Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>scargado <strong>de</strong> http://www.<strong>el</strong>sevier.es <strong>el</strong> 27/01/2013. Copia <strong>para</strong> uso personal, se prohíbe <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to por cualquier medio o formato.<strong>Recom<strong>en</strong>daciones</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>biomarcadores</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> carcinoma <strong>de</strong> pulmón no microcítico avanzado 193 HER-2 2 MET EGFRSosGrb2RAS1PI3K6PKCRaf/ MKKK4AKT7p70S6KMEKmTORMAPK25NúcleoFigura 1 Principales alteraciones molecu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes con cáncer <strong>de</strong> pulmón no microcítico (CPNM). EGFR: receptor <strong>de</strong>lfactor <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to epidérmico; HER-2: receptor 2 <strong>de</strong>l factor <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to epidérmico humano; mTOR: molécu<strong>la</strong> diana <strong>de</strong> <strong>la</strong>rapamicina <strong>en</strong> mamiferos.¿Qué paci<strong>en</strong>tes requier<strong>en</strong> un estudio<strong>de</strong> <strong>biomarcadores</strong>?Mutación <strong>de</strong> EGFREn <strong>la</strong> actualidad <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rarse <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>smutaciones <strong>de</strong> EGFR durante <strong>el</strong> diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>n un grupo <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes con CPNM avanzado. Losfactores más importantes que nos ayudarán a i<strong>de</strong>ntificara los paci<strong>en</strong>tes con mayores probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er unamutación <strong>de</strong> EGFR son <strong>el</strong> hábito tabáquico y <strong>el</strong> subtipo histológico.En <strong>el</strong> estudio IPASS 6 , <strong>el</strong> 96% <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes t<strong>en</strong>ían a<strong>de</strong>nocarcinoma,<strong>el</strong> 3% carcinoma bronquioloalveo<strong>la</strong>r según <strong>la</strong>c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OMS)<strong>de</strong> 2004 34 , y solo <strong>en</strong> <strong>el</strong> 0,2% <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes no se conocía <strong>el</strong>subtipo histológico. Otro criterio <strong>de</strong> inclusión era <strong>el</strong> hábitotabáquico, aceptando solo paci<strong>en</strong>tes no fumadores (<strong>de</strong>finidocomo los que han fumado m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 100 cigarrillos <strong>en</strong> todasu vida) o paci<strong>en</strong>tes «ex fumadores ligeros» (<strong>de</strong>finido comolos que habían <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> fumar al m<strong>en</strong>os 15 años antes y/oque fumaban igual o m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 10 paquetes/año). El 93% <strong>de</strong>los paci<strong>en</strong>tes incluidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio eran no fumadores y<strong>el</strong> 6% eran «ex fumadores ligeros». Con estas característicasclínicas, <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mutaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio fue <strong>de</strong>l59,7%.Aunque no exist<strong>en</strong> guías publicadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se recomi<strong>en</strong><strong>de</strong><strong>de</strong> forma taxativa <strong>en</strong> qué grupo <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes se <strong>de</strong>berealizar <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mutación <strong>de</strong> EGFR, <strong>en</strong> nuestromedio <strong>la</strong> información más importante al respecto es <strong>la</strong>publicada por Ros<strong>el</strong>l et al. 5 <strong>en</strong> 2009 con los datos <strong>de</strong>l GECP.En dicho estudio se analizó <strong>la</strong> mutación <strong>de</strong> EGFR <strong>en</strong> 2.105paci<strong>en</strong>tes y se <strong>en</strong>contró que estaba pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 350 (16,6%).Cuando se analizó <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mutaciones <strong>de</strong> EGFR <strong>en</strong>función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes, se observóque era <strong>de</strong>l 30% <strong>en</strong> mujeres, <strong>de</strong>l 8,2% <strong>en</strong> hombres, <strong>de</strong>l 38%<strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes no fumadores, <strong>de</strong>l 9,5% <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes ex fumadores,<strong>de</strong>l 5,8% <strong>en</strong> fumadores, <strong>de</strong>l 17% <strong>en</strong> a<strong>de</strong>nocarcinomas,<strong>de</strong>l 23% <strong>en</strong> a<strong>de</strong>nocarcinomas <strong>de</strong> tipo bronquioloalveo<strong>la</strong>r y <strong>de</strong>l11,5% <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes