12.07.2015 Views

La atención a los menores extranjeros no acompañados en el país ...

La atención a los menores extranjeros no acompañados en el país ...

La atención a los menores extranjeros no acompañados en el país ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

78 e-migrinter n°2 2008<strong>La</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>los</strong> <strong>me<strong>no</strong>res</strong> <strong>extranjeros</strong> <strong>no</strong> acompañados<strong>en</strong> <strong>el</strong> país Vasco :mode<strong>los</strong> de interv<strong>en</strong>ción y luces y sombras d<strong>el</strong> sistemade acogidaMaría Luisa Setién & Fermín Barc<strong>el</strong>óEn <strong>los</strong> últimos nueve años,<strong>el</strong> sistema de acogida de<strong>me<strong>no</strong>res</strong> d<strong>el</strong> País Vascoha at<strong>en</strong>dido a cerca de 3 000<strong>me<strong>no</strong>res</strong> inmigrantes <strong>no</strong>acompañados. Anteriorm<strong>en</strong>te,<strong>no</strong> existían <strong>extranjeros</strong> <strong>me<strong>no</strong>res</strong>acogidos. Este cambio <strong>en</strong> <strong>los</strong>servicios de protección de<strong>me<strong>no</strong>res</strong> ha g<strong>en</strong>erado lanecesidad de hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>los</strong>retos suscitados por la pres<strong>en</strong>ciade estos jóv<strong>en</strong>es inmigrantes,adaptándose a <strong>los</strong> nuevosproblemas y desarrollandonuevos mode<strong>los</strong> de interv<strong>en</strong>ciónpara abordar<strong>los</strong>.IntroducciónA 31 de diciembre de 2006, había324 <strong>me<strong>no</strong>res</strong> inmigrantes acogidos <strong>en</strong> <strong>los</strong>c<strong>en</strong>tros d<strong>el</strong> País Vasco, además de 58 <strong>en</strong>recursos de emancipación. Ante estarealidad, la comunicación quepres<strong>en</strong>tamos trata de responder a cuatrotipo de cuestiones :¿Cómo se ha adaptado <strong>el</strong> sistema deacogida de <strong>los</strong> <strong>me<strong>no</strong>res</strong> <strong>extranjeros</strong> <strong>no</strong>acompañados <strong>en</strong> <strong>el</strong> País Vasco?¿Qué mode<strong>los</strong> de interv<strong>en</strong>ción se handesarrollado para la at<strong>en</strong>ción a <strong>los</strong><strong>me<strong>no</strong>res</strong> <strong>extranjeros</strong>?¿Qué limitaciones y aspectos críticospres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> sistema de acogida de<strong>me<strong>no</strong>res</strong> inmigrantes <strong>no</strong> acompañados?¿Qué bu<strong>en</strong>as prácticas se handesarrollado que pued<strong>en</strong> servir deejemplo para todo <strong>el</strong> sistema deprotección y compartirse y difundirse <strong>en</strong>Europa?Los <strong>me<strong>no</strong>res</strong> <strong>no</strong> acompañados, laevolución de su perfil y d<strong>el</strong> sistema deacogidaAunque este grupo repres<strong>en</strong>ta unpequeño porc<strong>en</strong>taje d<strong>el</strong> total deinmigrantes, se trata de un colectivo deuna gran vulnerabilidad y con unascaracterísticas específicas de análisis. Espor esto, que merec<strong>en</strong> especial at<strong>en</strong>ción yun estudio <strong>en</strong> profundidad de su realidadconcreta. Entre <strong>los</strong> países europeos,España es <strong>el</strong> que mayor número de<strong>me<strong>no</strong>res</strong> <strong>extranjeros</strong> <strong>no</strong> acompañadosacoge – 6 329 <strong>en</strong> 2002, de un total de78


e-migrinter n°2 2008 7934 137 <strong>en</strong> <strong>los</strong> países europeos- 1 . Esto sedebe, <strong>en</strong> parte, a la proximidad de Españacon Marruecos (país d<strong>el</strong> que proced<strong>en</strong> lamayoría de <strong>me<strong>no</strong>res</strong> <strong>extranjeros</strong> acogidos<strong>en</strong> España). Por <strong>el</strong>lo, es fundam<strong>en</strong>tal <strong>el</strong>análisis de la situación de <strong>los</strong> <strong>me<strong>no</strong>res</strong><strong>extranjeros</strong> <strong>no</strong> acompañados <strong>en</strong> Españacon <strong>el</strong> fin de co<strong>no</strong>cer mejor esta realidad 2 .El País Vasco <strong>no</strong> es aje<strong>no</strong> a larecepción de inmigrantes <strong>me<strong>no</strong>res</strong> <strong>no</strong>acompañados. En realidad, su pres<strong>en</strong>ciaes comparativam<strong>en</strong>te mayor que <strong>en</strong> otrascomunidades autó<strong>no</strong>mas donde seconsidera que la recepción de estos<strong>me<strong>no</strong>res</strong> es muy alta, como Andalucía oCanarias. Así, por ejemplo, <strong>en</strong> laprovincia de Bizkaia, <strong>en</strong> febrero de 2006se contabilizaron 1,58 <strong>me<strong>no</strong>res</strong><strong>extranjeros</strong> <strong>no</strong> acompañados por cada10 000 habitantes, fr<strong>en</strong>te a 0,89 <strong>en</strong>Andalucía (Ararteko, 2006 : 464). Entr<strong>el</strong>as características a m<strong>en</strong>cionar <strong>en</strong> r<strong>el</strong>acióncon la pres<strong>en</strong>cia de estos <strong>me<strong>no</strong>res</strong>,destacan las sigui<strong>en</strong>tes :• Increm<strong>en</strong>to constante d<strong>el</strong>número de <strong>me<strong>no</strong>res</strong> <strong>extranjeros</strong> <strong>no</strong>acompañados <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema deacogida. En sólo un año ha crecidoun 23,5 % <strong>el</strong> número de nuevos<strong>me<strong>no</strong>res</strong> acogidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> País Vasco,pasando de 543 <strong>en</strong> 2005 a 671 <strong>en</strong>1 Proyecto CON RED (2005: 52)2 Esta necesidad ha sido percibida por laspersonas dedicadas a la investigación social, quehan ido desarrollando <strong>en</strong> estos últimos añosdiversos estudios, contribuy<strong>en</strong>do así, a un mayorco<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to de este f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong>. En España,merece la p<strong>en</strong>a resaltar <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes estudios:Bermúdez (2004), Comas (2001), Rog<strong>no</strong>ni (2001),Capdevila y Ferrer (2003, 2004), Pérez Crespo(2000), Giménez y Suárez (2001), Suárez (2004),Castillo y Angur<strong>el</strong> (2004), Jiménez (2003),Def<strong>en</strong>sor d<strong>el</strong> Pueblo de Andalucía (2003),Ararteko (2001, 2002, 2005, 2006), Berganza(2003), Setién y Berganza (2005 y 2006), Checa yotros (2006), Díaz (2001), Oliván (2004), Save theChildr<strong>en</strong> (2003), Masón (2003), Lázaro (2002),Elías (2002), Proyecto CON RED (2005),Ramírez y Jiménez (2005) y Konrad y Santoja(2005).2006. A lo largo d<strong>el</strong> año 2006 habíanpasado por <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros de acogida 839<strong>me<strong>no</strong>res</strong> y a 31 de diciembre d<strong>el</strong>mismo año 324 chicos residían <strong>en</strong>estos c<strong>en</strong>tros (Ararteko, 2006).