13.07.2015 Views

makna gerak ingkang sinandhi ing salebeting ... - Andy Nuriman

makna gerak ingkang sinandhi ing salebeting ... - Andy Nuriman

makna gerak ingkang sinandhi ing salebeting ... - Andy Nuriman

SHOW MORE
SHOW LESS
  • No tags were found...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

MAKNA GERAK INGKANG SINANDHI ING SALEBETINGBEKSA LENGGERSKRIPSIHANINTA MEI ANGGRAININPM 06430574FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENIIKIP PGRI SEMARANG2010


MAKNA GERAK INGKANG SINANDHI ING SALEBETINGBEKSA LENGGERSKRIPSIDipunaturaken dhumateng Fakultas Bahasa dan Seni IKIP PGRISemarang kangge Njangkepi peranganipun Sarat SaranaNggayuh Drajat<strong>ing</strong> Sarjana Pendidikan Bahasa JawaHANINTA MEI ANGGRAININPM 06430574FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENIIKIP PGRI SEMARANG2010ii


SKRIPSIMAKNA GERAK INGKANG SINANDHI ING SALEBETINGBEKSA LENGGER<strong><strong>ing</strong>kang</strong> rinakit saha dipunajengakenHaninta Mei AnggrainiNPM 06430574sampun dipunsarujuki den<strong>ing</strong> panuntun murih kadadaraken<strong>ing</strong> ngarsanipun Dewan pandadar<strong>ing</strong> surya kap<strong>ing</strong>, Agustus 2010Panuntun IPanuntun IINanik Setyawati, S.S., M.HumNPP 997101150NIPDrs. Suyitno YP, M.PdFAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENIIKIP PGRI SEMARANG2010iii


SKRIPSIMAKNA GERAK INGKANG SINANDHI ING SALEBETINGBEKSA LENGGER<strong><strong>ing</strong>kang</strong> rinakit saha dipunajengakenHaninta Mei AnggrainiNPM 06430574sampun dipuntanggeljawabaken <strong>ing</strong> ngarsanipun DewanPendadar <strong>ing</strong> surya kap<strong>ing</strong>, Agustus 2010miwah kapratelakaken sampun murakabiDewan PendadarPengarsaPanyitraDra. Suciati, M.Hum.NIP 196503316 199003 2002Dra. HR. Utami, M,Hum.NPP 906301071Pendadar I,Nanik Setyawati, S.S., M.HumNPP 997101150Pendadar II,Drs. Suyitno YP, M.PdNPPPendadar III,A. Iskak, M. Pd.NIP 19630420 198405 1 001(…………………………)(…………………………)(…………………………)FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENIIKIP PGRI SEMARANG2010iv


SESANTI LAN PISUNGSUNGSESANTIAja rumangsa bisa n<strong>ing</strong> bisaa ngrumangsa.Urip mung sadermo mampir ngumbeUrip <strong>ing</strong> ndonya kuwi kaya lelakon<strong>ing</strong> wayangPISUNGSUNGSkripsi punika katur dhumateng:1. Ibu tinresnan2. Anakku s<strong>ing</strong> tak tresnani3. Adhi-adhiku s<strong>ing</strong> tak tresnaniv


ATUR CECALASyukur kanthi pambudidaya, saha tekun, sarta panjangkungipun Tuhan YME,Gusti <strong><strong>ing</strong>kang</strong> Hamurbeng Gesang, panyerat saged ngrampungaken ayahan ngrakitskripsi punika kanthi wilujeng. Panyengkuyungipun kulawarga sarta para kadangsaestu handayani sarta nuwuhaken greget. Pramila sak<strong>ing</strong> punika, datan katalumpenagung<strong>ing</strong> panuwun tanpa winates katurdhumateng para Bapa saha para Ibu <strong><strong>ing</strong>kang</strong>mahanani skripsi punika saged rinakit miwah rinampungaken kanthi prayogi, <strong>ing</strong>gihpunika:1. Bapa Muhdi, SH., M.Hum., Rektor IKIP PGRI Semarang2. Ibu Dra. Sri Suciati, M.Hum., Dekan Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni3. Ibu HR. Utami, M.Hum, Pangarsa program Studi Bahasa dan Sastra Jawa4. Ibu Nanik Setyawati, S.S., M.Hum., saha Bapa Drs. Suyitno YP, M.Pd., Dosenpanuntun I saha dosen panuntun II, <strong><strong>ing</strong>kang</strong> sampun kanthi sabar saha talitikepareng par<strong>ing</strong> tuntunan5. Ibu Dra. Asrofah, M.Pd., Pangarsa Kapustakan IKIP PGRI Semarang, <strong><strong>ing</strong>kang</strong>sampun kepareng par<strong>ing</strong> kalodhangan dhudhah-dhudhah pustaka minangkasumber<strong>ing</strong> ngilmu miwah pakabaran6. Ibu <strong><strong>ing</strong>kang</strong> tansah par<strong>ing</strong> semangat saha nyengkuyung saengga skripsi punikasaged rinakit miwah rinampungaken kanthi prayogi7. Anak-anakku s<strong>ing</strong> dadi sumber semangat lan inspirasiku.Atur panuwun ugi katur dhumateng sadaya sanak-kadang, mitra-pitepangan,saha kulawarga, sumrambah dhumateng sedaya kemawon <strong><strong>ing</strong>kang</strong> kanthivi


kalenggahan sarta cakrikipun piyambak-piyambak sampun keparengnyengkuyung salebetipun nyampurnakaken skripsi punika.Semarang, 20 Agustus 2010Pangrakitvii


DHAPTAR ISIIRAH-IRAHAN .....................................................................................................PASARUJUKAN ...................................................................................................PANGESAHAN.....................................................................................................SESANTI LAN PISUNGSUNG............................................................................ATUR CECALA ....................................................................................................DHAPTAR ISI .......................................................................................................SARIPATHI............................................................................................................ABSTRAK .............................................................................................................iiiiiiivvviiixxBAB I LANDESAN PAMILIHING IRAH-IRAHAN ....................................... 1A. Momotan<strong>ing</strong> Perkawis ...................................................................... 4B. Ancas<strong>ing</strong> Panaliten............................................................................ 4C. Mupangat Panaliten........................................................................... 4D. Panadhes<strong>ing</strong> Tetembungan................................................................ 5E. Metodhe Panaliten............................................................................. 6F. Tata Rakit<strong>ing</strong> Panyeratan .................................................................. 9BAB II LANDHESING TEORI .......................................................................... 11A. Deskripsi Teoretik ............................................................................. 11B. Panyengkuyung Seni Beksa .............................................................. 121. Gerak .......................................................................................... 122. Ir<strong>ing</strong>an ......................................................................................... 163. Tema............................................................................................ 18viii


4. Rias lan Rasukan ........................................................................ 195. Desain Lantai .............................................................................. 216. Ruang pentas ............................................................................... 227. Perlengkapan tari (property) ....................................................... 23C. Beksa Lengger................................................................................... 24BAB III ASIL PANALITEN................................................................................. 27A. Asil Panaliten .................................................................................... 271. Letak Geografis Wonosobo......................................................... 272. Struktur Sosial Masyarakat ........................................................ 283. Sejarah Beksa Lengger................................................................ 30B. Pirembagan........................................................................................ 341. Makna Gerak Ingkang Sinandhi <strong>ing</strong> Salebet<strong>ing</strong> Beksa Lengger 342. Guna Beksa Lengger .................................................................. 453. Tanggapan masyarakat Wonosobo tumrap pangrembakaanwangun pagelaran beksa Lengger ............................................... 47BAB IV PANUTUP............................................................................................... 49A. Dudutan............................................................................................. 49B. Pamrayogi ......................................................................................... 49KAPUSTAKANSIMPINGANix


SARIPATHIHANINTA MEI ANGGRAINI.”Makna Gerak Ingkang Sinandhi <strong>ing</strong> Salebet<strong>ing</strong>Beksan Lengger”. Skripsi. Semarang: Fakultas Pendidikan Bahasa Dan Seni IKIPPGRI Semarang,Agustus 2010.Beksan Lengger <strong>ing</strong>gih menika satunggal<strong>ing</strong> beksan tradhisional <strong><strong>ing</strong>kang</strong>dumugi samenika taksih gesang lan ngrembaka <strong>ing</strong> kutha Wonosobo mliginipun <strong>ing</strong>dusun Giyanti, kecamatan Selomerto, kabupaten Wonosobo. Beksan menikanggadhahi fungsi minangka sarana hiburan, upacara adat, minangka panjangkepupacara dinten ageng, lan ugi minangka sarana pendhidhikan.Perkawis <strong><strong>ing</strong>kang</strong> dipunandaraken wonten panaliten menika, <strong>ing</strong>gih menikabentukpenyajian lan <strong>makna</strong> <strong>gerak</strong> <strong><strong>ing</strong>kang</strong> <strong>sinandhi</strong> <strong>ing</strong> salebet<strong>ing</strong> beksan Lengger.Panaliten menika kalebet panaliten kualitatif. Datanipun <strong>ing</strong>gih asil sak<strong>ing</strong> wawancara,observasi, lan dokumentasi.Asil panaliten <strong>ing</strong>gih menika (1) Kawontenanipun beksan Lengger <strong>ing</strong>Wonosobo sampun wonten wiwit warsa 1932, (2) Beksan Lengger nggadhahi urutannalika pagelaran, lan saben <strong>gerak</strong>an nggadhahi teges piyambak, (3) Tanggapanmasyarakat Wonosobo dhateng beksan Lengger.x


ABSTRAKHANINTA MEI ANGGRAINI.”Makna Gerak Ingkang Sinandhi <strong>ing</strong> Salebet<strong>ing</strong>Beksan Lengger”. Skripsi. Semarang: Fakultas Pendidikan Bahasa Dan Seni IKIPPGRI Semarang,Agustus 2010.Tari Lengger adalah salah satu tari tradisional yang sampai sekarang masihhidup dan berkembang di Wonosobo khususnya di Desa Giyanti, KecamatanSelomerto, Kabuapten Wonosobo. Tari Lengger ini mempunyai fungsi sebagai saranahiburan, upacara adat, sebagai pelengkap upacara hari-hari besar dan juga sebagaisarana pendidikan.Permasalahan yang dibahas dalam penelitian ini adalah bentuk penyajian dan<strong>makna</strong> <strong>gerak</strong> yang terkandung dalam Tari Lengger. Penelitian ini termasuk dalampenelitian kualitatif. Data yang didapat berasal dari wawancara, observasi dandokumentasi.Hasil penelitian yang diperoleh yaitu (1) Keberadaan tari Lengger diWonosobo sudah ada sejak tahun 1932, (2) Tari Lengger mempunyai urutan pada saatpementasan dan setiap <strong>gerak</strong>an mempunyai <strong>makna</strong> sendiri, (3) Tanggapan masyarakatWonosobo terhadap tari lengger.xi


BAB ILANDESAN PAMILIHING IRAH-IRAHANWonosobo minangka salah satunggal<strong>ing</strong> kutha pareden wonten ProvinsiJawa Tengah nggadhahi maneka werni jinis<strong>ing</strong> kabudayan. Salah satunggal<strong>ing</strong>warisan kabudayan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> samenika taksih gesang lan ugi dipun lestantunaken<strong>ing</strong>gih menika kesenian beksa Lengger.Kesenian ialah perwujudan dari bentuk-bentuk yang ekspresif dariseseorang,sebagai bagian dari kebudayaan kesenian dapat digolongkan menjadi 3golongan utama yaitu seni rupa,misalnya seni lukis, seni patung,seni kria,senigrafik, seni reklame, seni arsitektur, dan seni dekorasi. Seni pertunjukan misalnyaseni tari, seni karawitan, seni musik, seni deklamasi, dan seni drama. Seni audiovisual misalnya seni video dan seni film. Adapun unsur-unsur yang terdapat dalamkesenian di atas meliputi ide,perilaku dan wujud ( Haviland, 1975:11 ).Lengger minangka salah satunggal<strong>ing</strong> beksa <strong><strong>ing</strong>kang</strong> gesang wontenWonosobo kirang langkung sampun saabad dipun kenalaken wonten Jawa Tengah.Beksa menika dipunrintis den<strong>ing</strong> Gondhow<strong>ing</strong>un tokoh kesenian tradisional sak<strong>ing</strong>dusun Kecis kecamatan Selomerto Wonosobo, kirang langkung warsa 1910 wontendusun Giyanti kecamatan Selomerto Wonosobo.Lengger menika salah satunggal<strong>ing</strong> beksa tradhisional <strong><strong>ing</strong>kang</strong>menampilkan keanggunan lan kenthel kaliyan nuansa mistis. Saben pagelaranbeksa Lengger,para pambeksaipun asr<strong>ing</strong> wonten <strong><strong>ing</strong>kang</strong> kesurupan. Babagan1


2menika dipunyakini amargi para pambeksa <strong><strong>ing</strong>kang</strong> kesurupan raganipundipunlebeti roh leluhur. Nalika pambeksa taksih kesurupan biasane dhahar pecahankaca, silet, utawi paku. Anang<strong>ing</strong> anehipun sinaosa tutukipun medal rahipun,anang<strong>ing</strong> nalika sadar piyambakipun mboten ngraosake sakit.Warsa 1960 Alm Ki Hadi Soewarno ngrembakakaken beksa Lenggersupadhos beksa menika dados langkung atraktif benten kaliyan beksa sak<strong>ing</strong>Solo utawi Jogja. Pramila wiwit kala menika beksa Lengger langkung atraktifkados gaya beksa sak<strong>ing</strong> Jawa Timur, amargi miturut cariyos <strong><strong>ing</strong>kang</strong> beredar,beksa Lengger konon versi cariyosipun asalipun sak<strong>ing</strong> Jawa Timur. Lengger<strong><strong>ing</strong>kang</strong> sakderenge dipunlampahaken dhumateng para kakung dipungantosdhumateng wanita. Babagan menika dipuntindakaken kirang langkung kagemkelangsungan seni lengger amargi Lengger ngalami pasang surut amargi disinyalirdipunsusupi pawiyatan politik.Beksa Lengger asal tembungipun sak<strong>ing</strong> tembung “el<strong>ing</strong>a ngger” <strong><strong>ing</strong>kang</strong>nggadhahi teges supadhos tiyang-tiyang sami kemutan dhateng pangripta lannindakaken kebecikan dhateng sesami. Lengger ngrembaka nalika jaman kerajaanHindu Brawijaya <strong>ing</strong>gih menika Ledek Geger (penari <strong><strong>ing</strong>kang</strong> dhamel keramean).Nalika kerajaan Islam milai ngadheg, Sunan Kalijaga minangka salah satunggal<strong>ing</strong>wali <strong><strong>ing</strong>kang</strong> remen babagab seni ngginakaken Lengger minangka sarana syiaragama Islam.Kala riyen, lengger berkonotasi negatif amargi milai dipunkemas kagemmanc<strong>ing</strong> syahwat.Para pamirsa anggenipun mrisani Lengger menika kaliyanmabuk. Mangertosi kondisi kados menika, sunan Kalijaga nyamar dados Ronggeng


