30.01.2013 Views

SoTa rusTavelis qarTuli literaturis instituti

SoTa rusTavelis qarTuli literaturis instituti

SoTa rusTavelis qarTuli literaturis instituti

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>SoTa</strong> <strong>rusTavelis</strong> <strong>qarTuli</strong> <strong>literaturis</strong><br />

<strong>instituti</strong>


krebuli _ `akaki wereTeli. ucnobi publicistika~ _<br />

momzadda da daibeWda saqarTvelos kulturisa da<br />

ZeglTa dacvis saministros finansuri mxardaWeriT.<br />

2


Tbilisi<br />

2010<br />

3


UDC(uak) 821.3531-92+821.353.1.09<br />

a-402<br />

winamdebare krebulSi warmodgenilia <strong>SoTa</strong> <strong>rusTavelis</strong><br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>literaturis</strong> <strong>instituti</strong>s mecnier-teqstologebis<br />

mier bolo aTwleulebis manZilze gamovlenili akaki<br />

wereTlis publicisturi werilebi, romlebic aqamde ucnobi<br />

iyo farTo mkiTxveli sazogadoebisaTvis. teqstebi aRWurvilia<br />

Sesabamisi samecniero aparatiT, komentarebiTa da sa-<br />

ZieblebiT. aRniSnuli masalis dabeWdva, qronologiuri<br />

principis dacviT, dagegmilia <strong>literaturis</strong> <strong>instituti</strong>s<br />

mier gamosacemad momzadebul akaki wereTlis TxzulebaTa<br />

akademiuri octomeulis Sesabamis tomebSi.<br />

redaqtorebi:<br />

irma ratiani<br />

maka elbaqiZe<br />

Semdgenlebi:<br />

nana fruiZe<br />

julieta gaboZe<br />

elisabed zardiaSvili<br />

mxatvari<br />

nodar sumbaZe<br />

kompiuteruli uzrunvelyofa<br />

TinaTin duglaZe<br />

ISBN 978-9941-0-2952-3<br />

4


akaki wereTlis ucnobi publicistika<br />

jer kidev yvelasaTvis ucnobi Wabuki poetis pirvelive<br />

publikaciebidan gaxda sacnauri, rom daibada mgosani,<br />

romlis `bednieri niWis naSuqiT~ gasxivosnebuli Txzulebebi<br />

avtors `rCeulTa Soris rCeulad~, `erTaderT<br />

akakid~ aqcevda. nikolo miwiSvilis TqmiT, `masSi mowinave<br />

saqarTvelom miiCnia poetis universaluri tipi, gamoacxada<br />

igi Tavis upirveles poetad, daiviwya misi wodeba,<br />

ukuagdo misi gvari, misi adamianuri sisusteni da darCa<br />

mxolod `akaki~.<br />

aravisTvis iyo saidumlo, rom `is didi da mravalricxovani<br />

ganZi, romelic akakim Tavis xalxs misca~ (artur<br />

laisti), usaTuTes movla-patronobas iTxovda da es Taobebis<br />

vali iyo.<br />

poetis sicocxleSive Seecadnen gamomcemlebi misi nawerebis<br />

Tavmoyrasa da gamocemas, magram, garemoebaTa<br />

gamo, dawyebuli saqme bolomde verasodes mivida. Tavad<br />

akakimac ganizraxa, moegvarebina es sakiTxi da sazogadoebas<br />

aRuTqva, rom moamzadebda TxzulebaTa mravaltomeuls,<br />

magram, samwuxarod, es gamocema meore tomze Sewyda<br />

da poetis survili ganuxorcielebeli darCa. ase rom,<br />

akaki wereTlis literaturuli memkvidreoba arc mis sicocxleSi<br />

da arc gardacvalebis Semdeg srulad Sekrebili<br />

da gamocemuli ar yofila.<br />

XX saukuneSi akakis Txzulebebis ramdenime gamocema<br />

ganxorcielda: 1. oTxtomeuli al. abaSelisa da s. gorga-<br />

Zis redaqciiT (1925-1928); 2. Txzulebani, sruli krebuli<br />

Svid tomad pavle ingoroyvas redaqtorobiT (1940-1961);<br />

3. TxzulebaTa sruli krebuli TxuTmet tomad giorgi<br />

abzianiZis saerTo redaqtorobiT (1950-1963). TiToeul<br />

maTgans Tavisi droisaTvis saetapo mniSvneloba hqonda,<br />

magram am gamocemebis yvelaze didi xarvezi is gaxldaT,<br />

rom maTSi, sxvadasxva mosazrebiT, ZiriTadad ki sabWouri<br />

ideologiuri koniunqturis gamo, ver moxvda aTobiT SesaniSnavi<br />

leqsi, poema Tu publicisturi werili. gamocemebSi<br />

aseve ver Sevida is teqstebi, romlebsac mecnierebma<br />

mogvianebiT miakvlies pirad arqivebsa Tu samuzeumo<br />

fondebSi. aRniSnuli Txzulebebi ara marto akaki<br />

wereTlis idumalebiT moculi poeturi samyaros kidev<br />

5


erT waxnags warmoaCens, aramed, pirvel rigSi, mTeli sisruliT<br />

gvacnobs mas, rogorc mamuliSvilsa da moqalaqes.<br />

am TvalsazrisiT gansakuTrebiT sagulisxmoa mkiTxveli<br />

sazogadoebisTvis ucnobi akakis publicisturi werilebi,<br />

romlebic pirvelad winamdebare krebulSi ibeWdeba.<br />

eWvgareSea, rom mkiTxvelis sagangebo yuradRebas daimsaxurebs<br />

akakis statiebi <strong>literaturis</strong>a da xelovnebis,<br />

istoriis, religiisa da kulturis, sazogadoebrivi cxovrebisa<br />

da ekonomikis sakiTxebze. maTSi poeti sagulisxmo<br />

Sexedulebebs gvTavazobs saqarTvelos politikuri orientaciis,<br />

mezobel xalxebTan mimarTebis, e.w. osmalos<br />

saqarTvelos problemis Sesaxeb. am dRemde ucnob Tu ukve<br />

miviwyebul werilebSi akaki exeba <strong>qarTuli</strong> eTnofsiqologiisa<br />

da kulturis genezisis sakiTxebs; sagulisxmo dakvirvebebs<br />

gvTavazobs `daselebTan~ dakavSirebiT, calsaxad<br />

uaryofiT damokidebulebas avlens im droisaTvis (da<br />

ara mxolod im droisaTvis) moduri karl marqsis moZRvrebis<br />

mimarT; aseve, poeti aqtiurad ganixilavs qalTa<br />

emansipaciis sakiTxs, msjelobs qalis rolisa da daniSnulebis<br />

Sesaxeb qarTul realobaSi da a. S.<br />

krebulSi `akaki wereTeli. ucnobi publicistika~ Tavmoyrili<br />

masala ara marto raodenobrivad aris uxvi (57<br />

erTeuli), aramed Tematuradac mravalferovania. bevri<br />

maTgani mniSvnelobas moklebuli dResac araa. ase, magaliTad,<br />

sayovelTaod cnobilia, rom im periodis mwiri<br />

sulieri sazrdoTi `gakaWkaWebulma da ver gawinaswarmetyvelebulma~<br />

adamianebma poetis sicocxleSive aTasgvari<br />

miTqma-moTqmis sababad aqcies misi da ilias urTierTdamokidebulebis<br />

sakiTxi. cxadia, akakis upasuxod ar<br />

dautovebia es faqti, Tumca aTwleulebis manZilze sazogadoebisaTvis<br />

praqtikulad ucnobi rCeboda, Tu rogor<br />

gamoxata poetma, erTi mxriv, sazogadoebis sibeciT gamowveuli<br />

gulistkivili da, meore mxriv, Tavisi didi Tanamedrovisa<br />

da TanamebrZolisadmi usazRvro pativiscema.<br />

werilSi `ilia WavWavaZesTan damokidebulebis Sesaxeb~<br />

gulnatkeni poeti ganmartavs: `romSi yoveli gziT SeiZleba<br />

Sesvla~ da Tu Cvenc erTi miznis mimdevari ori sxvadasxva<br />

gziT mivdivarT cal-calke, is aRmosavleTis da me<br />

dasavleTis gziT, es ar niSnavs uTanxmoebas da mtrobas...<br />

akaki ilias yovelgvar nawers qebis taSs ar ukravs. sCans,<br />

6


om emtereba da sZulso. igive Cem Sesaxeb iliazedac amas<br />

hfiqroben... Tu mterzedac kargi iTqmis da moyvarezed<br />

Zviri, ver warmoudgeniaT~.<br />

sazogadoebisaTvis ukanasknel xanebamde ucnobi iyo<br />

somxur-qarTul problematikasTan dakavSirebiT Seqmnili<br />

akakis SesaniSnavi polemikuri xasiaTis werilebi, romlebSic<br />

poeti ekamaTeba somex mecnierebsa da maT mxardam-<br />

WerT. akaki umdidres samecniero masalaze dayrdnobiT<br />

aaSkaravebs saqarTvelos kalTis qveS Semofarebul xizan-<br />

Ta mtaceblur bunebas da maT Sorsmimaval miznebs; Tu<br />

gaviTvaliswinebT, rom erT-erTi maTgani _ `istoriuli<br />

ganxilva saxelwodebisa armenis, haistanis da somxeTis~<br />

(1898) _ win uswrebs ilias `qvaTa RaRads~ (1899), romel-<br />

Sic swored aRniSnuli problemaa gansjis sagnad qceuli,<br />

naTeli gaxdeba, ra didi mniSvneloba hqonda am publikacias<br />

me-19 saukuneSi.<br />

akakim uamravi energia Sealia WiaTuris manganumis<br />

saqmes. samwuxarod, bevrma Tanamedrovem (da ara mxolod)<br />

poetis daintereseba angarebiT axsna, arada mas sul sxva<br />

mizani amoZravebda. akaki kargad xedavda, rom ruseTis imperia<br />

saqarTvelos zneobriv dabeCavebasa da ekonomikur<br />

gamofitvas gegmavda. xelisufleba, rasakvirvelia, groSsac<br />

ar gaimetebda raime iseTi sferos dasafinanseblad,<br />

romelic eris dawinaurebas Seuwyobda xels. gaRaribebuli<br />

qarTveloba ki Tavad saWiroebda materialur Semweobas,<br />

ase rom qvelmoqmedebaze (erTi-ori gamonaklisis<br />

garda) saubaric ar SeiZleboda. saWiro iyo iseTi wyaros<br />

gamonaxva, romelic saqarTvelos solidur Semosavals<br />

miscemda da romlis gankargvis saqmeSi xelisufleba ver<br />

Caereoda. `fuli iseTi manqanaa, rom uimisoT brZola<br />

cxovrebaSi SeuZlebeli da mouxerxebelia. Cveni mama-papebi<br />

Semoseul mters ver moigeriebdnen, gind gmirTagmirebic<br />

yofiliyvnen, Tu iaraRi ara hqonebodaT da farxmali<br />

xelSi ara sWerodaT... dRes, marTalia, cxadad Semoseul<br />

mtrebs vera vxedavT, magram brZola ki, rogorc<br />

ekonomikuri, ise politikuri mainc isev saWiroa da amaTi<br />

far-xmalic mxolod fulia! sanam fuli ar gveqneba qar-<br />

Tvelebs da sxvisi SemCere viqnebiT, Cven yovelTvis xelfex<br />

Sekrul monebad davrCebiT! varT kideca!.. da es miT<br />

ufro samwuxaroa, rom RvTis mocemuli simdidre, qoneba<br />

7


ver mogvixmaria. sxva rom ara iyos-ra, marto es auarebeli<br />

madneuloba, romelic Cvens urgeb mTebSi imaleba, sakmao<br />

ki ara, metic iqneba Cveni qveynis gasamdidreblad~ 1 . akakis<br />

maxvilma gonebam marTlac idealuri gamosavali ipova.<br />

alRoTi mixvda, rom is `qva-gunda~, romelsac imereTSi<br />

`eSmakis qvasac~ uwodebdnen, RvTis mier momadlebuli sa-<br />

Cuqari iyo. man arc dro da arc fuli ar dazoga imisTvis,<br />

rom maRalkvalificiur specialistebs daedasturebinaT<br />

misi varaudi, Semdeg ki yvela Rone ixmara saqmis dasawyebad.<br />

akaki frTaSesxmuli iyo. is marTlac zRapruli Semosavali,<br />

rasac marganecis damuSaveba Semoitanda, poets<br />

piradi keTildReobisaTvis ar esaWiroeboda: `me ase megona,<br />

Tu is mrewveloba marto Cem xelSi iqneboda da ise movixmardi,<br />

rogorc sasargeblo iqneboda qveynisTvis da<br />

erovnul moTxovnilebebs davakmayofilebdi. miwebi xom<br />

qarTvelebis iqneba, _ vambobdi gunebaSi, _ muSebsac qar-<br />

Tvelebs aviyvan da is didi mogeba, romelic mosalodnelia,<br />

Cvenebs SeZlebas miscems, rom sxvadasxva saqvelmoqmedo<br />

sazogadoebac daaweson~ (ix.: winamdebare krebulSi<br />

werili `Savi qvis Tavgadasavali~). samwuxarod, es, Tavad<br />

akakis Tqmis ar iyos, mxolod poeturi ocneba gamodga.<br />

akakis araTu aravin amoudga mxarSi, piriqiT, xeli SeuSales<br />

da sabolood saqmes kidevac CamoaSores. akakis guli<br />

ar gautexavs. is yovelTvis imedovnebda, rom marganecis<br />

saqme adre Tu gvian gadamwyvet rols iTamaSebda qveynis<br />

`gamobrunebis~ sakiTxSi. yvelaferTan erTad, akakis pirvelaRmomCenis<br />

saxelsac Seecilnen. poeti, cxadia, ar<br />

ikadrebda, rom amis gamo dava daewyo, magram mas guli<br />

damcinavma kilom atkina. zogierTi avtoris statiidan<br />

ise gamodioda, rom akaki TviTmarqvia iyo da sxvisi Rvawlis<br />

miTvisebas cdilobda, amitomac saWirod CaTvala<br />

poetma, yovelive kidev erTxel dawvrilebiT moeTxro<br />

sazogadoebisaTvis, raTa bolo moReboda usamarTlo SeniSvnebs,<br />

Tumca statia aRar daubeWdavs. winamdebare krebulSi,<br />

sazogadoebisaTvis ucnob swored am werils gaecnoba<br />

mkiTxveli<br />

akaki wereTeli aqtiurad TanamSromlobda rogorc<br />

qarTul, ise rusul Jurnal-gazeTebTanac. samwuxarod,<br />

1 akaki wereTeli, Savi qvis ambavi, Txz. sr. kreb., t. XIII, Tb., gv. 78.<br />

8


dRemde sagangebo yuradRebis sagnad, faqtobrivad, ar<br />

qceula is literaturuli memkvidreoba, romelic rusul<br />

enaze Seqmna akakim. amjerad warmovadgenT 1894 wels daweril<br />

ramdenime werils, romlebic gazeT `Новое обозрение~-<br />

Si daibeWda da Semdeg arcerT krebulSi aRar moxvedrila.<br />

pirveli ori werili `М.г. г. Редактор~ da `Ответ автору<br />

банковиады~ bankebis sakiTxsa da maTTan dakavSirebul<br />

uTanxmoebas exeba. akaki, romelic sazogadoebis yovelgvari<br />

`progresuli moTxovnilebis~ xorcSesxmis xelSemwyobi<br />

da mxurvale mxardamWeri iyo, imTaviTve sifrTxiliT<br />

moekida saTavadaznauro bankis daarsebis sakiTxs.<br />

cxadia, mas sxvebze naklebad ar esmoda, Tu ramxela mniSvneloba<br />

eqneboda qarTveli erisTvis banks, romelic araerTi<br />

mamuliSviluri wamowyebis finansuri uzrunvelyofis<br />

SesaZleblobas mogvcemda. banki zRaprul natvris-<br />

Tvlad SeiZleboda qceuliyo qarTveli kacisTvis da misi<br />

sami yvelaze sanukvari survili Seesrulebina: 1. sakuTari<br />

miwa-wylis baton-patronad eqcia; 2. ganaTleba mieca;<br />

3. ekonomikuri damoukideblobis wyalobiT politikuri<br />

damoukideblobis mopovebac realuri gaexada; magram<br />

fuli, iseve, rogorc yvela sxva iaraRi _ Tofi, xmali Tu<br />

sxva ram _ frTxil damokidebulebas moiTxovda. winaaRmdeg<br />

SemTxvevaSi sargeblobis nacvlad sazogadoebas zians<br />

moutanda. werilSi `М.г. г. Редактор~ akakim banki samar-<br />

Tebels Seadara, gamoucdeli qarTveloba ki - patara<br />

bavSvs.<br />

poeti arcTu usafuZvlod SiSobda, rom sabazro ekonomikis<br />

kanonebis, finansebisa da sabanko saqmis specifikis<br />

ucodinar xalxs bankis daarseba seriozul safrTxes<br />

Seuqmnida: wvrili memamuleni daufiqreblad daagiravebdnen<br />

TavianT miwebs da CvenTvis damaxasiaTebeli ugulisyurobiTa<br />

da araseriozulobiT ukanasknel sarCo-sabadebelsac<br />

dakargavdnen. TumcaRa poetis amgvari paTosiT<br />

gamsWvaluli publikaciebi ufro TanamedroveTaTvis realobaze<br />

Tvalis axelas isaxavda miznad da ara bankis gaxsnisTvis<br />

xelis SeSlas. akakis arc SemdegSi dautoveba<br />

uyuradRebod es sakiTxi.<br />

am werilebis gacnoba mkiTxvels kidev erTxel daarwmunebs,<br />

ramdenad mZimea sazogado moRvawis xvedri. Tu<br />

9


TviT akakisac ki, romelic xalxis usazRvro siyvaruliTa<br />

da pativiscemiT sargeblobda, ase xSirad stkendnen<br />

guls, ra mdgomareobaSi iqnebodnen danarCenebi? WeSmaritad<br />

gauzviadeblad Tqva akakim:<br />

`diax! qarTvel moRvawes<br />

yvelas TvalSi vamcirebT:<br />

sicocxleSi vatirebT,<br />

rom mokvdeba _ vitirebT!~ 1<br />

krebulSi mkiTxveli aranakleb saintereso sxva publicistur<br />

werilebsac gaecnoba. aqvea warmodgenili Rirseul<br />

mamuliSvilTa (grigol episkoposis, dimitri<br />

yifianis, g. RoRoberiZisa da sxv.) xsovnisadmi miZRvnili<br />

sityvebi; ama Tu im saqveyno mniSvnelobis movlenasTan<br />

dakavSirebuli mimarTvis teqstebi, interviuebi da sxva<br />

Canawerebi.<br />

akaki wereTlis Semoqmedeba Cveni kulturuli sagan-<br />

Zuris nawilia. amdenad, <strong>SoTa</strong> <strong>rusTavelis</strong> <strong>qarTuli</strong> <strong>literaturis</strong><br />