• Diversificación d<strong>el</strong> orig<strong>en</strong>de <strong>los</strong> <strong>me<strong>no</strong>res</strong>. Hasta 2003-2004 <strong>el</strong>90 % prov<strong>en</strong>ía de Marruecos y <strong>el</strong>resto v<strong>en</strong>ía de otros países magrebíescomo Arg<strong>el</strong>ia, con una mi<strong>no</strong>ría dechicos d<strong>el</strong> este de Europa,especialm<strong>en</strong>te Rumania (Setién yBerganza, 2005). En 2006, si<strong>en</strong>domayoría <strong>los</strong> marroquíes con un 84 %,se están increm<strong>en</strong>tando <strong>los</strong> <strong>me<strong>no</strong>res</strong>de Africa subsahariana, que yaconstituy<strong>en</strong> <strong>el</strong> 9 %. Un 7 % proceded<strong>el</strong> este de Europa o de Sudamérica(Ararteko, 2006).• T<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a una mayorjuv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> <strong>me<strong>no</strong>res</strong> que llegana <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros de acogida. En 2003 <strong>en</strong><strong>el</strong> País Vasco, su edad media era de16,5 años (Berganza, 2003). En 2006la media de edad había desc<strong>en</strong>dido a15 años (Ararteko, 2006).• Cambios <strong>en</strong> <strong>el</strong> proyectomigratorio de <strong>los</strong> <strong>me<strong>no</strong>res</strong>. Se hapasado de una emigración de “cuasiadultos”, con un proyecto migratorioclaro, para trabajar, mejorar suscondiciones de vida y ayudar a lafamilia de orig<strong>en</strong>, a una emigración de“adolesc<strong>en</strong>tes”, sin proyecto definido.• Aum<strong>en</strong>to de laperman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros deacogida. Siempre ha sido unaconstante la alta movilidad de <strong>los</strong><strong>me<strong>no</strong>res</strong> <strong>extranjeros</strong> que ingresaban<strong>en</strong> <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros de acogida, pero cuyaperman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>los</strong> mismos era porperíodos muy reducidos. <strong>La</strong>s tasas deabando<strong>no</strong> eran muy <strong>el</strong>evadas. En2002 <strong>en</strong> Bizkaia, <strong>el</strong> 40 % de <strong>los</strong> chicosde nuevo ingreso <strong>no</strong> superaba <strong>los</strong> 6días de estancia y un 28 % <strong>no</strong> pasabamás de un mes. Solam<strong>en</strong>te un 14 %permanecía <strong>en</strong> <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros más de tres


80 e-migrinter n°2 2008meses (Berganza, 2003). Sin embargo,<strong>en</strong> 2006, únicam<strong>en</strong>te se produce un20 % de abando<strong>no</strong>s voluntarios(Ararteko, 2006).Estos cambios <strong>en</strong> las característicasy <strong>en</strong> <strong>los</strong> perfiles de <strong>los</strong> <strong>me<strong>no</strong>res</strong>, ti<strong>en</strong>econsecu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema de acogida,como son :saturación d<strong>el</strong> sistema de c<strong>en</strong>tros deacogida, que requier<strong>en</strong> una constantereadaptación, apertura de nuevos c<strong>en</strong>trosy aum<strong>en</strong>to de recursos económicos yhuma<strong>no</strong>s;necesidad de búsqueda de plazas <strong>en</strong> <strong>el</strong>sistema público de educación para <strong>los</strong><strong>me<strong>no</strong>res</strong> de 16 años, edad de finalizaciónde la escolaridad obligatoria;aum<strong>en</strong>to de la tramitación de tut<strong>el</strong>as y desolicitudes de permisos de resid<strong>en</strong>cia : amodo de ejemplo, <strong>en</strong> 2005 y sólot<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> territorio deGipuzkoa, se tramitaron 53 tut<strong>el</strong>asprovisionales, y un año después, <strong>en</strong> 2006,se pasa a 112 (Ararteko, 2006);increm<strong>en</strong>to constante de la demanda paraacudir a clases de cast<strong>el</strong>la<strong>no</strong> y a <strong>los</strong>programas de capacitación profesional;requerimi<strong>en</strong>tos al sistema de saludpúblico para realizar las pruebas dedeterminación de la edad de <strong>los</strong> <strong>me<strong>no</strong>res</strong>;presión para desarrollar programas deemancipación, con acompañami<strong>en</strong>todespués de la mayoría de edad, hastalograr una auto<strong>no</strong>mía económica ypersonal;aum<strong>en</strong>to de las demandas de repatriaciónpara reagrupación familiar, especialm<strong>en</strong>tede <strong>los</strong> más jóv<strong>en</strong>es.Mode<strong>los</strong> de interv<strong>en</strong>ción con <strong>los</strong><strong>me<strong>no</strong>res</strong> inmigrantes<strong>no</strong> acompañadosEn la interv<strong>en</strong>ción con <strong>me<strong>no</strong>res</strong><strong>extranjeros</strong> hay que partir de lasespecificidades que pres<strong>en</strong>ta estecolectivo : son <strong>me<strong>no</strong>res</strong> y por lo tantodifer<strong>en</strong>tes de <strong>los</strong> <strong>extranjeros</strong> adultos, peroigualm<strong>en</strong>te son inmigrantes, lo que leshace poseer también ciertasespecificidades con respecto a <strong>los</strong><strong>me<strong>no</strong>res</strong> autócto<strong>no</strong>s. Para establecer <strong>los</strong>mode<strong>los</strong> de interv<strong>en</strong>ción, se ha realizadoun análisis de <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros d<strong>el</strong> País Vasco,<strong>en</strong> <strong>el</strong> que se han t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta diezvariables agrupadas <strong>en</strong> tor<strong>no</strong> a lassigui<strong>en</strong>tes tres categorías :a) Características de <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros1. Tamaño