3<strong><strong>ing</strong>kang</strong> ngagem topeng lajeng nari Lengger, anang<strong>ing</strong> nalika para pamirsa sampunmilai kesirep, Sunan Kalijaga nyopot topengipun. Sunan Kalijaga nindakaken carakados menika kagem ngajaraken budi pekerti lan beksa Lengger <strong><strong>ing</strong>kang</strong> waunipunnggadhahi konotasi negatif saged dados sarana kagem dakwah. Wiwit kala nikabeksa Lengger dipunsebat “el<strong>ing</strong>a ngger”, satunggal<strong>ing</strong> ajaran <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ngajarakensupadhos el<strong>ing</strong> kaliyan Gusti.Beksa Lengger dumugi samenika taksih teras bertahan. Beksa menikadipunbeksaaken dhumateng tiyang kalih. Ingkang kakung ngagem topeng lan<strong><strong>ing</strong>kang</strong> wanita ngagem rasukan kebesaran kadosta putri Jawa kala riyen. Lenggerbuasanipun ditarikaken antawisipun 10 menit <strong><strong>ing</strong>kang</strong> dipunir<strong>ing</strong>i alunan musikgambang, saron, kendang, gong. Lengger nggadhahi guna minangka sarana upacaraadat <strong>ing</strong> antawisipun merti desa, ruwat rambut gembel ugi kagem sarana hiburannalika wonten acara khitanan utawi ngantenan.Samenika wonten Wonosobo <strong>ing</strong>gih wonten ugi Lengger kreasi enggal<strong><strong>ing</strong>kang</strong> dipunsebat beksa Kenyo Lengger <strong><strong>ing</strong>kang</strong> dipun adopsi sak<strong>ing</strong> Lengger.Beksa menika dipunbeksaaken dhumateng tiyang 5 <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ngagem kacat<strong>ing</strong>al cemeng. Beksa menika nggadhahi filosofi supados kita minangka manungsasampun terlena kaliyan bandha donya <strong>ing</strong>gih menika pangkat, wanita lan bandha.Pramila menika keng<strong>ing</strong> menapa para penarinipun ngagem kaca t<strong>ing</strong>al cemeng.Kesenian Lengger <strong>ing</strong>gih menika salah satunggal<strong>ing</strong> bentuk keseniantradhisional <strong><strong>ing</strong>kang</strong> dipun gemari dhumateng masyarakat Wonosobo. Wontendusun Giyanti, sedantun masyarakatipun sami berusaha nglestantunaken beksamenika ngagem cara saben tiyang milai alit sampun dipungladi mbeksa lengger.


4Lengger nggadhahi <strong>gerak</strong>, riasan lan pakean <strong><strong>ing</strong>kang</strong> unik. Samangertosipunpanyerat, dereng nate wonten panaliten <strong><strong>ing</strong>kang</strong> nliti babagan <strong>makna</strong> <strong>gerak</strong> wontenbeksa Lengger.Kesenian tradhisional menika nggadhahi ciri khas, bentuk penyajian<strong><strong>ing</strong>kang</strong> benten kaliyan kaliyan kesenian Lengger wonten daerah sanesipun.A. Momotan<strong>ing</strong> PerkawisAdhedasar punapa <strong><strong>ing</strong>kang</strong> sampun kajlentrehaken wonten babaganlandhes<strong>ing</strong> irah-irahan, pramila momotan<strong>ing</strong> perkawis <strong>ing</strong>gih menika:1. Kados pundi wangun pagelaran<strong>ing</strong> beksa Lengger?2. Kados pundi <strong>makna</strong>nipun <strong>gerak</strong> <strong>ing</strong> beksa Lengger?B. Ancas<strong>ing</strong> PanalitenAncas<strong>ing</strong> panaliten babagan <strong>makna</strong> <strong>gerak</strong> <strong><strong>ing</strong>kang</strong> sinadhi <strong>ing</strong>salebet<strong>ing</strong> beksa Lengger <strong>ing</strong>gih menika:1. Mangertosi wangun pagelaran<strong>ing</strong> beksa Lengger.2. Ngandharaken <strong>makna</strong> <strong>gerak</strong> <strong><strong>ing</strong>kang</strong> <strong>sinandhi</strong> <strong>ing</strong> salebet<strong>ing</strong> beksaLengger.C. Mupangat Panaliten1. Mupangat teoretisNgaturi dokumentasi lan informasi kanthi jangkep ngeng<strong>ing</strong>ibabagan <strong>makna</strong> <strong>gerak</strong> wonten salebet<strong>ing</strong> beksa Lengger supados sagednambahi lan njangkepi pengetahuan babagan <strong>makna</strong> <strong>gerak</strong> wonten


5salebet<strong>ing</strong> beksa Lengger kagem adhik-adhik jurusun pendidikan bahasaJawa IKIP PGRI Semarang.2. Mupangat Praktisa. Ngaturi gambaran kagem lembaga-lembaga terkait wonten salebet<strong>ing</strong>pembinaan kesenian supados hasil panaliten beksa Lengger sageddipun ginakaken minangka sarana kagem damel kebijakan kagemupaya nglestantunaken lan ngrembakakaken beksa Lengger minangkasalah satunggal<strong>ing</strong> warisan budaya daerah lan ugi minangka salahsatunggal<strong>ing</strong> aset wisata <strong><strong>ing</strong>kang</strong> kedah dipun lestantunaken.b. Minangka bahan dokumentasi lan minangka bahan informasi <strong><strong>ing</strong>kang</strong>jangkep kagem masyarakat <strong><strong>ing</strong>kang</strong> mbetahaken sarta nggadhahiperhatian lan minat kaliyan kesenian tradisional, mliginipun keseniantradhisional Lengger.c. Sak<strong>ing</strong> asil panaliten menika,dipunarepkaken saged n<strong>ing</strong>katakenmotivasi lan nambahi semangat para penari Lengger kagemn<strong>ing</strong>kataken kretifitasipun.D. Panadhes<strong>ing</strong> TetembunganSupados proposal panaliten menika langkung gampil dipun mangertositegesipun, supados mboten dadosken salah tafsir,rancu dhumateng irah-irahanpanaliten,pramila wonten pirembagan perkawis menika,panyerat badhengandharaken pangertosan utawi tegesipun saben tembung <strong><strong>ing</strong>kang</strong> kaseratminangka irah-irahan panaliten niki.


61. Makna : teges<strong>ing</strong> tembung ,kahanan s<strong>ing</strong> sejati,teges(KBJ,kaca 669)2. Gerak : obah,owah seka kahanan meneng(KBJ, kaca 623)3. Sinandhi : ngandhut4. Beksa Lengger : salah satunggal<strong>ing</strong> seni tari <strong><strong>ing</strong>kang</strong> gesang wontenWonosoboUraian pangertosan sak<strong>ing</strong> ngiggil menika dipun pundhut sak<strong>ing</strong> KamusLengkap Bahasa Jawa <strong><strong>ing</strong>kang</strong> kaserat den<strong>ing</strong> SA Mangunsuwito.dadosmaksud sak<strong>ing</strong> irah-irahan niki <strong>ing</strong>gih menika Teges owah seko kahananmeneng s<strong>ing</strong> ana <strong>ing</strong> sajeron<strong>ing</strong> sajeron<strong>ing</strong> tari Lengger.E. Metodhe Panaliten1. Pendekatan panalitenPenelitian pada hakikatnya merupakan wahana untuk menentukankebenaran atau untuk lebih menentukan kebenaran ( Moleong, 2002:30 )Pendekatan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> panyerat ginakaken <strong>ing</strong>gih menika pendekatankualitatif. Penelitian kualitatif lebih mement<strong>ing</strong>kan proses daripada hasil,disebabkan oleh hubungan bagian-bagian yang sedang diteliti jauh lebihjelas apabila diamati dalam proses ( Moleong, 2002:7 ).2. Sumber data


7Sumber data menika kapundhut sak<strong>ing</strong> informan <strong>ing</strong>gih menika DwiPranyoto minangka koordinator beksa Lengger, lan Sulistrian<strong>ing</strong>sihminangka Kasi kesenian DIPARBUD kabupaten Wonosobo.3. DataData menika awujud <strong>gerak</strong>-<strong>gerak</strong> <strong><strong>ing</strong>kang</strong> wonten <strong>ing</strong> beksa Lengger.1. Methode Pangempal<strong>ing</strong> DataData panaliten dipun kempalaken migunakaken methode:a. WawancaraDipun ginakaken supados panyerat saged nggadhahi katrangansecara langsung ngeng<strong>ing</strong>i sejarah lan <strong>makna</strong> <strong>gerak</strong> wonten beksaLengger. Teknik wawancara adalah dialog yang dilakukan olehpewawancara untuk memperoleh informasi dari informan ( Suharsimi,1995:109 ).b. ObservasiMethode observasi dipun ginakaken kagem ngangsalakedata.Wonten mriki panyerat m<strong>ing</strong>gunakaken observasi partisipatif,<strong>ing</strong>gih menika panyerat nderek lan migatosaken secara langsungkesenian beksa Lengger.c. Asil seratanInggih menika seratan-seratan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> saged kapundhut sak<strong>ing</strong>wawancara kaliyan narasumber.d. Dokumentasi


8Dokumentasi dipunginakaken kagem ngangsalaken data ngeng<strong>ing</strong>i<strong>makna</strong> <strong>gerak</strong> wonten beksa Lengger.Dokumentasinipun arupi foto-fotopertunjukan kesenian Lengger2. Methode Analisis DataMiturut Moleong ( 2002:103 ) tehnik analisis data adalahproses mengorganisasikan dan mengurutkan data ke dalam pola, kategori,dan satuan uraian dasar seh<strong>ing</strong>ga dapat ditemukan tema dan dapatdirumuskan hipotesis kerja seperti yang disarankan oleh data.Tehnik analisis data adalah cara untuk mendapatkan hasil penelitianyang sistematis dari perolehan wawancara, observasi, dandokumentasi. Methode analisis <strong><strong>ing</strong>kang</strong> dipun ginakaken wontenpanaliten menika <strong>ing</strong>gih menika analisis deskriptif, ngagem tahapan kadosmenika:a. Reduksi data, <strong>ing</strong>gih menika pamilih<strong>ing</strong> data-data <strong><strong>ing</strong>kang</strong> sampunmlebet utawi ngempal lajeng dipun sar<strong>ing</strong> supados saged dados data<strong><strong>ing</strong>kang</strong> relevan. Reduksi data dilakukan dengan jalan membuatrangkuman dengan tetap menjaga keabsahan data ( Moleong,2002:190 )b. Display data, <strong>ing</strong>gih menika gambaran sedaya data ngeng<strong>ing</strong>i <strong>makna</strong><strong>gerak</strong> wonten beksa Lenggerc. Dudutan, <strong>ing</strong>gih menika hasil sak<strong>ing</strong> reduksi lan display data <strong><strong>ing</strong>kang</strong>sampun dipun olah,salajengipun dipundamel dudutan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> jumbuhkaliyan panaliten


93. Alat Panalitenmenika:Panduan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> panaliti ngginakaken nalika madosi data <strong>ing</strong>giha. Wawancara mendalamNalika ndamel pawiyatan wawancara, panyerat dipunpandungagem panduan wawancara ngeng<strong>ing</strong>i sejarah lan <strong>makna</strong> <strong>gerak</strong><strong><strong>ing</strong>kang</strong> sinandi <strong>ing</strong> salebet<strong>ing</strong> beksa Lengger kanthi migunakakenpitakenan-pitakenan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> sampun dipunwatesi wonten pedomanwawancara. Alat <strong><strong>ing</strong>kang</strong> dipunginakaken <strong>ing</strong>gih menika alat tulis, lanhandphone kagem ngrekam.b. Studi DokumentasiMiturut Guba lan Lincoln ( wonten Moleong, 2002:161 )mengatakan bahwa dokumentasi adalah setiap bahan tertulis atau filmyang tidak dipersiapkan karena adanya permintaan dari seorangpenyelidik. Data dokumentasi ngeng<strong>ing</strong>i <strong>makna</strong> <strong>gerak</strong> wontensalebet<strong>ing</strong> beksa Lengger saged dipunpundhut sak<strong>ing</strong> foto-foto kesenianLengger.F. Tata rakit<strong>ing</strong> panyeratanTata rakit<strong>ing</strong> panyeratan dipun damel supados pokok-pokok perkawis<strong><strong>ing</strong>kang</strong> dipun rembag kanthi urut lan terarah, supados nggampilaken kagemmangertosi. Tata rakit<strong>ing</strong> panyeratan skripsi <strong>ing</strong>gih menika:


10Bab I Purwaka, ngandharaken landhesan pamilih<strong>ing</strong> irah-irahan,momotan<strong>ing</strong> perkawis, ancas<strong>ing</strong> panaliten, mupangat panaliten( mupangat teoretis lan mupangat praktis ), panandhes<strong>ing</strong>tetembungan, metodhe panaliten, tata rakit<strong>ing</strong> panyeratan skripsi.Bab IILandhesan teori, wonten bab menika njlentrehaken ngeng<strong>ing</strong>ikonsep-konsep <strong><strong>ing</strong>kang</strong> dipun ginakaken minangka acuan kagempanaliten lan pirembagan. Landhesan teori <strong>ing</strong>gih dipun ginakakenminangka landesan berpikir wonten pelaksanaan panaliten <strong>makna</strong><strong>gerak</strong> wonten salebet<strong>ing</strong> beksa Lengger.Bab IIIAsil Panaliten, ngadharaken gambaran umum lokasi panaliten, asalusulipun kesenian Lengger wonten dusun Giyanti kelurahanKadipaten kecamatan Selomerto kabupaten Wonosobo, <strong>makna</strong><strong>gerak</strong> wonten salebet<strong>ing</strong> beksa Lengger.Bab IVPanutup, ngandharaken dudutan lan pamrayogi.