con carcinoma <strong>de</strong> célu<strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s. No seobservaron mutaciones <strong>en</strong> ninguno <strong>de</strong> los 37 paci<strong>en</strong>tes <strong>para</strong>los que no existían datos acerca <strong>de</strong>l subtipo histológico.Así pues, con <strong>la</strong> información disponible <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad,se recomi<strong>en</strong>da analizar <strong>la</strong> mutación <strong>de</strong> EGFR <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tespaci<strong>en</strong>tes con CPNM avanzado: a) todos aqu<strong>el</strong>los condiagnóstico <strong>de</strong> carcinoma no-escamoso, y b) todos aqu<strong>el</strong>losno fumadores, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l subtipo histológico.Translocación <strong>de</strong> EML4-ALKEl oncogén <strong>de</strong> fusión EML4-ALK está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 2y<strong>el</strong>7% <strong>de</strong> los CPNM 35,36 , pero su frecu<strong>en</strong>cia aum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tesno fumadores, o <strong>en</strong> los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una historia <strong>de</strong> hábitotabáquico ligero, y <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes con a<strong>de</strong>nocarcinoma. Así,con estas características y <strong>en</strong> tumores con EGFR no mutado,<strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta translocación se increm<strong>en</strong>ta hasta <strong>el</strong>33% 21 .En <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> Kwak et al. 22 sobre 82 paci<strong>en</strong>tes contranslocación <strong>de</strong> ALK tratados con crizotinib, <strong>el</strong> 96% t<strong>en</strong>íana<strong>de</strong>nocarcinoma, <strong>el</strong> 1% carcinoma <strong>de</strong> célu<strong>la</strong>s escamosas y <strong>el</strong>2% t<strong>en</strong>ían otros tipos <strong>de</strong> histología. El 76% <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>teseran no fumadores, <strong>el</strong> 18% fumaba m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 10 paquetes/añoy <strong>el</strong> 6% más <strong>de</strong> 10 paquetes/año.Actualm<strong>en</strong>te se recomi<strong>en</strong>da <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> reor<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos<strong>de</strong> ALK solo <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos clínicos. Sinembargo, los datos que se conoc<strong>en</strong> son muy prometedoresy llevarán casi con toda seguridad <strong>en</strong> un futuro inmediato a<strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación rutinaria <strong>de</strong> ALK <strong>en</strong> algunos paci<strong>en</strong>tes conCPNM avanzado. En principio, este subgrupo <strong>de</strong>bería incluiraqu<strong>el</strong>los casos <strong>en</strong> los que se ha analizado <strong>la</strong> mutación <strong>de</strong>EGFR, según los criterios que se han com<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> puntoanterior, y <strong>el</strong> resultado ha sido negativo.
Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>scargado <strong>de</strong> http://www.<strong>el</strong>sevier.es <strong>el</strong> 27/01/2013. Copia <strong>para</strong> uso personal, se prohíbe <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to por cualquier medio o formato.20 J.J. Gómez et alOtras alteraciones molecu<strong>la</strong>resDado que <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica clínica actual <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> otrasalteraciones molecu<strong>la</strong>res no condiciona <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>los paci<strong>en</strong>tes, no se consi<strong>de</strong>ra necesaria su <strong>de</strong>terminación<strong>de</strong> forma rutinaria.Aspectos anatomopatológicosServicios <strong>de</strong> Anatomía Patológica y c<strong>en</strong>tros<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>ciaLos Servicios <strong>de</strong> Anatomía Patológica han <strong>de</strong> trabajar <strong>en</strong>coordinación con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> servicios involucrados <strong>en</strong> <strong>el</strong>diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes con CPNM. Dada<strong>la</strong> re<strong>la</strong>tiva complejidad <strong>de</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong> participación<strong>de</strong> distintos profesionales, es necesario establecer unflujo <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> cada c<strong>en</strong>tro que permita <strong>la</strong> optimización<strong>de</strong> los recursos <strong>para</strong> disponer <strong>de</strong> un diagnóstico integrado<strong>en</strong> un tiempo a<strong>de</strong>cuado. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> estudios <strong>en</strong> los queexiste una base morfológica, como <strong>en</strong> IHQ o <strong>en</strong> FISH, <strong>la</strong> participación<strong>de</strong>l patólogo es <strong>de</strong>terminante, ya que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong>reconocer <strong>la</strong>s estructuras no patológicas y difer<strong>en</strong>ciar<strong>la</strong>s <strong>de</strong><strong>la</strong>s neoplásicas <strong>para</strong> realizar <strong>el</strong> diagnóstico correctam<strong>en</strong>te.Cuando se llevan a cabo <strong>en</strong>sayos con ácido <strong>de</strong>soxirribonucleico(ADN), ácido ribonucleico (ARN) o con proteínasextraídas a partir <strong>de</strong> muestras tisu<strong>la</strong>res o c<strong>el</strong>u<strong>la</strong>res, se <strong>de</strong>berealizar un control microscópico <strong>para</strong> s<strong>el</strong>eccionar, con o sinmicrodisección, <strong>la</strong>s áreas más repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> lesión yp<strong>la</strong>nificar los procedimi<strong>en</strong>tos a realizar, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>taque <strong>la</strong>s muestras su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser <strong>de</strong> tamaño pequeño y que pue<strong>de</strong>existir heterog<strong>en</strong>eidad tumoral y/o difer<strong>en</strong>ciación diverg<strong>en</strong>te.La <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>biomarcadores</strong> <strong>en</strong> CPNM avanzado<strong>de</strong>be cumplir los sigui<strong>en</strong>tes requisitos: a) <strong>el</strong>evado niv<strong>el</strong> <strong>de</strong>calidad ci<strong>en</strong>tífico-técnica; b) garantía <strong>de</strong> seguridad <strong>para</strong> <strong>el</strong>paci<strong>en</strong>te; c) aplicación <strong>de</strong> criterios <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia, y d) cumplimi<strong>en</strong>to<strong>de</strong> los principios éticos y <strong>el</strong> marco legal vig<strong>en</strong>te,t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que se refier<strong>en</strong> a actuaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong>ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia sanitaria y no a <strong>la</strong> investigaciónbiomédica. Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> especial importancia los aspectos re<strong>la</strong>cionadoscon <strong>la</strong> trazabilidad, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> informes, <strong>la</strong>preservación, <strong>la</strong> custodia y <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras. LosServicios <strong>de</strong> Anatomía Patológica y los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> acreditación necesaria <strong>para</strong> realizar estosestudios y cumplir con <strong>el</strong> marco jurídico (Ley 14/2007, Ley44/2003, Real Decreto 1277/2003, Real Decreto 1691/1989,Ley 55/2003).Es lógico que los <strong>en</strong>sayos molecu<strong>la</strong>res complejos no serealic<strong>en</strong> <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s instituciones sanitarias. Por tanto,<strong>de</strong>b<strong>en</strong> establecerse c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia que incluyan estas<strong>de</strong>terminaciones <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> sus carteras <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong>forma institucional y que actú<strong>en</strong> <strong>en</strong> red. Estos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong>refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>b<strong>en</strong> constituirse <strong>en</strong> base a: a) <strong>la</strong> cualificación<strong>de</strong> los profesionales; b) <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones;c) <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> casos al año; d) <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>activida<strong>de</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas o <strong>de</strong> formación; e) <strong>la</strong> participación<strong>en</strong> programas <strong>de</strong> garantía <strong>de</strong> calidad, como <strong>el</strong> programa <strong>de</strong><strong>la</strong> SEAP y <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia Internacional <strong>de</strong> Patología (IAP) 37 ,ypor último, f) <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros por una ag<strong>en</strong>ciacompet<strong>en</strong>te como <strong>la</strong> Entidad Nacional <strong>de</strong> Acreditación(ENAC) (UNE-EN-ISO 15189:2007; UNE-EN-ISO 9001: 2008).El diagnóstico histológico certero como primerbiomarcadorLa c<strong>la</strong>sificación histológica <strong>de</strong>l cáncer <strong>de</strong> pulmón es <strong>la</strong>que ya <strong>de</strong>finió <strong>la</strong> OMS <strong>en</strong> 1999 y que fue actualizada <strong>en</strong>2004. Algunas varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> carcinoma han sido malinterpretadaso discutidas, si bi<strong>en</strong> no ha habido ningunac<strong>la</strong>sificación