswords) because two hands are needed to use themdue to their size and weight. The group is joined togetherby these swords, arranged into two or fourrows with a leader in front binding all the rows together.The group moves according to the instruc-ons of a leader, dance-master, guide or old teacher,and the swords make several choreographic figureswithout coming undone from one another. Then, inorder to form a bridge, the leader makes a half turnand goes backwards, taking with him the dancers atthe front with their swords held alo and passingover the remaining dancers. Those that follow frombehind do the same thing, unl the whole group has31

32 Ezpatak metro-betek gorako luzerakoak izan ohiAipatutako egitura koreografikoak arruntak dira. Euskaraz bi eskuko ezpatak direla esaten da,dira Espainia, Frantzia, Ingalaterra, Austria, haien pisu eta tamainagak bi eskuak erabili beharItalia edo Alemaniako ezpata-dantzetan, bainabada ezaugarri bat euskal ezpata-dantzak bi edo lau lerrotan antolatu eta buruzagi batek lotzenizaten baira. Taldea ezpata horien bidez elkarlotuta,ditu aurrean lerro guzak. Buruzagia, dantza-maisua,bereizten dituena.gidaria edo maisu zaharraren aginduetara mugitzenda taldea, eta zenbait figura koreografiko egiten diraezpatak askatu gabe. Zubiak egiterakoan buruzagiakbira erdi egin eta atzeranzko norabidea hartzen du,berarekin aurrealdeko dantzariak eramanez, ezpatakaltxatu eta gainontzeko dantzarien buru gainek pasaz.Atzek datozenek gauza bera egiten dute, taldeosoa zubik pasa eta atzera begira geratzen den arte.Zubi hauek lerroak txandakatuz edo denak bateraegin daitezke, eta zenbait tokitan, Deban adibidez,azpik ere egiten dira, dantzari guzak ezpaten gaineksalto egitera behartuz.Zubiak dira euskal ezpata-dantzetan ageri zaizkigunegitura koreografiko arruntenak. Ganbaradun arkuakere egiten dira, ohorezko pasabidea eskainiz agintarieta omenduei. Arrosak ere egiten dira bi ezpata-dantzatan,Xemeinen eta Legazpian. Dantzariek ezpatakelkar-gurutzatuz izar erako egitura borobila osatzendute eta maisu zaharra altxatzen dute bertan.Aipatutako egitura koreografikoak arruntak dira Espainia,Frantzia, Ingalaterra, Austria, Italia edo Alemaniakoezpata-dantzetan, baina bada ezaugarri bateuskal ezpata-dantzak bereizten dituena. Bakarlariakelkar-lotuta dagoen taldek aske izaten dira eta binaezpata txikirekin beraien erakustaldia egiten dutetaldearen aurrean. Ezpata-dantzari hauen dantzetanjauziak, muriskak, oin-altxatzeak eta bestelako urratsindartsuak izaten dira. Ezpatak batera eta bestera birarazizegindako mugimendu bihurrekin borobiltzendituzte beraien emanaldiak.Trokeo-dantzakEsan bezala, katean egindako ezpata-dantzak diraorain arte aipatutakoak, baina badira beste egitura

espadas), aunque muchos ni siquiera usen espadasverdaderas. En Deba y Lesaka usan palos decoradoscon cintas, en Tolosa alabardas y en Bera cuerdas.Las espadas suelen medir más de un metro. Sonmandobles, “esku biko ezpatak” o espadas de dosmanos, porque hay que empuñarlas con ambas extremidadespor su peso y tamaño. El grupo se organizaen dos o cuatro filas con sus espadas entrelazadasy un capitán une todas las filas en la parte delantera.Bajo las órdenes del guía, maestro de danza, líder o“maisu zaharra” (viejo maestro), el grupo ejecutavarias figuras coreográficas sin soltar las espadas.Para realizar los puentes, el capitán da media vueltay marcha hacia atrás llevándose a los bailarines de laparte delantera, que levantarán y pasarán las espadaspor encima de las cabezas del resto de bailarines.Los que vienen detrás harán lo mismo hasta que todoel grupo pase bajo el puente y quede mirando haciaatrás. Para efectuar los puentes se pueden turnar lasfilas o hacerlos con todas a la vez, y en algunos lugares,por ejemplo, en Deba, las espadas se colocan alras del suelo, lo que obliga a los bailarines a saltarsobre las espadas.Los puentes son las figuras coreográficas principalesde las danzas de espada vascas. También se hacen arcoscon cúpula para ofrecer una pasarela de honor alas autoridades u homenajeados. En las ezpata-dantzade Xemein y Legazpi se hacen también rosas. Losdantzaris construyen con sus espadas una estructuracircular en forma de estrella y levantan sobre ella alcapitán.Las estructuras coreográficas mencionadas son comunesen las danzas de espadas de España, Francia,Inglaterra, Austria, Italia y Alemania, pero las vascasenen un elemento disnvo. Los solistas suelen estarseparados del grupo y, empuñando dos puñales oespadas pequeñas, hacen su exhibición al frente delgrupo. Cabriolas, elevaciones de pies, giros en el airey otros pasos que combinan fuerza y técnica se sucedenen las danzas de estos bailarines de espadas.passed under the bridge and is looking backwards.These bridges can be done row by row or by everyonetogether at the same me, and in several places–such as Deba, for example– they are also donefrom below, forcing all the dancers to jump over theswords.Bridges are the most common choreographic structurewe see in the Basque ezpata-dantzak. High archesare also formed, creang a passage of honour forthe authories and those people being honoured.In Xemein and Legapzpi, meanwhile, “roses” areformed during the ezpata-dantzak. Here, the dancersform a round star-like structure by crossing swords inwhich they li the old master or teacher up.The choreographic structures menoned here arecommon in the sword dances of Spain, France, England,Austria, Italy and Germany, but there is onething that sets the Basque ezpata-dantzak apart: Solodancers break free of the group they are joined toand perform a display in front of the group with twosmall swords. These sword dancers perform differentsteps –jauziak (jumps), muriskak (capers or hops),oin-altxatzeak (raising their feet) together with otherstrong steps– in these separate dances. They roundoff their performances with twisng movements byspinning their swords around and around.The trokeo-dantzakAs noted, the ezpata-dantzak perfumed in chainshave been unl now the most talked about of allthe Basque dances, yet there are ezpata-dantzakthat follow a different structure. These are what Iwill classify amongst the trokeo-dantzak. The trokeodantzakgroup is made up of eight dancers arrangedinto two rows and holding scks, swords, smallshields, hoops or another instrument with which todance. The composion of the group starts out likethis and the dancers change places with one anotherthroughout the dance. Changing places or this exchange(trokeo) is what gives this suite or the trokeo-33

34Dantzari-dantza, Abadiñon, San Trokaz jaietan (2004) / Dantzari-dantza en las fiestas de San Trocaz de Abadiño (2004) /Dantzari-dantza in Abadiño during the Saint Trokaz fesval (2004).ba erantzuten dioten ezpata-dantzak. Trokeo-dantzenartean sailkatuko ditugunak dira. Zortzi dantzari,bi lerrotan antolatuta eta makila, ezpata, brokel,uztai edo dantzarako tresnaren bat eskuan dutelaegiten diren dantzek osatzen dute trokeo-dantzenmultzoa. Talde osaketa horretak abiatuta, dantzariekpostuak elkarren artean trukatuko dituzte dantzanzehar. Toki aldaketa edo truke horrek ematendio izena sortari, trokeo-dantzari. Truke horietan,urrats bereziak dantzatu, edo eskuetan dituzten tresnakelkar-kolpatuz aritzen dira.Durangaldeko dantzari-dantza edo ezpata-dantzada multzo honetako dantza sorta ezagunenetakoa.Ezpatak eta makilak txandakatzen dituzte, eta artaziedo osko indartsuek, eta gurpil edo grabileta biziekeman dituzte ezagutzera. Agintarienarekin hasi etazortzinangoa, banangoa, binangoa, launangoa, ezpatajoko txikia, ezpata joko nagusia, makil-dantza etatxotxongiloarekin osatzen da Durangaldeko dantzaridantzaosatzen duten dantzen sorta. Berrizen SanPedro jaietan, Iurretan San Migeletan, Garain San-ago jaietan edo Abadiñon San Trokazetan ikusi ahalizaten dira herriko dantzarien emanaldietan dantzahauek.Gipuzkoan, brokel-dantzaren zikloan zortzikoakurrats neurtu eta garbiekin dantzatzen dira, eta ondorenmakil handi, makil txiki, uztai handi, uztai txiki,brokel-makil eta zinta-makila erabiltzen dira tresnenjokoak egiteko. Goierriko dantza-maisuek herrialdeosora zabaldu zuten brokel-dantza, baina badirazenbait herri sorta bereziak egiten dituztenak, AntzuolanMairuaren alardean edo Berastegin San JuanIantzetan adibidez. Arabako Errioxan Eltziego edoGuardian trokeo-dantzak egiten dira, eta Villabuenaneta Oyon-en XX. menderarte egin izan dira.Soka-dantzakEzpata-dantzen eta trokeo-dantzen emanaldienbukaeran, ohikoa izaten da aurreskua edo sokadantzaegitea. Beste dantzaren beharrik gabe ere,

Los giros de los puñales en una y otra dirección sonel colofón del espectáculo.Danzas de troqueo (Trokeo-dantzak)Las danzas de espadas hasta ahora mencionadasson en cadena, pero existen danzas de espadas conotras estructuras. Las que consideraremos dentrodel grupo de las danzas de troqueo. Para los bailesque conforman el grupo de danzas de troqueo, ochobailarines se organizan en dos filas, empuñando herramientascomo palos, espadas, broqueles o arcospara cada baile. Parendo de esa disposición del grupo,los dantzaris intercambian sus puestos durantela danza. Ese intercambio o trueque de posiciones esel que da nombre a la danza. En los intercambios seejecutan pasos de danza o se hacen chocar las herramientasque empuñan.La dantzari-dantza o ezpata-dantza del Duranguesadoes uno de los conjuntos de danzas más conocidosde este po. Usan tanto espadas como palos y handado a conocer pasos como las poderosas jeras oartaziak y los molinetes o grabiletak. El ciclo de bailesconocido como dantzari-dantza lo completanagintariena, zortzinango (de ocho), banango (deuno), binango (de dos), launango (de cuatro), ezpatajoko txikia (juego pequeño de espadas) ezpata jokonagusia (juego prinicipal de espadas), makil dantza(danza de palos) y txontxongilo. Los dantzaris interpretanestos bailes en las fiestas patronales de sulocalidad, como San Pedro en Berriz, San Miguel enIurreta, Sanago y Santa Ana en Garai o San Trocazene Abadiño.En Guipúzcoa, los zortzikos (de ocho) del ciclo conocidocomo brokel-dantza se bailan con pasos de depuradatécnica y brillante ejecución, a los que siguendiversos juegos con herramientas como palos demadera, arcos, broqueles y cintas. Los maestros dedanza de la comarca del Goierri guipuzcoano difundieronla brokel-dantza por toda la provincia, aunquealgunos pueblos conservan sus propios ciclos de dandantzaits name. In these exchanges, special stepsare danced or whatever tools the dancers carry arebanged together.In the district of Durango the dantzari-dantza (dancer’sdance) or ezpata-dantza is the best known suiteof this group of dances. They alternate between usingtheir swords and scks, and undertake powerfulsteps such as the artazia (a scissor-like movementwhich involves liing one leg straight up as high aswill go into the air), oskoa (a kind of kick, which involvesfirst bending the knee while raising the leg,then liing it as high as it will go), and the gurpilaor the grabileta (where the dancer lis one leg anddraws a circle in the air with it, while all the me spinningaround). The dance suite of the dantzari-dantzain the district of Durango starts with the agintariena(the authories’ dance) and is made up of the zortzinakoa(eight-by-eight dance), banakoa (one-by-onedance), binakoa (two-by-two dance), launakoa (fourby-fourdance), ezpata joko txikia (small sword-gamedance), ezpata joko nagusia (main sword-gamedance), makil-dantza (sck dance) and txotxongiloa(puppet dance). One can see all these dances in localdance performances during the fesval of San Pedro(Saint Peter the Apostle) in Berriz, the fesval ofSan Migel (Saint Michael) in Iurreta, Sanago (SaintJames) in Garai and San Trokaz (Saint Trokaz) in Abadiño.In Gipuzkoa, during the brokel-dantza (a dance involvingbanging small scks and shields together)cycle, zortzikoak are danced with clear and measuredsteps. The makil handia (big sck), makil txikia(small sck), uztai handia (big hoop), uztai txikia(small hoop), brokel-makila (shield and sck) andzinta-makila (sash and sck) are used to play thegame of implements. Dance masters of the Goierridistrict there introduced the brokel-dantza to all thetowns in the area, but there are some places wherespecial suites are performed: for example, as part ofthe Mairu parade in Antzuola or the San Juan Ian-35

36Soka-dantza, Elgoibarren San Bartolome egunean (2006) / Soka-dantza en Elgoibar en el día de San Bartolomé (2006) /Soka-dantza in Elgoibar on Saint Bartholomew’s Day (2006).bere baitan, ematen da maiz. Garai batean erromeriaeta dantzaldi irekietan ohikoak ziren soka-dantzakerritualizatuta ageri zaizkigu gehienetan gaur egun.Aurreskua, dantza-soka, gizon-dantza, karrika-dantza,esku-dantza, erregelak eta tokian-tokiko bestehainbat izenekin izendatzen da soka-dantza. Mediterraniarisuraldian ingurutxoak dira soka-dantzenbaliokideak, bikoteka dantzatzen diren zirkulo irekikodantzak.Soka-dantzan, dantzariek elkarri eskuak emandakate edo soka bat osatzen dute eta horrela plazaratzendira, ordulariaren kontrako norabidean biratuz.Sokaren buru egiten duen dantzaria, aurreskua–aurreko eskua– izenekoak garrantzia berezia izatendu soka-dantzan. Sokaren beste muturrean, azkentokian, atzeskua izaten da. Bien artean gidatzen dituztetaldearen joan-etorriak, eta aurreskuak etaatzeskuak dantzatzen dituzte dantzaren bakarkakoerakustaldi gehienak. Hain zuzen ere, aurreskuaksoka-dantzan egiten dituen dantza horiek dira testuinguruhorretak atera, eta XX. mendeko azkenherenean, edozein ekitaldi, omenaldi, protokolo, on-

zas, como los que se bailan en el alarde del moro deAntzuola o en las danzas de San Juan de Berastegi. Enla Rioja Alavesa, en Elciego y en Laguardia por ejemplo,se bailan danzas de paloteo y, hasta el siglo XX,también se bailaron en Villabuena y en Oyón.Soka-dantzak (danzas en cadena)Es habitual que al finalizar las danzas de espadas olas danzas de troqueo, se baile el aurresku o la danzaen cadena. Pero no siempre acompañan a las danzasde troqueo, a menudo se bailan solas. Estas eskudantzaso danzas de manos, habituales en los bailesabiertos y romerías de antaño, se nos presentanritualizadas hoy en día. Según el sio, a la danza decuerda se le da el nombre de aurresku, dantza-soka,gizon-dantza, karrika-dantza o esku-dantza, entreotros. Los ingurutxoak son el equivalente de las danzasde cuerda de la verente mediterránea y se bailanpor parejas, en círculo abierto.En la soka-dantza, los bailarines conforman una cuerdadándose las manos para salir a la plaza girandoen el sendo contrario a las agujas del reloj. El bailarínque encabeza la cuerda, denominado aurresku(primera mano o mano de delante) ene una importanciaespecial en la danza de cuerda. En el otro extremode la cadena va el atzesku (mano de atrás),en úlma posición. Entre los dos dirigen las evolucionesdel grupo y son los que realizan las principalesdemostraciones de virtuosismo a lo largo del baile.De hecho, esas mismas danzas que el aurresku bailadentro de la soka-dantza son las que, sacadas de contexto,se bailan a parr del úlmo tercio del siglo XXen eventos, homenajes, protocolos, inauguracionesy eventos de todo po.Aunque hoy en día el aurresku se conozca comodemostración individual de honor, la soka-dantzaha mantenido su carácter colecvo. La guían y bailanprincipalmente los solistas, pero es el conjuntoel que llena de significado la danza. El grupo de bailarinesque entra de la mano en la plaza transmitetzak dances in Berastegi. In the Rioja region of Araba,the trokeo-dantzak are sll performed in Eltziego andGuardia, and they were performed in Villabuena andOion unl the tweneth century.Soka-dantzakAt the end of an ezpata-dantza or trokeo-dantzaperformance, it is commonplace to perform the aurreskua or soka-dantza. The laer is also oen performedwithout the other dances. At one me, thesoka-dantzak, which we see today in their ritualisedform, were typical during open-air and free dances.The soka-dantza goes by several names: aurreskua,dantza-soka, gizon-dantza (male dance), karrikadantza (street dance), esku-dantza (hand dance),erregelak (the rules), as well as several other localnames. There are equivalents to the soka-dantzakin the tradional round or circular dances of theMediterranean slopes –open circle dances that aredanced by pairs.In the soka-dantzak the dancers form a chain orrope by holding hands with one another and this ishow they enter the square or public area where theperformance takes place, moving round and roundanclockwise. The dancer at the head of the ropeor chain, termed the aurreskua or aurre (forefront,first) eskua (hand), is especially important in thesoka-dantza. At the other end of the rope or chain,in last pace, is the atzeskua (the last hand). The twoof them direct the group’s movements, and the aurreskuaand atzeskua perform most of the solo dancesin the suite. Indeed, the dances performed by theaurreskua in the soka-dantza were taken out of theiroriginal context, and from the late tweneth centuryonwards, became commonplace dances at differentkinds of ceremonies, tributes, protocols, welcomesand inauguraons.Although the aurreskua has become a typical individualpresentaon, the soka-dantzak have maintainedtheir collecve nature. Solo performers mainly lead37