<strong>instituti</strong>s mecnier-TanamSromlebis mier akakis<br />

axlad gamovlenili Tu usamarTlod miviwyebuli publicisturi<br />

nawerebis erTad Tavmoyra da mkiTxvelisaTvis<br />

SeTavazeba, vimedovnebT, mniSvnelovan kulturul-literaturul<br />

movlenad iqceva.<br />

1 akaki wereTeli, damarxva, Txz. sr. kreb., t. III, gv. 222.<br />

10<br />

nana fruiZe


simarTlis Worikanoba<br />

didi xania am `ciskris~ upativcemulesT mkiTxveleb-<br />

Tan laparaki msurs, magram aqamdis sxvadasxva mizezebi<br />

mabrkolebdnen. amJamad mravali azri maqvs gamosacxadebeli<br />

da ar vici, romeli daviwyo da rogor vilaparako. me<br />

mxolod es fiqri mawuxebs, rom ar vici, ra ufro sasiamovno<br />

da sasargeblo iqneba CemTa mkiTxvelTaTvis? sxvadasxva<br />

qveynis rom movhyve, Tu Cvens sazogadoebazed rom<br />

daviwyo laparaki, Cvens sulzed da xorczed? vaiTu am<br />

pirvelsave SemTxvevaSi mravalni damemdurnen da hsTqvan:<br />

sxva qveynebis anbavi ra saWiro ariso, jer Cvenic rom ar<br />

viciTo, da Tu Cvens Tavzed laparaks Seudeqi da sxva da<br />

sxva Cveni Rirseba Tu naklulevaneba warmovsTqvi, vaiTu<br />

amazedac gamiwyren da sTqvan: es anbebi ra saWiro ariso,<br />

vin ar iciso. amas garda, Cvens Tavzed laparaki cota<br />

Znelic aris amisTvis rom Cven qarTvelebs, rogorc mogexsenebaT,<br />

patara ampartavnoba gvaqvs da Cvenis naklulevanebis<br />

gamocxadeba ar iqneba, rom ar viwyinoT. maS ra<br />

vqnaT, rogor davmaloT es swore anbavi, am axlo xanebSi<br />

rom moxda? aras qveyanaSi arca yofila, arc aris da arc<br />

iqneba sruli, sazogado mTeli eris ganaTleba. yovelgan<br />

asea, rom zogni win arian wasulni, zogni ukan darCenilan,<br />

rogorc maRali xe _ zogs toti rom camdisa aqvs asuli<br />

da zogi rom dedamiwas Zlivs ascilebia, amiTi vinugeSoT<br />

Tavi da mivuteoT im Cvenis sazogadoebis nawilsa, romelic<br />

gonierebiT da mxedvelobiT ukan aris darCenili da<br />

ise moqmedebs, rogorc muStis krivis samarTlis droebi<br />

13


om yofila, im droebs Seefereba. axlandels droSi ki<br />

SeiZleba cotaodeni neba viqonioT da zogierTi anbavi<br />

Sesabamis TavisuflebiT warmovsTqvaT _ oRond ki patiosnebisa<br />

da wesdebulebis winaaRmdegi ara iyos ra.<br />

pirvelad mogilocavT sayvarelno qarTvelno, or sasiamovno<br />

anbavsa: erTs sibrZne sicruis wignis dabeWdvasa<br />

da meores erTis ymawvilis kacis ruseTSi gasanaTleblad<br />

gagzavnas.<br />

madloba RmerTs, Zlivs erTi <strong>qarTuli</strong> wigni daibeWda!<br />

es didi da iSviaTi anbavia CvenSi. an rogor ar unda iyos<br />

didi anbavi, TviTqmis am aTs weliwadSi wigni ar dabeWdila<br />

ra Cvens enazed am `ciskris~ garda. umorCilesad<br />

gTxovT, es anbavi sxvagan arsad wamogcdesT, rom angliCanebma<br />

an amerikelebma ar Segvityon, Torem ras ityvian?<br />

sxva ara iyos ra sasacilod agvigdeben. imaTs qveynebSi<br />

weliwadSi imdeni furclebi gamodis, rom erTierTmaneTs<br />

gadaaban, camdis aswvdeba. erTxel maxsovs, `ciskarSi~ gancxadeba<br />

ewera, romeliTac erisTavi gvatyobinebda Tavis<br />

wadilsac _ yvela <strong>qarTuli</strong> wignebis dabeWdvasa, _ magra<br />

am keTilma ganzraxvamac ise Caiara, rogorc mraval sxva<br />

sasargeblo azrs Cauvlia aRusrulebelsa, bevrs ki uTqvams,<br />

Tu ar undodaT dabeWdvao, raRaT gvpirdebodnen,<br />

Zalas vin atandao. magram ratom? imedic kargia. amas mainc<br />

ityvian, ama da am dros Cvenca gvqonia kargi ganzraxviT.<br />

arcTu Cvenc gaxlavarT marTalni am saqmeSi, piri<br />

rom dagviRia da raRacas SevscqerivarT, viTom ras veliT?<br />

yovelifers xom mTavroba ver gagvikeTebs: `mTavroba<br />

erTia, xalxi asi aTasia. Cven Tu aras vimecadinebT Cvenis<br />

sargeblobisaTvis, Tu Cvenve Tu ar gavanZrevT xelsa,<br />

marto mTavrobam ra unda hyos. rogorc mogexsenebaT, laparaki<br />

qarTvelebs xSirad gviyvars da roca laparakSi mizezis<br />

Zebnazed mTavrdeba saqme, maSinve marSlebs wavswvdebiT<br />

xolme: visi bralia Tu ara marSlebisao; balebisaTvis<br />

Tu imden fuls gvarTmeven, erTxel amgvari saqmisaTvis<br />

gamogvarTono, `mizez-mizez, dos marili akliao~, er-<br />

14


Ti mibrZaneT, Tqveni Wirime, aq marSlebisa ra bralia, Tu<br />

gsurT, Tqven TviTon SeagroveT fuli da ise keTilad moixmareT,<br />

rogorc amjobinebdeT. Zmebsa da ded-mamas advilad<br />

gaveyrebiT xolme, Cveni Tavis patronoba TviTon<br />

Cvenve unda SegveZlos. daudevneloba ki maSin ufro mZimed<br />

dagvawveba xolme zurgzeda, rodesac sazogado saWiroeba<br />

gagviCndeba xolme. da amas ki aRara vfiqrobT, ros<br />

sazogado saWiroeba is aris, rodesac yvelas uWirs. rac<br />

mTavrobisagan iqneba Cveni xelis gasamarTavi, imaSi mar-<br />

Slebi diax wagvexmarebian da rac mTavrobas ar Seexeba, iq<br />

marSalic is aris, rac me var, Sena xar, is aris, Tqvena<br />

brZandebiT da isini hsufeven. mxneoba, baqar qarTlelisa<br />

ara iyos, marto erTsa da ors ki ara, yvelas gvmarTebs.<br />

ra aris am sityvebSi sibrZne da ra aris sicruve, es<br />

Tqven gaSinjeT, sayvarelno da me mxolod es neba miboZeT,<br />

rom oriod sityva kidev mogaxsenoT: erTs sazogadoebaSi<br />

didi dava iyo, undodaT SeetyoT, es axali `sibrZne sicruis~<br />

wigni visgan aris gamocemuli: erTi iZaxda u. Cubinovisaganao,<br />

meore u. topaZisaganao, sxvani ki anbobdnen:<br />

magaTi rom yofiliyo, Taviss saxels uTuod gamoacxadebdneno,<br />

maS visgan ariso? hkiTxes imaT, _ u. peterburRis<br />

studentebisaganao. Tumca saxeli da gvari arc imaT gamoucxadebiaT<br />

sxvadasxva mizezebisa gamo, magram, swored<br />

viciT, rom maTgan aris gamocemulio. radgan ase hswore-<br />

Ta hscodniaT, _ gvikvirs, ratom ver gaubedavT u. studentebs<br />

Tavisi saxelisa da gvaris gamocxadeba, unda imalebodes<br />

cudi da saTakilo. keTili da sasiqadulo raT<br />

unda imalebodes. adre rom yofiliyo, ar iqneboda gasakvirveli,<br />

magram exla sworeT mogaxsenoT, amgvari SiSi<br />

cota ucnauric aris. me mgonia, u. studentebs TviTonac<br />

kargad moexsenebaT umizezo eWvebi arasdros ar varga.<br />

vin ras ityoda, rom TavianTi gvarebi gamoecxadebinaT.<br />

vin ra danaSaulobas ipovida amaSi. iqneba ifiqroT vinme!<br />

rom Cveni ganaTleba ar undodes vinmes! maS, magdeni ymawvilebi<br />

ras izrdebian xelmwifis xazinis xarjiTa. iqneba<br />

15


ifiqros vinmem, rom Cvens qarTuls enazed wignebis dabeWdva<br />

sawyenod miaCndes visme! maS raT daubeWdams magdeni<br />

<strong>qarTuli</strong> wigni imperatoris samecniero akademiasa? RvTis<br />

gulisaTvis, ra safiqrebelia esa. maS SegvatyobineT<br />

RvTis gulisaTvis, ram daabrkola u. studentebi, rom Tavisi<br />

saxeli ar gamoacxades da axla ar viciT, vis unda<br />

SevswirvideT madlobasa `sibrZne sicruis~ mSvenivrad<br />

dabeWdvisaTvis? ra gaewyoba! dausaxeleblad unda davlocoT:<br />

RmerTma gvicocxlos keTili studentebi da<br />

gvimravlos imaTi Rirsi amxanagebi: imaTgan veliT sazogadod<br />

sasargeblo saqmeebsa. isini unda iyvnen Cveni ganmanaTlebelni,<br />

imaT unda gadmorgon Cvens qveyanaSi axali<br />

hswavla, axali azri, axali mdgomareobis mowyoba, isini<br />

unda iyvnen winamZRvarni Cuflenis sazogadoebisa da mociqulni<br />

keTilzneobiTis ganaTlebisa.<br />

aTas xuTasi wigni daubeWdiaT `sibrZne sicruisa~.<br />

orasi qaRaldis valSi miuciaT, danarCeni aq gamougzavniaT<br />

gasasyidaT. madloba unda SevswiroT u. nikoloz<br />

WavWavaZes da imiss TanaSemweebs, romelTac Sroma miuRiaT<br />

am wignebis gasyidvazed. egreTve vmadlobT u. inokents<br />

moZRvarovs _ xuT dReSi rom ormoci wigni daariga. did<br />

madlobas uZRvniT u. dimitri afxazs, samasi wigni rom<br />

auRia im pirobiT, rom Tu ver daariga, fasi TviTon gaiRos,<br />

agreTve, vmadlobT imaT, visac TviTo wignis magierad<br />

or-ori da umetesi auRiaT da vmadlobT yvela WeSmarits<br />

qarTvelsa, visac siamovnebiT miuRia am wignebis<br />

dabeWdva. amasTan ar SemiZlian esec ar mogaxsenoT, sayvarelno<br />

mkiTxvelno, rom zogierTs SemZlebels Cvenis sazogadoebisagans<br />

yidvis magieraT, dauciniaT kidec da<br />

uTqvamT: ra saWiro ariso, rom magaSi fuli ar mivsceTo.<br />

xelnawerebic bevri gviyria Sinao. oris SemZlebelis kacisaTvis<br />

eTxovnaT, rom erTi wignic aris aeRoT, magram<br />

imaT uari eTqvaT, mere rom ar moSvebodnen, sanaxevroT<br />

eyidnaT erTi wigni. amisTana saqmes axsna aRar unda. namdvil<br />

anbavs mogaxseneben, rom u. Cveni studentebi kidev<br />

16


apiroben sxva <strong>qarTuli</strong> wignebis gamocemasa, RmerTma ke-<br />

Tilad aRasrulebinos es survili.<br />

es xom kargi anbavi iyo. axla sxva unda mogaxsenoT, er-<br />

Ti ymawvili kacis gagzavna saswavleblad peterburgis<br />

universitetSi. pirveli azri am saganzed ekuTvnis, rogorc<br />

SevityeT, ors ymawvil kacsa, romelTac saxelis<br />

gamocxadeba kargi iqneboda, magram neba ara gvaqvs. erTs<br />

imaTSi eTqva meorisaTvis, ama da am Cemma mcnobebma erTi<br />

ymawvili qarTveli miqeso da imisi sruli Txzuleba wamikiTxeso,<br />

sworeT giTxra, Zalian momewona da ifiqre Cemi<br />

gakvirveba, roca miTxres, rom mag mSvenieris Txzulebis<br />

avtori (damweri, SemTxzvelia) saswavlebelSi arsada yofilao<br />

da am mcire JamSi viRasac uCvenebia rusuli anbani,<br />

iqidam umoZRvrod TviTon Sehyolia hswavlasa da ise ganuviTarebia<br />

Tavisi Tavi rusuls enaSi da gauxsnia Tavisi<br />

goneba, rogorc diaR kargsa da didixnis mowafeso. codva<br />

ar aris rom amisTana niWsa rigiani hswavla ar mieceso. ra<br />

gvariao, hkiTxa Turme meorem, esa da es gvario. vici, magisi<br />

qeba mec mravali gamigoniao. marTla samwuxaro iqneba,<br />

rom magisTana gonierma ymawvilma kacma rigiani hswavla<br />

ver miiRoso. da ai ra mouxerxoT: fulebi movkrifoT,<br />

xeli SeuwyoT da saswavleblad ruseTSi gavistumroTo.<br />

amdens patiosans qarTvelebSi TxuTmetiod kacs rogor<br />

ver vipovniT, rom weliwadSi Tormeti maneTis gamoReba<br />

ar gauWirdeTo. me Tunda axlave mogiTvli aTas, Tormet<br />

kacsa, rom ueWvelad didis sixaruliT gamoiReben weliwadSi<br />

Tormet-Tormets maneTs am keTili saqmisaTvisao,<br />

_ diax kargi iqnebao, upasuxa Turme pirvelma, exlav waval<br />

da im ymawvilis amxanagebs Sevatyobineb, isinic uTuod<br />

Segvewevian am saqmeSio. amaT didis siamovnebiT miuRiaT<br />

es anbavi, maSinve gaekeTebinaT sia fulebis mosakrefi<br />

da rac am sagans Seefereboda oriod sityva daeweraT da<br />

TviTonac Tve da Tve TviTo maneTis micema moeweraT minamdisin<br />

is ymawvili saxelmwifo xarjzed miiRebodes: mere<br />

aqa-iq daetarebinaT sia da SeegrovebinaT Tvramet<br />

17


Tumnamdin. eyidnaT samgzavro tanisamosi, aeRoT policiidam<br />

mowmoba, eSovnaT mgzavri da ymawvili kaci gaestumrebinaT.<br />

aba, rogor ar gvmarTebs madloba imaTTan, vinc<br />

miiRo monawileoba am keTils saqmeebSi. RmerTma inebos,<br />

rom amgvari keTili saqme xSirad moxdebodes Cvens qveyanaSi,<br />

davrdomili rom aris axla da moelis aRdgenasa da<br />

aRyvavebas, mxolod WeSmaritis hswavlisagan.<br />

rasakvirvelia, am azris winaaRmdegnic gamoCenilan da<br />

uTqvamT: `vin aris, visa hgzavniTo da risTvis hgzavniTo;<br />

eg hswavlulebi da mecnierebi aqac bevrni arian da ase vici,<br />

vis ra xeiri daayareso~. ramdeni amisTana sityvebi gaegonaT<br />

kideva, visac dahqondaT mosaweri sia, ai, magali-<br />

Tad, erTs eTqva: ra unda movawero, eg umaRlesis hswavlisaTvis<br />

midis da me umdablesic ar mimiRiao. meores mdidars<br />

sityviT Zalian eqo ymawvilis gagzavna, magram saqmiT<br />

ver daemtkicebina, radganac coli axal kabas Turme<br />

ikeramda sabaloT. mesames manaTi moewera, magram aRar mieca,<br />

paltos vakervineb da fuli mWirdebao. meoTxes xu-<br />

Tis maneTis mowera Turme eTakileboda, momatebuli um-<br />

Zimda da am keTilis mizeziT ara moewera ra. erTs pativcemuls<br />

gvamsac ekiTxna siis mimtanisaTvis: Tqven ra sabu-<br />

TiT agrovebT mag fulebsao? ar vicodi, rom keTils saqmes<br />

sabuTi moundebodao, siis mimtans miego. pativcemuls<br />

gvams eTqva: meore esa, mag ymawvilis gvari qarTvelisas<br />

ara hgavso da arc me var qarTvelio, Tumca... var qarTvelebisao.<br />

roca yvela sityvis pasuxi miego siis mtarebels,<br />

maSin eTqva: me ver movawer xelsa da Tqvenc gafrTxileb-<br />

To. erTi pativcemuli gvamisaTvisac eTxovnaT rom moewera,<br />

magram uari eTqva, moawereTo, Torem `ciskarSi~ CagwerTo,<br />

_ `ciskarSi~ ara da locvanSiac rom CamweroT, mainc<br />

ar movawero.<br />

18<br />

m. ruseTume.<br />

[1860]


axali ambebi<br />

kargia didi kacis Sviloba da nametur didi Cinis qona;<br />

didi Cinosani rom viyo, ueWvelia rom rac unda davwero,<br />

yvela didi siamovnebiT waikiTxaven da metyvian: `RmerTs<br />

SenTvis didi kacis Sviloba da Cinic moucia da masTan<br />

Zalian niWieri kalami; Tqveni statia `ciskarSi~ ise brwyinavda,<br />

rogorc venera Tavis Tanametolidgan~. magram me<br />

sawyali, ara Tu didi, arc pawawina Cinis patroni var da<br />

rac unda davwero, mainc aravin waikiTxavs da am mizezisaTvis<br />

daviwyeb nel-nela laybobas da movaxseneb aqaurs<br />

ambebs, visac ar gaugonia da surs, rom gaigos.<br />

batonebo, CvenSi iseTi Cveuleba gaxlavs, rom rogorc<br />

`ciskars~ miiReben Tu ara, maSinve daxedaven, Tu visi ra<br />

statiebi aris, Tu avtoris gvari moewonaT, maSin xom didi<br />

siamovnebiT waikiTxaven, Tu ara, daagdeben da daxeven.<br />

axla mogaxsenebT, zogs Zvels da zogs axal ambebs, magram<br />

batonebo, ar gegonoT, Tu am Cems statias vismes SegonebiT<br />

vswerde, an gamojavrebiT (zogierTebiviT) ara, Rmer-<br />

Tmani ara! warsuli Tvis Tebervlis `ciskarSi~ u. efTvime<br />

wereTelma ineba, ramodenime sityvis dawera T. i. WavWava-<br />

Zeze da am statiam Zalian bevri xalxi agvilaparaka, ase<br />

rom TiTqmis ra drosac unda gagevloT bulvarSi, ueWvelia,<br />

rom gaigonebdiT `Cveni efTvimes statia waikiTxeo~.<br />

Tqven nu momikvdebiT, Zalian kargi statiao, Zalian<br />

karga dauwera T.WavWavaZeso~. egreTve bevrs ojaxebSi gaigonebdiT<br />

efTvime wereTelze laparaks. vgoneb, ar vici,<br />

meCveneboda Tu ra mizezi iyo, roca bulvarSi marto davdiodi,<br />

sul es sityvebi mesmoda: `efTvimes statiao~.<br />

saSineli, SeCvenebuli ram arian peterburRSi Cveni<br />

ymawvilebi! guSin erTma Cemma amxanagma miambo, rom vi-<br />

Tomc u. efTvime wereTlis statiaze pasuxs apireben da<br />

vnaxoT, ravari an rogori iqneba u. Tergdaleulebis statiebi.<br />

Cven ar gveSinian imaTi, garwmunebT, rom Zalian vemzadebiT,<br />

miugoT Cven magieri pasuxi _ `ara sakvirvelia,<br />

19


ara sawinaaRmdego sazogadoebisa~. marTla, es ras gavs,<br />

batonebo; axlandeli WrelaZeebis moqmedebaebi, TiTon ar<br />

ician, ras Sobian, iZaxian: `Cvena varT, Cven~, da bolos ki<br />

vxedavT, rom sul tyuilad yvirodnen. maT yvirils aba ra<br />

sargebloba moutania? sruliad arasferi! sul erTi<br />

efektis da Tergdaleulebis wamxedurobiT yvirian da<br />

aSeneben: Tu ras, angariSi ar aqvT amaT planebs.<br />

wineT amisa, roca marSals virCevdiT, ra planebi dasaxes<br />

rom icodeT, batonebo, gagikvirdebaT. aba, Tqveni<br />

Wirime: rionSi paraxodi Semoiyvanes quTaisamdis, mermeT<br />

quTaisidgan qalaqamdis rkinis gza gaakeTes, ase rom italiis<br />

operaSi wavidnen saRamos da vaxSmaT ki operis Semdgom<br />

quTaisSi movidnen. baraqala rkinis gzav! raRa, rCeva<br />

rom kiTxoT, arian yoCaRebi, magram saqmeSi sustoben; araferia,<br />

ymarwvilebi brZandebian, yovelTvis miewevian,<br />

TiTqmis arc jeerani wauvaT muxlad!!! amas wineT, gimnazielebma<br />

sazogadoebis SewevniT warmoadgines quTaisSi<br />

sxvadasxva Teatrebi `Raribebis sasargeblod~, magram Teatris<br />

gaTavebis Semdgom klubSi kargi maspinZloba qondaT,<br />

aseTi maspinZloba ki hqondaT, rom TiTqmis `Raribebi~<br />

daaviwydaT. RmerTma uSveloT, mec damalevines erTi<br />

ori Wiqa Rvino da ar vici, raRaca SuSxuna iyo iseTi kargi<br />

ram iyo, bevri vloce imis dalevinebisaTvis.<br />

didi xani ar aris, rac giaxlen Cven quTaisSi komedianCikebi,<br />

ar vici, ra mizezisTvis eZaxian komedianCikebs<br />

quTaisSi; ufro marTali saxeli unda iyos, vgoneb, Tu ar<br />

meSleba, `voltiJorebi~? Tavis dReSi ar SexTomian amis-<br />

Tana bednierebas es komedianCikebi; vgoneb, boSvic ar aklia<br />

arc erTs amaTs warmodgenebs. Zalian fulis mogebaSi<br />

arian, iZaxian, amisTana Zvirad yofila sadmeo, TiTqmis<br />

evropaSidac saxelganTqmulni ariano da dasamtkiceblad<br />

TavianTi sityvebisa mowmoben im pirebT, romelic yofilan<br />

ruseTSi. magram batonebo, es rasa gavs? ruseTumeebs<br />

rom moewonoT, ueWvelad Cvenc unda moviwonoT? ra pirobaSi<br />

an raT. nuTu yoveliferi unda moviwonoT, rac imaT<br />

20


moewonos? ara, ara! Tu ar gamiwyrebiT erTs mogaxsenebT:<br />

amdon fuls rom xarjavs Cveni sazogadoeba sul tyuila<br />

ubralod, is umjobesi ar iyo, rom Cveni sakuTari Teatri<br />

gvqonoda? Zalian sasargeblo ram iqneboda.<br />

nuTu komedianCikebis yureba sjobdes? ara, Tamamad<br />

vityvi, ara. aseTi ram fokusniki gaxlavs Cveni wveriani<br />

germani, rom marTla gasakvirali ram aris ubralo xalxisaTvis,<br />

magram erTjer Tu orjer. aba, erTi daukvirdiT,<br />

visac Tqvengan Teatri unaxavs, da warmoidgineT ki piruTvnelad<br />

T. g. erisTavis melodramaSi `SeSlili~, saca<br />

giJi qali Sav kabaSi TmagaSlili mRers da laparakobs. me<br />

ara mgonia, qarTvelisaTvis amaze ukeTesi kartina vinmem<br />

moZebnos. magram Tu ise warmoadgineT <strong>qarTuli</strong> Teatri,<br />

rogorc `vefxvis tyaosnis~ warmodgenas apirebdiT, maSin<br />

ueWvelia, rom cudi ram iqneba Cveni <strong>qarTuli</strong> Teatri. batonebo,<br />

