La place Stanislas à Nancy, un nouvel art - Pierres & Marbres de ...
La place Stanislas à Nancy, un nouvel art - Pierres & Marbres de ...
La place Stanislas à Nancy, un nouvel art - Pierres & Marbres de ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
F U N E R A I R E S E C T O R / F U N E R A I R E<br />
Enkele vragen over onze begraafplaatsen bij het licht van pompoenen<br />
Petites interrogations sur nos cimetières à la lueur <strong>de</strong>s citrouilles<br />
P O R T R E T / P O R T R A I T<br />
Open brief : Een on<strong>de</strong>rneming van marmerbewerking, een oorlog achteruit ?<br />
Lettre ouverte : Une marbrerie en retard d’<strong>un</strong>e guerre ?<br />
U I T T R E K S E L S / E X T R A I T S<br />
De restauratie van “<strong>de</strong>n Ezel”. Een gevel op <strong>de</strong> Grote Markt van Brussel<br />
<strong>La</strong> restauration <strong>de</strong> “l’Ane”. Une faça<strong>de</strong> <strong>de</strong> la Grand-Place <strong>de</strong> Bruxelles<br />
HET STANISLASPLEIN VAN<br />
NANCY, EEN NIEUWE KUNST<br />
IN DE STAD<br />
LA PLACE STANISLAS À<br />
NANCY, UN NOUVEL ART<br />
DE LA VILLE<br />
PÉRIODIQUE ÉDITÉ PAR LA FÉDÉRATION ROYALE DES MAÎTRES TAILLEURS DE PIERRES<br />
DE BELGIQUE - ORGANE OFFICIEL DE L’ASBL PIERRES ET MARBRES DE WALLONIE<br />
TIJDSCHRIFT UITGEGEVEN DOOR DE KONINKLIJKE BOND DER MEESTERS-STEENHOUWERS<br />
VAN BELGIË - OFFICIEEL ORGAAN VAN DE VZW PIERRES ET MARBRES DE WALLONIE<br />
D E C E M B E R / D E C E M B R E 2 0 0 5 - 4
E D I T O R I A A L / E D I T O R I A L<br />
I N H O U D / S O M M A I R E<br />
Het is zeker niet <strong>de</strong> roeping van ons tijdschrift om zich te mengen in<br />
het politiek <strong>de</strong>bat en noch min<strong>de</strong>r om <strong>de</strong>el te nemen aan openbare<br />
p<strong>art</strong>ijpolemieken. Het ver<strong>de</strong>digen van een beroep en het informeren<br />
van onze lezers over alles wat er betrekking op heeft, veron<strong>de</strong>rstelt wel<br />
dat men zich distantieert – sommigen zullen zeggen dat men er zich<br />
boven plaatst – van discussies waarvan <strong>de</strong> sereniteit meestal niet <strong>de</strong><br />
hoofd<strong>de</strong>ugd is. A fortiori als het om bran<strong>de</strong>n<strong>de</strong> kwesties gaat.<br />
Maar spijtig genoeg is het zo dat <strong>de</strong> uiteenzetting van een lokaal<br />
probleem, dat eigenlijk van zuiver professionele en commerciële aard<br />
is, in verband dient gebracht met gebeurtenissen die momenteel het<br />
politieke leven van het Waalse Gewest verstoren. (...p.23)<br />
A R C H I T E C T U U R / A R C H I T E C T U R E<br />
04<br />
<strong>La</strong> <strong>place</strong> <strong>Stanislas</strong> à <strong>Nancy</strong>, <strong>un</strong> <strong>nouvel</strong> <strong>art</strong> <strong>de</strong> la ville<br />
Het <strong>Stanislas</strong>plein van <strong>Nancy</strong>, een nieuwe k<strong>un</strong>st in <strong>de</strong> stad<br />
F U N E R A I R E S E C T O R / F U N E R A I R E<br />
10<br />
Wat moet men <strong>de</strong>nken ? Enkele vragen over onze begraafplaatsen<br />
bij het licht van pompoenen / Que penser ? Petites<br />
interrogations sur nos cimetières à la lueur <strong>de</strong>s citrouilles<br />
<strong>La</strong> vocation <strong>de</strong> notre revue n’est certainement pas d’intervenir dans<br />
le débat politique, ni encore moins <strong>de</strong> p<strong>art</strong>iciper à <strong>de</strong>s polémiques<br />
publiques p<strong>art</strong>isanes. <strong>La</strong> défense d’<strong>un</strong> métier et l’information <strong>de</strong> nos<br />
lecteurs sur ce qui a trait à celui-ci suppose bien évi<strong>de</strong>mment que l’on<br />
se tienne à l’éc<strong>art</strong> – certains diront au-<strong>de</strong>ssus – <strong>de</strong> discussions dont la<br />
sérénité n’est d’ailleurs habituellement pas la vertu dominante.<br />
A fortiori s’il s’agit <strong>de</strong> sujets d’<strong>un</strong>e actualité immédiate.<br />
Mais il se trouve que malheureusement le simple exposé d’<strong>un</strong> problème<br />
local, originellement <strong>de</strong> nature purement professionnelle et commerciale,<br />
implique nécessairement <strong>un</strong> rapprochement avec <strong>de</strong>s événements qui<br />
bouleversent actuellement la vie politique <strong>de</strong> la Région wallonne. (...p.23)<br />
P O R T R E T / P O R T R A I T<br />
15<br />
Open brief : Een on<strong>de</strong>rneming van marmerbewerking,<br />
een oorlog achteruit ? / Lettre ouverte : Une marbrerie en<br />
retard d’<strong>un</strong>e guerre ?<br />
B I B L I O T H E E K / B I B L I O T H E Q U E<br />
19<br />
De Art Nouveau gevel als totaalk<strong>un</strong>st te Brussel :<br />
K<strong>un</strong>sten en ambachten / <strong>La</strong> faça<strong>de</strong> Art Nouveau à<br />
Bruxelles : Artisans et métiers<br />
C.B.<br />
A C T U E E L / A C T U A L I T E<br />
20<br />
Ik verkoop geen steen, ik verkoop een verhaal<br />
Je ne vends pas <strong>un</strong>e pierre, je vends <strong>un</strong>e histoire<br />
ONZE ADVERTEERDERS / NOS ANNONCEURS<br />
23<br />
25<br />
Qué novel a Lidge ? Vriendjespolitiek !<br />
<strong>La</strong> république <strong>de</strong>s camara<strong>de</strong>s !<br />
Een Europese logo voor Natuursteen ?<br />
Un logo européen <strong>de</strong> la pierre naturelle ?<br />
CARRIÈRES DU<br />
HAINAUT<br />
26<br />
De Seigneurie d’Anhaive te Jambes<br />
<strong>La</strong> Seigneurie d’Anhaive à Jambes<br />
A G E N D A / A G E N D A<br />
29<br />
Beurzen en Salons / Foires et Salons<br />
Publication trimestrielle éditée par la<br />
Fédération Royale <strong>de</strong>s Maîtres Tailleurs <strong>de</strong><br />
<strong>Pierres</strong> <strong>de</strong> Belgique, membre Confédération<br />
Construction / Driemaan<strong>de</strong>lijks tijdschrift<br />
uitgegeven door <strong>de</strong> Koninklijke bond <strong>de</strong>r<br />
Meesters-Steenhouwers van België, lid<br />
Confe<strong>de</strong>ratie Bouw: Rue du Lombardstraat<br />
34-42 . B-1000 Bruxelles / Brussel<br />
T +32(0)2 223 06 47 . F +32(0)2 223 05 38<br />
tailleurs<strong>de</strong>pierres@confe<strong>de</strong>rationconstruction.be<br />
steenhouwers@confe<strong>de</strong>ratiebouw.be<br />
Organe officiel <strong>de</strong> l’asbl<br />
PIERRES ET MARBRES DE WALLONIE<br />
Officieel orgaan van <strong>de</strong> vzw<br />
PIERRES ET MARBRES DE WALLONIE<br />
Rue J. Potier 54 . B-4140 Sprimont<br />
T +32(0)4 382 32 69 . F +32(0) 4 382 32 68<br />
info@pierresetmarbres.be<br />
Editeur responsable / Verantwoor<strong>de</strong>lijke<br />
uitgever: D. De Haen, Rue du Lombardstraat<br />
34-42, B-1000 Bruxelles - Brussel<br />
Comité directeur / Bestuurcomité<br />
R. Brams, Prési<strong>de</strong>nt <strong>de</strong> la Fédération<br />
/ Voorzitter van <strong>de</strong> Bond<br />
V. Brancaleoni, Prési<strong>de</strong>nt / Voorzitter P.M.W.<br />
Comité <strong>de</strong> rédaction / Redactiecomité<br />
C. Bonhomme – D. De Haen –<br />
D. Jérôme – C. Marchi – F. Tourneur<br />
Coordination / Coördinatie<br />
C. Marchi, P.M.W.<br />
Mise en page / <strong>La</strong>y out<br />
Mandragore T +32(0)2 346 33 28<br />
Impression / Druk<br />
Sofadi T +32(0)2 210 01 00<br />
ISSN 1373 – 7007<br />
U I T T R E K S E L S / E X T R A I T S<br />
32<br />
De restauratie van “<strong>de</strong>n Ezel”. Een gevel op <strong>de</strong> Grote Markt<br />
van Brussel / <strong>La</strong> restauration <strong>de</strong> “l’Ane”. Une faça<strong>de</strong> <strong>de</strong> la<br />
Grand-Place <strong>de</strong> Bruxelles<br />
K N I P O O G / C L I N D ’ O E I L<br />
42<br />
Geldkwestie<br />
Question <strong>de</strong> sous
A R C H I T E C T U U R / A R C H I T E C T U R E<br />
De Blauwe Steen neemt <strong>de</strong>el aan <strong>de</strong> vernieuwing van een patrimoniaal juweel :<br />
<strong>La</strong> pierre bleue p<strong>art</strong>icipe au renouveau d’<strong>un</strong> joyau du patrimoine :<br />
HET STANISLASPLEIN VAN NANCY,<br />
EEN NIEUWE KUNST IN DE STAD<br />
Nadat er geduren<strong>de</strong> een jaar vernieuwingswerken wer<strong>de</strong>n uitgevoerd, stel<strong>de</strong><br />
men op 5 mei laatstle<strong>de</strong>n het <strong>Stanislas</strong>plein weer open voor het publiek.<br />
Het volledig gerestaureer<strong>de</strong> en opgesmukte voetgangersgebied knoopt aan<br />
met het oorspronkelijke opzet.<br />
LA PLACE STANISLAS À NANCY,<br />
UN NOUVEL ART DE LA VILLE<br />
Le 5 mai <strong>de</strong>rnier, la <strong>place</strong> <strong>Stanislas</strong> a été rendue au public après <strong>un</strong> peu<br />
moins d’<strong>un</strong> an <strong>de</strong> travaux. Restaurée, embellie et piétonne, elle a renoué<br />
avec son esprit d’origine.<br />
Cristina Marchi<br />
Archeologe, <strong>Pierres</strong> et <strong>Marbres</strong> <strong>de</strong> Wallonie<br />
Archéologue, <strong>Pierres</strong> et <strong>Marbres</strong> <strong>de</strong> Wallonie<br />
Het <strong>Stanislas</strong>plein is het ou<strong>de</strong> koninklijk plein van <strong>Nancy</strong> en bevindt zich<br />
mid<strong>de</strong>n in een architecturaal en emblematisch geheel uit <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> eeuw,<br />
dat sinds 1983 op <strong>de</strong> lijst van het Werel<strong>de</strong>rfgoed van <strong>de</strong> UNESCO werd<br />
geplaatst. Het wordt over <strong>de</strong> hele wereld geprezen als buitengewone<br />
uitdrukking van <strong>de</strong> verfijn<strong>de</strong> esthetica van <strong>de</strong> eeuw van <strong>de</strong> Verlichting.<br />
Het plein bevindt zich in het mid<strong>de</strong>n van het ste<strong>de</strong>lijk leven en <strong>de</strong><br />
bewoners zijn er terecht trots op.<br />
POLITIEK GEBAAR<br />
De beslissing om het <strong>Stanislas</strong>plein terug te geven aan <strong>de</strong> voetgangers<br />
is tegelijk een politiek en ste<strong>de</strong>nbouwk<strong>un</strong>dig gebaar. De dagelijkse<br />
stroom van 18000 wagens werd ondraagbaar ; hij verstikte <strong>de</strong> stad en<br />
veroorzaakte een fatale vervuiling, zodat <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>lijke gemeenschap vanaf<br />
2002 een vrijwillige strategie op poten heeft gezet om <strong>de</strong> kwaliteit van<br />
het historisch centrum weer te verbeteren. Het erfgoed is een belangrijk<br />
en populair on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el gewor<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> culturele politiek van <strong>de</strong> agglomeratie.<br />
Het plein en zijn geheel gaven aanleiding tot een ambitieus<br />
herwaar<strong>de</strong>ringsprogramma dat tegelijkertijd tot doel had het erfgoed<br />
van <strong>de</strong> stad te verfraaien om zijn toeristische aantrekkingskracht te verhogen,<br />
maar ook om een an<strong>de</strong>re levensbeschouwing en toegankelijkheid<br />
tot het h<strong>art</strong> van <strong>de</strong> agglomeratie te bevoorrechten. De dialoog die zich<br />
tussen <strong>de</strong> autoriteiten, han<strong>de</strong>l, verenigingen en culturele organisaties<br />
had ontwikkeld, heeft <strong>de</strong> verbeelding gestimuleerd om een nieuwe<br />
atmosfeer en een nieuw gebruik van het plein toe te laten.<br />
<strong>La</strong> <strong>place</strong> <strong>Stanislas</strong>, ancienne <strong>place</strong> royale <strong>de</strong> <strong>Nancy</strong>, est au cœur d’<strong>un</strong><br />
ensemble architectural emblématique du 18 e siècle, inscrit <strong>de</strong>puis 1983<br />
sur la liste du Patrimoine Mondial <strong>de</strong> l’Humanité par l’UNESCO.<br />
Mondialement célèbre, témoignage exceptionnel <strong>de</strong>s raffinements <strong>de</strong><br />
l’esthétique du siècle <strong>de</strong>s Lumières, fierté légitime <strong>de</strong>s habitants, cette<br />
<strong>place</strong> est aussi au centre <strong>de</strong> la vie urbaine.<br />
UN GESTE POLITIQUE<br />
<strong>La</strong> décision <strong>de</strong> rendre la <strong>place</strong> <strong>Stanislas</strong> aux piétons est à la fois <strong>un</strong><br />
geste politique et urbanistique. Le flux <strong>de</strong> transit quotidien <strong>de</strong> 18.000<br />
voitures étant <strong>de</strong>venu insupportable, asphyxiant la ville et occasionnant<br />
<strong>un</strong>e pollution fatale, la comm<strong>un</strong>auté urbaine a mis sur pied dès 2002<br />
<strong>un</strong>e stratégie volontaire <strong>de</strong> requalification et <strong>de</strong> reconquête qualitative<br />
du centre historique. Le patrimoine est <strong>de</strong>venu <strong>un</strong> <strong>de</strong>s volets importants<br />
et très populaires <strong>de</strong> la politique culturelle <strong>de</strong> l’agglomération.<br />
<strong>La</strong> <strong>place</strong> et son ensemble ont fait l’objet d’<strong>un</strong> ambitieux programme<br />
d’embellissement et <strong>de</strong> restauration visant à la fois à valoriser le<br />
patrimoine <strong>de</strong> la ville pour accroître son attractivité touristique, mais<br />
aussi à privilégier <strong>un</strong>e autre manière d’envisager la vie et l’accessibilité<br />
au cœur <strong>de</strong> l’agglomération. Le dialogue instauré par les autorités avec<br />
les acteurs économiques, associatifs et culturels a permis d’imaginer <strong>de</strong><br />
<strong>nouvel</strong>les ambiances, <strong>de</strong> nouveaux usages <strong>de</strong> la <strong>place</strong>.<br />
4 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 04/2005
1.<br />
BEGINOPTIES<br />
De eerste stap naar omvorming tot voetgangersgebied gebeur<strong>de</strong> in<br />
2003 door het klasseren van <strong>de</strong> bestrating, zodat <strong>de</strong> continuïteit in <strong>de</strong><br />
behan<strong>de</strong>ling van <strong>de</strong> gebouwen (Opera, Museum, gemeentehuis,…)<br />
en het plein verzekerd bleef. Dit had tot gevolg dat <strong>de</strong> hele bestrating<br />
gerestaureerd dien<strong>de</strong> te wor<strong>de</strong>n. Gezien het plein een geklasseerd<br />
historisch monument was gewor<strong>de</strong>n, bleek het vanzelfsprekend dat<br />
<strong>de</strong> hoofdarchitect, verantwoor<strong>de</strong>lijk voor <strong>de</strong> historische gebouwen,<br />
<strong>de</strong> rol van coördinator toegewezen kreeg. Het uitgangsp<strong>un</strong>t van<br />
Pierre-Yves Caillault was het terugvin<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> oorspronkelijke<br />
samenhang, doorheen <strong>de</strong> harmonie tussen <strong>de</strong> straatbezetting en <strong>de</strong><br />
gebouwen, gekoppeld aan het he<strong>de</strong>ndaagse gebruik als voetgangersplein.<br />
De nieuwe inrichting is in<strong>de</strong>rdaad volledig aangepast aan een<br />
he<strong>de</strong>ndaags gebruik en houdt rekening met <strong>de</strong> voorwaar<strong>de</strong>n waaraan<br />
een mo<strong>de</strong>rn plein moet voldoen; nutsvoorzieningen zoals waterleiding,<br />
drainering, elektriciteit, telefoon en straatverlichting, maar ook optische<br />
vezels en geluidsinstallaties voor animaties, wer<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> nieuwe<br />
bestrating geïntegreerd.<br />
MATERIALEN<br />
Pierre-Yves Caillault liet zich voor het concept van <strong>de</strong> materialen en het<br />
eindontwerp inspireren door <strong>de</strong> oorspronkelijke staat van het plein.<br />
Die was gekend door een verslag van <strong>de</strong> werken uit 1755, dat in <strong>de</strong><br />
archieven was teruggevon<strong>de</strong>n en <strong>de</strong> werf zeer nauwkeurig beschreef,<br />
maar ook door een anoniem schil<strong>de</strong>rij uit <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> eeuw waarop het<br />
plein in afwerking staat afgebeeld. (zie ka<strong>de</strong>r) De architect heeft voor<br />
<strong>de</strong> restauratie van het plein (106 x 124 m) het gebruik aangera<strong>de</strong>n<br />
van duurzame materialen die beantwoor<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> he<strong>de</strong>ndaagse<br />
OPTIONS DE DÉPART<br />
Le premier acte vers la “piétonisation” a été porté en 2003 par le<br />
classement du sol, afin d’assurer <strong>un</strong>e continuité <strong>de</strong> traitement entre<br />
les bâtiments (Opéra, Musée, Mairie...) et la <strong>place</strong>. <strong>La</strong> piétonisation<br />
impliquait <strong>un</strong>e restauration totale du pavement. <strong>La</strong> <strong>place</strong> <strong>de</strong>venant<br />
monument historique classé, la collaboration <strong>de</strong> l’architecte en chef<br />
<strong>de</strong>s monuments historiques comme maître d’œuvre s’est imposée.<br />
Pierre-Yves Caillault a choisi comme option <strong>de</strong> dép<strong>art</strong> <strong>de</strong> retrouver<br />
la cohérence du projet d’origine à travers l’harmonie entre le sol et<br />
les bâtiments, tout en conciliant l’usage contemporain d’<strong>un</strong>e <strong>place</strong><br />
piétonne. L’aménagement est en effet totalement adapté à son usage<br />
contemporain et tient compte <strong>de</strong>s contraintes d’usage d’<strong>un</strong>e <strong>place</strong><br />
mo<strong>de</strong>rne, intégrant dans le nouveau sol les différents réseaux : eau et<br />
assainissement, électricité, téléphone, éclairage public, mais aussi fibre<br />
optique et sonorisation pour les futures animations.<br />
LES MATÉRIAUX<br />
Les principes retenus par Pierre-Yves Caillault s’inspirent pour le choix<br />
<strong>de</strong>s matériaux et le <strong>de</strong>ssin définitif <strong>de</strong> la <strong>place</strong> <strong>de</strong> l’état originel connu par<br />
la découverte d’<strong>un</strong> Mémoire <strong>de</strong> travaux <strong>de</strong> 1755, exhumé <strong>de</strong>s Archives,<br />
décrivant très précisément le chantier, ainsi que par <strong>un</strong> tableau anonyme<br />
du 18 e siècle représentant la <strong>place</strong> à sa création. (voir encadré)<br />
En ce qui concerne la sélection <strong>de</strong>s matériaux, l’architecte a préconisé<br />
pour la restauration <strong>de</strong> la <strong>place</strong> (106x124 m) l’emploi <strong>de</strong> matériaux<br />
adaptés à la pérennité <strong>de</strong>s ouvrages et répondant aux normes actuelles<br />
<strong>de</strong> sécurité et <strong>de</strong> confort. Les carrières d’origine étant inexploitées, les<br />
critères ayant présidé au choix ont favorisé pour la surface claire, <strong>un</strong>e<br />
04/2005 - PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER 5
2. 3.<br />
HISTORISCHE VERMELDINGEN<br />
Het koninklijk plein van <strong>Nancy</strong> werd gebouwd tussen 1751 en 1755.<br />
Dit weel<strong>de</strong>rig ensemble was een droom van <strong>Stanislas</strong> Leszczynski,<br />
voormalige koning van Polen, schoonva<strong>de</strong>r van Lo<strong>de</strong>wijk XV en Hertog<br />
van Lotharingen. Het werd opgebouwd door Emmanuel Héré, eerste<br />
architect van <strong>Stanislas</strong>, bijgestaan door <strong>de</strong> ijzersmid Jean <strong>La</strong>mour.<br />
De prioritaire doelstelling van <strong>de</strong> hertog is het oprichten van een koninklijk<br />
plein met rondom gebouwen voor <strong>de</strong> overheid en culturele diensten<br />
en in het mid<strong>de</strong>n ruimte voor het standbeeld van <strong>de</strong> keizer. De architect<br />
han<strong>de</strong>lt als een kenner van ste<strong>de</strong>lijke toneelschil<strong>de</strong>rk<strong>un</strong>st door <strong>de</strong> “<strong>place</strong><br />
royale” te verbin<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> “Place <strong>de</strong> la Carrière”, naar een nieuwe<br />
architecturale veror<strong>de</strong>ning van <strong>de</strong> voorgevels en in perfecte symmetrie<br />
die <strong>de</strong> illusie schept van een berekend programma. De heropbouw van<br />
<strong>de</strong> koninklijke poort als een triomfboog, <strong>de</strong> verplichte doorgang tussen<br />
<strong>de</strong> twee pleinen, zet al zijn kracht op het perspectief.<br />
De oorspronkelijke staat van het plein is gekend dankzij een lijst die<br />
werd bewaard in een privé verzameling en een in <strong>de</strong> Gemeentelijke<br />
Archieven opgeborgen nauwkeurige beschrijving van <strong>de</strong> meting van 16<br />
en 24 augustus 1755, door De Gentillatre, zager. In het centrum bevindt<br />
zich dus het standbeeld van <strong>de</strong> koning op een voetstuk in wit marmer.<br />
Het plein is lichtjes gewelfd om het standbeeld wat groter te doen lijken<br />
door mid<strong>de</strong>l van het perspectief, maar ook om een goe<strong>de</strong> afwatering te<br />
bekomen. De voetpa<strong>de</strong>n liggen tegen het gelijkvloers van <strong>de</strong> gebouwen<br />
en vormen h<strong>un</strong> dorpel. Zij zijn voorbehou<strong>de</strong>n aan vooraanstaan<strong>de</strong><br />
personen, terwijl het laag ge<strong>de</strong>elte van <strong>de</strong> bestrating bestemd is voor<br />
het paar<strong>de</strong>nverkeer, rijtuigen en mensen met kruiwagens en karren.<br />
De bo<strong>de</strong>m is dan be<strong>de</strong>kt met zogenaam<strong>de</strong> “ro<strong>de</strong> “ kasseien en met een<br />
dubbele rij zogenaam<strong>de</strong> “zw<strong>art</strong>e” kasseien die <strong>de</strong> straatgoot rondom<br />
het plein vormen, het hekken rond het koninklijk standbeeld omringen<br />
en vier hoeklijnen tekenen.<br />
Na zijn plechtige inhuldiging in 1755, on<strong>de</strong>rgaat het plein <strong>de</strong> wraak van<br />
opstan<strong>de</strong>lingen die het standbeeld neerleggen en het plaveisel stukslaan.<br />
Daar <strong>de</strong> paar<strong>de</strong>nrijtuigen en ruiters in die tijd <strong>de</strong> gewoonte had<strong>de</strong>n het<br />
plein via <strong>de</strong> kortste weg over te steken, wor<strong>de</strong>n er palen geplaatst die<br />
<strong>de</strong> geplavei<strong>de</strong> weg in kleine modules ver<strong>de</strong>len en bestemd zijn voor<br />
paar<strong>de</strong>nrijtuigen, het centraal vlak wordt in losse aar<strong>de</strong> gelaten.<br />
In 1831 wordt het plein herdoopt tot “<strong>place</strong> <strong>Stanislas</strong>” kort na <strong>de</strong><br />
oprichting van het bronzen standbeeld van <strong>de</strong> hertog, ter vervanging<br />
van het standbeeld van Lo<strong>de</strong>wijk XV. Daarna wordt het plein bemeubeld<br />
met palen en straatlantaren en <strong>de</strong> bitumen voetpa<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n hersteld.<br />
In 1958 wordt het plein overgeleverd aan <strong>de</strong> automobiel: het terrein<br />
krijgt een nieuwe vorm, wordt volledig gelijk gemaakt en bezet met<br />
beton om er te k<strong>un</strong>nen stationeren. In 1983 wordt er een verbod op<br />
parkeren ingevoerd.<br />
REPÈRES HISTORIQUES<br />
<strong>La</strong> <strong>place</strong> royale <strong>de</strong> <strong>Nancy</strong> a été construite entre 1751 et 1755.<br />
Ce somptueux ensemble architectural a été rêvé par <strong>Stanislas</strong><br />
Leszczynski, ancien roi <strong>de</strong> Pologne, beau-père <strong>de</strong> Louis XV et duc<br />
<strong>de</strong> Lorraine, et composé par Emmanuel Héré, premier architecte<br />
<strong>de</strong> <strong>Stanislas</strong>, secondé par le génial ferronnier Jean <strong>La</strong>mour.<br />
L’objectif prioritaire du duc est la création d’<strong>un</strong>e <strong>place</strong> royale, bordée<br />
d’édifices abritant les lieux <strong>de</strong> pouvoir et <strong>de</strong> culture, écrin <strong>de</strong> la statue<br />
du souverain. L’architecte opère alors en scénographe urbain, reliant<br />
la <strong>place</strong> royale à la <strong>place</strong> <strong>de</strong> la Carrière, selon <strong>un</strong>e <strong>nouvel</strong>le ordonnance<br />
architecturale <strong>de</strong>s faça<strong>de</strong>s et en parfaite symétrie, donnant l’illusion<br />
d’<strong>un</strong> programme concerté. <strong>La</strong> reconstruction <strong>de</strong> la porte royale en arc<br />
<strong>de</strong> triomphe, passage obligé entre les <strong>de</strong>ux <strong>place</strong>s, donne toute sa<br />
force à la perspective.<br />
L’état originel <strong>de</strong> la <strong>place</strong> est connu grâce à <strong>un</strong> tableau issu d'<strong>un</strong>e<br />
collection privée et à <strong>un</strong>e <strong>de</strong>scription précise conservée aux Archives<br />
m<strong>un</strong>icipales dans le toisé <strong>de</strong>s 16 et 24 août 1755 (du) sieur De<br />
Gentillatre. Au centre donc trône la statue du roi sur <strong>un</strong> pié<strong>de</strong>stal <strong>de</strong><br />
marbre blanc. <strong>La</strong> <strong>place</strong> est légèrement bombée pour faire paraître plus<br />
gran<strong>de</strong> la statue par le truchement <strong>de</strong> la perspective, mais aussi pour<br />
permettre l’évacuation <strong>de</strong>s eaux. Les trottoirs sont <strong>de</strong> plain-pied avec<br />
le rez-<strong>de</strong>-chaussée <strong>de</strong>s immeubles dont ils constituent le seuil. Ils sont<br />
réservés aux personnes <strong>de</strong> qualité, alors que le “bas du pavé” est <strong>de</strong>stiné<br />
à la circulation <strong>de</strong>s chevaux, <strong>de</strong>s voitures et du peuple poussant et tirant<br />
brouettes et charrettes. Le sol est alors couvert <strong>de</strong> pavés dits “rouges” et<br />
d’<strong>un</strong>e double rangée <strong>de</strong> pavés dits “noirs” qui forment le caniveau sur<br />
le pourtour <strong>de</strong> la <strong>place</strong>, ceinturent la grille autour <strong>de</strong> la statue royale et<br />
<strong>de</strong>ssinent quatre diagonales.<br />
Inaugurée avec faste en 1755, la <strong>place</strong> subira ensuite la vindicte <strong>de</strong>s<br />
révolutionnaires qui déposeront la statue et feront sauter le pavage<br />
d’origine. Les voitures à cheval et les cavaliers ayant tendance à traverser<br />
la <strong>place</strong> au plus court, leur course est réfrénée à cette époque par <strong>de</strong>s<br />
bornes délimitant la chaussée pavée en petits modules, <strong>de</strong>stinée aux<br />
voitures à cheval, l’aire centrale étant laissée en terre battue. Elle sera<br />
rebaptisée “<strong>place</strong> <strong>Stanislas</strong>” en 1831, peu après l’érection <strong>de</strong> la statue<br />
en bronze du duc remplaçant celle <strong>de</strong> Louis XV. <strong>La</strong> <strong>place</strong> sera ensuite<br />
meublée <strong>de</strong> bornes et <strong>de</strong> réverbères, et <strong>de</strong>s trottoirs en bitume seront<br />
aménagés. En 1958, elle sera livrée à l’automobile : le terrain sera<br />
remo<strong>de</strong>lé, entièrement aplani et pavé <strong>de</strong> trames <strong>de</strong> béton permettant<br />
le stationnement. Le stationnement sera interdit sur la <strong>place</strong> dès 1983.<br />
6 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 04/2005
1. September / Septembre 2005<br />
2. C.1965<br />
3. C. 2000<br />
4. J<strong>un</strong>i / Juin 2005<br />
5 tot /à 7. Werken / Chantier<br />
4. 5.<br />
veiligheidsnormen. Daar <strong>de</strong> oorspronkelijke groeven niet in uitbating<br />
waren, beantwoord<strong>de</strong> een uit Kroatië afkomstige steen, die verschillen<strong>de</strong><br />
schakeringen van grijs, langs beige, tot gebroken wit in zich draagt,<br />
het best aan <strong>de</strong> criteria van hel<strong>de</strong>re vlakken. Voor <strong>de</strong> omtrek (<strong>de</strong> stenen<br />
geulen) en <strong>de</strong> diagonalen, ging <strong>de</strong> keuze naar Belgische Blauwe Steen ,<br />
afkomstig van <strong>de</strong> Carrières du Hainaut.<br />
ONTWERP VAN HET PLEIN<br />
Het restauratieproject houdt rekening met <strong>de</strong> oorspronkelijke helling :<br />
het plein heeft zijn gewelf<strong>de</strong> vorm teruggekregen en het standbeeld<br />
beneemt opnieuw een dominante plaats mid<strong>de</strong>n in het geheel.<br />
De tekeningen wer<strong>de</strong>n opgemaakt in voegban<strong>de</strong>n van hetzelf<strong>de</strong> soort<br />
van <strong>de</strong> ene naar <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant, volgens <strong>de</strong> lengte van <strong>de</strong> kassei, zoals<br />
aangeduid door een kasseilegger van het plein in 1754. De straatgoten<br />
bestaan uit een dubbele rij kasseien.<br />
De kasseieen uit hel<strong>de</strong>re kalksteen die op het plein gelegd wer<strong>de</strong>n beantwoor<strong>de</strong>n<br />
aan afmetingen gekend door <strong>de</strong> opmeting van 1755: 8 à 10<br />
duimen (22,9 tot 28,6 cm) lang, 6 à 8 duimen (17,2 tot 22,9 cm) breed.<br />
De dikte bedraagt 15 cm.<br />
De ”zw<strong>art</strong>e” plaveiban<strong>de</strong>n in Blauwe Steen van Henegouwen zijn 20<br />
duim breed (ongeveer 58 cm) en wer<strong>de</strong>n geplaatst in twee rangen<br />
van 28,5 cm over drie verschillen<strong>de</strong> lengtes: 17, 20 en 23 cm. Bij een<br />
dikte van 15 cm vormen ze <strong>de</strong> straatgoot langsheen <strong>de</strong> voetpa<strong>de</strong>n;<br />
ze bevin<strong>de</strong>n zich ook rond het koninklijk standbeeld en tekenen <strong>de</strong><br />
diagonalen van het plein. Oorspronkelijk waren <strong>de</strong> keien gekliefd.<br />
Vandaag zijn enkel <strong>de</strong> zij<strong>de</strong>n gekliefd - hetgeen het mogelijk maakt<br />
<strong>de</strong> proporties van het werk uit <strong>de</strong> 18 e eeuw te behou<strong>de</strong>n – maar het<br />
oppervlak is regelmatig om het <strong>de</strong> voetgangers comfortabel te maken.<br />
Wat <strong>de</strong> blauwe steen aangaat, werd een bijzon<strong>de</strong>r technische oplossing<br />
gekozen om het uitzicht van <strong>de</strong> plaveisteen van vroeger te bena<strong>de</strong>ren:<br />
dikke langs alle zij<strong>de</strong>n gezaag<strong>de</strong> stenen wer<strong>de</strong>n (ruw) geboucharcheerd<br />
en daarna verou<strong>de</strong>rd met <strong>de</strong> trommel.<br />
pierre en provenance <strong>de</strong> Croatie présentant la p<strong>art</strong>icularité <strong>de</strong> se décliner<br />
en différentes nuances, du gris au blanc cassé en passant par le beige.<br />
Pour le périmètre <strong>de</strong> la <strong>place</strong> (représenté par les caniveaux), ainsi que<br />
pour les <strong>de</strong>ux diagonales, c’est la pierre bleue <strong>de</strong> Belgique qui a été<br />
sélectionnée, provenant <strong>de</strong>s Carrières du Hainaut.<br />
LE DESSIN DE LA PLACE<br />
Le projet <strong>de</strong> restauration restitue la déclivité d’origine : la <strong>place</strong> a<br />
retrouvé sa forme bombée et la statue domine à nouveau au centre <strong>de</strong><br />
la composition. Le calepinage a été établi en ban<strong>de</strong>s à joints coupés <strong>de</strong><br />
même échantillon d’<strong>un</strong> bout à l’autre, suivant la largeur du pavé, comme<br />
le stipule en 1754 <strong>un</strong> paveur <strong>de</strong> la <strong>place</strong>. Les caniveaux reprennent <strong>un</strong><br />
double rang <strong>de</strong> pavés.<br />
Les pavés <strong>de</strong> calcaire clair mis en œuvre sur le carreau <strong>de</strong> la <strong>place</strong> sont<br />
conformes aux dimensions connues grâce au toisé <strong>de</strong> 1755 : 8 à 10<br />