d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro Grandes (con 20-30 y más <strong>me<strong>no</strong>res</strong>); pequeños (pisos hasta 10)2. Especificidad Sólo para <strong>me<strong>no</strong>res</strong> <strong>extranjeros</strong>; recurso mixto3. Lugar de ubicación En la ciudad; <strong>en</strong> lugares aislados de <strong>los</strong> alrededoresb) Funcionami<strong>en</strong>to de <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros4. Personal de seguridad Si, de empresa externa; sin personal de seguridad5. Horario de apertura Todo <strong>el</strong> día abierto; abierto sólo por la <strong>no</strong>che6. Tipo de gestión Gestión de la administración; conv<strong>en</strong>io con instituciones privadasc) Modos de interv<strong>en</strong>ción7. Especialización <strong>en</strong> las fasesd<strong>el</strong> proceso de <strong>los</strong> <strong>me<strong>no</strong>res</strong>8. Diversidad de <strong>los</strong> equiposeducativos9. Diversificación de <strong>los</strong>recursos10. Recursos tras la mayoría deedadC<strong>en</strong>tros de primera acogida; c<strong>en</strong>tros de acogida; hogar definitivoEn función d<strong>el</strong> sexo, proced<strong>en</strong>cia, idioma o perfil profesionalSolo c<strong>en</strong>tros resid<strong>en</strong>ciales (u<strong>no</strong> o varios tipos), familias deacogida...Recursos para finalizar <strong>el</strong> proceso de auto<strong>no</strong>mía, tras cumplir 18años80


e-migrinter n°2 2008 81<strong>La</strong> combinación de las variablesapuntadas permite detectar difer<strong>en</strong>tesmode<strong>los</strong> de interv<strong>en</strong>ción. En <strong>el</strong> PaísVasco, de nuestro análisis de la realidad yde las diversas investigaciones realizadas,hemos podido establecer la exist<strong>en</strong>cia detres mode<strong>los</strong> distintos :Mod<strong>el</strong>o diversificado de interv<strong>en</strong>ciónsocial.Se caracteriza por unadiversificación de <strong>los</strong> recursos y <strong>los</strong>modos de interv<strong>en</strong>ción social con <strong>el</strong>colectivo de <strong>me<strong>no</strong>res</strong> <strong>extranjeros</strong>. Estámás pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la provincia de Bizkaia ycorresponde a un territorio <strong>en</strong> <strong>el</strong> que hacrecido <strong>no</strong>tablem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> número deinmigrantes acogidos, por lo que se hancreado nuevos c<strong>en</strong>tros y hogares paraacoger exclusivam<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> chicos<strong>extranjeros</strong> tut<strong>el</strong>ados. Se apuesta porseparar la primera acogida de <strong>los</strong> recursosconviv<strong>en</strong>ciales más estables. Por lo tanto,<strong>el</strong> me<strong>no</strong>r comi<strong>en</strong>za su proceso residi<strong>en</strong>do<strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro de primera acogida,mi<strong>en</strong>tras se tramita su docum<strong>en</strong>tación, seint<strong>en</strong>ta localizar a su familia, etc. Estec<strong>en</strong>tro y <strong>el</strong> de media estancia son detamaño grande y se ubican <strong>en</strong> municipiosde <strong>los</strong> alrededores de las ciudades.Además, cu<strong>en</strong>tan con personal deseguridad, mi<strong>en</strong>tras que <strong>los</strong> hogares máspequeños <strong>no</strong> lo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> y están situados <strong>en</strong>la ciudad.En este mod<strong>el</strong>o se opta por unagestión mixta. Los c<strong>en</strong>tros de primeraacogida y media estancia, así como <strong>los</strong>servicios de docum<strong>en</strong>tación, tiempo libre,etc., son financiados por laadministración pública y gestionados porasociaciones privadas por medio deconv<strong>en</strong>ios. También la red de pisoscreados para <strong>los</strong> mayores de edad es degestión privada sin ánimo de lucro. Porsu parte, <strong>los</strong> hogares pequeños sondirectam<strong>en</strong>te llevados por laadministración pública.Además de este desarrollo, laadministración ha ido conv<strong>en</strong>iando conasociaciones la realización de actividadesde tiempo libre, o la tramitación de ladocum<strong>en</strong>tación. Por tanto, <strong>el</strong> cubrir estasnecesidades <strong>no</strong> siempre se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong>ma<strong>no</strong>s d<strong>el</strong> personal de <strong>los</strong> c<strong>en</strong>trosresid<strong>en</strong>ciales, si<strong>no</strong> que hay difer<strong>en</strong>tesag<strong>en</strong>tes implicados. Otro aspecto <strong>en</strong> <strong>el</strong>que destaca este mod<strong>el</strong>o es <strong>en</strong> ladiversidad de <strong>los</strong> equipos educativos.Todos son mixtos, compuestos pormujeres y hombres, y con personasprov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes de la cultura de <strong>los</strong> <strong>me<strong>no</strong>res</strong>y que dominan la l<strong>en</strong>gua árabe.Por último, <strong>en</strong> este mod<strong>el</strong>o se haapostado por la exist<strong>en</strong>cia de una red depisos para <strong>los</strong> jóv<strong>en</strong>es que alcanzan lamayoría de edad y pres<strong>en</strong>tan bu<strong>en</strong>comportami<strong>en</strong>to. D<strong>en</strong>tro de estosrecursos hay gran variedad deposibilidades, desde pisos de altaexig<strong>en</strong>cia (24 horas con educadores),hasta pisos que <strong>los</strong> <strong>me<strong>no</strong>res</strong> alquilan yque son visitados de vez <strong>en</strong> cuando porun educador.Mod<strong>el</strong>o focalizado de interv<strong>en</strong>ciónsocial.Se caracteriza por un tipo deinterv<strong>en</strong>ción unificado y focalizado <strong>en</strong>tor<strong>no</strong> a un único c<strong>en</strong>tro y a unasactuaciones similares para todos. Estámás pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la provincia de Álava.Esta escasa diversificación tal vez t<strong>en</strong>gasu orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho de que se desarrolla<strong>en</strong> una realidad con pocos <strong>me<strong>no</strong>res</strong><strong>extranjeros</strong> tut<strong>el</strong>ados.El c<strong>en</strong>tro está destinado sólo ajóv<strong>en</strong>es <strong>extranjeros</strong> y es de tamañomedia<strong>no</strong>, se sitúa <strong>en</strong> la ciudad y cu<strong>en</strong>tacon personal de seguridad. Tambiénexiste la posibilidad de acceder ahabitaciones <strong>en</strong> un albergue municipal, loque por una parte permite aliviar alc<strong>en</strong>tro <strong>en</strong> caso de saturación y por otra da