Tqvenve kargad mogexsenebaT, rom aktioroba da<br />

aktrisoba Tval-tanadobaze ki ar aris, esec erTi didi<br />

niWia da nametur im kacma an qalma rogor unda iTamaSos<br />

rame roli TeatrSi, romelsac arc Teatri unaxavs, da<br />

arc SeuZlian warmoidginos, Tu rarig an ra aris Teatri.<br />

SarSan vefxistyaosnis warmodgenas rom apirebdnen,<br />

maSin misTana aktiorebs eZebdnen, rogoric moqmedni pirebi<br />

axovnebiT arian `vefxvis tyaosanSi~ warmodgenili,<br />

is ki aRar ganiZraxes, rom im kacebs, romelic dRes TavianTi<br />

axovnebiT saxelganTqmuli arian imereTSi, SeuZlianT<br />

Tu ara iTamaSon rolebi im grZnobiT, rogoric<br />

grZnobas da aktioris mixra-moxras TviTon poema Txovilobs.<br />

nuTu Cven, mayurebelni, unda davjerdeT aktiorebis<br />

mosulobas, e. i. imaT simaRles, mosulobas da piris<br />

saxeobas? me mgonia, rom amgvari sikeTe aktiorebisa Zalian<br />

fuWia, nametur `vefxis tyaosnisaTvis~, romelic Zalian<br />

cudaT aris gadakeTebuli da metis meti didia TeatrSi<br />

warmosadgenaT. da amgvari komedianCikebi, rogoric eseni<br />

brZandebian, iSovnian fulebs Tu ara, maSinve Tavis gzisken<br />

gaudgebian. an ki raRa mogeba eqnebaT maSin, roca erTi<br />

21


da igive warmodgenas aTasjer ganimeoreben, magram axla<br />

ki cxovrebaSi arian.<br />

visac unda SexedoT, yoveli kaci mirbis am bulvarSi.<br />

rom dauZaxoT, ai, mixail, konstantine, giorgi, vaxtang da<br />

sxvebs, sad midixar, ueWvelia TaviTac da xelebiTac gaCveneben,<br />

rom komediaCikebTan mieSureba. guli Semiwuxes<br />

amaTze amdonma laparakma, ai, guSin imisTana warmodgena<br />

iyo, rom jer imisTana ar yofila. sasamarTlo adgilebSidac<br />

metze aRaraferze vlaparakobT _ ai, komediaCikebi<br />

da komediaCikebi. saSinel ram zarali mouvida Cven bulvars,<br />

sasamarTloebis win rom alayafis karebia, aRar eSvebian<br />

xalxi dilidam saRamomdi. Tu Wian papirozs smen,<br />

Tu laparakoben, visac axali ambis gagoneba gnebavT, aq<br />

mobrZandiT da gaigoneT. arc kvirea amisaTvis da arc<br />

aRdgoma, mousvenebeli ram aris sawyali. Cveni sazogadoeba<br />

dilidgan saRamomdis vizits ukeTebs am patara adgils.<br />

ise gauWirda sawyals amtoni stumrianobiT saqme,<br />

rom qvesknelSi gaparvas apirebs. Zalian Zirs daiwia am adgils<br />

Cvenma bulvarma, ase rom cota wvima roca aris, mis-<br />

Tana tba dgeba xolme am alayafis karebTan, SeiZleba rionis<br />

paraxodma Tavisuflad iaros. Rirs mxolod, rom patara<br />

Txrili gaWran axal xidamdis da mere, rasakvirvelia,<br />

rom Tavisuflad Samova rionis paraxodi. rogor unda<br />

vifiqroT, TavSesagrovebeli adgili iqneba butkasTan<br />

da unda ganviZraxoT, rom gvian Tu adre is adgilic Zirs<br />

daiweva, maSin ueWvelia, rom gaTxrian Txrils da SeaerTeben<br />

ase, rom aziis venecia iqneba Cveni quTaisi. maSin uyureT<br />

Cvens sazogadoebas. patara navebs gaiwyoben da daiwyeben<br />

seirnobas da vizitobas. erTi sityviT, ganaTlda<br />

Cveni quTaisi; komedianCikebi xom qveyanaze ar aris amaT-<br />

Tana. rionSi paraxodi Semodis butkamdis da mere ki rkinis<br />

gza aris qalaqamdis, magram Zalian SiSoben, rom xaragaulis<br />

gzaSi vagoni ar daemtvreT da amisTvis Cvenma WrelaZeebma<br />

ganiZraxes, rom butkidan gaiyvanon Txrili da<br />

wyalwiTelas SeaerTon, mermeT wyalwiTela undaT, rom<br />

22


SeaerTon WiSuras. cota jafa mouvaT, magram amaT fantazias<br />

veraferi ver Seayenebs.<br />

mermeT Seyvebian yvirilas da yvirilidgan sxva wylebiT<br />

mivlen moliTamdis, moliTidgan cota jafa daWirdebaT,<br />

rom tkvars SeaerTon. ai, batonebo, ra plania da an<br />

rogor naTldeba Cveni quTaisi? axlac ki RvTis mowyalebiT,<br />

kargi ganaTlebulia, Svid saaTze amodis mze da eqvsze<br />

Cadis. sicxeebic Zalian aris, ase, rom ganaTlebasTan<br />

arc sicxe aklia. raRa unda meti Cvens quTaiss? kmara amdoni<br />

laparaki WrelaZeebze, viciT, rogorc brZandebian.<br />

magram nuTu araferi vTqvaT im ymarwvil qalebze, romelic<br />

brZandebian WrelaZeebis msgavsi? imaTi istoria rom<br />

mogiyveT, sworeT imdoni iqneba, rom es Cemi statia Tavs<br />

mogabezrebs mkiTxvelebs da umjobesia, vetto, rom mokled<br />

vsTqva ramodenime sityva Cven ymarwvil qalebze:<br />

wminda ninos saswavlebels, romelic aris dafuZnebuli<br />

uganaTlebulesis kneina varancovisagan, didi sargebloba<br />

moaqvs, ai, rogor: Cveni qalebi diaR karga swavloben<br />

rusulis tanciobas, sazogadoebaSi Tamamad sxva da sxva<br />

sagnebzed sjian. maT Tumca ar aswavlian Zvel xelsaqmeebs<br />

da ojaxis movlas, romliTac aqamdis imerlis qalebi iyvnen<br />

naqebi, magram an ki raRa saWiroa axlandel droSi<br />

(marTali ar gegonosT)? magram erTi es sazogado SeniSvna<br />

unda mivsceT ganaTlebul qalebs: Tqven rom qarTulad<br />

elaparakebodeT, is pasuxs gaigebs yovelTvis rusuleb<br />

(diaR, didi mosawonia vaime)! magram xandisxan siCqaris<br />

gamo urevs qarTuls, ai, am rigaT: eiboRu ki marTalia, pa-<br />

Jalusta, wadi ia nenaviJu Sen, eto ras niSnavs, mne nenravitsia<br />

Zalian, Saliko, zaCem gabutuli ti dRes da sxvani<br />

mravalni. vaime, vaime, me sabralos! ramodeni ginebas da<br />

wyevlas gamomigzavnian ymawvili qalebi, magram bevri<br />

imaTgani keTili gulis brZandebian da ityvian: ras erCiT<br />

sawyals marTalis werisaTvis, roca Tqven magre laparakobT,<br />

kide cota dagiweraT, ueWvelia aRar gaaxsendebodao.<br />

23


ara, batonebo! gaxsenebiT da moazrebiT bevrs gavixsenebdi,<br />

magram Tqvens wyenas veridebi. amas wineT sadilad<br />

erT Cem megobar kacTan viyavi, erTma ymawvilma qalma<br />

fanjaraSi gaixeda da ikiTxa: eto ra aris? saxlis saxeli<br />

veRar moigona qarTuleb; veRar moigona Tu moiwona Tavi<br />

miT, rom <strong>qarTuli</strong> daaviwyda, isic ar vici. am patiosan<br />

qals iseTi kiTxva mouvida, rogorc erTma imerlis Raribis<br />

qalma suli moidga da mermeT kiTxva daiwyo: netavi vicode,<br />

is ra ba-la qia, romelic qorcs da qels cvams, maSin<br />

meore imerelma miugo: eg is balaxia, romelsac ymawvilobaze<br />

Tqven krefdiT da rCebodiT: mag balaxs qvian Win-<br />

Wari. arc erTxel dauSaSxavs TqvenTvis xelebi da Zalian<br />

keTilis gulis yofilxarT, rom avis daviwyeba gcodniaT.<br />

marTla, erTSi ki Zalian saqebi brZandebian is zogierTi<br />

ymawvili qalebi, romelsac veZaxiT WrelaZeebs;<br />

Zalian mlocveli brZandebian, xSirad dadian xan mowame-<br />

Tas, xan gelaTs _ ara Tu marto isini? ara, bevri sxva<br />

ymawvilebi WrelaZeebiTurT, roca wabrZandebian, ai, rogorc<br />

amas wineT gelaTs, erTi ormoc cxenosan nakleb ar<br />

wavlen, cxenosnobaze ra unda vTqva: erTi-meores jobian.<br />

magram Cvenda saubedurod, xandisxan CamobrZandebian mosasveneblad<br />

wyalwiTelas pirze, gelaTisaken mwvane molze,<br />

xis Crdilis qveS (romliTac amtkiceben qarTlis Svilobas)<br />

da aris saSineli sma da molxena; ase rom saca<br />

apirebdnen misvlas, is adgili aviwydebaT da yvirian. mere<br />

wavideT, ai, xval, xvaleobaSi rom midian, maSinac sxvadasxva<br />

mizezebis gamo veRar asruleben iq misvlas, da rom<br />

kiTxoT: sad iyvnen, ueWvelia, getyviT, gelaTso, magram<br />

aSoros ki, batonebo!!! dromdis mSvidobiT.<br />

24<br />

Terg daleuli<br />

1862 welsa<br />

15 aprili<br />

q. quTaisi


WeSmaritebis aRdgineba<br />

ymawvili rom enas amoidgams, mSobeli iseT aRtacebaSi<br />

modis, rom nametanis surviliTa da ndomiT ucnaurad ixatavs<br />

Tavis naSobs da mis ubralo titinSi, momavlisaTvis<br />

geniosur ramesa hxedavs da imedisagan motyuebuls, aTasnairaT,<br />

amaod utkbeba awmyo. ra magisTana Wkviani iyos<br />

mSobeli, mainc ebmeva amgvar maxeSi da miT ufro advilaT,<br />

Tu sxva Svilebi im erTis garda yvela glaxebi hyavs. e. i.<br />

yru da munjebi! swored am gvarad mouvida u. giorgi<br />

wereTels moeniZis Sesaxeb: 1867-sa w. erT dRes tfilisSi<br />

Sevxvdi giorgi wereTels, romelic metis sixarulisagan<br />

krikinazed (yurZenzed) damTvral SaSviviT Wyloyinebda;<br />

me kargad vicodi, rom imas kerZo rame ise ver aitacebda<br />

da rom kidec aetacna, ise ar gamoaSkaravebda!.. Sevatyve,<br />

rom raRac sazogado uxaroda da amisaTvis mec movindome<br />

Setyoba da ai, ra miTxra: `momilocavs, Cven SegveZina erTi<br />

poeti, romlis energiulma leqsebma didi STabeWdileba<br />

moaxdines mkiTxvelebSi. ara Tu CvenSi, ase gasinje rom,<br />

sxvebis literaturaSidac ZviraT vinmes gadoudgams ase<br />

Zlierad pirveli biji!.. ai, is leqsebi waikiTxe da miTxari<br />

Seni hazric!~ _ rodesac wavikiTxe suyvela, me sicili<br />

amityda da es vupasuxe wereTels: `es leqsebi dauweria<br />

Zalian Wkvian Tavs, iqa-aq etyoba, rom hazrs gulic gauTbia,<br />

magram poetikuri da xelovnuri ki, aq ara aris ra. es<br />

leqsi gakvecili prozaa. leqs-gvarad rom ar daweriliyo,<br />

mainc sasiamovno sakiTxavi iqneboda; qveda muxlebi mag<br />

leqsebis zemoT moaqcioT da zeda qvmoT, sityvebic rom<br />

gadasv-gadmosvaT, miT mag leqsebi arasa hkargaven. eg im<br />

gakreWil leqsebTagania, romelsac axla Cvens literaturaSi<br />

bevrni eZalebian. yarabaxis bedaurs rom fafari gaukriWo,<br />

baCa ar iqneba, magram bedauris Rirsebas mainc ar<br />

dahkargavs, sworeT, isea eg leqsebic~. erTi sityviT, eg<br />

moeniZe aris furcelaZe. maggvari leqsebis wera, samwuxarod<br />

Cvenda iman daiwyo, rodesac, qerel-biWobaze xeli<br />

25


aiRo da gairinda pisareviviT. wereTelma Zalian ixua amgvari<br />

Sedareba da maCvena Temar-xan-buridan mowerili<br />

wignebi viRac aficeris moeniZisagan, vinc gul-wrfelobas<br />

gulis tkivilamdi da wylulebamdi ar miuyvania. misi<br />

amiT mrwmunebidam gamoyvana Znelia da amis gamo mec aRar<br />

gauwie baasi wereTels am saganzed da movSordi. rodesac<br />

`samis Tav-gadasavali~ gamovida, me Zalian momewona. is<br />

romani iyo dawerili CerniSevskis romanis `ra vqnaT~-is<br />

mibaZviT. wereTels ar moswonda da arc baasSi gahyva<br />

moeniZes, Tumca is ki iTxovda oms. mizezad es miTxra<br />

wereTelma, rom me moeniZis Sesaxeb im azrisa var, ra<br />

azrisac CerniSevski iyo pisarevzedao. CerniSevskim miswera<br />

antonoviCs, rodesac pisarevs ebaaseboda; e. i. pisarevi<br />

Cvens <strong>literaturis</strong> baRSi SesaniSnavi yvavilia da ufr-<br />

Txildi uzomod nurc civ wyals gadaasxav da nurc cxels,<br />

rom ar dasWkneso!~ _ imav giorgi wereTlis wyalobiT sazogadoebaSi<br />

daiwyes qeba moeniZis ise rom, erTs ojaxSi,<br />

erTma qalma aRtacebaSi mosulma moeniZisagan, mirCia mec<br />

jer-jerobiT misi mibaZviT mewera da rodesac umtkicebdi,<br />

rom eg moeniZe igive dawunebuli furcelaZea-Tqo,<br />

sul ikivla da sacinlad amigdo am ugunurebisaTvis. er-<br />

Tis sityviT, aravis ar ejera moeniZisa da furcelaZis<br />

erTi da igiveoba. erTxel anton furcelaZesTan avedi; is<br />

Cveulebriv sawer stolzed damixvda. CamovagdeT laparaki<br />

literaturazed da sxvaTa Soris moeniZec vaxseneT.<br />

antonma moeniZes qeba dauwyo. me siciliT vuTxari, rom<br />

moxaruli var, rom Cvens literaturas dRemdi marto er-<br />

Ti furcelaZe hyavda da dRes ki ori eyoleba-Tqo da bolos<br />

gamotexiT vuTxari, rom moeniZe is iyo!.. furcelaZe<br />

uarze dadga da maCvena Temar-xan-Suridam mowerili wignebi.<br />

`eg ara feria! _ vuTxari me _ uTuod nacnobi vinme<br />

gyavs iq, imas ugzavni Sens leqsebs da iqidam gadawerils<br />

agzavnis!~<br />

26


_ eg ra angariSiT unda vqna? ra hazria magaSi? _<br />

momigo.<br />

_ is hazri, rom moeniZes rom qebas dauwyeben da<br />

furcelaZezed ki aras ityvian, Sen gamouxtebi imaT erT<br />

dRes da ityvi, me gaxlavar moeniZeo. _ am sityvazed iman<br />

Tavis cols Sexeda da miTxra: `me da Cemi colis metma da<br />

erTic kidev sxva piris metma ar icoda eg anbavi. Sen sworeT<br />

gulSi Camixtio~, miTxra da Tanac mTxova, rom nuravis<br />

etyvio da kidevac avusrule is Txovna. axla imas avxsni,<br />

Tu raT moigona es saSualeba furcelaZem: 1860-s<br />

wlebis wris studentebSi erTi cudi zne iyo, romelic<br />

didxans mohqmedobda Semdeg studentebzec: es zne iyo<br />

midgoma. zogierTi axalgazrdebi, romelnic pirvelobas<br />

epotinebodnen axalgazrdobaSi, magram TviTon ki aravi-<br />

Tari niWi da gansxvavebuli Rirseba ara hqondaT da vinc<br />

ki imaT Tayvansa scemda, isinic midgomiT aqebden imas,<br />

sul uRirsic rom yofiliyo da yovel niWier mowinaaRmdeges,<br />

romelic, rasakvirvelia, maT ar daemoneboda, yovel-gvaraT<br />

aZagebden. am gvaraT studentobaSi gaCnda baton-ymoba,<br />

is batonymoba, romelic aqa-iq dResac ki ixedeba,<br />

magram am saganzed ufro dawvrilebiT gvaqvs nalaparakevi<br />

erTs statiaSi `studentoba~, romelic imedi<br />

gvaqvs male daibeWdeba da axla ganvagrZob isev furcelaZezed:<br />

furcelaZes, rogorc niWier kacs es garemoeba<br />

danaxuli hqonda da egona, Tu giorgi wereTelic imgvar<br />

studentTagans ekuTvnoda, maSin rodesac RvTis madliT<br />

am codvebs is acdenilia!.. erTis sityviT, im mowerebiT,<br />

romelzec zemoT moviyvaneT, wereTeli mostyuvda Sesaxeb<br />

moeniZisa, rom ise aqebda adre da, Cvenis azriT, dResac<br />

motyuebulia, rom ase aZagebs am Jamad, rodesac mis<br />

geniosobazed winaswar-metyveleba aRar auxda. furcela-<br />

Ze scdilobs, rom amiT isargeblos da daamtkicos wereTlis<br />

an gul-mzakvreba an sruli uniWoba, magram darwmunebuli<br />

varT, rom wmindis guliT amas TviTon ver ifiqrebs,<br />

ise rogorc g. wereTelic styua, rodesac furcelaZes<br />

27


aZagebs da gulSi ki sxvasa hfiqrobs. am SemTxvevaSi, orive<br />

styuian mkiTxvelebTan da damnaSavec arian, rom erTmaneTs<br />

dajibrebuli publikas atyueben. Zalian sasiamovno<br />

iqneba, rom piradobas Tavi daanebon, kerZoT ar exeboden<br />

erTmaneTs da iSromon ise, rom mkiTxveli hqondeT saxeSi,<br />

da ara uxeiro Tav-moyvareoba, risTvisac Cvenc madlobeli<br />

viqnebiT da magaTi, viTom polemikisagan, Tav-mobezrebuli<br />

publikac Seisvenebs.<br />

28<br />

[1879]


<strong>qarTuli</strong> Teatri<br />

Cemi molodini marTldeba: <strong>qarTuli</strong> Teatri fexs [iki-<br />

debs] da swori gziT apirebs svlas. misTana mxatvruli<br />

morTul-mokazmuloba scenis da moTamaSeebis SeTanxmeba,<br />

romelsac Cven dRes vxedavT, jer ar Rirsebia qarTul<br />

scenas. misi aRyvaveba ueWvelia, Tu im senma, romelic yovel-gvar<br />

dawesebulebaTa win eRobeba, ar iCina Tavi... me<br />

mogaxsenebT udisciplinobaze da sizarmaceze, romelic<br />

dRevandel qarTvels Rirsebas uqar-wylebs. qarTveli sazogadod<br />

bunebiTad niWieria. amas misi warsuli cxovreba,<br />

istoria, gvimtkicebs. ramdenime aTasi weli mousvenrad<br />

istoriul qar-cecxlSi gaatara am erTma muWa xalxma da<br />

guli ar gatexia, ar dacemula!.. SeirCina Tavisi ena, erovnuli<br />

el-feri da bolos sarwmunoebac, maSin rodesac<br />

sxva msoflio qveynebi ki amoifxvren da sruliad gaqren.<br />

daukvirdiT mamebisagan gadmonacem `zepirsityvaobas~ da<br />

dainaxavT iq, Tu ramdeni margalitia grZnoba-gonebis Camarxuli,<br />

momavlisaTvis sagulisxmo? es yoliferi ekuTvnis<br />

[warsul] dros, roca mtrebi mxolod xorcielad gvipirebden<br />

mokvlas da dRes ki xorcs aRaravin exeba, brZolis<br />

taqtika gamoicvala: gvixuTven suls im mosazrebiT,<br />

rom xorcic ueWvelad Tan gahyves. am taqtikas Tavisi nayofi<br />

moaqvs da dRevandeli qarTveli ise mogavs Tavis winapars,<br />

rogorc aCrdili namdvils. dRevandeli saqarTvelo<br />

erTi Tvalis gadavlebiT, TviTqmis aRar arsebobs,<br />

sacodavi ramea!.. ara Tu sicocxlis, gamofxizlebis niSanwyalic<br />

ar etyoba! magram masTanac, rom davukvirdeT, mixvdebiT,<br />

rom guls tyvila vitexT: `ar momkvdara, mxolod<br />

sZinavs~ da mxolod misi keTilgamoRviZebaa saWiro! da<br />

masTan erTad Tav-dadebuli brZola imaTTan, romelTac<br />

gamoRviZebuli ukuRmarTi gziT mihyavT...<br />

marTalia, dRes saqarTvelos zedapiri sWkneba, magram<br />

saqme fesvia da misi Ziri jer kidev xelSeuxeblad magaria!<br />

29


erovnul arsebas didi analogia aqvs ubralo xesTan: vin<br />

ar icis, rom roca xes qariSxali dahkravs da daWraqavs,<br />

jer maRla _ mwvervalSi foTlebi gauyviTldebian da is<br />

Stoebi, sadac yvavilebi esxmis da nayofi ebmeva, Wknobas<br />

daiwyeben xolme. magram Tu im xes dabla fesvebi Wiani ara<br />

aqvs da magrad aqvs miwaSi gadgmuli, ara uWirs ra. dam-<br />

Wknari Stoebi dacvivdebian, maT gadanasxepze sxva axali<br />

amoiyris da gamobrunebuli xe isev nayofis momcemad gadaiqceva.<br />

asea Cveni erovnobis xec: marTalia wveroSi<br />

Wkneba, magram saSiSi mainc ara uWirs ra! rom Cveni dabali<br />

wodeba Tvisis niWiT da mecadineobiT momavlisaken iyurebian,<br />

amisi iWvi ar aris! vinc Cven dabal xalxs, soflidan<br />

gamousvlel glex-kacobas icnobs da dakvirvebia mis sityva-pasuxs,<br />

damemowmeba amaze. xSirad Sexvdebi CvenSi<br />

misTanas, romelsac sityva-pasuxi, mixra-moxra, TviTqmis<br />

moqmedebac inteligenturi aqvs; zogi advokatia maT Soris,<br />

zogi mwignobari, zogi mRvdeli da sxvani... ekiTxebi:<br />

sad giswavliao? da _ `arsad, batono! arsad! CemiT! xolod<br />

CemiTo!~ maS Tu es Rarib-Rataki wodebis Svilebi, ga-<br />

Wirvebuli da xel-[carielebi] meti gza rom aRara rCebaT,<br />

Tavis TavaT ikvleven gzas, maSin raRa unda vsTqvaT im<br />

SeZlebulebze, gakvaluli gziT rom midian, marTla aTaveben<br />

maRal saswavleblebs? isini xom caSi varskvlavebs<br />

unda hkrefden?!... ueWvelia, asec iqneboda, rom is gza,<br />

romliTac inteligencia midis, ukuRmarTi ar iyos! `RalatSi~<br />

[ ] 1 eubneba zeinabs qarTvelebis gaRviZebis Sesaxeb:<br />

`moaSoreT cxens is sapalne, romelic ise [mZimed]<br />

awevs da maSin naxav, Tu rogor SekuntruSdes, varskvlavebs<br />

SeeTamaSos!~ da jer ki diplomebi yvelgan mfrinav<br />

kaWkaWebs amravleben da dabal wodebaSi ki xSirad vxedavT<br />

jaWviT dabmul lomebs [ ] 2 veRar miiweven!<br />

1 teqsti ar ikiTxeba.<br />

2 teqsti ar ikiTxeba.<br />

30


SexseniT sabeli, auSviT is lomebi da maSin hnaxavT, Tu<br />

sadamdi mivlen is, dRes dabmulebi!?.. galiaSi bevrs veras<br />

iswavlis... swavla-ganaTlebasac Tavisi kanonebi aqvs —<br />

Tavisufali da swor mimavali gza. Tu moswavle amaebs<br />

ascda, imas, ueWvelia, gza da kvali aebneva da tyeSi gza<br />

dabneuli, daiwyebs xetials da ai, amas kvlavac vxedavT.<br />

Cveni naswavlebi, rogorc macduri gziT watyuebulebi,<br />

farTxaloben, magram gzadabneulad da unayofod...veRar<br />

varCevT avsa da kargs, aRar viciT, ra eWirveba Cvens ZaldatanebiT<br />

dasneulebul samSoblos? da Tvals varidebT!..<br />

maS vin unda migviTiTos am sneulebaze? da gagviTvaliswinos<br />

misi satkivari, rom Cven samkurnalos miwodeba<br />

movaxerxoT? _ Teatrma!.. Teatri unda iyos sarke xalxis<br />

avisa da kargis maCvenebeli. is unda Caukvirdes Taviss<br />

qveyanas wvrilmanamdi. yovel ersa aqvs Tavisi gansakuTrebiTi<br />

ena, buneba, gamoTqma, mixvra-moxvra, moqmedeba da<br />

sxvani. da am wvrilman rameebs didi istoriuli mniSvneloba<br />

aqvsT. magaliTad: qarTveli gaWirvebis dros `vai<br />

dedas~ iZaxis, rusi ki `Охь Матюшки~-sa yviris. qarTveli<br />

tanjvis gamosaxatavad TmaSi itacebs xolme xels, rusi ki<br />

TiTebs imtvrevs. sul sxva da sxva mimikaa! magram arc er-<br />

Ti ki umizezo ar aris. da erTis meoreSi areva didi Secdomaa.<br />

SeiZleba qarTvelma msaxiobma Semecnurad iTama-<br />

Sos romelime ibsenis, knut gamsunis, gauptmanis da sxva<br />

evropielTa mwerlebis piesebSi, magram imiT qarTveli<br />

msaxiobi veras etyvis qarTvel-guls! es iqneba cxovreba<br />

norvegielebis, germanelebis da sxvaTa da ara <strong>qarTuli</strong>.<br />

metyvian: aq iqneba gatarebuli msoflio azrebi, sanamdinac<br />

unda qarTveli aviyvanoTo!.. SeiZleba, rom es marTalic<br />

iyos, magram yolifers Sesaferi dro eWirveba. rodesac<br />

mteri Sen mosaklavad modis, maSin yoliferi unda daiviwyo<br />

mis meti, rom mteri rogorme moigero. da roca<br />

moigereb, mere ifiqro sxvaze. roca Sens ojaxSi Sesvlas<br />

apireb, jer pirvel safexurze unda moimagro fexi, ahyve<br />

momarjvebuladac kibes da ise axvide. Torem fexacilebu-<br />

31


lad rom xtunva daiwyo, mizans ver miaxwev. amiTi is ki ar<br />

minda vsTqva, rom gareSes yolifers Tvali avaridoTmeTqi.<br />

ara. yovelive gareSesac Tval-yuri vadevnoT da<br />

rac gamosadegia CvenTvis, mxolod imas CavhkidoT xeli,<br />

Torem gaurCevlad, maimunurad mibaZva savnebelia da<br />

marTalsac gveubneba erTi andaza: `wamwymida wamxedurobamo~.<br />

yvelaze umal es wamxeduroba ar SeSvenis Teatrs da<br />

Cvenma Teatrmac unda aicdinos Tavidan da xSirad ar gvimaspinZldebodes<br />

naTargmni piesebiT. is unda iyos xalxis<br />

aRmzrdelad da xalxs ise eqceodes, rogorc auditorias.<br />

da aki isec iqceva jer-jerobiT saTeatro komiteti!...<br />

pirvelad warmodgenili iyo am sezonSi, Tu ar vscdebi,<br />

samjer `samSoblo~. apireben `Ralatis~ warmodgenasac da<br />

es kargi niSania!.. ras warmoadgenen es piesebi? an erTi da<br />

an meore?<br />

32<br />

akaki<br />

[1882]