pouces (22,9 à 28,6 cm) <strong>de</strong> longueur, 6 à 8 pouces (17,2 à 22,9 cm) <strong>de</strong><br />
largeur. L’épaisseur retenue est <strong>de</strong> 15 cm.<br />
Des ban<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pavés “noirs” en Pierre Bleue du Hainaut mesurant 20<br />
pouces <strong>de</strong> large (environ 58 cm) ont été placés en <strong>de</strong>ux rangs <strong>de</strong> 28,5<br />
cm, sur trois longueurs différentes : 17, 20 et 23 cm. D’<strong>un</strong>e épaisseur<br />
<strong>de</strong> 15 cm, ils forment le caniveau le long <strong>de</strong>s trottoirs, soulignent le<br />
pourtour <strong>de</strong> la statue royale et <strong>de</strong>ssinent les diagonales <strong>de</strong> la <strong>place</strong>.<br />
A l’origine, les pavés étaient clivés. Aujourd’hui, seuls les chants sont<br />
clivés – ce qui permet <strong>de</strong> gar<strong>de</strong>r les proportions et l'apparence <strong>de</strong><br />
l’ouvrage du 18 e siècle – mais la surface est régulière afin <strong>de</strong> ménager<br />
le confort <strong>de</strong>s piétons. En ce qui concerne la pierre bleue, afin <strong>de</strong> se<br />
rapprocher <strong>de</strong> l’aspect <strong>de</strong>s pavés d’origine, <strong>un</strong>e solution technique<br />
p<strong>art</strong>iculière a été retenue : <strong>de</strong> gros pavés sciés sur toutes les faces ont<br />
été bouchardés (gros) pour ensuite être vieillis au “trommel”.<br />
Si la <strong>place</strong> comptait à l’origine 8 avaloirs, leur nombre a été porté à 16,<br />
doublant les branchements au réseau d’assainissement, dans <strong>un</strong> souci <strong>de</strong><br />
TECHNISCHE STEEKKAART<br />
FICHE TECHNIQUE<br />
Bouwmeester / Maître d’ouvrage<br />
Ste<strong>de</strong>lijke Gemeenschap van groot <strong>Nancy</strong><br />
Comm<strong>un</strong>auté urbaine du Grand <strong>Nancy</strong><br />
Werkmeester / Maître d’œuvre<br />
Hoofdarchitect historische monumenten<br />
Architecte en chef <strong>de</strong>s monuments historiques<br />
Prijs van <strong>de</strong> werken / Coût <strong>de</strong> l’ensemble<br />
8.700.000 €<br />
Financiële ste<strong>un</strong> / Soutien financier<br />
Franse Staat / Etat français<br />
Gewest <strong>La</strong> Lorraine / Région lorraine<br />
Algemene Raad van Meurthe et Moselle / Conseil général <strong>de</strong><br />
Meurthe et Moselle<br />
Plaveiwerken / Travaux <strong>de</strong> pavage<br />
Eurovia<br />
Steenmaterialen / Matériaux pierreux<br />
Kalksteen uit Kroatië (Kanfanar en Selina) –Carrières <strong>de</strong> Blauwe<br />
Belgische Steen– (Carrières du Hainaut) / Pierre calcaire <strong>de</strong> Croatie<br />
(Carrières <strong>de</strong> Kanfanar et <strong>de</strong> Selina) – Pierre bleue <strong>de</strong> Belgique<br />
(Carrières du Hainaut)<br />
04/2005 - PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER 7
6. 7.<br />
Daar waar er oorspronkelijk maar 8 rioolkolken waren, zijn het er nu 16<br />
gewor<strong>de</strong>n. Ze verstevigen <strong>de</strong> aansluiting tot <strong>de</strong> saneringsnetten voor het<br />
comfort van <strong>de</strong> gebruiker. Die uit massieve steen gehouwen straatgoten<br />
wer<strong>de</strong>n eveneens geproduceerd in blauwe steen van Henegouwen.<br />
Technisch <strong>de</strong>tail: onmid<strong>de</strong>llijk nadat het plein van zijn ou<strong>de</strong> bekleding<br />
af was en aangestampt, werd het voorzien van een “omhulling” om <strong>de</strong><br />
afwatering van het regenwater te garan<strong>de</strong>ren. Nadien werd het geheel<br />
be<strong>de</strong>kt met een houdbaarheidmengsel “split”. Door dat “tapijt” kon<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong> plaveien van 15 cm. dik geplaatst wor<strong>de</strong>n. Direct na plaatsing “in <strong>de</strong>n<br />
droge”, wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> voegen gevuld met ongeveer 10 cm van die beruchte<br />
“split”, vooraleer een “elastische” en dichte mortel te krijgen.<br />
ONDERHOUDSPROGRAMMA<br />
Om <strong>de</strong> steen te beschermen werd er een antivlekken product op<br />
aangebracht. Dagelijks wordt het plein geborsteld vanaf 4u. ’s ochtends;<br />
daarbij wordt heel goed gelet op het verwij<strong>de</strong>ren van chewing-gums,<br />
tags en graffitis. Bepaal<strong>de</strong> gevoelige plaatsen in <strong>de</strong> omtrek van het plein<br />
krijgen dagelijks een wasbeurt, terwijl <strong>de</strong> grond een maal per week<br />
gereinigd wordt. Om <strong>de</strong> drie maand gebeurt er een ontvetting<br />
en besproeiing on<strong>de</strong>r hoge druk.<br />
Het plein is verbo<strong>de</strong>n voor alle voertuigen, behalve voor hulpdiensten<br />
en brandweer en, in bepaal<strong>de</strong> omstandighe<strong>de</strong>n, voor bestelwagens en<br />
bewoners. Het huisvuil wordt opgehaald van buiten het plein. An<strong>de</strong>rzijds<br />
moeten een aangepaste menselijke bewaking, toezicht- en oproeppalen<br />
voor <strong>de</strong> rust en gastvrijheid zorgen op het plein waar ie<strong>de</strong>r jaar meer dan<br />
hon<strong>de</strong>rd bezoekers komen.<br />
COLLECTIEF ONTWERP<br />
Om een <strong>de</strong>rgelijke on<strong>de</strong>rneming succesvol te laten verlopen dien<strong>de</strong><br />
men natuurlijk beroep te doen op <strong>de</strong> me<strong>de</strong>werking van <strong>de</strong> bewoners.<br />
Geduren<strong>de</strong> <strong>de</strong> hele tijd van <strong>de</strong> werken, <strong>de</strong>ed <strong>de</strong> overheid heel veel<br />
informatiewerk via <strong>de</strong> plaatselijke media ter attentie van <strong>de</strong> omwonen<strong>de</strong>n,<br />
<strong>de</strong> bevolking van groot <strong>Nancy</strong>, en ook bezoekers: brieven en<br />
informatieverga<strong>de</strong>ringen, fol<strong>de</strong>rs en aanwijzingsbor<strong>de</strong>n, permanente<br />
tentoonstellingen, specifieke pagina’s op <strong>de</strong> gemeentelijke internetsites<br />
met webcam, pedagogische werkplaats om <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> werkfasen<br />
en gebruikte technieken uiteen te zetten, en om beroepskorpsen voor<br />
te stellen. Deze voorbeeldige comm<strong>un</strong>icatie heeft voor een groot stuk<br />
bijgedragen tot het welslagen van <strong>de</strong>ze ambitieuze on<strong>de</strong>rneming.<br />
Dit plein is het symbool van <strong>de</strong> stad. Het is daar dat <strong>de</strong> bewoners<br />
samenkomen op grote momenten. Na lange tijd toegankelijk te zijn<br />
geweest voor het autoverkeer, werd het plein (<strong>de</strong>finitief ?) heroverd door<br />
<strong>de</strong> voetganger. Het project verwezenlijkt te “ <strong>Nancy</strong>” werd gemaakt<br />
op schaal van <strong>de</strong> mens, om <strong>de</strong> voorbijganger te behagen en comfort te<br />
bie<strong>de</strong>n. Het is statiger, netter, mooier : een grote minerale en hel<strong>de</strong>re<br />
vlakte, gekruist door twee donkere diagonalen. In Belgische steen.<br />
confort <strong>de</strong> l’usager. Ces caniveaux, taillés dans <strong>de</strong>s pierres massives, ont<br />
été également produits en pierre bleue du Hainaut.<br />
Détail technique : <strong>un</strong>e fois la <strong>place</strong> débarrassée <strong>de</strong>s anciens revêtements<br />
et damée, elle a été recouverte d’<strong>un</strong> “enrobé” afin <strong>de</strong> garantir le<br />
bon écoulement <strong>de</strong>s eaux <strong>de</strong> pluies. Par après, <strong>un</strong> mélange <strong>de</strong><br />
stabilisé / “split” est venu recouvrir l’ensemble. Ce “tapis” a permis la<br />
pose <strong>de</strong>s pavés <strong>de</strong> 15 cm d’épaisseur. Un fois ces pavés posés “à sec”,<br />
les joints ont été remplis sur environ 10 cm <strong>de</strong> ce fameux “split”, avant<br />
<strong>de</strong> recevoir <strong>un</strong> mortier “élastique” et étanche.<br />
PROGRAMME D’ENTRETIEN<br />
Les pavés ont été recouverts préventivement d’<strong>un</strong> produit anti-salissures.<br />
Un balayage complet <strong>de</strong> la <strong>place</strong> s’opère quotidiennement à p<strong>art</strong>ir<br />
<strong>de</strong> 4h du matin, <strong>de</strong> même qu’<strong>un</strong>e intervention p<strong>art</strong>iculière veille à la<br />
suppression <strong>de</strong>s chewing-gums, tags et graffitis. Certains points plus<br />
sensibles aux alentours <strong>de</strong> la <strong>place</strong> sont lavés quotidiennement, alors<br />
que la totalité du sol est nettoyée <strong>un</strong>e fois par semaine. Le dégraissage<br />
et le lavage à haute pression sont effectués trimestriellement.<br />
L’accès à la <strong>place</strong> est interdit à tout véhicule, exception faite pour les<br />
services <strong>de</strong> secours et d’incendie et, dans certaines conditions, pour les<br />
livreurs et riverains. <strong>La</strong> collecte <strong>de</strong>s ordures ménagères est organisée<br />
<strong>de</strong>puis l’extérieur <strong>de</strong> la <strong>place</strong>.<br />
D’autre p<strong>art</strong>, <strong>un</strong>e surveillance humaine adaptée, <strong>de</strong>s bornes <strong>de</strong> contrôle<br />
et d’appel ainsi qu’<strong>un</strong> système <strong>de</strong> vidéosurveillance <strong>de</strong>vraient contribuer<br />
à assurer la tranquillité et la convivialité sur ce site accueillant chaque<br />
année plus <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux cent mille visiteurs.<br />
UN PROJET COLLECTIF<br />
Une telle entreprise se <strong>de</strong>vait <strong>de</strong> s’assurer le concours <strong>de</strong>s habitants qui<br />
contribuent largement à son succès. Un remarquable travail d’information<br />
mobilisant les médias régionaux a été assuré par les autorités tout<br />
au long du chantier à <strong>de</strong>stination <strong>de</strong>s riverains, <strong>de</strong>s habitants du Grand<br />
<strong>Nancy</strong>, comme <strong>de</strong>s visiteurs : lettres et ré<strong>un</strong>ions d’information, dépliants<br />
et panneaux signalétiques, expositions permanentes, pages spécifiques<br />
sur les sites internet m<strong>un</strong>icipaux avec webcam, chantier pédagogique<br />
expliquant les différentes phases du chantier, les techniques utilisées, et<br />
présentant les corps <strong>de</strong> métier. Cette comm<strong>un</strong>ication exemplaire est<br />
pour beaucoup dans la réussite <strong>de</strong> cette ambitieuse entreprise.<br />
Cette <strong>place</strong> est le symbole <strong>de</strong> la ville. C’est là que convergent ses<br />
habitants dans les grands moments. Longtemps ouverte à la circulation<br />
automobile, la <strong>place</strong> a donc été (définitivement ?) reconquise par le<br />
piéton. Le projet réalisé à <strong>Nancy</strong> a été conçu à l’échelle <strong>de</strong> l’homme,<br />
pour le plaisir et le confort du passant. Elle est plus majestueuse, plus<br />
nette, plus belle : <strong>un</strong>e vaste étendue minérale et claire, traversée par<br />
<strong>de</strong>ux diagonales sombres. En pierre belge.<br />
8 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 04/2005
HISTORISCHE MATERIALEN<br />
De gemeentelijke archieven van <strong>Nancy</strong> bewaren <strong>de</strong> contracten die in<br />
<strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> eeuw wer<strong>de</strong>n afgesloten met <strong>de</strong> groefmeesters en meestervloerleggers<br />
voor <strong>de</strong> werken op het koninklijk plein.<br />
Op sommige wordt een beschrijving gegeven van <strong>de</strong> kwaliteit,<br />
afmetingen en ontginningsplaatsen, op an<strong>de</strong>re vindt men gegevens<br />
over <strong>de</strong> plaatsing van <strong>de</strong> steen op <strong>de</strong> werf.<br />
Men vindt er ook metingen van werken die gebeur<strong>de</strong>n vóór <strong>de</strong><br />
betaling van <strong>de</strong> aannemers en werknemers, met vermelding van<br />
<strong>de</strong> vor<strong>de</strong>ringsstaat van <strong>de</strong> werken.<br />
Dit soort documenten is van essentieel belang om <strong>de</strong> historiek<br />
te begrijpen van het beheer van <strong>de</strong> werf, vooral wat <strong>de</strong><br />
materiaallevering betreft in dit geval. Het is zo dat geweten is dat<br />
<strong>de</strong> steen afkomstig was van groeven uit <strong>de</strong> streek en uitgebaat<br />
binnen een straal van 10 km. van <strong>de</strong> werf.<br />
Door toedoen van <strong>de</strong> Universiteit van <strong>Nancy</strong> II, kon<strong>de</strong>n <strong>de</strong> ontginningsplaatsen<br />
van <strong>de</strong> materialen nauwkeurig gelokaliseerd wor<strong>de</strong>n.<br />
Het betreft enerzijds een kalksteen die in <strong>de</strong> meting <strong>de</strong> naam “ro<strong>de</strong><br />
steen” draagt, hetzij een crinoïdische kalksteen met fragmenten in<br />
kalkspaat van <strong>de</strong> stengels van stekelhuidigen uit <strong>de</strong> zee, genaamd<br />
zeelelies en an<strong>de</strong>rzijds een kalksteen met ombuigingen, in <strong>de</strong> meting<br />
genaamd “zw<strong>art</strong>e steen”, namelijk een kalksteen van <strong>de</strong> synemuriaan<br />
met een grijze kleur en een lichtblauwe tint, bewoond met Portugese<br />
oesterschelpen.<br />
MATÉRIAUX HISTORIQUES<br />
Les archives m<strong>un</strong>icipales <strong>de</strong> <strong>Nancy</strong> conservent les contrats passés<br />
au 18 e siècle avec les maîtres carriers et les maîtres paveurs pour la<br />
mise en œuvre <strong>de</strong> la <strong>place</strong> royale.<br />
Certains décrivent la qualité, les dimensions et les lieux d’exploitation,<br />
d’autres énoncent précisément la pose et l’installation <strong>de</strong>s<br />
pierres sur le chantier.<br />
Il y a aussi <strong>de</strong>s métrés <strong>de</strong> travaux, réalisés avant le paiement <strong>de</strong>s<br />
entrepreneurs et <strong>de</strong>s ouvriers, retraçant l’état d’avancement <strong>de</strong>s<br />
travaux.<br />
Ce type <strong>de</strong> document est essentiel pour la compréhension historique<br />
<strong>de</strong> la gestion du chantier, et en p<strong>art</strong>iculier ici en ce qui concerne<br />
la fourniture <strong>de</strong>s matériaux. C’est ainsi que l’on apprend que les<br />
pierres provenaient <strong>de</strong> carrières <strong>de</strong> la région exploitées dans <strong>un</strong> rayon<br />
inférieur à 10 km du chantier.<br />
Grâce à la collaboration avec l’Université <strong>de</strong> <strong>Nancy</strong> II, les lieux<br />
d’extraction <strong>de</strong>s matériaux ont donc été localisés précisément.<br />
Il s’agit d’<strong>un</strong>e p<strong>art</strong> d’<strong>un</strong> calcaire appelé “pierre rouge” dans le toisé,<br />
soit <strong>un</strong> calcaire crinoïdique contenant <strong>de</strong>s fragments en calcite <strong>de</strong>s<br />
tiges d’échino<strong>de</strong>rmes marins et d’autre p<strong>art</strong> d’<strong>un</strong> calcaire à gryphées,<br />
nommé “pierre noire” dans le toisé, à savoir <strong>un</strong> calcaire lorrain du<br />
sinémurien <strong>de</strong> couleur grise légèrement bleuté, habité <strong>de</strong> coquilles<br />
d’huîtres, ancêtres <strong>de</strong> l’huître portugaise.
F U N E R A I R E S E C T O R / F U N E R A I R E<br />
WAT MOET MEN DENKEN ?<br />
ENKELE VRAGEN OVER ONZE BEGRAAFPLAATSEN<br />
BIJ HET LICHT VAN POMPOENEN<br />
Halloween, het feest dat van uit <strong>de</strong> Verenig<strong>de</strong> Staten, na een kleine omweg,<br />
naar hier is overgewaaid, wordt stilaan een van <strong>de</strong> belangrijkste culturele<br />
gebeurtenissen op <strong>de</strong> kin<strong>de</strong>rkalen<strong>de</strong>r. Als vele volwassenen er nog niet aan<br />
meedoen - dat feest behoort immers niet tot <strong>de</strong> familiale traditie – moet men<br />
toegeven dat het principe van <strong>de</strong> beheersing van angst doorheen het spel van<br />
verschrikking een ware rage is gewor<strong>de</strong>n in onze maatschappij.<br />
QUE PENSER ?<br />
PETITES INTERROGATIONS SUR NOS CIMETIÈRES<br />
À LA LUEUR DES CITROUILLES<br />
<strong>La</strong> fête d’Halloween, importée tout droit <strong>de</strong>s Etats-Unis après quelques détours, est en passe<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>venir <strong>un</strong> <strong>de</strong> ces événements culturels importants du calendrier enfantin. Si sa célébration<br />
dépasse encore nombre d’adultes – ladite fête n’étant pas inscrite dans leur tradition familiale –,<br />
il faut bien reconnaître que le principe <strong>de</strong> domestication <strong>de</strong> la peur par le jeu <strong>de</strong> l’épouvante<br />
trouve, dans notre société, <strong>un</strong> véritable champ d’action.<br />
Xavier Deflorenne<br />
Beheerscel van het F<strong>un</strong>erair Patrimonium<br />
Ministerie van het Waalse Gewest<br />
Cellule <strong>de</strong> Gestion du Patrimoine f<strong>un</strong>éraire<br />
Ministère <strong>de</strong> la Région wallonne<br />
Het is echter niet <strong>de</strong> bedoeling om een sociologische analyse van dit<br />
fenomeen te brengen: het feest van Halloween, net voor Allerheiligen en<br />
Allerzielen, is maar een voorwendsel om in <strong>de</strong>ze kroniek van het f<strong>un</strong>erair<br />
erfgoed en het beheer van begraafplaatsen een veel ernstiger thema<br />
aan te snij<strong>de</strong>n: <strong>de</strong> kwaliteit van het beheer van sites waarvan het sociaal<br />
karakter niet moet bewezen wor<strong>de</strong>n.<br />
BIJZAAK ?<br />
In <strong>de</strong> geest van sommigen is het nog precies of het kerkhof maar bijzaak<br />
is op het gebied van het beheer van groene ruimten, maar ze vergissen<br />
zich: er zou wel een en an<strong>de</strong>r k<strong>un</strong>nen veran<strong>de</strong>ren in <strong>de</strong> nabije toekomst.<br />
In<strong>de</strong>rdaad, <strong>de</strong> grondige herziening van <strong>de</strong> wet op begraafplaatsen<br />
en lijkbezorging, een moeilijke maar noodzakelijke oefening waar <strong>de</strong><br />
algemene directie van <strong>de</strong> lokale besturen van het Waalse Gewest sinds<br />
enkele maan<strong>de</strong>n mee bezig is, zou er moeten voor zorgen dat <strong>de</strong> vrij<br />
droevige bemerkingen bij dit <strong>art</strong>ikel, on<strong>de</strong>r vorm van postka<strong>art</strong>en,<br />
vermin<strong>de</strong>ren. De onvoorziene hin<strong>de</strong>rpalen aangestipt aan <strong>de</strong> hand van<br />
<strong>de</strong>ze illustraties zijn talrijk en verspreid, misschien omdat ze gaan over<br />
alle raakp<strong>un</strong>ten van het f<strong>un</strong>erair beheer, van bij <strong>de</strong> bezetting van <strong>de</strong><br />
ruimte, <strong>de</strong> kwaliteit van crematiestructuren, on<strong>de</strong>rhoudswijzen tot aan<br />
het erfgoedk<strong>un</strong>dig en ste<strong>de</strong>lijk bewustzijn.<br />
Ces lignes ne s’attacheront toutefois pas à <strong>un</strong>e analyse sociologique<br />
du phénomène : la fête d’Halloween, proche <strong>de</strong> la Toussaint et du Jour<br />
<strong>de</strong>s morts, n’est qu’<strong>un</strong> prétexte, dans cette chronique consacrée au<br />
patrimoine f<strong>un</strong>éraire et à la gestion <strong>de</strong>s cimetières, pour abor<strong>de</strong>r <strong>un</strong><br />
thème beaucoup plus sérieux : la qualité <strong>de</strong> gestion <strong>de</strong> sites dont<br />
l’objet social n’est pas à démontrer.<br />
PARENT PAUVRE ?<br />
Certains esprits sont encore enclins à croire que le cimetière n’est que le<br />
parent pauvre <strong>de</strong> la gestion <strong>de</strong>s espaces publics, qu’ils se détrompent :<br />
<strong>de</strong> nombreuses choses pourraient très prochainement changer. En effet,<br />
la révision approfondie <strong>de</strong> la loi sur les f<strong>un</strong>érailles et sépultures, exercice<br />
– lourd mais indispensable – auquel s’attache la Direction Générale <strong>de</strong>s<br />
Pouvoirs Locaux <strong>de</strong> la Région wallonne <strong>de</strong>puis quelques mois, <strong>de</strong>vrait<br />
permettre <strong>de</strong> limiter l’existence <strong>de</strong>s bien tristes observations en forme<br />
<strong>de</strong> c<strong>art</strong>es postales qui émaillent cet <strong>art</strong>icle. Les points d’achoppement<br />
relevés au gré <strong>de</strong> ces illustrations sont nombreux et dispersés, peut-être<br />
simplement parce qu’ils touchent tous les axes <strong>de</strong> la gestion f<strong>un</strong>éraire,<br />
passant <strong>de</strong> l’occupation <strong>de</strong> l’espace, la qualité <strong>de</strong>s structures cinéraires,<br />
les mo<strong>de</strong>s d’entretien jusqu’à la conscience patrimoniale et urbanistique.<br />
10 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 04/2005
3.<br />
4. 1.<br />
2.<br />
5.<br />
FOTOALBUM<br />
Als <strong>de</strong> Hallonweengekte maar een voorwendsel is om spoken uit het<br />
donker te laten komen, is het ook een gelegenheid om min<strong>de</strong>r fraaie<br />
foto’s te tonen, die genomen wer<strong>de</strong>n bij on<strong>de</strong>rzoeken op het terrein<br />
en die eraan herinneren hoezeer <strong>de</strong> f<strong>un</strong>eraire realiteit in Wallonië (zelfs<br />
als <strong>de</strong>ze vaststelling voor geheel Europa geldt) een domein blijft waar<br />
men tot <strong>de</strong> bepaling van regels en controles moet komen. Er zijn teveel<br />
afwijkingen waar te nemen op onze grote begraafplaatsen, als men er<br />
maar wil op letten, zowel op gebied van volksgezondheid, openbare<br />
or<strong>de</strong>, logica en gezond verstand. Die situaties hebben natuurlijk veel<br />
varianten van gemeente tot gemeente; zegt men niet dat het slechte<br />
altijd aan het goe<strong>de</strong> raakt ? Een “kleine spokengalerij” kan als geen<br />
an<strong>de</strong>r <strong>de</strong> geesten openen of, tenminste, verwon<strong>de</strong>ring of ongeloof<br />
uitlokken, twee réflectiemotoren. De <strong>de</strong>ontologie gebiedt ons <strong>de</strong><br />
plaatsen waar die foto’s wer<strong>de</strong>n gemaakt niet te vermel<strong>de</strong>n : ze dienen<br />
maar als voorbeeld, er had<strong>de</strong>n er net zo goed an<strong>de</strong>re k<strong>un</strong>nen liggen.<br />
VERSTOPPING<br />
Wat moet men <strong>de</strong>nken van die begraafplaatsen waar zelfs <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>n<br />
voor begraving wer<strong>de</strong>n gebruikt? Een verbazingwekken<strong>de</strong> toestand,<br />
want die plaatsen zijn niet meer beheerbaar omdat wegenwerken<br />
en ruimtebezetting door elkaar wer<strong>de</strong>n gehaald in die mate zelfs dat<br />
<strong>de</strong> eerste verdwenen zijn. Men kan zich <strong>de</strong> consequenties voorstellen<br />
van <strong>de</strong>rgelijke toestan<strong>de</strong>n bij het gebruik van <strong>de</strong> huidige mechanische<br />
mid<strong>de</strong>len. Het resultaat van een dagelijks beheer, van het verlies van<br />
archieven en registers, van <strong>de</strong> afwezigheid van dui<strong>de</strong>lijke aanwijzingen<br />
voor <strong>de</strong> agenten op het terrein; zoveel tekenen lei<strong>de</strong>n tot <strong>de</strong>rgelijke<br />
warboel, die getuigt van een totaal gebrek aan kennis van <strong>de</strong> manieren<br />
van organiseren en van <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>nbouwk<strong>un</strong><strong>de</strong> van onze begraafplaatsen.<br />
En wat moet men dan <strong>de</strong>nken van die gemeentesecretaresse die mij<br />
verklaar<strong>de</strong> dat <strong>de</strong>ze praktijk een kenmerk is van gemeente - autonomie?<br />
Men zou er k<strong>un</strong>nen om lachen… (Fig.1 en 2)<br />
BESCHADIGINGEN<br />
Wat moet men <strong>de</strong>nken van <strong>de</strong> huidige “chantiers”, van feiten en het<br />
doen en laten van aannemers of van het gemeentepersoneel, die ou<strong>de</strong><br />
grafmonumenten beschadigen, hetzij door langsheen <strong>de</strong> f<strong>un</strong><strong>de</strong>ringen<br />
te graven, hetzij door grond op ongeschikte plaatsen te storten? Men<br />
han<strong>de</strong>lt onverantwoord, nogmaals, zowel in het beschadigen van <strong>de</strong><br />
eigendom ernaast als om een weg af te bakenen die regelrecht tot<br />
ALBUM PHOTOS<br />
Si l’imagerie “halloweenesque” n’est qu’<strong>un</strong> prétexte à laisser les<br />
fantômes sortir <strong>de</strong> l’ombre, elle est aussi l’occasion <strong>de</strong> rassembler <strong>de</strong>s<br />
photographies qu’on ne montre pas avec plaisir, prises au fil d’expertises<br />
<strong>de</strong> terrain, et qui rappellent combien la réalité f<strong>un</strong>éraire en Wallonie<br />
(même si ce constat pourra s’appliquer à l’ensemble <strong>de</strong> l’Europe) reste<br />
<strong>un</strong> domaine où il faudra bien en arriver à l’établissement <strong>de</strong> règles et<br />
<strong>de</strong> contrôles. Trop d’aberrations – qui touchent tout autant la salubrité,<br />
l’ordre public, la logique que le bon sens – se laissent voir au travers <strong>de</strong><br />
nos nécropoles pour peu qu’on y soit attentif. Certes, la situation connaît<br />
d’infinies variations entre telle ou telle comm<strong>un</strong>e ; ne dit-on pas que le<br />
meilleur côtoie toujours le pire ? Rien <strong>de</strong> tel qu’<strong>un</strong>e “petite galerie <strong>de</strong>s<br />
horreurs” pour ouvrir les esprits, ou, au moins, provoquer l’étonnement<br />
ou l’incrédulité, <strong>de</strong>ux moteurs <strong>de</strong> la réflexion. Un souci déontologique<br />
impose <strong>de</strong> ne pas localiser les lieux où furent réalisées ces photographies :<br />
elles ne sont là qu’à titre d’exemple, d’autres auraient pu se trouver<br />
à leur <strong>place</strong>.<br />
EMBOUTEILLAGES<br />
Que penser <strong>de</strong> ces cimetières dans lesquels même les allées ont été<br />
utilisées pour l’inhumation ? Situation étonnante que ces lieux <strong>de</strong>venus<br />
ingérables parce que la voirie et l’occupation <strong>de</strong> l’espace se sont<br />
confondues jusqu’à annuler la première. On imaginera les conséquences<br />
<strong>de</strong> telles situations pour l’emploi <strong>de</strong>s moyens mécaniques actuels.<br />
Résultat d’<strong>un</strong>e gestion au quotidien, <strong>de</strong> la perte <strong>de</strong>s archives et <strong>de</strong>s<br />
registres, <strong>de</strong> l’absence d’indications claires pour les agents <strong>de</strong> terrain ;<br />
autant <strong>de</strong> traits qui conduisent à ce type d’imbroglio, témoin direct <strong>de</strong><br />
l’absence complète <strong>de</strong> connaissance <strong>de</strong>s mo<strong>de</strong>s organisationnels et<br />
urbanistiques <strong>de</strong> nos cimetières. Que penser alors <strong>de</strong> cette secrétaire<br />
comm<strong>un</strong>ale qui m’a expliqué cette pratique comme <strong>un</strong>e marque <strong>de</strong><br />
l’autonomie comm<strong>un</strong>ale ? Cela pourrait prêter à sourire… (Fig.1 et 2)<br />
DÉGRADATIONS<br />
Que penser <strong>de</strong> ces chantiers contemporains, faits et gestes d’entrepreneurs<br />
du f<strong>un</strong>éraire ou <strong>de</strong> personnel comm<strong>un</strong>al, qui dégra<strong>de</strong>nt les monuments<br />
anciens, soit en creusant le long <strong>de</strong>s fondations, soit en déversant leurs<br />
remblais à <strong>de</strong>s endroits inappropriés ? Il y a <strong>de</strong> l’inconscience, <strong>un</strong>e fois<br />
encore, tant à porter atteinte à la propriété d’autrui qu’à mettre en <strong>place</strong><br />
les jalons qui mèneront tout droit à l’acci<strong>de</strong>nt… Nécessité par l’exemple<br />
d’<strong>un</strong> contrôle et d’<strong>un</strong> cahier <strong>de</strong>s charges comm<strong>un</strong>al pour tous travaux<br />
04/2005 - PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER 11
een ongeval moet lei<strong>de</strong>n… Is er bij voorbeeld nood aan een controle<br />
en een bestek voor alle werken op begraafplaatsen? Ongetwijfeld. Het<br />
kerkhof zou wel <strong>de</strong> enige plaats on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> menselijke woonplaatsen zijn<br />
waar gelijk wie gelijk wat zou mogen doen, straffeloos en zon<strong>de</strong>r enge<br />
verantwoor<strong>de</strong>lijkheid voor <strong>de</strong> gevolgen. (Fig.3 tot 6)<br />
VOLKSGEZONDHEID<br />
Wat moet men <strong>de</strong>nken van die menselijke resten die <strong>de</strong> grond van<br />
sommige Waalse begraafplaatsen bezaaien? Zeker, “wervels zijn er<br />
genoeg in onze rug, het is niet zo erg als er ergens een verloren raakt<br />
op een pad”. Maar is dat ook zo als men tegen een gemummificeer<strong>de</strong><br />
voet, een sche<strong>de</strong>l of een haardos aantrapt? Het plaatje is al min<strong>de</strong>r<br />
leuk, men gaat zich ook afvragen hoe het zit met <strong>de</strong> openbare or<strong>de</strong><br />
of volksgezondheid op <strong>de</strong>ze plaats…Een knekelhuis had dit soort<br />
onaangenaamhe<strong>de</strong>n k<strong>un</strong>nen vermij<strong>de</strong>n. (Fig.7)<br />
ONBEWUSTHEID<br />
Wat moet men <strong>de</strong>nken van het gemeentepersoneel dat mid<strong>de</strong>n in <strong>de</strong><br />
begraafplaats overschotten verbrandt van kisten die uit <strong>de</strong> grafkel<strong>de</strong>rs<br />
komen waar het zopas een an<strong>de</strong>re bestemming heeft aan gegeven?<br />
Deze han<strong>de</strong>ling is natuurlijk in overtreding met een ganse reeks<br />
milieuwetgevingen, maar er is meer, welke politieke gevolgen zou een<br />
<strong>de</strong>rgelijk spektakel niet k<strong>un</strong>nen hebben als p<strong>art</strong>iculieren dat zou<strong>de</strong>n zien.<br />
Stel u voor dat er op dat moment een journalist zou voorbijgekomen<br />
zijn die op een schandaal uit is… Als onbewustheid grote gevolgen kan<br />
hebben, is dat ongetwijfeld omdat het niet voorgoed synoniem is aan<br />
onverantwoor<strong>de</strong>lijkheid…(Fig.8)<br />
RESPECTLOOS<br />
Wat moet men <strong>de</strong>nken van een gemeentelijk on<strong>de</strong>rhoud dat erin bestaat<br />
het kerkhof telkens weer te voorzien van een nieuwe laag grint, opdat<br />
het “netjes zou lijken”? Mocht het dan nog volgens <strong>de</strong> regels van <strong>de</strong><br />
k<strong>un</strong>st gebeuren, dan zou het nog gaan. Maar wat moet men zeggen van<br />
die lagen grint die langzaamaan <strong>de</strong> strooiwei<strong>de</strong>n inpalmen. Men kan het<br />
technisch bekijken en stellen dat voldoen<strong>de</strong> hoge boordstenen rond die<br />
structuren <strong>de</strong>ze toestand had<strong>de</strong>n k<strong>un</strong>nen voorkomen. Men kan het ook<br />
bekijken als een gebrek aan wettelijke gelijkheid tussen <strong>de</strong> structuren<br />
van crematie en begraving, of nog als een gebrek aan eerbied (of als<br />
oneerbiedigheid) vanwege <strong>de</strong> beheer<strong>de</strong>rs van begraafplaatsen jegens<br />
h<strong>un</strong> overle<strong>de</strong>nen. (Fig.9)<br />
ONGELIJKHEID<br />
Wat moet men <strong>de</strong>nken van die strooiwei<strong>de</strong>n waar het onkruid welig<br />
groeit? Dat ze ongetwijfeld min<strong>de</strong>r lelijk zijn dan die strooiwei<strong>de</strong>n<br />