BAB IILANDHESING TEORIA. Deskripsi TeoretikSeni tari adalah ungkapan ekspresi <strong>gerak</strong> tubuh yang ritmis, indahmengandung kesusilaan dan selaras dengan gend<strong>ing</strong> sebagai pengir<strong>ing</strong>( Muryanto, 2009:11 ). Seni tari dapat diartikan sebagai segala <strong>gerak</strong> yangberirama atau sebagai <strong>gerak</strong> yang dimaksudkan untuk menyatakan keindahanataupu kedua-duanya ( Sedyawati, 1981:187).Tari adalah unsur kebudayaan yang tidak dapat lepas dalam kehidupanmasyarakat, sebab merupakan satu kesatuan yang utuh di dalamnya, tariadalah perwujudan suatu bentuk karya seni yang konkret serta memerlukanproses panjang untuk mempelajari dan memahaminya ( Muryanto, 2009:1 ).Seni tari adalah ungkapan bentuk <strong>gerak</strong>-<strong>gerak</strong> yang ekspresif yang indah danritmis( S. Humardani <strong>ing</strong> salebet<strong>ing</strong> Muryanto 2009:1 ).Seni tari adalah ekspresi jiwa manusia yang diungkapkan dalam bentuk<strong>gerak</strong> ritmis dan indah ( Soedarsono <strong>ing</strong> salebet<strong>ing</strong> Muryanto 2009:1 ). Senitari adalah <strong>gerak</strong>-<strong>gerak</strong> yang diberi bentuk ritmis dari anggota badan di dalamruang dan waktu tertentu ( Corrie Hortong <strong>ing</strong> salebet<strong>ing</strong> Muryanto, 2009:1 ).Seni tari adalah <strong>gerak</strong>-<strong>gerak</strong> yang dibentuk secara ekspresif untuk dapatdinikmati dengan rasa ( Susane K.Langer <strong>ing</strong> salebet<strong>ing</strong> Muryanto 2009:1 ).Seni tari adalah <strong>gerak</strong> ritmis dan ekspresif ( Urt Sach <strong>ing</strong> salebet<strong>ing</strong>Muryanto 2009:1 ). Elemen-elemen pokok komposisi dalam tari meliputi:11


12<strong>gerak</strong> tari, desain lantai, tata rias dan busana, musik atau ir<strong>ing</strong>an, tempatpertunjukan, dan perlengkapan tari ( Soedarsono, 1978: 21-36 ).Sak<strong>ing</strong> pangertosan ngeng<strong>ing</strong>i babagan pangertosan seni tari sageddipun pundhut dudutan menawi beksa menika salah satunggal<strong>ing</strong> bentuk <strong>gerak</strong><strong><strong>ing</strong>kang</strong> nggadhahi <strong>gerak</strong>,ritmis,ekspresi,lan kaendahan.B. Panyengkuyung Seni BeksaMiturut Muryanto unsur-unsur <strong><strong>ing</strong>kang</strong> nyengkuyung beksaantawisipun <strong>gerak</strong>, ir<strong>ing</strong>an, tema, rias, tema, rasukan, lan ruang pentas.1. GerakMiturut Jazuli ( 1994:5 ) Tari berdasarkan bentuk <strong>gerak</strong>nyadibedakan menjadi 2 yaitu tari representasional dan tarinonrepresentasional.Tari representasional adalah tari yangmenggambarkan sesuatu dengan jelas(wantah).“Tari nonrepresentasional yaitu tari yang melukiskansesuatu secara simbolis biasanya menggunakan <strong>gerak</strong>-<strong>gerak</strong><strong>makna</strong>wi. Gerak <strong>makna</strong>wi adalah <strong>gerak</strong>-<strong>gerak</strong> yang memilikimaksud atau arti dan melambangkan suatu hal. Selanjutnyadikatakan bahwa di dalam <strong>gerak</strong> terkandung tenaga atau energiyang mencakup ruang dan waktu, artinya gejala yang menimbulkan<strong>gerak</strong> adalah tenaga dan ber<strong>gerak</strong> berarti memerlukan ruang danmembutuhkan waktu.”“Gerak dalam tari dibedakan menjadi dua, yaitu <strong>gerak</strong><strong>makna</strong>wi dan <strong>gerak</strong> murni. Gerak <strong>makna</strong>wi (gesture) adalah <strong>gerak</strong>yang mengandung arti yang jelas, seperti <strong>gerak</strong> sembahan dalamtari sindhung Lengger yang berarti memberi penghormatan kepadatamu yang datang, sedangkan <strong>gerak</strong> murni (pure movement) adalah<strong>gerak</strong> yang tidak mengandung arti, lebih ditekankan untukmendapatkan bentuk artistik dan tidak untuk menggambarkansesuatu, seperti <strong>gerak</strong> lampah sekar dalam kesenian Lengger”(Soedarsono, 1978: 22-23).


13Gerak yang ekspresif adalah <strong>gerak</strong>-<strong>gerak</strong> yang indah yang bisamenggetarkan perasaan manusia. Adapun <strong>gerak</strong> yang indah adalah <strong>gerak</strong>yang distilir, yang di dalamnya terkandung ritme tertentu (Soedarsono,1978: 2)Miturut Muryanto (2009:12) Gerak merupakan unsurdominan,untuk menimbulkannya harus ada kekuatan yang mampumengubah suatu sikap dari anggota tubuh. Seni tari adalah perpaduanjenis <strong>gerak</strong> anggota tubuh yang dapat dinikmati dalam satuan. waktu dandalam ruang tertentu,seh<strong>ing</strong>ga dapat dibedakan antara <strong>gerak</strong><strong>makna</strong>wi,murni dan reflek. Gerak adalah anggota-anggota badan manusiayang telah berbentuk kemudian di<strong>gerak</strong>kan, <strong>gerak</strong> ini dapat sendiri-sendiriatau bersambungan dan bersama-sama ( Kussudiardja, 2000:11 ). Gerak didalam tari adalah berbeda dengan <strong>gerak</strong>an sehari-hari, <strong>gerak</strong> tari telahmelalui perombakan atau dipindahkan dari yang wantah dan dirubahbentuknya menjadi seni ( Hadi 2002:3 ).Gerak <strong>makna</strong>wi wonten beksa Lengger ngenal pinten-pinten<strong>gerak</strong>an, <strong>ing</strong>gih menika (1) Ngencek, (2) Jinjitan, (3) Mincek, (4) LampahSekar (5) sabetan Kambul.a. TenagaTenaga identik dengan kekuatan yang diperlukan dalammelakukan suatu <strong>gerak</strong>an tari. Kekuatan atau energi adalah sumber<strong>gerak</strong>, dan juga merupakan unsur dasar kualitas-kualitas estetis daritari ( Hadi, 2003:47 ).


14Salajengipun dipunandaraken den<strong>ing</strong> Hadi ( 2003:48 ) bahwapenggunaan tenaga dalam melakukan <strong>gerak</strong> akan berhubungan denganbeberapa factor, yaitu (1) intensitas,yaitu banyak sedikitnya tenagayang dilakukan dalam melakukan <strong>gerak</strong>, (2) aksen atau tekanan, yaitupenggunaan tenaga yang tidak merata, (3) kualitas, yaitu carabagaimana tenaga disalurkan untuk menghasilkan <strong>gerak</strong>.Tenaga <strong>ing</strong>gih menika salah satunggal<strong>ing</strong> unsur <strong><strong>ing</strong>kang</strong> pent<strong>ing</strong>kagem mujudaken <strong>gerak</strong>. Gerak wonten mriki mboten namungngandalaken kekuatan otot, anang<strong>ing</strong> <strong>ing</strong>gih adhedasar<strong>ing</strong> emosionalutawi raos <strong><strong>ing</strong>kang</strong> kathah ngagem pertimbangan (Muryanto,2009:13).Salajengipun Muryanto nyebataken menawi kabetahan <strong>gerak</strong>beksa menika ngliputi:1) Volume <strong>gerak</strong>, kuat lemahipun <strong>gerak</strong>,dawa cendhekipun <strong>gerak</strong>2) Cepet rindikipun <strong>gerak</strong> dalam3) Amba lan sempitipun ruangb. RuangRuang <strong>ing</strong>gih menika dimensi dawa, amba, <strong><strong>ing</strong>kang</strong> nggadhahiguna minangka papan, lan unsur kagem ngungkapaken bentuk<strong>gerak</strong>.Pengaturan lan panguasaan ruang supados selaras kedhahmangertosi kondisi ruang kagem gladhen (Muryanto, 2009: 13). Ruangadalah sesuatu yang tidak ber<strong>gerak</strong> dan diam sampai <strong>gerak</strong>an yangterjadi di dalamnya mengintroduksi waktu dengan cara demikianakan mewujudkan ruang sebagai suatu bentuk dan suatu ekspresi


15khusus yang berhubungan dengan tempo dan waktu yang dinamis( Hadi, 2003:62 ).Ruang tari <strong>ing</strong>gih menika 3 dimensi <strong><strong>ing</strong>kang</strong> wonten lebetipunsatunggal<strong>ing</strong> penari saged mangripta satunggal<strong>ing</strong> imaji dinamis ( Hadi,2003:23 ).c. WektuWektu wonten babagan niki <strong>ing</strong>gih menika rangkaian <strong><strong>ing</strong>kang</strong>dipun betahaken kagem ngungkapaken bentuk-bentuk wonten ruangtinentu.Ruang <strong><strong>ing</strong>kang</strong> nggadhahi teges papan lan media raga, supadostercapai ungkapan bentuk lan perpaduan <strong>gerak</strong> wonten wektu lan tempotinentu. Miturut Hadi ( 2003:50-51 ) struktur waktu dalam tari dapatdipahami adanya aspek-aspek tempo, ritme, dan durasi.Miturut Jazuli (1994:10 ) mengatakan bahwa ritme adalahdegupan dari music yang ser<strong>ing</strong> ditandai dengan tekanan yangdiulang-ulang secara teratur. Ritme adalah salah satu elemen estetisdalam tari yang sangat kuat ( Hadi, 2003:62 ).Tempo merupakan cepatatau lambatnya sebuah <strong>gerak</strong>andilakukuan dalam penyajian suatu tari ( Senen, 1983:16 ). Tempo sagedngungkapaken <strong>gerak</strong> kapan wancinipun kedah cepet, alon, dawa, lancendhek,sa<strong>ing</strong>ga damel beksa endah, sae nalika dipun t<strong>ing</strong>ali.Pengginaan tempo <strong>gerak</strong> sak<strong>ing</strong> saben perangan awak sagednimbulaken kesan dinamis.Wontenipun unsur <strong>gerak</strong> <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ngliputi


16aspek tenaga,ruang lan wektu,pramila saged piturutan napa <strong><strong>ing</strong>kang</strong>dipun wastani wiraga, wirama, wirasa (Muryanto, 2009:14).Dalam <strong>gerak</strong> tari juga dikenal adanya improvisasi<strong>gerak</strong>.Improvisasi diartikan sebagai penemuan <strong>gerak</strong> secara kebetulanatau spontan,walaupun <strong>gerak</strong>-<strong>gerak</strong> tertentu muncul dari <strong>gerak</strong>-<strong>gerak</strong>yang pernah dipelajari atau ditemukan sebelumnya, tetapi cirispontanitas menandai hadirnya improvisasi (Hadi, 2003:70)2. Ir<strong>ing</strong>anElemen dasar dari musik adalah nada, ritme, dan melodi(Soedarsono, 1978: 26). Ir<strong>ing</strong>an wonten salebet<strong>ing</strong> beksa jinisipun wonten 2,<strong>ing</strong>gih menika ir<strong>ing</strong>an utawi musik eksternal, lan ir<strong>ing</strong>an utawi musikinternal. Dipunsebat ir<strong>ing</strong>an utawi musik eksternal amargi ir<strong>ing</strong>an menikadipunkasilaken sak<strong>ing</strong> njabanipun awake penari, lan dipunsebat ir<strong>ing</strong>anutawi musik internal amargi ir<strong>ing</strong>an menika dipun kasilaken sak<strong>ing</strong>lebetipun awake penari,kadosta ngginakake keplokan asta,swantentiyang,hentakan samparan. Miturut Indriyanto ( 2003:2 ) hubungan taridengan musik dapat dipilahkan menjadi 2 bagian, yaitu: (a) musik sebagaipengir<strong>ing</strong> tari, (b) musik sebagai pengikat tari, (c) musik sebagai ir<strong>ing</strong>antari.Ir<strong>ing</strong>an salah satunggal<strong>ing</strong> beksa saged maneka wernijinisipun. Tuldhanipun saged dipunt<strong>ing</strong>ali sak<strong>ing</strong> seni tari Jawi <strong><strong>ing</strong>kang</strong>migunakaken gamelan minangkan ir<strong>ing</strong>anipun. Alat menika nggadhahi 2


17laras,<strong>ing</strong>gih menika slendro, lan pelog. Kekalih instrumen menika kaperangsak<strong>ing</strong>:a. Bonang barung lan panerusb. Gender barung lan panerusc. Senthemd. Kendange. Gong lan kempulf. Kenong lan kethuk-kempyangg. Gambangh. Rehabi. Balungan (balungan demung, saron manuk, lan saron panerus)j. Sul<strong>ing</strong> lan kemanakAnang<strong>ing</strong> mboten sedaya jinis instrumen dipun ginakakenminangkair<strong>ing</strong>an beksa, sanese niku ugi saged dipunginakake tambahaninstrumen sanesipun, antawisipun keprak, kecrek, tambur, kentongan, lantaksih kathah malih.a. Mupangat ir<strong>ing</strong>anWonten beksa, ir<strong>ing</strong>an nggadhahi mupangat kagem ngaturi nilaitambah lan werni piyambak,umpaminipun:1) Supados penyajian beksa langkung semarak utawi meriah2) Kagem ngendalikaken lan ngaturi tanda bilih wonten perubahanwonten <strong>gerak</strong> beksa


183) Ngaturi tanda wiwitan lan pungkasan<strong>ing</strong> penampilan satunggal<strong>ing</strong>beksab. Jinis<strong>ing</strong> ir<strong>ing</strong>anSatunggal<strong>ing</strong> beksa nggadhahi maneka werni jinis<strong>ing</strong> ir<strong>ing</strong>an.Tuladhanipun kados beksa tradisional Jawi <strong><strong>ing</strong>kang</strong> migunakakengamelan, lan beksa kreasi <strong><strong>ing</strong>kang</strong> migunakaken gamelan lan musik.Beksa rakyat migunakaken ir<strong>ing</strong>an arupi terbang, trompet, lan ugiwonten <strong><strong>ing</strong>kang</strong> migunakaken gamelan utawi angklung utawi dipunir<strong>ing</strong>i vocal arupi tembang dolanan.3. TemaMiturut Jazuli (1994:15 ) tema adalah pokok pikiran,gagasan atauide dasar yang menjadi dasar penciptaan suatun tarian. Pada dasarnyasumber tema tidak terlepas dari 3 faktor, yaitu Tuhan, manusia, danl<strong>ing</strong>kungan.Tema <strong>ing</strong>gih menika rangkaian sak<strong>ing</strong> wiwitan ngantospungkasan penampilan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> saged dipun cerna miyos ungkapan bentuk<strong>gerak</strong> beksa. Sedaya jinis beksa,tradisional utawi klasik, lan kreas<strong>ing</strong>gadhahi tema:a. Percintaanb. Kepahlawanac. Pergauland. Senenge. Pantomim


19Ditinjau sak<strong>ing</strong> segi tema, penampilan beksa saged dipun bentenakendados 2, <strong>ing</strong>gih menika beksa <strong><strong>ing</strong>kang</strong> nggadhahi sipat tematik lannontematik.a. Beksa TematikBeksa tematik <strong>ing</strong>gih menika satunggal<strong>ing</strong> beksa <strong><strong>ing</strong>kang</strong>ngutamakaken lan nonjolaken isinipun. Orientasinipun beksa menikawonten <strong>ing</strong> cariyos <strong><strong>ing</strong>kang</strong> saged dipun mangertosi dhumatengpamirsanipun. Wonten salebet<strong>ing</strong> penyajianipun saged dipun panggihipinten-pinten tema, <strong>ing</strong> antawisipun <strong>ing</strong>gih menika:1) Tema sae alaBeksa menika nyariosaken pewayangan kadosta r<strong>ing</strong>gittiyan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> nggambaraken sipat ala lan sipat sae sak<strong>ing</strong> prajuritPandhawa lan Kurawa.2) Tema seneng lan susahTema seneng lan susah dipun ngrembakaaken wontensatunggal<strong>ing</strong> cariyos <strong><strong>ing</strong>kang</strong> sipatipun tragedi, umpaminipunsangkuriang(Jawa barat)b. Beksa nontematikBeksa nontematik <strong>ing</strong>gih menika beksa <strong><strong>ing</strong>kang</strong> langkungnonjolaken kasampurnan tampilan sak<strong>ing</strong> pertunjukan.4. Rias lan RasukanRias lan rasukan <strong>ing</strong>gih menika salah satunggal<strong>ing</strong> faktor<strong><strong>ing</strong>kang</strong> kedah wonten <strong>ing</strong> pertunjukan beksa amargi saged ngaturi