werilebi Cvens mwerlobaze<br />

kaci rom Sin da gareT, organve saqmes moscdeba, imaze<br />

ityvian CvenSi:<br />

`agiaSvilis gamdelsaviT mouvida, Sin sadils moscda<br />

da gareT wirvasac veRar mouswroo!~. es andaza swored<br />

zed gamoWrilia umetes nawil CvenTaganze! rac Cvenma winaprebma<br />

icoden, is aRar viciT, maTeburi TiTqmis yoveliferi<br />

ucxoa CvenTvis da sxvebisganac samkvidrod vera<br />

SegviZenia ra. davrCiT orTa Sua, amis dasamtkiceblad<br />

sakmao iqneba mivmarToT Cvens mwerlebs da am ocda aTis<br />

wlis Jurnal-gazeTebs gadavavloT Tvali!.. iqidan cxadad<br />

gamoCndeba, rom Cvens mowinave dass grZnobac da gonebac<br />

nasesxebi hqonia droebiTad da ara SexorcebiT<br />

Zvalsa da rbilSi gamjdari. rac uTqvamT, is yofila mxolod<br />

sxvisi naTqvamis ganmeoreba TuTiyuS-kaWkaWiviT da<br />

ara abreSumis WiasaviT gulidan amonaqseli. marTalia,<br />

xan-daxan viTom droianaTa da rigianaTac Tqmula xolme<br />

TviTo orola ram, magram is mxolod SemTxveviTi yofila,<br />

mainc kidev TuTiyuSurad wamonaZaxebi.<br />

_ erTxel Turme rusis glexebi Sevidnen batonis saxlSi<br />

da Sin aravin dauxvdaT. viRacam ki dauZaxaT im gacetebul<br />

muJikebs: `duraqo!~ glexebma miixed-moixedes da<br />

SeniSnes mxolod frinveli galiaSi da gaocdnen. maSin<br />

warsdga galiis win starosta, qudi moixada, wamoiCoqa da<br />

moaxsena ucnaur frinvels: `Tqveno aRmatebulebav, ubraloT<br />

nu Segvrisxam, mogvismineT vedrebao!~ magram TuTiyuSma<br />

kidev daiZaxa: `gaswi, daikarge, Se loToo!~... wamocvivden<br />

rusis glexebica, Tavqudmoglejili gavarden gareT<br />

da hkvirobden!.. vin Seatyobina am Cits Cveni anbavi da<br />

an is vin uTxra, rom starostas aryis sma uyvarso~? waviden<br />

da mTeli sofeli daarwmunes: Cvens batons gulTmisani<br />

frinveli hyoliao! ra icodnen da im marTla `durakebma~,<br />

rom TuTiyuSs is sityvebi daswavlili hqonda, wamdauwum<br />

sul imas iZaxoda da maSin mxolod SemTxveviT kar-<br />

33


gaT mouvida?.. .vici, sasiamovnod bevrs ar darCeba es Cemi<br />

azri, magram ra vqna?.. da mec vaRviareb, rom umetesoba<br />

CvenSi TuTiyuSi, kaWkaWia da ara Tavis Tavis moazre _<br />

amas me wamiTi gulisTqma ar malaparakebs... es me bevrjel<br />

miTqvams sityviT da weriTac gamovtexilvar!... axla ki b.<br />

nikolaZis statiam `axal mimoxilvaSi~ `jejilis~ sawinaaRmdegod<br />

dawerilma, ganmameorebina da nurafers ukacravad!<br />

es, rac zogierT umetesobaze iTqva, rasakvirvelia, ar<br />

iTqmis nikolaZezedac!.. piriqiT, is mravalazrovani da<br />

orWofi mweralia! misi azri SadrevaniviTa scems, magram<br />

samwuxaro is aris, rom saCvenoSi rom amohCuxCuxebs,<br />

sxviss hrwyavs da, amis gamo, mis sazogado moRvaweobis<br />

oci wlis sarbieli Siga da Sig Wrelia. akvirdebi da ver<br />

gagirCevia: an Tavi sada aqvs da an bolo? vinc imas CvensaviT<br />

daaxlovebiT icnobs, is, cxadia ugulwrfelobas<br />

ver Seswamebs, magram es kia, rom mis mousvenar bunebas<br />

ukiduresi Tavismoyvareoba uCxikinebs da maSin aris, rom<br />

gul-gadayolil nikolaZes naxtomi eSleba xolme. _ piradad<br />

misTvis es naki mainca da mainc saSiSi ar aris. bevrjel<br />

gamosula xolme isev swor gzaze, magram, sanaRvlo<br />

is aris, rom imas yovelTvis hyolia da hyavs xolme mimdevrebi<br />

da isini ki, erTxelve SecdomaSi Seyvanilni, unayofod<br />

riyeze rCebian.<br />

_ dRes nikolaZis Txzuleba ibeWdeba da, rodesac<br />

srulad gamova, maSin sabuTi gaeqneba xelSi misi nawarmoebidanve<br />

davamtkicoT, rom mis naRvaws erTi feroba da<br />

erTi azroba aklia da manamdi ki gakvriT sityvas vxmarobT,<br />

miT ufro, rom dRes sazogadod mainc ara gvsurs<br />

imaze vilaparakoT da da mxolod erTs kerZo axal-naxtoms<br />

SevexebiT.<br />

_ visac ki `ana-bana~ uswavlia CvenSi da nebarTvac<br />

auRia, rom igive `anabana~ sxvebsac aswavlos, visac ki gaugonia<br />

Soridan pestalocisa da distervegis saxelebi,<br />

gadauTvalierebia, uSinjavs da waukiTxavs vodovozovi,<br />

Tavi mwife pedagogi hgonia da did moZRvraTac moaqvs.<br />

34


gaugoniaT agreTve, rom `tendencia~ mavnebelia ymawvilebisaTviso<br />

da TviTonac fexisxmis ayoliT gaiZaxian amasve.<br />

didi pedagogoba ra saWiroao? vinc ki sruliad gamoni-<br />

Webuli ar aris, vin ar icis, rom moswavle ymawvilisaTvis<br />

mavnebelia is, rac mis bunebas ar Sehferis da is Wkua-gonebas<br />

Zalas atans, gind wina ganZraxulis azriT iyos naTqvami,<br />

gind ise, uazrod, sul erTia, es gaugoniaT, magram<br />

TavisTavad mainc ver auxsniaT, Tu ra aris tendencia da<br />

naZaladevi azri? roca `kalina-malinas~ Sig cxvirpirSi<br />

stenian da `serinki kozlikebs~ ayvireben _ is araferiao<br />

da Cven bunebasTan da cxovrebasTan Sesafer rames ki ukan<br />

udgebian, `vai Tu tendencia Segvwamono~. eh, amaT xom<br />

RmerTic apativebs da kacic, magram sasaciloa, rom dRes<br />

b. nikolaZe im gunds ekuTvnoda, romelic gaiZaxoda: `xelovneba<br />

cxovrebisaTvis da ara xelovneba xelovnebisaTviso!~<br />

maSin is erTi gulmodgined mZaxilTagani iyo da ara<br />

Tu poeti justis, meore xarisxis italiel mwerlebis sapatrioto<br />

tendenciebs aRtacebaSi mohyavda. iseTi xelovnuri<br />

nawarmoebi, rogoric maikovis `samgvari sikvdili~<br />

da tolstois `ivane damaskeli~ sasacilodac ar hyofnida<br />

da zaicevis tendenciuri obrodoba, minaevisagan<br />

gadaleqsili, sazepiro locvebaTa hqonda gaxdili. vinc<br />

misi azrisa ar iyo maSin, imas ara Tu sazogadod, kerZoTac<br />

aRar hzogavda, yovelgvarad imetebda da Tavsac miTi mar-<br />

Tlulobda, rom `saSualebas mizani amarTlebso~. dRes ki<br />

es vaJbatoni sul sxvas gaiZaxis imave ymawviluris aRtacebiT<br />

da im gvarisave TavdauWerel medidurobiT da aqac<br />

kidev im azrisaa, rom `mizani amarTlebs saSualebasao~...<br />

marTalia, iman saqveynod aRiara erTis weriliT, axal mimoxilvaSi~:<br />

me is aRara var, rac viyavio, magram arc is<br />

varga, rom kacma erTs ukiduresobas Tavi daaxwios mxolod<br />

misTvis, rom meoreSi, da ufro cudSi Cavardes!...<br />

35


* * *<br />

volterma sTqva: mxolod is wignebia ymawvilebisaTvis<br />

sasargeblo, romelic didebisaTvisac kargiao. SeiZleba<br />

tendenciebi sul ar iyos ra romelime nawarmoebSi, magram<br />

mainc mavnebeli iyos ymawvilebisaTvis, da agreTve, isic<br />

ki SesaZlebelia, rom tendenciebiT savse wigni sruliad<br />

saymawvilo gamodges. Tu moTxroba xelovnurad aris dawerili,<br />

tendencia veras dauSlis. ymawvilis norC grZnoba-gonebas<br />

zRapruli saxe ityuilebs, enis margalitoba<br />

da leqsTa wyoba. magaliTad, aviRoT giotes zRapruli<br />

poema `reinekelas~ _ erTi ukeTesi TxzulebaTagani ymawvilebisaTvis.<br />

isini aRtacebiT kiTxuloben am Txzulebas,<br />

moswonT fabula misi da sxvadasxva pirutyvebis sasaciloTa<br />

da utyuvrad gamoxatuli xasiaT-moqmedeba. magram<br />

vin ar icis, rom deda azri am Txzulebisa sul sxva aris da<br />

im pirutyvebaT avtorma gamoxata misi Tanamedrove veimarelebi.<br />

TviTon is meigav-arake krilovi, romelzedac<br />

b.nikolaZe gviTiTebs, gana uazroTa swerda? mis nawerebSi<br />

tendencia ar aris? da mxolod mitom aris ymawvilebisaTvis<br />

kargi? sulac ara!.. aba moigonos Tavisi ymawvilobis<br />

dro, Tu ra aRtacebiT hkiTxulobda da swavlobda mis<br />

igav-arakebs mTavar-azris Seugneblad! rodesac mis<br />

araks, `mgeli farexSi~, vkiTxulobdiT, im adgils, sadac<br />

ZaRli eubneba mgels: `Sen Zma, ruxi xar, magram mec TeTri<br />

var da ver momatyuebo~ _ Zalian aRtacebaSi movyavdiT<br />

xolme! magram is ki ar vicodiT, rom, Turme, farexSi SemoWrili<br />

mgeli ruseTSi Semosuli napoleoni iyo da marjveT<br />

damxvedri TeTri ZaRli _ TmagaTeTrebuli kutuzovi.<br />

an kidev meore araki: `qaSapi _ Tevzi da kata~. ra<br />

nairad gvacinebda xolme Tevzis sisulele, rodesac imas<br />

moswyinda Tevzebis Wera da katis xeloba Seexarba: moindoma<br />

xmeleTzedac Tevzebze nadiroba, magram mSralze<br />

rom darCa, sacodavaT daiwyo farTxali. gana gvesmoda ma-<br />

Sin, rom im Tevzis saxiT gakicxuli iyo admirali CiCagovi,<br />

romelmac xmeleTis jaris sardloba moindoma da damarcxda.<br />

36


maS Tu gaugebari rCeba bavSvebisaTvis, raRa saWiroa<br />

mainca da mainc maggvari azrebis gatarebao, egeb sTqvan,<br />

da, ai marTldeba volteris naTqvami!.. amgvari Txzuleba<br />

erTsa da imave dros patara bavSvebsac akmayofilebs da<br />

didebsac!.. marTalia, ymawvilebs ar esmiT is mTavari azri,<br />

anu ukeT vsTqvaT, Taviseburad esmiT da mxolod sul<br />

sxva mizezebiT iTviseben xolme, magram, rodesac daizrdebian<br />

da gonebaSi Caxvdebian, mza mzareulad, gauWireblad,<br />

advilad xelSi ki rCebaT. bavSvebs sazogadod Tavis<br />

sakuTari saymawvilo asparezi aqvT; didebisas ar<br />

hgavs, magram maTi norCi buneba mainc moiTxovs, rom is asparezi<br />

didebisas daamsgavson xolme _ Tavis gunebaSi da<br />

didebs mihbaZon. magaliTad, bavSvebi rom iaraRSi Camjdar<br />

cxenosnebs uyureben, isinic joxis cxenze gadajdebian,<br />

didgulas Tofs xelSi iReben, xis xmal-xanjals<br />

hxmaroben da hgoniaT Tu, marTla saqmeSi varTo.<br />

es xom sasacilo bavSvobaa, magram amas Tavisi kargi da<br />

sasargeblo Sedegi moaqvs: rodesac asakSi Sedis bavSvi da<br />

Zal-Rones ikrebs, maSin misTvis ucxo aRar aris arc cxenosnoba<br />

da arc Tof-iaraRi da ise advilad iTvisebs, TiTqos<br />

dabadebidanve scodniao. axla gamouyvaneT da dauyeneT<br />

gverdiT imas misTana Wabuki, romelsac ymawvilobaSi<br />

ara Tu hqonia saTamaSo Tof-iaraRi da cxeni, piriqiT,<br />

kidevac aSinebdnen! aba ra mouvides! moaxerxebs im pirvel<br />

Wabukis odnobas, Tu ara?! aseve unda vsTqvaT azrebis Sesaxebac.<br />

gana rjulisa da sarwmunoebisa esmiT rame, ymawvilebs?..<br />

magram, siyrmidganve ro eCvevian, ZalauneburaT<br />

saukunod Zvalsa da rbilSi ujdebaT. siyvarulica da si-<br />

Zulvilic im TaviTve, bavSvobidanve iwyeba... aba ymawvils<br />

elaparakeT zizRiT da agdebiT Tavis mSoblebze, Tavis<br />

qveyanaze, Tavis warsulze da sxv., Tu yvela ar SeiZulos,<br />

da didobis drosac maTi zizRi ar CarCes gulSi. piriqiT,<br />

uqeT mteri da orguli, aRtacebiT da mowiwebiT esaubreT<br />

maTze, Tu ar Seiyvaros. es cxadi WeSmaritebaa, magram bevri<br />

ki im azris aris (rasakvirvelia, an iezuitobiT da an<br />

37


sisuleliT), rom arc erTis Tqma ar aris saWiro patarebisaTvis<br />

da, rom gaizrdebian, TviTonve mixvdebiano!..<br />

amis mTqmels isic SeuZlian sTqvas `ra saWiroa bavSvs rom<br />

ZuZus awovebT!~... rom gaizrdebian, TviTonve daiwyeben<br />

mwvadis Wamas!~... sazogadod tendenciebis winaaRmdegoba<br />

Secdomaa, magram tendenciac aris da tendenciac. misTana,<br />

romelic ryvnis da afuWebs mozards, rasakvirvelia, dasawunebelia<br />

da sadevneli, da, maSasadame, b. nikolaZem<br />

rom gamoilaSqra `jejilze~, albaT amgvari mavnebeli<br />

tendenciebi hqonda saxeSi da misma gulwrfelobam veRar<br />

aitana sxvebis veragoba, keTili da patiosani! magram radgan<br />

marto cariel mis sityvebs da sxva enazed krimanWulad<br />

gamoTqmuls, ver vendobiT, amisaTvis nu gagviwyreba,<br />

rom Cvenc Cveni sabuTi warmovadginoT da SeudgeT misi<br />

azris darRvevas. daviwyoT rigisad:<br />

mSvenieri da saucxovo leqsi `Svidni varT~ sasacilod<br />

auRia da amtkicebs saqveynod sisuleleao. es patara leqsi,<br />

rogorc viciT, jer inglisur enaze aris dawerili, mere<br />

sxva enebzec gadatanili da TiTqmis yovel saymawvilo<br />

leqsTa konaSi CarTuli; rusulaTac kazlovis gadmoRebuli,<br />

mere iqidan ki qarTulad gadmokeTebuli da gadmokeTebuli<br />

xelovnurad.<br />

mainca da mainc marto es mogvyavs sabuTad! advilad<br />

SeiZleba, rom yvela scdebodes da b. nikolaZe ki marTals<br />

ambobdes, magram saqme is aris, rom misi sityvebidanac vera<br />

gagvigia-ra: ra aris gasakvirveli, rom patara `ymawvili<br />

mkvdar da-Zmasac cocxlebzec aTvlis da ambobs: `Svidi<br />

varT da ara xuTio?~ martoka darCenili Tuki or Zmas<br />

zRvaze wasuls, orsac sofelSi wasuls angariSobs, ratom<br />

sasaflaozedac wasulebs ar miaTvlis? ityviT: rogor ar<br />

icis, sikvdili ra ariso? diax, icis, magram imis warmodgena<br />

ki ar SeuZlian, rom sikvdilis Semdeg yoliferi hqrebao!<br />

xedavs, rom moSordnen mas, gadavidnen sasaflaoze,<br />

iqidan sadRac zecas waviden da iq arian, sworeT ise xorc-<br />

38


Sesxmulad, rogorc danarCeni Zmebi, zogi zRvaSi da zogic<br />

sofelSi.<br />

xSirad ymawvilebi, marto rom darCebian, ara Tu pirutyvebs,<br />

mcenareebsac ki esaubrebian xolme. gana ar ealersebian,<br />

hkocnian, gulze ikvren, etitinebian da saWmelsasmelsac<br />

ki udgamen xolme win dedo-falebs (tikinebs)?<br />

es sisuleliTa da SeugneblobiT ki mosdisT!.. kargad hxedaven,<br />

rom is usulo sagnebi verc xmas gascemen, verc rames<br />

smen da sWamen, magram mainc Tavisas ar iSlian bavSvebi,<br />

amitom rom amas maTi buneba moiTxovs da ara ugunureba...<br />

maS Tu es asea, is raRaT unda iyos gasakvirveli, Tu<br />

ymawvils samareSi myofi gamqrali ar egonos da saTvalav-<br />

Si akldebodes? ucxo qveynebSi sasaflavoebi yvavilebis<br />

baRad aqvsT gadaqceuli, yovel-dRe modian mSoblebi,<br />

dros atareben Tavis Svilebis saflavze... mihyavT iqve<br />

danarCeni da-Zmani da CasCiCineben: ai, Sen daias Tu Zamias<br />

yvavilebi moukrife, morwye wyliT garSemo amosuli da<br />

ayvavebuli balaxebi... ai, es, ai, is! da sxv... am gvarad ganuyreli<br />

kavSiria gabmuli mkvdrebsa da cocxlebs Sua da<br />

raRa gasakvirvelia, rom yovelTvis gulSi hyavdes patara<br />

ymawvils mkvdari Zma an da mudam Tvalwin edgas, ealersebodes<br />

da aRarc danarCen cocxlebis wridan gamoiricxos?<br />

metyvian, CvenSi egre ar ariso. Tanaxma var! miabareben<br />

miwas Tu ara CvenSi, mere zedac aRar Sexedaven, kavSiri<br />

gawyvetilia. CvenSi ara Tu mkvdrebi, cocxlebic _ ki aravis<br />

axsovs, magram gana es sasurvelia? es gulgriloba pirutyvs<br />

uaxlovebs adamians da maSasadame, am gvari leqsebi,<br />

rogorc `Svidni varT~, didad da didad saWiro da sasurveli<br />

yofila Cvenis ymawvilobisa da ded-mamebisaTvis,<br />

gind b. nikolaZem sentimentaluric eZaxos.<br />

`spilo da WianWvelebis~ Sesaxeb ambobs b. nikolaZe: is<br />

azri, rom xandaxan sustebic daaCoqeben da daamarcxeben<br />

Zliers, axali ar ariso da an raRa saWiroa ganmeorebao.<br />

sakvirvelia, rom aqac b. nikolaZem im Wkuis kolofebis<br />

dasSi amohyo Tavi, romelnic yovel dRe axal axal sisu-<br />

39


leleebsa hbadamen da, mgonia, Tavis gasamarTleblad gaiZaxian,<br />

Zveli WeSmaritebis ganmeoreba ar vargao... Rmer-<br />

Tma dagvifaros, rom Cven b. nikolaZe maT SevadaroT, magram<br />

windauxedaobiT bedauric waiforxilebs xolme. ima-<br />

Ti ro davijeroT da kanonaT miviRoT, maSin mTeli qveyana<br />

unda damunjdes. aviwydebaT im dalocvilebs, rom sityvas<br />

garemoeba gamoiwvevs. ueWvelia, roca adami aRviZebda<br />

evas, anu eva-adams, erTmaneTs eubnebodnen: `adeqi, kmara<br />

Zilio!~ es xom Zveli naTqvami iqneba da maS, Cvenis Wkuis<br />

kolofebis kanoniT, rodesac eseni wamowvebian mxar-Te-<br />

Zozed da amouSveben xvrins, neba ar gveqneba movaxsenoT:<br />

_ gaiRviZeT da gaakeTeT rame-Tqo! yovel saukuneSi uTqvamT<br />

sulelisaTvis, nu sulelobo! magram dResac imasve<br />

etyvian. vimeorebT, rom garemoeba gamoiwvevs sityvas da,<br />

maSasadame, WeSmaritebis ganmeoreba dasagmobi ar aris.<br />

marTalia, Zveladve uTqvamT, rom xandaxan sustebic moerevian<br />

Zlierso, magram es iseTi WeSmariteba aris, rom<br />

bevrjerac rom vuTxraT ymawvilebs da magaliTebic movuyvanoT<br />

xolme _ amiT ara daSavdeba-ra.<br />

`Cveni mamali~ ise xelovnurad aris dawerili, rom ar<br />

SeiZleba ymawvilma siamovnebiT ar waikiTxos, amitom _<br />

rom mas yoliferi eniSneba. arm moewoneba mxolod im ymawvils,<br />

romelic qalaqSi dabadebula, arc mamali unaxavs<br />

da arc indourebi. es patara moTxroba xelovnurad aris<br />

dawerili da, Tu ar gazviadebuli ocneba, tendenciasac<br />

veravin warmoidgens.<br />

axla gadavideT patara poemazed _ `mercxlisa da Wiv-<br />

Wavis omi~.gvikvirs, rom b.nikolaZes Sinaarsi ver gaugia<br />

da sul sxva gvarad mouTxrobs Tavis mkiTxvelebs.<br />

sakvirvelia, rom imas ar scodnia, WivWavi ra aris, da<br />

чижикъ-ad gadauTargmnia. Чижикъ, qarTulad niSnavs nar-<br />

Citas, mTis Citia da mxolod budobis dros Camofrindeba<br />

barad, rom kaklis xeebzed bude gaikeTos, Torem saxlSi<br />

Tavis Tavad Sefrenili is aravis unaxavs da arc araferi<br />

siaxlove da damokidebuloba aqvs mercxalTan. maSasada-<br />

40


me, me rom am Citebisa da mercxlebis erTmaneTSi brZola<br />

amewera, is iqneboda sruli umarTloeba da raRac poeturi<br />

miCmaxva. magram WivWavi, anu beRura romelic rusulad<br />

niSnavs воробей da ara чижикъ-s, sul sxva aris. imave saxlSi<br />

scxovrobs da budobs, sadac mercxali, da xSirad<br />

Cxubic mosdis xolme mercxalTan. amis uars arc erTi bunebis<br />

mkvlevari ar ityvis da b. nikolaZemac maT Txzulebas<br />

rom Tvali gadaavlos, ai, Tu gind brems, iq sityviTsityvad<br />

naxavs imas, rac me gavleqse, da maSin am Cem iezuitur<br />