waarvan <strong>de</strong> structuren enkel op <strong>de</strong> naam ervan gelijken. Toch een rare<br />
tijd waarin men genoopt is het bestaan van een zone van <strong>de</strong> verstrooiing<br />
van menselijke as aan te dui<strong>de</strong>n met een plaatje dat <strong>de</strong> f<strong>un</strong>ctie van het<br />
gebied aangeeft … het is waar dat <strong>de</strong> plaats, bij <strong>de</strong> eerste aanblik, geen<br />
respect oproept, erger nog, het sacrale van <strong>de</strong> zone is visueel niet waar<br />
te nemen. Hieruit blijkt on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re <strong>de</strong> ongelijkheid on<strong>de</strong>r burgers ten<br />
opzichte van <strong>de</strong> dood: <strong>de</strong> kwaliteit van <strong>de</strong> menselijke resten is afhankelijk<br />
van <strong>de</strong> interesse of <strong>de</strong>sinteresse van <strong>de</strong> gemeentelijke overheid voor zijn<br />
begraafplaatsen. (Fig.10)<br />
DWAASHEID<br />
Wat moet men <strong>de</strong>nken van logische absurditeiten, zoals een columbarium<br />
waar men enkel na<strong>art</strong>oe kan gaan als men <strong>de</strong> strooiwei<strong>de</strong><br />
overloopt? Of van een heel kleine strooiwei<strong>de</strong> die volledig afgezet is<br />
met een haag zodat men er nooit met een maaimachine aan kan.<br />
Of nog, van <strong>de</strong> vele columbaria die in<strong>de</strong>rhaast wer<strong>de</strong>n opgericht op<br />
zodanig ongeschikte plaatsen dat <strong>de</strong>ze structuren reeds beschadigd<br />
waren nog voor h<strong>un</strong> installatie? Daar is maar een antwoord voor: <strong>de</strong><br />
beslissingen van <strong>de</strong> beheer<strong>de</strong>rs van begraafplaatsen gebeuren somtijds<br />
ondoordacht en zon<strong>de</strong>r om te kijken. Een beetje logica was voldoen<strong>de</strong><br />
geweest, tenminste als men <strong>de</strong> plaats ken<strong>de</strong> waar men optrad… (Fig.11)<br />
ONWETENDHEID ?<br />
En, tot slot, wat moet men <strong>de</strong>nken van die kerkhofzones die wer<strong>de</strong>n<br />
vernietigd zon<strong>de</strong>r enige reflectie over h<strong>un</strong> historische of erfgoedk<strong>un</strong>dige<br />
dans les cimetières ? Evi<strong>de</strong>mment. Le cimetière serait bien le seul endroit<br />
<strong>de</strong> l’habitat humain où n’importe qui pourrait faire n’importe quoi en<br />
toute imp<strong>un</strong>ité et sans responsabilité <strong>de</strong>s conséquences. (Fig.3 à 6)<br />
SALUBRITÉ<br />
Que penser <strong>de</strong> ces restes humains qui jonchent le sol <strong>de</strong> certains cimetières<br />
? Certes, “<strong>de</strong>s vertèbres, nous en avons plein le dos, que l’<strong>un</strong>e<br />
ou l’autre s’égare dans <strong>un</strong>e allée n’est pas bien grave”. Mais en est-il<br />
<strong>de</strong> même lorsque le pas butte sur <strong>un</strong> pied momifié, <strong>un</strong> crâne ou <strong>un</strong>e<br />
chevelure ? L’image porte moins au sourire et l’on se pose les questions<br />
en termes d’ordre public ou <strong>de</strong> salubrité <strong>de</strong>s lieux… Il aurait suffi d’<strong>un</strong><br />
ossuaire pour éviter ce genre <strong>de</strong> désagrément. (Fig.7)<br />
INCONSCIENCE<br />
Que penser du personnel comm<strong>un</strong>al incendiant, au centre <strong>de</strong> son<br />
cimetière, les restes <strong>de</strong> cercueils extirpés <strong>de</strong>s caveaux qu’il vient <strong>de</strong><br />
désaffecter ? Certes, cette attitu<strong>de</strong> contrevient à toute <strong>un</strong>e série <strong>de</strong><br />
lois environnementales, mais plus loin encore, on se posera la question<br />
<strong>de</strong>s conséquences politiques que l’observation d’<strong>un</strong> tel spectacle par<br />
<strong>de</strong>s p<strong>art</strong>iculiers peut amener. Imaginons qu’<strong>un</strong> journaliste en quête <strong>de</strong><br />
scandale soit venu à passer par là… Si l’inconscience peut conduire à <strong>de</strong><br />
grands effets, sans doute est-ce parce qu’elle n’est définitivement pas<br />
synonyme d’irresponsabilité…(Fig.8)<br />
IRRESPECT<br />
Que penser d’<strong>un</strong> entretien comm<strong>un</strong>al qui consiste à “recharger” le cimetière<br />
d’<strong>un</strong>e couche <strong>de</strong> gravier, et ce à intervalle régulier, pour que “ça ait<br />
l’air propre” ? Si c’était fait dans les règles <strong>de</strong> l’<strong>art</strong>, cela passerait encore.<br />
Mais que dire <strong>de</strong> ces couches <strong>de</strong> gravier qui, progressivement, envahisse<br />
les pelouses <strong>de</strong> dispersion ? On peut considérer la chose sous l’angle<br />
technique ou <strong>de</strong> la mise en évi<strong>de</strong>nce <strong>de</strong> ces structures par <strong>de</strong>s bordures<br />
suffisamment hautes et qui auraient permis d’éviter cette situation. On<br />
peut aussi la considérer en termes <strong>de</strong> manquement à l’égalité légale<br />
entre les structures cinéraires et les structures d’inhumation, ou encore<br />
en termes <strong>de</strong> respect (ou d’irrespect) <strong>de</strong>s gestionnaires <strong>de</strong>s sites pour<br />
leurs déf<strong>un</strong>ts. (Fig.9)<br />
INÉGALITÉ<br />
Que penser <strong>de</strong> ces pelouses <strong>de</strong> dispersion peuplées <strong>de</strong> mauvaises<br />
herbes ? Qu’elles sont sans doute moins affreuses que ces pelouses <strong>de</strong><br />
dispersion qui n’ont <strong>de</strong> ces structures que le nom. Curieuse époque dans<br />
laquelle, pour i<strong>de</strong>ntifier <strong>un</strong>e zone d’épandage <strong>de</strong> cendres humaines, on<br />
se voit contraint d’indiquer par <strong>un</strong> panonceau la fonction <strong>de</strong> l’endroit...<br />
il est vrai qu’à première vue, rien n’inspire ici le respect, pire, rien<br />
n’indique visuellement la sacralité <strong>de</strong> la zone. Là se situe, entre autres<br />
12 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 04/2005
points, l’inégalité <strong>de</strong>s citoyens <strong>de</strong>vant la mort : la qualité <strong>de</strong> traitement<br />
<strong>de</strong>s restes est liée à l’intérêt ou au désintérêt du pouvoir comm<strong>un</strong>al pour<br />
ses cimetières. (Fig.10)<br />
ABSURDITÉ<br />
Que penser encore d’absurdités logiques telles qu’<strong>un</strong> columbarium<br />
auquel on accè<strong>de</strong> en traversant la pelouse <strong>de</strong> dispersion ? ou d’<strong>un</strong>e<br />
pelouse <strong>de</strong> dispersion si petite et complètement entourée <strong>de</strong> haies<br />
qu’auc<strong>un</strong>e ton<strong>de</strong>use n’y aura jamais accès ? ou encore, et les exemples<br />
sont nombreux, <strong>de</strong> columbariums installés à la va-vite dans <strong>de</strong>s endroits<br />
si inadéquats que ces structures sont avortées dès leur installation ?<br />
Une seule voie <strong>de</strong> réponse à tout ceci : la réflexion ou le recul manquent<br />
parfois cruellement aux prises <strong>de</strong> décision <strong>de</strong>s gestionnaires <strong>de</strong>s sites<br />
f<strong>un</strong>éraires. Un peu <strong>de</strong> logique aurait suffi, encore fallait-il comprendre<br />
l’endroit dans lequel on intervenait… (Fig.11)<br />
IGNORANCE ?<br />
Que penser, enfin, <strong>de</strong> ces zones <strong>de</strong> cimetières détruites sans réflexion<br />
auc<strong>un</strong>e quant à leur valeur historique ou patrimoniale ? Que les<br />
responsables étaient inconscients <strong>de</strong> la portée <strong>de</strong> leur geste ? Ce bon<br />
vieux concept inusable du “nous ignorions”… Mais qu’ignorions-nous<br />
au juste ? Les appels réitérés <strong>de</strong>s milieux patrimoniaux, qu’ils soient<br />
internationaux, régionaux ou locaux à <strong>un</strong>e attention accrue pour les<br />
richesses <strong>de</strong>s cimetières ? <strong>La</strong> valeur esthétique, <strong>art</strong>istique ou d’antiquariat<br />
<strong>de</strong> nombre <strong>de</strong> ces sépultures ? Peut-être encore pire : le respect <strong>de</strong><br />
l’historicité et <strong>de</strong>s racines <strong>de</strong> nos comm<strong>un</strong>autés ? Qui a dit qu’il n’y<br />
avait pas d’avenir à respecter le passé ? Peut-être ignorait-il, lui aussi…<br />
Il n’y a pas pire aveugle que celui qui ne veut pas entendre… (Fig.12)<br />
Il m’est arrivé <strong>de</strong> faire remarquer que le respect du politique pour ses<br />
électeurs se laisse mesurer à l’état d’entretien et <strong>de</strong> surveillance <strong>de</strong>s<br />
cimetières <strong>de</strong> chaque comm<strong>un</strong>e. Ce n’était pas <strong>un</strong>e nuit <strong>de</strong> pleine l<strong>un</strong>e<br />
et auc<strong>un</strong> croque-mitaine ne ricanait dans le lointain.<br />
11.<br />
7. 10.<br />
12.<br />
6.<br />
8.<br />
9.<br />
waar<strong>de</strong>? Dat <strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijke personen onwetend waren over <strong>de</strong><br />
draagwijdte van h<strong>un</strong> daad? Alweer dat ou<strong>de</strong> vertrouw<strong>de</strong> onverslijtbaar<br />
begrip van “ wij waren er niet van op <strong>de</strong> hoogte”… Maar van wat<br />
eigenlijk? Van <strong>de</strong> herhaal<strong>de</strong> oproepen die erfgoedk<strong>un</strong>dige milieus, hetzij<br />
internationale, regionale of lokale, rondsturen opdat men meer aandacht<br />
zou hebben voor <strong>de</strong> rijkdommen van begraafplaatsen?<br />
De esthetische, <strong>art</strong>istieke of oudheidk<strong>un</strong>dige waar<strong>de</strong> van een groot<br />
aantal van die grafmonumenten? Of erger nog misschien: eerbied voor<br />
het historisch karakter en <strong>de</strong> bronnen van onze gemeenschappen?<br />
Wie zei er dat er geen toekomst is zon<strong>de</strong>r eerbied voor het verle<strong>de</strong>n?<br />
Misschien dat hij het ook niet wist… Erger nog dan een blin<strong>de</strong> is <strong>de</strong>gene<br />
die niet wil horen… (Fig.12)<br />
Ik heb ooit eens opgemerkt dat het respect van <strong>de</strong> politicus voor zijn<br />
kiezers te zien is aan het goe<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rhoud en het toezicht op <strong>de</strong><br />
kerkhoven van elke gemeente. Het was geen volle maan die nacht<br />
en in <strong>de</strong> verte stond geen enkel spook te grijnslachen.
P O R T R E T / P O R T R A I T<br />
OPEN BRIEF<br />
EEN ONDERNEMING VAN MARMERBEWERKING,<br />
EEN OORLOG ACHTERUIT ?<br />
LETTRE OUVERTE<br />
UNE MARBRERIE EN<br />
RETARD D’UNE GUERRE ?<br />
Clau<strong>de</strong> Van Caubergh<br />
Marbrier<br />
Marmerbewerker<br />
MISSCHIEN NIET, MAAR IK BEN NIET AL TE VEEL BEZIG MET DE<br />
TECHNOLOGISCHE VOORUITGANG IN DE SECTOR…<br />
Naar men mij vertel<strong>de</strong>, bevond ik mij op <strong>de</strong> armen van mijn overgrootva<strong>de</strong>r<br />
-marmerbewerker toen hij mij als zijn opvolger voorstel<strong>de</strong>. Hij<br />
begon te Luik in <strong>de</strong> rue Defrance vóór 1914 (dat zijn dus al 2 oorlogen.)<br />
met het plaatsen van schouwen in <strong>de</strong> huizen van <strong>de</strong> burgerij, die een<br />
bijzon<strong>de</strong>r hoge vlucht namen in die tijd. Eerst waren die schouwen<br />
afkomstig van <strong>de</strong> grote fabrieksgebouwen van <strong>de</strong> streek van Rance Hij<br />
veran<strong>de</strong>r<strong>de</strong> <strong>de</strong> zijkanten van <strong>de</strong> schouwen met een handsteenzaag om<br />
ze aan te passen aan <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> penanten. Daarna begon hij met<br />
het bijwerken van sierlijsten, en vervolgens van sculpturen. Een k<strong>un</strong>stenaar<br />
marmerbewerker was geboren.<br />
Met <strong>de</strong> gedachte, die nu nog erg leeft, beter werk te k<strong>un</strong>nen leveren en<br />
<strong>de</strong> productie te verhogen, schaft hij zich in 1926 een zaag- en lijstwerkmachine<br />
aan getekend op maat ! Op <strong>de</strong> voorgevel van zijn winkel (nog<br />
geen show – room) staat dan te lezen: MARBRERIE MÉCANIQUE.<br />
Dank zij hem, erf<strong>de</strong> ik <strong>de</strong> passie voor dit vak. Van mijn grootva<strong>de</strong>r<br />
heb ik dan weer onthou<strong>de</strong>n dat “leven kiezen is” en dus dat “goed<br />
leven, goed kiezen is”. Ik heb mij ook niet onbedacht op <strong>de</strong> spiraal<br />
van technologische investeringen geworpen. Sinds meer dan 30 jaar<br />
investeer ik voortdurend binnen het bedrijf, dat is een economische<br />
evi<strong>de</strong>ntie, die niemand betwijfelt. Maar onze investeringen hebben<br />
veel meer te maken met beroepsvorming als met <strong>de</strong> aankoop van<br />
een hyper gesofistikeer<strong>de</strong> uitrusting.<br />
Vakmanschap wordt in <strong>de</strong> eerste plaats geleverd door mensen,<br />
vakmensen, niet door posten. Dat is een keuze, geen les. Zo vormen wij<br />
een ploeg waarvoor “han<strong>de</strong>narbeid” geen ij<strong>de</strong>l woord is. Van <strong>de</strong> inspringen<strong>de</strong><br />
hoek op een lijstwerk in blauwe steen, tot <strong>de</strong> gepolijste uitholling<br />
PEUT-ÊTRE PAS, MAIS JE NE VOUE PAS UN CULTE IMMODÉRÉ<br />
AUX PROGRÈS TECHNOLOGIQUES DU SECTEUR…<br />
D’après ce qu’on m’a dit, j’ai été sur les bras <strong>de</strong> mon arrière-grand-père<br />
marbrier qui me présentait comme son successeur ! Celui-ci débute<br />
à Liège rue Defrance avant 1914 (cela fait même 2 guerres…), en<br />
installant <strong>de</strong>s cheminées dans les maisons bourgeoises, dont l’essor est<br />
p<strong>art</strong>iculièrement vif à l’époque. Dans <strong>un</strong> premier temps, ces cheminées<br />
proviennent <strong>de</strong>s grands ensembles manufacturiers <strong>de</strong> la région <strong>de</strong> Rance.<br />
A coups <strong>de</strong> “sciotte”, il transforme les retours <strong>de</strong> cheminée afin <strong>de</strong> les<br />
adapter aux différents trumeaux. Il s’attaque ensuite à la rectification <strong>de</strong><br />
moulures, puis <strong>de</strong> sculptures. Un <strong>art</strong>isan marbrier était né.<br />
Dans l’optique, toujours en vogue actuellement, <strong>de</strong> parfaire la qualité<br />
<strong>de</strong> son travail et d’en augmenter la production, il s’équipe en 1926<br />
d’<strong>un</strong>e débiteuse-moulureuse <strong>de</strong>ssinée sur mesure ! On peut alors lire,<br />
sur la <strong>de</strong>vanture <strong>de</strong> son magasin (pas encore show-room !) : MARBRERIE<br />
MECANIQUE.<br />
Grâce à lui, j’ai hérité <strong>de</strong> la passion <strong>de</strong> ce métier. J’ai aussi retenu, <strong>de</strong><br />
par mon grand père cette fois, que “vivre c’est choisir”, et donc que<br />
“bien vivre, c’est bien choisir”. Aussi n’ai-je pas foncé tête baissée dans<br />
la spirale <strong>de</strong>s investissements technologiques. Depuis plus <strong>de</strong> 30 ans,<br />
j’investis continuellement au sein <strong>de</strong> l’entreprise, c’est <strong>un</strong>e nécessité<br />
économique évi<strong>de</strong>nte, que personne ne pense remettre en cause.<br />
Mais nos investissements portent nettement plus sur la formation<br />
professionnelle que sur l’achat d’<strong>un</strong> “matos” hyper sophistiqué.<br />
L’<strong>art</strong>isanat, c’est d’abord <strong>de</strong>s hommes, <strong>de</strong>s hommes <strong>de</strong> métier, avant<br />
que d’être <strong>de</strong>s emplois. C’est <strong>un</strong> choix, ce n’est pas <strong>un</strong>e leçon.<br />
Nous entretenons ainsi <strong>un</strong>e équipe pour laquelle “travailler <strong>de</strong> ses<br />
04/2005 - PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER 15
op het druiprek van een keukenaanrecht in blauwe labrador, <strong>de</strong> meest<br />
verschei<strong>de</strong>n bewerkingen wor<strong>de</strong>n met trots handmatig uitgevoerd. De<br />
productie duurt zeker langer dan met een computergestuur<strong>de</strong> machine,<br />
maar als vakmensen, mikken wij niet op een serieproductie. Bij ons telt<br />
dus ook niet het aspect van <strong>de</strong> meest lage prijs, wij bie<strong>de</strong>n een <strong>un</strong>iek<br />
product aan, naar smaak van ie<strong>de</strong>re klant.<br />
Voor die markt is er natuurlijk savoir-faire nodig, maar dat volstaat<br />
niet. Een vakman die zelf niet echt creatief is, moet op zijn minst <strong>de</strong><br />
wil hebben zoveel mogelijk aan <strong>de</strong> verbeelding van <strong>de</strong> voorschrijvers te<br />
beantwoor<strong>de</strong>n en ze technische raad te geven. Het is daar dat wij ons op<br />
richten, dat is onze niche, die is niet alle dagen even comfortabel, niet<br />
meer dan een an<strong>de</strong>re in ie<strong>de</strong>r geval, maar zoals <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re zou zeggen<br />
“Dit is mijn keuze!”.<br />
mains” n’est pas <strong>un</strong> vain mot. De l’angle rentrant sur <strong>un</strong>e moulure bec<br />
<strong>de</strong> canne, dans le petit granit, au défoncement poli sur <strong>un</strong> égouttoir <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>ssus <strong>de</strong> cuisine en labrador bleu, <strong>de</strong>s façonnages les plus divers sont<br />
fièrement réalisés manuellement.<br />
<strong>La</strong> production est assurément plus lente qu’avec <strong>un</strong>e machine numérique,<br />
mais en tant qu’<strong>art</strong>isans, nous ne visons pas la production en série.<br />
Nous ne nous démarquons donc pas sur le volet du prix le plus bas, mais<br />
sur l’offre d’<strong>un</strong> produit <strong>un</strong>ique, propre à chaque client.<br />
C’est <strong>un</strong> créneau qui <strong>de</strong>man<strong>de</strong> bien-sûr du savoir-faire, mais il ne suffit<br />
pas. L’<strong>art</strong>isan, s’il n’est pas vraiment <strong>un</strong> créateur, doit au moins être<br />
animé d’<strong>un</strong>e volonté <strong>de</strong> pouvoir répondre au plus près à toute l’imagination<br />
<strong>de</strong>s prescripteurs, tout en les conseillant techniquement.<br />
C’est ce créneau que nous visons, c’est notre niche, elle n’est pas tous<br />
les jours confortable, pas plus qu’<strong>un</strong>e autre en tout cas, mais comme<br />
dirait l’autre : “C’est mon choix !”.<br />
In 1950 tel<strong>de</strong> Luik meer dan 50 marmerbewerkers; kan men ze<br />
vandaag nog op een hand tellen? De markt is enorm veran<strong>de</strong>rd sinds<br />
<strong>de</strong> naoorlogse jaren van heropbouw, toen elk gebouw pronkte met<br />
een marmeren inkomhall en elk app<strong>art</strong>ement met een vestibule, een<br />
“mo<strong>de</strong>rne” schouw, tot zelfs een badkamer in marmer.<br />
Als er vandaag min<strong>de</strong>r klanten zijn voor marmer, dan zijn zij die er<br />
voor kiezen <strong>de</strong>s te veeleisen<strong>de</strong>r gewor<strong>de</strong>n. Buiten het permanent<br />
actieterrein van <strong>de</strong> prestige<strong>de</strong>coratie, heeft <strong>de</strong> “marbrerie” zich sinds<br />
kort toegelegd op het maken van keukenwerkbla<strong>de</strong>n die een groot<br />
<strong>de</strong>el van <strong>de</strong> realisaties uitmaken. Het cliënteel van Ers is uitsluitend<br />
privé en 50% van <strong>de</strong> werken gebeuren met een architect.<br />
Voor een ontwerper is een on<strong>de</strong>rneming die telkens weer <strong>un</strong>ieke<br />
stukken aflevert en ze met <strong>de</strong> nodige zorg en vakkennis plaatst,<br />
een kostbaar goed dat een hoge toegevoeg<strong>de</strong> waar<strong>de</strong> geeft aan<br />
zijn projecten.<br />
Na <strong>de</strong> trend van har<strong>de</strong> en gekleur<strong>de</strong> graniet, is er nu meer een<br />
ten<strong>de</strong>ns naar kalksteen, sober van kleur, vooral in grijze tinten,<br />
met af en toe een beperkte kleurtoets. Die ten<strong>de</strong>ns sluit aan bij het<br />
minimalistisch en veeleisend <strong>de</strong>sign van architecten, dat het werk van<br />
<strong>de</strong> marmerbewerker nog moeilijker maakt. Als er geen enkele kant<br />
mag gezien wor<strong>de</strong>n, komt <strong>de</strong> k<strong>un</strong>st van <strong>de</strong> vakman tot uiting in het<br />
nauwkeurig en <strong>de</strong>licaat steenverband.<br />
En 1950, Liège comptait plus <strong>de</strong> 50 marbriers, aujourd’hui se<br />
comptent-ils encore sur les doigts d’<strong>un</strong>e main ? Le marché a<br />
énormément changé <strong>de</strong>puis les années <strong>de</strong> reconstruction <strong>de</strong> l’aprèsguerre<br />
où chaque immeuble se parait d’<strong>un</strong> hall d’entrée en marbre<br />
et chaque app<strong>art</strong>ement d’<strong>un</strong> vestibule, d’<strong>un</strong>e cheminée “mo<strong>de</strong>rne”,<br />
voire même d’<strong>un</strong>e salle <strong>de</strong> bain en marbre. S’il y a moins <strong>de</strong> clientèle<br />
aujourd’hui pour le marbre, elle est d’autant plus exigeante. Outre<br />
le créneau permanent <strong>de</strong> la décoration <strong>de</strong> prestige, la marbrerie a<br />
développé récemment le créneau <strong>de</strong>s plans <strong>de</strong> travail <strong>de</strong> cuisine qui<br />
représente <strong>un</strong>e large p<strong>art</strong>ie <strong>de</strong>s réalisations.<br />
<strong>La</strong> clientèle chez Ers est exclusivement privée, et 50% <strong>de</strong>s réalisations<br />
se font avec <strong>un</strong> architecte. Pour <strong>un</strong> concepteur, <strong>un</strong>e entreprise qui<br />
réalise <strong>de</strong>s pièces à chaque fois <strong>un</strong>iques et les pose avec toute la<br />
délicatesse et le savoir-faire requis est <strong>un</strong> bien précieux qui donne <strong>un</strong>e<br />
haute valeur ajoutée à ses projets.<br />
Après la vogue <strong>de</strong>s granits durs et colorés, la tendance est actuellement<br />
aux pierres calcaires <strong>de</strong> teintes sobres, essentiellement dans<br />
les gris, avec <strong>de</strong> temps à autre <strong>un</strong>e touche limitée <strong>de</strong> couleur. Cette<br />
tendance correspond au <strong>de</strong>sign très minimaliste et exigeant <strong>de</strong>s architectes<br />
qui rend le travail du marbrier d’autant plus difficile. Lorsque<br />
auc<strong>un</strong> chant ne peut être vu, c’est tout l’<strong>art</strong> <strong>de</strong> l’<strong>art</strong>isan qui se révèle<br />
dans les assemblages précis et délicats. C.M.<br />
Bij Ers wordt vooral op mensen gerekend. Dat is ongetwijfeld geen typische houding in het<br />
aannemersmilieu, maar Clau<strong>de</strong> Van Cauberg wil met mensen omgaan, niet met machines. Hij steekt<br />
dus tijd, heel veel tijd in <strong>de</strong> opleiding van zijn leergasten, gelijk van waar ze komen, van <strong>de</strong> “PFI” of van<br />
<strong>de</strong> Mid<strong>de</strong>nstand. Sommigen blijven twee jaar, an<strong>de</strong>ren <strong>de</strong>rtig jaar, zoals ze het willen. Als men nagaat<br />
wat dat uitmaakt in investering, komt men op een veel hoger bedrag dan voor een belegging in een<br />
machine, maar het is veel rendabeler, zegt hij, want die mensen k<strong>un</strong>nen alle situaties aan, om het even<br />
<strong>de</strong>welke. Terwijl <strong>de</strong> machine niet kan optre<strong>de</strong>n, passen <strong>de</strong> mannen zich aan. Natuurlijk is <strong>de</strong> marbrerie<br />
Ers niet machinevreemd, maar <strong>de</strong> machine is een hulp, geen doel op zich. Zo doet Clau<strong>de</strong> Van Caubergh<br />
voor bepaal<strong>de</strong> realisaties ook beroep op collega’s, waaruit synergie ontstaat, zoals bij het realiseren van<br />
een wasbekken met me<strong>de</strong>werking van <strong>de</strong> Marmerwerken Oscar Daffe. Clau<strong>de</strong> Van Caubergh werkt<br />
voor overtuig<strong>de</strong> mensen, niet om te overtuigen!<br />
Chez Ers le pari se fait sur les hommes. C’est sans doute <strong>un</strong>e attitu<strong>de</strong> atypique dans le milieu <strong>de</strong>s entrepreneurs, mais Clau<strong>de</strong> Van Caubergh<br />
veut échanger avec <strong>de</strong>s hommes, pas avec <strong>de</strong>s machines. Il investit donc du temps, beaucoup <strong>de</strong> temps à la formation <strong>de</strong> ses apprentis, qu’ils<br />
proviennent du PFI ou <strong>de</strong>s classes moyennes. Certains restent <strong>de</strong>ux ans, d’autres trente ans, chac<strong>un</strong> a son temps. Si on fait <strong>un</strong> calcul <strong>de</strong> retour<br />
net sur investissement, c’est bien plus coûteux qu’<strong>un</strong> <strong>place</strong>ment en machine, mais c’est nettement plus rentable dit-il car ses hommes peuvent<br />
répondre à toute situation, quelle qu’elle soit. Là où la machine est incapable d’intervenir, les mains <strong>de</strong>s hommes s’adaptent. Bien entendu<br />
la machine fait p<strong>art</strong>ie <strong>de</strong> l’<strong>un</strong>ivers <strong>de</strong> la marbrerie Ers, elle y est <strong>un</strong>e alliée, pas <strong>un</strong> but en soi. Ainsi pour certaines réalisations, Clau<strong>de</strong> Van<br />
Caubergh fait appel à ses confrères, <strong>de</strong> ce fait naissent <strong>de</strong>s synergies comme pour la réalisation <strong>de</strong> ce lave-mains, issu <strong>de</strong> la collaboration<br />
avec la marbrerie Oscar Daffe. Clau<strong>de</strong> Van Caubergh travaille pour les convaincus, pas pour convaincre !<br />
C.M<br />
16 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 04/2005
B I B L I O T H E E K / B I B L I O T H E Q U E<br />
Huis van / Maison personnelle <strong>de</strong> P. Hankar, 1893<br />
J.B. Hankar, va<strong>de</strong>r van <strong>de</strong> / père <strong>de</strong> l'architecte P. Hankar<br />
Eric HENNAUT<br />
DE ART NOUVEAU GEVEL ALS TOTAALKUNST TE BRUSSEL :<br />
KUNSTEN EN AMBACHTEN<br />
LA FAÇADE ART NOUVEAU À BRUXELLES :<br />
ARTISANS ET MÉTIERS<br />
64 bladzij<strong>de</strong>n / 64 pages<br />
Brussel (Archieven voor mo<strong>de</strong>rne Architectuur) / Bruxelles (Archives d’Architecture mo<strong>de</strong>rne) , 2005<br />
ISBN 2-87143-159-0<br />
Werken over Art Nouveau en zijn<br />
metamorfosen vermenigvuldigen<br />
zich bij <strong>de</strong> vleet. Mid<strong>de</strong>n in die<br />
grote productie, is er zopas een<br />
opmerkelijk werk verschenen in<br />
<strong>de</strong> prachtige, door <strong>de</strong> “Archieven<br />
voor Mo<strong>de</strong>rne Architectuur”<br />
uitgegeven reeks, “zakboekjes”<br />
van <strong>de</strong> jongste tijd. De aanzet tot<br />
dit nieuwe kleine boek is een tentoonstelling<br />
in het Museum voor<br />
Architectuur De Loge te Elsene,<br />
van 19 april tot 23 <strong>de</strong>cember<br />
2005. De bena<strong>de</strong>ring is origineel,<br />
men besteedt veel aandacht<br />
aan <strong>de</strong> diverse materies van die<br />
mooie gevels en <strong>de</strong> samenwerking<br />
met <strong>de</strong> ambachten voor <strong>de</strong><br />
bewerking en verwerking ervan.<br />
Zo komen volgen<strong>de</strong> ambachten<br />
aan bod : ijzerbeslag, smeedwerk,<br />
schrijnwerk, wandtegels, graffito,<br />
glas-in-lood ramen, <strong>de</strong>urbeslag en<br />
natuurlijk eerst het steenhouwen.<br />
Voor <strong>de</strong> auteur, die <strong>de</strong> architectuur<br />
van <strong>de</strong> 20 ste eeuw door en door<br />
kent, is het een gelegenheid om<br />
het profiel te schetsen van twee<br />
boegbeel<strong>de</strong>n van die beweging,<br />
Victor Horta en Paul Hankar en<br />
h<strong>un</strong> contrasteren<strong>de</strong> bena<strong>de</strong>ring<br />
van <strong>de</strong> natuursteenmaterialen<br />
en gevels te beschrijven. Va<strong>de</strong>r<br />
Hankar, Jean-Baptiste, wiens<br />
portret voorkomt in het boek was<br />
meester ontginner en steenhouwer<br />
in Maaskalksteen, te<br />
Sclayn. Goed opgeleerd, maakte<br />
Paul Hankar zijn <strong>de</strong>buut in het<br />
atelier van Hendrik Beyaert, waar<br />
hij leert omgaan met <strong>de</strong> goed<br />
gekozen kleurenmengsels van <strong>de</strong><br />
neo-traditionele architectuur en<br />
“nationale” stijlen, baksteen en<br />
steen. Het huis dat hij voor zichzelf<br />
bouw<strong>de</strong> in 1893, in <strong>de</strong> Defacqzstraat,<br />
is er een indrukwekkend<br />
voorbeeld van : veelkleurige<br />
baksteen, witte steen, blauwe<br />
steen en f<strong>un</strong><strong>de</strong>ringen in rustieke<br />
bossage van puddingsteen, een<br />
kleurensymfonie die men ook zal<br />
aantreffen in <strong>de</strong> latere realisaties<br />
van <strong>de</strong>ze architect die vroegtijdig<br />
verdween.<br />
Een groot contrast met die<br />
schitteren<strong>de</strong> werken, vormt <strong>de</strong><br />
bena<strong>de</strong>ring van Horta, die als het<br />
ware een monochromie nastreeft.<br />
Hij werd gevormd bij <strong>de</strong> klassieke<br />
grootmeester Alphonse Balat<br />
(wiens va<strong>de</strong>r eveneens groefmeester<br />
was in rood marmer te<br />
Gochenée), en leer<strong>de</strong> er <strong>de</strong> gevoelighe<strong>de</strong>n<br />
van <strong>de</strong> echte stereotomie<br />
kennen, tot in <strong>de</strong> fijnste <strong>de</strong>tails,<br />
voornamelijk uitgedrukt in witte<br />
Franse steen, in beige tweekleurige<br />
camee. In Hotel Tassel,<br />
tijdgenoot van het Huis Hankar,<br />
komt dat perfect tot uiting, mooie<br />
verwerking van <strong>de</strong> steen van<br />
Euville met <strong>de</strong> Savonnière op een<br />
f<strong>un</strong><strong>de</strong>ring in blauwe steen. De an<strong>de</strong>re<br />
architecten die Brussel en <strong>de</strong><br />
provincieste<strong>de</strong>n bebouw<strong>de</strong>n met<br />
ontelbare waar<strong>de</strong>volle gebouwen,<br />
volgen een of an<strong>de</strong>re ten<strong>de</strong>ns.<br />
Maar het is meer dan dui<strong>de</strong>lijk dat<br />
<strong>de</strong> k<strong>un</strong>st van het steenhouwen<br />
in die tijd ongeëvenaar<strong>de</strong> toppen<br />
scoor<strong>de</strong> op gebied van kwaliteit en<br />
originaliteit en daar zijn gelukkig<br />
voldoen<strong>de</strong> getuigen van overgebleven<br />
in onze straten.<br />
Les ouvrages sur l’Art Nouveau et<br />
ses métamorphoses se multiplient<br />
à foison. Au milieu <strong>de</strong> cette vaste<br />
production où le meilleur côtoie<br />
le pire, <strong>un</strong> tout petit ouvrage<br />
remarquable vient <strong>de</strong> paraître,<br />
dans la superbe série <strong>de</strong> ces petits<br />
“livres <strong>de</strong> poche” publiés ces<br />
<strong>de</strong>rniers temps par les “Archives<br />
d’Architecture mo<strong>de</strong>rne”. Le<br />
prétexte <strong>de</strong> ce nouveau petit livre<br />
est <strong>un</strong>e exposition éponyme au<br />
Musée d’Architecture - <strong>La</strong> Loge à<br />
Ixelles, ouverte du 19 avril au 23<br />
décembre 2005. L’approche est<br />
originale, privilégiant les diverses<br />
matières <strong>de</strong> ces belles faça<strong>de</strong>s et<br />
les métiers qui ont contribué à les<br />
façonner et à les mettre en œuvre.<br />
Sont ainsi évoqués successivement<br />
la ferronnerie, la fonte, le bois, la<br />
céramique, le sgraffite, le vitrail et<br />
la serrurerie, et bien sûr, d’abord<br />
la pierre.<br />
C’est pour l’auteur, fin connaisseur<br />