20kaendahan jumbuh kaliyan perwatakan. Miturut Jazuli (2002:19 ) guna tatarias antara lain untuk mengubah karakter pribadi menjadi tokoh yangsedang dibawakan, untuk memperkuat ekspresi, dan untuk menambah dayatarik penampilan.Tata rias adalah seni menggunakan bahan-bahan kosmetika untukmewujudkan wajah peranan. Dalam merias wajah harus memperhatikanlight<strong>ing</strong> serta jarak antara penonton dengan pemain (Harymawan, 1986:134). Tata rias dalam sebuah tari meliputi rias wajah, rias rambut, riaspakaian atau busana. Tata rias baik wajah, rambut atau busana dilakukandengan membentuk wajah, rambut dan busana sebagai mana karakter tariyang akan ditampilkan ( Hadi, 2003:92 ).Rias Tata busana adalah segala sandangan dan perlengkapannya(aksesoris) yang dikenakan di dalam pentas (Harymawan, 1986: 127). Tiapkostum yang dipakai dalam suatu pementasan mempunyai tujuan, yaitumembantu penonton agar mampu membedakan suatu ciri atas pribadiperanan dan membantu menunjukan adanya hubungan peran yang satudengan peran yang lain (Harymawan, 1986: 131).Tata busana adalah alat yang dipakai untuk menutupibagian-bagian tubuh sesuai dengan norma masyarakat yang berlaku.Pemakaian busana dalam tari lebih pada pertimbangan keindahan sesuaidengan kebutuhan tarinya ( Cahyono, 2006:242 ). Tata busana tari ser<strong>ing</strong>muncul mencerminkan identitas (ciri khas) suatu daerah yang menunjukkandari mana tari itu berasal, demikian pula dengan pemakaian warna busana,


21semua itu terlepas dari latar belakang budaya budaya atau pandanganfilisofis dari mas<strong>ing</strong>-mas<strong>ing</strong> daerah ( Jazuli, 1994:18 ).Rasukan beksa klasik saged dipun bentenaken:a. Beksa putri luruh rasukan lan riasanipun kados sembodro, kunthi,drupadi, larasati, lspb. Beksa putri lanyap rasukan lan riasanipun kados srikandi, lanmurtakawenic. Beksa putra alus rasukan lan riasanipun kados arjuna, abimanyu,puntadewa, lan bambang irawand. Beksa putra alus lanyap rasukan lan riasanipun kados suryatmaja,gambiranom, wisanggeni, gunung sari, lan menak koncare. Beksa putra gagah rasukan lan riasanipun kados gathotkaca,prawirawatang, lan baladewa prawiragunaf. Beksa raseksi rasukan lan riasanipun kados rahwana, prahasta,kalamarica, lan cakilg. Beksa winara rasukan lan riasaipun kados anoman, sugriwa, lan subaliRias lan busana wonten beksa kreasi umumipun boten dipun dhasarisak<strong>ing</strong> bentenipun watak utawi karakter tokoh. Dados pementasanipunnyesuwekaken kaliyan jinis beksa <strong><strong>ing</strong>kang</strong> badhe dipun tampilaken(Muryanto, 2009:19)5. Desain LantaiDesain Lantai adalah pola yang dilintasi oleh <strong>gerak</strong>-<strong>gerak</strong> darikomposisi di atas lantai dari ruang tari (Meri, 1975: 19). Dalam desain


22lantai terdapat dua pola garis dasar, yaitu garis lurus dan garis lengkung.Yang dimaksud garis lurus adalah <strong>gerak</strong> menyilang atau menyudut (serong).Sedangkan garis lengkung adalah pola yang boleh ber<strong>gerak</strong> ke mana saja.Garis lurus mempunyai kekuatan yang di dalamnya mengandungkesederhanaan tetapi kuat, sedangkan garis lengkung lebih halus danlembut tetapi lemah. Garis lurus banyak digunakan dalam tari-tarian klasikJawa dan garis l<strong>ing</strong>karan banyak digunakan dalam tari-tarian yangkebanyakan berciri sebagai tari bergembira (Soedarsono, 1978: 21-22).Pola lantai adalah wujud yang dilintasi atau ditempati oleh<strong>gerak</strong>-<strong>gerak</strong> para penari di tas lantai dari ruang tertentu ( Hadi, 2003:26 ).Miturut Jazuli ( 1994:99 ) desain lantai adalah garis-garis lantai yangdilalui atau dibuat oleh penari, bisa berupa garis lurus ataupun garislengkung. Wonten beksa Lengger, desain lantai <strong><strong>ing</strong>kang</strong> dipunginakaken<strong>ing</strong>gih menika garis lurus lan garis l<strong>ing</strong>karan.6. Ruang pentasRuang pentas biasanipun kaperang sak<strong>ing</strong> 2 bagian <strong>ing</strong>gih menikawonten lebet gedung utawi panggung tertutup lan panggung kebuka <strong>ing</strong>gihmenika wonten njawinipun gedung. Dalam pertunjukan dikenalbentuk-bentuk tempat pertunjukan, yaitu tapal kuda (panggung yangbentuknya menyerupai tapal kuda, para penonton bisa melihat dari tiga sisi,yaitu sisi depan, samp<strong>ing</strong>, kiri dan kanan), bentuk panggung tradisional(bentuk pendhapa, bentuk arena trdisional seperti lapangan, bentuk pentastradisional seperti Pura di pulau Bali sebagai latar belakangnya sekaligus


23juga dipakai untuk jalan keluar masuknya penari). Bentuk panggungmodern, antara lain: bentuk prosenium tertutup, prosenium terbuka, bentukarena terbuka seperti bentuk amphi theatre yaitu arena pentas dan tempatpenonton tidak beratap, dan bentuk arena terbuka pada gedung tertutupyaitu arena pentas berada di tengah-tengah sedangkan penonton berada disisi depan, samp<strong>ing</strong>, kanan dan kiri (Soetedjo, 1983: 56-58).Ruang pentas utawi panggung dipun bagi dados pinten-pintendaerah, <strong>ing</strong>gih menika:a. Daerah pentas: ruang pentas lan ruang <strong><strong>ing</strong>kang</strong> wonten <strong>ing</strong>sangajengipun pentasb. Daerah pengir<strong>ing</strong>c. Auditorium7. Perlengkapan tari (property)Perlengkapan <strong>ing</strong>gih menika satunggal<strong>ing</strong> alat <strong><strong>ing</strong>kang</strong>dipunginakaken wonten satunggal<strong>ing</strong> pagelaran. Perlengkapan jinisipunwonten 2, <strong>ing</strong>gih menika dance property lan stage property. Dance property<strong>ing</strong>gih menika perlengkapan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> dipunbetahaken rikala mbeksa,menawi stage property <strong>ing</strong>gih menika perlengkapan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> wonten <strong>ing</strong>ng<strong>ing</strong>gil panggung kagem mbantu utawi ndukung pagelaran. Perlengkapantari atau property adalah perlengkapan yang tidak termasuk kostum, tidaktermasuk pula perlengkapan panggung, tetapi perlengkapan yang ikutditarikan oleh penari (Soedarsono, 1978: 36). Wonten beksa Lenggerperlengkapan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> dipunginakaken lan dados perlengkapan pal<strong>ing</strong>pent<strong>ing</strong> <strong>ing</strong>gih menika topeng. Topeng minangka satunggal<strong>ing</strong>


24perlengkapan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> pent<strong>ing</strong> wonten beksa Lengger. Biasanipun parapambeksa nempataken topeng-topeng menika minangka barang <strong><strong>ing</strong>kang</strong>dipunanggep nggadhahi kekuatan gaib.C. Beksa LenggerBeksa Lengger <strong>ing</strong>gih menika satunggal<strong>ing</strong> kesenian tradhisional<strong><strong>ing</strong>kang</strong> taksih gesang lan ngrembaka dumugi samenika. Beksa Lenggernggadhahi bentuk penyajian <strong><strong>ing</strong>kang</strong> sami kaliyan kesenian Tayub, <strong>ing</strong>gihmenika satunggal<strong>ing</strong> seni pagelaran rakyat <strong><strong>ing</strong>kang</strong> pambeksaanipun pasangan.Beksa Lengger <strong>ing</strong>gih menika beksa <strong><strong>ing</strong>kang</strong> migunakaken topeng.Pambeksaipun <strong>ing</strong>gih menika tiyang kakung <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ngagem rasukantradhisional wanita. Kesenian Lengger ngrembaka wonten wilayah Banyumas.Miturut Indriyanto(1998/1999:3) pagelaran Lengger Banyumaspanyebaranipun ngliputi 2 karisidenan, <strong>ing</strong>gih menika karisidenan Banyumaslan Karisidenan Kedu <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ngliputi daerah Kebumen, Wonosobo,Temanggung, Magelang. Diduga adanya Lengger di daerah Wonosobo karenapengaruh dari topeng jalanan (Indriyanto, 1998/1999:26-27).Miturut Sunaryadi (2000:32-34) istilah Lengger dipunginakaken kagemnyebataken nami satunggal<strong>ing</strong> seni pagelaran rakyat <strong><strong>ing</strong>kang</strong> gesang wontensatunggal<strong>ing</strong> daerah tinentu.Teges tembung Lengger piyambak gimantungsak<strong>ing</strong> nilai <strong><strong>ing</strong>kang</strong> dipunaanut masyarakat setempat <strong><strong>ing</strong>kang</strong> dadospendukung kesenian menika,lan sedaya menika mangkat sak<strong>ing</strong> pola <strong><strong>ing</strong>kang</strong>sami <strong>ing</strong>gih menika jarwodhosok.


25Wonten masyarakat Banyumas <strong><strong>ing</strong>kang</strong> nafsiraken Lengger asalipunsak<strong>ing</strong> tembung leng <strong><strong>ing</strong>kang</strong> nggadhahi teges bolongan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> diidentikakenkanthi perangan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> rahasia sak<strong>ing</strong> wanita, lan jengger <strong>ing</strong>gih menika ciri<strong><strong>ing</strong>kang</strong> wonten <strong>ing</strong> sawung jago. Pramila Tegesipun Lengger <strong>ing</strong>gih menikadikinten leng wonten jengger, tegesipun dikinten pambeksa estri jebulipun jaler<strong><strong>ing</strong>kang</strong> ngagem hiasan lan rasukan kados tiyang estri.Wonten Wonosobo pangertosan Lengger dipunyakini sak<strong>ing</strong> tembung le<strong>ing</strong>gih menika satunggal<strong>ing</strong> pedhotan tembung ledhek utawi tledhek <strong><strong>ing</strong>kang</strong>nggadhahi teges pambeksa tayub, lan ger <strong><strong>ing</strong>kang</strong> asalipun sak<strong>ing</strong> tembunggeger <strong><strong>ing</strong>kang</strong> dipuntegesi minangka ledhek <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ndamel gara-gara utawionar, sa<strong>ing</strong>ga istilah lengger dipuntegesi minangka lengger <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ndamelgara-gara amargi kathah pamirsa jaler <strong><strong>ing</strong>kang</strong> kedanan kaliyan ledhek menikangantos mboten kemutan kaliyan putra lan garwanipun.Tinemu sanesipun sanjang menawi Lengger asalipun sak<strong>ing</strong> tembunglang utawi nanglang <strong><strong>ing</strong>kang</strong> tegesipun ngembara lan enggar <strong><strong>ing</strong>kang</strong> asalipunsak<strong>ing</strong> tembung ngenggar, enggar utawi ngibur dinten sa<strong>ing</strong>ga Lengger sageddipuntegesi minangka seni pagelaran <strong><strong>ing</strong>kang</strong> katindakaken den<strong>ing</strong> carangembara kagem ngibur masyarakat.Beksa Lengger kalebet beksa tradhisional <strong><strong>ing</strong>kang</strong> sampun seabaddipunkenalaken wonten jawi Tengah. Wiwitanipun beksa menika dipunrintiswonten dusun Giyanti den<strong>ing</strong> tokoh kesenian sak<strong>ing</strong> dusun Kecis, kecamatanSelomerto, <strong>ing</strong>gih menika Bapak Gondhowinangun warsa 1910. Kiranglangkung warsa 60-an beksa menika dipunrembakakaken den<strong>ing</strong> Alm. Ki Hadi


26Soewarno. Pangrembakaan beksa menika ndamel beksa Lenggerkat<strong>ing</strong>allangkung atraktif menawi dipunband<strong>ing</strong>aken kaliyan gaya beksa Solo utawiYogya, beksa Lengger cenderung kat<strong>ing</strong>al kados gaya beksa Jawi Timur amargiversi cariyosipun sak<strong>ing</strong> Kerajaan Kediri.