tendenciebSi imaTac monawiled gaxdis, magram vin<br />

ar mixvdeba, rom imaT qarTvelebi mxedvelobaSi ar hyoliaT,<br />

da mec gadmovleqse, rogorc sasiamovno da sacodno<br />

ram sakiTxavi ymawvilebisaTvis, da ara Zaldasatanebeli<br />

tendenciuri ram. Cemgan umetnaklebod aris gadmoRebuli<br />

is ambavi ise, rogorc namdvilad moxdeba xolme da<br />

mogviTxroben: Cemis mxriv is ar mirCevia ymawvilebisaTvis,<br />

rom gZuldeT mercxali da giyvardeT WivWavi-Tqo.<br />

kidev vityviT, gazviadebuli fantazia unda, rom aq kacma<br />

tendenciebi dainaxos. magram survils bevri SeuZlian.<br />

gajiutebul kacs zogjer rwyilic aqlemad moeCveneba. b.<br />

nikolaZes, swored ase mosvlia:marto tendenciebi ki ar<br />

daunaxavs, iezuitur moqmedebasac gvwamebs, iezuitebis<br />

mcneba dRes marto imas aRar sjerdeba, rom loiolas 1<br />

namoZRvrebi daamtkicos da fanatikurad emsaxuros kaTolikobas.<br />

dRes farisevlobiT Sekazmuli mcneba sapirado<br />

iaraRad uWiravT xelSi da wina-ganZraxul mizans swiraven<br />

yovelives, arRveven aTive mcnebas da iseT rames hqadageben,<br />

romelic ryvnis da amcirebs adamianis bunebas. aseTi<br />

ram, rasakvirvelia, gasakicxavia, magram amasve ro SevudaroT<br />

keTilSobiluri gataceba, maSin yoveli mamuliSvili,<br />

romlisac moTayvane TviT b. nikolaZec ki brZandeba,<br />

iezuitebi gamodgebodnen. SeiZleba brZanos, magazed ar<br />

gvixmarnia `iezuitebio~ da, Tu sxvebma ver gaiges, Cemi ra<br />

1 ignatius loiola, 1539 wels iezuituri ordenis damaarsebeli.<br />

41


aliao. amitomac hmarTebs misTana mwerals, rogoric<br />

aris b. nikolaZe, asjer gazomva da erTxel gamoWra, Torem<br />

xom icis, rom zogan yurismgdeblebi hyavs da mizezs<br />

eZeben, gamoZebnon rame xelis Casakidebeli. ai exlac<br />

b.nikolaZis sityvidan gamodis, viTomc mercxlebi ucxoeTidan<br />

iyon mosuli, WivWavebi ki Sinaurebi, da maT Soris<br />

brZola windauxedavobiT gamomewvios. es xom cxadi Secdomaa.<br />

rogorc WivWavi, ise mercxali Cveneburia da Cven<br />

qveyanaSi dabadebuli da, Tu maincadamainc ar dagiSliaT,<br />

ai mxolod ra azri SeiZleba gamoiyvanos kacma im leqsidan:<br />

Zalian gamravlebulni arian dRes CvenSi mercxala mamuliSvilebi.<br />

Rormucelobis patriotoba ukidures xarisxamdea<br />

miyvanili, ise Rvinos ar daleven, mwvadiT pirs<br />

ar Caitkbaruneben da leCaqian qals alerss ar dauwyeben,<br />

rom ar daiZaxon, `gaumarjos saqarTvelos!~, magram imave<br />

saqarTvelos gulisaTvis aramc-Tu ar gairjebian, warbsac<br />

ar Seixrian, mxolod lxini da qeifi moswonT da Wirski<br />

Tavs arideben da TviTon Cven mwerlebSiac gana cotani<br />

arian misTanebi, romelnic ucxo enazed sweren ara im<br />

ganzraxviT, Cvens mxares sargebloba movutanoTo, mxolod<br />

im mosazrebiT, Tavi ufro metad gamoviCinoTo. maS,<br />

ra arian yvela eseni, Tu ara mercxlebi, romlebsac WivWavebi<br />

eubnebian: zamTari gZulsT Cveni qveynisa da zafxuli<br />

ki mogwonTo; sanamdi WikWiki da navardi SegiZliaT, Cven-<br />

Tana xarT da, ro acivdeba, sxva mxriT giWiravsT Tvalio,<br />

giyvarsT lxini da Wirs _ ki eridebiTo. es gamoTqma, me<br />

mgonia, ufro pirdapiri da rainduli iyo, vidre iezuituri,<br />

da gvikvirs, b. nikolaZes rad ase Taviseburad gaugia?!<br />

42<br />

akaki<br />

1890


[ilia WavWavaZesTan damokidebulebis Sesaxeb]<br />

`ra uTqvams? ra mouCmaxavs? ra wigni dauweria?~<br />

axalgazrda mgosani, dRevandeli Cveni cxovrebis sulier<br />

sazrdoTi gakaWkaWebuli da ver gawinaswarmetyvelebuli,<br />

imasve imeorebs, samwuxarod, rac brbos, Tavisis SeugneblobiT<br />

warmoudgenia da namdvili ki hgonia!... svanis Tqmisa<br />

ar iyos, `visac wverebi asxia, yvela rom mRvdeli iyos,<br />

maSin Cemi vacic xom dekanozi iqnebodao~. vis rogor esmis<br />

sityva: `inteligencia~, `axalTaobis kaci~, `sazogado mo-<br />

Rvawe~, `meTauroba~ da an sxvani. magram me ki garCeviT<br />

myavs yvela gaTvaliswinebuli da maTi Sesaxebi sasworsazomic<br />

sxvagvari miWiravs xelSi: dRevandeli Cveni sazogado<br />

moRvaweebs Soris uTanxmoeba da xalxisagan anazdad<br />

gaburTavebuli `mec wavxdi Senc wagaxdineoba~ Tumca ase<br />

axlos arian erTmaneTTan, rogorc sikvdili da sicocxle,<br />

magram imave dros gansxvavebac aseTia maT Soris, rogorc<br />

sikvdilisa da sicocxlis Sua.<br />

sajarod TavisTavze saubari arc sasurvelia kacisaTvis<br />

da arc mosawoni, magram xSirad moxdeba xolme, rom<br />

garemoeba CaiTrevs da gamoiwvevs sapasuxod. swored amis-<br />

Tana mdgomareobaSi varT Cvenc axla da brbos azrs, me da<br />

ilias Sesaxeb, mgosnisgan beWed dasmuls, upasuxod ver<br />

gavuSvebT, miT ufro rom marto Cven ar gvexeba da Sigve<br />

ueWvelad unda moyven sxvebic sazogadod.<br />

ormoc weliwadze metia, rac me da ilia erTmaneTs<br />

vicnobT da araodes erTmaneTTan piradi usiamovneba da<br />

ukmayofileba ar gvqonia. piriqiT, garda siam-tkbili Seyra-Sexvedrisa<br />

da zrdilobian, darbaislur sityva-pasuxisa<br />

erTi-meorisagan ara gvinaxavs ra, da an ki ra gvqonda<br />

gasayofi, rom erTmaneTSi uTanxmoeba mogvsvloda? ra<br />

maqvs misTana, rom imas Seexarbos? an da ras veZeb misTanas,<br />

rom ilias aqvs da mec momenatros? marTalia, erTsa<br />

da imave ganyenebul mizans sazogados da ara sapirados<br />

43


mivyavarT Tavisken. magram gza sxva da sxvaa da ar moxerxdeba,<br />

rom erTmaneTs gadaveRoboT da msvleloba SeuferxoT<br />

erTma meores! `romSi yoveli gziT SeiZleba Sesvlao~,<br />

_ naTqvamia da Tu Cvenc, erTi miznis mimdevari,<br />

ori sxva da sxva gziT mivdivarT cal-calke _ is aRmosavleTis<br />

da me dasavleTis gziT, es ar niSnavs uTanxmoebas<br />

da mtrobas. da an ki ra saWiroa, rom roca ilia Tavisi sakuTari<br />

gziT miiswrafis, mec maSin Tan vaxlde, misi sagzali<br />

mimqondes da abJands davuwevde xolme? an roca me<br />

Cemi gziT mivdivar, raT unda ueWvelaT Cem gverdSi idges<br />

ilia WavWavaZe?<br />

es ver gaugiaT, Semcdar-azris Semdgenlebs! magram<br />

maTTvis, rogorc Cans, meore garemoeba ufro gaurkvevelia:<br />

ilias, rogorc gamoCenil mwerals, gaurCevlad `va-<br />

Sa-vaSas~ SeRaRadeben. rogorc sazogado moRvawes — eTayvanebian<br />

gamourkvevlad. maTi swor-mxedvelobis isari gaxiblulia<br />

da `kokasa Sigan raca sdgas, igive warmosdindebis~.<br />

rasac isini grZnoben da rogorc isini moqmedoben,<br />

imasve moiTxoven yvelasagan da Tu vinme gaudgaT, sxva<br />

gvarad hxsnian.<br />

akaki ilias yovelgvar nawers qebis taSs ar ukravs da<br />

yovelgvar mis sazogado moRvaweobas ar eTanxmeba! sCans,<br />

rom emtereba da sZulso. igive Cem Sesaxebac iliazedac<br />

amas hfiqroben. imaT hgoniaT, rom siyvarulis da megobrobisaTvis,<br />

erTis mxriT yizilbaSuri saTvalTmaqco<br />

TeTri kbilebis Cena, `baSustaoba~ da [...] 1 medidurad<br />

brZaneba sajaroT da mere ki vizantiuri sacbiero Tavis<br />

mokatuneba da `ki, batono, Seni Wirimes~ wamdauwum gameorebaa.<br />

Tu mterzedac kargi iTqmis da moyvarezec Zviri,<br />

ver warmoudgeniaT!<br />

imas, vinc ver mimxvdara, sad aris tyuili da sad mar-<br />

Tali, avi da kargi ver gaurCevia da sazogado da kerZo<br />

erTi da igive hgonia, an ra moeTxoveba da an ra daeje-<br />

1 teqsti ar ikiTxeba.<br />

44


eba? imaze laparakic ar Rirs, magram naTqvamia: `rac<br />

Seendoba erso, ar mietevos berso~. rac soflis miTqmamoTqmas<br />

epativeba, is ar daeTmoba mwerlobas da Cveni<br />

mwignobrebic rom cotaoden sifrTxiles daiWerdnen, ar<br />

iqneboda urigo!...visac wverebi gamouSvia, yvela mRvdeli<br />

ar aris?! visac kalami auRia, yvela mwerali da vinc rames<br />

ambobs, yvela marTali!...<br />

es aris mxolod ueWveli WeSmariteba da rodesac Cveni<br />

qveyanac am WeSmaritebas Seignebs, maSin Tavis Tavad gadavardebian<br />

gulsaklavi andazebic da manamde ki, meti gza<br />

aRar aris, unda gavigonoT xolme:<br />

`Senc waxdi, mec wamaxdine, qriste aRsdga, gixarodeso~.<br />

akaki<br />

[1894]<br />

45


sapasuxo werili<br />

jer kidev isev aSlili aqvs saWorikanao saRerReli<br />

`nacarqeqiebs~: fusfusoben da bzuian!... xan erTi gamoilaSqrebs<br />

xolme Cemken sawinaaRmdegoT didgulis Tofi-<br />

Ta da xan meore. islisa da Calis mSvild-isriT fiqroben<br />

Cvens dafrTxobas... im erTi goWisa ar iyos, kudi rom gaibzika<br />

da Wyioda: `mec naxir-naxirao!~- amaTac Tavi raindaT<br />

moaqvsT da ver mimxvdaran, rom `cirkobanaobas~ ki<br />

TamaSoben. cirkSi rom oCafexazed Semdgari, cxvirpirgamuruli,<br />

klovni gamoipampulebs, sxva misi amxanagebic<br />

Tanve mogangaSed misdeven xolme da taSis kvriT amxneveben,<br />

egebo qandara rogorme gavacinoTo! da Tu ver Ses-<br />

Zles, maSin ki erTmaneTs daerevian xolme cema-tyepiT da<br />

bolos sul kotrial-kotrialiT migoraven sajinibosken.<br />

es yoliferi sasacinoa, magram sawyeni ki is aris, rom zogierTa<br />

Jurnal-gazeTis furclebi saklovno sarbielad<br />

gamxdara. marTalia, am jura-raindebis ayola da maTTan<br />

pirdapiri gamoxmaureba sakadrisi ar aris, magram imaTi<br />

gamoisobiT, sxvebTan laparaki ki SesaZlebelia da Cvenc<br />

mitom auxvieT maT gverdi da weriliT mivmarTeT erT pativcemul<br />

redaqtors da zrdilobianad davekiTxeT: nu-<br />

Tu Tqveni sityvierebis taZari, Tqvenis TanxmobiT aris<br />

gadaqceuli sakaWkaWo mindvrad-Tqo? redaqciam `fulikoTi~<br />

gvipasuxa. am maRliT Canaberma poeturma Txzulebam<br />

sadResaswaulo xarxari gamowvia `cirkis moyvarulTa<br />

da klounTa wamqezebelTa~ wreSi: `fulikos~ saavgarozo<br />

mniSvnelobas aZlevden: TviTon xom gulzed idebden,<br />

sxvebs reklamebad arigebden da droSasaviT frialobda<br />

ostaturad Serxeuli `iveriis furceli~, `sadac mgoni<br />

osuri~ da ara geniosuri Zilis piri iyo dastambuli. magram<br />

es sofeli didxans vis SerCenia? ara aris ra dauboloebeli!<br />

`fulikom~ `Juliko~ gamoiwvia da Seicvala me-<br />

46


gangaSeTa dekaracia, ∗ anu, rogorc cagareli ambobs,<br />

for-Tre...Ti! emwuTxaT, itkices da awuwundnen: `ra sakadrisia<br />

amgvar rameebis werao?~ fie! maTi `fuliko~ kidec<br />

daibeWda, didaT moswondaT, da gamvlel-gamomvlelebs<br />

xelSi aCeCebdnen, rogorc umaRles satiris nimuSs<br />

da `Juliko~ ki, romelic ar dabeWdila, arc aravin cdila<br />

mis xalxSi gavrcelebas da mxolod `fulikos~ mibaZviTa<br />

da misive sapasuxod, xumrobiT daiwera, ar unda daweriliyo?<br />

ra Znelia batonobis survili!! Cven liberal-publicist-kritikosebs<br />

jer kidev ver mounelebiaT gadasuli<br />

baton-ymoba da sul ukana ricxvebiT wuwunoben da<br />

gulSi ki Turme, TviTon brZanebulan mtarval-batonebi.<br />

ai, damamtkicebeli sabuTebic: 1) silovanis saxeliT `iveriis~<br />

furclebzed gamoibeWda ucnauri proklamacia,<br />

romliTac amtkiceben, rom akaki qveynis orguli da moRalateao<br />

da Tanac ganCinebas gvidgenen: `Tavi dagvanebos<br />

akakim, gaSordes qarTvelobaso! amas Txovilobs mTeli<br />

saqarTvelo da misi megobrebic amasve urCeveno~ da sxvani...<br />

rom wavikiTxeT, gagvikvirda!.. yvelasa aqvs ufleba,<br />

TavisTvis, Cumad, radac unda, Tavi imad warmoidginos da<br />

saSinao davTarSic rac unda, is Casweros, magram gazeTi<br />

xom erTi vinmes kuTvnileba ar aris? is mTeli eris aris<br />

saSviliSvilod da rac iq ibeWdeba, sayuradReboa!.. Cvenc<br />

mitom SevekiTxeT redaqcias: gvibZaneT, SegvatyobineT,<br />

vin aris es silovani, romelic mTeli saqarTvelos saxeliT<br />

ganCinebas adgens da cocxladve saflavebSi gvaZvrens<br />

misis azriT? mefea gvirgvinosani? amorCeuli prezidenti?<br />

Tu garibaldzed udidesi saero gmiri-diqtatori?<br />

an ukan ra bargi mosdevs saqveynod da an win ra<br />

sagzali miuZRvis, rom ase didaT moaqvs Tavi-Tqo? amas<br />

yvela ikiTxavda Cvens adgilzed da Cvenc vikiTxeT. axla,<br />

ai, rogor gadausxvaferebiaT es Cveni sityvebi `silovanis~<br />

TanSeTqmulebsa da megangaSeebsa: `akaki ambobs: `me,<br />

∗ dekoracia<br />

47


did vinmes, rogor mibedavs viRac patara silovania sityvis<br />

Semokadrebaso?~ `xandaxan sindisic kargi saqoneliao!~<br />

_ naTqvamia vaWrebSi. TviTon gamouWriaT da Tvi-<br />

Tonve hkeraven!.. mohyolian kaWkaWur ocobodias Cveulebrivad,<br />

romelic Tavis gunebaSi sibrZne-mecniereba<br />

hgoniaT, da Wkuis maswavleblaTac gamopetriglaxavebulan...<br />

modiT axla da gamoekamaTeT maT?! 2) rodesac Cven<br />

wyevla-krulviT da muqariT gamogvixten axalmodis raindebi,<br />

gagvikvirda. miT ufro, rom Cvenda Tavad arc ker-<br />

Zod da ar arc sazogadod imaTTan saqme ara gvqonia ra da<br />

mizezic ara migvicia ra. Cveni damnaSaoba mxolod is iyo,<br />

rom maTi brZanebiT maT Wkuazed ver gaviareT!.. es ar<br />

eWaSnikaT!.. maT ferxulSi, romelic Cven ar mogvwons, rom<br />

ar CavebiT, gabrazden, dahkarges zrdilobac ki da mogvdgen...<br />

magram ranairaT?!!.. rac ki saukadriso sityva iyo<br />

qarTul leqsikonSi, amoweres, amoiRes da mogvayares qvagundad.<br />

ras ar gvewameboden? ras ar amtkicebden? akakim<br />

es Caidina da isao! qveynis orgulia, moRalatea, grZnobagonebis<br />

gamyidvelia, goneba Clungi, umecari, uswavleli,<br />

magisi aRara varga! sisulelis mets veRaras swerso da<br />

sxvani... xma ar gagviRia, magram albaT imaTac igrZvnes,<br />

rom siCume marto Tanxmobis niSani ki ar aris, zogjer<br />

zizRis bralic ariso da Cvenma siCumem da xmis gamouReblobam<br />

sul gadaria isini! imdenze miaRwies, rom Cven Sesaxeb<br />

sityva `gamosuqinsinebulic~ ki ixmares. Cven arc maSin<br />

dagviZravs krinti da mxolod esa vsTqviT: ar viRebT xmas<br />

imitom, rom Cvenzed moseulebi ar migvaCnia yuradRebis<br />

Rirsad, rogorc ara normalur mdgomareobaSi myofni!<br />

gveukadriseba kidec maTi ayola da im vaJbatonebis saxelis<br />

xsenebac ki, romelTac iagos roliT SemoudgamsT fexi<br />

cxovrebaSi da desdemonas cxvirsaxociT undaT cxovrebaSi<br />

gaimkvlion gza-Tqo. aq Cven arc vismesi gvari gvixsenebia<br />

da arc saxeli... ganyenebulad iyo naTqvami, magram,<br />

hoi sakvirvelebav, Cven dausaxelebladac gamocvivden<br />

kandidatebi da ayvirden: Cvena varT is iagoo! vicaniT<br />

48


Cveni Tavio da apilpilden. ai esec kidev nimuSi maTis medidurobisa<br />

da baton-ymuri grZnobis!.. Cven pirdapir Seuracxebas<br />

mogayenebT, saxelsac gixsenebT, gvarsac, mwerlobasac<br />

da es araferio!.. da Tqven ki viRaceebs zizRs<br />

rom ucxadebT, is Cven unda viyoT da rogor gabedeT Cveni<br />

ase agdebao? da sxvani. rwyil-tilebs da Wia-Ruebs gve-<br />

Zaxiso, rom SebRavian qveyanas. gana es marTalia? aba erTi<br />

damisaxelon, vis mivaTiTeT da an romeli maTgani piradaT<br />

movixsenieT?.. igav-araki, romelSiac kerZod, piradad,<br />

aravin ar aris dasaxelebuli, raT unda swyindes vismes?<br />

rodesac naTqvamia, rom ama da am wreSi, ama da am gunds,<br />

sadac kargic ureviao, umetesoba ara gvwamso, raT vinme<br />

eCreba im uvargisebSi da kargebTa Soris vera grZnobs<br />

Tavs, Tu guli sagules aqvs da niori ar uWamia? is ra Cveni<br />

bralia, rom zogierTebma Cvens arakSi Tavis Tavi dainaxon?<br />

ai, sagulisxmo magaliTi: is `nacarqeqiebze~ igavaraki,<br />

romelmac ase gaabraza dRevandeli Cveni kenWosnebi,<br />

am ocdaSvidis wlis wineTac iyo naTqvami `droebaSi~<br />

cxel-cxel ambebSi. maSindelma mekenWeebma iucxoves da<br />

aurzauri astexes, Cvena varTo, sworeT ise, rogorc dRes<br />

maTi Svilebi ideben Tavis Tavze da romels daujeroT<br />

mamebs Tu Svilebs? arc erTs!.. igav-araki cxovrebis sarkea.<br />

mesarkes is ki ara aqvs miznaT, esa da es maxinji gavajavroo!<br />

ara, is sazogadod hfiqrobs: ai me am sarkes vake-<br />

Teb, dee, yvelam Caixedos Sig, mSveniermac da maxinjmac,<br />

wmidamac da gasvrilmac. Caixedon da sasargeblod gamoiyenono!~<br />

es cxadi WeSmariteba dRevandel Cven zogierT<br />

publicistebs an ar esmiT da an, Tu esmiT, ganzraxv iugnureben<br />

Tavs da amitomac am vaJbatonebTan Cven aRara<br />

gvaqvs ra sakamaTo!.. sadac undaT da rac undaT sweron!..<br />

Cven pasuxis gamcemi ara varT, miT ufro, rom droc ara<br />

gvaqvs: vamzadebT qarTvel moRvaweebis ormoci wlis<br />

Tavgadasavalsa.<br />

akaki<br />

5 marti, 1900 weli<br />

49


gancxadeba<br />

am bolo dros xSirad sasayveduro werilebi momdis<br />

xolme: xan sizarmaces mewamebian da xan _ Jinianobas, rom<br />

aRar swero!.. erTica da meorec Semcdari azria. da ai simarTle:<br />

mimiRia ra mxedvelobaSi <strong>qarTuli</strong> Jurnal-gaze-<br />

Tebis xelmokleoba da agreve naxevar saukunis literaturuli<br />

Sromis Semdeg Cemi mdgomareobac, vacxadeb Semdegs:<br />

me kidev SemiZlia da mzaTac var viSromo Cven qar-<br />

Tul Jurnal-gazeTebSi yvelgan Semdegis pirobiT: 1) Cemi<br />

nawerebi sazogadod xelSeuxebeli unda ibeWdebodes redaqciis<br />

mxriT da raSic ar meTanxmeba, imas SeniSvna gaukeTos.<br />

2) mokle leqsebSi striqonSi TiTo abazs viReb da<br />

poemebSi or-ol Saurs. 3) prozaSi saerTod TiTo Sauri,<br />

magram ekonomiurad ki nu sbeWdaven da maSin mec iZulebuli<br />

aRar viqnebi, rom sxvagvari samuSao veZio! ai, sruli<br />

simarTle, romlis gamomJRavnebac ar mindoda, rom usafuZvlo<br />

werilebs da umrTo miTqma-moTqmas ybiT ar<br />

aveRe.<br />

50<br />

akaki<br />

[1908]