<strong>de</strong> l’architecture du 20 e siècle,<br />
l’occasion d’évoquer les profils<br />
<strong>de</strong>s <strong>de</strong>ux architectes phares <strong>de</strong><br />
ce mouvement, Victor Horta et<br />
Paul Hankar, et leurs approches si<br />
contrastées du matériau pierreux<br />
et <strong>de</strong> la faça<strong>de</strong>. Le père Hankar,<br />
Jean-Baptiste - dont le portrait<br />
est repris dans le livre - était<br />
maître <strong>de</strong> carrière et tailleur <strong>de</strong><br />
pierres dans le calcaire <strong>de</strong> Meuse,<br />
auprès <strong>de</strong> Sclayn. A bonne école<br />
donc, le je<strong>un</strong>e Paul Hankar fait<br />
ses premières armes dans l’atelier<br />
d’Hendrik Beyaert, où il apprend<br />
les mélanges savamment colorés<br />
<strong>de</strong> l’architecture néo-traditionnelle<br />
et <strong>de</strong>s styles “nationaux”, briques<br />
et pierres. Sa maison personnelle,<br />
élevée en 1893 rue Defacqz, en<br />
est <strong>un</strong> exemple impressionnant<br />
- briques <strong>de</strong> différentes couleurs,<br />
pierre blanche, pierre bleue<br />
et soubassement en bossages<br />
rustiques <strong>de</strong> poudingue rouge,<br />
<strong>un</strong>e symphonie colorée - à laquelle<br />
feront échos les réalisations postérieures<br />
<strong>de</strong> l’architecte, disparu<br />
prématurément.<br />
En contraste marqué avec ces<br />
œuvres éclatantes, l’approche<br />
d’Horta est toute en nuance,<br />
monochrome dirait-on. Formé<br />
chez le grand maître classique<br />
Alphonse Balat (dont le père était<br />
également maître <strong>de</strong> carrière,<br />
à Gochenée cette fois, dans le<br />
marbre rouge), il y a appris les<br />
subtilités d’<strong>un</strong>e stéréotomie<br />
impeccable, toute en finesse,<br />
exprimée essentiellement en<br />
pierres françaises, toutes en<br />
camaïeu <strong>de</strong> beiges. L’hôtel Tassel,<br />
exact contemporain <strong>de</strong> la maison<br />
d’Hankar, en est la parfaite<br />
expression, bel appareillage<br />
d’Euville et <strong>de</strong> Savonnières sur<br />
soubassement en petit granit.<br />
Les autres architectes, qui ont<br />
peuplé Bruxelles et les villes <strong>de</strong><br />
province d’innombrables maisons<br />
<strong>de</strong> qualité, se rattachent à l’<strong>un</strong>e<br />
ou l’autre tendance. Mais ce qui<br />
est manifeste, c’est que l’<strong>art</strong> <strong>de</strong> la<br />
taille <strong>de</strong> la pierre a atteint à cette<br />
époque <strong>de</strong>s sommets inégalés <strong>de</strong><br />
qualité et d’originalité - dont il<br />
reste heureusement d’innombrables<br />
témoins dans nos rues.<br />
F.T.<br />
04/2005 - PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER 19
A C T U E E L / A C T U A L I T E<br />
IK VERKOOP GEEN STEEN,<br />
IK VERKOOP EEN VERHAAL<br />
Na een tijdje surfen op het net, voelt men zich soms afgewezen, vaak ontgoocheld.<br />
Soms doet men echter inspireren<strong>de</strong> ont<strong>de</strong>kkingen. Dat was laatst het geval toen ik op<br />
<strong>de</strong> site van een kleine Zwitserse on<strong>de</strong>rneming beland<strong>de</strong>(1).<br />
JE NE VENDS PAS UNE PIERRE,<br />
JE VENDS UNE HISTOIRE<br />
En pratiquant <strong>un</strong> peu <strong>de</strong> "surf" sur le net on est parfois éconduit,<br />
souvent découragé, on fait <strong>de</strong> temps en temps <strong>de</strong>s découvertes<br />
inspirantes. Ce fut le cas <strong>de</strong>rnièrement en parcourant le site d’<strong>un</strong>e<br />
petite entreprise suisse(1).<br />
Al generaties lang ontgint en verkoopt dit klein familiebedrijf kw<strong>art</strong>siet.<br />
Vandaag besturen <strong>de</strong> twee broers en h<strong>un</strong> zus een ploeg van 20<br />
me<strong>de</strong>werkers en zetten zij <strong>de</strong> traditie ver<strong>de</strong>r met een iets mo<strong>de</strong>rnere<br />
aanpak. De structuur van h<strong>un</strong> site is eenvoudig, doeltreffend, elegant,<br />
met een vleugje humor en zelfs filosofie.<br />
“Yves Saint-laurent, Armani of Cardin ? Moest het Kw<strong>art</strong>siet uit Vals<br />
uitgevon<strong>de</strong>n zijn door een groot mo<strong>de</strong>ontwerper, dan had hij een van<br />
die namen gedragen.”<br />
De toon is gezet. Een on<strong>de</strong>rneming uit een klein bergdorp mikt op<br />
<strong>de</strong> traditie, maar vooral op prestigeverwijzingen. Het <strong>de</strong>sign van <strong>de</strong><br />
site neemt er aan <strong>de</strong>el, alles is sober, van goe<strong>de</strong> smaak, gericht tot<br />
ontwerpers in een taal die hen aanspreekt.<br />
Deze on<strong>de</strong>rneming heeft dui<strong>de</strong>lijk het geluk gehad dat haar steen werd<br />
gekozen door <strong>de</strong> grote gewichten van dat moment in <strong>de</strong> architectuur,<br />
waaron<strong>de</strong>r architect Peter Zumthor, internationaal bekend voor zijn<br />
technisch meesterschap, expressieve kracht en zijn realisaties.<br />
De thermen van Vals(2) hebben in alle architectuurtijdschriften van<br />
<strong>de</strong> hele wereld gestaan en dat was dus ook het geval voor <strong>de</strong> plaatselijke<br />
steen van dit kleine Zwitserse dorp. Een fameuze brok publiciteit.<br />
Maar wat is het echte voor<strong>de</strong>el van <strong>de</strong>ze publiciteit op lange termijn ?<br />
Steen uitvoeren naar <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant van <strong>de</strong> planeet, verkoopsp<strong>un</strong>ten<br />
vermenigvuldigen, <strong>de</strong> ontginning ervan uitbrei<strong>de</strong>n ? Neen,<br />
het familiebedrijf loopt goed en zijn huidige grootte lijkt hem perfect<br />
geschikt. De luister van <strong>de</strong>ze prestigeverwijzing weerspiegelt zich op<br />
<strong>de</strong> plaatselijke steen die zich met nieuwe habijten heeft getooid.<br />
Depuis plusieurs générations, cette entreprise familiale extrait et vend du<br />
qu<strong>art</strong>zite. Aujourd’hui, les trois frères et sœur dirigent <strong>un</strong>e équipe <strong>de</strong> 20<br />
collaborateurs et poursuivent la tradition en lui donnant <strong>un</strong> manteau <strong>de</strong><br />
mo<strong>de</strong>rnité. Leur site est structuré simplement, efficace, élégant, épicé <strong>de</strong><br />
quelques brins d’humour et même <strong>de</strong> philosophie. A méditer.<br />
“Yves Saint-laurent, Armani ou Cardin ? Si le Qu<strong>art</strong>zite du Vals avait été<br />
inventé par <strong>un</strong> grand couturier, il porterait <strong>un</strong> <strong>de</strong> ces noms.”<br />
Le ton est donné. L’entreprise d’<strong>un</strong> petit village montagnard mise sur la<br />
tradition mais surtout sur les références <strong>de</strong> prestige. Le <strong>de</strong>sign du site y<br />
p<strong>art</strong>icipe, tout y est sobre, <strong>de</strong> bon goût, <strong>de</strong>stiné à parler aux concepteurs<br />
dans <strong>un</strong> langage qui les touche.<br />
<strong>La</strong> chance affichée <strong>de</strong> cette entreprise est que sa pierre ait été choisie par<br />
<strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s pointures du moment dans le mon<strong>de</strong> <strong>de</strong> l’architecture, dont<br />
l’architecte Peter Zumthor, reconnu internationalement pour sa gran<strong>de</strong><br />
maîtrise technique et la force expressionniste <strong>de</strong> ses réalisations.<br />
Les thermes <strong>de</strong> Vals(2) ont fait le tour <strong>de</strong>s revues d’architecture du<br />
mon<strong>de</strong> entier, et du même coup la pierre <strong>de</strong> ce petit village suisse aussi.<br />
Fameux coup <strong>de</strong> pub. Mais quel est le vrai bénéfice <strong>de</strong> cette publicité<br />
pour la carrière à long terme ? D’exporter <strong>de</strong>s pierres à l’autre bout <strong>de</strong> la<br />
planète, <strong>de</strong> multiplier les comptoirs <strong>de</strong> vente, d’agrandir son exploitation ?<br />
Non, l’entreprise familiale se porte bien et sa taille actuelle semble lui<br />
convenir tout à fait. <strong>La</strong> brillance <strong>de</strong> cette référence <strong>de</strong> prestige a rejailli<br />
sur la pierre locale qui s’est parée <strong>de</strong> nouveaux habits. Loin d’être<br />
méprisé, le terroir est <strong>de</strong>venu objet <strong>de</strong> fierté. Le mot est lancé, c’est là<br />
peut-être que rési<strong>de</strong> <strong>un</strong> <strong>de</strong>s secrets du succès. Le bénéfice direct <strong>de</strong> cette<br />
20 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 04/2005
In plaats van geminacht te wor<strong>de</strong>n, is het gebied een bron van fierheid<br />
gewor<strong>de</strong>n. Het woord is gevallen, misschien is dat een van <strong>de</strong> geheimen<br />
van het succes. Het rechtstreekse voor<strong>de</strong>el van <strong>de</strong>ze publiciteit ligt hem<br />
in <strong>de</strong> erkenning die <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rneming hiermee gekregen heeft.<br />
Dat vermeer<strong>de</strong>rt niet, maar het betekent heel veel voor <strong>de</strong> bedrijfsle<strong>de</strong>n,<br />
<strong>de</strong> buren van <strong>de</strong> groeve, <strong>de</strong> streekbewoners, liefhebbers van mooie<br />
dingen. Deze steen werd uitgekozen tussen hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n an<strong>de</strong>re<br />
materialen en verwerkt om een meesterwerk te realiseren. Wat een<br />
collegiale erkenning. En die toegevoeg<strong>de</strong> waar<strong>de</strong> rechtvaardigt <strong>de</strong> prijs<br />
die men vandaag betaalt om zich <strong>de</strong>ze steen aan te schaffen.<br />
<strong>La</strong>ten wij nog even door<strong>de</strong>nken. Waarom maakt <strong>de</strong>ze on<strong>de</strong>rneming<br />
promotie via een site terwijl ze ter plaatse al veel klanten heeft en<br />
bekendheid geniet eigen aan <strong>de</strong> traditie? Omdat <strong>de</strong> wereld evolueert,<br />
omdat <strong>de</strong> spelregels onherroepelijk veran<strong>de</strong>rd zijn en men zich niet <strong>de</strong><br />
luxe kan veroorloven geen promotie te maken vandaag. Promoten,<br />
ermee naar buiten komen, tonen. Men heeft het hier niet over promotie<br />
gericht op <strong>de</strong> uitvoer in grote hoeveelhe<strong>de</strong>n in een context van<br />
internationalisering. Neen, het is gewoon een kans creëren om <strong>de</strong>ze<br />
steen van een an<strong>de</strong>re kant te bekijken, zich opnieuw in vraag te stellen.<br />
De traditie zegt toch dat <strong>de</strong>ze steen zo of zo verwerkt wordt, <strong>de</strong> kant die<br />
men laat zien is toch altijd <strong>de</strong>ze, <strong>de</strong> voorkeurkleur is toch altijd die daar,<br />
en hier vindt men <strong>de</strong> lijst van <strong>de</strong> producten.<br />
Vandaag komt het er op aan na te <strong>de</strong>nken over an<strong>de</strong>re manieren om <strong>de</strong><br />
steen van morgen te verwerken, over an<strong>de</strong>re werkwijzen om hem tot<br />
zijn recht te laten komen.<br />
Is het een goe<strong>de</strong> oplossing om een 28 e afwerking van <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong><br />
materiaalsoort voor te stellen? Tegenover die overvloed van goedkope<br />
materialen, alle soorten nabootsingen, echte steen en valse steen, zou<br />
het niet beter zijn <strong>de</strong> spelregels te veran<strong>de</strong>ren om door te k<strong>un</strong>nen gaan.<br />
Om steen te promoten hoeft men hem niet op alle soorten van manieren<br />
te consumeren tegen gelijk welke prijs, daar zorgen concurrenten van<br />
buiten Europa wel voor, laat ze maar in goedkope steen of in bleke of<br />
trieste imitaties han<strong>de</strong>len. Het moet meer zijn dan dat. De fierheid om<br />
mooie dingen te maken, uitstekend werk te leveren, met <strong>de</strong> mooiste<br />
steen, door te bouwen voor <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> generaties, die fierheid<br />
moet teruggevon<strong>de</strong>n en in stand gehou<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n.<br />
Een an<strong>de</strong>re kijk bie<strong>de</strong>n, mooie realisaties tonen, getekend door<br />
grote architecten die graag met buitengewone materialen bezig zijn.<br />
Buitengewoon, precies, dat is natuursteen. Omdat hij ou<strong>de</strong>r is dan het<br />
mensdom, omdat hij zich niet vernieuwt en dus <strong>un</strong>iek is, omdat geen<br />
enkele nabootsing biedt wat hij is : echt, <strong>un</strong>iek, natuurlijk.<br />
Dit is geen reactionair discours, wel integen<strong>de</strong>el, maar hij heeft een<br />
humanitair doel. Mensen terugbrengen mid<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> gebouwen,<br />
in <strong>de</strong> stadscentra, in <strong>de</strong> holte van <strong>de</strong> tuinen. Hier begint men aan<br />
een filosofisch <strong>de</strong>bat dat wijst op een commerciële en economische<br />
context. Niet meer dan dat eigenlijk. De steen heeft nood aan nieuwe<br />
dichters en filosofen die <strong>de</strong> zakenlui zou<strong>de</strong>n helpen en <strong>de</strong> verbruikers<br />
aan het dromen zou<strong>de</strong>n brengen. Die het verlangen naar steen en<br />
<strong>de</strong> gedrevenheid om dit of dat voorwerp te bezitten zo groot zou<strong>de</strong>n<br />
maken dat niemand er zich zou k<strong>un</strong>nen tegen verzetten.<br />
Wat een onzin, zal u zeggen, waar heeft men het over ? Wel, een<br />
an<strong>de</strong>re kijk werpen op <strong>de</strong> steen, die erkenning en fierheid aan prestige<br />
weeft. Een kijk die aan <strong>de</strong> architecten weer goesting geeft om aan<br />
architectuur te doen. De toekomst van <strong>de</strong> steen ligt in <strong>de</strong> architectuur.<br />
Men moet meer ruimte geven aan ontwerpers, ingenieurs, techniciens<br />
en <strong>art</strong>iesten om opnieuw architectuur in onze ste<strong>de</strong>n te brengen. We<br />
stellen ons al te vaak tevre<strong>de</strong>n met constructies die wel afgestemd<br />
zijn op een programma, maar die daarnaast helemaal niet dat klein<br />
beetje ziel hebben waarvoor <strong>de</strong> bewoner valt en respect heeft.<br />
Opnieuw architectuur maken, dat is een politiek en sociaal project dat<br />
onze besturen afschrikt, dat indruk maakt op <strong>de</strong> gebruikers, maar <strong>de</strong><br />
maatschappij heeft er een vitale nood aan! En <strong>de</strong> steen beneemt daarin<br />
een bevoorrechte plaats.<br />
publicité rési<strong>de</strong> dans la reconnaissance qu’elle a apportée à l’entreprise.<br />
Ça ne se quantifie pas, et pourtant ça représente tellement pour les<br />
membres <strong>de</strong> l’entreprise, les voisins <strong>de</strong> la carrière, les habitants <strong>de</strong> la<br />
région, les amoureux <strong>de</strong>s belles choses. Cette pierre a été sélectionnée<br />
parmi <strong>de</strong>s centaines d’autres matériaux et mise en œuvre pour réaliser<br />
<strong>un</strong> chef-d’œuvre. Quelle reconnaissance collégiale. Et cette valeur<br />
ajoutée justifie le prix que l’on paye aujourd’hui pour acquérir cette<br />
pierre.<br />
Poursuivons la réflexion. Pourquoi cette entreprise fait-elle <strong>de</strong> la<br />
promotion au travers d’<strong>un</strong> site alors qu’elle bénéficie déjà d’<strong>un</strong>e clientèle<br />
locale fournie et d’<strong>un</strong>e renommée liée à la tradition ? Parce que le<br />
mon<strong>de</strong> évolue, parce que les règles du jeu ont irrémédiablement changé<br />
et que l’on ne peut pas s’offrir le luxe <strong>de</strong> ne pas faire <strong>de</strong> promotion<br />
aujourd’hui. Promouvoir, faire connaître, donner à voir. On ne parle<br />
pas ici <strong>de</strong> promotion en vue d’exportation <strong>de</strong> masse dans <strong>un</strong> contexte<br />
d’internationalisation. Non, il s’agit simplement <strong>de</strong> permettre <strong>de</strong> poser<br />
<strong>un</strong> autre regard sur cette pierre et donc <strong>de</strong> se remettre en question.<br />
Oui, traditionnellement cette pierre est mise en œuvre <strong>de</strong> telle ou<br />
telle façon, oui la face que l’on donne à voir est toujours celle-ci, oui<br />
la couleur que l’on privilégie est toujours celle-là et voici la liste <strong>de</strong>s<br />
produits. Mais il faut réfléchir aujourd’hui à d’autres façons <strong>de</strong> mettre<br />
en œuvre la pierre <strong>de</strong>main, à d’autres façons <strong>de</strong> la travailler et <strong>de</strong> la<br />
mettre en valeur. <strong>La</strong> solution rési<strong>de</strong>-t-elle dans la proposition <strong>de</strong> la 28 e<br />
finition d’<strong>un</strong> même matériau ? Face à pléthore <strong>de</strong> matériaux bon marché,<br />
d’imitations en tous genres, <strong>de</strong> vraies et <strong>de</strong> fausses pierres, ne vaudrait-il<br />
pas mieux changer les règles du jeu pour que l’on puisse continuer la<br />
p<strong>art</strong>ie engagée ?<br />
S’il faut promouvoir la pierre, il n’est pas nécessaire <strong>de</strong> la mettre à toutes<br />
les sauces et à tout prix, ça les concurrents non européens s’en chargent,<br />
qu’ils fassent dans la pierre à bon marché ou dans les pâles et tristes<br />
imitations. Il faut aller au-<strong>de</strong>là, retrouver et entretenir la fierté <strong>de</strong> faire du<br />
beau, <strong>de</strong> l’excellent, avec la plus belle pierre. Proposer <strong>un</strong> autre regard,<br />
donner à voir <strong>de</strong> très belles réalisations, signées par <strong>de</strong> grands architectes<br />
aimant s’entourer <strong>de</strong> matériaux d’exception. Exceptionnelle, voilà ce<br />
qu’est la roche naturelle. Parce qu’elle est plus vieille que l’humanité,<br />
parce qu’elle ne se re<strong>nouvel</strong>le pas et est donc <strong>un</strong>ique, parce qu’auc<strong>un</strong>e<br />
copie n’offre ce qu’elle est : vraie, <strong>un</strong>ique, naturelle.<br />
Loin d’<strong>un</strong> discours réactionnaire, c’est <strong>un</strong>e visée humanitaire. Remettre<br />
l’homme au cœur <strong>de</strong>s habitations, au centre <strong>de</strong>s villes, au creux <strong>de</strong>s<br />
jardins. On entre là dans <strong>un</strong> débat philosophique qui dénote dans <strong>un</strong><br />
contexte commercial et économique ? Pas tant que ça. Il faudrait à la<br />
pierre <strong>de</strong> nouveaux poètes et philosophes pour ai<strong>de</strong>r les hommes <strong>de</strong><br />
commerce à faire rêver les consommateurs. A faire naître <strong>un</strong> désir <strong>de</strong><br />
pierre, <strong>un</strong>e envie si forte d’acquérir tel ou tel objet que rien ni personne<br />
ne puisse s’y opposer. Pour poser <strong>un</strong> autre regard sur la pierre, <strong>un</strong> regard<br />
qui allie la reconnaissance et la fierté au mot prestige. Un regard qui<br />
redonne le goût aux architectes <strong>de</strong> faire <strong>de</strong> l’architecture.<br />
L’avenir <strong>de</strong> la pierre est dans l’architecture. Il faut donner plus <strong>de</strong> <strong>place</strong><br />
aux créateurs, doublés d’ingénieurs, <strong>de</strong> techniciens et d’<strong>art</strong>istes pour<br />
qu’ils puissent, à nouveau, faire <strong>de</strong> l’architecture dans nos villes.<br />
On se contente trop souvent <strong>de</strong> constructions qui, si elles répon<strong>de</strong>nt<br />
à <strong>un</strong> programme, sont totalement dépourvues <strong>de</strong> ce petit supplément<br />
d’âme qui fait que l’habitant s’en approprie et les respecte. Refaire <strong>de</strong><br />
l’architecture, c’est <strong>un</strong> vaste projet politique et social qui fait peur à nos<br />
édiles, intimi<strong>de</strong> les usagers, mais dont la société a <strong>un</strong> besoin vital.<br />
Et la pierre y a <strong>un</strong>e <strong>place</strong> <strong>de</strong> choix.<br />
C.M.<br />
1 www.truffer.ch. Ik verklaar dat <strong>de</strong> auteur van dit <strong>art</strong>ikel het bedrijf in kwestie<br />
niet persoonlijk kent en dus in alle vrijheid han<strong>de</strong>lt! / L’auteur <strong>de</strong> cet <strong>art</strong>icle ne<br />
connaît pas ladite firme personnellement et agit donc en totale liberté !<br />
2 Het gaat over <strong>de</strong> befaam<strong>de</strong> thermen van Peter Zumthor gebouwd in 1996<br />
die twee jaar nadien als historisch monument wer<strong>de</strong>n geklasseerd. / Il s’agit<br />
<strong>de</strong>s fameux thermes <strong>de</strong> Peter Zumthor construits en 1996 et classés monument<br />
historique <strong>de</strong>ux ans plus tard.<br />
04/2005 - PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER 21
A C T U E E L / A C T U A L I T E<br />
QUÉ NOVEL A LIDGE ?<br />
VRIENDJESPOLITIEK !<br />
QUÉ NOVEL A LIDGE ?<br />
LA RÉPUBLIQUE DES CAMARADES !<br />
(...p.3)<br />
WAAROVER GAAT HET?<br />
In een gemeente van <strong>de</strong> Luikse<br />
agglomeratie wordt door een<br />
graf<strong>de</strong>lver han<strong>de</strong>l gedreven in<br />
grafmonumenten. Op vragen die<br />
hieromtrent aan het gemeentebestuur<br />
wer<strong>de</strong>n gesteld, antwoord<strong>de</strong><br />
men dat <strong>de</strong> betrokkene een<br />
han<strong>de</strong>lsregister had, dat hij zijn<br />
han<strong>de</strong>lsactiviteiten uitoefen<strong>de</strong><br />
buiten zijn werkuren voor <strong>de</strong><br />
gemeente, en dat hij overigens<br />
geen graf<strong>de</strong>lver was.<br />
Het probleem van <strong>de</strong> juiste taken<br />
van <strong>de</strong> graf<strong>de</strong>lver van een kleine<br />
gemeente is eeuwig en duikt<br />
telkens weer op. De betrokkene<br />
komt rechtstreeks in contact met<br />
<strong>de</strong> familie van <strong>de</strong> overle<strong>de</strong>nen.<br />
Waar ligt dan <strong>de</strong> grens tussen<br />
voorkomendheid die al eens met<br />
drinkgeld wordt beloond, bezoldig<strong>de</strong><br />
dienst en louter commerciële<br />
activiteit? Men zou bij voorbeeld<br />
k<strong>un</strong>nen aannemen dat een<br />
graf<strong>de</strong>lver een graf opfrist tij<strong>de</strong>ns<br />
zijn middagpauze, zon<strong>de</strong>r het wettig<br />
te vin<strong>de</strong>n dat hij bekend staat<br />
als een restaurateur van graven in<br />
<strong>de</strong> perio<strong>de</strong> van Allerheiligen.<br />
Het zal niemand verwon<strong>de</strong>ren als<br />
een graf<strong>de</strong>lver gewillig antwoordt<br />
op vragen naar informatie over<br />
bedrijven uit <strong>de</strong> omgeving, maar<br />
het is gebleken dat dit vrij snel<br />
evolueert naar een aanbeveling,<br />
een vergoeding, een percent<br />
en daarna naar pure vertegenwoordiging.<br />
In het geval dat wij aanhalen, is<br />
het nog dui<strong>de</strong>lijker : <strong>de</strong> persoon<br />
heeft een han<strong>de</strong>lsregister en<br />
bijgevolg verkoopt en plaatst hij<br />
grafmonumenten. De vraag is dan<br />
wanneer die wor<strong>de</strong>n geplaatst,<br />
want werken op begraafplaatsen<br />
zijn verbo<strong>de</strong>n buiten zijn<br />
gemeentewerkuren. Het gegeven<br />
dat hij geen graf<strong>de</strong>lver is, klopt;<br />
hij is enkel verantwoor<strong>de</strong>lijk voor<br />
werken op het kerkhof. Het<br />
verschil ligt hem in <strong>de</strong> subtiliteit.<br />
Bovendien laat zijn levenswan<strong>de</strong>l<br />
vermoe<strong>de</strong>n dat <strong>de</strong> activiteit wel<br />
winstgevend is.<br />
Volgens <strong>de</strong> juridische diensten<br />
van onze beroepsorganisaties is er<br />
wettelijk gezien geen tegenspraak<br />
tussen gemeentebedien<strong>de</strong> zijn<br />
en een han<strong>de</strong>lsregister bezitten.<br />
Het enige wat men zou k<strong>un</strong>nen<br />
doen is een actie op gang brengen<br />
tegen oneerlijke concurrentie,<br />
met alle kosten en risico’s van een<br />
onzekere rechtspleging tot gevolg.<br />
Ik veron<strong>de</strong>rstel dat men geen<br />
bekrompenheid kan toeschrijven<br />
aan <strong>de</strong>genen die hierin een<br />
nieuw beeld zien van <strong>de</strong> wijze<br />
waarop sommigen <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratie<br />
opvatten.<br />
DE QUOI S’AGIT-IL ?<br />
Dans <strong>un</strong>e comm<strong>un</strong>e <strong>de</strong> l’agglomération<br />
liégeoise, <strong>un</strong> fossoyeur<br />
fait le commerce <strong>de</strong> monuments<br />
f<strong>un</strong>éraires. Interpellée, l’administration<br />
comm<strong>un</strong>ale a répondu<br />
que l’intéressé avait <strong>un</strong> registre<br />
du commerce, que ses activités<br />
commerciales s’effectuaient en<br />
<strong>de</strong>hors <strong>de</strong> ses heures <strong>de</strong> prestation<br />
pour la comm<strong>un</strong>e et que d’ailleurs,<br />
il n’était pas fossoyeur.<br />
Le problème <strong>de</strong>s activités<br />
exactes du fossoyeur d’<strong>un</strong>e<br />
petite comm<strong>un</strong>e est éternel<br />
et récurrent. L’intéressé est en<br />
contact direct avec la famille <strong>de</strong>s<br />
déf<strong>un</strong>ts. Comment dès lors définir<br />
la limite entre la prévenance<br />
éventuellement récompensée d’<strong>un</strong><br />
pourboire, le service rém<strong>un</strong>éré<br />
et la pure activité commerciale ?<br />
Par exemple, on pourra admettre<br />
qu’<strong>un</strong> fossoyeur rafraîchisse <strong>un</strong>e<br />
tombe pendant son heure <strong>de</strong><br />
table sans pour autant trouver<br />
légitime qu’il soit connu comme<br />
restaurateur <strong>de</strong> tombes en pério<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> Toussaint.<br />
On ne s’étonnera pas qu’<strong>un</strong><br />
fossoyeur répon<strong>de</strong> complaisamment<br />
à <strong>de</strong>s <strong>de</strong>man<strong>de</strong>s<br />
d’information sur les entreprises<br />
environnantes, mais l’expérience<br />
révèle qu’on évolue vite vers la<br />
recommandation, la gratification,<br />
le pourcentage puis la simple et<br />
pure représentation.<br />
Dans le cas que nous évoquons,<br />
c’est encore plus clair : l’intéressé a<br />
<strong>un</strong> registre <strong>de</strong> commerce et donc<br />
vend et <strong>place</strong> <strong>de</strong>s monuments<br />
f<strong>un</strong>éraires. Quand effectue-t-il ces<br />
<strong>place</strong>ments, puisque aussi bien les<br />
travaux dans les cimetières sont<br />
interdits en <strong>de</strong>hors <strong>de</strong> ses heures<br />
<strong>de</strong> travail comm<strong>un</strong>al ? Quant au<br />
fait qu’il ne serait pas fossoyeur,<br />
c’est exact, il est seulement chargé<br />
<strong>de</strong>s travaux dans le cimetière. On<br />
discerne la subtilité. Par ailleurs,<br />
son train <strong>de</strong> vie donne à penser<br />
que l’activité est décidément<br />
rém<strong>un</strong>ératrice.<br />
Consultés, les services juridiques<br />
<strong>de</strong> nos organisations professionnelles<br />
nous ont répondu qu’il n’y a<br />
pas légalement contradiction entre<br />
être employé comm<strong>un</strong>al et avoir<br />
<strong>un</strong> registre <strong>de</strong> commerce. <strong>La</strong> seule<br />
chose à tenter serait <strong>un</strong>e action<br />
en concurrence déloyale, avec<br />
tous les frais et les aléas d’<strong>un</strong>e<br />
procédure judiciaire incertaine.<br />
Je suppose que l’on n’accusera pas<br />
<strong>de</strong> mauvais esprit ceux qui verront<br />
dans ceci <strong>un</strong>e <strong>nouvel</strong>le illustration<br />
<strong>de</strong> la façon dont certains conçoivent<br />
la démocratie.<br />
C.B.<br />
04/2005 - PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER 23
A C T U E E L / A C T U A L I T E<br />
EEN EUROPEES LOGO VOOR NATUURSTEEN ?<br />
Op zijn laatste congres te Helsinki in augustus 2005, heeft <strong>de</strong> Europese vereniging<br />
Euroroc besloten door haar lidlan<strong>de</strong>n een <strong>un</strong>iek logo te laten kiezen met <strong>de</strong> bedoeling<br />
natuursteenproducten in gans Europa te promoten.<br />
UN LOGO EUROPÉEN DE<br />
LA PIERRE NATURELLE ?<br />
Lors <strong>de</strong> son <strong>de</strong>rnier congrès à Helsinki en août 2005, l’association européenne<br />
Euroroc a souhaité soumettre aux pays membres l’adoption d’<strong>un</strong> logo <strong>un</strong>ique<br />
<strong>de</strong>stiné à promouvoir les produits en pierre naturelle dans toute l’Europe.<br />
Het uitgekozen logo werd<br />
voorgesteld door <strong>de</strong> Tsjechische<br />
natuursteenvereniging. De<br />
vertegenwoordigers van <strong>de</strong> organisaties<br />
uit Duitsland, Oostenrijk<br />
en Zwitserland hebben het reeds<br />
aangenomen. De bevoeg<strong>de</strong> nationale<br />
commissies moeten het nu<br />
ook nog goedkeuren en bekostigen.<br />
Voor België, is het <strong>de</strong> Unie<br />
van marmergroeven en – zagerijen<br />
die <strong>de</strong> Europese licentie draagt,<br />
voor drie jaar, en die vanaf 2006<br />
met <strong>de</strong> promotie van st<strong>art</strong> zal<br />
gaan.<br />
Waarom die actie? Ie<strong>de</strong>reen weet<br />
dat <strong>de</strong> Europese natuursteenindustrie<br />
heeft af te rekenen met<br />
een vliegen<strong>de</strong> concurrentie zowel<br />
binnen <strong>de</strong> natuursteensector als<br />
van buiten <strong>de</strong> sector. Enerzijds,<br />
wordt <strong>de</strong> wereldmarkt overspoeld<br />
door goedkope natuursteenproducten<br />
afkomstig uit China, India,<br />
of uit Brazilië, die <strong>de</strong> prijzen van<br />
Europese producenten meer<br />
en meer on<strong>de</strong>r druk zetten.<br />
An<strong>de</strong>rzijds, biedt <strong>de</strong> industrie<br />
van k<strong>un</strong>stmatige steen, ceramiek<br />
en zandsteen producten<br />
aan die natuursteen verrassend<br />
goed nabootsen en verwarring<br />
teweebrengen op <strong>de</strong> markt.<br />
Daarom werd een “fabrieksmerk”<br />
ingevoerd om <strong>de</strong> echte natuursteen<br />
te on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n. Dit logo<br />
vertegenwoordigt een uit <strong>de</strong> blok<br />
gehouwen gestileer<strong>de</strong> steen met<br />
<strong>de</strong> vermelding “Natural Stone” die<br />
vertaald wordt naar <strong>de</strong> taal van<br />
het lidland dat het project draagt.<br />
Bedrijven die dit logo gebruiken<br />
zullen k<strong>un</strong>nen genieten van een<br />
bre<strong>de</strong> informatiecampagne bij het<br />
geviseerd publiek in elk land.<br />
Dit logo is niet te verwarren met<br />
het in 2002 door <strong>de</strong> vereniging<br />
Assomarmi gecreëerd Italiaans<br />
logo “Pietra naturale” dat alle<br />
Italiaanse natuursteenbedrijven<br />
verenigt en tot doel heeft <strong>de</strong><br />
natuur van het product te<br />
beschermen en aan <strong>de</strong> cliënt<br />
professionalisme en een kwaliteitsvol<br />
product te garan<strong>de</strong>ren.<br />
Euroroc had dat logo willen<br />
aannemen, maar <strong>de</strong> Italiaanse<br />
vereniging stel<strong>de</strong> zulke hoge<br />
economische voorwaar<strong>de</strong>n dat<br />
men dit i<strong>de</strong>e heeft laten varen<br />
en voor een min<strong>de</strong>r belasten<strong>de</strong><br />
oplossing heeft gekozen.<br />
In onze volgen<strong>de</strong> edities brengen<br />
wij meer informatie over het<br />