BAB IIIASIL PANALITENA. Asil Panaliten1. Letak Geografis WonosoboKabupaten Wonosobo <strong>ing</strong>gih menika satunggal<strong>ing</strong> kabupaten<strong><strong>ing</strong>kang</strong> wonten <strong>ing</strong> provinsi Jawi Tengah. Menawi dipunt<strong>ing</strong>ali sak<strong>ing</strong>letak geografis kabupaten Wonosobo letakipun wonten posisi 7 derajat 11derajat lan 7 derajat 4 derajat lintang kidul, 109 derajat 43 derajat bujurwetan, jembaripun kabupaten Wonosobo <strong>ing</strong>gih menika 98.468,38 hektarutawi 984,68 kilo meter persegi <strong><strong>ing</strong>kang</strong> kaperang sak<strong>ing</strong> 14 kecamatan, 28kelurahan lan 236 dusun. Menawi dipunt<strong>ing</strong>ali sak<strong>ing</strong> segi administratifwatesan kabupaten Wonosobo <strong>ing</strong>gih menika:a. Sisih wetan kanthi kabupaten Temanggung lan kabupaten Magelang.b. Sisih kidul kanthi kabupaten Purworejo.c. Sisih kulon kanthi kabupaten Kebumen lan KabupatenBanjarnegara.d. Sisih Lor kanthi Kabupaten Batang lan kabupaten Kendal.Kabupaten Wonosobo <strong>ing</strong>gih menika satunggal<strong>ing</strong> kabupaten <strong>ing</strong>Jawi Tengah <strong><strong>ing</strong>kang</strong> letakipun wonten pareden. Ing sisih wetan wonten 2gunung berapi, <strong>ing</strong>gih menika gunung Sindoro ( 3.136 meter ) lan gunungSumb<strong>ing</strong> ( 3.371 meter ). Sisih lor <strong>ing</strong>gih menika siti h<strong>ing</strong>gil Dieng , kanthipuncakipun gunung Prahu ( 2.565 meter ). Sisih kidul , wonten waduk27


28Wadaslintang lan ugi wonten perengan pareden Telomoyo, Tampomas, lanSonggoriti. Amargi Wonosobo letakipun <strong>ing</strong> sekitar gunung berapi <strong><strong>ing</strong>kang</strong>masih nem, mila siti <strong>ing</strong> Wonosobo subur sanged lan babagan menikanggadhahi pengaruh kaliyan potensi perkebunan lan pertanian.2. Struktur Sosial MasyarakatDipunt<strong>ing</strong>ali sak<strong>ing</strong> struktur sosial masyarakat Wonosobo,pakaryanipun <strong>ing</strong>gih menika tani, buruh tani, pengusaha, pegawai, pegawai,lan sanesipun. Kabudayan wonten Wonosobo ngrembaka kanthi cepet.Ngrembakanipun potensi pariwisata wonten Wonosobo mboten sageddipunpisahaken sak<strong>ing</strong> kesenian tradhisional. Kabupaten Wonosobomboten namung nggadhahi potensi sumber daya alam lan sumber dayamanungsa, anang<strong>ing</strong> <strong>ing</strong>gih nggadhahi potensi budaya beksa Lengger.Dusun Giyanti sampun kesohor minangka satunggal<strong>ing</strong> dusunwisata <strong><strong>ing</strong>kang</strong> wonten <strong>ing</strong> kabupaten Wonosobo. Giyanti <strong>ing</strong>gih menikasatunggal<strong>ing</strong> dusun wonten desa Kadipaten kecamatan Selomertokabupaten Wonosobo. Letakipun winten sisih tenggara Wonosobo <strong><strong>ing</strong>kang</strong>saged dipuncapai ngagem kendharaan pribadi utawi mikro bis kiranglangkung 10 menit perjalanan, utawi ngagem ojek namung 5 menit sak<strong>ing</strong>mergi ageng ( p<strong>ing</strong>gir pasar kentang Binangun ) Jembaripun <strong>ing</strong>gih menika51.196 hektar. Keadaan topografi dusun Giyanti <strong>ing</strong>gih menika arupidataran rendah. Letak astronominipun <strong>ing</strong>gih menika kinten-kinten 109 49derajat 07 derajat bujur wetan lan 07 04 derajat 27 derajat lintang kidul.Inggilipun <strong>ing</strong>gih menika 770 meter <strong>ing</strong> sang<strong>ing</strong>gile permukaan laut. Suhu


29rata-rata wonten Giyanti <strong>ing</strong>gih menika 20 derajat-30 derajat kanthikalembaban rata-rata 60%.Babagan menika ndadosaken dusun menikaiklimipun sejuk lan curah jawahipun <strong>ing</strong>gil.Saperangan ageng pandhudhukipun pakaryanipun <strong>ing</strong>gih menikaminangka petani, pengrajin, lan industri panganan khas. Anang<strong>ing</strong>saperangan ageng pendhudhuk dusun Giyanti nggadhahi jiwa seni <strong><strong>ing</strong>kang</strong><strong>ing</strong>gil, mila sinaosa sampun kagungan pakaryan, amben wayah sonten parapendhudhuk sami ngluangaken wektu kagem nabuh gamelan lanpawiyatwn rutin para estri <strong>ing</strong>gih menika minangka pambeksa.Pendhudhuk dusun Giyanti <strong>ing</strong>gih kagungan pakaryan sanesipun,<strong>ing</strong>gih menika ndamel topeng, ndamel emblek ( kuda kepang ), lan ndamelklasa utawi sulaman. Amargi saperangan ageng sak<strong>ing</strong> pendhudhukipunminangka seniman tradhisional, mboten luput menawi dusun Giyantidipunsebat minangka dusun wisata ( Dinas Pariwisata lan KebudayaanKabupaten Wonosobo, 2000: 3 ).Kesenian <strong><strong>ing</strong>kang</strong> dipungadhahi den<strong>ing</strong> dusun Giyanti mbotennamung Lengger, anang<strong>ing</strong> <strong>ing</strong>gih nggadhahi kesenian tradhisionalsanese, antawisipun <strong>ing</strong>gih menika Jaran Kepang, Gambus, Bangilun, lanKethoprak. Jinis kesenian <strong><strong>ing</strong>kang</strong> asr<strong>ing</strong> dipunkemas minangka atraksiwisata lan ugi arupi kesenian tradhisional sak<strong>ing</strong> dusun Giyanti <strong>ing</strong>gihmenika Lengger.Lengger <strong>ing</strong>gih menika satunggal<strong>ing</strong> beksa tradhisional <strong><strong>ing</strong>kang</strong>dipunir<strong>ing</strong>i tembang-tembang lan gendh<strong>ing</strong> kanthi gamelan khas Jawi


30Tengah. Pambeksaipun kaperang sak<strong>ing</strong> 2 tiyang estri utawi langkung lanpinten-pinten pambeksa kakung <strong><strong>ing</strong>kang</strong> jumbuh kaliyan karakter topenglan gendh<strong>ing</strong> <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ngir<strong>ing</strong>i. Beksa Lengger menika minangka daya tarik<strong>ing</strong>akng dipungadhahi den<strong>ing</strong> dusun Giyanti. Beksa menika saged nari parawisatawan kagem dugi lan mrisani beksa Lengger wonten dusun Giyanti.3. Sejarah Beksa LenggerBeksa Lengger <strong>ing</strong>gih menika satunggal<strong>ing</strong> beksa <strong><strong>ing</strong>kang</strong>migunakaken topeng <strong><strong>ing</strong>kang</strong> pambeksaipun <strong>ing</strong>gih menika tiyang kakung<strong><strong>ing</strong>kang</strong> ngagem rasukan tradhisional tiyang estri. Ir<strong>ing</strong>an dereng ngagemgamelan, anang<strong>ing</strong> taksih migunakaken angklung, bende, kendhang, gongbumbung, lan vokal <strong><strong>ing</strong>kang</strong> dipuntindakaken sesarengan. Wontenipuntiyang kakung <strong>ing</strong> beksa menika nggadhahi filosofi lan tujuan piyambak.Beksa Lengger sampun saabad dipunkenalaken wonten JawiTengah. Wiwitanipun beksa menika dipunrintis wonten dusun Giyantiden<strong>ing</strong> tokoh kesenian tradhisional sak<strong>ing</strong> dusun Kecis, kecamatanSelomerto, <strong>ing</strong>gih menika Bapak Gondhowinangun <strong>ing</strong> warsa 1910<strong><strong>ing</strong>kang</strong> nggarwa kaliyan tiyang estri sak<strong>ing</strong> dusun Giyanti. Amarg<strong>ing</strong>gadhahi naluri lan jiwa seni <strong><strong>ing</strong>kang</strong> <strong>ing</strong>gil lajeng BapakGondhowinangun mbentuk kelompok kesenian tradhisional Lenggerwonten dusun Giyanti.Antawisipun warsa 60-an beksa menika dipunrembakakakenden<strong>ing</strong> Alm. Ki Hadi Soewarno. Pangrembakaan beksa menika ndamelLengger kat<strong>ing</strong>al langkung atraktif menawi dipunband<strong>ing</strong>aken kaliyan


31gaya beksa Solo utawi Yogya <strong><strong>ing</strong>kang</strong> alus. Beksa Lengger malah kat<strong>ing</strong>alkados gaya beksa sak<strong>ing</strong> Jawi Timur amargi konon versi cariyosipunsak<strong>ing</strong> kerajaan Kediri. Miturut tokoh lan seniman dusun Giyanti, asaltembung Lengger sak<strong>ing</strong> basa Jawi “el<strong>ing</strong>a ngger” <strong><strong>ing</strong>kang</strong> nggadhahiteges, “<strong>ing</strong>atlah nak”.Beksa menika ngaturi pesen supados saben tiyang kedah el<strong>ing</strong>dhateng Gusti sang pangripta lan ndamel kebejikan kagem sanesipun.Miturut cariyosipun, beksa menika wiwitane nalika Raja Brawijayakelangan putranipun, Dewi Sekartaji, nganakaken sayembara sintenmawon <strong><strong>ing</strong>kang</strong> saged nemukaken Dewi Sekartaji badhe dipunpar<strong>ing</strong>ihadiah. Menawi <strong><strong>ing</strong>kang</strong> nemukaken tiyang jaler, badhe dipundadosakengarwa kagem Dewi Sekartaji lan menawi <strong><strong>ing</strong>kang</strong> nemukaken tiyang estri,badhe dipundadosaken sedherek. Kathah satriya <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ndereksayembara menika ngantos pungkasanipun namung nurahaken 2 peserta,<strong>ing</strong>gih menika Raden Panji Asmoro Bangun <strong><strong>ing</strong>kang</strong> nyamar kanthi asmaJoko Kembang Kun<strong>ing</strong> sak<strong>ing</strong> kerajaan Jenggala. Satunggal malih, PrabuKlono sak<strong>ing</strong> kerajaan Sebrang, <strong>ing</strong>gih menika tiyang <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ndamel sangputri kesah amargi dipunjodhokaken sang raja.Nalika madosi, Joko Kembang Kun<strong>ing</strong> kaliyan para pengawalipunnyamar minangka pambeksa kelil<strong>ing</strong> <strong>ing</strong>ksng pindhah-pindhah sak<strong>ing</strong>satunggal dusun dumugi dusun sanesipun. Pambeksaipun <strong>ing</strong>gih menikasatunggal<strong>ing</strong> tiyang jaler <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ngagem topeng lan rasukan tiyang estrikanthi dipunir<strong>ing</strong>i alat musik sawontenipun. Jebule <strong>ing</strong> saben


32pagelaranipun kathah <strong><strong>ing</strong>kang</strong> sami remen. Mila menika dipar<strong>ing</strong>i asmaLengger, <strong><strong>ing</strong>kang</strong> asal tembungipun sak<strong>ing</strong> tembung ledhek ( pambeksa )lan ger utawi geger ( rame utawi gempar ). Nalika dumugi <strong>ing</strong> satunggal<strong>ing</strong>dusun, beksa Lengger menika kasil narik perhatiyanipun putri DewiSekartaji sak<strong>ing</strong> papan umpetanipun. Namung <strong>ing</strong> wayah <strong><strong>ing</strong>kang</strong> samiPrabu Klono ugi sampun mangertosi kawontenanipun sang Putri, ngengkenmbakyunipun Retno Tenggaron kaliyan pengawal estrinipun kagemnglamar Dewi Sekartaji. Anang<strong>ing</strong> lamaran menika mboten ditampi dewi,mila Retno Tenggaron lan Dewi Sekartaji sami gelut, <strong><strong>ing</strong>kang</strong> menangDewi Sekartaji. Prabu Klono lan Joko Kembang Kun<strong>ing</strong> tetep nuntuthakipun kaliyan raja, pungkasanipun raja mutusaken supados 2 tiyangmenika sami tarung. Wonten pertarungan menika, Joko Kembang Kun<strong>ing</strong><strong><strong>ing</strong>kang</strong> diwakili den<strong>ing</strong> Ksatriya Tawang Alun saged mateni Prabu Klono.Ing pungkasan cariyos Joko Kembang Kun<strong>ing</strong> lan Dewi Sekartaji nggarwalan pestanipun dipunmeriahaken kanthi beksa Lengger.Lengger <strong>ing</strong> jaman Kerajaan Hindu Brawijaya <strong>ing</strong>gih menikaLedhek Geger ( pambeksa <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ngundhang keramenan ), ngrembakanalika kerajaan Islam milai ngadheg. Sunan Kalijaga <strong>ing</strong>gih menikasatunggal<strong>ing</strong> tokoh wali <strong><strong>ing</strong>kang</strong> seneng kaliyan seni <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ngasta beksaLengger minangka Syiar Islam.Wonten pangrembakakanipun beksa Lengger sempat nggadhahikonotasi negative amargi milai dipun kemas kagem manc<strong>ing</strong> syahwat lanpamirsanipun biasane mrisani beksa menika sinambi mabuk. Mrisani


33babagan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> kados menika Sunan Kalijaga nyamar minangkaronggeng <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ngagem topeng lan mbeksa Lengger, anang<strong>ing</strong> nalikapara pamirsa sampun kesirep, Sunan Kalijaga nyopot topengipun . Kanthicara menika Sunan Kalijaga ngajaraken budi pekerti, lan beksa Lengger<strong><strong>ing</strong>kang</strong> waunipun nggadhahi konotasi negatif saged dados sarana kagemdakwah, pramila dumugi samenika terkenal ngagem sebatan “ el<strong>ing</strong>a ngger“, satunggal<strong>ing</strong> beksa <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ngajaraken supados el<strong>ing</strong> dhumateng Gusti.Samenika wonten Wonosobo <strong>ing</strong>gih wonten ugi Lengger kreasienggal <strong><strong>ing</strong>kang</strong> dipunsebat beksa Kenyo Lengger <strong><strong>ing</strong>kang</strong> dipun adopsisak<strong>ing</strong> Lengger. Beksa menika dipunbeksaaken dhumateng tiyang 5<strong><strong>ing</strong>kang</strong> ngagem kaca t<strong>ing</strong>al cemeng. Beksa menika nggadhahi filosofisupados kita minangka manungsa sampun terlena kaliyan bandha donya<strong>ing</strong>gih menika pangkat, wanita lan bandha. Pramila menika keng<strong>ing</strong>menapa para penarinipun ngagem kaca t<strong>ing</strong>al cemeng.Beksa Lengger <strong>ing</strong>gih menika beksa rakyat <strong><strong>ing</strong>kang</strong> gesang <strong>ing</strong>Wonosobo lan nggadhahi keunikan lan ciri khas piyambak. Dumugisamenika beksa niki tasih kathah penggemaripun. Biasanipun saben dusun<strong>ing</strong> Wonosobo gadhah klompok kesenian Lengger.Beksa Lengger <strong>ing</strong>gih menika nggambaraken budaya masyarakatGiyanti <strong>ing</strong> Wonosobo <strong><strong>ing</strong>kang</strong> mboten saged dipun pisahaken kanthilegenda dusun Giyanti. Beksa menika gesang lan ngrembaka kanthi cepetlan turun-temurun. Dumugi samenika wonten 336 klompok kesenianLengger <strong><strong>ing</strong>kang</strong> sumebar <strong>ing</strong> 14 kecamatan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> wonten <strong>ing</strong> Wonosobo.


