Ibérica. Esta situación les pudo permitir proporcionar a César apoyo logístico para organizar <strong>la</strong> flota que le acompañóel 61 a.C. por el Atlántico en su expedición a <strong>la</strong> Gal<strong>la</strong>ecia, flota que encontraría guías y apoyo en los puertos<strong>de</strong> <strong>la</strong>s colonias y factorías túrdulo-tur<strong>de</strong>tanas <strong>de</strong>l Atlántico, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>cia y Olisipo hasta Santa-O<strong>la</strong>l<strong>la</strong> en <strong>la</strong> <strong>de</strong>sembocadura<strong>de</strong>l Mon<strong>de</strong>go y Gaia, ya en <strong>la</strong> <strong>de</strong>l Duero, don<strong>de</strong> vivían los l<strong>la</strong>mados Turduli Veteres (Me<strong>la</strong>, III,8; Plin.4,112-113) 80 , factorías que se pue<strong>de</strong>n re<strong>la</strong>cionar con una antigua expansión colonial tartesia-tur<strong>de</strong>tana 81 . Años<strong>de</strong>spués, los Bocchi quizás también pudieron haber prestado apoyo marítimo a <strong>la</strong> flota <strong>de</strong> César durante <strong>la</strong>s Guerras<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Galias en <strong>la</strong> expedición el 56 a.C. a <strong>la</strong>s zonas atlánticas (BG IV,20-29), que no serían <strong>de</strong>sconocidas <strong>de</strong>los navegantes tur<strong>de</strong>tanos, pues, en <strong>la</strong> campaña contra Britania, César empleó 600 bajeles y 28 galeras (BG V.1.4)y ‘el material necesario para el equipamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s naves mandó que se trajera <strong>de</strong> Hispania’ (id. VII, 55), operaciónen <strong>la</strong> que pudieron haber co<strong>la</strong>borado los Balbos y Bocos, que contro<strong>la</strong>ban los puertos expertos en navegacionespor el Atlántico. El mismo apoyo cabe suponer durante <strong>la</strong>s Guerras Civiles para contrarrestar el po<strong>de</strong>río<strong>de</strong> <strong>la</strong> flota romana, que quedó en po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los pompeyanos 82 , quizás en alianza con los Balbi <strong>de</strong> Ga<strong>de</strong>s, pues estasciuda<strong>de</strong>s marítimas <strong>de</strong>l Atlántico <strong>de</strong>bían mantener una antigua liga o anfictionía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> época fenicio-tartesia 83 , parafacilitar sus intensas re<strong>la</strong>ciones comerciales 84 . Sabemos que César aprovechó sus estancias en Hispania paraatraerse a estas elites provinciales, como L. Cornelio Balbo, <strong>la</strong> gran fortuna <strong>de</strong> Ga<strong>de</strong>s, al que concedió <strong>la</strong> ciudadaníaromana, como quizás <strong>la</strong> obtuviera, <strong>de</strong> forma parale<strong>la</strong>, algún antepasado <strong>de</strong> L. Cornelio Boco, que, según uncálculo generacional, <strong>de</strong>bía ser su abuelo.Estas familias aristocráticas <strong>de</strong> Ga<strong>de</strong>s, Sa<strong>la</strong>cia y Olisipo, como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Betica,contro<strong>la</strong>rían <strong>la</strong> política y <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> estas pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> marcada vocación comercial, en especial <strong>la</strong>s marítimas85 . Como muchas elites <strong>de</strong>l Mediterráneo en <strong>la</strong> Antigüedad, serían gentes cultas, como prueba <strong>la</strong> tradiciónliteraria <strong>de</strong> los Balbi <strong>de</strong> Ga<strong>de</strong>s, a pesar <strong>de</strong> que sus obras tampoco se han conservado 86 . Al igual que ellos, losBocchi <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>cia, como los Annei Senecae <strong>de</strong> Corduba, <strong>de</strong>bían ser familias cultivadas. Este ambiente <strong>de</strong>bió favorecer<strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> personalidad literaria <strong>de</strong> L. Cornelio Boco, autor que se <strong>de</strong>be incluir entre los bril<strong>la</strong>ntesescritores hispano-romanos contemporáneos <strong>de</strong> Tiberio y C<strong>la</strong>udio, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> generación que correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>l<strong>la</strong>mada ‘Edad <strong>de</strong> P<strong>la</strong>ta’ <strong>de</strong> <strong>la</strong> Literatura Latina.Sin embargo, <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> Boco como escritor es hasta ahora prácticamente <strong>de</strong>sconocida. Antes <strong>de</strong> iniciar