Prestige magazine_2020_ED4_def

MAANFASE/LES PHASES DE LUNE
MAANFASE/LES PHASES DE LUNE
Het is de maancyclus die inspireerde voor wat we nu kennen als een specifieke complicatie
bij uurwerken. Het begon allemaal wat minder verfijnd met de astronomische uurwerken,
waarvan een eerste spoor al is terug te vinden in de 14e eeuw. Giovanni Dondi dall’Orologio
(1318 - 1389) was een Italiaanse geleerde en hogeschool docent. Hij ontwikkelde het
‘Astrarium‘, dat een aantal wijzerplaten toonde, als één der eerste openbare astronomische
uurwerken ter wereld. De meeste astronomische uurwerken zijn terug te vinden in kerktorens
of in stadhuisgevels, maar de oudste exemplaren functioneren vandaag niet meer of werden
gerenoveerd met recentere mechanismen.
Een heel bijzonder exemplaar is terug te vinden in het stadhuis van de Duitse stad Ulm.
Het werd vermoedelijk rond 1520 ingebouwd. Het binnenste mechanisme telt drie wijzers,
waarvan één zonne- en één maanwijzer. De zonnewijzer is de hoofdwijzer van het systeem.
De derde is de ‘drakenwijzer’, die wanneer hij zowel onder de zonne- als maanwijzer
verdwijnt een zons- of maansverduistering voorspelt. De maanwijzer geeft hier de plaats van
de maan op de dierenriem aan. Een om de wijzerstaaf draaiende kogel stelt de maanfase
duidelijk zichtbaar voor. In de 16e eeuw verschenen de eerste wandklokken met aanduiding
van de maanstand in de woningen van de Bourgeoisie.
MAANFASE AAN DE POLS
In 1925 bracht Patek Philippe een damesuurwerk uit met maanfase en eeuwigdurende
kalender. Junghans bracht zijn ‘Meister Kalender’ met maanfase uit in 1936 (Kaliber J800.3).
In de jaren ’40 prees Universal Genève al een horloge met maanfase aan: de ‘Tri-Compax’,
die tevens een chronograaf en datumaanduiding integreerde. De ‘kwartscrisis’ in de jaren
’70 verdrong de mechanische horloges naar de achtergrond en liet ook de astronomische
complicatie ‘maanfase’ verdwijnen. Het duurde tot 1983 toen Blancpain met zijn Kaliber
6395 de maanfase terugbracht en daarmee de wereld van mechanische horloges nieuw
leven inblies.
Het werd een danig succes dat Chronoswiss en daarna vele anderen volgden. Vandaag
zijn maanfase uurwerken in zowat alle prijsklassen terug te vinden, weliswaar met zeer
uiteenlopende precisie. Bij armbandhorloges wordt het verloop van de maanfasen
voorgesteld d.m.v. een achter een halfrond venster draaiend schijfje waarop een min of
meer realistische afbeelding staat van de maanfasen zoals men die ook met het blote oog
op aarde kan waarnemen. De technische moeilijkheid bij de aanduiding van de maanfase
schuilt daarin dat de evolutie van de volledige cyclus exact 12 uur, 44 minuten en 2,9
seconden over het ‘nulpunt’ van de dagelijkse uur aanduiding doorloopt. Daarom wordt er
vaak voor gekozen om op het schijfje een dubbele cyclus af te beelden. Dit laat toe om een
dubbele cyclus in 59 dagen relatief precies weer te geven. De onnauwkeurigheid bedraagt
dan anderhalf uur en 5,8 seconden in 59 dagen. De snelheid waarmee het schijfje draait
kan zo gemakkelijker afgestemd worden op de tijdsaanduiding. Bijkomend voordeel is verder
dat ook de datumweergave vrij eenvoudig kan meegenomen worden in de beweging van het
schijfje met maanfasen. Nadeel van deze aanpak is wel dat de maanfase aanduiding na drie
jaar handmatig één dag moet gecorrigeerd worden.