e-migrinter n°2 2008 83<strong>La</strong> aus<strong>en</strong>cia de criterioscomunes <strong>en</strong> la at<strong>en</strong>ción y protección aestos <strong>me<strong>no</strong>res</strong> y la falta decoordinación <strong>en</strong>tre las difer<strong>en</strong>tesinstituciones, lo que provoca flujos de<strong>me<strong>no</strong>res</strong> de un lugar a otro <strong>en</strong> función d<strong>el</strong>a respuesta que obti<strong>en</strong><strong>en</strong>, o que espera<strong>no</strong>bt<strong>en</strong>er, aquí o allá.Es evid<strong>en</strong>te que esta realidaddesborda la capacidad de respuesta decada territorio, de cada Comunidad oRegión, o incluso de cada Estado. Exigemarcos de actuación comunes y accionescoordinadas <strong>en</strong>tre las administracionescompet<strong>en</strong>tes. Exigiría también,seguram<strong>en</strong>te, una política comúneuropea, o al me<strong>no</strong>s u<strong>no</strong>s criteriosbásicos comunes que se cumplieran <strong>en</strong> lapráctica. De lo contrario, seguiránproduciéndose <strong>los</strong> flujos señalados. Ennuestro caso, por ejemplo, es muyfrecu<strong>en</strong>te que <strong>los</strong> <strong>me<strong>no</strong>res</strong> llegu<strong>en</strong> desdeotras comunidades, como Cataluña. Perotambién ha sucedido que, <strong>en</strong>determinados mom<strong>en</strong>tos, se hayandesplazado de nuestra Comunidad a otra,como Asturias. Puede tratarse a veces dedesplazami<strong>en</strong>tos directam<strong>en</strong>te inducidos(aunque resulte difícil de demostrar) peroni siquiera esto es necesario : basta conque se exti<strong>en</strong>da <strong>el</strong> rumor de que <strong>en</strong> tallugar, <strong>en</strong> determinado mom<strong>en</strong>to, haymejores condiciones o mejoresexpectativas, para que algu<strong>no</strong>s <strong>me<strong>no</strong>res</strong>opt<strong>en</strong> por desplazarse hacia allí; o que seexti<strong>en</strong>da <strong>el</strong> rumor de que aquí se van aejecutar órd<strong>en</strong>es de repatriación, para quealgu<strong>no</strong>s <strong>me<strong>no</strong>res</strong> march<strong>en</strong> a probar mejorsuerte <strong>en</strong> otros lugares, por si acaso.<strong>La</strong>s limitaciones y condicionesde <strong>los</strong> recursos resid<strong>en</strong>cialesdestinados a estos <strong>me<strong>no</strong>res</strong>,especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cuanto al número deplazas disponibles, lo que hace que <strong>los</strong>c<strong>en</strong>tros de acogida estén muyfrecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te desbordados.En <strong>los</strong> últimos tiempos, podríamosdecir, que <strong>los</strong> recursos de primeraacogida o de urg<strong>en</strong>cia han estadoperman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te desbordados. Estedato, <strong>en</strong> sí mismo, constituye ya unaimportante fu<strong>en</strong>te de t<strong>en</strong>siones ycontribuye a g<strong>en</strong>erar situacionesconflictivas.<strong>La</strong>s limitaciones de <strong>los</strong> recursos, sinembargo, <strong>no</strong> se refier<strong>en</strong> solam<strong>en</strong>te a sucapacidad. Abarcan otras cuestiones : sutamaño (algu<strong>no</strong>s acog<strong>en</strong> un <strong>el</strong>evadonúmero de <strong>me<strong>no</strong>res</strong>), su ubicación (aveces, apartada de un <strong>en</strong>tor<strong>no</strong> que facilitesu integración), la falta de localeses<strong>en</strong>ciales para poder llevar a cabodeterminadas actividades, <strong>el</strong> reducidoespacio de uso individual de quedispon<strong>en</strong>…También habría que cuestionar unacaracterística de estos recursos pocodebatida : casi todos <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros orecursos resid<strong>en</strong>ciales que ati<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a<strong>me<strong>no</strong>res</strong> <strong>extranjeros</strong> <strong>no</strong> acompañadosson sólo para <strong>el</strong><strong>los</strong>; <strong>no</strong> c<strong>en</strong>tros u hogarescompartidos con adolesc<strong>en</strong>tesautócto<strong>no</strong>s, salvo <strong>en</strong> casos excepcionales.Tampoco se han desarrollado víasalternativas a la acogida resid<strong>en</strong>cial, comopuede ser la acogida familiar.Cuestiones ligadas a la gestión de<strong>los</strong> recursos y a la situación laboral(ratios, formación, experi<strong>en</strong>cia, bajas,condiciones laborales…) de <strong>los</strong>/asprofesionales que trabajan <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong>, lamayoría contratados por las propiasasociaciones que dirig<strong>en</strong> <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros.(Téngase <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que prácticam<strong>en</strong>te latotalidad de <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros de acogida songestionados por difer<strong>en</strong>tes asociaciones,<strong>en</strong> conv<strong>en</strong>io con la Administración).Desde la perspectiva que aquíinteresa –garantizar una respuestaadecuada a <strong>los</strong> <strong>me<strong>no</strong>res</strong>- estas cuestiones,junto con otras que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con lapropia dificultad y <strong>el</strong> desgaste que supone<strong>el</strong> trabajo directo con adolesc<strong>en</strong>tes, estánincidi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> las bajas laborales, cambios