38 gietorri edo inaugurazioetan ohorezko dantza bezalaLuzaroan erromerietan agintarien ohoretarakozein herritarren olgetarako dantzatzen Aurreskua ohorezko agerpen indibidual bezala he-zabaldu direnak.ziren soka-dantzak, baina XXI. mendera iritsitakosoka-dantza gehienak testuinguru erri-eutsi dio. Bakarlariek gidatzen eta dantzatzen dutedatu bada ere, soka-dantzak bere izaera kolekboarinagusiki, baina taldea da dantza esanahiz betetzentual eta protokolarioetan dantzatzen dira.duena. Elkarri eskuk emanda plazaratzen den dantzarimultzoak batasun irudia, elkartzeko eta esku-k helduta dantza egiteko gaitasuna transmitzendu. Luzaroan erromerietan agintarien ohoretarakozein herritarren olgetarako dantzatzen ziren sokadantzak,baina XXI. mendera iritsitako soka-dantzagehienak testuinguru erritual eta protokolarioetandantzatzen dira.Dantza tradizionalen tokian-tokiko emanaldi gehienaksoka-dantzekin borobiltzeko ohitura zabalduadago. Ezpata-dantzak, trokeo-dantzak eta baita inauteridantzetan ere ohikoak izaten dira soka-dantzak.San Joan egunaren inguruko ospakizunetan ereohikoak dira soka-dantzak, bezperan suaren aurrekedo ondoren, eta egunean bertan festa egun handikoohoreekin. Tokian tokiko jai egun handietan dantzataldeek, udal agintariek, auzo elkarteetako ordezkariek,gazteek edo ezkonduek beren soka-dantzakplazaratzeko ohitura dute herri askotan. Gizonezkoekplazaratzen dituzte soka-dantza gehienak gaur egun,baina garai bateko dokumentazioak erakusten duenez,ohikoa zen emakumeek beren sokak plazaratzea,eta Garai edo Lekeio moduko eredu zaharreijarraituz, zenbait herritan emakumeen soka-dantzakberreskuratzen ari dira.

una imagen de unidad y cohesión. Las danzas decuerda se han bailado en actos de autoafirmaciónde la clase gobernante y como simple divermentoen romerías, pero la mayoría de las que han perduradohasta el siglo XXI se bailan en contextos ritualeso protocolarios.Es habitual que las representaciones de danzas tradicionalesde numerosos pueblos culminen con lasoka-dantza. Las danzas de cuerda son también habitualescomo colofón a las danzas de espadas, a lasde troqueo e incluso como úlmo número de las decarnaval. Asimismo, son comunes en las celebracionesdel día de San Juan, tanto antes o después deprender la hoguera en la víspera, como en el mismodía, con los honores del día grande de la fiesta. Enocasiones son los grupos de danza, en otros casoslas autoridades locales, los representantes de lasasociaciones vecinales, los jóvenes o los casados losque bailan su soka-dantza. Hoy en día la mayoría dedanzas de cuerda son dirigidas por hombres, pero lainvesgación histórica ha mostrado que ha sido comúnque las mujeres interpretasen las soka-dantzas.A parr de esta constatación y a imagen de modelosque han pervivido, como es el caso de Garai, en algunospueblos se están recuperando las danzas decuerda femeninas.and dance, but the group gives meaning to thedance as a whole. The group of dancers which entersa square or public place holding hands transmits asense of unity, capable of staying together and dancingwhilst sll holding hands. For a long me, thesoka-dantzak were typical in open air dances, eitherin honour of some authority or just as a local form ofentertainment. However, by the twenty-first centurymost soka-dantzak were part of a ritual or protocolcontext.There is an extensive tradion surrounding most localperformances of tradional dances involving thesoka-dantzak. The soka-dantzak are also typical featuresof the ezpata-dantzak, trokeo-dantzak and thecarnivals. The soka-dantzak are also characterisc ofSan Joan (Saint John’s Eve) celebraons, both beforeand aer the bonfire celebraons, and on San Joan(the feast day of Saint John) itself during the majorfesval in honour of the saint. On the most importantdays of local fesvals dance groups, local policalauthories, neighbourhood organisaon representaves,young people or married people typicallylead the soka-dantza into the main square in manytowns and villages. The soka-dantzak are mainly ledinto the square these days by men, but as the recordsof earlier mes show, it was typical for womento lead their own ropes or chains into the square.Indeed, following the model of the old ways used inGarai and Lekeio, women are once more leadingthe soka-dantzak in several towns.39

Dantza tradizionalenloraldiaLa revitalización delas danzas tradicionalesThe Flourishing ofTraditional DanceTokian tokiko tradizioei eutsi eta dantza lokalak biziberritzendituzten herri elkarteez gain, euskal dantzarenikusmiran zeresan handia izan dute jardueraesparru handiagoak landu dituzten dantza taldeak.Gerra Zibilaren aurreko zenbait ikuskizun eta taldek–Saski Naski, Eresoinka eta Elai-Alai batez ere– frankismoarenlehen hamarkadetako taldeen lan-lerroamarkatu zuten, suiteak, estanpa folklorikoen eszenaratzeaeta dantzakera eslizatua haizatuz.Argiaren itzala1965ean, Argia dantzari taldearen agerpenak ordurartekodinamika irauli zuen. Tokian tokiko tradizioakikertu eta, fideltasuna eta disra uztartuz herrietakodantzak antzokietan taularatzeari ekin zion. Horrekinbatera, tradizioaren egitura koreografikoak etasistema sinbolikoak aintzat hartuta sorkuntza lanakbultzatu zituen, bildutako errepertorio tradizionalaosatuz. Juan Antonio Urbeltzen zuzendaritza teorikoeta koreografikoak, Marian Arregiren gidaritza musikalak,eta jantzi, dantza eta musikan buru-belarriaritzeko prest zen lan-taldeak gorpuztu zuen Argiakdantzari ekarri zion iraultza.Herrialde eta gai zehatzen inguruan antolatutakoikuskizun monografikoen bidez, itzalean maiz, desagertzearaskotan, eta zenbaitetan erabat galdutazeuden errepertorioak berpiztu eta zirkulazioan jarrizituen Argiak. Nafarroa (1970), Gipuzkoa (1972), Lapurdi(1974) eta Zuberoa (1978) herrialdeei buruzkodantza-programa monografikoek goik behera aldatuzuten euskal dantzen argazkia. Argiaren akuiluakzuzpertuta, beste hainbat taldek jarraitu zioten bideari.Aipatzekoak dira, besteak beste, Iruñeko OrtzadarrekNafarroako folkloreaz egindako bilketa etaberregiteak, Galdakaoko Andra Mari dantza taldeakBizkaiko eta Nafarroako dantzei buruz egindako ekarpenakedo Begiraleak taldeak Lapurdiko inauteriarenberrezartzean egindako lana, 30 urteren buruanUnescoren materia-gabeko ondare izendapena eskuratzekobidean dagoena.

41Argia dantzari taldea, Muriska (1989)El grupo de baile Argia, Muriska (1989)The Argia dance group, Muriska (1989)Además de las asociaciones que manenen las tradicionesy recuperan las danzas locales, los grupos dedanzas que han trabajado en ámbitos más amplioshan tenido gran importancia en el panorama de lasdanzas vascas. Algunos espectáculos y grupos dedanza anteriores a la Guerra Civil (principalmente,Saski Naski, Eresoinka y Elai-Alai) marcaron las líneasdirectrices de los grupos de las primeras décadas delfranquismo e impulsaron modelos coreográficos confuerte presencia de suites, estampas folclóricas y unafuerte eslización en la forma de bailar.La sombra de ArgiaLa irrupción en 1965 del grupo de danza Argia revolucionóla dinámica seguida hasta el momento. Se invesgarontradiciones locales y, combinando el rigorcon la brillantez interpretava, se desarrolló un nuevomodelo de puesta en escena de las danzas tracionales.Se impulsaron trabajos de creación parendode la base de las estructuras coreográficas y los sistemassimbólicos tradicionales y se arculó un amplioun repertorio tradicional. El cambio de paradigmaArgia trajo al mundo de la danza vasca se cimentó enla dirección teórica y coreográfica de Juan AntonioUrbeltz, la orientación musical de Marian Arregi y eltesón de un grupo de trabajo que abarcaba vestuario,danza y música.A través de espectáculos coreográficos monográficossobre regiones y temas concretos, Argia recuperóy puso en circulación repertorios que estabanolvidados, a punto de desaparecer y, en ocasiones,As well as local organisaons maintaining local tradionsand reviving local dances, more ambiouskinds of acvies developed by dance groups havealso been important as regards the percepon ofBasque dance. Before the Spanish Civil War severalgroups and performances –especially Saski Naski,Eresoinka and Elai-Alai– developed a working modelfor groups to follow during the inial decades of thesubsequent Franco regime, by encouraging suites,bringing folkloric images to the stage and styliseddance.The Shadow of ArgiaIn 1965, the creaon of the Argia dance group revoluonisedthe dynamic that had existed to that me.Aer researching local tradions, blending accuracyand elegance, the group began to perform tradi-onal village and town dances in theatres. Togetherwith this, it also promoted innovave work based ontradional choreographic structures and symbolicsystems, perfecng the tradional repertoire it hadcompiled. The revoluon Argia brought to Basquedance was embodied by the theorecal and choreographicleadership of Juan Antonio Urbeltz, the musicaldirecon of Marian Arregi, and a working groupdeterminedly ready to appear accurately dressed,dance and perform music.Through monographic shows arranged around specificterritories and subjects, Argia revived and circulatedrepertoires that had oen been le in theshade, were frequently on the point of disappear-

42 1988an estreinatu zen Zortziko ikuskizunarekin mugarribat ezarri zen euskal dantzaren historian. Fran-Zortziko ikuskizunean hainbat dantza taldetako dantzariekparte hartu arren, Argiaren lan-mol deak antzematenziren bai dantzakeran, bai jantzien disran, mu-entzutetsua antolatzen zen, eta bere zuzendariak,tziako Confolens herrian nazioarteko folklore jaialdisikaren xalotasunean, eta baita tradizioa eta sorkuntza Henri Coursagetek pentsatu zuen urte hartan EuskalHerriak izan behar zuela jaialdiko herrialde gonbidatunagusia. Iparraldeko dantzarien biltzarreko burueienbor bereko ezpal bezala aurkezteko gaitasunean.proposamena bideratu, eta hauek Juan AntonioUrbeltzi eman zioten ikuskizun nagusia prestatzekoardura. Horrela jaio zen Zortziko, Argiaren zuzendaritzapean200 dantzari eta musikari biltzen zitueneuskal dantzen ikuskizun erraldoia.Zortziko ikuskizunean hainbat dantza taldetako dantzariekparte hartu arren, Argiaren lan-moldeakantzematen ziren bai dantzakeran, bai jantzien dis-ran, musikaren xalotasunean, eta baita tradizioaeta sorkuntza enbor bereko ezpal bezala aurkeztekogaitasunean. Confolensen estreinatu ondorenhiru urtez Euskal Herriko antzoki eta pilotalekuetaneman zen, eta 1991an Alakiketan izeneko segidarekinjarraitu zuen. 1994an, Saski-Naski euskal dantzenikuskizuna Pariseko Champs Elysees antzokianeman izan zenek 65 urte betetzen zirenean, besteeuskal dantzen ikuskizun bat, Alakiketan aurkeztuzen bertan.Kultura tradizionalean dantzak jokatutako rol sinbolikoakidenfikatu eta metafora horiek eszenatokiberrietan bizi-araziko dituzten dantza ikuskizunaksortzen jarraitu du azken hamarkadetan Argiak. Ipuineta ele zaharren mundua dantzan jarri zuten Kondharian(1997) ikuskizunean, dantza klasikoan egitenden euskal urratsa aldarrikatu zuten Pas de Basque(2002) izenekoan, Japonia eta Euskal Herria elkartzendituen atsotzarekin jolastu du Axeri-Boda (2008)sorkuntzan, eta lehen sorkuntza lana, Jaurrietakoemakumeen dantza egin zutenek 40 urte bete direlaospatzeko, garai desberdinetako lanekin eta zenbaitekarpen berrirekin Axuri-Beltza (2009) egin duArgiak, Haritz (Elgoibar), Duguna (Iruñea) eta Kezka(Eibar) taldeetako dantzarien laguntzarekin.

perdidos por completo. Los programas monográficosde danza sobre Nafarroa (1970), Gipuzkoa (1972),Lapurdi (1974) y Zuberoa (1978) cambiaron por completola instantánea de las danzas vascas. Animadospor el revulsivo de Argia, otros muchos grupos comenzaróna desarrollar sus propios programas de invesgacióny divulgación. Cabe destacar, entre otros,el trabajo de recogida y reconstrucción del folclorenavarro efectuado por Ortzadar de Pamplona, lasaportaciones del grupo Andra Mari de Galdakao a lasdanzas de Vizcaya y Navarra y la labor de reinstauraciónque el grupo Begiraleak hizo con los carnavalesde Laburdi, celebración que 30 años después está apunto de ser reconocida por la UNESCO como patrimonioinmaterial de la humanidad.El espectáculo Zortziko, estrenado en 1988, supusoun punto de inflexión en la historia de la danza vasca.Henri Coursaget, director del gran fesval internacionalde folclore de Confolens decidió dedicar a ladanza vasca la velada principal. La dirección de unespectáculo que representara el folclore coreográficovasco recayó en Juan Antonio Urbeltz. Así nacióZortziko, un espectáculo de danza vasca de gran envergaduraque reunió a 200 bailarines y músicos bajola dirección de Argia.Dantzaris de varios grupos parciparon en espectáculoZortziko, pero el sello de Argia se adivinaba enel carácter que imprimian a la interpretación coreográfica,en la elegancia en el vestuario, en el brillomusical y en la capacidad para conjugar tradición ycreación. Tras estrenarse en Confolens, Zortziko serepresentó durante tres años en teatros y frontonesdel País Vasco, y en 1991 dejó paso a su secuela quese denominó Alakiketan. En 1994, cuando se cumplían65 años desde que el espectáculo de danzasvascas Saski-Naski se ofreciera en el teatro ChampsElysees de París, se presentó en el mismo lugar otrarepresentación de danza vasca, Alakiketan.Argia ha connuado idenficando los roles simbólicosque ha desempeñado la danza en la culturaing or somemes that had even been lost altogether.The dance programme monographs Nafarroa(1970), Gipuzkoa (1972), Lapurdi (1974) and Zuberoa(1978) transformed the face of Basque dance fromtop to boom. Encouraged by the movaon of Argia,several other groups followed its lead. Of these,one should menon: the collecon and rearrangementof folklore in Nafarroa undertaken by Ortzadarin Iruñea-Pamplona; the contribuons of the AndraMari dance group in Galdakao to the dances of Bizkaiaand Nafarroa; and the work done by the Begiraleakgroup to re-establish the carnivals of Lapurdi,which aer thirty years is on the point of being registeredon the UNESCO World Non-Material CulturalHeritage list.The premiere of the performance Zortziko in 1988marked a milestone in the history of Basque dance.During the organisaon of the renowned interna-onal folklore fesval in Confolens, France, its director,Henri Coursaget, thought that the BasqueCountry should be the main guest country at thefesval that year. He sent his proposal to the associaonof dancers in Iparralde (the Northern BasqueCountry) and they put Juan Antonio Urbeltz incharge of the main show. This is how Zortziko cameabout, the huge performance of Basque dance directedby Argia involving two hundred dancers andmusicians.Although dancers from several dance groups tookpart in the Zortziko performance, the work methodsof Argia were evident in the show’s form of dancing,the sparkling costumes and the candid nature of themusic, as well as in its ability to present tradionand innovaon as two branches of the same tree.Aer premiering in Confolens, the show toured forthree years in theatres and pilota (Basque handball)courts; and aer 1991, the touring connued withits follow-up, Alakiketan. In 1994, sixty-five yearsaer the Basque dance show Saski Naski had beenperformed at the Champs-Élysées theatre in Paris,43