Ludwig van Beethoven a composé en 1801 sa célèbre "Sonate au
clair de Lune", qui devait devenir son morceau pour piano le plus
fameux. L'auteur belge de BD sans doute le plus connu, Hergé,
envoyait en 1953 Tintin et sa fusée vers la Lune dans "Objectif
Lune" et "On a marché sur la Lune". Et le 21 juillet 1969, Neil
Armstrong était le premier homme à poser un pied sur l'astre
nocturne. Le monde de l'horlogerie avoue, lui aussi, une certaine
fascination pour la Lune…
En astronomie, on parle de "phases lunaires". Un cycle lunaire se
décompose en quatre phases : après la pleine Lune vient la Lune
décroissante, puis la nouvelle Lune qui retourne à la pleine Lune
via la phase de Lune croissante, et ensuite le cycle recommence.
Un cycle lunaire dure environ 29 jours, le temps nécessaire pour
que le satellite naturel de la Terre en fasse le tour. La durée exacte
est de 29 jours, 12 heures, 44 minutes et 2,9 secondes.
Le cycle de la Lune se traduit en calendrier de phases lunaires
qui indique pour chaque jour du mois la phase et l'orientation
lunaires à minuit, heure d'Europe centrale (c'est-à-dire au début
de la date indiquée). Dans ce calcul, on prend en compte l'heure
d'été. A d'autres moments, au jour indiqué, la date et l'orientation
peuvent varier.
C'est ce cycle lunaire qui a inspiré ce qui compte aujourd'hui parmi
les complications horlogères. Tout a commencé – de manière certes
moins raffinée – avec les horloges astronomiques, dont on retrouve
les premières traces au XIVe siècle. Giovanni Dondi dall’Orologio
(1318-1389) était un Italien lettré, professeur d'université. C'est lui
qui a mis au point l'Astrarium, une étonnante horloge aux multiples
cadrans, l'une des premières horloges astronomiques publiques
au monde. La plupart des horloges de ce type existantes se logent
dans les clochers d'églises ou les tours d'hôtels de ville, mais les
exemplaires les plus anciens ne fonctionnent hélas plus ou ont
été rénovés et dotés de mécanismes plus récents.
On en retrouve un très bel exemple sur la façade de l'hôtel de ville
d'Ulm, en Allemagne. Cette horloge astronomique date grosso
modo de 1520. Son mécanisme interne est doté de trois cadrans,
dont un solaire et un lunaire. Le cadran solaire est le principal
sur cette horloge. Le troisième cadran représente un dragon qui
prédit une éclipse solaire ou lunaire lorsqu'il passe sous le soleil
ou sous la lune. Le cadran lunaire indique la position de la Lune
dans le zodiaque. Et la boule dorée qui fait le tour du cadran montre
clairement les phases lunaires.
Au XVIe siècle, on voit apparaître dans les intérieurs bourgeois
les premières horloges murales indiquant les phases de la Lune.
PHASES LUNAIRES AU POIGNET
En 1925, Patek Philippe crée une montre de dame avec phases
lunaires et calendrier perpétuel. Junghans sort sa "Meister
Kalender" phases de Lune en 1936 (Calibre J800.3). Dans les
années 1940, Universal Genève propose une montre avec phases
de Lune : la "Tri-Compax", qui intègre à la fois un chronographe
et une indication de la date.
La "crise du quartz", dans les années 1970, fait passer au second
plan les montres mécaniques et voit carrément la complication
typiquement astronomique qu'est la phase lunaire. Il faudra
attendre jusqu'en 1983 pour que Blancpain remette cette
complication à l'honneur, avec son Calibre 6395, donnant un
nouveau souffle aux montres automatiques.
Un franc succès, que Chronoswiss, puis de nombreux autres ont
suivi. Aujourd'hui, on trouve des montres à phases de Lune dans
quasi toutes les gammes de prix, encore qu'avec des degrés de
précision très variables…
Vanzelfsprekend vormt de precisie van de maanfase aanduiding een uitdaging voor de
grote uurwerkmakers. Zij slagen er ook in om met één maancyclus op het schijfje een zeer
precieze weergave te realiseren. Het record inzake precisie staat op naam van het Zwitserse
Andreas Strehler. Hun ‘Sauterelle a heure’ zou pas na twee miljoen jaren moeten bijgesteld
worden! De weergave van de maan en maanfasen kan sterk variëren, met soms verregaande
ontwikkelingen als een wijzigende sterrenhemel, een driedimensionale afbeelding van de
maan tot zelfs de visualisering van de maanfasen gerelateerd aan de verschillende positie
van de maan tegenover aarde.
46 47