mcire ram SeniSvna<br />

Teatri sazogadod saskolo sarbielia, saidanac xelovnurad<br />

Sezavebuli, sasiamo da imave dros sasargeblo<br />

ram, msmenel-mayurebels grZnoba-gonebas uxiblavs da<br />

cxovrebis brZmedSi atarebs, da Tu es Rirseba aklia, ma-<br />

Sin ubralo salazRandaro safundrukod gadaiqceva.<br />

g. erisTavis maRalma niWma da v o r o n c o v i s m e -<br />

o x e b a m Tavdapirveladve utyuar gzaze daayena <strong>qarTuli</strong><br />

scena da mitomac maSindel Teatrs mSobliuri suli<br />

edga da xorci esxa; muraviovma dRe daumokla Zliv fexadgmuls<br />

da mas Semdeg qarTvelebs Teatri aRar gvRirsebia.<br />

amis Tqmas, vici, bevri iucxovebs: `sad maSin da sad<br />

axlao, _ ityvis, _ rodesac sakuTari Senoba gvaqvs saTeatro<br />

yovelgvar masalebiT savseo, saxelovani aqtioraqtrisebi<br />

gvyvanan da piesebic uTvalavi gviWiravs xel-<br />

Sio~. marTla, axla sakuTari Senoba aqvs qarTul Teatrs<br />

da Zalian magraTac aSenebuli, Tvara rac iq `vaSa~, `vaSas~<br />

Zaxilia, kedlebi unda ingreodes. msaxiobTa gundi SesaniSnavia<br />

da piesebic mravali, gansakuTrebiT naTargmni;<br />

erisTavis dros ki arc saxli iyo, arc scenis mowyobiloba,<br />

arc piesebi, garda antonovisa da erisTavis vodevilkomediebisa,<br />

magram mainc SedarebiT maSindeli sjobda<br />

dRevandels. rac maSin iyo, qarTvelisadmi saSinao da saTvalTvalo<br />

iyo da dRes ki yoliferi: `gareT mters guls<br />

uklavs da SigniT moyvares~.<br />

_ dRes qarTul TeatrSi, qarTul scenaze, deda-ena<br />

gansacdelSia Cavardnili. guliTac rom undodes kacs,<br />

CiqorTulis mets veras gaigonebs, maSin, roca sxva qveynebSi,<br />

sxva xalxebSi, axalgazrdoba TeatrSi mitom ufro<br />

daiareba, rom deda-ena ufro safuZvlianad Seiswavlos,<br />

CvenSi ki piriqiT, rac icis, isic unda daiviwyos da gasworebis<br />

magivrad gadimaxinjos ena.<br />

am WeSmaritebas CvenSi dRes yvela naTlad xedavs, magram<br />

mainc yvela Tavs marTlulobs da erTi meores<br />

51


abralebs: `mwerlebi ver sweren kargis eniTao~, `cudad<br />

Targmniano~, `komiteti yurs ar ugdebs da aras daeZebso~,<br />

`reJisori ar gvyavso~, `aqtiorebi rols ar izepirebeno~_<br />

da sxvani.<br />

es yvela Tumca marTalia, magram gamtyunebiT ki yvelaze<br />

ufro aqtior-aqtrisebi arian gasamtyunari: mwerloba<br />

da komiteti saqvelmoqmedo sarbielia, usasyidlo<br />

da aqtior-aqtrisebi ki sasyidels iReben. amas gardac<br />

bevrjer davswrebivar, rom kargi eniT dawerili piesa avtors<br />

veRar ecnos aqtiorebis ybaSi Cavardnili. `aqanei~,<br />

`maqanei~, `masTen~, `biWi vceme~, `faetoni damiZaxe~, `Wkuisagan<br />

SeSliliao~ da sxvani.<br />

dRevandeli sasceno samkaulebi gadamTielia da ara<br />

Cveneburi. istoriul piesebisTvis aTiode daglejili<br />

qulaja aqvT, ramdenime qudboxoxa da oriode uqarqaSo<br />

dana-xanjali _ da morCa gaTavda... amiT aferadeben istoriul<br />

piesebs, romel saukunesac unda ekuTvnodes, Soreuls<br />

Tu maxlobels. gvinaxavs rusTaveli rusuli talmiT<br />

morTuli da guriel-dadianebi satakimasxaro kintur qamar-tanisamosiT<br />

gamowyobili da sxvani... magram qarTulad<br />

ki arc erTxel...<br />

piesebic, rasakvirvelia, bevri gvaqvs, gansakuTrebiT<br />

naTargmnebi. biornsebma, meterlinkebma, ibsenebma da<br />

sxvaTa scena moikaves, magram maTi xelovnuri dekadentoba<br />

dRevandel qarTvelis grZnoba-gonebas bevrs veras<br />

eubneba, radganac, axal piesebze is Zveli <strong>qarTuli</strong>,<br />

antonov-erisTavis nawerebi ufro axlos arian: erisTavis<br />

dasis xsenebac aRarsad aris dRes. maSindel aqtiorebis<br />

saxelic daviwyebulia da dRevandelebs ki mowonebiT ixsenieben<br />

Jurnal-gazeTebSi, marTlac bevri niWieri ereva<br />

maTSi, magram mainc <strong>qarTuli</strong> aqtior-aqtrisebi ki arsad<br />

arian. rac adamians bunebiTad ar Seusisxlxorcebia, imas<br />

rogor daasuraTebs?...da mitomac Cveni niWieri moTamaSeebi<br />

sabraloni arian evropiul, dRevandel, dekadentur<br />

piesebSi. magaliTad, ra unda iyos gabunias qali gretxe-<br />

52


nis rolSi da CerqeziSvilis qali rusis maTuSkaSi? aq<br />

imaT niWic umtyunebs da Semoqmedebac.<br />

axla vnaxoT, ra gzasa da mimarTulebas<br />

unda daadges Cveni Teatri. _<br />

sworeT imisTanas, rogorsac adgian<br />

rusukebi (malorosielebi). mcire ruseTs<br />

da didi ruseTs Soris iseTive<br />

gansxvavebaa, rogorc amereTsa da imereTs<br />

Sua. ruseTTan erTad rusukebic<br />

erTis Camomavlobis arian da maTi<br />

enac erTsa da imave Zirze amonayari,<br />

mxolod cotaodnad (gametebuli) ise<br />

rogorc megrul-<strong>qarTuli</strong> ena da megruli<br />

kilo-kavi. amitomac mcire ruseTis<br />

macxovreblebs, anu rusukebs<br />

Tavisi mwerloba, rasakvirvelia, ar<br />

hqoniaT da ukeTesi maTi moRvaweebi<br />

rusulaT swerdnen, rogorc magali-<br />

Tad gogoli. mxolod warsul saukunis<br />

Sua xanebSi taras SevCenkom daiwyo<br />

rusukebis kiloT wera da amiT<br />

morCa da gaTavda! mimbaZvelebi mainca<br />

da mainc bevri aRar gamouCnda.<br />

am oci wlis winad krapivnickim Seadgina saTeatro<br />

dasi, rom TavSesaqcevari warmodgenebi gaemarTa xolme<br />

dabal-wodebisaTvis, romelic uqme dReebze usaqmurobis<br />

gamo kabakebSi loTobiT ixrCobdnen Tavs. survili kargi<br />

iyo, magram saqme saZnelo, rodesac erTi patara vodevilis<br />

meti ara moepovebodaT-ra maT kiloze dawerili,<br />

garda kotliarevskis `natalka paltavelisa~. am naklma<br />

mainc ver SeuSala xeli krapivnickis: iman mihyo xeli<br />

rusuli piesebis gadmokeTebas. Caudga adgilobrivi suli,<br />

misca mSobliuri fer-xorci. zogi Tanamedrove cxovrebidan<br />

iyo aRebuli, zogic da umetesi, viTom istoriuli<br />

mikib-mokibva da gaaCaRa saqme. pirvel xanebSi sasa-<br />

53


cinod ar hyofnidaT es saqme, rogorc saburWalo ram, ara<br />

Tu rusebs, TviT rusukebsac ki. magram mokle xnis ganmavlobaSi<br />

futkariviT iyara krapivnickis dasma da dRes<br />

aT gundze metia, moikida fexi ara marto samSobloSi,<br />

mTel ruseTsac ki moedven. dadian xan aq, xan iq, yovel<br />

qalaqebSi adgenen da saxsarTan erTad saxelsac imkoben.<br />

_ am saqmes ise Sexedes rusukebma, rogorc sazogado<br />

wminda moRvaweobas da ara sabavSvo, saburWalo ram<br />

gasarTobs, rogorc Cven gvgonia. imaT dasebSi umaRles<br />

saswavlebel-dasrulebulic bevri urevia. zogi doqtoria,<br />

zogi iuristi da zogi kidev vin ar ginda, TiTqmis yvela<br />

Segnebulia da goneba ganviTarebuli. naTargmn piesebs<br />

xels ar kideben. misTanas aras warmoadgenen, rasac pirdapiri<br />

kavSiri ara aqvs maTs samSoblosTan an istoriulad,<br />

an Tanamedroulad da momavlis sagulisxmod. suvorinma<br />

urCia znakovecis qals: Tu Cem TeatrSi gadmoxval da<br />

rusulad daiwyeb TamaSs, weliwadSi Tormet aTas maneTs<br />

mogcem da saxeli da dideba kidev sxva iqnebao. Sens did<br />

niWs raT xarjav mag patara saqmeSio? am sityvebiT Seuracxyofilma<br />

artistma qalma upasuxa: milionic rom momce<br />

Cemi samSoblos samsaxurs misis gaWirvebiT ar gavcvli<br />

sxva ramezeo. CvenSi ki garda abaSiZisa, safarovas qalisa<br />

da v. guniasi ar minaxavs da arc dRes meguleba, rom sasxvaTaSorisod<br />

ar uyurebdes qarTul scenas da, Tu uke-<br />

Tesi ram iSova, wixli ar kra Cvens Teatrs... niWiT savsesa<br />

da Cvengan camdi ayvanil artists mesxiSvils aba Tu erTi<br />

romelime roli Seuqmnia, rom Cvenis cxovrebidan iyos<br />

aRebuli da <strong>qarTuli</strong> suli edgas? am mxriT balanCivaZec<br />

ki sjobnis. da Tu ukeTesi Cveni artistebi, Cveni mxatvrebisa<br />

ar iyos, garewrebi arian yovelive mSobliuris,<br />

sxvebze raRa gveTqmis.<br />

am garewrobis gasamarTleblad Cveni e.w. moRvaweebi<br />

wara-mara gaiZaxian: Cven ra vqnaT, rom qarTvelebSi ara<br />

aris ra, rom sayuradRebo iyoso.<br />

54


an samxatvro sad aris da an piesebi sada gvaqvso? _<br />

visac guli uSlis, is verc aras naxavs da verc gaigebs... ra<br />

mizezia, rom rusukebs sul aTi Tu oci piesa aqvT, isic<br />

gadmokeTebuli, meti ara, da amdeni xani iolad midian:<br />

TiTo piesas weliwadSi oc-ocjer adgenen da xalxi mainc<br />

siamovnebiT eswreba da Cvenebi ki gvarwmuneben, rom qar-<br />

Tveli kaci erTxel naxuls piesas meored aRar naxavso? es<br />

didi tyuilia. xelovneba iseTi ramea, rom visac xiblavs,<br />

misgan moxibluli ki ar gaurbis, piriqiT, scdilobs, rom<br />

xSirad adevnos Tval-yuri da inetaros...<br />

piesa rac ufro niWierad aris dawerili,<br />

miT ufro Zneli saTamaSoa.<br />

uniWo artistebs SeuZliaT ise daamaxinjon<br />

Cinebuli piesa, rom mayurebels<br />

zizRi mogvaron da SeaZulon. da<br />

agreTve ubralo ramec ise kargaT<br />

SeiZleba iTamaSon, rom damswreT<br />

isiamovnon.<br />

rac ufro Zlieri da maRali rolia, imas ufro Zlieri<br />

niWi eWirveba, magram miuxedavad amisa, pirvel rolebs<br />

yvelani etanebian. `ai, qalo, kargi roliao da TavisTavadac<br />

gamoitans Cven uniWo TamaSso!~ aviwydebaT, rom<br />

uniWo aqtiorisTvis yvela roli miuwvdomelia didic da<br />

patarac da niWierisTvis ki sul erTia: didSidac da pataraSiac<br />

gamoiCens Rirsebas. rusukebis artistebs es WeSmariteba<br />

SeugniaT da mwyobrad TamaSoben da butkas ar<br />

SeCerebian. Cvenebi ki ise gamodian scenaze, rom Tavis<br />

saTqmeli sityvebic ar ician, Torem mTeli piesa arc waki-<br />

Txuli aqvT da arc misi deda-azri ician da raRa unda<br />

dagvisuraTon.<br />

raRa bevri gavagrZelo sityva?.. vityvi gadaWriT:<br />

1. gadaTvalierdes Cveni piesebi da rac sasargeblo ar<br />

aris, gamoigavos repertuaridan.<br />

55


2. ena gadaswordes.<br />

3. reJisorma jer unda waukiTxos artistebs Tavidan<br />

bolomde piesa, gaacnos deda-azrs, auxsnas TviTeuls<br />

moqmedi piris xasiaTi da yvelas misTana roli daurigos,<br />

romelic mis niWs Sehferis.<br />

moTamaSeebma jer unda gaizepiron TavTavisi rolebi<br />

da mere daiwyon repeticiebi. intrigebsa da kulisebSi<br />

miTqma-moTqmas eridon da sufliorebis imedaT ar iyon<br />

xolme. Tu am gzas daadgebian, me darwmunebuli var, rom<br />

Cveni Teatri saxels gamoibrunebs da maSin eseni ki aRar<br />

Seexvewebian publikas `iareT RvTis gulisaTviso~, `saqvelmoqmedo<br />

saqmeao~, aramed TviTon publika ecdeba maT<br />

xSirad naxvas da scenis Tvalyuris devnebas.<br />

56<br />

[1908-1914]


<strong>qarTuli</strong> arqeologiuri naSTebi<br />

da zepirsityviereba<br />

me safilosofoso da samecniero saubriT Tavs ar<br />

SegawyenT, ubralo rameze msurs gesaubroT, imaze, rac me<br />

didi xania naRvelSxamaT maqvs gulze da rac marto Cemi<br />

sapirado ar aris. igi Tqvenc SegexebaT da Tu TqvenSi TanagrZnoba<br />

gamoviwvie, Cemi jildoc es iqneba. bedaurebi,<br />

Zveli baCebi gadaSendnen, dRevandeli qarTvelebi ise<br />

gvanan TavianT winaprebs, rogorc baxi cxenebi winandel<br />

bedaurebs. Cveneburi Taviseburi aRara gvaqvs da axals ki<br />

maimunuraT viTvisebT. bevri imasac fiqrobs da mzakvrulad<br />

ambobs: ra hqonia Cvens winaprebs, ra dagvitoves, rom<br />

igi davkargoTo! maT dagvitoves `akldama~, anu gmirTa<br />

savane, romelsac mTlianad saqarTvelo ewodeba. es mSvenieri<br />

sanatreli qveyana, didebuli nayofis momcemi da<br />

yvavilovan-surnelovani edemi, mowameTa sisxliT aris<br />

gaJRenTili da TavdadebulTa ZvlebiTa gapoxierebuli.<br />

im Tavidan qarTvelebs mtrebTan brZolaSi, sisxlis Rvra-<br />

Si Tavi usaxelebiaT, Tavisi vinaoba gmiriviT daucavT,<br />

magram amave dros hqonda mas kulturuli rame, caloda<br />

mas amisaTvis, an dagvitova man raime naSTebi qarTveli<br />

xalxis kulturisa? is xalxi, romelic Tavis sicocxleSi<br />

brZolis velze aTen-aRamebda, sulier moZraobiTac ar<br />

CamorCeboda sxva bednier erebs kulturis mxriT da maT<br />

ara Tu gverdSi amodgomia, kidev bevrisaTvis gadauWarbebia.<br />

Cingis-yaenebma, murvan-yruebma, leng-Temurebma, baiozeTebma,<br />

Sah-abasebma da sxvebma mravaljer aaoxres<br />

saqarTvelo, cecxliTa da maxviliT spobdnen yvelafers.<br />

am dros mravali kulturuli qmnilebani gaoxrda, moispo<br />

da mxolod mcirediRa daurCa mtarvalebis xels, swored<br />

is, risic gadamalva, miuval adgilebSi agebul taZrebsa,<br />

saydrebsa da cixeebSi Senaxva moaswres. mravali siZvele,<br />

xalxis kulturis maCvenebeli nivTebi inaxeboda svaneTSi<br />

57


`kvirikes eklesiaSi~, raWaSi _ nikorwmindis taZarSi, imereTSi<br />

_ gelaTis monasterSi da mraval sxva SesaniSnav<br />

taZrebSi.<br />

Cvens maxsovrobaSi, Cvenive Tvalis win yvela es SesaniSnavi<br />

nivTebi ise daikarga, ise moitaces, rom arc erTi<br />

TvalsaCino ram am taZrebSi aRar moiZebneba. svaneTSi<br />

`kvirikes eklesiis~ viTomda yaCaRebis mier gaZarcvis<br />

dros dakarguli Tamar mefis naqoni mozaikuri qamari er-<br />

Ti wlis Semdeg dakargvisa erT adgilobriv mosamsaxures<br />

mourTmevia erT vinme warCinebulisaTvis da misgan samagierod<br />

miuRia almasis beWedi da samsaxurSic dauwinaurebia.<br />

agreTve gaitaces 25 wlis winaT gelaTidan fasdaudebeli<br />

minanqriani saxareba da moskovSi rumiancevis<br />

muzeums amSvenebs. daswves da daadnes iqve darCenili<br />

sakuTari oqros qsovili, Tamaris qoSebi da daviT<br />

aRmaSeneblis beWedi.<br />

amaze raRa gveTqmis, rodesac guSinwin kavkasiaSi, vi-<br />

Tomda qristianobis gamavrcelebelma sazogadoebam brZaneba<br />

gamosca, rom qarTul eklesiaSi rac Senaxuli Zvirfasi<br />

nivTebi iyos, gamoitaneT, gayideT, fulad aqcieT da<br />

es fuli sazogadoebas moaxmareTo. da marTlac amaTi<br />

auqcioni Tbilisis kantoraSi mouxdeniaT arqimandrit<br />

kesarionis TavmjdomareobiT. ramdeni unda daRupuliyo<br />

mecamete saukunidan dawyebuli Cven dromde upatronobiT?<br />

maS Tu amodeni ganZi dagveRupa, raRaa Cveni Zveli<br />

kulturis maCvenebeli mowame? `qvaTa RaRadi~ esenia cixeebis<br />

nangrevebi, eklesiebi da taZrebi. ai, eseni mowmoben<br />

xuroTmoZRvrebis aRorZinebas CvenSi da es xom erTi dargTagania<br />

eris kulturis maCvenebeli. magram vaqcevT raime<br />

yuradRebas `qvaTa RaRads?~ quTaisSi, magaliTad, er-<br />

Ti uZvelesi bagratis taZari ise uyuradRebodaa mitovebuli,<br />

rom misi mozaikuri qvebiT mcxovreblebi kerZo<br />

saxlebs aSeneben. bevrs igi guldasmiT arc ki aqvs nanaxdaTvalierebuli,<br />

bevr naswavls sazRvargareT ufro<br />

guldasmiT da siamovnebiT dauTvTalierebia, magaliTad,<br />

58


JenevaSi Silionis cixe da quTaisSi bagratis taZari ki ar<br />

unaxavs.<br />

magram Cven kidev dagvrCenia iseTi naSTebi Zveli kulturisa,<br />

romelic arc agre advilad warixoceba pirisagan<br />

qveynisa. esaa `Zveli literaturuli nawerebi~, romelnic<br />

raRac manqanebiT gadarCenilan da mouRweviaT Cvenamde.<br />

roca amgvar literaturul nawarmoebebze Camovardeba<br />

laparaki, maSinve `vefxistyaosans~ wavavlebT xels, magram,<br />

samwuxarod, igi aTasSi erTs ar waukiTxavs saswavlebelSiac<br />

da ar Seugnia misi Sinaarsi. erT did qarTul<br />

ojaxSi qarTveli inteligenti qali leonid andreevis<br />

Txzulebas gatacebiT kiTxulobda da iq myofs SemekiTxa:<br />

Tqven ra azrisa xarT andreevzeo? me vupasuxe: jer Tqven<br />

miTxariT raime rusTavelze da mere mec mogaxsenebT<br />

andreevze-meTqi. man ki amaze gakvirvebiT miTxra: `kto<br />

takoi es rusTavelio!~ _ es faqtebi erTeuli ar aris,<br />

aramed amgvar maswavleblebs ekuTvnis dRes umetesoba.<br />

Zvelad ara Tu zepirad icodnen `vefxistyaosani~, xalxSi<br />

igi zepiri gadmocemiTac iyo gavrcelebuli, magram dedaenaze<br />

dawerils vinRa afasebs...<br />

ZvelTagan datovebuli erTi ram gvaqvs dResac Sesisxlxorcebuli.<br />

es aris qvelmoqmedeba. dRevandeli garemoeba<br />

da gansacdeli, Tumc ar gvaZlevs SemTxvevas guluxvobisa<br />

da xelgaSlilobisas, magram Cven mainc Cvensas<br />

ar viSliT da mcire ricxvsac didad vafasebT da vxdiT<br />

erTi asad da aTasad. magaliTad, sakmaod vixdiT iubileebs,<br />

saocrad vmarxavT mkvdrebs da zedmetad Segvaqvs<br />

wvlili sxvadasxva fondebSi. magram amaebs yvelas, raRac<br />

kudabzikuri xasiaTi aqvs. vetanebiT mxolod imisTana rameebs,<br />

rac male eCxireba sxvebis Tvalsa da yurs da masac<br />

didi dro ar unda.<br />

sazogadoeba rom sruliad xels ar anZrevs Cvens xalxSi<br />

mravlad darCenil xalxur zepirsityvaobis Segroveba-gamocemaze,<br />

Zveli, saWiro xelnawerebis dabeWdvaze da<br />

misi, es, xalxis gonebrivi Zalis maCvenebeli naSTebi ikar-<br />

59


geba, qreba, masze mzrunvels veravis vxedavT, cxadia, amitom<br />

me vbedav da vTxov pativcemul sazogadoebas, rom<br />

Seadginos sakuTari fondi am ori friad saWiro saqmisaTvis<br />

da dautovos igi Svilebs da SviliSvilebs mosamkalad<br />

erTi asad. amgvar qvelmoqmedebas ki didi guluxvoba,<br />

xelgaSliloba ar unda! sakmaoa mxolod gulwrfeli survili,<br />

moTaveoba da miyola. sakmaoa am saqmisaTvis TiToeulma<br />

qarTvelma mTel Tavis sicocxleSi gamoiRos er-<br />

Tad-erTi abazi da dasdvas saerovno trapezze da amiT<br />

Sesdgeba is Tanxa, romliTac SeiZleba am ori saqmis: xelnawerebis<br />

dabeWdvas da xalxur zepirsityvaobis, rasakvirvelia,<br />

sasyidliT Segroveba-gamocemas. amas dasWirdeba<br />

miyola da yuris gdeba da amitomac Tqvens Soris air-<br />

CieT ramdenime piri, rom saqmes win wauZRves. me Cemi mxriT<br />

momixsenebia da awi Tqven iciT.<br />

60<br />

1910


osmaleTis qarTvelebs<br />

Cveno erTo tomo da erT mogvare Zmebo!<br />

didi xani ar aris mis Semdeg, rac ukuRmarTma bedma<br />

dagvikarga Cveni mravalsaukunoebiTi erToba, gagvapo<br />

Sua, gagvyo orad, gagvasxvava sarwmunoebiT da dagvaSora<br />

erTmaneTs qveSevrdomobiT. magram Cven ki mainc imave er-<br />

Tis tomis xalxi varT, rac adre viyaviT; imgvarive sisxli<br />

sduRs CvenSi dResac, romelsac adre Cven da Tqven Cvenis<br />

erTobisaTvis Tavganwirulad SeerTebulad vanTxevdiT;<br />

igive guli sZgers CvenSi, romelic Zvelad Cvenis qveynis<br />

erTobisaTvis siyvaruliT imsWvaleboda, _ da igive amayi<br />

da patiosani suli gvamxnevebs, romliTac Cven maSin er-<br />

Tad gauyoflad qveyanaSi qebiT vixseniebodiT. kidev meti<br />

vsTqvaT: dResac Cven mivendobiT imave erTs RmerTs,<br />

romelic adre gvfaravda. Cvena gvaqvs erTi istoria, romelic<br />

saqarTvelosadmi RvawlSi Tqven ufro did wils<br />

gidebsT, rogorc Semxebs, mosamZRvreebs, _ is ar daikargeba<br />

ukunisamde, sanam ki saqarTvelo arsebobs da sanam<br />

Cveni deda ena ar gamqrala, is tkbili ena, romelic Tqven<br />

agre mamacurad da patiosnurad ucxoobaSic ki SeginaxavsT.<br />

sadac unda viyoT, ragind Sors viyoT erTmaneTzed,<br />

didaT rom ganvsxvavdebodeT garegnobiT, Cven mainc<br />

yovelTvis erTi unda viyoT im mizezebiT, romelic zemoT<br />

CamovTvaleT. Cveni calcalkeoba, Cveni gayofa orad _<br />

Cveni bedisa da Zalis ganaxevreba aris. rogorc Zvelad,<br />

ise dResac uTqvenod Cveni Wiri orkecdeba da lxini ki<br />

naxevrdeba. Tu Tqven cud mdgomareobaSi gvegulebiT, ma-<br />

Sin Cveni keTildReobac aRarafrad gviRirs da Tu Tqvenc<br />

CvenTan erTad Cveni TanamgrZnobi da erTad uRlis gamwevad<br />

gxedavT, maSin Wirsac aRar SevuSindebiT. RmerTma nu<br />

qnas uTqvenoba CvenTvis da uCvenoba TqvenTvis. ori naxevari<br />

calcalad yovelTvis usrulo nawilebad darCebian,<br />

magram erTad SeerTebiT ki erT sruls Seadgenen. diax,<br />

suliTa da guliT Cven erTi, erTis bedsqveS unda viyoT<br />

63


yovelTvis. [*] 1 dRes iseTi dro dagvidga da iseTi niSnebi<br />

sCans, rom orives gvmarTebs dafiqreba Zmurad da saer-<br />

Tod: Tu vincobaa, Cvens mflobelebs Sua moxdes SuRli<br />

da astydes omi, Cven rogor unda daviWiroT Cveni Tavi?<br />

advilad SesaZlebelia, rom Cven CamovideT Tqvens mxare-<br />

Si, magram mitom ki ara, rom Tqvenzed xeli aviRoT da mogindomoT<br />

amowyveta-aoxreba da Zmebzed vilaSqroT, _<br />

maSin Cveni winaprebis Zvlebi saflavSi SeiZvrian! ara,<br />

Cven Tu CamovalT, mxolod misTvis, rom amdenis xnis mo-<br />

Sorebul mogvareebs Zmurad gadagexvioT, samoyvrod da<br />

sanaTesavod. Tqvenc Tqvenis mxriT aseve gmarTebsT Cven-<br />

Tan moqceva. Cvens erTmaneTzed gul-gasagrileblad da<br />

saorgulod is mizezi sakmao ar aris, rom Tqven mahmadianebi<br />

xarT da Cven qristianebi. RmerTi erTi da igivea yvelasaTvis,<br />

is aris gamrCevi yvelasi zecas da aq aravis mar-<br />

Tebs TavisTavad amaT angariSi. am mizezebma Cveni Zmoba<br />

ver unda moSalos da ver unda gagvaorgulos erTmaneTzed.<br />

vimeorebT, rom Cveni valia dRes mofiqreba! Cven nu<br />

SevexlebiT erTmaneTs, movicadoT, velodeT saerTo ke-<br />

TildReobas, movemzadoT misTvis da bedi TviT gviCvenebs,<br />

sad da ra sjobs CvenTvis.<br />

1 teqstis momdevno nawili qveyndeba pirvelad. red.<br />

64<br />

[1875-1877]