Maritzuli konpainiaren Aurrez aurre (2009)Aurrez aurre, de la compañía Maritzuli (2009)The Maritzuli company’s Aurrez aurre (2009)Andra Mari dantzari taldea jotak dantzatzen / El grupo de danzasAndra Mari bailando jotas / The Andra Mari dance group dancingjotak (parcipatory dances in 6/8 me).44 Argiaren itzalak lursail asko estali ditu, eta soro horietanbeste hainbat ekimen loratu dira. ClaudeIruretagoiena, Be Betelu dantza-maisu lapurtarrarenikasle izana, hainbat urtez aritu da Argiarekinelkarlanean, eta Maritzuli konpainiarekin aurkeztuditu bere lanak. Ondarearen transmisioa eszenarenbitartez gauzatzeko, ikerketa, jantzitegi aberatsa,eta eszenaratze koloretsuak proposatzen ditu Iruretagoienak.Ixtorio Mixtorio (1997), Ingura Mingura(2000) edo Kutxa ala Pil (2005) izan dira Maritzulirensorkun tza lanetako batzuk, eta Aurrez-aurre (2009)azken ikuskizunarekin Italiako berpizkundeko dantzeneta euskal dantza tradizionalen arteko konparaketaaurkeztu du.Tradiziozko dantzak helburuTokian-tokiko tradizio askotan herriko taldeak diraberen herriko dantzak mimoz eta disraz zaindueta plazaratzen dituztenak: Oñatz taldeak OñakoKorpus dantzak, Oinarin taldeak Antzuolako trokeodantzakedo Oinkari taldeak Beskoitzeko inauteridantzakadibidez. Baina beste zenbaitetan, herrianbertan ez dago nahikoa gazte dantza-festari mereziduen mailan eusteko, eta herri-handi eta hiriburuetakotaldeek eusten diete dantza-errepertorio zenbai.Badira zenbait dantza talde tradizioaren ikerketa etaberregite lanak burutu ondoren, errepertorio horiekeszenaratzen edo plazaratzen nabarmendu direnak.Galdakaoko Andra Mari dantzari taldeak Bizkaia etaNafarroako zenbait errepertorio aztertu, bildu eta zabaltzenlan eskerga egiten ari da hainbat hamarkadatan.Bizkaian bertan, Portugaleteko Elai-Alai, BilbokoBasurtu auzoko Be Jai Alai edo Santutxuko Gazteditaldeak dantza tradizionalekin osatutako ikuskizunakprestatu eta ezagutzera ematen gailendu dira, bestehainbat talderekin batera.Arabako dantzen bilketa eta hedapenean nabarmenduda Gasteizko Indarra taldea, eta Nafarroakofolklore dantzak ikertzen eta ezagutzera ematen lan

tradicional y creando espectáculos de danza queponen sobre el escenario esas viejas metáforas. Pusieronel mundo de los cuentos y las leyendas endanza con el espectáculo Kondharian (1997), reivindicaronel origen vasco de algunos pasos danza clásicaen Pas de Basque (2002), jugaron con el refránque une Japón y País Vasco en la obra Axeri-Boda(2008) y para celebrar los 40 años de su primertrabajo de creación –la danza de mujeres de Jaurrieta–,Argia hiló Axuri-Bel tza (2009) con trabajosde diferentes épocas, algunas aportaciones nuevasy la parcipación de dantzaris de los grupos Argia(Donosa), Haritz (Elgoibar), Duguna (Pamplona) yKezka (Eibar)La sombra de Argia (literalmente luz, en euskera)ha abarcado muchos campos en los que han florecidonumerosas iniciavas. Claude Iruretagoiena,alumno del maestro labortano de danza Be Beteluy parcipe del recorrido de Argia, ha desarrolladosus propios trabajos con la compañía Maritzuli.Iruretagoiena parte de la invesgación coreográfica,combinada con un variado vestuario y una coloridapuesta en escena para transmir el legado cultural.Algunos de los trabajos de creación de Maritzuli hansido Ixtorio Mixtorio (1997), Ingura Mingura (2000) oKutx ala Pil (2005). En Aurrez-aurre (2009), su úlmoespectáculo, se acerca a la sorprendente semejanzaentre danzas italianas del Renacimiento y las danzasvascas tradicionales.La danza tradicional en el punto de miraEn muchas localidades son los propios grupos dedanza del pueblo los que miman, cuidan y presentanlas danzas tradicionales: por ejemplo, el grupoOñatz interpreta con pasión las danzas del Corpusde Oñate, el grupo Oinarin las danzas de troqueo deAntzuola y el grupo Oinkari las danzas de carnaval deBeskoitz/Briscous. Sin embargo, en otros casos, lospueblos pequeños enen dificultades para mantenersus danzas, y son los grupos de los pueblos másanother Basque dance show –Alakiketan– was performedthere.In recent decades, Argia has idenfied the symbolicrole played by dances in tradional culture andconnued to create dance performances broughtto life by these metaphors on new stages. It set theworld of tales and legends to dance in the performanceKondha rian (1997); it conveyed the Basquesteps in classical dance in the performance Pas deBasque (2002); it played with a proverb linking Japanand the Basque Country in the creaon Axeri-Boda(2008); and, in order to celebrate the foreth anniversaryof its first creave work, the women’s danceof Jaurrie ta, Argia presented works it had previouslyperformed at different mes as well as new contribu-ons in Axuri-Beltza (2009), together with the help ofdancers from the Haritz (Elgoibar), Duguna (Iruñea-Pamplona) and Kezka (Eibar) groups.The shadow of Argia has been cast over a wide terrain,and on that land several iniaves have flourished.Claude Iruretagoiena, having studied under thedance master from Lapurdi, Be Betelu, has workedfor several years with Argia and presented his workwith the Maritzuli company. In order to transmit thisheritage on stage, Iruretagoiena proposes research,a rich wardrobe and colourful stage entrances. Someof Maritzuli’s creave works have included IxtorioMixtorio (1997), Ingura Mingura (2000) and Kutxa ala Pil (2005). Its latest show, Aurrez-aurre (2009), offersa comparison of Italian Renaissance dances andtradional Basque dances.The Goal of Tradional DancesIn many local tradions home-grown groups look aftertheir own village or town dances with care andgrace as well as performing them in public: for example,the Oñatz group with the Korpus Dantzak ofOña, the Oinarin group with the trokeo-dantzak ofAntzuola and the Oinkari group with the inauteridantzak(carnival dances) of Beskoitze (Briscous). In45

46Aukeran dantza konpainia, Bideak (2006) / Compañía de danza Aukeran, Bideak (2006) / Aukeran dance company, Bideak (2006).handia egin du Iruñeko Ortzadar elkarteak. Iruñeanbertan, Duguna taldeak, hiriburuko tradizioetan partehartzea dantza tradizionaletan oinarritutako ikuskizunekinuztartu du. Aitzindariak elkarteak, Zuberoakohainbat herritako dantza taldeak biltzeaz gainherrialde horretako dantza-tradizioan oinarritutakoikuskizunak antolatzen ditu. Gipuzkoako Goierrikodantzen errepertorio adierazgarria, berrituta etatxukunduta plazaratu du Beasaingo Aurtzaka dantzataldeak. Donosako Goizaldi, Añorgako Arkaitz,Irungo Kemen, Azkoiko Sahatsa edo ElgoibarkoHaritz dantza taldeak, Gipuzkoako dantza tradizionalaknagusi dituzten emanaldietan nabarmendu dira.Kresala taldeak berriz, luzaroan bere zuzendari izanzen Gene Yurrek landutako esloari jarraitu dio, etaeuskal dantza tradizionalak eszenaratzeko dantzakeraloratua eta teatralizatua darabil.Dantza tradizionalak abiapuntuFolklore dantzak abiapuntu hartuta eszenara begiraikuskizunak sortzen dituzten taldeak ugaldu diraazken urteotan. XX. mendearen lehen erdian Saski-

grandes o capitales los que se encargan de ciertosrepertorios.Hay algunos grupos que, tras realizar trabajos de invesgacióny recuperación, han adquirido renombrepor la calidad con las que las presentan en escenariosy plazas. El grupo Andra Mari de Galdakao, porejemplo, ha realizado un enorme trabajo estudiando,recogiendo y divulgando algunos repertorios deVizcaya y Navarra. También en Vizcaya, grupos comoElai-Alai de Portugalete, Be Jai Alai del barrio bilbaínode Basurto o Gaztedi del barrio bilbaíno de Santutxuhan destacado en la representación de espectáculosde danza tradicional.En lo que a la recogida y difusión de las danzas deÁlava respecta, es reseñable la labor realizada por elgrupo vitoriano Indarra. El grupo Ortzadar de Pamplonaha hecho lo propio estudiando y dando a conocerlas danzas del folclore navarro. En Pamplona,el grupo Duguna ha conjugado la parcipación en lastradiciones de la capital con espectáculos basados endanza tradicional. La asociación Aitzindariak organizaespectáculos inspirados en la tradición de danza deZuberoa, además de agrupar conjuntos de danza denumerosas localidades. El grupo de danza Aurtzakade Beasain ha presentado un repertorio significavo,renovado y pulido de las danzas del Goierri guipuzcoano.Los grupos Goizaldi de San Sebasán, Arkaitzde Añorga, Kemen de Irún, Sahatsa de Azkoia o Haritzde Elgoibar han destacado en la interpretaciónde danzas tradicionales guipuzcoanas. Por otro lado,el grupo Kresala ha connuado el camino iniciadopor el que fue durante largo empo su director, GeneYurre, que desarrolló un modelo eslizado y teatralizadopara llevar las danzas tradicionales al escenario.Las danza tradicional como punto de pardaEn los úlmos años han proliferado los grupos dedanza que crean espectáculos tomando como puntode parda las danzas del folclore. Siguiendo el caminoabierto por Saski-Naski, Eresoinka y Elai-Alai enother cases, however, there are not enough peopleto maintain a level of young people’s dance fesvals,and so groups from larger towns or cies maintainseveral dance repertoires.There are several dance groups that, aer taking onthe research and recuperaon of a tradion, presentthese on stage or in town squares. The Andra Maridance group from Galadakao has for some decadesundertaken a huge amount of work researching, collecngand diffusing several repertoires from Bizkaiaand Nafarroa. In Bizkaia itself, the Elai-Alai groupfrom Portugalete, the Be Jai Alai group from Basurtoand the Gaztedi group from Santutxu –the laertwo both neighbourhoods of Bilbo (Bilbao)– haveprepared and presented performances made up oftradional dances, as have several other groups.The Indarra group from Vitoria-Gasteiz has collectedand diffused the dances of Araba, the Ortzadar associaonfrom Iruñea-Pamplona has done a lot of workon researching and promong the folkloric dances ofNafarroa. Likewise, in Iruñea-Pamplona the Dugunagroup has combined taking part in city tradionswith performances based on tradional dances.The Aitzindariak associaon, as well as gathering togethergroups from several towns and villages in Zuberoa,organises performances based on the dancetradions of those towns and villages. The Aurtzakadance group from Beasain has performed restoredand polished versions of the significant repertoire ofdances from the Goierri district of Gipuzkoa. The Goizaldidance group from Donosa-San Sebasán, theArkaitz group from Añorga, the Kemen group fromIrun, the Sohatsa group from Azkoia and the Haritzgroup from Elgoibar have all concentrated on theprincipal tradional dances of Gipuzkoa in their performances.The Kresala group, meanwhile, has followedthe style established by its director for manyyears, Gene Yurre, and offers tradional Basquedances on stage in an elaborate and theatrical formof dance.47

48 Naski, Eresoinka eta Elai-alaik irekitako bidek Olaeta,Oldarra, Etorki edo Schola Cantorum modukoekGipuzkoako, Zuberoako, Bizkaiko dantzaridantzako eta dantza-solte txapelketetako segitako joera emankorra izan da. Dantza tradizionaletanoinarritutako suiteak, balletaren estekaraurra tsak oinarrian hartuta, musika, janzkeraeta argiztaketa berrietara egokitutako koreografiakageri dira Aukeranen lanean.hurbildu nahi duen dantzakera eslizatua, kantua etadantza uztartzeko joera, eta dantzaren erabilera narraboaditu ezaugarri eredu honek. Mende aldaketarekinbatera, ordurarteko talde handien –40-50 lagunezosatutakoak– ondoan, talde txikiagoak –5-10kide ingurukoak– sortzen hasi ziren.Eslo horretan aritzeko tamaina txikiko lehen taldeaizan daitekeena Gozategi musika taldearen emanaldietanaurkeztu zen, 1996. urtean eta Jesus Mari Garaterenekimenez. Bertan parte hartu zuen besteakbeste Edu Muruamendiarazek, garaiotan aurreskueta dantza solte txapelketetan nabarmendu zena,eta ordurarte Koruko Ama Birjinaren Eskola –ScholaCantorum– taldeko dantzaria. 1997an Aukerandantza konpainia sortu zuen Muruamendiarazek,eta antzoki sarean arrakastaz zabaldu dira konpaniahonek egindako ikuskizunak. Gipuzkoako, Zuberoako,Bizkaiko dantzari-dantzako eta dantza-soltetxapelketetako urratsak oinarrian hartuta, musika,janzkera eta argiztaketa berrietara egokitutako koreografiakageri dira Aukeranen lanean. Sutargi(2001), Izena duen guza omen da (2003), Bideak(2006) edo Burniak (2011) dira ezkoiztu dituen lanetakobatzuk.Aurresku eta dantza solte txapelketetan parte hartzenari zen laukote batek, formatu txikiko beste ikuskizunbat prestatu zuen 1999an. Upeletan Erronkaikuskizunaren hainbat emanaldi eskaini zituen Laxoktaldeak, eta 2001ean, kideetako batek, Jon Mayakbere konpainia propioa sortu zuen: Kukai. Mireia Gabilondoeta Tanaka antzerki konpainiarekin elkarlaneanhainbat lan egin ditu Kukaik azken hamarurteotan. Euskal dantza tradizionaleko urratsetanoinarritutako koreografiak eta dantza-lengoaia garaikideakuztartzen dira lan horietan. 1937, gogoarenbidezidorretak (2002), Otehitzari Biraka (2005) eta

la primera mitad del siglo XX, la tendencia seguidapor Olaeta, Oldarra, Etorki o Schola Cantorum haresultado prolífica. Suites inspiradas en danzas tradicionales,formas de bailar eslizadas que quierenacercarse a la estéca del ballet, propensión a combinarcanto y baile, y el uso narravo de la danza sonalgunas de las caracteríscas de ese modelo. Con elcambio de siglo, empezaron a formarse grupos dedanza más pequeños (5-10 personas) que los conocidoshasta entonces (40-50 personas).Uno de los primeros grupos de formato reducido sepresentó en 1996 en las actuaciones del conjuntomusical Gozategi, a iniciava de Jesus Mari Garate.En él parcipó, entre otros, Edu Muruamendiaraz,que por aquel entonces había destacado en campeonatosde aurresku y baile al suelto y bailaba el grupode danza de la Schola Cantorum. Muruamendiarazcreó en 1997 la compañía de danza Aukeran y, desdeentonces, sus espectáculos se han representado conéxito en la red de teatros vasca. El trabajo de Aukeranmuestra nuevas coreograas que ulizan como basepasos de danzas tradicionales de Guipúzcoa, Zuberoa,la ezpata-dantza de Vizcaya, adaptadas a diferentesmúsicas, vestuarios e iluminación. Algunosde los trabajos que ha producido son Sutargi (2001),Izena duen guza omen da (2003), Bideak (2006) oBurniak (2011).Un cuarteto de bailarines que venía parcipando habitualmenteen concursos de aurresku y baile al sueltopreparó otro espectáculo de danza de pequeñoformato en 1999. Este grupo llamado Laxok ofreciónumerosas actuaciones de su espectáculo UpeletanErronka y, en 2001, el integrante de Laxok Jon Mayaformó su propia compañía: Kukai. Junto a Mireia Gabilondoy la compañía de teatro Tanaka, la compañíaKukai ha producido varios trabajos en los úlmosdiez años. En ellos se combinan coreograas en lasque se interpretan pasos de danzas tradicionales conlenguajes de danza contemporanea. 1937, gogoarenbidezidorretak (2002), Otehitzari Biraka (2005) yTradional Dances as a Point of DepartureTaking folklore dances as a point of departure, inrecent years groups that create shows with an eyeto performing them on stage have increased greatly.During the first half of the tweneth century, the pathopened up by Saski Naski, Eresoinka and Elai-Alai ledto producve results for the models that followed:Olaeta, Oldarra, Etorki and the Schola Cantorum,for example. The characteriscs of this model weresuites based on tradional dances, stylised forms ofdance which sought to approximate the aesthecs ofballet and the narrave use of dance. Together withchanges through the century, following the customof having large groups up to that me (made up offorty or fiy members), smaller groups of around fiveto fieen members began to emerge.Perhaps the first group to adopt this new smallerform debuted during a performance by the musicalgroup Gozategi in 1996, on the iniave of JesusMari Garate. Edu Muruamendiaraz, who stood out asa champion aurreskua and dantza solte (free dance)dancer at the me, and who also unl then had beena member of the Koruko Ama Birjinaren Eskola orSchola Cantorum, took part in this performance. Muruamendiarazfounded the Aukeran dance companyin 1997 and this company grew successfully with itsperformances on the theatre circuit. Taking the stepsof the dantzari-dantza and dantza-solte championshipsof Gipuzkoa, Zuberoa and Bizkaia as its founda-on, works by Aukeran featured choreographies adjustedto new forms of music, costume and lighng.Some of their works include Sutargi (2001), Izenaduen guza omen da (2003), Bideak (2006) and Burniak(2011).One four-piece group that was taking part in aurreskuaand dantza solte championships prepared anothersmaller kind of performance in 1999. TheLaxok group offered several performances of theshow Upeletan Erronka, and in 2001, one member ofthe group, Jon Maya, formed his own company: Ku-49