84 e-migrinter n°2 2008frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes de <strong>los</strong>equipos, malestar… En algún caso, estemalestar ha llegado hasta tal extremo queha obligado al cierre de <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros o a lar<strong>en</strong>uncia d<strong>el</strong> conv<strong>en</strong>io, por parte dealguna asociación.Los retrasos y dificultades <strong>en</strong> <strong>los</strong>procedimi<strong>en</strong>tos que facilitarían laintegración, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> latramitación de <strong>los</strong> permisos deresid<strong>en</strong>cia y de trabajo que, confrecu<strong>en</strong>cia, se dilata durante varios años.Los datos obt<strong>en</strong>idos a partir d<strong>el</strong>análisis de una muestra de 78 expedi<strong>en</strong>tes<strong>no</strong> dejan lugar a duda : <strong>el</strong> tiempo mediopara lograr un permiso de resid<strong>en</strong>cia, porejemplo, va desde <strong>los</strong> 7 meses <strong>en</strong> Álavahasta <strong>los</strong> casi 2 años <strong>en</strong> Gipuzkoa 3 . <strong>La</strong> leyprevé que la autorización de resid<strong>en</strong>ciapara estos <strong>me<strong>no</strong>res</strong> se obt<strong>en</strong>ga <strong>en</strong> <strong>el</strong> plazode 9 meses.Dificultades <strong>en</strong> la escolarizacióny respuesta educativa a las necesidadeslingüísticas y de cualificación profesionalde estos <strong>me<strong>no</strong>res</strong>.Por defici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la propiaescolarización <strong>en</strong> orig<strong>en</strong>, porincorporación tardía al curso escolar, porfalta de destrezas básicas <strong>en</strong> las l<strong>en</strong>guasde comunicación habituales <strong>en</strong> <strong>el</strong> país deacogida… El sistema educativo, confrecu<strong>en</strong>cia, <strong>no</strong> se implica <strong>en</strong> laescolarización de estos <strong>me<strong>no</strong>res</strong> o <strong>no</strong>ti<strong>en</strong>e respuestas adecuadas a susnecesidades de formación.<strong>La</strong>s limitaciones exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>cuanto a las posibilidades deemancipación al llegar a <strong>los</strong> 18 años,especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cuanto al alojami<strong>en</strong>to yal trabajo.3 Todos <strong>los</strong> plazos se cu<strong>en</strong>tan a partir de la fechade acogida (<strong>no</strong>rmalm<strong>en</strong>te, la fecha real de ingreso<strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro de acogida).Bu<strong>en</strong>a parte de <strong>los</strong> <strong>me<strong>no</strong>res</strong>acogidos llegan a <strong>los</strong> 18 años sin haberlogrado su regularización y, por tanto, sinposibilidades de trabajar y hacer una vidaindep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. Exist<strong>en</strong> algu<strong>no</strong>s recursos(<strong>no</strong>rmalm<strong>en</strong>te pisos con una cierta tut<strong>el</strong>a)destinados a favorecer la emancipaciónde estos jóv<strong>en</strong>es, pero resultaninsufici<strong>en</strong>tes. Esta cuestión, <strong>no</strong> obstante,se abordará más tarde como un ejemplode bu<strong>en</strong>a práctica.El increm<strong>en</strong>to que se está dando de<strong>me<strong>no</strong>res</strong> <strong>extranjeros</strong> infractores <strong>en</strong>c<strong>en</strong>tros de internami<strong>en</strong>to.En <strong>los</strong> últimos años, u<strong>no</strong> de cada 3internami<strong>en</strong>tos caut<strong>el</strong>ares y 3 de cada 10de las medidas de internami<strong>en</strong>toimpuestas por <strong>los</strong> juzgados de <strong>me<strong>no</strong>res</strong>correspondieron a <strong>me<strong>no</strong>res</strong> <strong>extranjeros</strong>.Este dato, <strong>en</strong> sí mismo, constituye un<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to de preocupación, un indicadorde que algo está fallando. Habría, pues,que analizar las causas de que laproporción sea tan <strong>el</strong>evada y, además,creci<strong>en</strong>te.<strong>La</strong> posibilidad de que existan<strong>en</strong>tre <strong>no</strong>sotros <strong>me<strong>no</strong>res</strong> <strong>extranjeros</strong>desprotegidos, <strong>no</strong> at<strong>en</strong>didos porninguna institución.De acuerdo con las informacionesrecabadas, se apuntan tres grupos quepodrían estar <strong>en</strong> esa situación y queexigirían una mayor investigación :• chicas captadas por redesde prostitución;• <strong>me<strong>no</strong>res</strong> <strong>extranjeros</strong> queviv<strong>en</strong> <strong>en</strong> la calle, frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te d<strong>el</strong>trapicheo;• <strong>me<strong>no</strong>res</strong> que provi<strong>en</strong><strong>en</strong> depaíses <strong>en</strong> guerra o situaciones depersecución (y que, por tanto, t<strong>en</strong>dríanderecho al refugio o asilo).Insufici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> las prestacionessanitarias y <strong>en</strong> garantizar <strong>el</strong> derecho a lasalud, especialm<strong>en</strong>te ante consumos84


e-migrinter n°2 2008 85problemáticos de drogas o casos de<strong>en</strong>fermedad m<strong>en</strong>tal.En la CAPV carecemos de recursosespecíficos de respuesta a algu<strong>no</strong>s deestos problemas. En otros casos, larespuesta es claram<strong>en</strong>te insufici<strong>en</strong>te.<strong>La</strong> imag<strong>en</strong> social que, e<strong>no</strong>casiones, se transmite o refuerzarespecto a este grupo de <strong>me<strong>no</strong>res</strong>, comosi se tratase de un colectivo homogéneo yespecialm<strong>en</strong>te conflictivo. Esto esapreciable <strong>en</strong> las <strong>no</strong>ticias que su<strong>el</strong><strong>en</strong>aparecer <strong>en</strong> <strong>los</strong> medios de comunicacióny está t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do consecu<strong>en</strong>cias muynegativas, como <strong>el</strong> rechazo vecinal a lacreación de nuevos c<strong>en</strong>tros de acogida <strong>en</strong>su <strong>en</strong>tor<strong>no</strong>.A la vista de estos problemas,podríamos destacar algunas cuestionesque exigirían una mayor reflexión. Porejemplo :• <strong>La</strong> necesidad de lograr una mayorimplicación social e institucional. Espreciso que estos <strong>me<strong>no</strong>res</strong> se integr<strong>en</strong> <strong>en</strong>las redes sociales y <strong>en</strong> <strong>los</strong> recursosexist<strong>en</strong>tes. El contacto y <strong>el</strong> co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>tomutuo <strong>en</strong>tre todas las personas quecompon<strong>en</strong> nuestra sociedad esfundam<strong>en</strong>tal a fin de evitar prejuicios yofrecer oportunidades como las queimplica la incorporación a una red social y<strong>el</strong> acceso a recursos de formación yempleo.