sityvis banze agdeba<br />

didi faca-fucia dRes TbilisSi: 1 ) gaxurvebuli eZeben<br />

qalaqis Tavs; xan erTi kuTxisaken garbian da xan meorisaken,<br />

maSin rodesac yvelam ki kargaT icis, rom vinc undaT<br />

arCeulic hyavT da sxva da sxva kandidatebis dasaxeleba<br />

ubralo `aski-kukus~ TamaSia da Tvalis axveva. bismarkic<br />

rom iyos qarTveli, maSinac aravin miaSavebs mas<br />

dRes qalaqis mouravobas. maS, raRaT asaxeleben maT? sabodiSoT<br />

da salaRoboT!.. maTi gul-wrfeloba am SemTxvevaSi<br />

ukudo diplomatoba aris da sxva araferi. `nikolaZe<br />

kargi iqnebao~ _ amboben. romeli nikolaZe?! is xom ara,<br />

romlis rCevasac, roca maTTan iyo, yuradRebasac ar aqcevden...<br />

WavWavaZeo?. romeli?! trixinis avtori?! ra Tqma<br />

unda, Zalian epitnavebaT! zubalovio? romeli?! is romelic,<br />

roca maTTan iyo, ejavrebodaT, rogorc marTali da<br />

Rirseuli kaci? ara, es suyoliferi iafi fasis laTaiaa.<br />

aki iyo amorCeuli dimitri yifianio, _ metyvian, marTalia,<br />

magram is aucilebelma saWiroebam amoarCevinaT mxoloT<br />

da angariSma: oci, oc-da-aTi wlis awewil-dawewili,<br />

aburdul-daburduli saqme gamoawyobies, kancelaria<br />

rigze daayenebies, imsaxures da, roca gamosasworebeli<br />

aRara iyo ra, madlobis magieraT, ubralo xmosnaTac aRar<br />

airCies ara Tu qalaqis Tavad. ivanenko? me da Cemma<br />

RmerTma, rom kargi asarCevia maTTvis, Tu ki maTi wesdeba<br />

nebas miscems maT. cxadia, rom isev erTi maTgani unda air-<br />

Cion, magram vin? izmailovis Semdeg k. a. bebuTovs veravina<br />

jobs, magram is xom sxva saqmes adgia da ver moacdenen.<br />

alixanovi ar Tanxmdeba, evangulovi yoymobs, borisgodunovobs!..<br />

reiteri? wesdebis winaaRmdegi iqneba. dar-<br />

Ca isev marto g. Tumanovi da, Cveni azriT, ukeTessac ver<br />

gamoZebnian!...magram, vai, Tu ar apation is, rac viTom da<br />

1<br />

es werili mesame nomrisaTvis awyobili iyo, rodesac qalaqis arCevnebi<br />

gaTavda.<br />

65


RirsebaT CauTvala maTma gazeTma: `erT dros is qarTul<br />

interesebs misdevdao~. maS, visRa airCeven? rasakvirvelia,<br />

evangulovs. sxvebis dasaxeleba-ki uazro, banze<br />

sityvis agdebaa!.. ras niSnavs `banze sityvis agdeba~ da saidan<br />

wamomdgara es andaza?<br />

kaci rom laparakis dros gadauxv-gadmouxvevs da pirda-pir<br />

pasuxs ar iZleva, imaze ityvian: `sityvas banze agdebso~.<br />

es andaza Zvelis-Zvelia. etyoba, rom Cven mama-papebsac<br />

codniaT sityvebis gaband-gamobandva pasuxis asa-<br />

SoreblaT, da sityvis banze agdebac ise, rogorc Wirveul<br />

bavSvebis mosaSoreblaT burTs maRla banze aagdeben<br />

xolme. `sityvis banze agdebas~ dRes CvenSi ufro meti bazari<br />

aqvs, sadiplomato iaraRaT aris gadaqceuli da ufro<br />

mzakvruli xasiaTic aqvs, vidre ZvelaT.saqurdalze<br />

rom vinmes miaswro da amxilo, is maSinve `banze Seagdebs<br />

sityvas~ da pir-aqeTve dagiwyebs mtyunebas: `radganac me<br />

da Sen sul sxva-da-sxva tomis kaci varT da Sen ki Cemi<br />

tomis xalxi sazogadoT gZuls, mec mitom mwameb cilso~.<br />

tyvilaT ki ar aris naTqvami: `wyal-gaRma Seedave da wyalgamoRma<br />

dagrCebao~. qurdi pir-aqeT dagwamebs cils: `ama<br />

da am kacs Cemi gvaris yvela sZuls da emtereba!..ara daujeroT<br />

rao!~ amas rom yurs mohkraven misi tomis kacebi,<br />

isinic zogi sisuleliT da zogic boroti ganZraxviT mieqomagebian<br />

da atexen erT vai-uSvelebels. ramdenic unda<br />

iZaxo: `batonebo! ra SuaSia aq ucxo tomoba? es, romel<br />

naciasac unda ekuTnodes, sul erTia, Tu Searcxvens, Tvara<br />

veras asaxelebs! pirad saZaglobas mTels miss nacias<br />

awers da miTi unda Tavi gaimarTlos!.. amiT es Cirqsa<br />

cxebs Tavis tomis xalxs da me-ki, pir-iqiT, vambob, rom eg<br />

ar aris misi naciis warmomadgeneli tipi!.. magisTana gafuWebuli<br />

aqac iSviaTia da sxvani da sxvani. `amisTanebi<br />

rac unda iSvelo, damjere aRarsad aris!. yursac aRaravin<br />

gigdebs da gamodixar pir-aqeT Senve mtyuani!..Zalian magari<br />

xasiaTisa da Tav-ganwiruli iunda iyos kaci, rom<br />

qurds qurdoba amxilos, avazaks avazakoba da mezveres<br />

66


mezveroba!.. dRes am xerxs, ese igi sapolitiko banze sityvis<br />

agdebas, xels sWideben, ara Tu sxva tomebis, TviT Senive<br />

gvar-tomis gafuWebuli moZmeebic, rom wminda wyali<br />

aamRvrion da Sig mere TavisuflaT bade gaSalon. amave<br />

xerxs xmarobs dRes Cveni vaWari xalxic, romelsac Cven<br />

SemkrebelobiTad, gvar-tomobis gaurCevlaT, yvelas er-<br />

Tad somxebaT vuwodebT.<br />

saidan da rogor gaCnden CvenSi es vaWrebi? uxsovari<br />

droidan Cveni qveyana umTavresad or wodebaT iyo gayofili<br />

_ dabal-wodebaT da maRal-wodebaT. TviToeul<br />

maTgans Tav-Tavisi mosazRvruli movaleoba awva uRlaT;<br />

pirveli qveynis muSa iyo, miwis momqmedi da meore _ mxedari,<br />

romelic brZolis velze aTen-aRamebda. visac uZlurebis<br />

gamo anu sxva rame mizeziT am ori umTavresi movaleobis<br />

atana ar SeeZlo, is an beraT Sedioda monasterSi<br />

da an aReb-micemobas hkidebda xels. am ukanasknels ekuTnoden<br />

ebraelebi da somxebi. ebraelebi babilonis tyveobis<br />

dros gadmosaxlebulan CvenSi; somxebi-ki meSvide saukunidan<br />

dawyebuli gvexizneboden nel-nela. Cven imaT Zmuris<br />

siyvaruliT vegebebodiT, miT ufro, rom maTi sarwmunoebisa,<br />

e. i. grigorianebi qarTvelobaSiac bevri iyo darCenili.<br />

Semoxiznulebs mza eklesiebi dauxvdaT da qarTvelobam<br />

isini mama-Sviluradac Seitkbo. isinic ise gaqarTvelden,<br />

rom arafriT, garda sarwmunoebisa, qarTvelebisagan<br />

aRar gairCevoden. bevrma maTganma qveynis erTgulebisa<br />

da kargi samsaxurisaTvis Tavadobisa da aznaurobis Rirsebac<br />

miiRo; zogma miwis muSaobas mihyo xeli, magram umetesobam-ki<br />

vaWroba irCia da aReb-micemobac sakuTrad<br />

maT xelSi gadavida. ai, am movaWre xalxs, radganac mis<br />

umetesobas somxoba Seadgenda, Tumc Sig uriebi da daCiavebuli<br />

qarTvelebic erien, SemkrebelobiTad daerqva<br />

somxoba; ase rom CvenSi sityva `somexi~ da `vaWari~ erTsa<br />

da imaves niSnavda. am wris xalxs didi ufleba ara hqonia<br />

ra CvenSi!..isini sabatono iyven da gadasaxadic didi emar-<br />

TaT. gayofilebis sabuTebSi anu fardis wignebSi, xSirad<br />

67


SexvdebiT rom erT vaWars,somexs anu urias, romelsac,<br />

garda saxl-karisa sxva adgil-mamuli ara abadia ra, ocsa<br />

da oc-da-aT did memamule glexebs ufardeben.didi gvaris<br />

Svilebi miTi ufro iyven SeZlebuli, rom sakuTari<br />

bazrebi hqondaT, magaliTad: saCxereSi, onSi, xonSi, kulaSSi,<br />

CxarSi, suramSi, cxinvalSi da sxva da sxvagan. sanam<br />

qarTvelebis cxovreba Zveli wesiTa da rigiT midioda,<br />

Tavad-aznaurobac uzrunveli iyo, radganac erTi mxriT<br />

glexebi eWiraT xelSi da meoreTi_movaWre somex-uriebi;<br />

rac-ki dasWirdebodaT, yoliferi mzaT hqondaT da fuli<br />

mxoloT saTamaSo, saqeifo masalaT miaCndaT. ara Tu ZvelaT,<br />

rusobamde, rusis Semosvlis Semdegac, sanam kavkasiis<br />

mTebi ar daipyres, imave Zvel gzas adgen qarTvelebi.<br />

marTalia, fuli rom daWirdeboda romelsame Tavad-aznaurTagans,<br />

maSinac vaWars gamoarTmevda da, droze Tu ver<br />

gadauxdida, pasuxic mzaTa hqonda: `ra dagemarTa, kaco,<br />

rom mawuxeb? ra didi rame ggonia eg Seni raRac oxeri<br />

fuli! aRar dagvacli?!.. ager jarSi waval, gavimarjveb,<br />

pencias daminiSvnen da maSin Sig TavSi gaxli Sens fulebso~!..<br />

amgvari pasuxi dRes Tumca sasaciloa, magram maSin<br />

ki xSiraT gamarTldeboda xolme da rom kidevac ar gamar-<br />

Tlebuliyo, unda mainc orive mxares moecada. mxoloT<br />

baton-ymobis gadavardnidan SeiSala Zveli wesi da rigi:<br />

Tavad-aznaurobas rac hqonda, xelSi gamoecala da unuge-<br />

SoT daiwyo farTxali, ise rogorc Tevzma riyeze, _<br />

glexobas rac hqonda, is aRar SerCa!... marTalia, piradaT<br />

ganTavisuflda, magram miwa-wyali ki CamoerTva da mcire<br />

nadeli rac dauniSnes, imaSiac meoTxedi unda exada; amas<br />

garda, pir-da-pir gadasaxads bevri Separebuli gadasaxadic<br />

miemata da fuli saWiro Seiqna!.. es fuli ki arc ma-<br />

Ralsa da arc dabal wodebas ara hqonda!.. rom kidec hqonoda,<br />

misi moxmareba, miuCvevlobis gamo, arc erTma ar<br />

icoda... orive mxare SekrTa da fexi gadaubrundaT, mogebaSi<br />

darCa mxoloT is wodeba, romelsac ara dakargvia da<br />

ara daklebia ra, e.i. vaWroba: maTi simdidre fuli da sa-<br />

68


vaWro saqoneli iyo da imaTTvis xom xelic aravis uxlia?!..<br />

moviyvanT sanimuSod erT magaliTs: wereTels misi<br />

yma-vaWari cxraas Tumans aZlevda: marto-xeli var da gamiSvio.<br />

batoni aTas nakleb ar Seelia; mouswro reformam<br />

da ocdaxuTi maneTi ergo im vaWarSi, meti aRaraferi!<br />

diax, baton-ymobis gayram vaWrobas bedi karze moayena da<br />

maTi xelobis sarbielic gadidda. ufulo da fulis umecari,<br />

rogorc maRali, ise dabali wodebac orive burJuaziis<br />

xelSi Cavarda da daeSva ufskrulisaken. es rom<br />

dainaxes sxva mxris vaWrebma, moaSures am Cvens mxares<br />

sxva-da-sxva qalaqebidan: naxiCevnidan, erevnidan, ganjidan,<br />

azrumidan da sxva. Seiqna ekonomiuri brZola! magram<br />

ras vambob? ris brZola?!.. erTi mxriT dageSili mglebi<br />

da meoriT ki sabralo cxvrebi!.. cudi dro dadga aqaur<br />

mcxovreblebisaTvis... bolos, roca iqna, zogierTma Segnebulebma<br />

Tvali gamoaxiles da yvedreba daiwyes: `SegvWames<br />

vaWrebmao~! magram burJuaziam sityva banze aagdo da<br />

farad somxobis gvar-tomoba ixmara: `getyobaT, rom<br />

Tqven mteri xarT mTeli somxobisa, Tvara Cvenc ar dagviwyebdiT<br />

mtrulad yurebas?! eg, am droSi, ar ekadreba<br />

Tqven ganaTlebulobaso!.. naciis aTvalwuneba umecrebis<br />

niSania da barbarosobiso!~ _ `ra bZanebaa! ra SuaSia aq<br />

gvar-tomoba? somxis naciis mizani (Cven vfiqrobT) sruliadac<br />

ar moiTxovs imas, rom sxva xalxi amofxvras da gadaylapos!..<br />

Tqven ara brZandebiT somxobis warmomadgeneli!..<br />

Tqven mxoloT sakuTar Tavsa da kuWze fiqrobT da<br />

gvar-tomobas-ki mxoloT farad da pirbadeT xmarobTo~!<br />

_ ase daiZaxes zogierTebma CvenSi, magram gamgoni vinRa<br />

iyo, rodesac umetesoba Rrialebda da zuoda?!.. qarTvelebis<br />

mxriTac fuWma inteligentebma da cru liberalebma<br />

_ aqao da gaunaTlebloba aravin Segvwamoso, pirze<br />

xeli daifares: gaCumden, xmas aRar iRebden!.. amiT burJuaziam<br />

Tavi ufro aiSva, gaTamamda da xelSeuSlelaT gaabgamoaba<br />

qseli. xalxi gulSi iklavda javrs da naRveli<br />

Tan-da-Tan usivdeboda. siZulili Camovarda, romelsac<br />

69


olos kidec unda gamoexeTqa; magram am dros viTom da<br />

gamodis asparezze somxis axalgazdoba, namdvili axal-<br />

Taoba da sul sxva programma Semoaqvs cxovrebaSi!.. ai,<br />

ras gveubnebian Cven, qarTvelebs, (Tu dasajerebelia):<br />

`Tqven marTali xarT! egeni ar arian somxis interesebis<br />

warmomadgenelni!.. sadac Taflia, magaTi baRdadic iq<br />

aris! egeni iseTive mtrebi arian Cveni, rogoric Tqvenio;<br />

Cven ar mogvwons magaTi saqcieli, ar TanavugrZnobT magaT<br />

moqmedebaso~ da sxva. _ es aRsareba wminda guliTac<br />

rom ar yofiliyos naTqvami, maSinac ar unda dagvegdo<br />

uyuradReboT, magram Cven ki ase ar moviqeciT: qalaqis<br />

gamgeobaSi rom usiamovneba Camovarda qarTvel da somxebis<br />

xmosnebis Sua, Cvenebma es SuRli mTlaT somxobas miaweres!<br />

veRar SeniSnes, rom aq mxoloT vaWrebi ibrZoden<br />

da ara somxoba, romlis warmomadgeneli axali Taoba iqve<br />

iyo da qarTvelebis uaryofa ar surda. es mxoloT erTaderTma<br />

giorgi wereTelma SeniSna da darCa xmosnaT, magram<br />

martooba-ki daujda fasaT: umetesobam eqsoria uyo da<br />

SeaCvena ara marto is piradaT, _ TviT is Jurnali `kvalic~<br />

ki, sadac giorgi muSaobda. amgvar sastikobaze kidev<br />

aras vityodiT, rom sul mxoloT carieli piradoba ar<br />

gamomdgariyo: jer erT weliwadsac ar gauvlia da is vaJbatonebi,<br />

romelnic giorgi wereTelze ganaCensa swerden,<br />

piriqiT, midian imav vaWrebTan, ekavSirebian, emxrobian,<br />

imxroben da amtkiceben: Cven orives erTi da igive interesi<br />

gvaqvso! fie!.. `ase Cemo manaseo, xan ise da xan aseo~,<br />

rom ityvian sworeT es aris. Cven raRa unda vTqvaT, _ is,<br />

rom sul sxva azrisa varT: im axalgazdobas, romelic zemoT<br />

davasaxeleT, Cven viwamebT TanamoazreebaT, Tu saqmiTac<br />

dagvimtkiceben naTqvams!.. rac Seexeba Zveli Taobis<br />

warmomadgenel burJuazias, imaTi ki ra mogaxsenoT!..<br />

Cven isini moyvrebaT ar migvaCnia da wunsa vdebT im qar-<br />

Tvelebsac, romelnic sapirado angariSiT imaT ekedlebian<br />

da maTTan erTad sityvas banze gvigdeben.<br />

1897<br />

70


istoriuli ganxilva saxelwodebis:<br />

armenis, haistanis da somxeTis<br />

deda-miwis zurgi, rogorc viciT, yvelgan saerToT<br />

Zal-momreobis sarbiels warmogvidgens, sadac didi pataras<br />

ereva da Zlieri sustsa sCagravs. magram am Zal-momreobasac<br />

Tavisi kanoni aqvs: Sig, cxovrebis gaferadebuli<br />

xerxi da faric trialobs, umisod qveynis win msvleloba<br />

Seferxebuli iqneboda. xalxis sibrZnes or patara arakSi<br />

Cauyenebia msoflio cxovrebis didi sarke: `modi vnaxoT<br />

venaxio~ da `ar SegrCebao~. pirvelSi CamoTvlilia, Tu<br />

rogor SeWama miwa venaxma (vazma), venaxi _ Txam — Txa<br />

mgelma, _ mgeli _ Tofma da am gvaraT, rgols rom Semoivlis<br />

es cxovrebis kanoni dasabami isev dasawyiss uer-<br />

Tdeba da ukanasknel SemWmels isev miwa SeWams.<br />

meore kidev ufro sagulisxmocaa: matls iWers Citi<br />

SesaWmelaT: sikvdilis wineT eubneba patara msxverpli<br />

mis momrevs: `ar SegrCebao!~ marTlac, Cits qori iWers,<br />

qors _ arwivi, arwivs kaci hklavs, kaci kvdeba da isev<br />

matli sWams. aravis ar SerCeba ra! yvelas xdeba gadasaxadi.<br />

da am dausrulebel msoflio brZolaSi gamarjveba,<br />

Tumca, mxoloT droebiTi, magram mainc gamarjveba, imasa<br />

rCeba, vinc Segnebuli da win-daxedulia. aq sagulisxmo is<br />

aris, rom zogjer uzar-mazars, moZravsa da momqmed<br />

cxovels, patara uCinari mweri azis tanze, sisxlsa wuwnis<br />

da batonuraT ikvebeba. am gvari mkbenarebi ara Tu cxovelebSi,<br />

mcenareebSic arian, magaliTad, suro da fiTri.<br />

dedamiwaSi magraT fesveb gadgmuls, qar-grigalis Seupovars<br />

da mexis gamZle xes gars ewmaxvneba suro, kanSi ujdeba<br />

fiTri da xe-ki nel-nela xmeba. Tval-saCinoT gvixatavs<br />

amas erTi qarTveli axalgazrda mwerali:<br />

`mciva, mciva, Semibrale, TavSesafari momeci, siciviT<br />

nu momklav, xom xedav, patara var...lamis qarma gadamagdos<br />

da Tovlma damarCos!... bina momeci!~ ase evedreboda<br />

71


sicivisagan sikdililis pirze misuli pawawa fiTris Tesli<br />

msxlis xes. msxalma Seibrala, ifiqra madlia vupatronebo<br />

da uTxra: `SemoZveri, Se sawyalo, adgils rogor<br />

dagiWero?~ fiTris marcvali SeZvra msxlis qerq qveS, sadac<br />

ufro RrmaT iyo gaxeTqili da zed cilamde miekra.<br />

moikalaTa aq myudroT, TavisuflaT, xel-SeuSlelaT.<br />

ramdenic dro gadioda, imdenaT icvleboda msxlis qerqze<br />

tkipasaviT dakrobili fiTri: `izrdeboda, ibereboda,<br />

sul gan-gan iwevda, msxlis cila ramdensame alagas Caexvrita<br />

da tuCebiT dahkvroda. msxals aRarc-ki axsovda aq<br />

imis yofna da ambobda:`raRac miRitinebs, TiTqo arca<br />

mkbens da arca mwuwniso~. msxals jer vera gaego-ra da<br />

fiTri-ki nel-nela izrdeboda: Rers Reri emateboda,<br />

tots toti, foTols foToli; gasuqda, galaRda, gaibarjRa,<br />

gaizarda, gaSala Sors Tavisi brWyalebi. fesvidan<br />

momdinare wvens wveroebisaken aRar uSvebda, wovda, rogorc<br />

oboba buzs, wuwnida, rogorc balRi Saqars, Zreboda,<br />

rogorc svavi sisxliTa. msxali-ki Tan-da-Tan imSeoda.<br />

bolos, magram gvian-ki mwvaveT igrZno msxalma tkivili<br />

im adgilze, sadac fiTri ajda~.<br />

_ `vina xar, ra xar da ra sulieri? aRar moSordebi?<br />

Tu stumari xar, stumroba amdeni xnis ar gagonila, stumris<br />

wesi aasrule da Tu mteri xar, gamagebine mainc, ras<br />

Camciebixaro? _ daekiTxa msxali~.<br />

fiTrma gadaixarxara iseTi saZageli da sazareli xmiT<br />

da kiloTi, romelSiac gamoixateboda mware da gulis<br />

momkvleli dacinva.<br />

_ `raT unda wavide?! vera xedav, ramdeni varT? aba<br />

miixed-moixede, gaixede im totebze! Cveni samSobloc aq<br />

unda iyoso~.<br />

am Seupovrobis Semdeg, TiTqo jibrze, rac Zali da<br />

Rone hqonda wovda msxals; aRar imaleboda da aRarc adriandulaT<br />

Tavs ikatunebda.<br />

msxali nel-nela xmeboda da fiTri-ki xarobda. `udrovoT<br />

daberda, moikakva, daxavsda, daiRmiWa, qerqi daeRri-<br />

72


ja, kani dauskda, totebi daukopitda, zogi daemtvra, zogic<br />

naxevraT xmeli aqa-iqRa gaeSvira. sacodavi Sesaxedi<br />

patronma rom naxa, msxali xils aRar iZleoda, moWra daupira,<br />

magram mezobelma urCia: ver xedav, rom eg xe fiTrs<br />

Seuwuxebia? magas raTa sWri? Sen magas mxoloT gamxmari<br />

Stoebi gadasxepe, fiTri gaacale, moaSore da maSin naxav,<br />

Tu isev ise adrindulaT ar gaixaroso. daujera msxlis<br />

patronma. `kap-kup, kap-kup~ _ iZaxoda culis kakuni, Tan<br />

moWrili totebis Wriali da bartyuni. `axla-ki daiTvala<br />

Cemi dReebi, aRaraferi mixsniso~ _ hgodebda SeSinebuli<br />

xe, magram Ziridan, miwis jurRmulidan xma moesma: `nu<br />

geSinia! Cven isev cocxlebi varT, ar movkvdebiT raRai-ki<br />

fiTri aRar gvawuxebso!~ is xma iyo fesvebis Zaxili. `isini<br />

isev Ronierni, mZlavrni, mravalni, uTvalavni iyven, TavisTvis<br />

CumaT bnels, umzeo, Tval-Cauxedvel ukunSi mimalul-miCqmalulni,<br />

msxals axal-axali totebisaTvis uxv<br />