34Ekspresi sak<strong>ing</strong> Beksa niki <strong>ing</strong>gih menika symbol-simbol <strong><strong>ing</strong>kang</strong>dipuntafsiraken minangka kesuburan sawah lan tegalan, sanese nikuwonten ugi <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ngartosaken Lengger minangkansatunggal<strong>ing</strong> ritual<strong><strong>ing</strong>kang</strong> sakral ( Dinas Pariwisata lan Kabudayan Kabupaten Wonosobo,2008:8 ).Pagelaran beksa Lengger katindhakaken sedinten sendaluutawi jumbuh kaliyan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> kagungan kersa lan dipuntindhakakenden<strong>ing</strong> 2 tiyang estri lan pinten-pinten pambeksa topeng kakung<strong><strong>ing</strong>kang</strong> gantosan. Wiwitanipun, beksa menika dumugi 4-6 jam. Samenikanamung 1-2 jam utawi jumbuh kaliyan panyuwunipun <strong><strong>ing</strong>kang</strong> kagungankersa.B. Pirembagan1. Makna Gerak Ingkang Sinandhi <strong>ing</strong> Salebet<strong>ing</strong> Beksa LenggerPagelaran beksa Lengger minangka kesenian rakyatdipunjumbuhaken miturut kabetahan. Wonten penyajianipun beksa Lenggermeh sedaya <strong>gerak</strong>anipun sami, anang<strong>ing</strong> wonten pinten-pinten ciri khastinentu, <strong><strong>ing</strong>kang</strong> utami benten <strong>ing</strong> sabetan. Urutan pagelaran Lenggersak<strong>ing</strong> nami beksa, gendh<strong>ing</strong>, lan topeng, <strong>ing</strong>gih menika:a. Beksa Gambyong LenggerBeksa Gambyong Lengger <strong>ing</strong>gih menika beksa sesembahankagem miwiti pagelaran beksa Lengger. Beksa menika dilakokakenden<strong>ing</strong> 4 tiyang estri <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ngrangkep minangka pambeksa Lengger.


35Pambeksa Lengger <strong>ing</strong> beksa Gambyong Lengger dereng direncangiden<strong>ing</strong> pambeksa topeng. Guna beksa gambyong Lengger <strong>ing</strong>gihmenika kagem beksa <strong><strong>ing</strong>kang</strong> nyambut para tamu utawi saged ugiminangka beksa sugeng rawuh dhumateng para tamu <strong><strong>ing</strong>kang</strong> sampunrawuh wonten pagelaran beksa Lengger.b. Beksa Ayak-ayakan (Widhodaren )Beksa Ayak-ayakan <strong>ing</strong>gih menika satunggal<strong>ing</strong> beksa <strong><strong>ing</strong>kang</strong>ngajak seneng-seneng utawi satunggal<strong>ing</strong> beksa <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ngajak utaw<strong>ing</strong>undang para dewa lan dewi kagem seneng-seneng.c. Beksa SulasihBeksa Sulasih <strong>ing</strong>gih menika satunggal<strong>ing</strong> beksa <strong><strong>ing</strong>kang</strong>nggadhahi guna kagem ngusir roh jahat. Dilakokaken den<strong>ing</strong> 1pambeksa lan 1 pambeksa minangka pasanganipun. Pasanganpambeksa wonten beksa Sulasih dilakonaken den<strong>ing</strong>tiyang estri<strong><strong>ing</strong>kang</strong> ngagem rasukan tiyang kakung. Wonten mriki pambeksamboten ngagem topeng.d. Beksa KinayakanBeksa Kinayakan <strong>ing</strong>gih menika satunggal<strong>ing</strong> beksa <strong><strong>ing</strong>kang</strong>nggambaraken kendelipun, ketulusan, lan alusipun budhi satunggal<strong>ing</strong>satriya <strong><strong>ing</strong>kang</strong> asalipun sak<strong>ing</strong> kaum bangsawan wonten usahanipunkagem nggayuh kapenginan utawi cita-cita. Beksa menika dilakokakenden<strong>ing</strong> 1 pambeksa Lengger lan 1 pambeksa topeng.


36e. Beksa SontoloyoSatunggal<strong>ing</strong> beksa <strong><strong>ing</strong>kang</strong> wonten pagelaranipun dilakokakenden<strong>ing</strong> 5 pambeksa kakung. Pambeksa kakunng wonten mriki mbotendirencangi den<strong>ing</strong> pambeksa Lengger. Beksa Sontoloyo nggadhahikesan sederhana, kebak kaprihatinan lan nggambaraken PrabuBrawijaya <strong><strong>ing</strong>kang</strong> sampun sepuh lan badhe mlebet agama Islam.f. Beksa BribilBeksa Bribil <strong>ing</strong>gih menika satunggal<strong>ing</strong> beksa <strong><strong>ing</strong>kang</strong>nyariosaken gagalipun satunggal<strong>ing</strong> tiyang kakung nalika nyapaisesuatu.g. Beksa Rangu-ranguBeksa Rangu-rangu <strong>ing</strong>gih menika beksa <strong><strong>ing</strong>kang</strong>nggambaraken tiyang <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ragu-ragu nalika tumindhak utawimundhut satunggal tindhakan anang<strong>ing</strong> tiyang menika pungkasanipundados kesurupan kelebetan roh jahat amargi tiyang menika ragu-ragulan mboten mantepPambeksa topeng ngginakake topeng gagahan lan <strong>gerak</strong>anipunkasar kados taksih kasmaran sa<strong>ing</strong>ga mboten kemutan lan kalebetanroh jahat. Ing beksa menika ngaturi gambaran sak<strong>ing</strong> pambeksa<strong><strong>ing</strong>kang</strong> dados br<strong>ing</strong>as, mboten sadar ndahar bel<strong>ing</strong>, gelas utawi toronglampu lan ngunjuk toya ron sekar sarta t<strong>ing</strong>kanh laku sanesipun <strong><strong>ing</strong>kang</strong>medeni. Beksa menika ngaturi tuladha sipat manungsa <strong><strong>ing</strong>kang</strong> mboten


37sae lan mboten pareng dipuntiru lan sipatipun <strong>ing</strong>gih menika kagemngel<strong>ing</strong>ake tumrap manungsa menawi niku sipat <strong><strong>ing</strong>kang</strong> mboten sae.h. Beksa SamiranaBeksa Samirana nggambaraken satunggal<strong>ing</strong> tiyang estri<strong><strong>ing</strong>kang</strong> taksih dandan utawi macak amargi kangen nengga <strong><strong>ing</strong>kang</strong>kinasih mboten dugi-dugi.i. Beksa Kebo GiroBeksa Kebo Giro <strong>ing</strong>gih menika beksa <strong><strong>ing</strong>kang</strong> nggambarakenperjalanan Panji Asmarabangun lan Dewi Sekartaji <strong>ing</strong> alas.Piyambakipun kepanggih kaliyan kebo giro. Ing alas menika paraprajurit <strong><strong>ing</strong>kang</strong> jejibahanipun ngibur Raden Panji Asmarabangun lanDewi Sekartaji nggadhahi ide kagem nyonto <strong>gerak</strong> kebo menika, <strong>ing</strong>gihmenika kanthi ngagem topeng <strong><strong>ing</strong>kang</strong> sami kaliyan kebo kanthi<strong>gerak</strong>an <strong><strong>ing</strong>kang</strong> kasar. Topeng <strong><strong>ing</strong>kang</strong> dipunginakaken <strong>ing</strong>gih menikatopeng kasaran kanthi werni abrit sepuh, kumisipun kandhel, lanwajanipun wonten siunge lan nggadhahi tandhuk <strong><strong>ing</strong>kang</strong>nggambaraken sipat kewan liar <strong><strong>ing</strong>kang</strong> kasar lan medeni. Beksa KeboGiro nggambaraken sipat kewan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> kasar nang<strong>ing</strong> taksih sageddiatur.j. Beksa GunungsariBeksa Gunungsari <strong>ing</strong>gih menika satunggal<strong>ing</strong> beksa <strong><strong>ing</strong>kang</strong>nggambaraken bilih satunggal<strong>ing</strong> satriya gunung mboten kalah kalihsatriya sak<strong>ing</strong> kutha.


38k. Beksa Jangkrik GenggongBeksa Jangkrik Genggong <strong>ing</strong>gih menika satunggal<strong>ing</strong> beksa<strong><strong>ing</strong>kang</strong> nggambaraken perjalanan Raden Panji Asmarabangun lanDewi Sekartaji <strong>ing</strong> alas, piyambakipun kepanggih kaliyan jangkrik<strong><strong>ing</strong>kang</strong> wonten <strong>ing</strong> genggong, lajeng para prajurit <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ngawalnurun <strong>gerak</strong>an menika.l. Beksa Gandrung ManguBeksa gandrung mangu nggambaraken lare estri <strong><strong>ing</strong>kang</strong>ngentosi tresna sak<strong>ing</strong> jaka.m. Beksa GonesBeksa <strong><strong>ing</strong>kang</strong> migunakaken topeng gecul <strong><strong>ing</strong>kang</strong>nglakonaken beksa lucu <strong><strong>ing</strong>kang</strong> nggambaraken satunggal<strong>ing</strong> abdi<strong><strong>ing</strong>kang</strong> nderek ndaranipun <strong><strong>ing</strong>kang</strong> tasih kasmaran lan madosipujaan atine.a. GerakRagam <strong>gerak</strong> <strong><strong>ing</strong>kang</strong>dipunginakaken pambeksa Lengger,<strong>ing</strong>gih menika:1) Lampah Sekar, <strong>ing</strong>gih menika <strong>gerak</strong>an samparan mlampahalon-alon, astanipun wolak-walik wonten sangajenge puser.2) Mincek, <strong>ing</strong>gih menika <strong>gerak</strong>an samparan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> mlampah majulan asta wolak-walik <strong>ing</strong> sangajenge puser.3) Jinjitan, <strong>ing</strong>gih menika <strong>gerak</strong>an samparan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> majeng 1langkah disilangaken <strong>ing</strong> ngajeng banjur jinjit mendhak, asta kalihdisilangaken <strong>ing</strong> sangajenge puser lajeng pacak gulu.


394) Golekan, <strong>ing</strong>gih menika <strong>gerak</strong>an maju 3 langkah <strong>ing</strong> ngajeng,asta kalih dipunsilangaken <strong>ing</strong> sangajenge puser lajeng pacakgulu.5) Ngencek, <strong>ing</strong>gih menika <strong>gerak</strong>an samparan mlampah <strong>ing</strong> tempatasta dipunwolak-walik alon.6) Lampah tiga, <strong>ing</strong>gih menika <strong>gerak</strong>an samparan majeng 3 langkah<strong>ing</strong> ngajeng mendhak, asta kalih disilangaken <strong>ing</strong> puser.7) Lampah sekar pacak gulu, <strong>ing</strong>gih menika <strong>gerak</strong>an samparan majeng<strong>ing</strong> ngajengasta dipunwolak-walik <strong>ing</strong> ngajeng puser salajengepacak gulu.8) Lampah tiga ogek lenggut, <strong>ing</strong>gih menika <strong>gerak</strong>an samparanmlampah alon asta dipunwolak-walik <strong>ing</strong> sangajenge puser. Itungankap<strong>ing</strong> 4 mandeg, ogek lambung salajenge pacak gulu.9) lambean, <strong>ing</strong>gih menika <strong>gerak</strong>an samparan majeng , asta tengenlambean salajenge asta kiwa mentang jimpit sampur( pangrembakaan sak<strong>ing</strong> <strong>gerak</strong> langkah sekar )10) jinjit ogek lambung, <strong>ing</strong>gih menika <strong>gerak</strong>an samparan majengtengen samparan kiwa jinjit, kekalih asta ukel mlumah disilangaken<strong>ing</strong> ngajenge puser, mustaka nyoklek <strong>ing</strong> kiwa lan tengen, lajengawakipun lan kekalih asta menthang ogek lambung, samparanjejer( pangrembakaan sak<strong>ing</strong> <strong>gerak</strong> jinjitan).11) S<strong>ing</strong>getan, sampur tengen uncal ng<strong>ing</strong>gil, samparan kiwa nyilang<strong>ing</strong> sangajenge samparan tengen. Sampur uncal <strong>ing</strong> asta tengen lan


40samparan tengen silang <strong>ing</strong> sangajenge samparan kiwa, ukel kamokiwa salajenge seblak tengen.b. Makna <strong>gerak</strong>Makna <strong>gerak</strong> <strong><strong>ing</strong>kang</strong> <strong>sinandhi</strong> <strong>ing</strong> salebet<strong>ing</strong> beksa Lengger<strong>ing</strong>gih menika:1) Ngencek, <strong><strong>ing</strong>kang</strong> wonten beksa Lengger nggadhahi tegessatunggal<strong>ing</strong> pergaulan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> enerjik. Ing lakon pagesangantiyang kedhah pinter srawung dhumateng sanesipun, amargiminangka makhluk sosial manungsa menika mboten saged menawigesang piyambak tanpo bantuan sak<strong>ing</strong> sanesipun. Mila tiyanggesang kedhah ramah, mboten pilih-pilih nalika kekancan kaliyansanesipun.2) Jinjitan, kagem <strong>gerak</strong> Lengger, (kendangan kados Muryani busanagaya Yogya utawi Solo). Nggadhahi teges dalan pagesangan tiyanggesang <strong><strong>ing</strong>kang</strong> kathah lika-likunipun. Asr<strong>ing</strong> <strong>ing</strong> tengah merginemoni alangan. Tiyang gesang menika mboten selawasipun seneng,anang<strong>ing</strong> kadhangkala <strong>ing</strong>gih manggihi susah.3) Mincek, nggambaraken satunggal<strong>ing</strong> perjalanan lan ketegesantiyang gesang. Nalika nglampahi pagesangan tiyang menika kedhahteges lan mboten ragu nalika badhe nggayuh <strong><strong>ing</strong>kang</strong> dadoskap<strong>ing</strong>inane. Atinipun kedhah mantep mboten pareng bimbang lankedhah tatag nalika ngadhepi perkawis utawi alangan <strong><strong>ing</strong>kang</strong>dipuntemoni <strong>ing</strong> tengah mergi.


414) Lampah Sekar, tegesipun sami kaliyan <strong>gerak</strong> Mincek, <strong>ing</strong>gihmenika nggambaraken dalanipun gesang manungsa kanthiketegasan lan ati-ati.5) Sabetan Kambul, mliginipun kagem beksa Kebo Giro, <strong><strong>ing</strong>kang</strong>nggadhahi teges nggambaraken sipat satunggal<strong>ing</strong> kewan <strong><strong>ing</strong>kang</strong>atos lan bodho. Anang<strong>ing</strong> sinaosa sipatipun kasar, kewan menikataksih saged dipunatur. Gerak menika ngaturi pesen supados kithaminangka manungsa <strong><strong>ing</strong>kang</strong> nggadhahi akal pikiran lan budhisampun ngantos kalah sak<strong>ing</strong> kewan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> kasar, liar lan bodhonang<strong>ing</strong> taksih saged dipunatur.c. Pola lantai1) Warsa 1932-1980Ing warsa menika dereng wonten pola lantai <strong><strong>ing</strong>kang</strong> jelas,pambeksaipun bebas obah kalih kekarepanipun.2) Warsa 1980-2002Sampun migunakake pola lantai anang<strong>ing</strong> dereng jelas,pambeksa namung migunakake pola lantai <strong><strong>ing</strong>kang</strong> sederhana, polalantainipun <strong>ing</strong>gih menika adhep-adhepan lan mbunder.3) Warsa 2002-2009 (Tahap III)Ing warsa menika pola lantai <strong><strong>ing</strong>kang</strong> dipunginakakensampun kathah lan mboten monoton. Pola lantainipun <strong>ing</strong>gihmenika bentuk segi 4, diagonal, lan dipunjumbuhaken kaliyanjumlah pambeksa.