• <strong>La</strong> adecuación de <strong>los</strong> actualesrecursos <strong>en</strong> función d<strong>el</strong> previsibleincrem<strong>en</strong>to de <strong>me<strong>no</strong>res</strong> <strong>extranjeros</strong>, susperfiles y necesidades: si hay que separarprimera acogida de resid<strong>en</strong>cia estable, quémod<strong>el</strong>o es más conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te, si sonnecesarios recursos específicos parajóv<strong>en</strong>es con graves problemas deconducta, <strong>el</strong> tamaño de <strong>los</strong> recursos…• <strong>La</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia o inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>ciade que lo recursos para <strong>me<strong>no</strong>res</strong> seanespecíficos o bi<strong>en</strong> que se integr<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong>recursos exist<strong>en</strong>tes, ordinarios,<strong>no</strong>rmalizados.• <strong>La</strong> necesidad de una coordinaciónterritorial tanto <strong>en</strong> cuanto al mod<strong>el</strong>o,como a la capacidad de acogida de <strong>los</strong>recursos…Bu<strong>en</strong>as prácticasDesde una perspectivaemin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te práctica (difundiractuaciones que han obt<strong>en</strong>ido bue<strong>no</strong>sresultados), señalamos aquí algunasbu<strong>en</strong>as prácticas observadas duranteestos años.Recursos que facilitan laemancipación.Básicam<strong>en</strong>te, pisos alquilados <strong>en</strong><strong>los</strong> que conviv<strong>en</strong> 4 ó 5 jóv<strong>en</strong>es<strong>extranjeros</strong> que han cumplido ya <strong>los</strong> 18años, pero que aún <strong>no</strong> son autó<strong>no</strong>mos yrequier<strong>en</strong> de cierto apoyo o seguimi<strong>en</strong>to.En nuestro caso, las tres administracionesconcernidas han desarrollado algu<strong>no</strong> deestos recursos, pero donde han alcanzadoun mayor desarrollo es <strong>en</strong> Bizkaia (másde 20 pisos y más de 100 jóv<strong>en</strong>esat<strong>en</strong>didos).El éxito alcanzado es <strong>no</strong>table : lamayoría de estos jóv<strong>en</strong>es logran su pl<strong>en</strong>aauto<strong>no</strong>mía <strong>en</strong> un plazo corto (<strong>en</strong> tor<strong>no</strong> aun año). <strong>La</strong> otra cara de la moneda es que<strong>no</strong> todos lo <strong>me<strong>no</strong>res</strong> acogidos que llegana <strong>los</strong> 18 años pued<strong>en</strong> acceder a estospisos (se exig<strong>en</strong> una serie de criterios parapoder acceder a <strong>el</strong><strong>los</strong>). Además, lasadministraciones rec<strong>el</strong>an de que estosrecursos (si <strong>no</strong> exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> otros lugares)se conviertan <strong>en</strong> un nuevo factor deatracción (“efecto llamada”).Trabajar la integración <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>tor<strong>no</strong>social. Combatir <strong>el</strong> rechazo social.<strong>La</strong> difusión de una imag<strong>en</strong> social de“<strong>me<strong>no</strong>res</strong> conflictivos” ha favorecido quealgunas personas, de forma organizada, sehayan opuesto a la creación de nuevosc<strong>en</strong>tros <strong>en</strong> su ciudad o <strong>en</strong> su barrio.


86 e-migrinter n°2 2008Muchas veces, consigui<strong>en</strong>do que,efectivam<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>no</strong> llegue aabrirse. <strong>La</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>no</strong>s muestra queexist<strong>en</strong> factores que facilitan o dificultaneste tipo de rechazos :- <strong>el</strong> modo y <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que sede la información sobre <strong>el</strong> nuevo recurso;- la posición activa que adopt<strong>en</strong> lasautoridades (especialm<strong>en</strong>te lasautoridades locales);- la complicidad d<strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>toasociativo de implantación local(asociaciones juv<strong>en</strong>iles, organizaciones <strong>no</strong>gubernam<strong>en</strong>tales, órga<strong>no</strong>s departicipación…);- la colaboración de <strong>los</strong> medios decomunicación…Algu<strong>no</strong>s de estos factores resultanmuy útiles <strong>no</strong> sólo para evitar rechazossi<strong>no</strong> para favorecer la integración <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>en</strong>tor<strong>no</strong>.Formación y acceso al trabajo <strong>en</strong> untiempo razonable.<strong>La</strong> mayoría de <strong>los</strong> <strong>me<strong>no</strong>res</strong><strong>extranjeros</strong> acogidos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> muy claro suobjetivo : empezar a trabajar cuanto antes(casi siempre, para ganar un dinero queayude a su familia <strong>en</strong> <strong>el</strong> orig<strong>en</strong>). Y sab<strong>en</strong> odescubr<strong>en</strong> que para eso necesitan pap<strong>el</strong>es,cierto co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> idioma, ciertaformación…<strong>La</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>no</strong>s muestra quecuando <strong>el</strong> proceso <strong>no</strong> se dilata duranteaños (logran la docum<strong>en</strong>tación; alcanzan<strong>los</strong> co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>tos necesarios…), <strong>el</strong> gradode éxito o de integración social de estos<strong>me<strong>no</strong>res</strong> es muy alto: ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una granmotivación por apr<strong>en</strong>der; ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ofertasde trabajo; la valoración d<strong>el</strong> profesoradoo de <strong>los</strong> empresarios es muy positiva…Por <strong>el</strong> contrario, si <strong>los</strong> procesos sedilatan o <strong>no</strong> llegan a térmi<strong>no</strong>, existe unriesgo claro de desesperación o de t<strong>en</strong>erque recurrir a la d<strong>el</strong>incu<strong>en</strong>cia o a lailegalidad.Incorporación de personas de supropia cultura <strong>en</strong> <strong>los</strong> equipos deat<strong>en</strong>ción.Bu<strong>en</strong>a parte de <strong>los</strong> equiposprofesionales de <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros han idoincorporando (como educadores,vigilantes, animadores, intérpretes…)personas con dominio d<strong>el</strong> árabe,originarios d<strong>el</strong> Magreb… Esto