50Kukai dantza konpainia / Compañía de danza Kukai / Kukai dance company.Hnuy illa… (2008) dira Kukaik Tanakarekin elkarlaneanekoiztutako lan nagusiak.Euskal dantza tradizionalek abiatuz esteka modernokoikuskizunak proposatzen dituzten bi talde azpimarragarrienakdira Aukeran eta Kukai, eta azkenhamarkadan Euskal Herrian dantza emanaldi kopurualtuenak egin dituztenak dira biak. Antzoki sareak,komunikabideek eta ikusleek harrera beroa egin dietebi talde hauek urratutako bideari. Oinarri tradizionalekabiatuta dantzakera eslizatua darabilte, etafolklore dantzetako urratsak beste lengoaia koreografikoekinlotzen dituzte. Hamar dantzari inguruko taldeakdira, eta horri esker antzoki txiki eta ertainetaraegokitzeko moduko ikuskizunak dira. Argiztaketakgarrantzi handia izaten du bi taldeen ikuskizunetan,eta musikari dagokionez folk eremuko zein musikagaraikideko sortzaileen lanak darabiltzate. Zuzenekomusikariekin aritu izan dira, baina grabatutako soinubanda darabilte gehienetan.Aukeran eta Kukairen ereduari jarraituz hainbat taldesortu dira euskal dantza tradizionalek abiatutakoreografia berriak eta ikuskizunak sortzen ari direnak.Edu Muruamendiarazen eskuk bilakaera egindute Billabonako Oinkari taldeak eta Ibarrako Alurrtaldeak. Azken hori Aukeran taldean hamar urtekgora egin dituen Aiert Beobide dantzariak zuzentzendu gaur egun.

Hnuy illa… (2008) son las principales obras que Kukaiha producido en colaboración con Tanaka.Aukeran y Kukai son las más destacadas compañíasque ofrecen espectáculos de estéca moderna basadosen danzas tradicionales, y también son las doscompañías que más espectáculos de danza han ofrecidoen el País Vasco en la úlma década. La red vascade teatros, los medios de comunicación y el públicohan acogido de muy buen grado la propuesta deestos dos grupos. Parendo de la danza tradicional,trabajan un modelo de danza eslizada y combinanpasos la danza tradicional vasca con otros lenguajescoreográficos. Se trata de compañías con cerca deuna decena de bailarines, que se ajustan bien a lascaracteríscas de buena parte de los teatros vascos.Musicalmente recurren a composiciones del folkvasco y de creadores contemporáneos. También hantrabajado con músicos en directo, pero es habitualque ulicen bandas sonoras grabadas.Siguiendo el modelo de Aukeran y Kukai, se han formadovarios grupos de danza que están realizandonuevas propuestas coreográcas inspiradas en ladanza tradicional vasca. Los grupos Oinkari de Villabonay Alurr de Ibarra han evolucionado de la manode Edu Muruamendiaraz. Este úlmo lo dirige hoy endía Aiert Beobide, quien ha formado parte de la compañíaAukeran durante más de diez años.kai. Kukai has worked on several projects with MireiaGabilondo and the Tanaka theatre company in thepast ten years. It combines choreographies basedon tradional Basque dance with a contemporarydance language in these projects. The main worksdeveloped by Kukai and Tanaka are 1937, gogoarenbidezidorretak (2002), Otehitzari Biraka (2005) andHnuy illa… (2008).Beginning from the foundaons of tradional Basquedances, two significant groups that offer performanceswith a modern aesthec are Aukeran andKukai. During the last ten years, both groups haveperformed the most number of shows in the BasqueCountry. These two groups have been received enthusiascallyon the path they have forged by thetheatre circuit, the media and the public. Starngfrom a basis of tradional foundaons, they employa stylised dance method and they combine folkloredance steps with another kind of choreographiclanguage. They are groups made up of around tendancers each, and thanks to this their performancesare most suited to small and medium-sized theatres.Lighng plays an important part of both group’s performancesand, as regards music, they both employworks from the field of folk and contemporary musicalarsts. They have appeared with live musicalaccompaniment, but mostly they use a recordedsoundtrack.Following the Aukeran and Kukai model, severalgroups have emerged from a background in tradi-onal dances which now create new choreographiesand performances. Thanks to Edu Muruamendiaraz,the Oinkari group from Villabona and the Alurr groupfrom Ibarra have evolved in this respect. The directorof the laer, Aiert Beobide, was a dancer for morethan ten years in the Aukeran group.51

Dantzaldi gidatuaketa dantzazaleakBailes guiados yaficionados a la danzaGuided Dances andDance AficionadosDantzaldia Arrabots taldearekinBaile con el grupo ArrabotsA dance with the Arrabots groupDantza tradizionalen emanaldiak ikusteko aukerezgain, gero eta zabalduago daude zuzenean dantzaegin ahal izateko aukera eskaintzen duten dantzaldiak.Dantza taldeetako parte-hartzaileak dantzariakbadira, erromeria gidatu hauetako parte-hartzaileakdantza-zaleak dira. Zuzeneko musikari talde batendoinura, dantza-maisu batek gidatzen du dantzaldia,egingo den dantza bakoitzari buruzko argibideakemanez eta aurrek dantzaren ezagutzarik ez dutenparte-hartzaileak dantzan jarriz.1990eko hamarkadan, Gasteizko Udalaren FolkloreEskolak dantzaldi egutegia antolatu zuen eta eskolakoirakasleak jarri zituen dantzaldia dinamizatzen.Horiek eta hiriburuetako festetan antolatzen zirendantzaldi irekiak izan daitezke erromeria gidatuhauen aurrekariak Euskal Herrian. Garai beretsuan,Lapurdiko kostaldean dantza-jauziak edo mutxikoakdantzatzen ikasteko ikastaroak zabaldu, eta asteburuetakomutxiko dantzaldiak zabalduz joan ziren.Bilboko Kafe Antzokian Urbeltzen Dantza Ganbaradantzaldia jarri zen abian.Dantzaldi gidatuen eztanda Patxi Perez dantzairakasle lapurtarraren eskuk gertatu zen. FrantziakoGennenes herrian egiten den Le Grand Balde l'Europe jaialdian erabiltzen zen eredua aplikatzenhasi zen euskal dantzekin eta Europan zabaldutakobeste zenbait dantzarekin. Batbiru taldearekin,Tapia eta Leturiarekin, eta Patxi eta Konpainiarekinehunka plaza dantzarazi ditu Patxi Perezek azken hamarurteotan.Dantzazaleen mugimenduak hazten jarraitu du XXI.mendeko lehen hamarkadan. Aiko taldeak, dantzarenirakaskuntza ereduak eraberritzeko ekarpenakegin ditu eta dantzazaleen bilkurak ugaldu eta sistemazatudira. Lauetan Erdizka, Kokin edo Arrabotsbezalako taldeen bidez, erromeria gidatuak txokogehienetara iritsi dira.

Además de las oportunidades para ver actuaciones dedanza tradicional, están cada vez más extendidas lassesiones de baile en las que se ofrece la posibilidad deparcipar. Al son de la música de un grupo en directo,un maestro de danza guía el baile dando instruccionessobre cada danza y poniendo a bailar a los parcipantesque no tenían ningún conocimiento previo.En la década de los 90 la Escuela de Folclore del Ayuntamientode Vitoria organizó un calendario de bailesdinamizados por los profesores del centro. Junto aestos, los bailes populares que se organizan en lasfiestas de las capitales pueden ser los antecedentesde las romerías guiadas del País Vasco. En el mismoperiodo, empezaron a extenderse por la costa de Laburdicursos para aprender dantza-jauziak y los bailesabiertos o mutxikoak para bailarlos en público los finesde semana. Simultáneamente, en el café-teatroKafe Antzokia de Bilbao se puso en marcha una sesiónmensual que se denomina Urbeltzen Dantza Ganbarapor ser Juan Antonio Urbeltz quien lo dirige.Los bailables guiados se extendieron por todo el paísfundamentalmente de la mano del profesor labortanoPatxi Pérez. Con un repertorio que conjuga danzasdel lugar con otras extendidas por Europa, Perez aplicóen el País Vasco el modelo del fesval Le GrandBal de l’Europe que se celebra en el pueblo francésGennenes. Acompañado por los grupos Batbiru, Tapiaeta Leturia o Patxi eta Konpania, Patxi Pérez hapuesto en danza centenares de plazas en los úlmosdiez años.El movimiento de los aficionados a la danza ha seguidocreciendo durante la primera década del sigloXXI. El grupo Aiko ha hecho aportaciones para renovarel modelo de enseñanza de la danza, mientras lasoportunidades de bailar danzas tradicionales en sesionesabiertas se han mulplicado. Gracias a gruposcomo Lauetan Erdizka, Kokin o Arrabots, las romeríasguiadas han llegado a la mayoría de rincones de lageograa vasca.As well as the opon of watching tradional danceperformances, there are more and more danceswhich offer people the opportunity to dance directlyin a group. If people who take part in dance groups aredancers, people who take part in these guided dancesare dance aficionados. To the tunes of a live musicalband, a dance master guides or leads the dance by givingpeople informaon about each of the dances theywill undertake; and helping those parcipants who donot know the dance to get dancing.In the 1990s, the municipal folklore school in Vitoria-Gasteiz organised a dance calendar and arranged forstudents at the school to help out by livening up thedances. These events, together with the open dancesorganised during big city fesvals could be consideredthe forerunners of these guided dances in the BasqueCountry. At the same me, courses were introducedon the coast of Lapurdi for people to study the dantzajauziakand the mutxikoak (young boy’s dances), andat weekends mutxiko dances were held more andmore frequently. Meanwhile, the Urbeltzen DantzaGanbara (Urbeltz’s dance chamber) began funconingat the Kafe Antzokia (Theatre Café) in Bilbo.This explosion in guided dances began with a danceteacher from Lapurdi, Patxi Perez. He started by applyingthe model used at the Le Grand Bal de l’Europe(Great European Ball) fesval in Gennenes, France,to Basque dances and many other dances from allover Europe. In the last ten years, together with theBatbiru group, Tapia eta Leturia (Tapia and Leturia, atrikixa or diatonic accordion player and panderoaor tambourine player), and Patxi eta Konpainia, PatxiPerez has brought hundreds of town squares to lifewith parcipatory dances.In the twenty-first century groups like Aiko havemodernised dance teaching methods and encouragedmore systemac meengs of aficionados. Similarcontribuons to guided dances have been madeby groups like Lauetan Erdizka, Kokin and Arrabots.53

Euskal dantzariendiasporaLa diáspora delos bailarines vascosThe Basque Dance Diaspora1661ean Parisen lehen balleta osatzera joan zireneuskaldunen bideari jarraituz, XXI. mendeko lehenurteotan ere, hainbat euskal dantzari ari dira beredantzari iblbidea atzerrian egiten. Berrogeitamardantzarik gora dira nazioarteko ballet konpainiaeta proiektutan ari direnak. XX. mendean, zenbaitgerrako umek eman zituzten lehen urratsak balletkonpainia entzutetsuetan. Bi izen nabarmentzendira: Pirmin Treku eta Gerardo Viana.Gerra Zibila piztu eta 1937an gauzak okertzen hasizirenean, atzerrira bidali ziren milaka euskal umeetakoakizan ziren Treku eta Viana. Fermin Aldabaldetrekuedo Pirmin Treku, zazpi urte zituela iritsizen Ingalaterrara bere arrebekin, eta bertan, nerabezaroanheldu zion dantzari. Sadler`s Wells Balletean,ondoren Royal Ballet bezala berrizendatu zutenkonpainia entzutetsuan aritu zen 1948-1961 bitartean.Gerardo Viana Vladimiro berriz, Sobietar Batasuneraatzerriratu zuten gerrak babes bila, eta TulakoMusika eta Komedian aritu zen dantzan 1940kohamarkadan.Tantoka-tantoka zenbait dantzarik egin dute atzerrirakobidea dantzan trebatu eta dantzan bizibideaaurrera ateratzeko. Xabier Urbeltz Alemaniako zenbaitOpera balletetan aritu zen 60ko hamarkadan;Jon Beia New Yorken, Joffrey Balletean aritu zen;Hilde Koch eta Ion Garnika Frankfurt-en, WilliamForsythekin aritu ziren lanean. Donosan ereindakohaziaren ondorioz, zenbait dantzarik hegoak asndueta Europako talde entzutetsuetan dantzari hasizen. 80ko hamarkadan José Anjel Pelejero KatxuaEuropako hiru konpainia entzutetsutan aritu zenMaurice Bejart, Cullberg Balle eta Pina Bausch;Bejart-en balletean aritu zen baita ere Sandi Goros-di; Iñaki Landa Bartzelonako Ballet Contemporaneotaldean; Leire Ortueta Royal Balletean aritu zen90eko hamarkadan; Josu Mujika Van Hoeckek gidatutakoEnsemble konpainian; Jose Antonio BegiristainEspainiako Dantza Konpainian. Dantza klasikoanzein garaikidean euskal dantzariak ez zeuden geldi

Siguiendo el camino de los vascos que en 1661 fuerona París a formar el primer ballet, muchos bailarinesvascos están haciendo carrera en el extranjeroen estos primeros años del siglo XXI. Hay más de cincuentabailarines en compañías y proyectos del extranjero.En el siglo XX, algunos “niños de la guerra”dieron sus primeros pasos en compañías de renombre.Dos son los nombres que destacan: Pirmin Trekuy Gerardo Viana.Treku y Viana fueron dos de los miles de niños vascosenviados al extranjero durante la Guerra Civil. FermínAldabaldetreku, Pirmin Treku, llegó a Inglaterracon siete años, acompañado de sus hermanas. Allí,en su adolescencia, comenzó a bailar. Entre 1948 y1961 estuvo en el afamado ballet Sadler`s Wells, quemás tarde se rebauzó como el Royal Ballet. Por sulado, Gerardo Viana, Vladimiro, fue a parar a la UniónSoviéca huyendo de la guerra y en la década de los40 bailó en el Teatro de Música, Comedia y Operetade Tula.Poco a poco, algunos bailarines se han encaminadoal extranjero para completar su formación de danzay realizarse profesionalmente. Xabier Urbeltz estuvoen los ballets de algunas óperas alemanas en la décadade los 60, Jon Beia en el Joffrey Ballet de NuevaYork y Hilde Koch y Ion Garnika trabajaron juntoa William Forsyth en Fráncfort. Gracias a la semillaplantada en San Sebasán, algunos bailarines alzaronel vuelo y comenzaron a bailar en presgiososgrupos de Europa. En la década de los 80, José AnjelPelejero, Katxua, trabajó en tres compañías europeasde renombre: Maurice Bejart, Cullberg Balle yPina Bausch. Sandi Gorosdi fue también bailarín dela compañía de Bejart; Iñaki Landa en el Ballet Contemporáneode Barcelona; Leire Ortueta estuvo en elRoyal Ballet en la década de los 90; Josu Mujika en lacompañía Ensemble, dirigida por Van Hoeck, y JoséAntonio Begiristain en la Compañía Nacional de Danza.El bilbaíno Juan Carlos García creó la compañíaLanonima Imperial, y más o menos al mismo empo,Following the journey undertaken by Basques toform the first ballet in Paris in 1661, in the twentyfirstcentury too numerous Basque dancers havefound dance careers abroad. Indeed, there are atpresent over fiy Basque dancers in internaonalballet companies and projects. In the tweneth century,several “war children” took their first steps infamous internaonal ballet companies. Two namesstand out: Pirmin Treku and Gerardo Viana.When the Spanish Civil War broke out in 1936 andevents took a turn for the worse in 1937 (with thevictory of Franco’s forces in the Basque Country),Treku and Viana were amongst thousands of Basquechildren evacuated from the war. Fermin Aldabaldetrekuor “Pirmin Treku” was seven years old whenhe arrived in England with his sisters, and he becamea dancer there in his adolescence. Between1948 and 1961, aer first appearing in the Saddler’sWells Ballet, he joined the world famous Royal Ballet.Meanwhile, Gerardo Viana or “Vladimiro” wasevacuated to the Soviet Union where he was latera member of the Tula Music and Theatre companyin the 1940s.Lile by lile, in an effort to boost their careers,several dancers have gone abroad to become skilledprofessional dancers. Xabier Urbeltz appeared inseveral opera ballets in Germany during the 1960s;Jon Beia danced in the Joffrey Ballet in New York;and Hilde Koch and Ion Garnika worked in Frankfurtwith William Forsythe. Aer these seeds hadbeen sown, in Donosa-San Sebasán several dancersspread their wings and began dancing for renownedEuropean companies. In the 1980s, JoséAnjel Pelejero or “Katxua” was a member of threefamous companies under the choreographer MauriceBéjart, the Cullberg Ballet and the dancer andchoreographer Pina Bausch; Sandi Gorosdi wasalso a member of Béjart’s ballet company; IñakiLanda was part of the Barcelona Contemporary Balletcompany; Leire Ortueta danced for the Royal55