ver<strong>de</strong>r verloop van dit ambitieuze<br />
Europese project en zijn nationale<br />
ontwikkelingen.<br />
Le logo plébiscité a été proposé<br />
par l’association tchèque <strong>de</strong> la<br />
pierre naturelle. Les représentants<br />
institutionnels <strong>de</strong> l’Allemagne,<br />
<strong>de</strong> l’Autriche et <strong>de</strong> la Suisse l’ont<br />
d’ores et déjà adopté. A présent,<br />
les commissions nationales compétentes<br />
<strong>de</strong>vront donner également<br />
leur accord et en supporter les<br />
frais. Pour la Belgique, c’est<br />
l’Union <strong>de</strong>s carrières et scieries<br />
<strong>de</strong> marbre <strong>de</strong> Belgique qui est<br />
porteuse <strong>de</strong> la licence européenne<br />
pour trois ans et qui se chargera<br />
<strong>de</strong> sa promotion dès 2006.<br />
Pourquoi <strong>un</strong>e telle action ?<br />
Comme chac<strong>un</strong> sait, l’industrie<br />
européenne <strong>de</strong> la pierre naturelle<br />
doit faire front à <strong>un</strong>e concurrence<br />
galopante à la fois interne au<br />
secteur <strong>de</strong> la pierre naturelle et<br />
aussi externe au secteur. D’<strong>un</strong>e<br />
p<strong>art</strong> <strong>de</strong>s quantités <strong>de</strong> produits<br />
en pierre naturelle bon marché<br />
arrivent sur le marché mondial en<br />
provenance <strong>de</strong> Chine, d’In<strong>de</strong> ou<br />
du Brésil et exposent les producteurs<br />
européens à <strong>un</strong>e pression<br />
<strong>de</strong>s prix croissante. D’autre p<strong>art</strong>,<br />
l’industrie <strong>de</strong> la pierre <strong>art</strong>ificielle,<br />
<strong>de</strong> la céramique et du grès offre<br />
<strong>de</strong>s produits imitant la pierre<br />
naturelle <strong>de</strong> façon surprenante et<br />
créant la confusion sur le marché.<br />
C’est pourquoi <strong>un</strong>e “marque<br />
<strong>de</strong> fabrique” a été créée afin<br />
<strong>de</strong> distinguer la véritable pierre<br />
naturelle. Ce logo représente <strong>un</strong><br />
bloc stylisé découpé dans la roche<br />
et comprend l’expression “pierre<br />
naturelle” traduite dans la langue<br />
<strong>de</strong> chaque pays porteur du projet.<br />
Les entreprises utilisant ce logo<br />
seront privilégiées au travers d’<strong>un</strong>e<br />
large campagne <strong>de</strong> comm<strong>un</strong>ication<br />
visant les différents publics<br />
ciblés dans chaque pays.<br />
Ce logo ne doit pas être confondu<br />
avec le logo italien “Pietra naturale”<br />
créé en 2002 par l’association<br />
Assomarmi et qui ré<strong>un</strong>it<br />
<strong>de</strong>s entreprises <strong>de</strong> la pierre <strong>de</strong><br />
toute l’Italie avec pour objectif <strong>de</strong><br />
sauvegar<strong>de</strong>r la nature du produit<br />
et <strong>de</strong> garantir au client final <strong>un</strong><br />
sérieux professionnel et <strong>un</strong>e<br />
qualité productive. Euroroc désirait<br />
adopter ce logo mais les prétentions<br />
économiques <strong>de</strong> l’association<br />
italienne étaient telles que le<br />
projet a été abandonné pour <strong>un</strong>e<br />
solution moins onéreuse…<br />
L’évolution <strong>de</strong> cet ambitieux projet<br />
européen et ses développements<br />
nationaux seront largement<br />
exposés dans les colonnes <strong>de</strong> nos<br />
prochaines éditions.<br />
C.M.<br />
04/2005 - PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER 25
A C T U E E L / A C T U A L I T E<br />
DE SEIGNEURIE D’ANHAIVE TE JAMBES<br />
DE HEROPLEVING VAN EEN WAARDEVOLLE SITE<br />
LA SEIGNEURIE D’ANHAIVE À JAMBES<br />
RÉSURRECTION D’UN SITE PRÉCIEUX<br />
2,<br />
1.<br />
Francis TOURNEUR, Noël GILLAIN<br />
Geoloog en Documentalist, <strong>Pierres</strong> et <strong>Marbres</strong> <strong>de</strong> Wallonie<br />
Géologue et Documentaliste, <strong>Pierres</strong> et <strong>Marbres</strong> <strong>de</strong> Wallonie<br />
ERFGOED IN GEVAAR<br />
Wanneer we <strong>de</strong>nken aan De Seigneurie d’Anhaive te Jambes, slaken we<br />
vandaag een zucht van verlichting. Deze kwetsbare getuige van het rijke<br />
Naamse mid<strong>de</strong>leeuwse verle<strong>de</strong>n heeft het namelijk slechts nipt overleefd.<br />
De site heeft door <strong>de</strong> eeuwen heen <strong>de</strong> waterstand van <strong>de</strong> Maas<br />
dikwijls zien rijzen en dalen, maar verdronk bijna in <strong>de</strong> rivier van beton<br />
die <strong>de</strong> bouw van <strong>de</strong> ‘pont <strong>de</strong>s Ar<strong>de</strong>nnes’ en vooral <strong>de</strong> aanleg van <strong>de</strong> N4,<br />
met zich meebracht. Gelukkig werd het oorspronkelijk traject voldoen<strong>de</strong><br />
verlegd en bleef het architecturale geheel gespaard. Nog geen twintig<br />
jaar later dreig<strong>de</strong> <strong>de</strong> bouw van een supermarkt en <strong>de</strong> parkeerplaats<br />
ervan op enkele meters van <strong>de</strong> Seigneurie, het ein<strong>de</strong> aan te kondigen<br />
van het mid<strong>de</strong>leeuwse Anhaive. Maar <strong>de</strong> economische logica weegt<br />
blijkbaar niet altijd het zwaarste door: <strong>de</strong> Koninklijke Commissie voor<br />
Monumenten en <strong>La</strong>ndschappen redt <strong>de</strong> Seigneurie d’Anhaive voorgoed<br />
van <strong>de</strong> vernietiging in 1979 door <strong>de</strong> verblijven van het gebouw te<br />
klasseren als monument (voor <strong>de</strong> toren gebeur<strong>de</strong> dat al in 1943).<br />
UN PATRIMOINE EN PÉRIL<br />
Quand on pense à la seigneurie d’Anhaive à Jambes, on pousse<br />
maintenant <strong>un</strong> soupir <strong>de</strong> soulagement. En effet, la survie <strong>de</strong> ce vénérable<br />
témoin du riche passé médiéval <strong>de</strong> Namur tient <strong>de</strong> la gageure. Tout<br />
d’abord, elle qui a vu passer tant <strong>de</strong> crues <strong>de</strong> la Meuse au cours <strong>de</strong>s<br />
siècles faillit être noyée par <strong>un</strong>e rivière <strong>de</strong> béton lors <strong>de</strong> la construction<br />
du pont <strong>de</strong>s Ar<strong>de</strong>nnes, et plus p<strong>art</strong>iculièrement lors du percement <strong>de</strong><br />
la Nationale 4. Fort heureusement, le tracé originel fut suffisamment<br />
modifié pour épargner cet ensemble architectural. Moins <strong>de</strong> vingt ans<br />
plus tard, l’installation d’<strong>un</strong>e gran<strong>de</strong> surface à quelques mètres à peine<br />
semble sonner le glas <strong>de</strong> l’Anhaive médiévale... en concurrence directe<br />
avec le parking <strong>de</strong> ce magasin. Mais la logique économique n’est pas<br />
toujours prédominante : le classement du logis comme monument<br />
en 1979 (après celui <strong>de</strong> la tour en 1943) par la Commission Royale<br />
<strong>de</strong>s Monuments, Sites et Fouilles sauvera définitivement la seigneurie<br />
d’Anhaive <strong>de</strong> la <strong>de</strong>struction.<br />
OP DE VALREEP GERED<br />
De restauratiewerken begonnen vrij snel daarna, maar bij gebrek aan<br />
<strong>de</strong> nodige fondsen wer<strong>de</strong>n ze stopgezet en verloe<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n <strong>de</strong> gebouwen<br />
in een hoek van <strong>de</strong> parkeerplaats als verbannen ruïnes. In 1995 droeg<br />
<strong>de</strong> stad Namen <strong>de</strong> gebouwen echter over aan <strong>de</strong> Koning Bou<strong>de</strong>wijnstichting<br />
en werd er een concreet restauratieplan opgesteld, gebaseerd<br />
op een volledige archeologische studie van <strong>de</strong> Af<strong>de</strong>ling Erfgoed,<br />
Monumenten en <strong>La</strong>ndschappen van het Waalse Gewest, en uitgevoerd<br />
door <strong>de</strong> architecten Jean Geus en Yves Rahir van het bureau AGUA. De<br />
restauratiewerken wer<strong>de</strong>n in 2005 beëindigd en <strong>de</strong> officiële inhuldiging<br />
vond plaats op 4 september laatstle<strong>de</strong>n.<br />
UN SAUVETAGE IN EXTREMIS<br />
Des premiers travaux <strong>de</strong> restauration sont assez rapi<strong>de</strong>ment entrepris<br />
mais, les fonds manquant, ceux-ci furent stoppés et les bâtiments<br />
<strong>de</strong>meurèrent à l’état <strong>de</strong> ruines reléguées dans <strong>un</strong> coin <strong>de</strong> parking<br />
oublié. Il faudra attendre 1995 et la cession <strong>de</strong>s bâtiments par la ville<br />
<strong>de</strong> Namur à la Fondation Roi Baudouin pour que se <strong>de</strong>ssine <strong>un</strong> projet<br />
concret <strong>de</strong> restauration d’Anhaive réalisé après <strong>un</strong>e étu<strong>de</strong> archéologique<br />
complète menée par la Division du Patrimoine, section Fouilles et section<br />
Monuments, <strong>de</strong> la Région wallonne, la maîtrise <strong>de</strong> l’oeuvre étant confiée<br />
aux architectes Jean Geus et Yves Rahir du bureau AGUA. Les travaux<br />
<strong>de</strong> restauration <strong>de</strong> l’ensemble ont été achevés en 2005 et l’inauguration<br />
officielle eut lieu le 4 septembre <strong>de</strong> cette même année.<br />
26 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 04/2005
3.<br />
EEN MONUMENT GERICHT OP DE TOEKOMST<br />
Het was nochtans niet <strong>de</strong> bedoeling van Anhaive een historisch eiland te<br />
maken, dat als mid<strong>de</strong>leeuwse enclave verloren zou raken in een zee van<br />
mo<strong>de</strong>rniteit. Integen<strong>de</strong>el, <strong>de</strong> Koning Bou<strong>de</strong>wijnstichting zag er een brug<br />
in tussen <strong>de</strong>ze twee werel<strong>de</strong>n en had zich tegenover <strong>de</strong> stad Namen<br />
gebon<strong>de</strong>n er niet alleen haar Naamse antenne in on<strong>de</strong>r te brengen, maar<br />
een ge<strong>de</strong>elte van <strong>de</strong> lokalen ook ten dienste te stellen van plaatselijke<br />
organisaties, zoals het ‘Centre d’archéologie, d’<strong>art</strong> et d’histoire <strong>de</strong><br />
Jambes’ en <strong>de</strong> toeristische antenne van het ‘syndicat d’initiative’ van<br />
Jambes dat er het publiek permanent zou k<strong>un</strong>nen ontvangen. In <strong>de</strong><br />
vestingtoren wor<strong>de</strong>n tentoonstellingen on<strong>de</strong>rgebracht en er wordt<br />
binnenkort ook een interactieve didactische paal ter beschikking van<br />
het publiek gesteld. De kwaliteit van <strong>de</strong> he<strong>de</strong>ndaagse volumes naast<br />
<strong>de</strong> historische gebouwen, wordt on<strong>de</strong>rstreept – <strong>de</strong> ‘toren’ uit hel<strong>de</strong>r<br />
architectonisch beton is be<strong>de</strong>kt met zink en wordt verbon<strong>de</strong>n met <strong>de</strong><br />
ou<strong>de</strong> toren door een gaan<strong>de</strong>rij in glas op een stalen structuur.<br />
GESCHIEDENIS OP HET DOMEIN VAN ANHAIVE<br />
Naar schatting, gaan <strong>de</strong> eerste ne<strong>de</strong>rzettingen op <strong>de</strong> site van Jambes<br />
terug tot het Neolithicum. De site van Anhaive herberg<strong>de</strong> sinds <strong>de</strong> eerste<br />
eeuw van ons tijdperk een gallo-romeinse begraafplaats.<br />
In <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>leeuwen was Jambes, hoewel zeer dicht bij <strong>de</strong> cita<strong>de</strong>l<br />
gelegen, ver<strong>de</strong>eld on<strong>de</strong>r het graafschap van Namen en het Prinsdom<br />
Luik. Bisschop Jean <strong>de</strong> Flandre, overigens afkomstig van dat Prinsdom,<br />
versterkte <strong>de</strong> vestingtoren en bracht er <strong>de</strong> laatste jaren van zijn leven<br />
door, tot 14 oktober 1291. In 1330 wordt Conrad <strong>de</strong> la Marck vermeld<br />
als heer van Anhaive. In het mid<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> eeuw komt <strong>de</strong><br />
Seigneurie in han<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> familie Spirou. In <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> en 16 <strong>de</strong> eeuw is<br />
het eigendom van <strong>de</strong> familie <strong>La</strong>mistant. In <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> eeuw gaat het goed<br />
UN MONUMENT TOURNÉ VERS L’AVENIR<br />
Cependant, Anhaive n’était pas <strong>de</strong>stinée à <strong>de</strong>venir <strong>un</strong>e enclave<br />
médiévale, <strong>un</strong> îlot historique perdu dans <strong>un</strong> océan <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnité<br />
mais bien <strong>un</strong> pont jeté entre ces <strong>de</strong>ux mon<strong>de</strong>s par l’intermédiaire <strong>de</strong><br />
la Fondation Roi Baudouin qui s’était engagée vis-à-vis <strong>de</strong> la Ville <strong>de</strong><br />
Namur non seulement à y installer son antenne namuroise mais aussi<br />
à mettre <strong>un</strong>e p<strong>art</strong>ie <strong>de</strong>s locaux à la disposition d’organisations locales<br />
telles le Centre d’archéologie, d’<strong>art</strong> et d’histoire <strong>de</strong> Jambes, et l’antenne<br />
touristique du syndicat d’initiative jambois qui offrira <strong>un</strong> point d’accueil<br />
public permanent. Le donjon sera pour sa p<strong>art</strong> affecté aux expositions<br />
et <strong>un</strong>e borne didactique interactive sera bientôt mise à disposition du<br />
public. On soulignera la qualité <strong>de</strong>s volumes contemporains adjoints<br />
aux bâtiments historiques - “tour” <strong>de</strong> béton architectonique clair sous<br />
couverture <strong>de</strong> zinc, accolée à la tour ancienne et galerie <strong>de</strong> verre agrafé<br />
sur structure en acier entre la tour et le donjon.<br />
PETITE HISTOIRE DU DOMAINE D’ANHAIVE<br />
Si les premières occupations du site <strong>de</strong> Jambes remonteraient au néolithique,<br />
le site d’Anhaive abrite lui <strong>un</strong> cimetière gallo-romain actif dès<br />
le premier siècle <strong>de</strong> notre ère. Au Moyen Age, Jambes, bien que située<br />
à quelques encablures <strong>de</strong> la cita<strong>de</strong>lle, était p<strong>art</strong>agée entre le comté<br />
<strong>de</strong> Namur et la Principauté <strong>de</strong> Liège. C’est d’ailleurs <strong>de</strong> cette <strong>de</strong>rnière<br />
qu’était originaire l’évêque Jean <strong>de</strong> Flandre, qui a renforcé puis occupé<br />
le donjon d’Anhaive pendant les <strong>de</strong>rnières années <strong>de</strong> sa vie en 1291.<br />
En 1330, Conrad <strong>de</strong> la Marck est appelé seigneur d’Anhaive. Au milieu<br />
du 14 e siècle, la seigneurie passera aux mains d’<strong>un</strong>e famille bourgeoise :<br />
les Spirou. Aux 15 e et 16 e siècles, le domaine sera la propriété <strong>de</strong> la<br />
famille <strong>La</strong>mistant. Au 17 e siècle, la propriété passera <strong>de</strong> la famille Ponty<br />
à la famille Seraing avant <strong>de</strong> revenir aux Ponty au 18 e , époque à laquelle<br />
04/2005 - PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER 27
over van <strong>de</strong> familie Ponty naar <strong>de</strong> familie Seraing, maar komt later in <strong>de</strong><br />
18 <strong>de</strong> eeuw terug in han<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> familie Ponty. In <strong>de</strong>ze perio<strong>de</strong> wer<strong>de</strong>n<br />
er een reeks Franse en Hollandse militaire plannen uitgevoerd, waarbij<br />
het kasteel, <strong>de</strong> hoeve en <strong>de</strong> lan<strong>de</strong>rijen van Anhaive erbij komen. Deze<br />
plannen waren van zeer groot belang bij het archeologisch on<strong>de</strong>rzoek<br />
van <strong>de</strong> gebouwen.<br />
In <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> helft van <strong>de</strong> 19 <strong>de</strong> eeuw laat <strong>de</strong> familie Moreau, op dat<br />
moment eigenaar van het goed, een gebouw in het mid<strong>de</strong>n van het hof<br />
afbreken (te zien op <strong>de</strong> plannen die hierboven wer<strong>de</strong>n aangehaald) en ze<br />
verfraaien h<strong>un</strong> eigendom met een reeks bijgebouwen rond <strong>de</strong> ommuring<br />
van <strong>de</strong> hoeve. Het laattijdig aan <strong>de</strong> verblijven toegevoeg<strong>de</strong> noor<strong>de</strong>lijke<br />
gebouw, werd afgebroken in 1970. Dankzij <strong>de</strong> archieven van het kadaster<br />
weten we ook dat in <strong>de</strong>ze perio<strong>de</strong> <strong>de</strong> eigendom in twee <strong>de</strong>len werd<br />
gesplitst: <strong>de</strong> verblijven en <strong>de</strong> boer<strong>de</strong>rij aan <strong>de</strong> oostkant komen in 1868 in<br />
het bezit van <strong>de</strong> familie Zou<strong>de</strong>, terwijl <strong>de</strong> vestingtoren en het huis aan <strong>de</strong><br />
zuidkant in han<strong>de</strong>n blijven van <strong>de</strong> familie Moreau. Door nalatenschappen<br />
en verkopen gaat het goed vervolgens over van <strong>de</strong> ene familie<br />
naar <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re.<br />
Op het ein<strong>de</strong> van <strong>de</strong> 20 ste eeuw blijft er na <strong>de</strong> belangrijke ste<strong>de</strong>nbouwk<strong>un</strong>dige<br />
werken in Jambes en <strong>de</strong> vernietiging van een <strong>de</strong>el van <strong>de</strong><br />
bijgebouwen, naar aanleiding van <strong>de</strong> bouw van <strong>de</strong> supermarkt, van het<br />
goed niet meer over dan <strong>de</strong> vestingtoren, <strong>de</strong> verblijven van <strong>de</strong> Seigneurie<br />
uit <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> eeuw, en <strong>de</strong> fermette aan <strong>de</strong> zuidkant.<br />
furent réalisés <strong>un</strong>e série <strong>de</strong> plans militaires français et hollandais où<br />
apparaissent le château, la ferme et les dépendances d’Anhaive. Ces<br />
plans furent d’<strong>un</strong>e ai<strong>de</strong> précieuse lors <strong>de</strong> l’étu<strong>de</strong> archéologique <strong>de</strong>s<br />
bâtiments.<br />
Pendant la secon<strong>de</strong> moitié du 19 e siècle, les Moreau, propriétaires <strong>de</strong>s<br />
lieux, feront abattre <strong>un</strong> bâtiment situé au centre <strong>de</strong> la cour (visible sur<br />
les plans mentionnés plus haut) et agrémenteront la propriété d’<strong>un</strong>e<br />
série d’annexes adossées à l’enceinte <strong>de</strong> la ferme. L’annexe septentrionale<br />
tardive adossée au logis sera démolie en 1970. C’est lors <strong>de</strong> cette<br />
pério<strong>de</strong>, mieux connue grâce aux archives cadastrales, que la propriété<br />
sera divisée en <strong>de</strong>ux p<strong>art</strong>ies : la <strong>de</strong>meure et les bâtiments <strong>de</strong> la ferme<br />
côté est <strong>de</strong>viendront la propriété <strong>de</strong>s Zou<strong>de</strong> en 1868 ; tandis que le<br />
donjon et la maison, côté sud resteront aux mains <strong>de</strong>s Moreau.<br />
Ensuite, par le jeu <strong>de</strong>s successions et <strong>de</strong>s ventes, la propriété passera<br />
<strong>de</strong> famille en famille.<br />
Finalement à la fin du 19 e siècle, après les très importants travaux<br />
d’urbanisation réalisés à Jambes et la <strong>de</strong>struction d’<strong>un</strong>e p<strong>art</strong>ie <strong>de</strong>s<br />
annexes lors <strong>de</strong> la construction <strong>de</strong> la gran<strong>de</strong> surface, il ne reste <strong>de</strong> la<br />
propriété d’Anhaive que le donjon, la <strong>de</strong>meure seigneuriale du 16 e<br />
siècle et la fermette côté sud.<br />
DE STEEN IN DE RESTAURATIES VAN DE VESTINGTOREN<br />
VAN ANHAIVE EN DIRECTE OMGEVING<br />
De N.V. Thiran, algemene aannemingswerken, uit Achêne-Ciney<br />
was verantwoor<strong>de</strong>lijk voor het goe<strong>de</strong> verloop van <strong>de</strong>ze grote werf.<br />
Het geheel van <strong>de</strong> gebouwen in baksteen en natuursteen bestaat<br />
vooral uit Maaskalksteen, en <strong>de</strong>ze materialen wer<strong>de</strong>n ook gebruikt<br />
bij <strong>de</strong> restauratie. Ze wer<strong>de</strong>n geleverd door <strong>de</strong> ‘Carrières Debras’ uit<br />
Arbre voor het metselwerk (kalksteen uit Salet in <strong>de</strong> Molignée), en<br />
vormgegeven door <strong>de</strong> firma J.Cl.Briot (www.briot.be) te Saint-Servais<br />
voor <strong>de</strong> bewerkte natuursteen, zorgvuldig gebeiteld op ou<strong>de</strong> wijze.<br />
De nieuwe steen integreert zich evenwichtig in <strong>de</strong> historische gevels.<br />
De directe omgeving van het complex kreeg ook een keurige<br />
behan<strong>de</strong>ling ten g<strong>un</strong>ste van <strong>de</strong> overgang met het naburige<br />
warenhuis en zijn grote parkeerplaats. Voor <strong>de</strong> onmid<strong>de</strong>llijke<br />
omgeving van <strong>de</strong> slottoren werd Blauwe Steen gebruikt, waarvan<br />
het gelijke oppervalk verwijst naar <strong>de</strong> slotgrachten die om technische<br />
re<strong>de</strong>nen niet kon<strong>de</strong>n gereconstrueerd wor<strong>de</strong>n, daar waar <strong>de</strong> naburige<br />
trapjes <strong>de</strong> oevers oproepen. De grote ‘petit-granit’ tegels bleven<br />
onbewerkt zoals verzaagd (80 cm langs <strong>de</strong> zijkant, 5 cm dik) en ze<br />
wer<strong>de</strong>n geleverd door <strong>de</strong> ‘Carrières du Hainaut’ uit Soignies.<br />
Ze wer<strong>de</strong>n op contactblokken geplaatst om een optimale afwatering<br />
te verzekeren in <strong>de</strong>ze <strong>de</strong>licate, afhellen<strong>de</strong> zone.<br />
Alle an<strong>de</strong>re verbeteringswerken gebeur<strong>de</strong>n in Condrozzandsteen uit<br />
<strong>de</strong> Famenne met verschillen<strong>de</strong> texturen en schakeringen – haverkleurige<br />
goudgele stenen tot meer compacte, grijze, grijsgroene, grijsblauwe,<br />
bruine of wijnro<strong>de</strong> materialen. De formaten en afwerkingen<br />
zijn al even gevarieerd, van eenvoudige ruw gehouwen muurtjes tot<br />
<strong>de</strong> zorgvuldig afgewerkte haakse breukstenen van <strong>de</strong> grote muur<br />
en <strong>de</strong> op maat gemaakte <strong>de</strong>kstenen. Ze wer<strong>de</strong>n ook gebruikt in<br />
<strong>de</strong> tegels met zeer vlakke oppervlakken die naar <strong>de</strong> ingang van <strong>de</strong><br />
winkel lei<strong>de</strong>n, en <strong>de</strong> massieve in terrassen geplaatste tre<strong>de</strong>n rond <strong>de</strong><br />
toren. Al <strong>de</strong>ze prachtige stukken wer<strong>de</strong>n geleverd door <strong>de</strong> Carrières<br />
Debras uit Arbre (www.carrieres-<strong>de</strong>bras.be), bijgestaan door <strong>de</strong> ‘Grès<br />
du Bois d’Anthisnes’ uit Poulseur.<br />
Met dit project is in alle grootsheid en verschei<strong>de</strong>nheid het bewijs<br />
geleverd (als dat al nodig zou zijn) dat <strong>de</strong> Waalse steengroeven nog<br />
steeds uitm<strong>un</strong>ten<strong>de</strong> kwaliteit leveren.<br />
LES PIERRES DANS LA RESTAURATION DU DONJON<br />
D’ANHAIVE ET DE SES ABORDS<br />
L’entreprise générale Thiran S.A. d’Achêne-Ciney était responsable<br />
<strong>de</strong> la bonne conduite du grand chantier. L’ensemble <strong>de</strong>s bâtiments<br />
briques et pierres comporte majoritairement <strong>de</strong>s éléments en calcaires<br />
<strong>de</strong> Meuse, et ce sont ces matériaux qui ont servi aux restaurations,<br />
fournis par les Carrières Debras à Arbre pour les maçonneries (calcaire<br />
<strong>de</strong> Salet dans la Molignée), façonnés par l’entreprise J.Cl. Briot (www.<br />
briot.be) à Saint-Servais pour les pierres <strong>de</strong> taille, soigneusement ciselées<br />
à l’ancienne. Les <strong>nouvel</strong>les pierres s’insèrent harmonieusement<br />
dans les parements historiques.<br />
Les abords du complexe ont fait l’objet d’<strong>un</strong> traitement soigné,<br />
pour ménager la transition avec le grand magasin voisin et son vaste<br />
parking. L’entourage immédiat du donjon a été traité en pierre bleue,<br />
dont la surface <strong>un</strong>ie évoque les douves en eau, aujourd’hui disparues<br />
et impossibles techniquement à restituer – alors que les gradins<br />
voisins évoquent les berges. Les gran<strong>de</strong>s dalles <strong>de</strong> petit granit laissées<br />
brutes <strong>de</strong> sciage (80 cm <strong>de</strong> côté sur 5 cm d’épaisseur), livrées par<br />
les Carrières du Hainaut à Soignies, sont posées sur <strong>de</strong>s plots – afin<br />
d’assurer <strong>un</strong> drainage optimal <strong>de</strong> cette zone délicate, en pied <strong>de</strong><br />
versant.<br />
Tous les autres aménagements sont en grès famenniens du Condroz<br />
<strong>de</strong> diverses textures et nuances - <strong>de</strong>s “pierres d’avoine” d’<strong>un</strong> beau<br />
ja<strong>un</strong>e doré aux matériaux plus compacts, gris, gris vert, gris bleu,<br />
br<strong>un</strong> ou lie-<strong>de</strong>-vin. Les formats et finitions sont tout aussi variés, du<br />
simple débruti <strong>de</strong>s murets aux moellons soigneusement équarris du<br />
grand mur et aux couvre-murs ajustés. Ils constituent également les<br />
pavés platines aux surfaces bien planes qui mènent à l’entrée du<br />
magasin et les marches massives disposées en gradins autour <strong>de</strong> la<br />
tour. Toutes ces belles pièces ont été livrées par les Carrières Debras<br />
à Arbre (www.carrieres-<strong>de</strong>bras.be), assistées par les Grès du Bois<br />
d’Anthisnes à Poulseur.<br />
Tout ceci constitue la preuve en vraie gran<strong>de</strong>ur et en belle variété - si<br />
besoin en était - que les carrières wallonnes peuvent encore fournir<br />
entièrement <strong>de</strong>s projets <strong>de</strong> qualité.<br />
28 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 04/2005
RESTAURATIE VAN DE OVERBLIJFSELEN<br />
EERSTE ARCHITECTURALE STUDIES<br />
Rond 1914 wordt het Naamse gebied grondig<br />
uitgekamd door L. Henry en architect L. Lebr<strong>un</strong> om<br />
lijsten en geschreven beschrijvingen van <strong>de</strong> hoeves<br />
in <strong>de</strong> provincie op te k<strong>un</strong>nen maken. Een weinig<br />
later zal L. Thomé <strong>de</strong> toren en <strong>de</strong> dampkappen<br />
van <strong>de</strong> schouwen tekenen. Deze documenten<br />
zijn bijzon<strong>de</strong>r waar<strong>de</strong>vol om zich <strong>de</strong> sindsdien<br />
verdwenen elementen voor te k<strong>un</strong>nen stellen.<br />
De eerste werkelijk wetenschappelijke analyse<br />
verscheen in 1975 en was van <strong>de</strong> hand van <strong>de</strong><br />
attaché Th. Cortembos, die aan <strong>de</strong> restauratie<br />
van <strong>de</strong> toren werkte. Uitein<strong>de</strong>lijk werd <strong>de</strong> globale<br />
archeologische studie uitgevoerd door J. Plumier<br />
en Th. Cortembos tussen 1996 en 1998, en kon<br />
<strong>de</strong> werf aanvangen in september 2003.<br />
De toren<br />
Dit gebouw heeft een vierkantig grondplan en is<br />
bijna volledig opgetrokken in Maaskalksteen.<br />
Het heeft een leien dak ‘à la Mans<strong>art</strong>’. Bij <strong>de</strong><br />
eerste oogopslag is het al dui<strong>de</strong>lijk dat dit in twee<br />
RESTAURATION DES VESTIGES<br />
PREMIÈRES ÉTUDES ARCHITECTURALES<br />
Vers 1914, L. Henry et l’architecte L. Lebr<strong>un</strong> battent<br />
la campagne namuroise afin d’effectuer <strong>de</strong>s relevés<br />
et <strong>de</strong>scriptions écrites <strong>de</strong>s fermes <strong>de</strong> la province.<br />
Ils seront suivis <strong>de</strong> peu par L. Thomé qui <strong>de</strong>ssinera la<br />
tour ainsi que les hottes <strong>de</strong> cheminées. Ces relevés<br />
sont précieux pour se représenter les éléments<br />
disparus <strong>de</strong>puis. <strong>La</strong> première analyse réellement<br />
scientifique, oeuvre <strong>de</strong> l’attachée à la restauration<br />
<strong>de</strong> la tour Th. Cortembos, verra le jour en 1975.<br />
Enfin, l’étu<strong>de</strong> archéologique globale a été effectuée<br />
par J. Plumier et Th. Cortembos en 1996-1998 et<br />
le chantier a débuté en septembre 2003.<br />
<strong>La</strong> tour<br />
Ce bâtiment, en plan carré à trois niveaux, est<br />
composé presque entièrement <strong>de</strong> calcaire <strong>de</strong> Meuse<br />
sous <strong>un</strong> pavillon d’ardoises à la Mans<strong>art</strong>. Dès le<br />
premier coup d’œil, il est évi<strong>de</strong>nt que cette tour<br />
a connu <strong>de</strong>ux gran<strong>de</strong>s étapes <strong>de</strong> construction, la<br />
moitié inférieure présentant <strong>un</strong> appareillage <strong>de</strong><br />
moellons grossièrement taillés, tandis que la p<strong>art</strong>ie<br />
22/01 - 24/01/06<br />
Gent (B) - Flan<strong>de</strong>rs Expo<br />
STONE EXPO<br />
Europese vakbeurs voor natuursteen, keramische<br />
tegels & betonproducten / Salon<br />
professionnel européen du dallage et du<br />
carrelage, <strong>de</strong> pierre, céramique et béton<br />
www.mopro.be<br />
23/01 15u/h<br />
A G E N D A<br />
Gent (B) - Flan<strong>de</strong>rs Expo<br />
Infonamiddag georganiseerd door <strong>de</strong> Belgische<br />
Fe<strong>de</strong>ratie van Aannemers van Tegel-en<br />
Mozaïekwerken en het WTCB:<br />
- Natuursteen als vloerbe<strong>de</strong>kking<br />
- Vlekvorming bij marmers<br />
Conférences organisées par le CSTC et la<br />
Fédération belge <strong>de</strong>s entrepreneurs carreleurs<br />
et mosaïstes :<br />
- <strong>La</strong> pierre naturelle comme revêtement <strong>de</strong> sol<br />
- <strong>La</strong> formation <strong>de</strong> taches sur le marbre<br />
fecamo@confe<strong>de</strong>rationconstruction.be<br />
02/03 - 12/03/06<br />
Bruxelles-Brussel (B) - Brussels Expo<br />
BATIBOUW<br />
De internationale beurs voor <strong>de</strong> bouw,<br />
renovatie en inrichting / Salon international<br />
du bâtiment, <strong>de</strong> la rénovation et <strong>de</strong> l’aménagement<br />
intérieur<br />
www.batibouw.be<br />
14/03 - 16/03/06<br />
London (GB) - Excel London<br />
NATURAL STONE SHOW<br />
7th natural stone show<br />
www.stoneshow.co.uk<br />
24/03 - 27/03/06<br />
verschillen<strong>de</strong> fasen gebeur<strong>de</strong>; <strong>de</strong> breukstenen aan<br />
<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rkant zijn grof gehouwen, terwijl die van <strong>de</strong><br />
bovenkant eer<strong>de</strong>r zorgvuldig haaks zijn vormgegeven.<br />
Een studie wees uit dat enkel <strong>de</strong> twee eerste<br />
verdiepingen aan <strong>de</strong> origine van het gebouw tot <strong>de</strong><br />
late mid<strong>de</strong>leeuwen behoren, <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> etage dateert<br />
van later. De eerste verdieping was naar het schijnt<br />
gewijd aan <strong>de</strong> dagelijkse activiteiten.<br />
Er wer<strong>de</strong>n sporen gevon<strong>de</strong>n van een grote schouw<br />
die vandaag jammer genoeg is verdwenen…<br />
De werken begonnen op het <strong>de</strong>r<strong>de</strong> <strong>de</strong>el boven<br />
<strong>de</strong> twee<strong>de</strong> etage waar het verband zichtbaar<br />
veran<strong>de</strong>rt: <strong>de</strong> stenen hebben een dui<strong>de</strong>lijker palet,<br />