42d. Tata rias lan rasukan1) Warsa 1932-1980Rasukan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> diagem <strong>ing</strong> warsa niki <strong>ing</strong>gih menika,kebaya, jarit, iket, lan slendang. Kagem pambeksa topengnamung ngagem kathok komprang cemeng, pambeksa Lenggermboten ngagem wedak, pambeksa topeng mboten ngagem wedakblas.2) Warsa 1980-2002Rasukan lan riasanipun sampun milai ngrembaka, sa<strong>ing</strong>gapara pambeksaipun kat<strong>ing</strong>al ayu lan gagah. Umumipun rasukan<strong><strong>ing</strong>kang</strong> dipunagem den<strong>ing</strong> pambeksa <strong>ing</strong>gih menika, rompi, kainsampur, lan stagen. Menawi kagem hiasan <strong>ing</strong> mustaka ngagemjamang lan sump<strong>ing</strong>. Salajenge busana kagem pambeksa kakung<strong>ing</strong>gih menika kathok panjen, kain, stagen, ikat ustaka, sampur. Riaskagem pambeksa estri ngginakaken riasan ayu, lan pambeksakakung biasanipun riasanipun napa wontene, saged riasan gagahutawi malah mboten ngagem riasan napa-napa amargi gunanipunnamung kagem daya tariksupados pamirsa saged nikmati pagelaranLengger.3) Warsa 2002-2009Ing warsa 2002, riasan<strong><strong>ing</strong>kang</strong> diagem pambeksa putri<strong>ing</strong>gih menika sampun komplit kanthi ngagem rasukan <strong><strong>ing</strong>kang</strong>sami kaliyan rasukan Lengger warsa 1980-2002, <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ngliputi


43rompi, knathi motif gebyar, lan corak kainipun jamang, sump<strong>ing</strong>.Rias kagem tiyang kakung <strong>ing</strong>gih menika riasan gagah kanthirasukan kain lan rampek, klambi lengen dawa, gulon ster, dheker,sabuk lonthong, lan sabuk timang keris.e. Ir<strong>ing</strong>an1) Warsa 1932-1980Ir<strong>ing</strong>an <strong><strong>ing</strong>kang</strong> diginakaken <strong>ing</strong>gih menika digunakan,angklung, bende, kendhang, gong bumbung, lan vocal <strong><strong>ing</strong>kang</strong>katidakaken sesarengan. Ing pangrembakakanipun warsa 1975sampun migunakaken gamelan.2) Warsa 1980-2002Kagem narik kawigatosanipun para pamirsanipun, paraseniman Lengger ngowahi peralatan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> diginakaken, anang<strong>ing</strong>sampun milai jangkep. Saprangkat gamelanipun <strong>ing</strong>gih menika,gambang, pek<strong>ing</strong>, bon<strong>ing</strong> barung lan panerus, kendhang, saron,gong, demung, kethuk kenong. Menawi sindenipun kaperang sak<strong>ing</strong>3 tiyang utawi langkung kagem nglagokaken tembang-tembangJawi.3) Warsa 2002-2009Ir<strong>ing</strong>anipun sami kaliyan warsa saderengipun, <strong>ing</strong>gihmenika ngginakaken saperangkat gamela Jawi kados kendhang,gong, saron, demung, kethuk, kenong, bendhe, bonang, kanth<strong>ing</strong>ginakaken gendh<strong>ing</strong> pangir<strong>ing</strong> lancaran sindhung, ketawang


44kemanak, ladrang congklek disel<strong>ing</strong>i gangsaran, lancaran anggerdenok.f. Papan Pagelaran1) Warsa 1932-1980Ing warsa menika pagelaran Lengger dipunadakaken <strong>ing</strong>papan kebuka, kadosta <strong>ing</strong> alun-alun, prapatan mergi, lapangan.Anang<strong>ing</strong> <strong>ing</strong> warsa 1932 Lengger langkung asr<strong>ing</strong> digelar wontengriya. Anang<strong>ing</strong> menawi beksa Lengger dipungelar <strong>ing</strong> papankebuka kados petarangan griya, <strong>ing</strong> lapangan utawi alun-alunbiasanipun papan pagelarane arupi arena.2) Warsa 1980-2002Ing warsa menika papan pagelaran Lengger njumbuhakenkaliyan jinis<strong>ing</strong> acara.3) Warsa 2002-2009Ing tahap menika beksa Lengger asr<strong>ing</strong> digelar wontengedhung, kados pendhapa, utawi <strong>ing</strong> griya. Babagan menikadijumbuhaken kaliyan kep<strong>ing</strong>inan tiyang <strong><strong>ing</strong>kang</strong> gadhah kersa.Dumugi samenika beksa Lengger digelar <strong>ing</strong> hotel-hotel berbintangkagem nyambut wisatawan domestic ugi mancanegara <strong><strong>ing</strong>kang</strong>tindhak dhateng Wonosobo.g. Perlengkapan Beksa (property)1) Warsa 1932-1980Perlengkapan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> diginakaken <strong>ing</strong> warsa niki <strong>ing</strong>gihmenika sajen <strong><strong>ing</strong>kang</strong> arupi: kopi ( legi lan pait ), buah, sekul rames,


45jajan pasar, bucu disukani tigan, lajeng mbakar menyan <strong><strong>ing</strong>kang</strong>gadhah ancas kagem ngormati arwah leluhur. Pambeksa kakungipunngagem topeng jumbuh kaliyan karakter beksa.2) Warsa 1980-2002Perlengkapan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> diginakaken <strong>ing</strong>gih menika topeng<strong><strong>ing</strong>kang</strong> dijumbuhaken kaliyan sipat lan watak. Perlengkapanpendukung antawisipun sajen <strong><strong>ing</strong>kang</strong> arupi gedhang, timun,bengkoang, ron suruh, menyan, kacang, sekar kanthil, lan sekarmawar abrit. Ancas<strong>ing</strong> babagan niki <strong>ing</strong>gih menika supados <strong>ing</strong>salebet<strong>ing</strong> pagelaran beksa Lengger mboten wonten alangan utawigangguan lan ugi kagem njagi keslametan nalika pagelaran beksaLengger diwontenaken.3) Warsa 2002-2009Ing pangrembakaanipun, wonten tahap menika pambeksakakung mboten ngginakaken topeng anang<strong>ing</strong> pambeksan estri ngastacowet <strong><strong>ing</strong>kang</strong> diginakaken kagem nyawuri sekar.2. Guna Beksa LenggerKagem masyarakat dusun Giyanti beksa Lengger nggadhahi gunapiyambak, antawisipun (1) saged ngaturi teges lan ciri-ciri masyarakatpanyengkuyungipun, (2) Minangka acuan kagem sikap lan t<strong>ing</strong>kah lakusocial budaya wonten <strong>ing</strong> pergaulan kaliyan warga masyarakat, (3)Minangka jati dhiri utawi identitas masyarakat dusun Giyanti <strong><strong>ing</strong>kang</strong>nuwuhaken raos bangga lan ngiket seniman panyengkuyungipun.


46Guna beksa Lengger <strong><strong>ing</strong>kang</strong> sanesipun <strong><strong>ing</strong>kang</strong> menika:a. Minangka sarana hiburan rakyatMasyarakat Wonosobo nggadhahi sambetan lan tanggapan<strong><strong>ing</strong>kang</strong> positif tumrap kawontenanipun beksa Lengger amargi beksamenika sampun gadhah papan <strong>ing</strong> atinipun masyarakat. Beksa Lenggerbiasanipun asr<strong>ing</strong> dipungelar nalika wonten pengetan dinten agengagami Islam kadosta Maulud Nabi. Sanesipun <strong>ing</strong> pengetan dintenageng, beksa Lengger ugi saged digelar <strong>ing</strong> hajatan, pengetan HUT RI,nyambut tamu, utawi nglaksanaken nadir kadosta cukur rambut gembel,lan sanesipun. Dumugi samenika beksa Lengger sampun dadoskomoditas pariwisata daerah. Beksa menika saged dipunpentasaken <strong>ing</strong>hotel-hotel berbintang lan ugi minangka misi duta wisata <strong>ing</strong> daerahsanesipun.b. Minangka upacara adatBiasanipun beksa Lengger dipungelar saben sasi Sura <strong>ing</strong> dusunGiyanti kabupaten Wonosobo nalika nyadran utawi merdi dusun( slametan dusun ). Merdi dusun menika dilampahi kagem ngormati rohleluhur <strong><strong>ing</strong>kang</strong> dipunanggep keramat, lan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> langkung pent<strong>ing</strong><strong>ing</strong>gih menika supados angsal keslametan lan mboten wonten alanganselama satunggal warsatumrap dusunipun. Alangan menika sagedarupi hama tandhuran, utawi alangan sanesipun. Ndalu saderengeupacara merdi dusun mliginipun <strong>ing</strong> dusun Giyanti dipunlampahipagelaran beksa Lengger, <strong>ing</strong>gih menika <strong>ing</strong> ndalu Jumat


47Kliwon antawisipun tabuh 20.00 WIB dumugi tabuh 03.00 WIBenjang.c. Minangka sarana pendhidhikanLengger mboten namung kagem sarana hiburan anang<strong>ing</strong> ugikagem sarana pendhidhikan. Babagan menika amargi beksa Lenggersampun dipunkenal den<strong>ing</strong> masyarakatipun, mboten namungmasyarakat dusun, nang<strong>ing</strong> ugi masyarakat kutha sa<strong>ing</strong>ga beksaLengger saged dimanfaataken minangka sarana nyampekaken pesendhateng masyarakat. Pesen <strong><strong>ing</strong>kang</strong> disampekaken saged sak<strong>ing</strong>syair-syair <strong><strong>ing</strong>kang</strong> dipuntembangaken nalika taksih wonten pagelaran.Syair-syair menika isinipun ngeng<strong>ing</strong>i pagesangan, pendhidhikan,agami, ugi saged arupi kritik kagem pemerintah.3. Tanggapan masyarakat Wonosobo tumrap pangrembakaan wangunpagelaran beksa LenggerBeksa Lengger <strong>ing</strong> kabupaten Wonosobo minangka satunggal<strong>ing</strong>beksa khas daerah, pramila beksa menika didadosaken minangka salahsatunggal<strong>ing</strong> asset kesenian tradhisional <strong><strong>ing</strong>kang</strong> wonten lan ngrembaka <strong>ing</strong>kabupaten Wonosobo. Kala riyen beksa Lengger namung digelar sem<strong>ing</strong>gusepindhah, anang<strong>ing</strong> samenika <strong>ing</strong> Wonosobo beksa Lengger sampun asr<strong>ing</strong>digelar. Babagan menika nunjukaken menawi beksa Lengger sak<strong>ing</strong> warsadumugi warsa ngrembaka kanthi cepet lan masyarakat sami antusias kaliyankawontenan beksa Lengger.


48Ing saben dusun <strong><strong>ing</strong>kang</strong> wonten Wonosobo, nggadhahi klompokkesenian beksa Lengger. Klompok beksa Lengger sak<strong>ing</strong> dusun Giyantikabupaten Wonosobo meh saben dinten nganakaken pentas <strong>ing</strong> dusunsanese, ugi wonten njawi kutha. Kanthi wontenipun pangrembakaanwangun pagelaran beksa Lengger antawisipun <strong>gerak</strong>an <strong><strong>ing</strong>kang</strong> mbotenmonoton, ir<strong>ing</strong>an <strong><strong>ing</strong>kang</strong> langkung diutamakaken <strong>ing</strong> ritme lan swasanandadosaken masyarakat mboten sami bosen nalika n<strong>ing</strong>ali pagelaran beksamenika.


BAB IVPANUTUPA. DudutanSak<strong>ing</strong> asil panaliten lan pirembagan umum ngeng<strong>ing</strong>i <strong>makna</strong> <strong>gerak</strong> <strong>ing</strong>salebet<strong>ing</strong> beksa Lengger saged dipundhut dudutan:1. Sejarah Lengger <strong><strong>ing</strong>kang</strong> <strong>ing</strong> Wonosobo wonten kaitane kaliyan mlebetelan panyebaran agama Islam <strong>ing</strong> Wonosobo. Beksa menika riyendilakokaken den<strong>ing</strong> tiyang kakung <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ngagem riasan lanrasukantiyang estri. Ing pangrembakakanipun dilakonaken den<strong>ing</strong> tiyangestri pasangan kaliyan pambeksa topeng kakung.2. Beksa Lengger nggadhahi pola <strong>gerak</strong> <strong><strong>ing</strong>kang</strong> rata-rata sami, wonten 11<strong>gerak</strong>an <strong><strong>ing</strong>kang</strong> nggadhahi teges piyambak-piyambak.3. Masyarakat Wonosobo sami ngaturi tanggapan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> positif dhatengbeksa Lengger. Babagan menika saged dit<strong>ing</strong>ali nalika wonten pagelaranLengger, pamirsanipun nyambut kanthi meriah.4. Guna beksa Lengger <strong>ing</strong>gih menika kagem piranti hiburan, upacara adat,lan pendhidhikan.B. Pamrayogi1. Kagem klompok kesenian Lengger <strong>ing</strong> WonosoboKlompok kesenian Lengger <strong>ing</strong> Wonosobo kedhahipun langkungngrembakakaken beksa Lengger supados tetep gesang lan saged tetepbertahan <strong>ing</strong> tengahipun pangrembakaan zaman.49


502. Kagem Dinas Pariwisata lan Kebudayaan Kabupaten WonosoboDinas Kebudayaan lan Pariwisata Wonosobo kedhahipun ngaturiperhatian <strong><strong>ing</strong>kang</strong> langkung kathah amargi beksa Lengger menikasatunggal<strong>ing</strong> aset budaya daerah <strong><strong>ing</strong>kang</strong> kedhah dilestantunakenminangka warisan budaya.3. Kagem masyarakat setempatSupados masyarakat tetep nyengkuyung kawontenanipun beksaLengger kanthi asr<strong>ing</strong> nganakaken pagelaran beksa Lengger.