56 egoteko: Juan Carlos Garcia bilbotarrak LanonimaImperial konpainia sortu zuen, eta garai beretsuanAlvaro de la Peña donosarrak Iliacan konpainia etaInes Boza Iruindarrak Senza Tempo konpainia sortuzituzten.Zalantzarik gabe, Lucia Lakarra zumaiarra da milurtealdaketa garaian euskal dantzarien harrobiakeskaini duen izar disratsuena. Donosako Thaliaakademian eta Madrilgo Victor Ullateren konpainiantrebatu ondoren, Marseillako Balletean RolandPet-en agindupean jo zuen gailurra, eta harrezkerolaudorioak eta nazioarteko sari handienak jaso dituLakarrak. San Frantziskoko Balletean aritu da 1997eta 2002 bitartean, eta 2003k Municheko OperakoBalleteko izarra da.Besteak beste Nijinski eta Benois sariak eskuratuditu, nazioartean ballet alorrean ematen diren sariospe tsuenak, eta hamarkadako dantzari bikainenaizendatu dute Moskun, Kremlimean. Lakarrarendantzakera zehatz, neurtu eta adierazkorrak mundukoantzoki nagusietako ikusleak eta krikariak liluratuditu.Europako opera-etxe eta tradizio handiko balletkonpainia arranditsuetan ibilbide profesionalarrakastatsuak burutzen ari diren izarren arteandisratsuena da Lakarra, baina konstelazio oso batosatzen du euskal dantzarien diasporak. Jiri Kylianekzuzendutako Nederlands Dans Theater-ean dantzariibilbide oparoa burutu du Urtzi Aranburuk, etalaguntzaile lanetan jarraitzen du bertan orain, bereproiektu propioekin uztartuz. Besteak beste, MadrilgoErkidegoko Balletean, Erromako Operako Balleteanedo Bordeleko Operako Balletean lehen dantzariizan da Igor Yebra, eta free-lance dantzari moduanhango eta hemengo balletetan dantzari gonbidatubezala aritzen da.Berrogeitamarrek gora dira gaur egun Europakolanean diharduten euskal dantzariak. Ameriketan,Asian eta Ozeanian ere badira zenbait, baina Europandira gehienak. Ander Zabala, Jone San MarnLucia Lakarra

el donosarra Álvaro de la Peña creó Iliacan y la irunesaInés Boza, Senza Tempo.Sin lugar a dudas, Lucia Lakarra, de Zumaia, es la estrellaque más brilla en el firmamento de la diasporade la danza vasca de este cambio de milenio. Trasprepararse en la academia Thalia de San Sebasány en la compañia de Víctor Ullate en Madrid, fue enel Ballet de Marsella donde llegó a la cúspide bajolas órdenes de Roland Pet y, desde entonces, Lakarrano ha obtenido más que alabanzas y los mayorespremios internacionales. Entre 1997 y 2002 bailó enel Ballet de San Francisco y desde 2003 es la estrellade la Ópera de Múnich. Entre otros, ha ganado lospremios Nijinski y Benois, es decir, los premios delballet más famosos a nivel internacional, y ha sidonombrada mejor bailarina de la década en el Kremlinde Moscú. La precisa, medida y expresiva manera debailar de Lakarra ha maravillado a espectadores y crí-cos de teatros de todo el mundo.Lakarra es la más conocida de las estrellas vascas dela danza que están desarrollando su carrera profesionalen óperas y compañías de ballet europeas degran tradición, pero la diáspora de bailarines vascosforma toda una constelación. Urtzi Aranburu se halabrado una prolífica carrera de bailarín en el NederlandsDans Theater, dirigido por Jiri Kylian, y ahorasigue trabajando allí en calidad de ayudante a la vezque realiza sus propios proyectos. Igor Yebra ha sidobailarín principal del Ballet de la Comunidad de Madrid,del Ballet de la Ópera de Roma y del Ballet de laÓpera de Burdeos entre otros y, hoy en día, tambiéntrabaja como bailarín invitado en varios ballets.En la actualidad hay más de cincuenta bailarines vascostrabajando en Europa. Aunque haya representantesen América, Asia y Oceanía, la gran mayoríase concentra en el viejo connente. Ander Zabala,Jone San Marn y Amancio González en la ForsytheCompany de Fráncfort; Alicia Amatriain y OihaneHerrero en el Ballet de Stugart; Asier Uriagereka,Beatriz Uhalte y Asier Edeso en los Ballets de deBallet in the 1990s; Josu Mujika was a member ofthe Micha Van Hoecke Ensemble; and Jose AntonioBegiristain danced for the Dance Company of Spain.Basque dancers also created both classical and contemporarydance ensembles: Juan Carlos Garciafrom Bilbo formed the Lanonima Imperial company,and at the same me Alvaro de la Peña from Donos-a-San Sebasán established the Iliacan companywhilst Ines Boza from Irun created the Senza Tempocompany.Clearly, though, Lucia Lakarra from Zumaia is thebrightest star to have emerged out of a long list ofBasque dancers during the new millennium. Afterfamiliarising herself with the profession at theThalia academy in Donosa-San Sebasán and inVictor Ulla te’s company in Madrid, she reached herpeak under the choreographer Roland Pet at theMarseilles Ballet. Since then, she has received thehighest praise and the most important internaonalawards. She was a member of the San Francisco Balletbetween 1997 and 2002, and from 2003 onwardshas been the star of the Munich Opera Ballet.Amongst other prizes, she has won the Nijinsky andBenois awards, the most presgious of their kind inthe field of internaonal ballet. She was also namedthe best dancer of the decade in the Kremlin in Moscow.Lakarra’s precise, measured and expressivedance style has dazzled public and crics alike at majorworld theatres.Among the Basque stars leading successful careersin the most famous opera houses and longstandingballet companies of Europe, Lakarra is the most brilliant.However, the Basque dance diaspora forms awhole constellaon. Urtzi Aranburu led a long andproducve professional dance career as part of theNederlands Dans Theater, under the direcon of JĭríKylián; and he connues there in an advisory capacity,combining this with developing his own projects.Igor Yebra has been principal dancer for (amongstothers) the Ballet of the Autonomous Community57

58 eta Amancio Gonzalez Frankfurten dira, The ForsytheCompanyn; Alicia Amatriain eta Oihane He-Aipatutako gehienak dantza klasikoa eta neoklasikoannabarmendu diren dantzariak dira, eta rrero Stugart Balleten; Asier Uriagereka, Beatriznagusiki eslo horretan aritzen diren antzoki Uhalte eta Asier Edeso Monte-Carlo balletetan; IratxeAnsa eta Jorge Nozal Nederlands Dans Theate-publiko, opera etxe, dantza konpainia nazionalrean; Itziar Mendizabal Leipzigeko balletean; Amayaeta dantza konpainia pribatuetan ari dira.Lubeigt Bremengo dantza konpainian; Amaia Ugartetxe,Veronako Arenako Balleteko dantzaria da;Asier Orbel zu eta Sonia Seen Vienako Balletean aridira; Elvis Val, Hannovereko Operako Balleteko dantzariada; Eneka Bordato Lyoneko Operako Balleteanari da; Erick Odriozola Ballet D'Europen; Iker MurilloZurich-eko Balletean; Ion Agirretxe Ballet Corellan;Iñaki Azpillaga Ulma Vez-Wim Vandekeybus konpainian;Iñaki Urrua Irlandako balletean; Jaione ZabalaNuremberg Balleteko dantzaria da; Javier Amo etaJon Beia Fernandez Municheko Balleteko kideakdira; Jon Vallejo Dresdeko Operako Balletean arida; Juan Kruz Diaz de Garaio Sasha Waltz & Guestskonpainiako kide da; Juanjo Rodriguez English Na-onal Ballet-ean ari da; Julliete Villemin Stugartenari tzen da; Mikel Jauregi Flandeseko Erret Balletekodantzaria da; Nerea Barañano Danimarkako Operakoballet ekoa; Veronica Villar Wiesbadeneko Balleteandan tzaria da; Crisna Garcia Fonseca Zaragozako LaMov konpainian ari da; Marta Coronado BelgikakoRosas konpainian; Liova Diez BMK companyko dantzariada.Zenbait euskal dantzari Europak kanpoko dantzakonpainia profesionaletan ari dira. Iratxe BeorlegiMexicoko konpainia nazionalean ari da; Jean PhilippeMalatyk Aspen Santa Fen egin du bere bidea. IparAmerikan baita ere, Tulsa Ballet Theateren da dantzariaAlfonso Marn. Japonian berriz, K-Ballet Companykodantzaria da Carlos Marn.Aipatutako gehienak dantza klasikoa eta neoklasikoannabarmendu diren dantzariak dira, eta nagusikieslo horretan aritzen diren antzoki publiko, operaetxe, dantza konpainia nazional eta dantza konpainiapribatuetan ari dira. Horietako gehienetan dantza ga-

Monte Carlo; Iratxe Ansa y Jorge Nozal en el NederlandsDans Theater; Itziar Mendizabal en el Balletde Leipzig; Amaya Lubeigt en la compañía de danzade Bremen; Amaia Ugartetxe es bailarina del Balletde la Arena de Verona; Asier Orbelzu y Sonia Seenestán en el Ballet de Viena; Elvis Val es bailarín delBallet de la Ópera de Hannover; Eneka Bordato estáen el Ballet de la Ópera de Lyon; Erick Odriozola en elBallet de Europa; Iker Murillo en el Ballet de Zurich;Ion Agirretxe en el Ballet Barcelona; Iñaki Azpillagaen la compañía Ulma Vez-Wim Vandekeybus; IñakiUrrua en el Ballet de Irlanda; Jaione Zabala es bailarinadel Ballet de Nuremberg; Javier Amo y Jon Bei-a Fernández son miembros del Ballet de Múnich;Jon Vallejo está en el ballet de la Ópera de Dresde;Juan Kruz Díaz de Garaio es miembro del a compañíaSasha Waltz & Guests; Juanjo Rodriguez está en elEnglish Naonal Ballet; Julliete Villemin en Stugart;Mikel Jauregi es bailarín del Ballet Real de Flandes;Nerea Barañano es bailarina del ballet de la Ópera deDinamarca; Verónica Villar es bailarina del ballet dela Ópera de Wiesbaden; Crisna García Fonseca estáen la compañía La Mov de Zaragoza; Marta Coronadoestá en la compañía Rosas de Bélgica y Liova Diez esbailarina de la BMK company.Algunos bailarines vascos están en compañías dedanza profesionales de fuera de Europa. Iratxe Beorlegiestá en la compañía nacional de Méjico y JeanPhilippe Malaty se está labrando su camino en elBallet Aspen Santa Fe. También en Norteamérica,Alfonso Marn es bailarín en el Tulsa Ballet Theater.Por otro lado, Carlos Marn es bailarín de la K-BalletCompany de Japón.La mayoría de los mencionados son bailarines quedestacan en la danza clásica o neoclásica y trabajanprincipalmente en los teatros públicos, casas de ópera,compañías de danza nacionales y compañías dedanza privadas que trabajan esos eslos. En la mayoríade esos sios la danza contemporánea se haintroducido a la fuerza en las úlmas décadas y laof Madrid, the Rome Opera Ballet and the BordeauxOpera Ballet, and he now works as a freelance dancerinvited as a guest dancer to perform with numerousballet companies.There are over fiy Basque dancers working todayin Europe and several others in the Americas, Asiaand Oceania, although most ply their trade in Europe.Ander Zabala, Jone San Marn and AmancioGonzalez are in the Forsythe Company in Frankfurt;Alicia Ama triain and Oihane Herrero are at the StugartBallet; Asier Uriagereka, Beatriz Uhalte andAsier Edeso are at the Monte Carlo Ballet; IratxeAnsa and Jorge Nozal are at the Nederlands DansTheater; Itziar Mendizabal is at the Leipzig Ballet;Amaya Lubeigt is at the Bremen dance company;Amaia Ugartetxe dances for the Verona Arena Ballet;Asier Orbelzu and Sonia Seen are at the Vienna Ballet;Elvis Val is a dancer for the Hannover Opera Ballet;Eneka Bordato is at the Lyon Opera Ballet; ErickOdriozola is at the Ballet D’Europe; Iker Murillo is atthe Zurich Ballet; Ion Agirretxe is at the Corella Ballet;Iñaki Azpi lla ga is in the Ulma Vez-Wim Vandekeybuscompany; Iñaki Urrua is at Ballet Ireland;Jaione Zabala is a dancer for the Nuremberg Ballet;Javier Amo and Jon Beia Fernandez are membersof the Munich Ballet; Jon Vallejo is at the DresdenOpera Ballet; Juan Kruz Diaz de Garaio is a memberof the Sasha Waltz & Guests company; Juanjo Rodriguezis at the English Naonal Ballet; Julliete Villeminis in Stugart; Mikel Jauregi is a dancer at the RoyalBallet of Flanders; Nerea Barañano is at the OperaBallet of Denmark; Veronica Villar is a dancer for theWiesbaden Ballet; Crisna Garcia Fonseca is at the LaMov company in Zaragoza; Marta Coronado is at theRosas company in Belgium; and Liova Diez is a dancerfor the BMK company.Several Basque dancers are at professional dancecompanies outside Europe as well. Iratxe Beorlegiis at the naonal company of Mexico; Jean PhilippeMalaty has had a career at the Aspen Santa Fe Bal-59

60Asier Uriagerekaraikidea indarrez sartu da azken hamarkadetan, etadantzari gehienak eslo anitzetan lan egiteko prestatutadaude gaur egun.Badira ordea, antzerki-dantza berrian ari direnak,eta antzoki eta egitura sendorik gabe konpainia txikieta malguetan ari direnak. Ikerketa eta sorkuntza,interpretazioa eta koreografia, lankidetza eta erresidentziadenboraldiak uztartzen dituzte, eta baitajoan-etorrian bizitzeko jarrera ere bai. Euskal Herrianondo kostata bultzatzen eta zabaltzen dituzteberaien dantza lanak, eta ondorioz, oin bat atzerrianeta bestea etxean dituztela bizi dira. Mikel Aristegi,Damian Muñoz, German Jauregi, Eider Rodriguez,Iker Gomez, Jon Ugarriza, Idoia Zabaleta, Fabian Thomé,Eneko Balerdi eta Saioa Ibañez dira horietakobatzuk.

mayor parte de los bailarines están preparados paratrabajar con varios eslos.Pero también existen bailarines en nuevos grupos dedanza y teatro, flexibles y pequeños, sin estructurani sede estable. Compaginan invesgación y creación,interpretación y coreograa, trabajo en equipoy temporadas de residencia, además de una manerade vivir en constante ir y venir. En el País Vascopromocionan y exenden sus trabajos de danza conmucho esfuerzo y tesón y, como consecuencia, vivencon un pie en el extranjero y otro en casa. MikelAristegi, Damián Muñoz, Germán Jauregi, Eider Rodriguez,Iker Gómez, Jon Ugarriza, Idoia Zabaleta,Fabián Thomé, Eneko Balerdi y Saioa Ibáñez son algunosde ellos.let; staying in the United States, Alfonso Marn isa dancer for the Tulsa Ballet Theater; meanwhile,Carlos Marn dances for the K-Ballet Company inJapan.Most of those menoned stand out as classical orneoclassical dancers, and mostly perform thesestyles in public theatres, opera houses, naonaldance companies and private companies. For mostof them, however, contemporary dance has becomemore and more important in recent decades,and most dancers today are able to perform manystyles.Some of them, though, are at new dance theatregroups, in small and flexible companies without afixed theatre or solid structure. They combine researchand creavity, interpretaon and choreography,cooperaon and residenal seasons, as wellas a disposion to tour. Not without difficulty, theyhave promoted and diffused their dance works inthe Basque Country as well and as a result, they nowlive with one foot at home and one abroad. Someof these dancers include Mikel Aristegi, Damian Muñoz,German Jauregi, Eider Rodriguez, Iker Gomez,Jon Ugarriza, Idoia Zabaleta, Fabian Thomé, EnekoBalerdi and Saioa Ibañez.61