met <strong>de</strong> p<strong>un</strong>tbeitel afgewerkte vlakken en enkele<br />
groefeffecten. Van <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> trappen werd een echt<br />
wenteltrap – torentje gemaakt, volledig in steen en<br />
daterend uit <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> eeuw. Deze twee<strong>de</strong> verdieping<br />
was dui<strong>de</strong>lijk <strong>de</strong> meest comfortabele ruimte. In het<br />
mid<strong>de</strong>n stond een schouw met stenen moluurwerk,<br />
afgeboord met een menselijke buste. De rechtse,<br />
vrouwelijke figuur is intact gebleven, maar <strong>de</strong> linkse,<br />
naar traditie mannelijke figuur, ging verloren.<br />
De achterwand was volledig in breuksteen.<br />
4. 5.<br />
supérieure présente elle <strong>un</strong> appareillage <strong>de</strong> moellons<br />
soigneusement équarris. Après étu<strong>de</strong>, il est apparu<br />
que seuls les <strong>de</strong>ux premiers niveaux dataient <strong>de</strong><br />
l’origine du bâtiment, dans le courant du Bas<br />
Moyen Age, alors que le troisième est plus tardif.<br />
Au premier étage, dédié semble-t-il aux activités<br />
quotidiennes, on a découvert la trace d’<strong>un</strong>e gran<strong>de</strong><br />
cheminée qui a aujourd’hui malheureusement<br />
disparu…<br />
Les travaux ont débuté au tiers supérieur du second<br />
niveau, où le changement d’appareillage est manifeste<br />
: les pierres <strong>de</strong> taille ont <strong>de</strong>s palettes mieux<br />
marquées, <strong>de</strong>s faces finies à la pointe et quelques<br />
effets <strong>de</strong> stries. Quant aux escaliers, les anciennes<br />
volées sont <strong>de</strong>venues <strong>un</strong>e véritable tourelle<br />
d’escalier en vis entièrement en pierre et datant<br />
du 15 e siècle. Ce second niveau était visiblement<br />
la pièce la plus confortable. Elle était centrée sur<br />
<strong>un</strong>e cheminée aux montants <strong>de</strong> pierre moulurés<br />
et amortis par <strong>un</strong> buste humain. Le buste droit,<br />
féminin, nous est parvenu intact.<br />
Namur (B) - Namur Expo<br />
BOIS & HABITAT<br />
Salon belge <strong>de</strong> la construction en bois, <strong>de</strong><br />
l’aménagement et <strong>de</strong>s énergies <strong>nouvel</strong>les<br />
www.bois-habitat.com<br />
30/03 - 02/04/06<br />
Liège (B) - Halles <strong>de</strong>s Foires<br />
TECHNIPIERRE<br />
Het salon van <strong>de</strong> natuursteen van <strong>de</strong> Benelux<br />
Le salon <strong>de</strong> la pierre naturelle du Benelux<br />
www.technipierre.be<br />
04/04-07/04/06<br />
Amsterdam (NL) - Amsterdam RAI<br />
BOUW RAI<br />
Inspiratie voor <strong>de</strong> ontwikkeling van<br />
woningprojecten<br />
www.bouwrai.nl<br />
10/05-13/05/06<br />
Madrid (E) - Feria <strong>de</strong> Madrid<br />
PIEDRA<br />
VI Feria internacional <strong>de</strong> la piedra natural<br />
www.piedra.ifema.es<br />
Stand <strong>Pierres</strong> et <strong>Marbres</strong> <strong>de</strong> Wallonie
6.<br />
1. C.1898<br />
2. C.1970<br />
3. Juli / Juillet 2005<br />
4,5. Gerestaureer<strong>de</strong> vensters / Baies restaurées<br />
6. Westgevel voor restauratie<br />
Face ouest avant restauration<br />
7,8. Herinrichting omgeving / Abords aménagés<br />
Een eerste ge<strong>de</strong>eltelijke restauratie van het metselwerk gebeur<strong>de</strong> al<br />
tussen 1976 en 1978, maar het zou duren tot <strong>de</strong> overname door <strong>de</strong><br />
Koning Bou<strong>de</strong>wijnstichting eer <strong>de</strong> werken tot een goed ein<strong>de</strong> wer<strong>de</strong>n<br />
gebracht, zowel wat betreft het metselwerk, het gebinte als het dak,<br />
en dat het resultaat werd bekomen zoals we het vandaag kennen. Het<br />
binnenmetselwerk van <strong>de</strong> haar<strong>de</strong>n en nissen werd gerestaureerd, terwijl<br />
het an<strong>de</strong>re binnenmetselwerk, na een reinigingsbeurt, werd opgevoegd<br />
en be<strong>de</strong>kt met een grijze kalk. De leien waren nog in goe<strong>de</strong> staat en<br />
kon<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n hergebruikt.<br />
De woning<br />
Oorspronkelijk, in <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> eeuw, zag <strong>de</strong> woning er wanor<strong>de</strong>lijk uit, zowel<br />
wat betreft volumes, gebruikte materialen als uitvoering. In<strong>de</strong>rdaad,<br />
het gebouw is niet helemaal symmetrisch, er steekt een p<strong>un</strong>tgevel uit<br />
in <strong>de</strong> slotgracht en het is <strong>de</strong> enige toegang tot <strong>de</strong> ponton van <strong>de</strong> toren.<br />
Loodrecht erop staat een an<strong>de</strong>re vleugel die in het mid<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re<br />
p<strong>un</strong>tgevel aansluit. Ten noor<strong>de</strong>n van <strong>de</strong>ze twee bevindt er zich dan<br />
een rond torentje. Van dit geheel blijft enkel het hoofdge<strong>de</strong>elte en het<br />
torentje over, in Maaskalksteen en in baksteen.<br />
De materialen van het hoofdge<strong>de</strong>elte zijn op een bijzon<strong>de</strong>re manier<br />
samengesteld: <strong>de</strong> stenen gevelbekleding bestaat uit lagen die in <strong>de</strong><br />
hoogte verschillen en met veranker<strong>de</strong> hoeken. Deze gevelbekleding<br />
be<strong>de</strong>kt overal een metselwerk van breuksteen, behalve in het bovenste<br />
ge<strong>de</strong>elte van <strong>de</strong> eerste etage aan <strong>de</strong> westkant, waar hij een metselwerk<br />
van baksteen be<strong>de</strong>kt. Het wanor<strong>de</strong>lijk karakter wordt nog benadrukt<br />
door <strong>de</strong> afwerking van <strong>de</strong> steen in <strong>de</strong> omlijsting, die an<strong>de</strong>rs gebeur<strong>de</strong><br />
dan die van <strong>de</strong> gevel: <strong>de</strong> steen in <strong>de</strong> omlijsting is met een fijne beitel<br />
bewerkt, en die van <strong>de</strong> gevel werd gegroefd met een p<strong>un</strong>tbeitel. Het<br />
hoofdge<strong>de</strong>elte telt twee vertrekken per verdieping, geschei<strong>de</strong>n door <strong>de</strong><br />
muur wa<strong>art</strong>egen <strong>de</strong> gotische schouwen zijn geplaatst. Deze prachtige<br />
schouwen hebben een gebroken ontladingsboog met tabletten en<br />
ste<strong>un</strong>muren in kalksteen. De voetring van die ste<strong>un</strong>muren zijn afgevlakt<br />
en ze zijn versierd met weegbreebla<strong>de</strong>ren in <strong>de</strong> vorm van een kapiteel.<br />
Het torentje bestaat uit baksteen en wordt opgevrolijkt met enkele<br />
architectonische elementen in gebeitel<strong>de</strong> steen.<br />
De reddingswerken en <strong>de</strong> restauratie begonnen met evaluaties van<br />
<strong>de</strong> slotgracht, het elektriciteitsnet en <strong>de</strong> verblijven, tussen 1996 en<br />
1998. Deze voor <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> restauratie kostbare analyses lever<strong>de</strong>n<br />
jammer genoeg weinig ont<strong>de</strong>kkingen op wat betreft het archeologisch<br />
waar<strong>de</strong>vol stenen meubilair. Men heeft echter wel een chronologie<br />
k<strong>un</strong>nen opstellen waarbij tussen <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> en <strong>de</strong> 20 ste eeuw niet min<strong>de</strong>r<br />
dan zeven fases wer<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> inrichting en <strong>de</strong><br />
verbouwingen van <strong>de</strong> site. Natuurlijk was het hoofddoel van <strong>de</strong><br />
restauratie: <strong>de</strong> gebouwen in <strong>de</strong> meest oorspronkelijke staat herstellen.<br />
Par contre, le gauche est perdu et <strong>de</strong>vait, suivant la tradition, être<br />
masculin. Le contrecoeur était, lui, tout en moellons.<br />
Une première restauration p<strong>art</strong>ielle <strong>de</strong> la maçonnerie a été réalisée<br />
en 1976-78, mais il faudra attendre le rachat par la Fondation Roi<br />
Baudouin pour que les travaux soient menés à leur terme, aussi bien<br />
pour la maçonnerie, la charpente et la toiture, pour atteindre le superbe<br />
résultat que nous connaissons aujourd’hui. Les éléments <strong>de</strong> maçonneries<br />
intérieures comme les cheminées et les niches ont été restaurés, tandis<br />
que le reste <strong>de</strong>s maçonneries intérieures ont été recouvertes d’<strong>un</strong><br />
badigeon gris après ragréage et rejointoiement. Quant aux ardoises,<br />
leur bonne conservation a permis leur réemploi.<br />
Le logis<br />
Au 16 e siècle, le logis présentait <strong>un</strong> aspect assez disparate dans ses<br />
volumes, ses matériaux et sa mise en œuvre. En effet, le bâtiment, pas<br />
tout à fait symétrique, avance <strong>un</strong> mur-pignon dans la douve et comporte<br />
le seul accès au ponton <strong>de</strong> la tour. Il comprend également <strong>un</strong>e aile<br />
perpendiculaire accrochée au centre <strong>de</strong> l’autre mur-pignon. Une tourelle<br />
ron<strong>de</strong> occupe l’angle nord <strong>de</strong> ces <strong>de</strong>ux corps. De cet ensemble ne nous<br />
sont parvenus que le corps principal et la tourelle, en calcaire <strong>de</strong> Meuse<br />
et en briques.<br />
Le corps principal présente <strong>un</strong> agencement p<strong>art</strong>iculier <strong>de</strong> ses matériaux :<br />
le parement est en pierres <strong>de</strong> taille à assises <strong>de</strong> hauteurs variables et aux<br />
angles chaînés. Ce parement recouvre <strong>un</strong>e maçonnerie <strong>de</strong> moellons,<br />
p<strong>art</strong>out sauf à la p<strong>art</strong>ie supérieure du premier étage à l’ouest, où il<br />
recouvre <strong>un</strong>e maçonnerie <strong>de</strong> briques. Le côté disparate est encore<br />
souligné par les finitions <strong>de</strong>s pierres d’encadrement qui sont différentes<br />
<strong>de</strong> celles du parement : les premières sont dressées au ciseau fin et le<br />
secon<strong>de</strong>s sont striées à la pointe, dans leur palette ciselée. Le corps<br />
principal comporte <strong>de</strong>ux pièces par niveau, séparées par <strong>un</strong> mur continu<br />
logeant les cheminées gothiques. Ces très belles cheminées présentent<br />
<strong>un</strong> arc <strong>de</strong> déchargement brisé, <strong>de</strong>s tablettes et <strong>de</strong>s piédroits en pierre<br />
calcaire. Ces <strong>de</strong>rniers ont <strong>un</strong>e base à tore aplati et <strong>de</strong> feuilles <strong>de</strong> plantain<br />
en guise <strong>de</strong> chapiteau.<br />
<strong>La</strong> tourelle est constituée <strong>de</strong> briques agrémentées <strong>de</strong> quelques éléments<br />
architectoniques en pierre ciselée.<br />
Le sauvetage et la restauration débutèrent par <strong>de</strong>s sondages d’évaluation<br />
<strong>de</strong> la douve et du secteur est du logis, effectués en 1996 et 1998.<br />
Ces analyses très précieuses dans le cadre <strong>de</strong> la future restauration furent<br />
hélas pauvres en découvertes <strong>de</strong> mobilier archéologique en stratigraphie.<br />
Cependant, <strong>un</strong>e chronologie a pu être dégagée et pas moins <strong>de</strong><br />
sept phases d’aménagement et <strong>de</strong> transformation du site ont été<br />
répertoriées, entre le 13 e et le 20 e siècle. Le but <strong>de</strong> la restauration était<br />
bien sûr <strong>de</strong> remettre les bâtiments dans le état le plus ancien possible.<br />
30 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 04/2005
Dat was niet voor alle on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len mogelijk, maar globaal gezien wordt<br />
<strong>de</strong> staat van <strong>de</strong> reconstructie in 1700 het dichtst bena<strong>de</strong>rd.<br />
De belangrijkste restauratiewerken waren het versterken van het<br />
metselwerk in ‘pierre <strong>de</strong> Meuse’, het herstellen van <strong>de</strong> plankenvloeren<br />
en van <strong>de</strong> vensteropeningen, waarvoor <strong>de</strong> oorspronkelijke kruiskozijnen<br />
kon<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n gebruikt die bij <strong>de</strong> opgravingwerken zijn teruggevon<strong>de</strong>n.<br />
Spijtig genoeg waren <strong>de</strong>ze niet volledig, <strong>de</strong> ontbreken<strong>de</strong> elementen<br />
wer<strong>de</strong>n dus i<strong>de</strong>ntiek nagemaakt en men heeft getracht er een oud<br />
uitzicht aan te geven.<br />
Dankzij <strong>de</strong> Koning Bou<strong>de</strong>wijnstichting (www.kbs-frb.be), het ‘Syndicat<br />
d’Initiative’ van Jambes (en dus ook Jacques Toussaint), <strong>de</strong> architecten,<br />
archeologen en an<strong>de</strong>re historici, herleeft <strong>de</strong> Seigneurie d’Anhaive na<br />
verschillen<strong>de</strong> keren <strong>de</strong> vernietiging nabij te zijn geweest. Het monument<br />
is niet langer een anonieme, achterin een warenhuisparkeerplaats<br />
verloren ruïne, en door zijn prachtige restauratie kan ie<strong>de</strong>reen nu<br />
een authentieke getuige van <strong>de</strong> Naamse geschie<strong>de</strong>nis bewon<strong>de</strong>ren.<br />
<strong>La</strong>at ons nu hopen dat dit voorbeeld van rehabilitatie gevolgd zal wor<strong>de</strong>n<br />
door vele an<strong>de</strong>re.<br />
Ce ne fut pas possible pour toutes les p<strong>art</strong>ies mais globalement, l’état est<br />
celui le plus proche possible <strong>de</strong> la reconstruction <strong>de</strong> 1700. Les principaux<br />
travaux <strong>de</strong> restauration ont été la consolidation <strong>de</strong> la maçonnerie en<br />
pierres <strong>de</strong> Meuse, la reconstitution <strong>de</strong>s planchers ainsi que <strong>de</strong>s baies <strong>de</strong>s<br />
fenêtres, qui ont retrouvé leurs croisées <strong>de</strong> pierre originelles découvertes<br />
lors <strong>de</strong> fouilles <strong>de</strong> remblais. Malheureusement, ces <strong>de</strong>rnières étaient<br />
incomplètes et les éléments manquants ont été taillés à l’i<strong>de</strong>ntique,<br />
en recherchant le plus possible l’aspect ancien.<br />
Grâce à la Fondation Roi Baudouin (www.kbs-frb.be), au Syndicat<br />
d’Initiative <strong>de</strong> Jambes (et donc <strong>de</strong> Jacques Toussaint), aux architectes,<br />
archéologues et autres historiens, la seigneurie d’Anhaive renaît après<br />
avoir frôlé la <strong>de</strong>struction à plusieurs reprises. Ce monument permet<br />
maintenant à tout <strong>un</strong> chac<strong>un</strong> d’admirer <strong>un</strong> authentique témoin <strong>de</strong><br />
l’histoire namuroise, magnifiquement restauré, et non plus <strong>un</strong>e ruine<br />
anonyme perdue au fond d’<strong>un</strong> parking <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> surface. Espérons que<br />
cet exemple <strong>de</strong> réhabilitation soit suivi <strong>de</strong> beaucoup d’autres.<br />
NdA: De inhoud van dit <strong>art</strong>ikel is geïnspireerd op het boek getiteld “<strong>La</strong> Seigneurie d’Anhaive à<br />
Jambes”, opgesteld on<strong>de</strong>r leiding van Jacques Toussaint en uitgegeven door het ‘Centre d’Archéologie,<br />
d’Art et d’Histoire <strong>de</strong> Jambes’, als eerste werk in <strong>de</strong> collectie ‘Etu<strong>de</strong>s et Documents’.<br />
Het kan verkregen wor<strong>de</strong>n bij het ‘Syndicat d’Initiative’ te Jambes (081302217 of www.sijambes.<br />
be) en in <strong>de</strong> gespecialiseer<strong>de</strong> boekhan<strong>de</strong>l.<br />
NdA : Le contenu <strong>de</strong> cet <strong>art</strong>icle est inspiré du livre intitulé "<strong>La</strong> Seigneurie d’Anhaive à Jambes",<br />
rédigé sous la direction <strong>de</strong> Jacques Toussaint et édité par le Centre d’Archéologie, d’Art et<br />
d’Histoire <strong>de</strong> Jambes, en tant que premier volume <strong>de</strong> leur collection "Etu<strong>de</strong>s et Documents". Il est<br />
disponible au Syndicat d’Initiative <strong>de</strong> Jambes (081302217 ou www.sijambes.be) ainsi que dans<br />
les librairies spécialisées.<br />
7,8.
U I T T R E K S E L S / E X T R A I T S<br />
1.<br />
Artikel verschenen in Monumenten, <strong>La</strong>ndschappen & Archeologie 24/3, mei-j<strong>un</strong>i 2005<br />
Article paru dans Monumenten, <strong>La</strong>ndschappen & Archeologie 24/3, mai-juin 2005<br />
www.monument.vlaan<strong>de</strong>ren.be<br />
(Vertaling / Traduction : Herman Van <strong>de</strong>r Bossche)<br />
DE RESTAURATIE VAN “DEN EZEL”<br />
EEN GEVEL OP DE GROTE MARKT VAN BRUSSEL<br />
LA RESTAURATION DE “L’ANE”<br />
UNE FAÇADE DE LA GRAND-PLACE DE BRUXELLES<br />
Paula Cor<strong>de</strong>iro et Marie-Noëlle M<strong>art</strong>ou<br />
Architecten, Cel Historisch Patrimonium, Stad Brussel<br />
Architectes, Cellule Patrimoine historique, Ville <strong>de</strong> Bruxelles<br />
De Grote Markt van Brussel groepeert rondom het gotische stadhuis<br />
huizen met barokke allure. Het monumentaal ensemble is er gekomen<br />
dankzij <strong>de</strong> ingrijpen<strong>de</strong> heropbouw op het ein<strong>de</strong> van <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> eeuw en<br />
belangrijke 19 <strong>de</strong> -eeuwse restauraties. In 1936 achtte men alleen het<br />
stadhuis en het Broodhuis belangrijk genoeg om als monument te beschermen.<br />
Intussen ging <strong>de</strong> aandacht van <strong>de</strong> massatoerist vooral uit naar<br />
het prestigieuze ka<strong>de</strong>r van <strong>de</strong> markt met <strong>de</strong> rijke gevels. In 1977 volg<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> bescherming van alle gevels en in 2002 <strong>de</strong>ze van <strong>de</strong> interieurs. Internationale<br />
erkenning kwam er op 2 <strong>de</strong>cember 1998 met <strong>de</strong> inschrijving<br />
door <strong>de</strong> UNESCO van <strong>de</strong> Grote Markt op <strong>de</strong> lijst van het Werel<strong>de</strong>rfgoed.<br />
Uitgaan<strong>de</strong> van het belang van haar erfgoed en zich bewust van <strong>de</strong> snelle<br />
aftakeling, gaf <strong>de</strong> Stad Brussel in 1998 aan haar Cel Historisch Erfgoed<br />
(1) <strong>de</strong> opdracht voor een bouwhistorische studie van <strong>de</strong> pan<strong>de</strong>n aan<br />
<strong>de</strong> Markt. Doel was om aan <strong>de</strong> hand van een objectief overzicht van<br />
<strong>de</strong> bewaringstoestand te komen tot een beter beheer van dit bijzon<strong>de</strong>r<br />
architecturaal erfgoed (2). Archiefdocumenten die opklimmen tot het<br />
ein<strong>de</strong> van <strong>de</strong> 19 <strong>de</strong> eeuw lieten toe om een inventaris te maken en plattegron<strong>de</strong>n<br />
en opstan<strong>de</strong>n te tekenen van <strong>de</strong> opeenvolgen<strong>de</strong> ingrepen aan<br />
<strong>de</strong> gevels en <strong>de</strong> interieurs.<br />
Vermits <strong>de</strong> Stad Brussel ingevolge een geschreven overeenkomst uit het<br />
ein<strong>de</strong> van <strong>de</strong> 19 <strong>de</strong> eeuw (3) verantwoor<strong>de</strong>lijk is voor <strong>de</strong> gevels van <strong>de</strong><br />
Grote Markt, heeft zij onlangs een eerste geveldiagnose laten opstellen<br />
met een i<strong>de</strong>ntificatie van gebruikte bouwmaterialen, van verwering, van<br />
onregelmatighe<strong>de</strong>n zoals scheurvorming, stuk springen<strong>de</strong> natuursteen,<br />
oxy<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> metalen on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len en <strong>de</strong> toestand van het voegwerk (4).<br />
Ensemble monumental dont l’aspect résulte <strong>de</strong> profonds remaniements<br />
<strong>de</strong> la fin du 17 e siècle et <strong>de</strong>s restaurations importantes du 19 e siècle, la<br />
Grand-<strong>place</strong> <strong>de</strong> Bruxelles rassemble autour d’<strong>un</strong> Hôtel <strong>de</strong> Ville gothique<br />
<strong>de</strong>s maisons d’allure baroque. Si seuls les monuments publics que<br />
constituent l’Hôtel <strong>de</strong> Ville et la Maison du Roi ont été classés en 1936,<br />
l’intérêt s’est ensuite porté sur les riches maisons qui en font <strong>un</strong> cadre<br />
prestigieux attirant <strong>un</strong> tourisme <strong>de</strong> masse. L’ensemble <strong>de</strong>s faça<strong>de</strong>s a été<br />
classé en 1977, et ces classements ont été étendus en 2002 aux intérieurs<br />
<strong>de</strong>s maisons. Entre-temps, ce patrimoine a été reconnu au niveau<br />
international par l’inscription <strong>de</strong> la Grand-<strong>place</strong> sur la liste du Patrimoine<br />
mondial par l’UNESCO le 2 décembre 1998. Consciente <strong>de</strong> l’importance<br />
<strong>de</strong> ce patrimoine et <strong>de</strong> sa dégradation rapi<strong>de</strong>, la Ville confie à la Cellule<br />
Patrimoine historique <strong>de</strong> la Ville (1) en 1998 <strong>un</strong>e étu<strong>de</strong> historique et<br />
architecturale <strong>de</strong>s maisons <strong>de</strong> la <strong>place</strong>, dans le but <strong>de</strong> présenter <strong>un</strong> bilan<br />
objectif <strong>de</strong> l’état <strong>de</strong> conservation <strong>de</strong> ce patrimoine architectural majeur<br />
et afin <strong>de</strong> mieux gérer celui-ci dans le futur (2). Grâce aux documents<br />
d’archives remontant à la fin du 19 e siècle, les interventions effectuées au<br />
fil <strong>de</strong>s ans, tant à l’intérieur que sur les faça<strong>de</strong>s, ont ainsi été inventoriées<br />
et reportées en plan et en élévation.<br />
<strong>La</strong> Ville <strong>de</strong> Bruxelles étant en charge <strong>de</strong> l’entretien <strong>de</strong>s faça<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la<br />
Grand-Place <strong>de</strong>puis la rédaction d’<strong>un</strong>e convention à la fin du 19 e siècle<br />
(3), <strong>un</strong> récent état <strong>de</strong>s lieux <strong>de</strong>s faça<strong>de</strong>s est réalisé. Cet état <strong>de</strong>s lieux<br />
correspond à <strong>un</strong>e phase préliminaire <strong>de</strong> diagnostic. Cette approche<br />
permet <strong>un</strong>e première i<strong>de</strong>ntification <strong>de</strong>s types <strong>de</strong> matériaux utilisés dans<br />
la construction <strong>de</strong>s faça<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> leur état d’altération, <strong>de</strong>s désordres<br />
tels que les fissurations, les éclats <strong>de</strong> pierres ou la corrosion d’éléments<br />
32 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 04/2005
3 , 4.<br />
1. Ou<strong>de</strong> tekening van <strong>de</strong> gevel voor <strong>de</strong> bestelling van<br />
stenen / Dessin du pignon pour la comman<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<br />
pierres, s.d. (c.1914)<br />
2. Voorgevel na <strong>de</strong> restauratie / <strong>La</strong> faça<strong>de</strong> après<br />
restauration, 2004<br />
3. Opmetingsplan van <strong>de</strong> voorgevel door De Rons<br />
Relevé <strong>de</strong> la faça<strong>de</strong> par De Rons, 1737<br />
4. Ou<strong>de</strong> opname voor <strong>de</strong> grote restauratiecampagne<br />
Photographie avant la gran<strong>de</strong> campagne <strong>de</strong><br />
restauration, 1895<br />
Doc 1- 3 © Ste<strong>de</strong>lijk Museum en Stadsarchief Brussel /<br />
Musée <strong>de</strong> la Ville <strong>de</strong> Bruxelles et Archives <strong>de</strong> la Ville <strong>de</strong><br />
Bruxelles<br />
2.<br />
Aansluitend op <strong>de</strong> geveldiagnose is een eerste gevelrestauratie aangevat<br />
van een stadseigendom, “<strong>de</strong>n Ezel”, gelegen Grote Markt 39. De smalle<br />
woning van twee traveeën en drie bouwlagen heeft een topgevel met<br />
gebogen fronton in laatbarokke stijl. Ter voorbereiding van <strong>de</strong> werf<br />
in 2001 - <strong>de</strong> restauratietechnieken moesten bepaald wor<strong>de</strong>n - werd<br />
wetenschappelijk en technisch on<strong>de</strong>rzoek verricht naar <strong>de</strong> aard van<br />
<strong>de</strong> materialen, ziektebeel<strong>de</strong>n en ingrepen en behan<strong>de</strong>lingen uit het<br />
verle<strong>de</strong>n. De restauratiewerf van nummer 39 staat trouwens mo<strong>de</strong>l en<br />
geldt als pilootproject voor <strong>de</strong> restauratie van <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re marktgevels.<br />
De werf van “Den Ezel” ving aan in november 2003 en was afgewerkt<br />
in ma<strong>art</strong> 2004.<br />
EERSTE BEVINDINGEN<br />
Na <strong>de</strong> historische studie volg<strong>de</strong> <strong>de</strong> fase van vergelijking van <strong>de</strong><br />
archiefstukken - plannen, bestekken, meetstaten en <strong>de</strong>rgelijke - met <strong>de</strong><br />
gevel zelf. Zo kon een nauwkeurige lijst van <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> materialen<br />
opgesteld wor<strong>de</strong>n, met een volledige beschrijving van <strong>de</strong> gevel.<br />
In die fase wer<strong>de</strong>n op verschillen<strong>de</strong> plaatsen scheurmeters geplaatst.<br />
Er werd een stabiliteitsprobleem van <strong>de</strong> topgevel vastgesteld: <strong>de</strong><br />
geveltop stond uit zijn lood en <strong>de</strong> steen was sterk aangetast. Dit<br />
was het gevolg van het inbrengen van metalen elementen tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong><br />
reconstructie van <strong>de</strong> gevel in 1913. Insijpelend water via openstaan<strong>de</strong><br />
voegen en beschadig<strong>de</strong> cementaf<strong>de</strong>kkingen had<strong>de</strong>n het ijzer doen<br />
roesten en uitzetten met zware scheurvorming, stukspringend<br />
gesteente en structurele problemen tot gevolg.<br />
Behalve dit structureel probleem, was er ook <strong>de</strong> natuurlijke aftakeling<br />
métalliques, la qualité <strong>de</strong>s rejointoiements, etc. (4)<br />
Suite à ce constat, <strong>un</strong> premier chantier <strong>de</strong> restauration est programmé<br />
pour la faça<strong>de</strong> du n°39 Grand-Place, “L’Ane”, propriété <strong>de</strong> la Ville.<br />
Cette maison étroite <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux travées et trois niveaux présente <strong>un</strong>e<br />
faça<strong>de</strong>-pignon en style baroque tardif. Lors <strong>de</strong> l’élaboration du projet <strong>de</strong><br />
restauration en 2001, <strong>un</strong>e série d’analyses scientifiques et techniques<br />
est entreprise, aboutissant notamment à l’i<strong>de</strong>ntification <strong>de</strong>s matériaux,<br />
<strong>de</strong> leurs pathologies, <strong>de</strong>s interventions et traitements appliqués dans le<br />
passé et permettant <strong>de</strong> gui<strong>de</strong>r le choix <strong>de</strong>s techniques à mettre en œuvre<br />
pour le chantier. Ce chantier servira d’exemple et <strong>de</strong> test pour la restauration<br />
<strong>de</strong>s autres faça<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la Grand-Place. Commencé en novembre<br />
2003, le chantier du n° 39 s’est terminé en mars 2004.<br />
PREMIÈRES OBSERVATIONS<br />
Après l’étu<strong>de</strong> historique, la phase suivante consiste à confronter les<br />
documents d’archives - plans, cahier <strong>de</strong>s charges, métré, etc. – avec<br />
l’observation <strong>de</strong> la faça<strong>de</strong>. Cette analyse a permis d’établir le relevé<br />
précis <strong>de</strong>s différents matériaux ainsi qu’<strong>un</strong> état <strong>de</strong>s lieux complet <strong>de</strong> la<br />
faça<strong>de</strong>. Pour suivre l’évolution <strong>de</strong>s fissures, <strong>de</strong>s fissuromètres sont placés<br />
en divers endroits.<br />
L’état <strong>de</strong>s lieux révèle en effet <strong>un</strong> problème <strong>de</strong> stabilité du pignon qui<br />
présente <strong>un</strong> hors-plomb ainsi que <strong>de</strong>s dégradations <strong>de</strong>s pierres. Ce<br />
problème <strong>de</strong> stabilité est lié à la mise en œuvre <strong>de</strong>s éléments métalliques<br />
incorporés lors <strong>de</strong> la reconstruction <strong>de</strong> la faça<strong>de</strong> en 1913. Certains joints<br />
<strong>de</strong> pierre étant ouverts et les recouvrements en cimentage abîmés, les<br />
infiltrations d’eau étaient donc <strong>de</strong>venues possibles. Les éléments métal-<br />
04/2005 - PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER 33
van <strong>de</strong> natuursteen, veroorzaakt door blootstelling aan weer en wind en<br />
door luchtvervuiling. De natuursteensoorten waren in feite allen zwaar<br />
aangetast en had<strong>de</strong>n daarenboven elk een eigen patine gekregen als<br />
gevolg van verschillen<strong>de</strong> verou<strong>de</strong>rings- of erosieprocessen.<br />
De Balegemse steen, waarvan het oppervlak met <strong>de</strong> jaren sterk ero<strong>de</strong>ert,<br />
was moeilijk te i<strong>de</strong>ntificeren omdat hij over het algemeen met een<br />
cementmortel plaatselijk gepleisterd was.<br />
Het parement in Gobertangesteen heeft een laagdikte van min<strong>de</strong>r dan<br />
15 cm met zeer d<strong>un</strong>ne voegen. Deze steen was erg door pollutie aangetast.<br />
Ingevolge inwerking van <strong>de</strong> zure regen was het glad<strong>de</strong> steenoppervlak<br />
ruw gewor<strong>de</strong>n door uitslijten van <strong>de</strong> zachtste zones. Daar zijn op<br />
regelmatige lagen verstoringen in het gesteente zichtbaar, veroorzaakt<br />
door leven<strong>de</strong> organismen.<br />
De Euvillesteen was dikwijls erg bevuild en soms zwaar aangetast. Deze<br />
natuursteen is niet vorstgevoelig maar lijdt sterk on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> zwavelverbindingen<br />
die in ste<strong>de</strong>lijke milieus geproduceerd wor<strong>de</strong>n. De aftakeling<br />
- het verkorrelen van <strong>de</strong> steen - manifesteer<strong>de</strong> zich on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vorm van<br />
woekeringen, vooral op <strong>de</strong> uitein<strong>de</strong>n en uitspringen<strong>de</strong> <strong>de</strong>len van <strong>de</strong><br />
gesculpteer<strong>de</strong> elementen.<br />
Het beeldhouwwerk in Euvillesteen bleek zwaar geëro<strong>de</strong>erd en sterk<br />
vervuild. De niet beregen<strong>de</strong> <strong>de</strong>len waren be<strong>de</strong>kt met zw<strong>art</strong>e korsten.<br />
Ook <strong>de</strong> vergulding op <strong>de</strong> ornamenten was in slechte staat.<br />
De blauwe hardsteen verkeer<strong>de</strong> daarentegen over het algemeen in<br />
goe<strong>de</strong> toestand. Toch trof men stylolieten aan, een steengebrek dat vaak<br />
in kalkgesteente voorkomt als een grillig vertand grensvlak, ook brandlaag<br />
genoemd. De profileringen, <strong>de</strong> cordonlijsten en <strong>de</strong> hoofdgestellen<br />
waren sterker aangetast dan <strong>de</strong> vlakke stukken. De uitspringen<strong>de</strong> <strong>de</strong>len<br />
waren over het algemeen afge<strong>de</strong>kt met een beschadig<strong>de</strong> of verdwenen<br />
cementlaag of bladlood.<br />
VOORBEREIDENDE STUDIES<br />