facilita lacomunicación (al me<strong>no</strong>s, <strong>en</strong> <strong>los</strong> primerosmom<strong>en</strong>tos, cuando desco<strong>no</strong>c<strong>en</strong> la l<strong>en</strong>guad<strong>el</strong> lugar de acogida) y, <strong>en</strong> ocasiones,refuerza la confianza.Protoco<strong>los</strong> de interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong>tredifer<strong>en</strong>tes ag<strong>en</strong>tes.En ocasiones (a veces <strong>en</strong> respuestao para evitar situaciones problemáticas),se han <strong>el</strong>aborado, de forma conjunta,protoco<strong>los</strong> de actuación que buscan unaacción coordinada o con criteriossimilares <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes ag<strong>en</strong>tes :policías, fiscales, <strong>en</strong>tidades de protección,equipos médicos de determinación de laedad…Hogares integrales y <strong>no</strong>rmalizados.Aunque <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o mayoritario es <strong>el</strong>de un c<strong>en</strong>tro de cierto tamaño y sólo para<strong>me<strong>no</strong>res</strong> <strong>extranjeros</strong> <strong>no</strong> acompañados,exist<strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cias de otros c<strong>en</strong>tros más<strong>no</strong>rmalizados, como <strong>los</strong> hogares mixtos,integrados <strong>en</strong> una comunidad de veci<strong>no</strong>s.Todo apunta a que la conviv<strong>en</strong>cia<strong>en</strong> estos c<strong>en</strong>tros es mucho mejor y sonmayores sus posibilidades de integración.En esta misma línea se podríancitar también algunas otras iniciativas (deescolarización; de participación <strong>en</strong> gruposculturales o deportivos; de organizaciónde actividades de s<strong>en</strong>sibilización social; decolaboración con las comunidades adultasd<strong>el</strong> mismo orig<strong>en</strong> as<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> laregión…) pero con resultados muydesiguales.86


e-migrinter n°2 2008 87Para concluir, señalaremos que larealidad de <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros de <strong>me<strong>no</strong>res</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong>País Vasco está si<strong>en</strong>do muy cambiante, amedida que aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> número dejóv<strong>en</strong>es que van si<strong>en</strong>do at<strong>en</strong>didos y,además, la situación <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tracada c<strong>en</strong>tro es muy dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te d<strong>el</strong>contexto <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se ubica. Por <strong>el</strong>lo, <strong>no</strong>sha parecido mejor, <strong>en</strong> lugar de c<strong>en</strong>trar<strong>no</strong>s<strong>en</strong> casos y ejemp<strong>los</strong> concretos que varíana veces de un mes a otro, mostrar <strong>los</strong>problemas básicos d<strong>el</strong> sistema de acogida,así como las bu<strong>en</strong>as prácticas que se hanido g<strong>en</strong>erando, dado que son aspectosque se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> y que, además, pued<strong>en</strong>ser g<strong>en</strong>eralizados y trasladados de u<strong>no</strong>slugares a otros.Fermín BARCELOResponsable d<strong>el</strong> área d<strong>el</strong> me<strong>no</strong>rInstitución d<strong>el</strong> Ararteko(Ombudsman d<strong>el</strong> País Vasco)f-barc<strong>el</strong>o@ararteko.netMaria Luisa SETIENResponsable d<strong>el</strong> Equipo deInvestigación <strong>en</strong> MigracionesInternacionalesUniversidad de Deusto. Bilbaomlseti<strong>en</strong>@soc.deusto.esBibliografía :ACNUR (1994) “Los niños refugiados.Directrices sobre protección y cuidado”,Ginebra, ACNUR.Ararteko/Def<strong>en</strong>sor d<strong>el</strong> Pueblo d<strong>el</strong> PaísVasco (2006) “nforme 2006”.www.ararteko.esArarteko (2005) “Situación de <strong>los</strong> <strong>me<strong>no</strong>res</strong><strong>extranjeros</strong> <strong>no</strong> acompañados <strong>en</strong> la CAPV”,Ararteko, Vitoria.Ararteko/Def<strong>en</strong>sor d<strong>el</strong> Pueblo d<strong>el</strong> PaísVasco (2001 y 2002) Informe al Parlam<strong>en</strong>towww.ararteko.esBerganza, Isab<strong>el</strong> (2003) Los <strong>me<strong>no</strong>res</strong><strong>extranjeros</strong> <strong>no</strong> acompañados <strong>en</strong> Bizkaia.Situación actual y propuestas de mejora, Bilbao,Universidad de Deusto. (Tesis de fin decarrera. Dir. María Luisa Setién).Bermúdez González, María d<strong>el</strong> Mar(2004) Los MINA: niños de la calle <strong>en</strong> laEspaña d<strong>el</strong> siglo XXI, Madrid, Témpora.Bermúdez González, María d<strong>el</strong> Mar(2004) The “Mofetas”: Hom<strong>el</strong>essImmigrant Childr<strong>en</strong> in Spain: The Streetas the End of a Dream, in Entzinger,Martini<strong>el</strong>lo and Wihtol de W<strong>en</strong>d<strong>en</strong> (ed),Migration betwe<strong>en</strong> states and markets, Ed.Ashgate.Capdevila, Man<strong>el</strong> y Ferrer, Marta (2004)Estudio sobre <strong>los</strong> <strong>me<strong>no</strong>res</strong> <strong>extranjeros</strong>que llegan so<strong>los</strong> a Cataluña, Migraciones,Universidad Pontificia de Comillas, 16,pp. 121-156.Capdevila, Man<strong>el</strong> y Ferrer, Marta (2003)Los <strong>me<strong>no</strong>res</strong> <strong>extranjeros</strong> indocum<strong>en</strong>tados <strong>no</strong>acompañados (MEINA), Barc<strong>el</strong>ona, C<strong>en</strong>tred’Estudis Juridics i FormacióEspecialitzada, G<strong>en</strong>eralitat de Cataluña.Castillo Godoy, R<strong>en</strong>ata y Angur<strong>el</strong><strong>La</strong>mbán, Mª José (2004) El me<strong>no</strong>rinmigrante <strong>no</strong> acompañado acogido <strong>en</strong> c<strong>en</strong>trostut<strong>el</strong>ados y <strong>en</strong> edad laboral <strong>en</strong> la Comunidad deMadrid, Madrid, Ed. Témpora.Checa, F., Arjona, A. y Checa J.C. (eds.)(2006) Me<strong>no</strong>res tras la frontera: otrainmigración que aguarda, Barc<strong>el</strong>ona, Icaria.Comas, Marta (coord.) (2001) L’at<strong>en</strong>cióals me<strong>no</strong>rs immigrants <strong>no</strong> acompanyats aCatalunya. Anàlisi de la realitat ipropostes d’actuació. Finestra oberta, nº 19,Barc<strong>el</strong>ona, Fundació Jaume Bofill.