Dantza maitaleakAmantes de la danzaDance loversEuskal Hiriren batek dantzaren aldeko apostu nabarmenaegin badu, hori Biarritz da. Koreografia ZentroNazionala sortu zen bertan 1998an, eta horrekinbatera Ballet Biarritz konpainia. Thierry Malandainizan du orduk zuzendaria, eta bere eskuk ibilbidesendoa burutzen ari da. Balleta abiapuntu eta helburuditu konpainiak, eta lan horretarako 20 dantzariditu bere esanetara Malandainek. Ez da beste euskalkonpainiarik tamaina horretara hurbiltzen denik,baina hala ere, talde txikia da ballet konpainien neurriarekinalderatuz. Irudimena, ausardia eta talentuabaliatuz, nortasun berezia eman dio MalandainekBallet Biarritzi.Teknika klasikoan trebatuta, gaur egungo eskema estekoeta aurkezpen moduak darabiltza Biarritzekokonpainiak. Thierry Malandain berak sortutako lanekosatzen dute konpainiaren errepertorioa. Dantzarenhistoriaren maitale handia izanik, lan klasikoen berrirakurketaausartak egin ditu berriki Malandainek, etaMalandain Ballet Biarritz, Magnifique (2009)

Si existe una ciudad vasca que haya apostado claramentepor la danza, esa es Biarritz. Fue allí donde en1998 se implantó un Centro Coreográfico Nacional ycon él la compañía Ballet Biarritz. Thierry Malandainha sido su director desde entonces. El ballet es puntode parda a la par que objevo de esta compañía y,para ello, Malandain cuenta con 20 bailarines a susórdenes. Aunque sea pequeña comparada con otrasformaciones de ballet, no hay ninguna otra compañíavasca que se acerque siquiera a ese número. Conimaginación, la valena y el talento, Malandain hadotado de personalidad propia al Ballet Biarritz.La compañía de Biarritz trabaja modelos estécos yde puesta en escena modernos, combinados con unadepurada técnica de danza clásica. Los trabajos creadospor el propio Thierry Malandain conforman el repertoriode la compañía. Gran amante de la historiade la danza, Malandain ha hecho atrevidas relecturasde las obras clásicas y está presentando con éxitotrabajos como Romeo y Julieta (2010), Cascanueces(1997) o Magnifique (2009) en teatros internacionalesde renombre. La compañía ene su sede y sucentro coreográfico en Biarritz pero también ha firmadoun acuerdo transfronterizo con San Sebasán,de manera que los trabajos de Malandain se puedenver con frecuencia a ambos lados de la frontera.El vínculo que Biarritz ene con la danza comienzaen el Centro Nacional de Coreograa, pasa por elMalandain Ballet Biarritz y culmina en el fesval dedanza Maitaldia. Se han celebrado más de veintefesvales y en ese periodo de empo han pasadopor Biarritz las compañías de danza más famosas,las propuestas de vanguardia más innovadoras y lasprincipales compañías vascas. Sepembre es épocade danza en la ciudad costera de Laburdi, donde elhabito de disfrutar de la danza ha arraigado.El coreógrafo Juan Carlos Santamaría también centrasu trabajo en la técnica clásica. Con la compañíaSantamaría de Danza ha puesto en clave de danza lasmúsicas del Barroco y del Renacimiento, ofreciendoOne Basque city, Biarritz, stands out for its contribuonto dance. A Naonal Choreographic Centrewas established there in 1998, together with theBiarritz Ballet company. Since then, its director hasbeen Thierry Malandain and he has led it along a successfulprofessional trajectory. The company’s pointof departure and goal is ballet, and for this purposeMalandain has twenty dancers under him. There isno other Basque company that comes close to thissize, but this is small when compared to the size ofmost ballet companies. Making use of imaginaon,courage and talent, Malandain has imbued the BiarritzBallet with its own special identy.The Biarritz company, which is skilled in classicaltechnique, funcons according to contemporary aesthecoutlines and presentaon models. The companyrepertoire is composed of works created byThierry Malandain himself. As a great lover of dancehistory, Malandain has recently undertaken a boldrereading of classical works. As a result, works likeRomeo and Juliee (2010), Intxaur hauskailua (1997)and Magnifique (2009) have been presented withgreat success at presgious internaonal theatres.The company has its headquarters and choreographiccentre in Biarritz, but it has also signed an openagreement with Donosa-San Sebasán, and onecan oen see Malandain’s work in both cies.The special connecon between Biarritz and dancebegan with the creaon of the Naonal ChoreographicCentre, connued with the Malandain BiarritzBallet and is rounded off with the Maitaldiadance fesval. Over twenty fesvals are held, inwhich the most famous ballet companies, the boldestavant-garde groups and the main Basque dancecompanies have taken part. September marks danceseason in this city on the coast of Lapurdi, and a tradionof watching and enjoying dance has takenroot there.The choreographer Juan Carlos Santamaria is alsogrounded in classical technique. With his Santama-63

64Dantzaz konpainia, Flash de Lux (Itzik Galili)Compañía Dantzaz, Flash de Lux (Itzik Galili)The Dantzaz company, Flash de Lux (Itzik Galili)Romeo eta Julieta (2010), Intxaur hauskailua (1997)edo Magifique (2009) moduko lanekin nazioartekoantzoki entzutetsuetan arrakastaz ari da bere lanaaurkezten. Biarritzen du egoitza eta koreografiazentroa konpainiak, baina Donosarekin ere mugazgaindikohitzarmena sinatua du, eta batean zein besteanmaiz ikus daitezke Malandain Ballet Biarritzenlanak.Biarritzek dantzarekin duen lotura berezia KoreografiaZentro Nazionalarekin hasi, Malandain BalletBiarritzekin segi eta Maitaldia dantza jaialdiarekinborobiltzen da. Hogei jaialdik gora ospatu dira,eta tarte horretan ballet konpainia entzutetsuenak,abangoardiako talde ausartenak eta euskal konpainianagusiak ikusi ahal izan dira Biarritzen. Iraileandantzaren aroa da Lapurdiko kostaldeko hirian, etadantza ikusi eta dantzarekin gozatzeko ohiturak errotudira bertan.Teknika klasikoan oiarritzen da bere lanean baita ereJuan Carlos Santamaria koreografoa. Santamaria deDanza konpainiarekin, berpizkunde eta barrokokomusikak dantzan jarri ditu, maila altuko proposamenneoklasikoa plazaratuz. Espainiako sari nazionalaeskuratu zuen Santamariak 2008. urtean dantzarenalorrean egindako lana goraipatuz.Biarritzen erditu eta Donosan hazi eta burujabetuden Dantzaz konpainiak nortasun propioa landudu azken urteotan. Ballet Biarritzen babesean sortuzen, dantzari gazteak babesteko asmoarekin, bainasokak askatu eta Gipuzkoako Diputazioaren eta EuskoJaurlaritzaren babesaz eta Filgi Claverieren etaAdriana Pousen gidaritzapean, ibilbide propioa egitenari da. Konpania pre-profesionala da, eta Europaosoko hamar bat dantzari gaztek gorpuzten dute,ikasketak bukatu eta dantzari profesional moduanlana aurkitu bitartean, konpainia profesional batendinamika formatzen segitzeko aukerarekin uztartzenbaitu.Dantzarien prestakuntza teknikoa finkatu eta dantzagaraikideko errepertorioa jorratzen ari da Dantzazkonpainia. Itzik Galili edo Eric Gauthier ibilbidesendoko koreografoen lanak batek, Lukas Timulakmoduko sortzaile gazte eta ausarten proposamenekinbestek, eta Hilde Koch edo Jone San Marneuskal dantzari eta koreografia-laguntzaile nabarmenenekarpenekin, dantza programa erakargarriakplazaratu ditu berriki Dantzazek. Euskal dantzazaleaksustatu eta dantzarekin goza araztea du helburu, etaahalegin berezia egiten du bere ikuskizunak herrizherri eskaini eta dantza garaikidea euskal lurraldeosora eramateko.

un espectáculo neoclásico de calidad. Santamaría hasido galardonado con el Premio Nacional de Danzaen 2008.La compañía Dantzaz, nacida en Biarritz y emancipadaen San Sebasán, ha desarrollado su propia personalidadestos úlmos años. Se creó bajo el amparodel Ballet Biarritz con el objevo de formar a los jóvenesbailarines, pero soltó amarras y, con el apoyo dela Diputación de Gipuzkoa, del Gobierno Vasco y ladirección de Filgi Claverier y Adriana Pous, ha consolidadosu propio proyecto. Es una compañía pre-profesionaly la conforman unos diez bailarines de todaEuropa que han acabando sus estudios y se disponena buscar trabajo como bailarines profesionales. Así,combina la dinámica de una compañía profesionalcon la oportunidad de seguir formándose.La compañía Dantzaz trabaja para asentar la preparacióntécnica y profundizar en la interpretación de susbailarines. Dantzaz ha presentado atracvos programasde danza con trabajos de coreógrafos de sólidatrayectoria como Itzik Galili o Eric Gauthier, propuestasde creadores jóvenes y atrevidos como Lukas Timulaky aportaciones de destacadas bailarinas y ayudantesde coreograa vascas como Hilde Koch o JoneSan Marn. Su objevo es fomentar la afición por ladanza de los vascos, para lo que se esmera en llevarsus espectáculos de pueblo en pueblo y difundir ladanza contemporánea por todo el territorio vasco.ria de Danza company, he has set Renaisaance andBaroque music to dance, bringing to public aenonquality producons. Santamaria won the Spanish na-onal award in 2008.Born in Biarritz and raised in Donosa-San Sebasán,the Dantzaz company has developed its own identyin the last few years. It was created with the helpof the Biarritz Ballet, with the aim of encouragingyoung dancers. Yet it broke free and, with the aid ofthe Provincial Council of Gipuzkoa and the BasqueGovernment, and under the direcon of Filgi Claverieand Adriana Pouse, it is forging its own careerpath. It is a professional company, and has aroundten young dancers from all over Europe who havejust finished their studies and are there whilst theylook for work in the professional dance world; theyare there because it provides them with the opportunityto combine this search and connue theirtraining in the dynamics of a professional dancecompany.The Dantzaz company is creang an establishedtechnical preparaon and a contemporary dancerepertoire. From the solid choreographic works ofItzik Galili or Eric Gauthier, on the one hand, to thebold producons of the young creave arst LukasTimula on the other, and the obvious contribuonsof the Basque dancers and assistant choreographersHilde Koch or Jone San Marn, Dantzaz has recentlyproduced several aracve programmes. Its objec-ve has been to champion aficionados of Basquedance and encourage people to cherish dance, andit makes a special effort to offer its shows in as manytowns as possible and take contemporary dance tothe whole Basque Country.65

Sortzaile glokalakCreadores glocalesGlocal ArtistsBerrogei urtek gora dira euskal dantza garaikidearenaitzindariek lehen ahaleginak eta lehen joanetorriakegin zituztela. 1960ko hamarkada bukaeranJose eta Concha Lainez bide erakusleak izan zirenordurarte Euskal Herrian arrotzak ziren dantzarenforma berriak jorratuz. Herbeheretan, Het NaonalBallet-ean aritu ziren dantzan, eta Donosan Anexadantza garaikide taldea sortu zuten. Anexa taldearenbidez dantza garaikidearen lurra goldatu zuten,eta hainbat dantzari eta irakasle jarri zituen dantzaneragindako olatuak. Iñaki Landa, Julio Duran, MentxuMedel, Mentxu Alkorta, Javier Legorburu, Katxuaedo Ana Moreno besteak beste dantzari heldu zitzaizkionburu-belarri. Iruñera aldatuta, LaineztarrekYauskari taldea sortu zuten. Iparraldean, Mizel TheretekEkarle konpainia sortu eta dantza garaikidearenalorrean gaurdaino jarraitu duen sorkuntza ibilbideluzeari ekin zion.Ondok etorri diren gehienek kanpora jo izan duteikastera, eta dinamika profesionaletan hasi direnean,batek bestera ibiltzera ohitu dira. Badira operazio-baseaEuskal Herrian ezartzea erabaki dutenak,eta dantzaren alorrean sorkuntza eta hedapenakerakunde, programatzaile, komunikabide eta ikusleenaldek babes urria duela jakinda ere, bide horijorratzea erabaki dute. Egoitza etxean, baina eserlekurikgabekoa, eta beraz, atzerrira joan eta etxeraitzultzen jarraitu dute, ikasten jarraitu, ikusten segi,konpartzen, irakasten, ikasten eta desikasten, etaaskotan, emanaldiak eskaintzen, saltzen, eta EuskalHerrian jarraitu ahal izateko, ogia nola edo hala irabazten.Beste batzuk, bidea, harremanak, lankideak,proiektuak atzerrian dituzte, baina bihotzak etxeraekartzen ditu, eta ustez kontrako bidea egiten saiatzendira.Bartzelonan ezarrita du egoitza azken hamarkadanDamian Muñoz gasteiztarrak eta bertan ekoiztuditu Virginia Garciarekin batera bere lan gehienak.1995ean bere konpainia sortu zuenek, giza-harremanakmalenkoniaz dantzatuz ibilbide arsko sako-

Han pasado más de cuarenta años desde que lospioneros de la danza contemporánea vasca dieronsus primeros pasos. Al final de la década de los 60,José y Concha Lainez abrieron nuevos caminos conlenguajes de danza hasta entonces desconocidos enel País Vasco. Habían bailado en el Het Naonal Balletde los Países Bajos y crearon el grupo de danzacontemporánea Anexa en San Sebasán. Medianteel grupo Anexa labraron el terreno de la danza contemporáneay pusieron en marcha a muchos bailarinesy profesores. Iñaki Landa, Julio Duran, MentxuMedel, Mentxu Alkorta, Javier Legorburu, Katxua oAna Moreno entre otros se implicaron en la labor.En Pamplona, los Lainez crearon el grupo Yauskari.En Lapurdi Mizel Theret fundó la compañía Ekarle ycomenzó un largo recorrido en la danza contemporáneaque ha perdurado hasta hoy.Muchos de los que vinieron después han estudiadofuera y cuando han entrado querido desarrollar sucarrera profesional, se han visto obligados a seguirviajando de un lado a otro. Algunos han establecidosu base de operaciones en el País Vasco a pesardel escaso apoyo que la creación y la difusión en elcampo de la danza enen por parte de instuciones,organizadores, medios de comunicación y espectadores.Tienen la sede en casa, pero sin asiento y, portanto, han connuado yendo al extranjero y volviendoa casa, aprendiendo, viendo, comparendo, enseñandoy bailando. Siguen ganándose el pan comopueden para poder seguir impulsando la danza en elPaís Vasco. Otros disponen de los medio, las relaciones,los compañeros de trabajo y los proyectos en elextranjero, pero el corazón les trae a casa y siempretraen las alforjas llenas.El vitoriano Damián Muñoz lleva la úlma décadaafincado en Barcelona, donde ha producido junto aVirginia García la mayoría de sus trabajos. Desde queen 1995 creó su compañía, Muñoz ha recorrido unafecunda trayectoria arsca bailando con sensibilidadlas relaciones humanas. Dio sus primeros pasosIt has been over forty years since the pioneers ofcontemporary Basque dance undertook their firstefforts and first tours. In the late 1960s, Jose andConcha Lainez opened up new avenues of explora-on in what were unl that me unusual forms ofdance in the Basque Country. They had been dancersat the Het Naonal Ballet in the Netherlands, andthey founded the Anexa contemporary dance groupin Donosa-San Sebasán. Through the Anexa group,they culvated the contemporary dance terrain,and encouraged several dancers and teachers on aprofessional career path. Iñaki Landa, Julio Duran,Mentxu Medel, Mentxu Alkorta, Javier Legorburu,Katxua and Ana Moreno, amongst others, becamedancers because of such determinaon. Moving toIruñea-Pamplona, the Lainez siblings established theYauskari group. In Iparralde, meanwhile, Mizel Théretfounded the Ekarle company and to this day, hasconnued in a long creave career in the field of contemporarydance.Most of the people that followed have had to goabroad to study, and when they begin working professionally,they usually move around a lot. Some ofthem decide to base their operaons in the BasqueCountry. They choose this path even knowing theyenjoy lile support from organisaons, promoters,the media and the public for their creaon and transmissionin the field of dance. They have locales butusually without any public seang so they connueto travel and return home intermiently; they keepon studying, observing, sharing, teaching and, oen,presenng and selling performances; in other words,in order to remain in the Basque Country they dowhatever is needed to earn a crust. Others have theircareers, contacts, colleagues and projects abroad, buttheir hearts bring them home and they try to forge acareer against what their heads tell them.Damian Muñoz has been based in Barcelona for thelast ten years and most of his work is there, togetherwith Virginia Garcia. Since he founded his company67