De voorberei<strong>de</strong>n<strong>de</strong> studies namen 6 maan<strong>de</strong>n in beslag. De samenwerking<br />
tussen diverse specialisten en <strong>de</strong> analyse van verschillen<strong>de</strong> monsters<br />
lieten toe om alle bouwmaterialen te i<strong>de</strong>ntificeren, h<strong>un</strong> bewaringstoestand<br />
te on<strong>de</strong>rzoeken en <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> verou<strong>de</strong>ringsprocessen te<br />
omschrijven.<br />
2.<br />
5. 6.<br />
liques sont rouillés et ils provoquent <strong>de</strong>s problèmes graves <strong>de</strong> fissuration<br />
et d’éclatement <strong>de</strong> la pierre ainsi que <strong>de</strong>s problèmes structurels.<br />
Outre ce problème structurel, les pierres présentent <strong>un</strong>e dégradation<br />
naturelle due aux intempéries et <strong>de</strong>s pathologies liées à la pollution<br />
atmosphérique. Elles ont pris <strong>de</strong>s patines différentes, s’érodant ou s’altérant<br />
plus ou moins vite et présentent <strong>un</strong> état <strong>de</strong> dégradation avancé. <strong>La</strong><br />
pierre <strong>de</strong> Balegem, qui s’éro<strong>de</strong> au fil <strong>de</strong>s ans en surface, est difficilement<br />
i<strong>de</strong>ntifiable en raison <strong>de</strong> la couche <strong>de</strong> cimentage (réparation) dont elle<br />
est généralement recouverte. Le parement en Gobertange se caractérise<br />
par <strong>un</strong>e épaisseur d’assise inférieure à 15 cm, avec <strong>de</strong>s joints <strong>de</strong> mortier<br />
très minces. Cette pierre est fortement attaquée par les agents <strong>de</strong> pollution<br />
atmosphérique. Un dépolissage <strong>de</strong> la surface se produit et celle-ci<br />
<strong>de</strong>vient rugueuse par la dissolution <strong>de</strong>s zones plus tendres. On voit alors<br />
apparaître en strates régulières les bioturbations <strong>de</strong> la pierre, c’est-à-dire<br />
la perturbation <strong>de</strong>s sédiments due à l’activité d’organismes vivants qui<br />
forment <strong>de</strong>s galeries.<br />
<strong>La</strong> pierre d’Euville est souvent très sale et parfois fortement attaquée.<br />
Cette pierre n’est pas gélive mais sensible à la sulfatation qui se produit<br />
en milieu urbain. <strong>La</strong> dégradation apparaît sous forme <strong>de</strong> chancres, principalement<br />
sur les arêtes et sur les p<strong>art</strong>ies saillantes <strong>de</strong>s éléments sculptés.<br />
En ces endroits, la pierre subit <strong>un</strong>e dégradation granulaire.<br />
<strong>La</strong> pierre bleue est généralement en bon état. On peut malgré tout<br />
observer <strong>de</strong>s terrasses ou stylolithes (ligne charbonneuse formant <strong>de</strong>s<br />
zigzags), souvent présents dans ce type <strong>de</strong> pierre.<br />
Les moulures, cordons et entablements sont plus dégradés que les<br />
surfaces planes. Les p<strong>art</strong>ies saillantes sont, en général, couvertes d’<strong>un</strong><br />
cimentage ou <strong>de</strong> plomb ; l’<strong>un</strong> et l’autre sont parfois absents ou p<strong>art</strong>iellement<br />
abîmés.<br />
Les éléments sculptés sont réalisés en pierre d’Euville ; ils sont érodés et<br />
très sales. Les p<strong>art</strong>ies protégées <strong>de</strong> la pluie sont recouvertes <strong>de</strong> croûtes<br />
noires. <strong>La</strong> dorure existante sur les ornements est en mauvais état.<br />
ÉTUDES PRÉALABLES<br />
Les étu<strong>de</strong>s préalables se sont étalées sur <strong>un</strong>e pério<strong>de</strong> <strong>de</strong> 6 mois. Elles ont<br />
permis d’analyser la totalité <strong>de</strong>s matériaux et d’i<strong>de</strong>ntifier les différentes<br />
altérations, grâce à l’intervention <strong>de</strong> plusieurs spécialistes (dont Francis<br />
Tourneur) qui se sont succédés pour rendre <strong>un</strong> diagnostic sur l’état <strong>de</strong><br />
conservation <strong>de</strong>s matériaux, prélever <strong>de</strong>s échantillons, ou encore, pour<br />
mettre au point <strong>un</strong>e technique <strong>de</strong> nettoyage adaptée à la situation.<br />
Analyse structurelle<br />
L’analyse structurelle du bâtiment effectuée sur <strong>place</strong> confirme que<br />
la faça<strong>de</strong> ne présente pas <strong>de</strong> problème, excepté au niveau du pignon<br />
en hors-plomb. Le relevé <strong>de</strong>s données <strong>de</strong>s fissuromètres a permis<br />
34 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 04/2005
Stabiliteitsstudie<br />
De stabiliteitsstudie van het gebouw wees uit dat <strong>de</strong> gevel geen direct<br />
gevaar oplever<strong>de</strong>, met uitzon<strong>de</strong>ring misschien van het bekronend boogvormig<br />
fronton dat uit zijn lood stond. De scheurmeters wezen echter<br />
uit dat <strong>de</strong> zettingen zich gestabiliseerd had<strong>de</strong>n. Nochtans noodzaakte <strong>de</strong><br />
uitzetting door het verroest metaal het <strong>de</strong>monteren van <strong>de</strong> geveltop en<br />
<strong>de</strong> vervanging van <strong>de</strong> gecorro<strong>de</strong>er<strong>de</strong> stalen liggers.<br />
Analyse van <strong>de</strong> steensoorten, h<strong>un</strong><br />
bewerking en h<strong>un</strong> merktekens<br />
De i<strong>de</strong>ntificatie van <strong>de</strong> steensoorten door een <strong>de</strong>sk<strong>un</strong>dige in Belgisch<br />
gesteente bleek zeer interessant. Het verhaal van <strong>de</strong> blauwe hardsteen<br />
en <strong>de</strong> witsteen van <strong>de</strong> gevel bleek veel gevarieer<strong>de</strong>r dan uit <strong>de</strong> eerste<br />
observaties bleek: een <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> natuursteen was namelijk hergebruikt<br />
na het bombar<strong>de</strong>ment van 1695.<br />
De meeste blauwe hardsteen is van het gebruikelijke type van <strong>de</strong> “petit<br />
granit”, maar een klein ge<strong>de</strong>elte is van <strong>de</strong> variante “petit granit du<br />
Bocq”. Bei<strong>de</strong> steensoorten zijn gefrijnd, zij het met kleine afwijkingen in<br />
<strong>de</strong> afwerking, namelijk in <strong>de</strong> regelmaat en <strong>de</strong> spatiëring van <strong>de</strong> frijnslag<br />
of in <strong>de</strong> breedte en evenwijdigheid van <strong>de</strong> randslagen. Bovendien<br />
<strong>de</strong> constater que le pignon s’était stabilisé. Cependant, les dégâts<br />
occasionnés par l’expansion <strong>de</strong> la rouille sur les pierres environnantes<br />
nécessitaient le démontage du pignon ainsi que le rem<strong>place</strong>ment <strong>de</strong>s<br />
poutrelles métalliques corrodées responsables <strong>de</strong>s désordres à la base<br />
du pignon.<br />
Analyse visuelle <strong>de</strong>s types,<br />
tailles et marques <strong>de</strong> pierres<br />
L’i<strong>de</strong>ntification <strong>de</strong>s pierres s’est révélée très intéressante car elle a montré<br />
que les pierres bleues et blanches présentes sur la faça<strong>de</strong> étaient plus<br />
variées que ce qu’on avait pu constater lors <strong>de</strong>s premières observations<br />
et qu’<strong>un</strong>e p<strong>art</strong>ie <strong>de</strong>s pierres originales – c’est-à-dire <strong>de</strong> la reconstruction<br />
après le bombar<strong>de</strong>ment - avaient été réutilisées.<br />
En effet, si la plup<strong>art</strong> <strong>de</strong>s pierres bleues est <strong>de</strong> la variété courante,<br />
appelée “petit granit”, d’autres pierres en sont <strong>de</strong>s variantes, comme<br />
le “petit granit du Bocq”. D’<strong>un</strong>e variété à l’autre, <strong>un</strong>e finition ciselée a<br />
été exécutée, mais avec certaines nuances dans l’exécution, notamment<br />
au niveau <strong>de</strong> la régularité et <strong>de</strong> l’espacement <strong>de</strong>s ciselures ou dans la<br />
largeur et la perpendicularité <strong>de</strong>s palettes latérales. De plus, <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s<br />
marques gravées ont été découvertes sur les dés à la base <strong>de</strong>s balustres,<br />
5. De voorgevel voor restauratie<br />
<strong>La</strong> faça<strong>de</strong> avant restauration, 1999<br />
6. Decoratieve af<strong>de</strong>kking van <strong>de</strong> steigers / Bâche<br />
décorative placée sur l’échafaudage, 2001<br />
7. Aanduiding van <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> materialen<br />
Relevé <strong>de</strong>s matériaux et <strong>de</strong>s pathologies<br />
8. De gevel is opgebouwd uit diverse steensoorten<br />
: hier Balegemse steen met talrijke sporen<br />
van herstellingen / <strong>La</strong> faça<strong>de</strong> est constituée <strong>de</strong><br />
différents types <strong>de</strong> pierre : ici, la Balegem présentant<br />
<strong>de</strong> nombreuses traces <strong>de</strong> réparations<br />
9. Detail van een gebarsten baluster in blauwe<br />
steen / Détail d’<strong>un</strong> balustre fissuré en pierre<br />
bleue<br />
8. 9.<br />
wer<strong>de</strong>n op <strong>de</strong> vierkante sokkels van <strong>de</strong> balusters van twee<strong>de</strong> verdieping<br />
grote ingekraste merktekens gevon<strong>de</strong>n. Deze steenmerken lijken te<br />
verwijzen naar <strong>de</strong> initialen van steenkappers die in <strong>de</strong> overgangsjaren<br />
van <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> naar <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> eeuw actief waren.<br />
Ook bij <strong>de</strong> witsteensoorten bleek <strong>de</strong> realiteit complexer dan het<br />
archiefon<strong>de</strong>rzoek had uitgewezen. Naast <strong>de</strong> Balegemse steen met zijn<br />
talrijke sporen van herstellingen, treft men - conform <strong>de</strong> beschrijvingen<br />
van <strong>de</strong> restauratie uit het begin van <strong>de</strong> 20 ste eeuw - Gobertange- en<br />
Euvillesteen aan. Maar <strong>de</strong> meeste vergul<strong>de</strong> kapitelen, volgens het bestek<br />
te vervangen door Balegemse of Gobertangesteen, bleken te bestaan<br />
uit een zeer fijnkorrelige krijtachtige steen, rijk aan glauconiethou<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />
kristallen, die doet <strong>de</strong>nken aan Avesnessteen. Uit <strong>de</strong> archieven is gekend<br />
dat <strong>de</strong>ze steensoort veelvuldig gebruikt werd voor <strong>de</strong> Grote Markt.<br />
Deze vaststellingen laten toe te besluiten dat niet alle blauwe hardsteen<br />
vervangen is tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> restauratiecampagne van 1913-1920, maar dat<br />
sommige oorspronkelijke elementen wer<strong>de</strong>n bewaard of herplaatst.<br />
Hetzelf<strong>de</strong> geldt voor <strong>de</strong> parementen in Balegemse steen en waarschijnlijk<br />
ook voor kapitelen – wellicht in Avesnessteen – die uit <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> gevel<br />
gerecupereerd zou<strong>de</strong>n k<strong>un</strong>nen zijn.<br />
au <strong>de</strong>uxième niveau. Ces marques semblent correspondre à <strong>de</strong>s initiales<br />
<strong>de</strong> sculpteurs ayant été actifs dans le tournant <strong>de</strong>s 17 e et 18 e siècles.<br />
En ce qui concerne les pierres blanches, la réalité s’avère à nouveau<br />
plus complexe que ce que les documents d’archives avaient pu nous<br />
révéler. En effet, à côté <strong>de</strong> la pierre <strong>de</strong> Balegem originale présentant <strong>de</strong><br />
nombreuses traces <strong>de</strong> réparation, on trouve - conformément aux écrits<br />
sur la restauration du début du 20 e siècle - <strong>de</strong>s pierres <strong>de</strong> Gobertange<br />
et d’Euville. Mais les chapiteaux recouverts <strong>de</strong> dorure qui auraient dû<br />
être remplacés, pour la plup<strong>art</strong>, par <strong>de</strong> la pierre <strong>de</strong> Balegem ou <strong>de</strong><br />
Gobertange, selon le <strong>de</strong>scriptif <strong>de</strong>s travaux, font apparaître, aux éclats et<br />
épaufrures, <strong>un</strong>e pierre aux grains très fins, crayeuse et riches en cristaux<br />
<strong>de</strong> glauconite, qui rappelle la pierre d’Avesnes, que l’on sait, grâce aux<br />
archives, avoir souvent été utilisée à la Grand-Place.<br />
L’ensemble <strong>de</strong> ces observations a permis <strong>de</strong> conclure que toutes les<br />
pierres bleues n’ont pas été remplacées lors <strong>de</strong> la campagne <strong>de</strong> restauration<br />
<strong>de</strong> 1913-1920, mais que certains éléments originaux ont été<br />
maintenus ou remis en <strong>place</strong>. Il en a été <strong>de</strong> même pour les parements en<br />
Balegem et probablement aussi pour les chapiteaux qui semblent avoir<br />
été exécutés en pierre d’Avesnes et qui, par conséquence, pourraient<br />
avoir été récupérés <strong>de</strong> l’ancienne faça<strong>de</strong>.<br />
04/2005 - PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER 35
Microscopische analyse van <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong><br />
natuursteensoorten, schoonmaakproeven en controle<br />
ter plaatse van het water opslorpend vermogen van<br />
<strong>de</strong> gereinig<strong>de</strong> oppervlakken<br />
Door kernboringen met diamanten gereedschap (Δ 50 mm) wer<strong>de</strong>n<br />
boormonsters genomen. De verschillen<strong>de</strong> soorten witte steen wer<strong>de</strong>n<br />
geanalyseerd met macroscopisch en microscopisch on<strong>de</strong>rzoek:<br />
<strong>de</strong> gevelparementen zijn in Balegemse en Gobertangesteen, bei<strong>de</strong><br />
kalkzandstenen die rijk zijn aan microfossielen, en <strong>de</strong> gesculpteer<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>len van <strong>de</strong> gevel zijn in Euvillesteen, een kalksteen die rijk is aan<br />
fossielen van <strong>de</strong> zeelelie (crinoï<strong>de</strong>n).<br />
Er wer<strong>de</strong>n proefreinigingen uitgevoerd met <strong>de</strong> wervelrotatietechniek<br />
on<strong>de</strong>r lage druk en met <strong>de</strong> micro-zandstraal. Twee granulaten zijn<br />
uitgeprobeerd: kalkspaat (calciet) (Dural 130) en olivinezand van<br />
vulkanische oorsprong, bestaan<strong>de</strong> uit magnesium en ijzer(neso)silicaten.<br />
Olivinezand lever<strong>de</strong> het beste resultaat op.<br />
Op <strong>de</strong> gereinig<strong>de</strong> proefvlakken wer<strong>de</strong>n absorptieproeven uitgevoerd<br />
om na te gaan in hoeverre een hydrofuge behan<strong>de</strong>ling nodig was.<br />
De gebruikte meetmetho<strong>de</strong> was overeenkomstig <strong>de</strong> internationale<br />
richtlijnen van het RILEM (5), met glazen pipetten en water on<strong>de</strong>r lage<br />
druk.De meetproeven toon<strong>de</strong>n aan dat <strong>de</strong> gevel wellicht eer<strong>de</strong>r al<br />
een keer gehydrofobeerd was, waarschijnlijk naar aanleiding van een<br />
eer<strong>de</strong>r gevelon<strong>de</strong>rhoud. Die behan<strong>de</strong>ling bleek tot op vandaag nog<br />
steeds afdoen<strong>de</strong>. De goe<strong>de</strong> waterafstoten<strong>de</strong> eigenschap van <strong>de</strong> gevel<br />
verhin<strong>de</strong>rt nochtans geenszins latere toepassingen, op voorwaar<strong>de</strong> dat<br />
men producten op basis van organische solventen gebruikt.<br />
Analyse van <strong>de</strong> gevelmortels<br />
Het gevelparement is opgebouwd uit verschillen<strong>de</strong> witstenen en<br />
hardsteen zoals Balegemse steen, Gobertange en Euvillesteen en Petit<br />
Granit. Het voegwerk verschilt in dikte al naar gelang <strong>de</strong> steensoort.<br />
Men treft zoals hoger vermeld ook tal van ou<strong>de</strong> steenherstellingen op<br />
<strong>de</strong> Balegemse steen. Volgens <strong>de</strong> archieven gebruikte men daarvoor<br />
“Bertagna”, een toen veel aangewen<strong>de</strong> metaalcement (6).<br />
Men heeft stalen genomen van <strong>de</strong> metselspecie waarmee <strong>de</strong> Balegemse<br />
en <strong>de</strong> Gobertangesteen opgetrokken zijn. Microscopisch on<strong>de</strong>rzoek<br />
en chemische proeven wezen uit dat <strong>de</strong> samenstelling van <strong>de</strong> mortels<br />
visueel vergelijkbaar was en dat ook <strong>de</strong> chemische samenstelling<br />
overeenkwam. Men heeft een bastaardmortel gebruikt die bestaat uit<br />
circa. 200 kilogram Portland cement (tussen 188 en 207 kilogram) en<br />
circa. 240 kilogram gebluste kalk (van 242 tot 244 kilogram) per kubieke<br />
meter zand. De porositeit is eer<strong>de</strong>r hoog : 30 % van het volume.<br />
Analyse microscopique <strong>de</strong> différentes pierres<br />
naturelles, essais <strong>de</strong> nettoyage et contrôle in situ <strong>de</strong><br />
l’absorption d’eau <strong>de</strong>s surfaces nettoyées<br />
Différents prélèvements sont réalisés in situ, par carottages aux outils<br />
diamantés (50 mm). Les éprouvettes font l’objet d’examens macroscopiques<br />
et microscopiques qui permettent d’analyser les différents types<br />
<strong>de</strong> pierres blanches : la Balegem et la Gobertange pour les parements<br />
<strong>de</strong> faça<strong>de</strong> - <strong>de</strong>s pierres calcaires sableuses riches en micro-fossiles<br />
- et l’Euville, pierre calcaire, riche en fossiles crinoï<strong>de</strong>s, au niveau <strong>de</strong>s<br />
éléments sculptés du pignon.<br />
Des essais préalables <strong>de</strong> nettoyage sont également exécutés, avec la<br />
technique hydropneumatique <strong>de</strong> rotations-tourbillons à basse pression<br />
et par micro-sablage. Deux types <strong>de</strong> granulats sont employés : la Calcite<br />
(Dural 130) et l’Olivine avec <strong>un</strong>e pression <strong>de</strong> 2 bars ; le meilleur résultat<br />
est donné avec l’Olivine.<br />
Les mesures d’absorption d’eau sont prises sur les surfaces ayant fait<br />
l’objet <strong>de</strong>s essais <strong>de</strong> nettoyage, afin <strong>de</strong> déterminer la nécessité d’<strong>un</strong><br />
traitement d’hydrofugation. <strong>La</strong> métho<strong>de</strong> <strong>de</strong> mesure est celle préconisée<br />
dans les prescriptions internationales <strong>de</strong> la RILEM(5), mesures<br />
d’absorption d’eau sous basse pression à la pipe en verre.<br />
Les mesures d’absorption d’eau montrent que la faça<strong>de</strong> a plus que<br />
probablement fait l’objet d’<strong>un</strong> traitement d’hydrofugation lors d’<strong>un</strong>e<br />
précé<strong>de</strong>nte campagne <strong>de</strong> restauration. Ce traitement présente encore<br />
<strong>un</strong>e efficacité tout à fait satisfaisante. Cette bonne efficacité résiduelle<br />
n’influence toutefois pas les potentialités <strong>de</strong> traitements futurs à<br />
condition d’utiliser <strong>de</strong>s produits à base <strong>de</strong> solvants organiques.<br />
Analyses <strong>de</strong> mortiers dans la faça<strong>de</strong><br />
Comme nous l’avons vu plus haut, le parement <strong>de</strong> la faça<strong>de</strong> est constitué<br />
<strong>de</strong> diverses pierres bleues et pierres blanches telles que le petit granit,<br />
la pierre <strong>de</strong> Balegem, la pierre <strong>de</strong> Gobertange ou la pierre d’Euville. Les<br />
joints rencontrés peuvent être d’épaisseur variable en fonction du type<br />
<strong>de</strong> pierre. On trouve également <strong>de</strong> nombreuses réparations anciennes<br />
sur la pierre <strong>de</strong> Balegem, réalisées selon les archives au moyen d’<strong>un</strong><br />
ciment métallique aussi appelé “Bertagna”, fort utilisé à l’époque (6).<br />
Des échantillons ont été pris dans les joints <strong>de</strong> construction <strong>de</strong> la pierre<br />
<strong>de</strong> Gobertange et <strong>de</strong> la pierre <strong>de</strong> Balegem. Les photographies <strong>de</strong>s<br />
échantillons faites sous microscope permettent <strong>de</strong> constater que les<br />
composants sont comparables visuellement et les analyses chimiques<br />
démontrent également leur similarité. Les mortiers utilisés dans la faça<strong>de</strong><br />
sont du type bâtard avec environ 200 kg <strong>de</strong> ciment portland (entre 188<br />
et 207 kg) et 240 kg <strong>de</strong> chaux hydratée (entre 242 et 244 kg) par m3 <strong>de</strong><br />
sable avec <strong>un</strong>e porosité assez élevée <strong>de</strong> 30% du volume.<br />
11.<br />
10.<br />
12.<br />
13. 14 .<br />
10. Het nemen van een steenmonster met hulp van<br />
gediamanteer<strong>de</strong> kernboor (50mm) / Prélèvement<br />
d’<strong>un</strong> échantillon <strong>de</strong> pierre par carottage aux outils<br />
diamantés (50 mm)<br />
11. Stratigrafische son<strong>de</strong>ring op het eikenhouten<br />
schrijnwerk / Sondage stratigraphique sur la menuiserie<br />
en chêne<br />
12. Een proefstaal uitvergroot van 25 tot 4000x in<br />
<strong>de</strong> optische microscoop : 3. bijna zw<strong>art</strong> bruin aan het<br />
oppervlak (huidige kleur), 2. donkerbruin (1953?),<br />
1. glanzend bruinzw<strong>art</strong> (1939?), 0. “originele” getinte<br />
vernislaag / Echantillon observé au microscope<br />
optique grossi <strong>de</strong> 25 à 4000 x : 3. br<strong>un</strong> presque noir en<br />
surface : couleur actuelle 2. br<strong>un</strong> très foncé (1953 ?) 1.<br />
br<strong>un</strong> noir brillant (1939 ?) 0. vernis teinté “origina”<br />
13. Verguld kapiteel / Chapiteau doré<br />
14. Stratigrafische analyse van <strong>de</strong> vergulding :<br />
1. steen 2. zw<strong>art</strong>e laag (vulmid<strong>de</strong>l of zw<strong>art</strong>e korst)<br />
3. okerkleurige preparatielaag 4. ro<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rlaag<br />
(gepigmenteer<strong>de</strong> mixtion) 5. vergulding op mixtion<br />
Analyse stratigraphique <strong>de</strong> la dorure au microscope<br />
optique 1. pierre 2. couche noire (bouche pores ou<br />
croûte noire) 3. préparation ocre 4. sous-couche rouge<br />
(mixtion pigmentée) 5. dorure sur mixtion<br />
36 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 04/2005
15 > 20<br />
Lokalisatie van <strong>de</strong> stalen verankeringen in <strong>de</strong><br />
gemene muren<br />
Met <strong>de</strong> metaal<strong>de</strong>tector kon het juiste aantal, <strong>de</strong> plaats en <strong>de</strong> lengte<br />
van <strong>de</strong> muurverankeringen ter hoogte van <strong>de</strong> gemene muren bepaald<br />
wor<strong>de</strong>n. Slechts enkele ankerplaten duiken op in <strong>de</strong> gevel.<br />
Steekproeven hebben <strong>de</strong> precieze vorm van het muurankers opgeleverd.<br />
Aan het ene uitein<strong>de</strong> zit het anker met lood gevangen in een groot<br />
blok witsteen, dat in het baksteenmetselwerk van <strong>de</strong> gemene muur is<br />
ingewerkt. Aan het an<strong>de</strong>re uitein<strong>de</strong> is het platstaal van het muuranker<br />
progressief omgesmeed tot draadstang waarbij een moer <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>elplaat<br />
in <strong>de</strong> gevel op zijn plaats houdt.<br />
Localisation <strong>de</strong>s ancrages métalliques du mitoyen<br />
Le détecteur <strong>de</strong> métaux a permis <strong>de</strong> connaître assez précisément le<br />
nombre, la localisation et la longueur <strong>de</strong>s ancrages situés à l’intérieur <strong>de</strong><br />
la maison, au niveau <strong>de</strong>s mitoyens, dont seulement quelques plaques <strong>de</strong><br />
rép<strong>art</strong>ition apparaissent en faça<strong>de</strong>.<br />
Des sondages ponctuels ont fait apparaître la forme précise <strong>de</strong> l’ancrage.<br />
A <strong>un</strong>e extrémité, l’ancrage est scellé au plomb dans <strong>un</strong> gros bloc <strong>de</strong><br />
pierre blanche inséré dans le mitoyen en brique. A l’autre extrémité,<br />
le plat métallique est forgé progressivement en pas <strong>de</strong> vis, qui permet<br />
la fixation <strong>de</strong> la plaque <strong>de</strong> rép<strong>art</strong>ition en faça<strong>de</strong> par l’intermédiaire<br />
d’<strong>un</strong> boulon.<br />
KORT HISTORISCH OVERZICHT<br />
Na het vernietigen<strong>de</strong> bombar<strong>de</strong>ment van 1695 in opdracht van Lo<strong>de</strong>wijk XIV bleven slechts een klein aantal f<strong>un</strong><strong>de</strong>ringsmuren en overwelf<strong>de</strong><br />
kel<strong>de</strong>rs en nog min<strong>de</strong>r gevelopstan<strong>de</strong>n overeind. Toch wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> pan<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> Grote Markt in een paar jaren heropgetrokken. Op het ein<strong>de</strong><br />
van <strong>de</strong> 19 <strong>de</strong> eeuw kon men alleen maar vaststellen hoezeer <strong>de</strong> gebouwen on<strong>de</strong>r 200 jaar tumultueuze geschie<strong>de</strong>nis gele<strong>de</strong>n had<strong>de</strong>n. Tij<strong>de</strong>ns<br />
<strong>de</strong> doortocht van <strong>de</strong> sansculotten in 1793 wer<strong>de</strong>n er pan<strong>de</strong>n gepl<strong>un</strong><strong>de</strong>rd en gebeeldhouw<strong>de</strong> versieringen en inscripties verdwenen. Vooral het<br />
weghalen van <strong>de</strong> topgevels en <strong>de</strong> niveauwijzigingen van <strong>de</strong> verdiepingen brachten <strong>de</strong> samenhang van <strong>de</strong> Markt in het gedrang. Burgemeester<br />
Karel Buls had reeds omstreeks 1850 oog voor <strong>de</strong> belabber<strong>de</strong> toestand van <strong>de</strong> marktgevels, maar het zou tot het ein<strong>de</strong> van <strong>de</strong> 19 <strong>de</strong> eeuw<br />
duren vooraleer <strong>de</strong> stad een eerste restauratiecampagne van <strong>de</strong> gevels on<strong>de</strong>rnam.<br />
De voorgevel van “<strong>de</strong>n Ezel” werd naar aanleiding van <strong>de</strong>ze campagne in 1913-1920 ge<strong>de</strong>eltelijk gereconstrueerd. Daarbij wer<strong>de</strong>n een reeks<br />
nieuwe bouwmaterialen en toepassingen geïntroduceerd.<br />
Zo werd het oorspronkelijke parement in Balegemse steen en hardsteen van het type “Petit Granit”, ge<strong>de</strong>eltelijk gereconstrueerd in Gobertangesteen.<br />
De nieuwe dorpels, kalven en lateien wer<strong>de</strong>n gekapt in blauwe hardsteen. De ornamenten en het gebogen fronton van <strong>de</strong> gevelbekroning<br />
wer<strong>de</strong>n uitgevoerd in Euvillesteen. Men verstevig<strong>de</strong> het metselwerk enerzijds met ingewerkte stalen liggers om het gewicht beter<br />
te ver<strong>de</strong>len en an<strong>de</strong>rzijds met zichtbare kleine, volle, vierkante metalen staven ter on<strong>de</strong>rste<strong>un</strong>ing van <strong>de</strong> blauwe hardstenen lateien boven <strong>de</strong><br />
raamopeningen. Tussen 1926 en 1966 herstel<strong>de</strong> men herhaal<strong>de</strong>lijk het schrijnwerk. In 1953 en 1954 wer<strong>de</strong>n gebeeldhouw<strong>de</strong> on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len van<br />
<strong>de</strong> gevel, die oorspronkelijk niet verguld waren, ongeacht <strong>de</strong> historische context, met het oog op <strong>de</strong> EXPO 58 toch met bladgoud belegd.<br />
BREF APERÇU HISTORIQUE<br />
Détruits lors du bombar<strong>de</strong>ment <strong>de</strong> Bruxelles <strong>de</strong> 1695 ordonné par Louis XIV, les bâtiments <strong>de</strong> la Grand-Place sont reconstruits immédiatement<br />
ap<br />
épargnés. A la fin du 19 e siècle, l’état <strong>de</strong>s maisons est le résultat <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux cents ans d’histoire tumultueuse. Saccagées lors du passage <strong>de</strong>s<br />
sans-culottes en 1793, plusieurs d’entre elles ont perdu leurs décorations sculptées et leurs inscriptions. Des modifications importantes,<br />
principalement la suppression <strong>de</strong>s pignons et le changement <strong>de</strong> niveau <strong>de</strong>s étages, ont perturbé la cohésion <strong>de</strong> la <strong>place</strong>. Vers 1850, le mauvais<br />
état <strong>de</strong> conservation <strong>de</strong>s faça<strong>de</strong>s attire l’attention du bourgmestre <strong>de</strong> l’époque, Charles Buls. Dès la fin du 19 e siècle, la Ville entreprend <strong>un</strong>e<br />
première campagne <strong>de</strong> restauration <strong>de</strong>s faça<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s maisons <strong>de</strong> la <strong>place</strong>.<br />
C’est dans ce cadre que la faça<strong>de</strong> du n° 39, Grand-Place, L’Ane, est en p<strong>art</strong>ie reconstruite <strong>de</strong> 1913 à 1920. Lors <strong>de</strong> ces travaux, <strong>un</strong>e série <strong>de</strong><br />
nouveaux matériaux est introduite dans la faça<strong>de</strong> et <strong>de</strong> <strong>nouvel</strong>les métho<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mise en œuvre sont appliquées.<br />
Initialement en pierre blanche <strong>de</strong> Balegem et en pierre bleue - dite “Petit Granit” -, le parement est p<strong>art</strong>iellement reconstruit en pierre <strong>de</strong><br />
Gobertange. De nouveaux seuils, traverses et linteaux <strong>de</strong> fenêtres sont réalisés en pierre bleue. Les ornements et le fronton <strong>de</strong> couronnement<br />
sont exécutés en pierre d’Euville. Des éléments métalliques sont également utilisés dans la reconstruction. Il s’agit principalement <strong>de</strong> poutrelles<br />
métalliques intégrées dans la maçonnerie rép<strong>art</strong>issant les charges et <strong>de</strong> petites barres métalliques, pleines, apparentes, et <strong>de</strong> section carrée,<br />
servant à renforcer les linteaux en pierre bleue <strong>de</strong>s fenêtres. Entre 1926 et 1966, divers travaux sont réalisés pour l’entretien <strong>de</strong>s menuiseries.<br />
Des travaux <strong>de</strong> dorure sont effectués en 1953-54 sur <strong>de</strong>s éléments sculptés qui n’avaient jamais été dorés auparavant, non pas pour <strong>de</strong>s<br />
raisons historiques mais en préparation <strong>de</strong> l’Exposition <strong>un</strong>iverselle qui allait se tenir à Bruxelles en 1958.<br />
38 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 04/2005
15. tot/à 16 Etappes in <strong>de</strong> reconstitutie van <strong>de</strong> twee gevelfrontonsculpturen : mo<strong>de</strong>llering met gips op het origineel, techniek<br />
van positionering, sculptuur in een nieuw blok Euvillesteen, aanbrengen van een hechtlaag en van <strong>de</strong> mixtion voor vergulding,<br />
herplaatsen van het element met behulp van een kraan / Etapes pour la reconstitution <strong>de</strong>s <strong>de</strong>ux sculptures du fronton : mo<strong>de</strong>lage<br />
sur l’original à l’ai<strong>de</strong> <strong>de</strong> plâtre, technique <strong>de</strong> la mise au point, sculpture dans le nouveau bloc en Euville, application <strong>de</strong> la peinture<br />
d’adhérence et <strong>de</strong> la mixtion avant dorure, <strong>place</strong>ment <strong>de</strong> l’élément à l’ai<strong>de</strong> d’<strong>un</strong>e grue<br />
Analyse van <strong>de</strong> verf- en vernislagen op het houtwerk en van<br />
het verguldsel op het beeldhouwwerk<br />