alternativa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> año 2004 34 . En 2011 seha publicado una nueva propuesta <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>para</strong> losa<strong>de</strong>nocarcinomas 38 . Aunque todavía no se sabe si esta nuevac<strong>la</strong>sificación se incorporará a <strong>la</strong> práctica diaria, <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong>ser promovida y patrocinada por <strong>la</strong> Asociación Internacional<strong>para</strong> <strong>el</strong> Estudio <strong>de</strong>l Cáncer <strong>de</strong> Pulmón (IASLC), <strong>la</strong> SociedadTorácica Americana (ATS) y <strong>la</strong> Sociedad Respiratoria Europea(ERS) hace p<strong>en</strong>sar que su aplicación será g<strong>en</strong>eralizada.La int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to es indicar pautas <strong>de</strong> diagnósticoque permitan s<strong>el</strong>eccionar <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to, limitandoal máximo <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> técnicas que conllevan <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong>material.La subc<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los CPNM se <strong>de</strong>be hacer se<strong>para</strong>ndolos carcinomas escamosos <strong>de</strong>l resto, ya sean a<strong>de</strong>nocarcinomaso carcinomas <strong>de</strong> otras variantes poco habituales. Elprimer biomarcador que se va a obt<strong>en</strong>er <strong>de</strong> una muestraes <strong>el</strong> diagnóstico morfológico. No hay que conformarse conun diagnóstico g<strong>en</strong>érico <strong>de</strong> CPNM. La utilización <strong>de</strong> técnicasauxiliares, como <strong>la</strong> IHQ, es fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> conseguir undiagnóstico correcto <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> que se dispone <strong>de</strong> unacantidad <strong>de</strong> material escasa y <strong>en</strong> los tumores pobrem<strong>en</strong>tedifer<strong>en</strong>ciados. Términos como TTF-1, <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> proteínap63 y <strong>la</strong> citoqueratina 5/6, o <strong>la</strong> napsina, <strong>de</strong>berían serfamiliares <strong>para</strong> los oncólogos, ya que son los que marcan <strong>la</strong>difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre carcinomas <strong>de</strong> célu<strong>la</strong>s escamosas y a<strong>de</strong>nocarcinomas.Se ha cons<strong>en</strong>suado que <strong>el</strong> marcador <strong>de</strong> mayorutilidad <strong>para</strong> difer<strong>en</strong>ciar ambos carcinomas es <strong>el</strong> TTF-1, quees positivo <strong>en</strong> a<strong>de</strong>nocarcinomas. En cambio, los carcinomas<strong>de</strong> célu<strong>la</strong>s escamosas son positivos <strong>para</strong> p63 y <strong>para</strong> citoqueratina5/6. La pareja <strong>de</strong> anticuerpos más aceptada <strong>en</strong> <strong>la</strong>literatura es <strong>la</strong> formada por los dirigidos fr<strong>en</strong>te a TTF-1 yp63, junto a otros como <strong>la</strong> napsina 39 .Los estudios molecu<strong>la</strong>res se realizan sobre material tisu<strong>la</strong>r,si bi<strong>en</strong> pue<strong>de</strong>n realizarse también sobre material <strong>de</strong>citología <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros especializados. La situación más habituales realizar <strong>el</strong> diagnóstico <strong>en</strong> tejido proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>una biopsia bronquial o <strong>de</strong> una punción percutánea guiadaradiológicam<strong>en</strong>te. En estos casos se aconseja realizar <strong>el</strong>diagnóstico con <strong>la</strong> primera sección histológica, <strong>para</strong> aplicarúnicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s técnicas imprescindibles, como son <strong>el</strong>estudio <strong>para</strong> los dos marcadores inmunohistoquímicos m<strong>en</strong>cionados.El resto <strong>de</strong>l material se preserva <strong>para</strong> los estudiosmolecu<strong>la</strong>res correspondi<strong>en</strong>tes.Fase pre-analíticaConsi<strong>de</strong>raciones previasLa calidad <strong>de</strong> cualquier <strong>de</strong>terminación molecu<strong>la</strong>r comi<strong>en</strong>zaantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra tumoral, y por tanto <strong>el</strong> personal<strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, los técnicos <strong>de</strong>anatomía patológica y <strong>el</strong> propio patólogo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> conocer <strong>la</strong>svariables que pue<strong>de</strong>n influir <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio molecu<strong>la</strong>r.Es importante tratar <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er siempre <strong>la</strong> máxima cantidad<strong>de</strong> tejido posible <strong>en</strong> los distintos tipos <strong>de</strong> muestras,