KAPUSTAKANCahyono, Agus. 2006. ”Seni Pertunjukan Arak-arakan Dalam UpacaraTradisional Dugderan Di Kota Semarang”artikel Harmonia vol VIIno 3. Semarang: UNNES.Dinas Pariwisata Propinsi Jawa Tengah. 2002.Panduan Pengelolaan Desa WisataGiyanti. Semarang.Garha, Oho. 1979. Seni Tari III. Jakarta: Depdikbud.Hadi, Sumandiyo. 2003. Pengantar Kreativitas Tari. Yogyakarta: ASTI.______________. 2003. Mencipta Lewat Tari.Yogyakarta: Manthili.______________. 2005. Sosiologi Tari.Yogyakarta: Pustaka.Harymawan, RMA. 1986. Dramaturgi. Bandung: PT Remaja Rosdakarya.Jazuli, M. 1994. Telaah Teoretis Seni Tari. Semarang: IKIP Semarang Press.Kussudiarjo, Bagong. 1981. Tentang Tari. Yogyakarta: CV Nurcahaya.Meri, La. 1975. Elemen-elemen Dasar Komposisi Tari (terjemahan Soedarsono).Yogyakarta: ASTI.Moleong, Lexy. 2001. Metode Penelitian Kualitatif. Jakarta: PT. RemajaRosdakarya.Muryanto. 2009. Mengenal Seni Tari Indonesia. Semarang: Bengawan Ilmu.Sedyawati, Edi. 1981. Pertumbuhan Seni Pertunjukan Indonesia. Jakarta: SinarHarapan.____________. 1979. Tari Tinjauan Dari Berbagai Segi. Jakarta: Pustaka Jaya.Senen, I Wayan. 1983. Pengenalan Musik Tari Sebuah Pengantar. Yogyakarta:ASTI.Soedarsono. 1978. Diktat Pengantar Pengetahuan Dan Komposisi tari. Yogyakarta:ASTI.__________. 1992. Pengantar Apresiasi Seni. Jakarta: Balai Pustaka.51


52Swastika, Galuh. 2008/2009, “Perkembangan Bentuk Penyajian Kesenian Lenggerdi Kabupaten Wonosobo Jawa Tengah”. Skripsi kagem nggayuhgelar Sarjana Pendhidhikan Universitas Negri Yogyakarta.www.wonosobokab.go.id.Yularti. 2001. Kesenian Lengger di Desa Kadipaten Kecamatan SelomertoKabupaten Wonosobo. Surakarta: Universitas Sebelas Maret.


53Ragam <strong>gerak</strong> jinjitan(foto. Haninta, 2010)Ragam <strong>gerak</strong> jinjitan( foto. Haninta, 2010 )Ragam <strong>gerak</strong> jinjitan( foto. Haninta, 2010 )Ragam <strong>gerak</strong> Sabetan Kambul( foto. Haninta,2010)Ragam <strong>gerak</strong> Lampah Sekar( foto. Haninta 2010 )


54Gambar 1. Rahmat penari Lengger laki-laki(Foto: Reproduksi sak<strong>ing</strong>i dok. Pademo, 1975)Gambar 2. Topeng Sulasih(Foto: Reproduksi sak<strong>ing</strong> dok. Galuh, 2009)Gambar 3. Topeng Kinayakan(Foto: Reproduksi sak<strong>ing</strong> dok. Galuh, 2009)


55Gambar 4. Topeng Sontoloyo(Foto: Reproduksi sak<strong>ing</strong> dok. Galuh, 2009)Gambar 5. Topeng Bribil(Foto: Reproduksi sak<strong>ing</strong> dok. Galuh, 2009)Gambar 6. Tari Rangu-rangu(Foto:Reproduksi sak<strong>ing</strong> dok. Galuh, 2008)


56Gambar 7. Topeng Samirana(Foto: Reproduksi sak<strong>ing</strong> dok. Galuh, 2009)Gambar 7. Topeng Samirana(Foto: Reproduksi sak<strong>ing</strong> dok. Galuh, 2009)Gambar 9. Topeng Gunungsari(Foto: Reproduksi sak<strong>ing</strong> dok. Galuh, 2009)


57Gambar 10. Topeng Jangkrik Genggong(Foto: Reproduksi sak<strong>ing</strong> dok. Galuh, 2009)Gambar 11. Topeng Gones(Foto:Reproduksi sak<strong>ing</strong> dok. Galuh, 2009)Gambar 12. Ragam <strong>gerak</strong> ngencek(Foto: Dok. Dinas Kebudayaan Wonosobo, 1990)


58Gambar 13. Ragam <strong>gerak</strong> s<strong>ing</strong>getan pambeksa Lengger(Foto: Dok. Dinas Kebudayaan Wonosobo, 2006)Gambar 14. Tata rias lan rasukan penari putri lan putra(Foto:Reproduksi sak<strong>ing</strong> dok. Galuh, 2008)Gambar 15. Rias lan rasukan penari putri lan putra(Foto: Dok. Dinas kebudayaan Wonosobo, 2006)


59Gambar 16 Seperangkat gamelan Jawa(Foto: Reproduksi sak<strong>ing</strong> Dok. Galuh, 2009)Gambar 17 Papan pagelaran bentukipun pendhapa(Foto: Reproduksi sak<strong>ing</strong> dok. Galuh, 2009)


60IRINGAN LENGGERSULASIH1 6 1 6 1 6 5 35 3 1 6 1 6 5 35 3 1 3 6 5 3 23 2 5 6 2 3 5 6KINAYAKAN5 6 1 6 2 5 2 35 6 1 6 2 5 2 35 6 1 6 1 2 1 62 3 6 5 3 6 3 2SONTOLOYO1 6 3 2 5 6 5 35 3 6 5 3 6 3 23 2 3 5 2 3 5 35 3 6 5 3 6 3 25 6 1 6 3 6 3 23 2 1 6 2 3 6 5


61BRIBIL3 1 3 2 3 1 2 32 1 2 3 6 5 3 23 1 3 2 3 1 2 35 6 1 6 2 3 5 63 5 6 1 6 5 2 36 5 6 1 3 2 1 63 2 3 2 5 6 5 32 1 2 3 6 5 3 2RANGU-RANGU1 6 3 5 6 5 3 23 2 3 5 6 5 3 23 5 6 5 3 6 5 36 5 3 2 6 1 5 6SAMIRANA5 3 5 3 6 1 5 61 5 1 6 3 5 2 35 3 5 2 5 6 5 32 3 6 5 1 6 3 2


62KEBO GIRO6 5 1 6 1 6 3 53 6 3 2 6 3 2 12 3 5 3 5 3 6 53 5 3 2 3 5 6 52 3 5 6 1 2 1 6. . . . 5 2 3 5GUNUNGSARI6 5 2 1 3 2 1 61 6 2 1 5 6 5 36 5 2 1 3 2 1 6JANGKRIK GENGGONG1 6 1 6 5 3 5 61 6 1 6 5 3 5 65 3 2 3 6 5 3 25 6 5 3 6 1 5 6


63GANDRUNG MANGU3 2 5 3 6 5 3 23 2 5 3 6 5 3 25 5 6 1 2 3 6 56 1 6 5 6 1 6 53 3 5 6 5 3 1 2GONES5 6 5 . 5 6 5 32 3 5 6 3 5 3 23 2 6 5 2 3 5 66 6 5 6 3 5 3 2


64IRINGAN BEKSA SINDHUNG LENGGERA. IntroB. Ir<strong>ing</strong>an beksa : 1. Lancaran Sindhung2. Ketawang Kemanak3. Ladrang Cangklek dipunsel<strong>ing</strong>i gangsaran4. Lancaran Angger DenokC. PamungkasMenika rincian ir<strong>ing</strong>an <strong><strong>ing</strong>kang</strong> langkung jangkep:A. Intro:t t t 2 3 2 . 3 2 3 2 3 1 2 3 5 5 55 5 75 . 7 6 7 5 . 7 6 5 6 7 63 2 2 3 3 . 3 1 . 1 3 3 . 3 2 2 . 2 3 3 . 3 11 . 1 3 3 . 3 55 5 5 5 3 6 . 3 5 36 . 3 2 3 6 . 3 5 3 6 . 3 22 2 2 . 2 3 5 67 5 6 7 6 5 3 2B. Ir<strong>ing</strong>an beksa:1. Lancaran Sindhung. . . . 3 5 6 7. 7 6 5 3 5 6 7. . . . 3 5 6 7. 7 2 3 2 7 5 6. . . . 6 6 6 6. 5 6 7 6 5 3 2. 3 2 3 . 5 . 6. 7 . 5 . 2 . 3


652. Ketawang KemanakIsinipun swara kemanak utawi bonang laras 7 lan 63. Ladrang Cangklek5 6 5 3 5 6 5 25 6 5 3 5 7 5 65 3 5 7 5 3 5 63 5 7 6 7 5 3 2Peralihan <strong>ing</strong> lancaran angger denok gangsaran gong 24. Lancaran Angger Denok6 5 3 2 3 5 6 56 5 3 2 3 5 6 57 6 7 6 5 7 5 36 5 3 2 3 5 6 5C. Ir<strong>ing</strong>an Pamungkas. 5 5 . 6 3 6 56 6 5 4 2 1 6 5. 5 5 . 6 3 6 56 6 5 4 2 1 6 5. 2 3 5 . 2 3 5. 3 6 5 3 2 1 2. 1 1 . 1 2 3 1. 5 7 6 5 4 2 17 5 7 6 7 5 7 67 5 7 6 7 5 2 37 5 7 6 7 5 7 67 5 7 6 3 2 1 2. 6 6 . 3 5 6 76 5 3 2 3 1 2 3


66PANDUAN WAWANCARAA. Ancas<strong>ing</strong> : Wawancara menika <strong>ing</strong>lampahi kagem mangertosilan mundhut data <strong><strong>ing</strong>kang</strong> jumbuh ngeng<strong>ing</strong>sejarah lan pangrembakaan beksa Lengger <strong>ing</strong>Wonosobo Jawi Tengah.B. Watesan : Nalika nglaksanakaken wawancara, panalitenmenika diwatesi namung kagem mangertos<strong>ing</strong>eng<strong>ing</strong> sejarah beksa Lengger lan wangunpagelaranipun.C. Kisi-kisi wawancara :NO.1.2.3.POKOK PITAKENANSejarah beksa Lenggerpangrembakaan wangun pagelaran Lengger <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ngliputi: <strong>gerak</strong>,pola lantai, tata rias lan rasukan, ir<strong>ing</strong>an,papan pagelaran, lan propertyGuna beksa Lengger


67DHAPTAR PITAKENAN1. Sejarah beksa Lengger <strong>ing</strong> Kabupaten Wonosobo Jawi Tengah?Wangsulan: Beksa Lengger dipunrintis den<strong>ing</strong> bapak Gondhowinangun <strong>ing</strong>warsa 1910 <strong><strong>ing</strong>kang</strong> nggarwa kaliyan tiyang estri sak<strong>ing</strong> dusunKecis, kecamatan Selomerto, kabupaten Wonosobo. Ing warsa60-an beksa menika dirembakakaken den<strong>ing</strong> alm Hadi Soewarno,<strong><strong>ing</strong>kang</strong> ndamel beksa menika kat<strong>ing</strong>al langkung atraktif kadosgaya jawi Timur.2. Kados pundi <strong>makna</strong> <strong>gerak</strong> beksa Lengger?Wangsulan: Gerak <strong>ing</strong> beksa Lengger nggadhahi teges. Tulaadhanipun <strong>gerak</strong>Ngencek <strong><strong>ing</strong>kang</strong> nggadhahi teges nggambaraken pergaulan<strong><strong>ing</strong>kang</strong> enerjik.3. Kados pundi pangrembakaan desain lantai beksa Lengger <strong>ing</strong> KabupatenWonosobo Jawi Tengah?Wangsulan: Wiwitanipun dereng wonten desainipun, pambeksa saged beksautawi <strong>gerak</strong> kanthi bebeas. Ing warsa 1980-2002 sampun milaidipar<strong>ing</strong>i desain lantai <strong><strong>ing</strong>kang</strong> sederhana, <strong>ing</strong>gih menikaadhep-adhepan. Warsa 2002-2009 desain lantainipun sampunkathah <strong>ing</strong>gih menika bentuk segi 4, diagonal, landipunjumbuhaken kaliyan jumlah pambeksa.4. Kados pundi pangrembakaan tata rias lan rasukan beksa Lengger <strong>ing</strong>Kabupaten Wonosobo Jawi Tengah?Wangsulan: Wiwitane sederhana, namung <strong>ing</strong> warsa 2002-2009 sampunlangkung jangkep.


685. Kados pundi pangrembakaan ir<strong>ing</strong>an beksa Lengger <strong>ing</strong> Kabupaten WonosoboJawi Tengah?Wangsulan: Wiwitanipun namung ngagem ir<strong>ing</strong>an gendh<strong>ing</strong> sawontene lanswara tiyang <strong><strong>ing</strong>kang</strong> dilagokaken sesarengan, samenika sampunngagem saperangkat gamelan.6. Kados pundi pangrembakaan papan pagelaran beksa Lengger <strong>ing</strong> KabupatenWonosobo Jawi Tengah?Wangsulan: Riyen Lengger dipungelar <strong>ing</strong> lapangan, alun-alun utawi papankebuka, samenika Lengger saged digelar <strong>ing</strong> hotel-hotelberbintang.7. Kados pundi pangrembakaan perlengkapan tari (property) beksa Lengger <strong>ing</strong>Kabupaten Wonosobo Jawi Tengah?Wangsulan: Wiwitane ngagem sajen <strong><strong>ing</strong>kang</strong> jangkep, samenika pambeksangasta cowet <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ginanipun kagem nyawur sekar.8. Kados pundi tanggapan masyarakat Wonosobo dhateng pangrembakaanwangun pagelaran<strong>ing</strong> beksa Lengger?Wangsulan: Masyarakat Wonosobo sami ngaturi tanggapan <strong><strong>ing</strong>kang</strong> positipdhumateng beksa Lengger.9. Kados pundi guna beksa Lengger?Wangsulan: Beksa Lengger nggadhahi guna minangka sarana hiburan,pandhidhikan, upacara keagamaan, lan sanesipun.


69PANDUAN OBSERVASIA. Ancas<strong>ing</strong> : Ing panaliten menika, panaliti nglakokakenobservasi kagem mangertosi wangun pagelaranbeksa Lengger <strong>ing</strong> Wonosobo Jawi Tengah.B. Watesan : Pelaksanaan observasi <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ditindakaken den<strong>ing</strong>panaliti <strong>ing</strong>watesi <strong>ing</strong> wangun pagelaran <strong><strong>ing</strong>kang</strong>ngliputi <strong>gerak</strong>, desain lantai, tata rias lan rasukan,ir<strong>ing</strong>an, papan pagelaran, lan property.C. Kisi-kisi Observasi :NO.1.2.3.4.5.6.POKOK PITAKENANGerakDesain lantaiTata rias lan rasukanIr<strong>ing</strong>anPapan pagelaranPerlengkapan beksa(property)


70PANDUAN STUDI DOKUMENTASIA. Ancas<strong>ing</strong>Studi dokumentasi dilampahi kagem madosi data panjangkep ngeng<strong>ing</strong>wangun pagelaran beksa Lengger <strong>ing</strong> Kabupaten Wonosobo.B. Sumber-sumber DokumentasiSumber stu<strong>ing</strong> dokumentasi <strong>ing</strong> panaliten niki <strong>ing</strong>gih menikabuku-buku, lan foto <strong><strong>ing</strong>kang</strong> digadhahi klompok beksa beksa Lengger <strong>ing</strong>Kabupaten Wonosobo.C. Kriteria DokumentasiDokumentasi angsalipun sak<strong>ing</strong>:1. Perpustakaan, arupi buku utawi referensi <strong><strong>ing</strong>kang</strong> ngamot ngeng<strong>ing</strong> beksaLengger.2. Kantor Dinas Pariwisata lan Kebudayaan Kabupaten Wonosobo, <strong><strong>ing</strong>kang</strong>arupi buku, foto pagelaran beksa Lengger.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!