Stratigrafisch on<strong>de</strong>rzoek en p<strong>un</strong>cties (vrijleggen van <strong>de</strong> oorspronkelijke<br />
laag) wer<strong>de</strong>n uitgevoerd op het schrijnwerk en op <strong>de</strong> <strong>de</strong>coratieve<br />
elementen in vergul<strong>de</strong> steen.<br />
Het stratigrafisch on<strong>de</strong>rzoek van <strong>de</strong> afwerkingslagen van het eiken<br />
schrijnwerk bracht on<strong>de</strong>r een donkerbruine verflaag een ou<strong>de</strong>, bruingetinte<br />
vernislaag aan het licht. Een zelf<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoek van <strong>de</strong> vergul<strong>de</strong><br />
elementen lever<strong>de</strong> slechts één laag verguldsel op die volgens historische<br />
documenten waarschijnlijk uit 1953 dateert.<br />
DE RESTAURATIEWERF<br />
De voorberei<strong>de</strong>n<strong>de</strong> studie heeft me<strong>de</strong> <strong>de</strong> restauratieopties voor <strong>de</strong> gevel<br />
bepaald: conservering en maximaal behoud van <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> toestand<br />
en van alle sporen die <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis van <strong>de</strong> gevel illustreren. Een<br />
stuurgroep van experts en le<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> Koninklijke Commissie voor<br />
Monumenten en <strong>La</strong>ndschappen volg<strong>de</strong>n <strong>de</strong> werf. De restauratie zelf<br />
verliep in twee etappes: enerzijds <strong>de</strong> <strong>de</strong>montage van <strong>de</strong> geveltop en <strong>de</strong><br />
restauratie van <strong>de</strong> on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len in het atelier en an<strong>de</strong>rzijds <strong>de</strong> reiniging<br />
en het herstel in situ van <strong>de</strong> rest van <strong>de</strong> gevel. Omdat <strong>de</strong> voorgevel van<br />
“<strong>de</strong>n Ezel” op <strong>de</strong> Grote Markt uitgeeft, ging speciale aandacht naar <strong>de</strong><br />
werfinrichting. Een zeil met een levensgrote kleurenreproductie van <strong>de</strong><br />
Marktgevel werd aan <strong>de</strong> buitenstelling bevestigd.<br />
Het <strong>de</strong>monteren van <strong>de</strong> geveltop<br />
Hieraan ging een ge<strong>de</strong>tailleer<strong>de</strong> opmeting vooraf, waarbij ook alle<br />
stenen genummerd wer<strong>de</strong>n. Van elke ge<strong>de</strong>monteer<strong>de</strong> steen werd<br />
een fiche opgemaakt met foto’s, een nauwkeurige opmeting en een<br />
beschrijving van <strong>de</strong> belangrijkste behan<strong>de</strong>lingen (afwerking, invullingen,<br />
vervangingen, …). De natuurstenen waren geassembleerd met metalen,<br />
in lood veranker<strong>de</strong> doken die bij <strong>de</strong> <strong>de</strong>montage doorgezaagd wer<strong>de</strong>n.<br />
Om <strong>de</strong> vervanging van <strong>de</strong> gecorro<strong>de</strong>er<strong>de</strong> stalen profielen mogelijk te<br />
maken wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> geveltop tot op dat niveau ge<strong>de</strong>monteerd.<br />
De ge<strong>de</strong>monteer<strong>de</strong> stukken wer<strong>de</strong>n afgevoerd naar het atelier om<br />
gerestaureerd of ge<strong>de</strong>eltelijk of geheel vervangen te wor<strong>de</strong>n. De te<br />
bewaren stukken wer<strong>de</strong>n ook met <strong>de</strong> lagedrukwervelrotatie techniek<br />
gereinigd. Twee aspecten zijn belangrijk voor <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>ling van <strong>de</strong><br />
stenen: <strong>de</strong> vraag naar bewaren en/of vervangen en <strong>de</strong> bewaringstoestand<br />
van het materiaal an sich. Sterk verweer<strong>de</strong> steen wordt alleen vervangen<br />
als steenverharding en masticage het ver<strong>de</strong>r afbrokkelen van <strong>de</strong> steen<br />
niet kan verhin<strong>de</strong>ren of slechts op korte termijn kan tegenhou<strong>de</strong>n.<br />
De sterk aangetaste architecturale lijnen wer<strong>de</strong>n gereconstrueerd<br />
door <strong>de</strong> scherpe hoeken met restauratiemortel te mo<strong>de</strong>lleren of door<br />
Analyse <strong>de</strong>s peintures et vernis sur les menuiseries et analyse<br />
<strong>de</strong> la dorure sur les éléments sculptés<br />
Des sondages stratigraphiques et <strong>de</strong>s ponctions (dégagement <strong>de</strong> la<br />
couche originale) sont réalisés sur les menuiseries et sur les éléments<br />
décoratifs en pierre dorés. Grâce aux analyses stratigraphiques, on a<br />
pu découvrir <strong>un</strong>e ancienne finition en vernis teinté en br<strong>un</strong> sous les<br />
menuiseries en chêne peintes en br<strong>un</strong> foncé. Les examens stratigraphiques<br />
sur les éléments dorés montrent qu’<strong>un</strong>e seule couche <strong>de</strong> dorure a<br />
été appliquée sur la pierre. Suivant les documents historiques, elle date<br />
probablement <strong>de</strong> 1953.<br />
LE CHANTIER DE RESTAURATION<br />
L’étu<strong>de</strong> préalable a déterminé l’ensemble <strong>de</strong>s principes adoptés pour<br />
la restauration <strong>de</strong> la faça<strong>de</strong> : la conservation et le maintien maximal <strong>de</strong><br />
la situation actuelle ainsi que <strong>de</strong> toutes les traces qui témoignent <strong>de</strong><br />
l’histoire <strong>de</strong> la faça<strong>de</strong>. Un comité d’accompagnement a été constitué<br />
avec <strong>de</strong>s spécialistes et <strong>de</strong>s membres <strong>de</strong>s institutions <strong>de</strong>s Monuments<br />
et Sites afin <strong>de</strong> suivre le chantier. <strong>La</strong> restauration s’est déroulée en <strong>de</strong>ux<br />
étapes importantes : le démontage du pignon avec la restauration <strong>de</strong><br />
ses éléments en atelier et la restauration proprement dite <strong>de</strong> la faça<strong>de</strong><br />
avec le nettoyage et les réparations in situ. Vu l’importance du lieu, <strong>un</strong>e<br />
attention spéciale a été apportée à l’installation <strong>de</strong> chantier. Une bâche<br />
décorative a été placée <strong>de</strong>vant l’échafaudage, présentant <strong>un</strong>e reproduction<br />
en couleur <strong>de</strong> la faça<strong>de</strong>.<br />
Démontage du pignon<br />
Avant d’entamer les travaux <strong>de</strong> démontage, <strong>un</strong> relevé détaillé du fronton<br />
est réalisé et toutes les pierres sont numérotées. Pour chaque pierre<br />
démontée, <strong>un</strong>e fiche reprend <strong>de</strong>s photos, <strong>un</strong> relevé avec les dimensions<br />
précises et <strong>un</strong>e <strong>de</strong>scription <strong>de</strong>s principaux traitements à réaliser<br />
(ragréage, greffons, rem<strong>place</strong>ment, …). Les différentes pierres étaient<br />
assemblées par <strong>de</strong>s agrafes métalliques avec <strong>de</strong>s scellements au plomb ;<br />
lors du démontage, ces éléments sont sciés. Le démontage est effectué<br />
jusqu’au niveau <strong>de</strong>s poutres métalliques corrodées afin <strong>de</strong> faciliter leur<br />
rem<strong>place</strong>ment.<br />
Les éléments démontés sont ensuite transportés en atelier pour être<br />
restaurés, remplacés p<strong>art</strong>iellement ou complètement. Les éléments<br />
conservés sont nettoyés avec la même technique utilisée pour la faça<strong>de</strong><br />
- la technique hydropneumatique <strong>de</strong> rotations-tourbillons.<br />
Deux aspects sont à prendre en considération pour le traitement <strong>de</strong>s<br />
pierres : la question <strong>de</strong> la conservation et/ ou du rem<strong>place</strong>ment et celle<br />
<strong>de</strong> l’état sanitaire du matériau pierreux lui-même. <strong>La</strong> pierre fortement<br />
altérée n’est remplacée que lorsque le traitement au durcisseur ou le<br />
masticage ne peuvent plus prévenir la chute <strong>de</strong>s débris ou ne prolonge-<br />
04/2005 - PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER 39
invoeging van bewerkte nieuwe steen in <strong>de</strong> originele natuursteen.<br />
Omdat <strong>de</strong> enige nog overgebleven steengroeve geen Gobertangesteen<br />
van voldoen<strong>de</strong> hoogte kan leveren werd die vervangen door Massangissteen.<br />
De stalen liggers wer<strong>de</strong>n vervangen door roestvrijstalen profielen.<br />
De roestvrijstalen doken wer<strong>de</strong>n vastgezet met chemische ankers.<br />
De stenen wer<strong>de</strong>n waterpas herplaatst zodat <strong>de</strong> geveltop nu loodrecht<br />
staat. Voor het metsel- en voegwerk werd een bastaardmortel gebruikt,<br />
waarvan <strong>de</strong> samenstelling door voorafgaan<strong>de</strong> proeven bepaald werd.<br />
Het gesculpteer<strong>de</strong> fronton in Euvillesteen verkeer<strong>de</strong> in een <strong>de</strong>rmate<br />
slechte staat dat op voorstel van <strong>de</strong> begeleidingscommissie beslist werd<br />
om het te vervangen door een i<strong>de</strong>ntieke steensoort. Da<strong>art</strong>oe wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
oorspronkelijke verweer<strong>de</strong> blokken met <strong>de</strong> grootste zorg op basis van<br />
clichés uit het Brussels stadsarchief met plaaster bijgewerkt. De nieuwe<br />
blokken wer<strong>de</strong>n daarna volgens <strong>de</strong> pantograaf-metho<strong>de</strong> gerealiseerd,<br />
waarbij <strong>de</strong> ene arm het originele blok aftast en <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re het i<strong>de</strong>ntiek<br />
in het nieuwe blok uitfreest. De nieuw gebeeldhouw<strong>de</strong> blokken wer<strong>de</strong>n<br />
daarna met torengoud verguld (7). De gesculpteer<strong>de</strong> <strong>de</strong>len van <strong>de</strong> gevel<br />
wer<strong>de</strong>n met een hijskraan herplaatst.<br />
21. 22.<br />
DE RESTAURATIE IN SITU<br />
Na <strong>de</strong> gevelreiniging kwamen <strong>de</strong> goe<strong>de</strong> bewaringstoestand van het<br />
parement en <strong>de</strong> talrijke herstellingen uit <strong>de</strong> vorige restauraties dui<strong>de</strong>lijk<br />
in beeld. De werkzaamhe<strong>de</strong>n richtten zich bijgevolg vooral op p<strong>un</strong>ctuele<br />
ingrepen. De verweer<strong>de</strong> profileringen, cordonlijsten en hoofdgestellen<br />
wer<strong>de</strong>n met restauratiemortel bijgewerkt. Op <strong>de</strong> horizontale vlakken<br />
van <strong>de</strong> uitspringen<strong>de</strong> gevelon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len werd opnieuw lood geplaatst.<br />
Ter hoogte van <strong>de</strong> eerste verdieping wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> blauwe hardstenen<br />
balusters ge<strong>de</strong>monteerd en in het atelier gerestaureerd. Om het<br />
stuk breken te vermij<strong>de</strong>n zijn in <strong>de</strong> sterk gebarsten exemplaren ter<br />
versteviging roestvrijstalen draadstangen geïntegreerd, waarna <strong>de</strong><br />
natuursteen met restauratiemortel is bijgewerkt.<br />
De gescheur<strong>de</strong> vensterlateien in blauwe hardsteen wer<strong>de</strong>n met<br />
kruiselings geplaatste roestvrijstalen stangen verstevigd. De kleine<br />
barsten wer<strong>de</strong>n geïnjecteerd met een epoxyhars met lage viscositeit.<br />
Stukken van <strong>de</strong> muurverankeringen in <strong>de</strong> gevel wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong>els vervangen<br />
door roestvrij staal. An<strong>de</strong>re smeedijzeren on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len als muurankers,<br />
doken en metalen liggers wer<strong>de</strong>n zorgvuldig gezandstraald en<br />
behan<strong>de</strong>ld met een antiroestmid<strong>de</strong>l.<br />
21. Bijgewerkt kapiteel voor het vergul<strong>de</strong>n<br />
Chapiteau ragréé avant dorure<br />
22. Kapiteel tij<strong>de</strong>ns het vergul<strong>de</strong>n in situ<br />
Chapiteau en cours <strong>de</strong> dorure in situ<br />
23. Het hermonteren van <strong>de</strong> gevel. De beschadig<strong>de</strong><br />
hoekstenen zijn vervangen en nieuwe<br />
metalen balken in roestvrij staal wer<strong>de</strong>n aangebracht<br />
/ Réalisation d’<strong>un</strong> greffon et remontage<br />
du pignon en cours. Les pierres d’angle<br />
abîmées ont été remplacées et <strong>de</strong> <strong>nouvel</strong>les<br />
poutrelles métalliques en acier inoxydable ont<br />
été installées<br />
23.<br />
De niet ge<strong>de</strong>monteer<strong>de</strong> <strong>de</strong>coratieve on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len van <strong>de</strong> gevel wer<strong>de</strong>n<br />
met restauratiemortel geretoucheerd en ter plaatse verguld.<br />
Het oppervlak, <strong>de</strong> nieuwe, <strong>de</strong> bewaar<strong>de</strong> of <strong>de</strong> verhar<strong>de</strong> steen werd met<br />
een hydrofuge oplossing op basis van methylalkoxiloxane behan<strong>de</strong>ld.<br />
De eikenhouten vensterramen wer<strong>de</strong>n erg zorgvuldig met een afbijtmid<strong>de</strong>l<br />
behan<strong>de</strong>ld. Daarna wer<strong>de</strong>n hiaten in het raamwerk met nieuwe<br />
stukken in <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> houtsoort ingevuld. Tenslotte werd het geheel met<br />
een bruin getinte vernis, op basis van <strong>de</strong> resultaten van het stratigrafisch<br />
on<strong>de</strong>rzoek, afgewerkt. De mastiek die in goe<strong>de</strong> staat verkeer<strong>de</strong>, kreeg<br />
<strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> kleur als het houtwerk geschil<strong>de</strong>rd.<br />
BESLUIT<br />
De historische studies, aangevuld met terreingegevens (opmeting van<br />
materialen, ziektebeel<strong>de</strong>n, gegevens over recente zettingen) en wetenschappelijke<br />
analyses gaven een vrij goed beeld van <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis<br />
en <strong>de</strong> bewaringstoestand van <strong>de</strong> gevel van “<strong>de</strong>n Ezel” voor <strong>de</strong> restauratie.<br />
De voorafgaan<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeken waren belangrijk omdat zij<br />
<strong>de</strong> vaststaan<strong>de</strong> opvattingen in vraag stel<strong>de</strong>n en aanvul<strong>de</strong>n en zo het<br />
uitgangsp<strong>un</strong>t vorm<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> restauratie. Zon<strong>de</strong>r echt vernieuwend<br />
te zijn is <strong>de</strong>ze werkmetho<strong>de</strong> van f<strong>un</strong>damenteel belang zowel voor <strong>de</strong><br />
restauratiepraktijk in het algemeen als voor het terreinwerk zelf. Toch<br />
wordt zij bij gebrek aan tijd en mid<strong>de</strong>len nog steeds te weinig toegepast.<br />
Deze aanpak liet toe om <strong>de</strong> restauratie te focussen op het maximaal<br />
behoud van <strong>de</strong> gevelelementen. Op <strong>de</strong>ze restauratiewerf werd <strong>de</strong><br />
methodologie in <strong>de</strong> praktijk toegepast en kan aldus uitgebreid wor<strong>de</strong>n<br />
tot <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re gevels op <strong>de</strong> Grote Markt.<br />
rait qu’à court terme la conservation du matériau. Les lignes architecturales<br />
altérées sont reconstituées en mo<strong>de</strong>lant les arêtes avec du mortier<br />
ou le cas échéant par l’insertion dans les blocs d’origine <strong>de</strong> fragments<br />
<strong>de</strong> pierres <strong>nouvel</strong>lement taillés. Les éléments <strong>de</strong> pierre <strong>de</strong> Gobertange<br />
sont remplacés par la pierre <strong>de</strong> Massangis, vu qu’il n’existe plus <strong>de</strong> blocs<br />
d’<strong>un</strong>e hauteur suffisante dans la seule carrière encore en activité.<br />
Les poutres métalliques sont remplacées par <strong>de</strong> <strong>nouvel</strong>les en acier<br />
inoxydable et les pierres sont à nouveau assemblées avec <strong>de</strong>s agrafes,<br />
également en acier inoxydable, au moyen d’<strong>un</strong> scellement chimique.<br />
Lors du remontage <strong>de</strong>s pierres du pignon, le hors plomb est corrigé et<br />
les pierres placées <strong>de</strong> niveau. Le rejointoyage est réalisé avec du mortier<br />
bâtard avec <strong>un</strong>e composition déterminée grâce aux essais préalables.<br />
Vu le mauvais état <strong>de</strong> conservation <strong>de</strong>s sculptures du fronton en pierre<br />
d’Euville et selon la décision du comité d’accompagnement, celles-ci sont<br />
remplacées, avec <strong>un</strong>e pierre <strong>de</strong> nature i<strong>de</strong>ntique. Pour se faire, les <strong>de</strong>ux<br />
gran<strong>de</strong>s pièces d’origine démontées sont remo<strong>de</strong>lées avec le plus grand<br />
soin à l’ai<strong>de</strong> <strong>de</strong> plâtre sur base <strong>de</strong>s clichés conservés aux Archives <strong>de</strong> la<br />
Ville <strong>de</strong> Bruxelles. <strong>La</strong> taille <strong>de</strong>s <strong>nouvel</strong>les pierres est ensuite réalisée avec<br />
la métho<strong>de</strong> <strong>de</strong> mise aux points. Ces éléments sculptés sont dorés à la<br />
feuille d’or (7). Les éléments sculptés du pignon sont remontés à l’ai<strong>de</strong><br />
d’<strong>un</strong>e grue, et soigneusement remis en <strong>place</strong>.<br />
LA RESTAURATION IN SITU<br />
Le nettoyage <strong>de</strong> la faça<strong>de</strong> a mis en évi<strong>de</strong>nce le bon état général du parement<br />
et les nombreuses réparations qui ont été réalisées lors <strong>de</strong>s précé<strong>de</strong>ntes<br />
restaurations. Le chantier s’est donc orienté vers <strong>de</strong>s interventions<br />
40 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 04/2005
ponctuelles. Les moulures, cordons et entablements dégradés ont été<br />
ragréés au mortier. Sur les p<strong>art</strong>ies saillantes, <strong>de</strong>s nouveaux plombs ont<br />
été appliqués sur les surfaces horizontales. Au niveau du premier étage,<br />
les balustres en pierre bleue ont été également démontés et restaurés en<br />
atelier. Des tiges en acier inoxydable ont été intégrées dans les balustres<br />
fort fissurés afin <strong>de</strong> limiter le risque <strong>de</strong> rupture. Ensuite, la pierre a été<br />
ragréée avec du mortier.<br />
Les linteaux <strong>de</strong>s fenêtres en pierre bleue qui présentent d’importantes<br />
fissures ont été renforcés avec <strong>de</strong>s barres croisées en acier inoxydable.<br />
Sur les plus petites fissures, <strong>de</strong>s injections <strong>de</strong> résine à basse viscosité du<br />
type époxydique ont été appliquées. Les ancrages du mitoyen qui apparaissaient<br />
en faça<strong>de</strong> ont été remplacés p<strong>art</strong>iellement par <strong>de</strong>s éléments<br />
en acier inoxydable. D’autres éléments en ferronnerie en bon état tels<br />
qu’ancres, agrafes, poutrelles métalliques ont été soigneusement sablés<br />
et protégés par <strong>un</strong> produit anti-rouille.<br />
Pour tous les éléments décoratifs qui n’ont pas été démontés, <strong>de</strong>s<br />
retouches ont été réalisées avec du mortier <strong>de</strong> ragréage et ils ont été<br />
redorés sur <strong>place</strong>.<br />
Les surfaces en pierre re<strong>nouvel</strong>ées, conservées ou consolidées sont<br />
rendues imperméables à l’eau par l’application d’<strong>un</strong>e solution hydrofuge<br />
à base d’<strong>un</strong> méthylalkoxiloxane.<br />
Les châssis en chêne <strong>de</strong>s fenêtres ont été décapés très soigneusement<br />
avec <strong>un</strong> produit décapant. Des réparations ponctuelles ont été faites<br />
par <strong>de</strong>s greffons en bois <strong>de</strong> la même essence et sur l’ensemble, <strong>un</strong><br />
vernis teinté en br<strong>un</strong> a été appliqué sur base <strong>de</strong>s résultats <strong>de</strong>s différents<br />
sondages stratigraphiques. Les mastics étant en bon état, ils ont été<br />
peints dans le ton <strong>de</strong>s boiseries.<br />
CONCLUSION<br />
Grâce aux étu<strong>de</strong>s historiques, complétées par les données recueillies<br />
sur le terrain (relevé <strong>de</strong>s matériaux, <strong>de</strong>s pathologies, <strong>de</strong>s données <strong>de</strong>s<br />
fissuromètres, …) et <strong>de</strong>s analyses scientifiques, il a été possible <strong>de</strong> se<br />
faire <strong>un</strong>e idée assez précise <strong>de</strong> l’histoire <strong>de</strong> la faça<strong>de</strong> et <strong>de</strong> son état <strong>de</strong><br />
conservation, avant tout travail <strong>de</strong> restauration. Ces étu<strong>de</strong>s préalables<br />
sont importantes car elles complètent et remettent en question <strong>de</strong>s<br />
données qu’on croyait définitives et servent comme point <strong>de</strong> dép<strong>art</strong> au<br />
projet <strong>de</strong> restauration. Cette métho<strong>de</strong> <strong>de</strong> travail, sans être innovatrice,<br />
est fondamentale, bien que dans la pratique et sur le terrain, elle est<br />
encore souvent fort peu appliquée, faute <strong>de</strong> moyens et <strong>de</strong> temps. Elle<br />
nous a permis <strong>de</strong> développer la philosophie d’intervention dans <strong>un</strong> souci<br />
<strong>de</strong> conservation maximale <strong>de</strong>s éléments <strong>de</strong> la faça<strong>de</strong>.<br />
Le chantier s’est avéré expérimental pour mettre en pratique et étendre<br />
cette méthodologie <strong>de</strong> travail aux futurs chantiers <strong>de</strong> restauration <strong>de</strong>s<br />
autres faça<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s maisons <strong>de</strong> la Grand-Place.<br />
TECHNISCHE STEEKKAART<br />
FICHE TECHNIQUE<br />
Bouwmeester / Maître d’ouvrage<br />
Stad Brussel / Ville <strong>de</strong> Bruxelles<br />
Ontwerp en leiding van <strong>de</strong> werken / Projet et direction <strong>de</strong>s travaux<br />
Stad Brussel, Dep<strong>art</strong>ement Ste<strong>de</strong>nbouw, Dienst Architectuur, Cel Historisch<br />
Erfgoed / Ville <strong>de</strong> Bruxelles, Dép<strong>art</strong>ement Urbanisme, Section architecture,<br />
Cellule Patrimoine historique<br />
Voorafgaan<strong>de</strong>lijke studies 2001 / Etu<strong>de</strong>s préalables 2001<br />
Structurele analyse / Analyse structurelle<br />
Origin – M. Provost, M. Wertz<br />
Visuele analyse van <strong>de</strong> steentypes, -bewerking en merken<br />
Analyse visuelle <strong>de</strong>s types, tailles et marques <strong>de</strong>s pierres<br />
F. Tourneur<br />
Microscopische analyse van <strong>de</strong> natuurstenen en controle in situ van <strong>de</strong><br />
waterabsorptie op gereinig<strong>de</strong> oppervlakken / Analyse microscopique <strong>de</strong><br />
différentes pierres naturelles et contrôle in situ <strong>de</strong> l’absorption d’eau <strong>de</strong>s<br />
surfaces nettoyées<br />
CSTC – A. Pien<br />
Mortelanalyse / Analyse <strong>de</strong> mortiers<br />
KUL - prof.dr.ir. K. Van Balen<br />
Analyse van <strong>de</strong> metalen elementen / Analyse <strong>de</strong>s éléments métalliques<br />
VUB – prof.dr.ir. J. Vereecken, A. Roelandt<br />
Stratigrafische studie van het schrijnwerk en <strong>de</strong> vergul<strong>de</strong> stenen van <strong>de</strong><br />
gevel / Examens stratigraphiques réalisés sur les menuiseries et les pierres<br />
dorées <strong>de</strong> la faça<strong>de</strong><br />
AAC sc – M. Decroly<br />
Werf / Chantier<br />
Oktober / Octobre 2003 – Mei / Mai 2004<br />
Aannemer / Entrepreneur<br />
Galère s.a.<br />
Aanbestedingsbedrag / Montant <strong>de</strong> l’adjudication<br />
229.014,92 €<br />
Met toelagen van / Travaux subventionnés par<br />
Ministerie van het Brussels Hoofdste<strong>de</strong>lijk Gewest, Administratie<br />
van Ruimtelijke Or<strong>de</strong>ning en Huisvesting, Directie Monumenten<br />
en <strong>La</strong>ndschappen<br />
Ministère <strong>de</strong> la Région <strong>de</strong> Bruxelles-Capitale, Administration <strong>de</strong><br />
l’Aménagement du Territoire et du Logement, Direction <strong>de</strong>s Monuments<br />
et Sites<br />
Nota / Notes<br />
1. De Cel Historisch Patrimonium is in 1996 opgericht in <strong>de</strong> schoot van <strong>de</strong> dienst Architectuur<br />
van het <strong>de</strong>p<strong>art</strong>ement Ste<strong>de</strong>nbouw van <strong>de</strong> Stad Brussel / Cellule développée à p<strong>art</strong>ir <strong>de</strong> 1996 et<br />
attachée au Service Architecture – Dép<strong>art</strong>ement Urbanisme – Ville <strong>de</strong> Bruxelles.<br />
2. De studie nam 2 jaar in beslag en mond<strong>de</strong> uit in een publicatie: HEYMANS, V. Les maisons <strong>de</strong><br />
la Gran<strong>de</strong> Place <strong>de</strong> Bruxelles, CFC - éditions, Collection Lieux <strong>de</strong> Mémoire, 2001.<br />
Cette étu<strong>de</strong> a pris <strong>de</strong>ux ans à être réalisée et elle a donné origine à <strong>un</strong>e publication :<br />
HEYMANS, Vincent (dir.) Les maisons <strong>de</strong> la Grand-Place <strong>de</strong> Bruxelles, CFC<br />
- éditions, collection Lieux <strong>de</strong> Mémoire, 2001.<br />
3. Ter gelegenheid van <strong>de</strong> restauratiecampagne aan het ein<strong>de</strong> van <strong>de</strong> 19<strong>de</strong> eeuw leg<strong>de</strong> <strong>de</strong> Stad<br />
Brussel in 1883 een erfdienstbaarheid op die haar toeliet alle wijzigingen aan <strong>de</strong> gevels op <strong>de</strong><br />
Grote Markt aan een voorafgaan<strong>de</strong> goedkeuring door haar diensten te on<strong>de</strong>rwerpen.<br />
Lors <strong>de</strong>s campagnes <strong>de</strong> restauration <strong>de</strong> la fin du 19e siècle, <strong>un</strong> outil légal est créé en 1883<br />
sous forme d’<strong>un</strong>e servitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> vue au profit <strong>de</strong> l’Hôtel <strong>de</strong> Ville.<br />
Cet acte interdit toute modification <strong>de</strong>s faça<strong>de</strong>s sans approbation préalable <strong>de</strong> la Ville.<br />
4. Inspecties von<strong>de</strong>n plaats in 200, 2001 en in 2002 vanaf <strong>de</strong> gon<strong>de</strong>l van een hoogtewerker.<br />
Des inspections sont réalisées en 2000, 2001 et 2002, à p<strong>art</strong>ir d’<strong>un</strong>e nacelle.<br />
5. RILEM is het acroniem voor het in 1947 in Parijs opgerichte Ré<strong>un</strong>ion Internationale <strong>de</strong>s <strong>La</strong>boratoires<br />
et Experts <strong>de</strong>s Matériaux, Systèmes <strong>de</strong> Constructions et Ouvrages.<br />
Ré<strong>un</strong>ion <strong>de</strong>s <strong>La</strong>boratoires d’Essais sur les Matériaux.<br />
6. Deze mortel was bedoeld om <strong>de</strong> voegen tussen <strong>de</strong> stenen hermetisch op te vullen, om beschadig<strong>de</strong><br />
stukken te herstellen en zelfs om gebreken te maskeren.<br />
Ce mortier était <strong>de</strong>stiné à boucher hermétiquement les joints <strong>de</strong>s pierres, à restituer <strong>de</strong>s p<strong>art</strong>ies<br />
endommagées et même à en masquer complètement les défauts.<br />
7. Op twee lagen primerverf werd een mixtion op oliebasis en bladgoud van minstens 23,4<br />
karaat aangebracht. / Deux couches <strong>de</strong> peinture d’adhérence ont été appliquées, suivies <strong>de</strong> la<br />
mixtion à l’huile et <strong>de</strong> la feuille d’or (minimum 23,4 carats pour l’extérieur).<br />
04/2005 - PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER 41
K N I P O O G / C L I N D ’ O E I L<br />
GELDKWESTIE<br />
QUESTION DE SOUS<br />
Als het doorbla<strong>de</strong>ren van ou<strong>de</strong> publicaties geen verrassing, maar<br />
eeuwige ontevre<strong>de</strong>nheid uitlokt, zal het ont<strong>de</strong>kken van sommige<br />
realiteiten uit een niet zo ver verle<strong>de</strong>n toch wel enkele be<strong>de</strong>nkingen<br />
losmaken.<br />
Zo stond in het septembernummer van 1955 te lezen dat het officieel<br />
loon van een arbei<strong>de</strong>r afhankelijk was van <strong>de</strong> plaats waar hij werkte.<br />
In België waren er zeven gewesten, opge<strong>de</strong>eld in categorieën van A<br />
tot G. Categorie A bevatte enkel <strong>de</strong> gemeenten van het arrondissement<br />
Brussel en een geschool<strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>r had er recht op maximum<br />
31,30 BEF per uur. Categorie E tel<strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> gemeenten uit <strong>de</strong><br />
provincies Brabant, Vlaan<strong>de</strong>ren, Henegouwen, Luik en Namen en<br />
het maximumloon aldaar was 27,40 BEF. Het minimumloon van een<br />
geschool<strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>r in Categorie G bedroeg 24,60 BEF, maar blijkbaar<br />
bevond er zich geen enkele gemeente in <strong>de</strong> categorieën F en G.<br />
Maar wat misschien nog het meest opvalt is het bedrag van <strong>de</strong> sociale<br />
lasten vermeld in het januarinummer van 1956. Men informeer<strong>de</strong> ons<br />
dat het 23,60 % was voor het bezoldigd personeel, hetzij 19,35 %<br />
ten laste van <strong>de</strong> werkgevers en 4,25 % ten laste van <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rs.<br />
De patronale lasten voor bedien<strong>de</strong>n bedroegen toen 12,35 %.<br />
Er is heel wat veran<strong>de</strong>rd se<strong>de</strong>rtdien!<br />
Si feuilleter d’anciennes publications ne provoquera la surprise que<br />
d’éternels mécontents, la découverte <strong>de</strong> certaines réalités d’<strong>un</strong> passé<br />
pas si lointain n’en suscitera pas moins quelques réflexions.<br />
C’est ainsi que le numéro <strong>de</strong> septembre 1955 <strong>de</strong> notre revue apprendra<br />
à beaucoup que le salaire officiel d’<strong>un</strong> ouvrier dépendait <strong>de</strong> son lieu <strong>de</strong><br />
travail. Il y avait en Belgique sept régions, cataloguées <strong>de</strong> A à G.<br />
<strong>La</strong> catégorie A ne comportait que <strong>de</strong>s comm<strong>un</strong>es <strong>de</strong> l’arrondissement <strong>de</strong><br />
Bruxelles et <strong>un</strong> ouvrier qualifié y avait droit à <strong>un</strong> maximum <strong>de</strong> 31,30 FB<br />
<strong>de</strong> l’heure. <strong>La</strong> catégorie E concernait diverses comm<strong>un</strong>es <strong>de</strong>s provinces<br />
<strong>de</strong> Brabant, Flandre, Hainaut, Liège et Namur et prévoyait <strong>un</strong> salaire<br />
maximum <strong>de</strong> 27,40 FB. Le salaire minimum d’<strong>un</strong> ouvrier qualifié en<br />
catégorie G était <strong>de</strong> 24,60 FB, mais, apparemment, il n’y avait auc<strong>un</strong>e<br />
comm<strong>un</strong>e classée en catégories F et G.<br />
Mais plus surprenant peut-être, c’est, dans le numéro <strong>de</strong> janvier 1956,<br />
le montant <strong>de</strong>s charges sociales. On nous y apprend en effet qu’elles<br />
sont <strong>de</strong> 23,60 % pour le personnel salarié, rép<strong>art</strong>is en 19,35 % pour les<br />
patrons et 4,25 % pour les ouvriers. Les charges patronales étaient <strong>de</strong><br />
12,35 % au total pour les employés.<br />
On a fait mieux <strong>de</strong>puis !<br />
C.B.