68 na borobildu du Muñozek. Traspasos dantza konpainianeman zituen lehen urratsak eta ondoren PuertasAbiertas eta Moaré konpainietan jardun zuen. VirginiaGarciarekin sortu zuen La Intrusa konpainiarekinmunduko 25 herrialdetan egin ditu emanaldiak. Porqué lloran las cebollas (1996), Daño (1998), Las men-ras del entusiasmo (2001), Tres tristes stripteases(2002) edo Ölelés (2004) dira bere lan nabarmenetakobatzuk.Donosara maiz itzultzen bada ere, Alemanian duezarria bere egoitza aspaldiko urteetan Mikel Aristegik.Dantza garaikide ikasketak Essenen egin, etaAlemanian jardun du nagusiki, baina Suitza, Italiaeta Euskal Herrian ere garatu ditu koreografia lanak.Asier Zabaleta, Ertza dantza konpainia. Ostrukaren zuloa (2007)Asier Zabaleta, compañía Ertza. Ostrukaren zuloa (2007)Asier Zabaleta, Ertza dance company. Ostrukaren zuloa (2007)Aristegi dantza garaikideko nazioarteko sortzaile entzutetsubatekin, Sasha Waltzekin aritu da dantzarieta koreografo lanetan 2001 eta 2005 bitartean, etabesteak beste, DV8 Physical Theater konpainiarekinegin ditu sorkuntza lanak. Ekimen propioen arteanDelirio (2005) eta Ezustekoa-Unerwartet (2006) dirabere lanetako batzuk.Asier Zabaletak joan-etorriko ibilbidea egin du, etagogok ari da azken urteotan bere egoitza profesionalaetxean egonkortzeko ahaleginetan. Ezkiokodantzariak Adeshoras edo Hojarasca moduko konpainietanaritu ondoren, Suitzara jo eta 1999 eta 2004bitartean Alias konpainiarekin jardun zuen, dantzarieta sorkuntza lanetan parte hartuz. Ertza konpainiasortu du eta harekin ari da Donosak sorkuntza lanetan,emanaldi eskaera gehienak nazioartean jasotzenbaditu ere. Ego (2003), Look (2006), Ostrukarenzuloa (2007), edo Next in line (2010) dira sortu dituenlanetako batzuk, eta azken horrekin, Errusian, ChelyabinskekoContemporary Dance Theatereko sariaeskuratu du.Dantza berria eta inprobisazioa ikasi zituen Idoia Zabaletagasteiztarrak Bartzelonan, Amsterdamen etaNew Yorken. Mal Pelo konpainarekin aritu zen dantzaneta Moare bere konpainia sortuta La puta inocencia(2001), El rato de José (2002) edo Piel (2007)

en la compañía de danza Traspasos y después estuvoen las compañías Puertas Abiertas y Moare. Juntocon Virginia García creó La Intrusa, compañía con laque ha ofrecido actuaciones en 25 países. Por quélloran las cebollas (1996), Daño (1998), Las menrasdel entusiasmo (2001), Tres tristes stripteases (2002)u Ölelés (2004) son algunos de sus principales trabajos.Aunque vuelve a San Sebasán con frecuencia, MikelAristegi está afincado en Alemania. Estudió danzacontemporánea en Essen y ha trabajado principalmenteen Alemania, pero también ha hecho trabajoscoreográficos en Suiza, en Italia y en el País Vasco.Aristegi ha trabajado como bailarín y coreógrafo enla reconocida compañía de danza contemporáneaSasha Waltz entre 2001 y 2005 y ha creado piezascoreográficas con la compañía DV8 Physical Theater,entre otras. Entre las iniciavas propias destacan Delirio(2005) y Ezustekoa-Unerwartet (2006).Asier Zabaleta ha hecho un camino de ida y vueltay estos úlmos años ha trabajado duro para poderfijar su residencia profesional en el País Vasco. Traspasar por compañías como Adeshoras u Hojarasca,el bailarín de Ezkio recaló en Suiza para trabajar entre1999 y 2004 en la compañía Alias como bailaríny creador. Ha fundado la compañía Ertza y con ellarealiza sus propuestas de creación desde San Sebas-án, aunque la mayoría de las propuestas arscasle llegan del extranjero. Ego (2003), Look (2006), Ostrukarenzuloa (2007) o Next in line (2010) son algunosde los trabajos que ha creado y, con este úlmo,ganó el premio del Contemporary Dance Theater deChelyabinsk, Rusia.La vitoriana Idoia Zabaleta estudió nueva danza eimprovisación en Barcelona, Ámsterdam y NuevaYork. Bailó con la compañía Mal Pelo y tras fundarsu compañía, Moare, ha creado las piezas La putainocencia (2001), El rato de José (2002) o Piel (2007),entre otras. Es licenciada en Biología y se interesapor campos muldisciplinares y por trabajos de creain1995, Muñoz has completed his profound arsccareer by creang dances based on the melancholynature of human relaons. He took his first steps inthe Traspasos company and he later worked for thePuertas Abiertas and Moare companies. VirginiaGarcia, meanwhile, created the La Intrusa companywhich has performed in twenty-five countries allover the world. Her most notable works are Por quélloran las cebollas (1996), Daño (1998), Las menrasdel entusiasmo (2001), Tres tristes stripteases (2002)and Ölelés (2004).Although he oen returns to Donosa-San Sebas án,Mikel Aristegi has been based in Germany for someme. He studied contemporary dance in Essen andhas worked mainly in Germany, although he has producedchoreographic works in Switzerland, Italy andthe Basque Country. Aristegi worked in dance and choreographicworks with an internaonally renownedcontemporary dance arst, Sasha Waltz, between2001 and 2005. Amongst other projects, he also carriedout creave work for the DV8 Physical Theatercompany. His own iniaves include the works Delirio(2005) and Ezustekoa-Unerwartet (2006).Asier Zabaleta has had a much travelled career, andin recent years he has been trying hard to concentratehis professional life at home. Aer dancing withthe Adeshoras and Hojarasca companies, this dancerfrom Ezkio seled in Switzerland between 1999 and2004. He then created the Ertza company and it ishere, in Donosa-San Sebasán, where he now concentrateshis arsc acvity, even though most offershe receives to perform come from abroad. Someof his works include Ego (2003), Look (2006), Ostrukarenzuloa (2007) and Next in line (2010). For thelaer, he won the Contemporary Dance Theater ofChelyabinsk award.Idoia Zabaleta from Vitoria-Gasteiz studied new improvisaonaldance in Barcelona, Amsterdam andNew York. She was a dancer for the Mal Pelo companyand with her own company, Moare, she cre-69

70 piezak sortu ditu besteak beste. Biologian lizentziatuada eta disziplinartekotasuna eta arsten artekoBilbon bertan egoitza du Matxalen Bilbaok,sorkun tzarako oinarria gorputzean bertan interakzio sorkuntza lanetan aritzen da maiz. 2008kjartzen duen koreografoak. Esteka zaindua Juan Gonzalezekin batera sortu duen Azala eszenaeta musika berriak baliatzen ditu bere gorputzadantzan jartzeko.ikerketa, sustapen eta hedapen gunea kudeatzen du.Nazioarteko hainbat sortzailerekin dituen sorkuntzaproiektuak tarteko, han eta hemen jorratu eta aurkeztenditu bere lanak.Gorputza, bestelako material eta instalazioekinbatera arte sorkuntzarako tresna da Ion Munduaterentzat.Dantzan formatu zen Paris, Belgika etaLondresen besteak beste, eta bideo eta performancealorrean ikerketa eta ekarpen lanetan aritzen dabak bat, Artelekun abiatu zen Mugatxoan programakudeatuz Blanca Calvorekin batera.Bilbon bertan egoitza du Matxalen Bilbaok, sorkuntzarakooinarria gorputzean bertan jartzen duenkoreografoak. Esteka zaindua eta musika berriakbaliatzen ditu bere gorputza dantzan jartzeko. Lotura(2004), Capricho (2005) edo Sast! (2009) dira berelan aipagarri batzuk. Blanca Arrieta gasteiztarrakberriz, gorputzak komunikatzeko dituen baliabideguzak usatzen jarrita du gogoa, eta Ciento CincuentaCuerdas bere konpainiarekin eta Irish ModernDance konpainiarekin elkarlanean egin dituhainbat lan nabarmen. Zero (2002), Efecto Mariposa(2005) edo Frágil (2008) dira Arrietaren sorkuntza lanetakobatzuk.Organik taldearen bidez plazaratzen ditu NataliaMongek bere lanak. Probokazioa eta umorea dariebere sorkuntzei, eta Lilas (2008) edo Mania@as(2010) dira plazaratu dituen ikuskizun aipagarri batzuk.Pantxika Telleria lapurtarrak Elirale konpainiarekinheldu zein umeentzako lanak sortu ditu, etahorietan artean aipagarriak dira azken horiei begiraprestatutako Lodikroko (2008) eta Oo (2009).Antzerki fisikoa deritzana jorratuz ari da ezagutzeraematen Iker Gomez. Bartzelonako Instut del Teatrenprestatu ondoren Suitzako Ballet Nazionalean,Alemanian Resenzurg Tanztheater edo Kataluinan

71Matxalen Bilbao, Mus (2003)ción basados en la interacción entre arstas. Desde2008 gesona el centro de invesgación, promocióny difusión escénica Azala, que creó junto a Juan González.Junto con el resto de materiales e instalaciones, elcuerpo es para Ion Muanduate otro utensilio parala creación arsca. Se formó en danza entre otrosen París, Bélgica y Londres y trabaja principalmenteen la invesgación de danza, vídeo y performance.Dirige junto a Blanca Calvo el programa Mugatxoanen Arteleku.Matxalen Bilbao es una creadora que parte de supropio cuerpo para desarrollar sus proyectos coreográficos.Presta especial atención al aspecto esté-co de sus piezas, para las que cuenta con músicaoriginal y combina habitualmente con imágenes devideo. Lotura (2004), Capricho (2005) o Sast! (2009)son algunos de sus trabajos. Por su parte, la vitorianaBlanca Arrieta ha puesto su empeño en explotar toated(amongst others) the pieces La puta inocencia(2001), El rato de José (2002) and Piel (2007). She hasa degree in biology and she oen works creavelywith an interdisciplinary outlook, seeking interaconamongst arsts. Since 2008, Azala, which she establishedtogether with Juan Gonzalez, has developedresearch, promoonal and diffusion areas. In themeanme, she has also worked on creave projectswith several internaonal arsts in many places andon presenng her works.For Ion Munduate, together with other kinds ofmaterials and installaons, the body is a creavelyarsc instrument. He trained as a dancer in Paris,Belgium and London, amongst other places, and hemostly works in research and producon in the fieldsof video and performance art. Together with BlancaCalvo, he developed the Mugatxoan programme inArteleku (the contemporary art centre of Donosa-San Sebasán).

72Iker Gomez, La danza del Cisne (2008)Gellabert-Azzopardi konpainietan aritu da. DigitalVideo Dance Art konpainia sortu eta eszena zuzendaritza,koreografia eta ikus-entzunezko sormenakuztartzen ditu bere lanetan. Absurdo (2007), AppleStreet (2009) edo Les Sylphydes 45 (2011) dira egindituen lanetako batzuk, eta dadaismoa zein dantzaklasikok abiatuz, dantza fisikoa eta ikus-entzunezkoakuztartzen dituzten sorkuntzak plazaratzenditu Gomezek.

dos los recursos que el cuerpo ofrece para expresarsey ha creado varias obras importantes con su compañíaCiento Cincuenta Cuerdas y la compañía IrishModern Dance. Zero (2002), Efecto Mariposa (2005)o Frágil (2008) son algunos de los trabajos de Arrieta.Natalia Monge desarrolla su trabajo coreográficomediante el grupo Organik. Sus creaciones incorporanprovocación y humor. Dos de las más recientesson Lilas (2008) o Mania@as (2010). La labortanaPantxika Tellería ha creado obras para adultos y niñoscon la compañía Elirale. Entre las dirigidas al públicoinfanl se encuentran Lodikroko (2008) y Oo(2009).Iker Gómez es un arsta visual que realiza propuestasde teatro sico. Tras formarse en el Instut delTeatre de Barcelona, pasó por el Ballet Nacional Suizo,por el Resenzurg Tanztheater de Alemania y por lacompañía catalana Gellabert-Azzopardi. Creó la compañíaDigital Video Dance Art y combina la direcciónescénica, la coreograa y la creación audiovisual ensus trabajos. Absurdo (2007), Apple Street (2009) oLes Sylphydes 45 (2011) son algunos de sus trabajos;parendo del dadaísmo y de la danza clásica, Gómezintercalan danza sica y elementos audiovisuales.Matxalen Bilbao, a choreographer who uses herown body as her main source of arsc creavity, isbased in Bilbo itself. She pays aenon to aestheticsand the use of new forms of music in order tocreate dance movements for her body. Amongsther most notable works are Lotura (2004), Capricho(2005) and Sast! (2009). Blanca Arrieta from Vitoria-Gasteiz, meanwhile, seeks to exploit all the resourcesher body possesses in order to communicate. Shehas done her most outstanding work with her ownCiento Cincuenta Cuerdas company as well as withthe Irish Modern Dance company. Some of Arrieta’sworks include Zero (2002), Efecto Mariposa (2005)and Frágil (2008).Natalia Monge has presented most of her workthrough her involvement in the Organik group. Hercreave work is provocave and humorous, andamongst her most significant works are Lilas (2008)and Mania@as (2010). Pantxika Telleria fromLapurdi creates work for both adults and childrenwith the Elirale company. Amongst her most importantworks are the children’s shows Lodikroko (2008)and Oo (2009).Iker Gomez presents work he has developed in thearea of physical theatre. Aer training in the Instutdel Teatre in Barcelona, he worked for the NaonalBallet of Switzerland, the Resenzurg Tanztheater inGermany, and the Gellabert-Azzopardi company inCatalonia. He founded the Digital Video Dance Artcompany and combines stage direcon, choreographyand audio-visual creavity in his work. Someof his works include Absurdo (2007), Apple Street(2009) and Les Sylphydes 45 (2011). Using Dadaismand classical dance as a point of departure, Gomezproduces arsc creaons combining physical andaudio-visual dance.73