suanálisis, conviene abordar algunos problemas previos. Uno es precisar si el L. Cornelius Bocchus <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>cia secorrespon<strong>de</strong> con el escritor Bocchus citado por Plinio (NH 16,216 y 37,24, 97 y 127) y con el Cornelius Bocchus<strong>de</strong> Solino (I,97; II,11 y II,18) e, incluso, quizás, con un Cornelius al que hace referencia Casiodoro (Variarum V,2),como ya señaló J. Leite <strong>de</strong> Vasconcelos 87 .El creciente conocimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> personalidad <strong>de</strong> Boco y <strong>de</strong> su influencia política en <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> <strong>la</strong>Lusitania, región <strong>de</strong> don<strong>de</strong> proce<strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s noticias literarias conservadas a él atribuidas por Plinio80Hecho confirmado y precisado por <strong>la</strong>s tesserae hospitalis <strong>de</strong> Monte Murado o Castro da Senhora da Saú<strong>de</strong>, Pedroso, Vi<strong>la</strong> Nova <strong>de</strong> Gaia,<strong>de</strong>l 7 y 9 d.C. (A. C. F. da Silva, 2007, p. 391, 432, nº 632 y 633 y p. 696).1) Q(uinto) Caecilio Metello A(ulo) Licinio co(n)s(ulibus) / D(ecimus) Iulius D(ecimi) f(ilius) Gal(eria) Cilo hospitium fecit / sibiliberis posterisque suis cum Nigro / et Rufo et Prisco Turdulis Veteribus / liberis posterisque eorum (nº 632).2) Q(uinto) Sulpicio Camerino C(aio) Poppaeo / Sabino co(n)s(ulibus) / D(ecimus) lulius M(ara) f(ilius) Gal(eria tribu) Cilo hospitiumfecit / cum Lugario Septanii f(ilio) ex Turduleis / Veteribus eumque et leiberos posteros/que eius in fi<strong>de</strong>m cliente<strong>la</strong>mque suam recepitleiberorum posterorum/que suorum egit / Lugarius Septanti (nº 633 y lám. 696).81M. Almagro-Gorbea et al. 2008, p. 1055 s.82M. Almagro-Gorbea y V. M. Guerrero, 2009, p. 360 s.83M. Almagro-Gorbea et al. 2008, p. 1066 s.84A. M. Arruda, 2002; V. G. Mantas, 1998.85J.C. Edmonton, 1987.86Vid. infra, n. 245 s.87J. Leite <strong>de</strong> Vasconcelos, 1895a, p. 74.300
y Solino, aboga en este sentido 88 . También confirmaría esta i<strong>de</strong>ntidad el que su Chronica parece haberse finalizarsepoco <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l 49 d.C., en época <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio, pues <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> Olimpiada 207 es <strong>la</strong> última recogida enesta obra que <strong>de</strong>bió servir <strong>de</strong> fuente a Solino (I,29), como ya observó Mommsen 88 . Según ha sintetizado Fernán<strong>de</strong>zNieto 90 , “todas <strong>la</strong>s indicaciones solinianas <strong>de</strong> carácter cronológico parecen provenir <strong>de</strong> primera mano <strong>de</strong> unafuente <strong>de</strong> excelente época, que Mommsen 91 i<strong>de</strong>ntificó con el tratado cronográfico <strong>de</strong> Boco, redactado en tiempos <strong>de</strong>C<strong>la</strong>udio y publicado el año 49 d. C.”, pues terminaba en <strong>la</strong> Olimpiada 207 92 .Otro tema discutido es si, como parece, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> L. Cornelius Bocchus, L. f. hubo otro L. Cornelius Bocchus,C. f., como indicarían <strong>la</strong>s discutidas inscripciones <strong>de</strong> Tróia y Sa<strong>la</strong>cia 93 . Si se aceptara <strong>la</strong> existencia <strong>de</strong> este CornelioBoco, como parece más probable, éste <strong>de</strong>bió ser el padre <strong>de</strong>l anterior 94 (fig. 3), lo que p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> duda <strong>de</strong> cual<strong>de</strong> los dos sería el autor literario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras atribuidas a Boco 95 o, en caso <strong>de</strong> que ambos hubieran sido escritores,cual sería <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> ellos. Theodor Mommsen atribuyó al único L. Cornelio Boco por él conocidodos obras, De admirandis Hispaniae y una Chronica Universalis, quizás todavía más famosa en <strong>la</strong> Antigüedad,que ya re<strong>la</strong>cionó con el personaje sa<strong>la</strong>citano documentado por <strong>la</strong> epigrafía 96 , como también hizo E. Hübner 97 . LaChronica se habría finalizado en tiempos <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio, tras <strong>la</strong> 207 olimpiada, que correspon<strong>de</strong> al 49 d.C., hecho quecoinci<strong>de</strong> con <strong>la</strong> cronología <strong>de</strong>l L. Cornelius L. f. Bocchus que se <strong>de</strong>duce <strong>de</strong> los documentos epigráficos (vid. supra§ 1 y fig. 7 y 8 y cuadro p. 403), por lo que parece lógico atribuírse<strong>la</strong> con bastante seguridad. La supuesta obraMirabilia Hispaniae o De admirandis Hispaniae no ofrece una referencia cronológica tan precisa, pues parececentrada en el conocimiento <strong>de</strong> minerales y metales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Lusitania, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> su economía 98 , quepudiera proce<strong>de</strong>r <strong>de</strong> tradiciones analísticas locales que pudo recopi<strong>la</strong>r su padre L. Cornelius C. f. Bocchus enépoca <strong>de</strong> Augusto o inicios <strong>de</strong> Tiberio. Sin embargo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>l chrysolithon XII pondo a se uisam por elmismo Bocchus auctor (Plin. NH 43,127) inclinan a pensar que Plinio consi<strong>de</strong>raba ambas obras <strong>de</strong>l mismo escritor,que <strong>de</strong>be ser, por lo tanto, L. Cornelius Bocchus, L. f., como generalmente se supone. La Chronica Universalis sesitúa en el 49 d.C., en tiempos <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio, como ya precisó Th. Mommsen 99 , al que siguen <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> autores,por lo que ya correspon<strong>de</strong>ría a una etapa avanzada y <strong>de</strong> plenitud <strong>de</strong> su vida, según los datos que ofrece <strong>la</strong> epigrafía.En consecuencia, parece lógico suponer que De admirandis Hispaniae sea una obra anterior, que cabríafechar hacia el año 40 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Era.Esta conclusión rectifica otras opiniones sobre este autor sin suficiente fundamento, como <strong>la</strong> <strong>de</strong> C. L. F. Panckoucke,que supuso en 1834 que Cornelius Bocchus sería un “affranchi lettré <strong>de</strong> Syl<strong>la</strong>” 100 o <strong>la</strong>s más recientes <strong>de</strong>M.-P. Arnaud-Lin<strong>de</strong>t, para quien, más que un historiador, era un erudito anticuario y geógrafo <strong>de</strong> época <strong>de</strong> Augusto,<strong>de</strong>scendiente <strong>de</strong> un auxiliar mauritano <strong>de</strong> Escipión Emiliano en Numancia 101 o <strong>la</strong> <strong>de</strong> D. W. Roller, quien lo88Vid. supra, n. 2.89Th. Mommsen, 1864, cuadro p. XIII y p. 12; id., 1895, p. XIV. En concreto, Solino hace referencia a un hecho tomado <strong>de</strong> Boco ocurridoen el consu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> C. Pompeio Gallo y Q. Veranio, que correspon<strong>de</strong> al año 49 d.C.90F. J. Fernán<strong>de</strong>z Nieto, 2001, p. 35. Sobre Solino, H. Walter, 1969.91Th. Mommsen, 1895, p. XII-XIII.92F. J. Fernán<strong>de</strong>z Nieto, 2001, p. 140; 175, n. 165; 459, n. 1053.93Vid. supra, n. 25 y 26.94Como acepta, con reservas, E. J. Weinrib (1990, p. 171) y otros autores (vid. supra, n. 25 y 27), aunque, como se ha indicado, A. Stylowy A. Ventura (2009: 486, n. 25), se inclina por consi<strong>de</strong>rarlos primos hermanos.95La misma duda, por ejemplo, se p<strong>la</strong>ntea F. <strong>de</strong>s Bosc-P<strong>la</strong>teaux, 2005, p. 631.96Th. Mommsen, 1895, p. XIV.97E. Hübner, 1866; CIL II supl., p. 803: Cornelius Bocchus scriptor (n. 35, 5184): ...etiam in Lusitania non rara sunt Bocchus in titulis (vid.supra, n. 2).98J.C. Edmondson, 1987.99Vid. supra, n. 89.100C. L. F. Panckoucke, 1834.101M.-P. Arnaud-Lin<strong>de</strong>t, 2001, p. 215-216.301
- Page 4 and 5: obra escrita apenas se le ha presta
- Page 6 and 7: Fig. 2 - Stemma de los Cornelii Boc
- Page 8 and 9: Fig. 4 - Inscripción dedicada a L.
- Page 10 and 11: Fig. 6 - Inscripción dedicada a L.
- Page 12 and 13: L. Cornelis, L.f. datos Fecha d.C.
- Page 14 and 15: Fig. 9 - Monedas de Beuipo?-Salacia
- Page 18 and 19: GADES Y SALACIABibliotecas hispano-
- Page 20 and 21: durante muchos años, pero práctic
- Page 22 and 23: NH XXXVII,25,97: Bocchus et in Olis
- Page 24 and 25: Junto a los textos de tipo naturali
- Page 26 and 27: III,230 s. y III,340 s.: Catálogo
- Page 28 and 29: opi tulari (El litoral lusitano con
- Page 30 and 31: 3.7 - Posible testimonio en Casiodo
- Page 32 and 33: 4 - BOCO, TRANSMISOR DE LA LITERATU
- Page 34: decisiones del poder y, probablemen
- Page 37 and 38: generación pudo pertenecer el celt
- Page 39 and 40: ALBERTOS, M. L. 1966: La onomástic
- Page 41 and 42: CRAVINHO, G. y AMORAI-STARK, S., 20
- Page 43 and 44: y P. L. Schmidt (eds.), Handbuch de
- Page 45 and 46: KOCH., M., 2004: Tarsis e Hispania.
- Page 47 and 48: RIPOLLÉS, P. P. y LLORENS, M. del