88 e-migrinter n°2 2008Def<strong>en</strong>sor d<strong>el</strong> Me<strong>no</strong>r de Andalucía (2003)Informe especial al Parlam<strong>en</strong>to. Me<strong>no</strong>resinmigrantes <strong>en</strong> Andalucía. <strong>La</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>los</strong>c<strong>en</strong>tros de protección de <strong>me<strong>no</strong>res</strong>, Def<strong>en</strong>sor d<strong>el</strong>Pueblo andaluz. www.def<strong>en</strong>sor-and.esDíaz Aguilera, Juan (2001) Miradas sobre <strong>el</strong>me<strong>no</strong>r. Para sacar al me<strong>no</strong>r d<strong>el</strong> a<strong>no</strong>nimato y laexclusión. Situación de <strong>los</strong> <strong>me<strong>no</strong>res</strong> <strong>extranjeros</strong><strong>en</strong> la Región de Murcia, Congreso deServicios Sociales de At<strong>en</strong>ción Primaria,Murcia 28-29 <strong>no</strong>viembre.Elías Méndez, Cristina (2002) <strong>La</strong> protecciónd<strong>el</strong> me<strong>no</strong>r inmigrante desde una perspectivaconstitucional, Val<strong>en</strong>cia, Tirant lo blanch.Étiemble, Angélina (2004) Qu<strong>el</strong>leprotection pour les mineurs isolés <strong>en</strong>France?, Hommes et migrations, nº 1251,Septembre-Octobre, pp. 9-22.Giménez, Car<strong>los</strong> y Suárez, Liliana(Coords.) (2001) Me<strong>no</strong>res <strong>no</strong> acompañadosque han <strong>en</strong>trado <strong>en</strong> territorio español sinrepres<strong>en</strong>tación legal, Madrid,IMSERSO/UAM.Jiménez Álvarez, Mercedes (2003)Buscarse la vida. Análisis transnacional de <strong>los</strong>procesos migratorios de <strong>los</strong> <strong>me<strong>no</strong>res</strong> marroquíes<strong>no</strong> acompañados <strong>en</strong> Andalucía, Madrid,Cuader<strong>no</strong>s Fundación Santa María nº 3.Konrad Torralba, Marc y Santonja Pérez,Vic<strong>en</strong>ta (2005) Me<strong>no</strong>res migrantes. De <strong>los</strong>puntos cardinales a la rosa de <strong>los</strong> vi<strong>en</strong>tos,Val<strong>en</strong>cia, Promolibro.Lázaro González, Isab<strong>el</strong> (2002) Los<strong>me<strong>no</strong>res</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> Derecho español, Madrid,Tec<strong>no</strong>s.Mason Ani (Fundación Save theChildr<strong>en</strong>) (2003) Me<strong>no</strong>res <strong>extranjeros</strong> <strong>no</strong>acompañados. Confer<strong>en</strong>cia de Infancia“Propuestas para una estrategia deprotección social a la infancia”,Santander, 28 y 29 abril 2003Oliván Gonzalvo, G. (2004) Me<strong>no</strong>res<strong>extranjeros</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema de protección d<strong>el</strong>a Comunidad de Aragón (España), AnPediatric (Barc), 601 (1), pp. 35-41.Pérez Crespo, Mª Jesús (2000) Losadolesc<strong>en</strong>tes <strong>extranjeros</strong> <strong>no</strong> acompañados y supres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la Comunidad Autó<strong>no</strong>ma deMadrid, Ministerio de Trabajo y AsuntosSociales, Dirección G<strong>en</strong>eral de AcciónSocial d<strong>el</strong> Me<strong>no</strong>r y de la Familia/Universidad Autó<strong>no</strong>ma de Madrid.Proyecto CON RED (2005) Rutas depequeños sueños. Los <strong>me<strong>no</strong>res</strong> inmigrantes <strong>no</strong>acompañados <strong>en</strong> Europa, Barc<strong>el</strong>ona,Fundación Pere Tarrés.Ramírez Fernández, A. y JiménezÁlvarez, M. (coords.) (2005) <strong>La</strong>s otrasmigraciones: la emigración de <strong>me<strong>no</strong>res</strong> marroquíes<strong>no</strong> acompañados a España, Madrid,Ediciones Akal.Rog<strong>no</strong>ni, Irma (Coord.) Fundació FICAT(2001) Me<strong>no</strong>rs i joves d<strong>el</strong> carrer: visiósociojurídica, Finestra oberta, nº 23,Barc<strong>el</strong>ona, Fundació Jaume Bofill.Rubio, M.J. y Monteros, S (coords.)(2002) <strong>La</strong> exclusión social. Teoría y práctica d<strong>el</strong>a interv<strong>en</strong>ción social, Madrid, CCS.Save the Childr<strong>en</strong> (2003) Me<strong>no</strong>res <strong>no</strong>acompañados. Informe sobre la situación de <strong>los</strong><strong>me<strong>no</strong>res</strong> <strong>no</strong> acompañados <strong>en</strong> España,Docum<strong>en</strong>to de Trabajo IV, Madrid, Savethe Childr<strong>en</strong> España.Setién, María Luisa y Berganza, Isab<strong>el</strong>(2006) Tipos de interv<strong>en</strong>ción social con<strong>me<strong>no</strong>res</strong> inmigrantes <strong>no</strong> acompañados,<strong>en</strong> Rosa Santibáñez Gruber y ConcepciónMaiztegui Oñate (Eds.) Immigración:miradas y reflejos. Historias, id<strong>en</strong>tidades y clavesde interv<strong>en</strong>ción social. Bilbao, Universidad deDeusto, pp. 173-198.Setién, María Luisa y Berganza, Isab<strong>el</strong>(2005) Me<strong>no</strong>res <strong>extranjeros</strong> <strong>no</strong>acompañados: una movilidad de jóv<strong>en</strong>escon expectativas de adultos, in JuliaGonzález Ferreras y María Luisa Setién(Eds.) Diversidad migratoria. Distintosprotagonistas, difer<strong>en</strong>tes contextos. Bilbao,Universidad de Deusto, pp. 65-92.Suárez Navaz, Liliana (2004) Niños <strong>en</strong>trefronteras: Migración de <strong>me<strong>no</strong>res</strong> <strong>no</strong>acompañados <strong>en</strong> <strong>el</strong> MediterráneoOccid<strong>en</strong>tal, Migración y Desarrollo, Nº 8,Vol. 2.88

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!