74Dantza egutegiaTOKIANTOKIKO DANTZA TRADIZIONALAOTSAILAMARTXOA3, San Blas: Txulalai. GuardiaOtsaila, martxoa eta apirileko igandeetan:Maskaradak. ZuberoaInaute igandea:Talai-dantza. AmezketaTxantxo-dantza. AbaltzisketaZahagi-dantza. Markina-XemeinSorgin-dantza. AntzuolaKaskarotak. UztaritzInaute asteartea:Zortzikoa. LantzSagar-dantza. ArizkunMomotxorroak. AltsasuaAPIRILAPazko igandea: Bolantak. LuzaideMAIATZA3, Santa Kurutz: Ezpata-dantza. Legazpi15, San Trokaz: Dantzari-dantza etaerregelak. AbadiñoAsenzio: Loinazko San Marnenezpata-dantza. BeasainEKAINACorpus Chris:Korpus dantzak. OñaBesta Berri. Heleta23: Soka-dantza. Donosa, Zarautz, IrunSan Juanen kantaita. Urdiain24, San Joan:Bordon-dantza. TolosaDantzak. GuardiaMul-dantzak. ArizkunAxeri-dantza. Andoain29, San Pedro:Dantzari-dantza eta erregelak. BerrizKaxarranka eta Donibaneko aurreskua.LekeioTrapatan. DoneztebeUZTAILA2, Santa Isabel:Ezpata-dantza Anon. Zumarraga4: Aurreskua. Hermua-Larrea7, San Fermin: Ezpata-dantza. Lesaka16, Karmen: Ezpata-dantza, brokel-dantzaeta soka-dantza. AñorgaUztaileko hirugarren larunbata: Mairuarenalardea eta trokeo-dantzak. Antzuola26, Santa Ana: Santaneroen esku-dantza.OrdiziaABUZTUA3, San Esteban: Bordon-dantza etamakil-dantzak. Bera5, Ama Birjina zuria:Arku-dantza. LanestosaZortzikoa. Gasteiz10, San Lorentzo:San Juan iantzak. BerastegiSan Lorentzo dantzak. Iruñea11, San Tiburtzio:Ezpata-dantza eta ingurutxoa. Leitza15, Ama Birjina:Ezpata-dantza eta aurreskua. Begoña (Bilbo)16, San Roke:San Roke dantza. Deba24, San Bartolome:Soka-dantza. ElgoibarIRAILA8, Ama Birjina:Dantzari-dantza. IzurtzuMuskildako Ama Birjinaren dantzak.OtsagabiaArrateko Amaren dantzak. Eibar29, San Migel:Dantzari-dantza. IurretaEzpata-dantza. Markina-XemeinPaloteadoa. CortesIraileko azken asteburua:Aldapako San Ferminen ezpata-dantza. IruñaURRIAUrriko lehen igandea:Errebonbiloen aurreskua. ElorrioIngurutxoa. AmezketaGorulariak. IurretaDANTZA TRADIZIONALEN JAIALDIAKIruñea-Eibar: Ezpalak dantza tradizionalarennazioarteko jaialdia (maiatzeko azkenasteburua)Donosa: Lauarin nazioarteko folklorejaialdia (ekaineko laugarren asteburuan)Portugalete: Nazioarteko Folklore Jaialdia(uztaileko laugarren astean)Galdakao: Folklore Bizian NazioartekoFolklore Jaialdia (uztaileko hirugarrenastean)Irun: Bidasoaldeko Gazteen NazioartekoFolklore Jaialdia (uztaileko hirugarrenastean)BALLET ETA DANTZA JAIALDIAKBiarritz: Maitaldia (irailean)Bilbo: Dantzaldia (udazkenean)Donosa, Irun, Errenteria, Baiona:Dantza Hirian (irailean)Bilbo: Lekuz leku (ekainean)DANTZALDI IREKIAKIruñea, Gasteiz, Bilbo, Donosa etaBaionako jaietanDurango: Dantzaldi IbiltariaPatxi eta Konpainia, Aiko taldea, LauetanErdizka edo Arrabots taldeen emanaldiakGasteiz: Dantza Plazan, maiatzek urrirabitarteko asteburuetanBilbo: Urbeltzen Dantza Ganbara KafeAntzokian, hileko lehen asteazkenetan

Calendario de danzasDANZAS TRADICIONALES LOCALESFEBREROMARZO3, San Blas: Txulalai en LaguardiaDomingos de febrero, marzo y abril:Mascaradas en ZuberoaDomingo de carnaval:Talai-dantza en AmezketaTxantxo-dantza en AbaltzisketaZahagi-dantza en Markina-XemeinSorgin-dantza en AntzuolaKaskarotak en UztaritzMartes de carnaval:Zortziko en LantzSagar-dantza en ArizkunMomotxorroak en AlsasuaABRILDomingo de Pascua: Bolantak en ValcarlosMAYO3, Santa Cruz:Ezpata-dantza en Legazpi15, San Trocaz:Dantzari-dantza y erregelak en AbadiñoLa Ascensión: Ezpata-dantza en San Marnde Loynaz, Beasain.JUNIOCorpus Chris:Danzas del Corpus en OñateBesta Berri en Heleta23: Gizon-dantza en San Sebasán, Zarauz,Irun; la kantaita de San Juan en Urdiáin24, San Juan: Bordon-dantza en TolosaDanzas en LaguardiaMul-dantzak en ArizkunAxeri-dantza en Andoain29, San Pedro:Dantzari-dantza y erregelak en Berriz;Kaxarranka y aurresku en San Juan enLekeio; Trapatan en SanstebanJULIO2, Santa Isabel:Ezpata-dantza en la Angua, Zumárraga4: Aurresku en Hermua-Larrea7, San Fermín: Ezpata-dantza en Lesaka16, El Carmen: Ezpata-dantza, brokel-dantzay soka-dantza en AñorgaTercer sábado de julio: Alarde del moro ydanzas de troqueo en Antzuola26, Santa Ana: Esku-dantza de santanerosde OrdiciaAGOSTO3, San Esteban:Bordon-dantza y makil-dantzak en Vera deBidasoa5, Virgen Blanca:Danza de arcos en LanestosaZortziko en Vitoria10, San Lorenzo:Danzas de San Juan en BerastegiDanzas de San Lorenzo en Pamplona11, San Tiburcio:Ezpata-dantza e ingurutxo en Leiza15, Nuestra Señora: Ezpata-dantza yaurresku en Begoña (Bilbao)16, San Roque: Danza de San Roque en Deba24, San Bartolomé:Soka-dantza en ElgoibarSEPTIEMBRE8, Nuestra Señora:Dantzari-dantza en IzurtzaDanzas de Nuestra Señora de Muskilda enOchagavíaDanzas de Nuestra Señora de Arrate en Eibar29, San Miguel:Dantzari-dantza en IurretaEzpata-dantza en Markina-XemeinPaloteado en CortesÚlmo fin de semana de sepembre:Ezpata-dantza de Aldapako San Fermin enPamplonaOCTUBREPrimer domingo de octubre:Aurresku de los rebombillos de ElorrioIngurutxo en AmezketaGorulariak en IurretaFESTIVALES DE DANZA TRADICIONALPamplona, Eibar: Fesval internacional dedanzas tradicionales Ezpalak (úlmo fin desemana de mayo)San Sebasán: Fesval internacional defolclore Lauarin (cuarto fin de semana dejunio)Portugalete: Fesval internacional defolclore (cuarta semana de julio)Galdakao: Fesval internacional de folcloreFolklore Bizian (tercera semana de julio)Irun: Fesval internacional de folclore jovendel Bidasoa (tercera semana de julio)FESTIVALES DE BALLET Y DANZABiarritz: Maitaldia (sepembre)Bilbao: Dantzaldia (otoño)San Sebasán, Irun, Rentería, Bayona:Dantza Hirian (sepembre)Bilbao: Lekuz leku (junio)BAILESEn las fiestas de Pamplona, Vitoria, Bilbao,San Sebasán y BayonaDurango: Dantzaldi IbiltariaActuaciones de los grupos Patxi etaKonpainia, Aiko, Lauetan Erdizka y ArrabotsVitoria: Dantza Plazan (fines de semana demayo a octubre)Bilbao: Urbeltzen Dantza Ganbara en elKafe Antzokia (los primeros miércoles decada mes)75

76Dance CalendarLOCAL TRADITIONAL DANCEFEBRUARYMARCH3, San Blas: Txulalai. GuardiaSundays in February, March and April:Maskaradak. ZuberoaInaute igandea (Carnival Sunday):Talai-dantza. AmezketaTxantxo-dantza. AbaltzisketaZahagi-dantza. Markina-XemeinSorgin-dantza. AntzuolaKaskarotak. UztaritzeInaute asteartea (Carnival Tuesday, MardiGras or Shrove Tuesday):Zortzikoa. LantzSagar-dantza. ArizkunMomotxorroak. AltsasuAPRILEaster Sunday: Bolantak. LuzaideMAY3, Santa Krutz (Day of the Cross):Ezpata-dantza. Legazpi15, San Trokaz (Saint Trolaz):Dantzari-dantza and erregelak. AbadiñoAsenzio (Feast of the Ascencion):Loinazko San Marnen (Saint Marn of theAscencion) ezpata-dantza. BeasainJUNECorpus Chris: Korpus dantzak. OñaBesta Berri. Heleta23, Saint John´s Eve: Soka-dantza. Donosa,Zarautz and IrunSan Juanen kantaita. Urdiain24, San Joan (Feast Day of Saint John):Bordon-dantza. TolosaDantzak. GuardiaMul-dantzak. ArizkunAxeri-dantza. Andoain29, San Pedro (Saint Peter the Apostle):Dantzari-dantza and erregelak. BerrizKaxarranka and Donibaneko aurreskua.LekeioTrapatan. DoneztebeJULY2, Santa Isabel (Saint Elizabeth):Ezpata-dantza. Ano, Zumarraga.4: Aurreskua. Ermua-Larrea7, San Fermin (Saint Fermin):Ezpata-dantza. Lesaka16, Karmen (Our Lady of Mount Carmel):Ezpata-dantza, brokel-dantza and sokadantza.AñorgaThird Saturday in July: Mairuaren alardeaand trokeo-dantzak. Antzuola26, Santa Ana (Saint Anne):Santaneroen esku-dantza. OrdiziaAUGUST3, San Esteban (Saint Stephen):Bordon-dantza and makil-dantzak. Bera5, Ama Birjina zuria (Virgin Mary):Arku-dantza. LanestosaZortzikoa. Vitoria-Gasteiz10, San Lorentzo (Saint Lawrence):San Juan iantzak. BerastegiSan Lorentzo dantzak. Iruñea-Pamplona11, San Tiburtzio (Saint Tiburcio):Ezpata-dantza and ingurutxoa. Leitza15, Ama Birjina (Assumpon of the BlessedVirgin Mary): Ezpata-dantza and aurreskua.Begoña (Bilbo)16, San Roke (Saint Roch):San Roke dantza. Deba24, San Bartolome (Saint Bartholomew theApostle): Soka-dantza. ElgoibarSEPTEMBER8, Ama Birjina (Birth of the Blessed VirginMary): Dantzari-dantza. IzurtzaMuskildako Ama Birjinaren dantzak. OtsagabiaArrateko Amaren dantzak. Eibar29, San Migel (Saint Michael):Dantzari-dantza. IurretaEzpata-dantza. Markina-XemeinPaloteadoa. CortesLast weekend in September: Aldapako SanFerminen ezpata-dantza. Iruñea-PamplonaOCTOBERFirst Sunday in October:Errebonbiloen aurreskua. ElorrioIngurutxoa. AmezketaGorulariak. IurretaTRADITIONAL DANCE FESTIVALSIruñea-Pamplona, Eibar: Ezpalakinternaonal tradional dance fesval(last weekend in May)Donosa-San Sebasán: Lauarininternaonal folklore fesval(fourth weekend in June)Portugalete: Internaonal Folklore Fesval(fourth week in July)Galdakao: Folklore Bizian (Living Folklore)Internaonal Folklore Fesval (third weekin July)Irun: Internaonal Folklore Fesval for YoungPeople of the Bidasoa District(third week in July)BALLET AND DANCE FESTIVALSBiarritz: Maitaldia (September)Bilbo: Dantzaldia (Autumn)Donosa-San Sebasán, Irun, Errenteria,Baiona: Dance in the City (September)Bilbo: Lekuz leku (June)OPEN DANCESAt the fesvals of Iruñea-Pamplona, Vitoria-Gasteiz, Bilbo, Donosa-San Sebasán andBaionaDurango: Dantzaldi IbiltariaPerformances by the groups Patxi etaKonpainia, Aiko taldea, Lauetan Erdizkaand ArrabotsVitoria-Gasteiz: Dantza Plazan (Dance in theSquare), weekends from May to OctoberBilbo: Urbeltzen Dantza Ganbara (Urbeltz’sDance Chamber) in the Kafe Antzokia, thefirst Wednesday of every month

BibliografiaBibliografía / BibliographyLIBURUAK / LIBROS / BOOKSARANBURU URTASUN, Mikel. Danzas y bailes de Navarra.Pamplona: Gobierno de Navarra, 2000.BIDADOR, Joxemiel. Dantzaren erreforma Euskal Herrian.Bilbo: Bilboko Udala, Kultura eta Euskara Saila, 2005.BIKANDI, Sabin. Alejandro Aldekoa: Master of Pipe and TaborDance Music in the Basque Country. Reno, Center forBasque Studies - University of Nevada, 2009.FERNÁNDEZ DE LARRINOA, Kepa. Fronteras y puentes culturales.Danza tradicional e idendad social. Pamplona:Pamiela, 1998.FERNÁNDEZ DE LARRINOA, Kepa (dir. y estudio preliminar).Calendario de fiestas y danzas tradicionales en el País Vasco.Vitoria-Gasteiz: Eusko Jaurlaritza-Gobierno Vasco, 2003.GUILCHER, Jean-Michel. La tradion de danse en Béarnet Pays Basque français. Paris: La Maison des sciencesd’homme Paris, 1984.IRIGOIEN, Iñaki. La danza en el País Vasco. Bilbao: Caja deAhorros Vizcaína, 1985.ITZAINA, Xabier. “Danse et chant en Pays Basque nord”, p.209-252, in Denis Laborde (dir.), Kantuketan, l’univers duchant basque. Bayonne-Saint-Sébasen: Elkar, Instut CulturelBasque, 2002.SAGASETA, Migel Angel. Luzaideko ddantzak. Bilbo: HerritarBerri-Astero/Baigorri-Gara, 2011.TRUFFAUT, Thierry. “La danse en Labourd”, La danse basque.Bidart: Lauburu, 1981.URBELTZ, Juan Antonio. Dantzak. Notas sobre las danzastradicionales de los Vascos. Bilbao: Caja Laboral, 1978.URBELTZ, Juan Antonio. Danza vasca. Aproximación a lossímbolos. Lasarte-Oria: Etor-Ostoa, 2001.WEB ATARIAK / PÁGINAS WEB / WEBSITESwww.dantzan.com. Dantzaren inguruko albistegia / Nociassobre el mundo de las danzas / Dance informaon.www.dantzak.com. Gipuzkoako eta Bizkaiko dantzei bu ruzkogunea / Sio web dedicado a las danzas de Guipúzcoa yVizcaya / A site about dances in Gipuzkoa and Bizkaia.www.dantzanet.net. Bizkaiko dantzei buruzko informazioa /Información sobre las danzas de Vizcaya / Informaonabout dances in Bizkaia.www.addedantza.org. Euskal Herriko Dantza ProfesionalenElkartea / Asociación de Profesionales de la Danza del PaísVasco / The Professional Dance Associaon of the BasqueCountry.77

ArgazkiakFotografías / Photographs*78(Azala / Portada / Front Cover) © Asier Uriagereka(7, 52) © Iñaki Zugas(18, 26, 28, 44a, 44b) © Iñaki Zugas - dantzan.com.CC-BY-SA(30) © Oier Araolaza. CC-BY-SA(22, 25, 34, 36) © Oier Araolaza - dantzan.com. CC-BY-SA(8) © Bligh Barker. Zumalakarregi Museoa(10) © Eriz. Grabatzailea/Grabador/Engraver: Pannemaker.Zumalakarregi museoa(14) © Kutxa Fototeka(15) © Georges Scoo. Euskomedia (Eusko Ikaskuntzakoa)(41) © Lamia(46) © Aukeran dantza konpainia(50, 62) © Gorka Bravo(56) © Lucia Lakarra(60) © Asier Uriagereka(64) © Usoz(68) © Iker Urteaga(71) © Matxalen Bilbao(72) © Iker Gomez* Parentesi artean doaz argazkiak azaltzen diren orrien zenbakiak / Entre paréntesis se indican las páginas en las que aparecenlas fotograas / The pages on which the photographs appear are indicated in parenthesis.

80Oier Araolaza Arrieta(Elgoibar, 1972)Dantzaria da. Kazetaritza eta antropologia ikasketak burutu ditu, etaETB eta Elhuyarren lan egin du kultura eta zientzia alorren komunikazioan.Dantzan.com gunea sortu zuen 2002an eta bere kudeatzaileada. Dantzaren alorrean komunikazioa, kudeaketa eta formakuntza lanetanaritzen da eta “Dantza Ikasi” formazio programaren zuzendariada. Kezka, Argia eta Haritz dantzari taldeetan aritzen da dantzan. KulturarenEuskal Kontseiluko kidea da. Dantza tradizionalaren ingurukozenbait lan argitaratu ditu, tartean Gregorio Santa Cruz dantza-maisua(Ego-Ibarra, 1998).Es dantzari (bailarín tradicional). Ha realizado estudios de periodismo yantropología, y ha trabajo en ETB (Televisión Vasca) y Elhuyar en divulgaciónde cultura y ciencia. En 2002 creó la página web dantzan.comde la que es editor. Trabaja en comunicación, gesón y formación dedanza, y es director del programa de formación “Dantzan Ikasi”. Bailaen los grupos Kezka, Argia y Aritz. Es miembro del Consejo Vasco de laCultura. Ha publicado varios trabajos sobre la danza tradicional vasca,entre ellos, Gregorio Santa Cruz dantza-maisua (Ego-Ibarra, 1998).A dancer, he has completed studies in journalism and anthropology,and worked in the fields of culture and science for ETB (Basque publictelevision) and Elhuyar. He founded the Dantzan.com site in 2002,which he currently manages. He works in the fields of dance communicaon,management and training, and directs the “Dantza ikasi” (Studydance) training programme. He dances in the Kezka, Argia and Aritzdance groups, and is a member of the Basque Cultural Council. He haspublished several works on tradional dance, including Gregorio SantaCruz dantza-maisua (Ego-Ibarra, 1998).

Euskal Kultura SailaColección Cultura Vasca / Basque Culture SeriesKULTURA SAILADEPARTAMENTO DE CULTURA