saWmel-sazrdos umzadebden da awvdiden~.<br />

rogorc mcenareebSi fiTri, suro da xavsi, anu cxovelebSi<br />

mkbenari mwerebi, ise adamianis tomebSiac urevian<br />

misTana gundebi, romelTac TviT-arseboba Tavis Tavad ar<br />

SeuZliaT da undaT sxvis sxeulze ixaron. amis magaliTs<br />

gviCvenebs is didi gundi movaWreTa, romelsac Cven SecdomiT<br />

somxebaT vuwodebT. uxsovari droidan, im TaviTve,<br />

gadmoudgams Tu ara biji iveriel toms, isinic adevnebian,<br />

gamouvliaT mcire azia, gadmoulaxavT masisi (ararati)<br />

da iqamde Camohyolian, rom fiTriviT gars Semoxvevoden<br />

da kanSi CaWrodnen.<br />

Tu gul-da-gul da ufro meti dakvirvebiT gadavavlebT<br />

Tvals istorias, Cven davinaxavT, rom es xalxi,<br />

sadac-ki Sexiznula da Tavi Seeufarebia, cota sulis mobrunebis<br />

Semdeg, dapatroneba moundomebia, Tavic iqaur<br />

mkvidraT aRuarebia da boganoT mosuloba gadaufuCeCebia.<br />

miuxedavad qarTul-berZnul istoriis wyaroebisa,<br />

maTma istoriam mefis warTmevac-ki mogvindoma da didi<br />

daviT kurapalati Tavis mefeT aRiara, rasakvirvelia im<br />

73


ganZraxviT, rom qveyana daerwmunebia: Tu mefe Cveni iyo,<br />

maSasadame, misi samflobelo _ taosis kari anu axlandeli<br />

Woroxis xeobac sasomxeTo yofilao. momavlis gasakvlevaT<br />

sxvisi warsulis misakuTreba da misive yofilis<br />

uaris yofa upirveles xerxaT uWiravT xelSi. imaT istorias<br />

rom davekiTxoT, TviT-arseboba qarTvelTa arasodes<br />

ar yofila saxsenebeli, enac imaT uwyalobebiaT Cven-<br />

Tvis, anbaniT maTs mesrobs Seufxzavs Cveni da wes-wyobilebac<br />

maTgan migviRia!... guSin ar iyo, rom maTi mecnieri<br />

_ patkanovi amtkicebda: qarTvelebs istoria ar hqoniaT,<br />

mxoloT meTvramete saukuneSi, vaxtangis dros, SeTxzes<br />

da isic somxur zRapridano? imaTi SegonebiT ar iyo, rom<br />

grenma sajaroT warmoTqva: `Tamar-mefe mxolod somxebisa<br />

da osebis intrigam dasva taxtze, Tvara im dros, me-<br />

Tormete saukuneSi, qarTvelebi mciresa da umniSvnelo,<br />

Seugnebel brbos warmoadgendao?! imaTi Jurnal-gazeTebi<br />

ar amtkiceben, rom <strong>qarTuli</strong> ena ise Raribia, rom rTuli<br />

azris gamoTqma SeuZlebelia da sityvebic somxuridan<br />

miuRiaTo, maSin rodesac sul sxvas amboben evropielni<br />

mecnierni da maT ricxvSi TviT maTive sasiqadulo avtoriteti<br />

b. gateriasi, romlis azriT somxuri enis Seswavla<br />

ise ar moxerxdeba, Tu ar <strong>qarTuli</strong> enis wyalobiT da sa-<br />

SualobiTo?! netavi vin undaT, rom daajeron da Secdoma-<br />

Si Seiyvanon _ msoflio istoria Tu Cven? vTqvaT, dave-<br />

TanxmeT maT: aRar viwameT da aRar virwmuneT arc ucxo<br />

erebis istoriuli wyaroebi Cveni eris Sesaxeb, arc Cveni<br />

sakuTari qronikebi, arc gujrebi; yalbaT vicaniT Cveni<br />

pergamentebi, arxeologia, numizmaTika da sxvani, magram<br />

imas raRa vuyoT, rac axal Cvens Tvalsa-da-xels-Sua xdeba<br />

da rasac ase naTlad Cveni TvaliTa vxedavT?! guSindeli<br />

ambavi ar aris maTi Semoxizvna da Cven mier maT sapatronoT<br />

xelis gaSvera? Cvenma ukanasknelma mefeebma, isini<br />

Sig Suagul saqarTveloSi Semoxiznes da rogorc vaWarxalxs,<br />

omSi gamousadegars, qalaqebi Caabares. qarTveli<br />

xalxi-ki brZolis velze aTen-aRamebda. sanam Zlieri ru-<br />

74


seTi ar mieSvela da mteri ar CamoaSora! daRaluli, daqanculi<br />

da dawylulebuli qarTvelebi, Sin rom Semobrunden,<br />

ra dauxvdaT? is, rom maTi yofa-cxovreba, Semoxiznul<br />

da moZmeT miRebul vaWrebis xelSi iyo da bodiSis<br />

magieraT, pir-iqiT medidurad hyvirodnen: `vin xarT da<br />

saidan modixarTo? Tqven rodis yofilxarT aqo? es yovelTvis<br />

Cveni yofilao!~ dasamtkiceblaT qarTvelebisve<br />

taZreb-monastrebs miuTiTes, sadac <strong>qarTuli</strong> zed-warwera<br />

amoefxikaT da `daviT-bagratebis~ nacvlaT `arSak-mar-<br />

Sakebi~ CaeweraT!... Cven gvakvirvebs Secdoma da gul-ubryviloba<br />

Cveni mefeebisa da qarTveli xalxis, Tvara es<br />

sworeT asec unda momxdariyo, radganac brZola arsebobisaTvis<br />

msoflio kanonia da verc somxebi acdebodnen am<br />

kanons, miT ufro, rom Zveli anderZi xelSi eWiraT da misi<br />

gatexa ise ar SeeZloT, rogorc sakuTari rjulisa! ai, ra<br />

uanderZa maT saSviliSviloT maTma patriarxma abraamma<br />

`dvinis krebis~ dros _ 596 w. `Cven vbrZanebT, rom somxebma<br />

amis Semdeg ar iqonion qarTvelebTan araviTari kavSiri<br />

arc locvaSi, arc sma-WamaSi, arc megobrobaSi, arc Svilebis<br />

aRzrdaSi; ar gabedon mgzavroba salocavaT, rogora-<br />

Tac saxel-ganTqmuli mcxeTis jvarisa, agreTve manglisis<br />

jvarisa; ar miscen maT neba siarulisa Cvens eklesiebSi;<br />

eridnen imaTTan damokidebulobas col-qmrobisas. neba<br />

eZlevaT mxoloT aReb-micemobisa imaTTan, rogorc uriebTan.<br />

vinc am brZanebas uar-hyofs, wyeulimca ars igi suliT<br />

da xorciT da yovlis cxovrebiT!~ amis Semdeg Cven<br />

raRaT unda vecadoT somxebis sindisSi Cagdebas, rom<br />

msoflio kanons ewinaaRmdegon da rjuli gatexon? magram<br />

sruli neba ki gvaqvs, vusayveduroT im Seugnebel da cruliberal<br />

qarTvel inteligentebs, romelnic bans aZleven<br />

somxebs da gaiZaxian: `ibrZoleT Tqvenc mxolod im iara-<br />

RiT, romelsac isini xmarobeno!~ ra eTqmis im mwyemss, romelsac<br />

farexSi mglebi Secvenia da mis nacvlad, rom man<br />

kombali aiRos xelSi mosagerieblaT, mxolod iZaxis: `unda<br />

mec ise moviqce, rogorc isini iqceviano!. e. i. movica-<br />

75


do im dromdi, sanam Cem cxvrebsac ar amouvaT mglis kbilebi<br />

da sakbenaTac mgluraT ar aeSlebaT saRerRelio?!.~<br />

Cven ki, Cveni mxriT, ar SegviZlia, rom Tvalyuri ar<br />

vadevnoT ara Tu dRevandel maT moqmedebas CvenSi, TviT<br />

maT warsulsac. saWiroa, vicodeT: marTla eseni arian is<br />

Zveli haiastanis xalxi, romelsac arc Cven uarvyofT, Tu<br />

sxvebi Semoparulan maTi saxeliT? gavsinjavT, SevamowmebT<br />

maT istoriul pasports da misTvis aqve moviyvanT<br />

sityva-sityviT, SeucvlelaT erTi Cveni axalgazrda-qar-<br />

Tveli mecnieris azrs.<br />

`yvela axlandeli mecnierebi Tanaxma arian, rom bevraT<br />

adre Svidi aTasi wlebisa qristes dabadebamde, Suaaziis<br />

mTa-vakebis aremareSi moxda imnairi bunebiTi movlena,<br />

romelmac umTavresi nawili kacobriobisa am adgilebidan<br />

gaaxizna. am bunebiTi movlenas uZvelesi zepir-<br />

Tqmuloba uwodebs `warRvnas~ da amis mizezaT axlandeli<br />

mecnierebi sxva-da-sxva SemTxvevas xdian. erT amnair Sem-<br />

TxvevaT aRiareben deda-miwis CrdiloeTidan samxreTisaken<br />

Tan-da-Tan gagrilebas; meoreT _ imas amboben, rom<br />

istoriis dasabamis wina-droebSi wvimis Rrublebis mimdinareoba<br />

Tbili adgilebidan maRal da civ mxareebisaken<br />

Tanaswori ar iyovo da amiT zogierTi adgilebis wylebi<br />

Zalian unda gadidebuliyvnen da warRvna unda moexdina-<br />

To. sxva mecnierebi, varskvlavT-metyvelobiT angariSoben,<br />

rom im uZveles droSi deda-miwas unda datakeboda<br />

erTi didi kvimati anu mTeli kvimatT jgufi da kvimatis<br />

zRvaSi Cavardnas is zRva Ziramdis, 150 ejis sivrceze, unda<br />

gaeSros da wyali xmeleTze gadaesroloso~.<br />

`ra mizeziTac unda momxdariyo warRvna, mainc es namdvilia,<br />

rom TeTri modgmis erebi Sua-aziidan sxva-dasxva<br />

mxareebisken gaemgzavren da, erTi nawilis garda, romelic<br />

gadavida indoeTSi, yvela maTganma mimarTes dasavleTisken<br />

_ aziis wina-mxareSi da Semdeg dasavleT-CrdiloeTisaken<br />

_ evropaSiac~.<br />

76


`aziis wina mxareSi mecnierebas upirvelesaT mohyavs<br />

tom-naTesaoba, romels, Zveli aRTqmis mibaZviT, xamitquSitaT<br />

uwodeben. quSitebma gamoiares kaspiis da ormuzis<br />

(sparseTis yure) zRveb Sua da maTma umTavresma Stom<br />

miaRwia wilois mdinaris kideebamde, sadac samudamoT dabinavda<br />

da SeuerTda aqaur Savi modgmis erebs, romlebTan<br />

mas araferi naTesauri kavSiri ar hqonda, rogorc es daamtkica<br />

mecnierulma Seswavlam Semuruli gvamebis (mumiebi)<br />

uZveles egviptelTa. maTgan iyo damyarebuli Rirs-saxsovari<br />

Zveli egviptis yofa-cxovrebis warmateba da maTgan<br />

dRes darCenilan felaxni. xamit-quSitebsve gamosdia<br />

tom-naTesaobam, romelsac umravlesi nawili axlandel<br />

mecnierebTa uwodebs turanulaT, magram im mizezisa gamo,<br />

rom ufro mtkice da mecnieruli saxelwodeba jer ver<br />

mougoniaT. am gvar-tomobis `turanloba~ imaT ar aris<br />

dasajeri, rom misgan darCenili erebis enebi imdenaT ganirCevian<br />

turanlebis enebisagan, ramdenaTac sxva enebisagan<br />

fleqsiuri (mcvleli) modgmisa. garda amisa, uZvelesi<br />

kacobriobis Tqmulebani, magaliTad: moses wignebi<br />

da zendavesti, mowmoben, rom im droTa wyvdiadSi namdvili<br />

turanlebi ar gamoscilebian jionis mdinaris da kaspiis<br />

zRvis napirebs da wina-aziaSi Semosulan ugvianes yvela<br />

sxva did tom-gvarobisa, e.i. simitebisa da arielebisa~.<br />

am gancalkevebulma, xamitebis Semdeg, wina-aziaSi uZvelesma<br />

gvar-tomobam Semouara kaspiis zRvis samxreT-kideebs<br />

Tavisi nawiliT, mivida mcire aziaSi da iq dasaxlda.<br />

axlandeli mecniereba gvauwyebs, rom am tom-gvarobisa<br />

iyveno, sanamdis semitebi da arielebi ar Semoerien, midiel-araratielebi,<br />

mesxeb-mTabariani, seTebi, umravlesi<br />

mcire-aziis erebi da qaldevelni oriode qveynebisa, e.i.<br />

Savi zRvis (speriis) da SuamdinareTisa. am erebTa Soris<br />

yvelaze ufro Tval saCino iyven SuamdinareTelni qaldevelni,<br />

romelnic, evfratis da tigrosis mdinareebs Cahyven<br />

da maT bolo-kideebze iqauri xamitebiTurT upirvelesi<br />

kera kacobriobis swavla-warmatebisa aages. ra tom-<br />

77


naTesaobisa iyvnen es qaldevelni _ amaze didi davoba<br />

qondaT da axlac aqvs mecnierebs. pirvel-SexedulobiT,<br />

rasac asabuTebda gakvriT marto Seswavla lursmul warwerebisa,<br />

zogierTni, fiqrobden, rom es qaldevelni semitebis<br />

Tanametomeni iyveno, magram es azri bevrma ram mosazrebam<br />

gaacrua, da ufro iman, rom gamoCnda uZvelesi<br />

lursmul-warwerebi, romelnic ar iyo dawerilni semitur-enebze.<br />

amnairi warwerebi pirvelaT oppertma SeniSna<br />

da warmoTqva maTi enis `turanloba~. es mosazreba TiTqmis<br />

yvela mecnierebma miiRes da gansakuTrebiT lenormanma.<br />

magram am bolo dros misi mowafe babeloni amis<br />

winaaRmdegi Seiqmna. babelonis azriT, turanlebis erebis<br />

istoriiT cnobili Tviseba imnairi ar iyo, rom imaT daemyarebiaT<br />

rame swavla warmateba. am mosazrebidan da im<br />

garemoebidan, rom qaldevelebis da egviptel quSitebis<br />

swavla-warmatebis fesv-dasawyisi msgavsi arian, babeloni<br />

askvnis, rom isini Tanamogvare iyveno, rasac Zveli aR-<br />

Tqmis cnobebic mowmobeno. babelonis naTqvami im SemTxvevaSia<br />

dasajeri, Tu uZvelesi lursmuli da ieroglifiuri<br />

warwerebis enebi emsgavsebian erTmaneTs. saqme imaSia, rom<br />

es msgavseba ara Cans. xamituri da semituri enebi Tanamogvare<br />

enebi ariano, am enebis erT umkvidres Tvisebas Seadgenso:<br />

emfatiuri (aRtacebiTi) bgerebi, mtkiceT gansaz-<br />

Rvra mstvenav bgerebis da sxvac, rac oppertma SeniSna da<br />

riTac uZvelesi lursmul-warwerebis ena ganirCeva semitur<br />

enebisagan. maS, SuamdinareTel qaldevelebis vinaobaze<br />

mecnierebas jer ukanaskneli sityva ar warmouTqvams<br />

da ufro misaRebaT rCeba is mosazreba, rom isini iyvnen<br />

im tom-gvarobisa, romelmac wina-aziaSi xamitebs mosdia<br />

da romelic jer mecnierulaT dasaxelebuli ar aris,<br />

rogorc zemo-Tqmulia~.<br />

`ramodenime saukunoebiT wina-aziaSi xamitebisa da<br />

`gancalkevebul~ tom-gvarobisa Semdeg Semodian semitebi.<br />

isini mihyven TavianTi monaTesave xamitebis kvals da<br />

SuamdinareTelni qaldevelni daimonaves, roca am ukanas-<br />

78


knelebis mflobelni iwodeboden mZlavr vaSkacebaT, mefeebaT<br />

`urisa~ da mefeebaT `sumiris da akvadis~ (arqadis<br />

1 ) qveynebisa. Semdeg aq daarsden didi saxelmwifoebi<br />

babilonisa da asureTisa. sxva semitebis Stoebi daemkvidren:<br />

araneTis naxevarkunZuls (arabebi), palestinas (ebraelebi)<br />

da xmelTa-Sua-zRvis aRmosavleTis kideebs (finikielni<br />

da sxv). amnairaT `gancalkevebuli~ gvar-tomobis<br />

erebi iyvnen gandevnilni CrdiloeTiT mcire aziisaken _<br />

da mdinareebis evfratis da tigrosis saTaurebisaken~.<br />

`2500-2000 w.w.q. dabadebamde aziis winamxareSi Semodian<br />

ori gziT arielebi. isini arian Zveli midielebi da<br />

sparselebi, erTi mxriT, da meoreTi _ is arielebi, romelTac<br />

Sua aziidan samxreTi evropa gamoiares da balvanis<br />

naxevar-kunZulidan mcire-aziis dasavleT-napirebze<br />

gadaviden~.<br />

`am kacobriobis gadasaxleb-gadmosaxlebaSi SeuZlebeli<br />

iyo, rom ar mieqcia yuradReba, vinc ki gaiara, im mTaqedebisaTvis,<br />

romelnic tigrosis, evfratis, halisis da<br />

araqsis saTaureb Sua arian aburTebulni. esec advilaT<br />

warmosadgenia, rom samxreT vakeebze mcxovrebT, romel-<br />

Tac ki axsovdaT zepir-gadmocemiT warRvnis ambavi, es<br />

mTebi, rogorc ufro axlobeli, cnobili da gasaocari<br />

maTTvis, unda gaexadaT im navTsadguraT, romelSiac Seixizna<br />

kacobrioba, marTlac, ebraelTa noe anu babilonelTa<br />

izdubari (igive noe) mimarTavs Tavis kidobniT am<br />

mTa qedebis bolocomas, aq ikidebs fexs da aq iwyebs axal<br />

xanas kacobriobis istoriisas~.<br />

SuamdinareTiT CrdiloeTisaken es uzarmazari mTasimaRleebi<br />

semitur enebze iwodebian: `ararataT~, `uraradaT~,<br />

anu `urarataT~ (ara-simaRle, mTa da `ararat~ _<br />

simaRleT-simaRle, mTaTa-mTa 2 umwvervalesi qedi). mTian<br />

adgilis aRsaniSnavaT semitur enebs kidev sxva saxelwo-<br />

1 moses wigni. 11 T.muxl.10.<br />

2 uslari. uZvel.Tqmul. kavk. gver. 17-27.<br />

79


debac aqvT `armeni~ 1 , e.i. mTiuleTi. rodesac samocda aT-<br />

Ta mTargmnelTa gadmoiRes ebrael enidan Zveli aRTqmis<br />

wignebi, im dros zemoxsenebul saxelwodebaTagan ufro<br />

gavrcelebuli iyo ukanaskneli da, ai, mizezi, rom TargmanSi<br />

sityva `ararati~ yovelgan Secvlilia sityviT `armeni~.<br />

ara Tu semitur enebs, maT monaTesave xamit-quSitur<br />

enebsac mTian adgilis aRsaniSnavaT hqoniaT igive<br />

sityva `armen~, `arami~ anu `ramen~ 2 .<br />

`zemoTqmulidan xom cxadia, rom saxelwodeba `armeni~<br />

ar iyo vinmesi erovnuli (nacionaluri) saxelwodeba da<br />

ekuTvnoda, damoukideblad misi gvar-tomobisa, yovel<br />

ers, romelsac ki ucxovria am adgilebSi.<br />

`ra gvar-tomobis iyvnen am armeniis, mTiuleTis mkvidrni,<br />

sanamdis arielT tom-nawyvetebi ar Camosaxlden, amaze<br />

utyuars, metaT Zliers da maRal sabuTs warmoadgens<br />

Tviseba adgilobrivi lursmuli warwerebis enisa. pirvelni<br />

mkvidrni am miwa-wylebisa, romelsac `armenia~ ewodeba,<br />

raulinsonis da lenormanis, amisTana Tval-saCino<br />

mecnierebis, daskvniT, iyven imave tom-naTesaobisa, romelsac<br />

ekuTvnoda qarTvelT winaparT Tanamogvareoba,<br />

romelsac dabadeba 3 uwodebda. `TogormaT~ (qarTulaT _<br />

`Targam) da romelsac araviTari erToba ar hqonia arielT<br />

tom-nawyvetebTan~ 4 .<br />

`maS, am mTiuleTSi da sazogadoT mcire aziis aRmosavleT<br />

mxareSi ra droidan iwyeba arielebis Camosaxleba?<br />

amazedac dRemdis daculia utyuari cnoba. me —XII saukunidan<br />

merves bolomdis p. d-mde sazarelni asureTis da<br />

babilonis mflobelni ganuwyvetlaT ebrZvian 5 mesax-mTa-<br />

1<br />

lenormani. istor. uZvel. aRmosav. (1 gv. 1-81).<br />

2<br />

lenormani. asiriologiuri wer.!<br />

3<br />

dabadeba. Tav. X. muxl. 3.<br />

4<br />

lenormani. asiriologiuri wer. 1<br />

5<br />

fimlaT-falasaris (1120-1080 w.w.) da salmanasaris 860-825 w.w. warwerebi<br />

amboben: `orjel vsZlie mesxebs da imaT xuT mefeso...~ `Cemi mefobis 22 wels<br />

me 21 xel gavedi evfrats gaRma, Sevedi mTa-baris qveyanaSi da 24 mefes am<br />

qveynisas xarki davadeo~.<br />

80


arlebs da uradielebs, e. i. Targamoslebs, qarTvel winaparT<br />

Tanamogvareebs, rogorc zemoT Tqmulia. am xangrZlivma<br />

omianobam Targamoselni SesamCnevaT daasusta<br />

da ufrosi imaTi nawili amier-kavkasiisaken gaswia. merme<br />

midiel mefis qiaqsaris (634-685 1 ) gaZliereba imaT adgilebSi<br />

asaxlkarebs arielebs. am dros imaTve miwa-wylebSi<br />

dasavleTidan Semodis erTi eri, romelic, lenormanis da<br />

langluas mecnieruli daskvniT, 2 iyo ai axlandeli Cveni<br />

somxebis winaparT tomi, romlisac ena, Seuryeveli sabu-<br />

Tebis ZaliT, ekuTvniso arielT modgmis enebs da romelmac<br />

merme SeiTvisao armeniel TargamosielT saxelwodeba<br />

da dairCinao dRemdis ucxoelT mwerlobaSi. armeniaSi<br />

(igive mTiuleTSi) axlandeli somxebis winaparT Semoparva<br />

midielT da sparselebis mZlavrobis dros (634-490<br />

w.w.q. d-mde) ise CumaT moxda, rom istorias TiTqmis ver<br />

SeuniSnavs da mxoloT darios (521-490) mefis erTi warweridan<br />

gaigeba imaTi am dros evfratis dasavleT saTauris<br />

xeobaSi dabanakeba. saocari es aris, rom SemdegSiac amnairi<br />

gadacocv-gadmococva da SeTviseba ucxo erT saxelwodebisa<br />

Seiqmna mTeli imaTi istoriis miznaT da erovnul<br />

(nacionalur) xasiaTad~.<br />

`amnairive istoria aqvT sityvebs `somxeTs~ da `haistans~.<br />

ar moipoveba cnoba imaze ra saxelwodebas xmarobden<br />

armeniis aRsaniSnavaT qarTvelT winaparT Tanamogvareni,<br />

roca isini iq cxovrobdnen. SesaZlebelia, rom imave<br />

armeniaT anu ramenaT uwodebden da es saxelwodeba imaT<br />

miiRes xamitebidan, romlebic imaT wineT Semoviden winaaziaSi.<br />

es ki ueWvelia, rom amier-kavkasiisagan wamoweul<br />

erebisaTvis `armenia~ mTiuleTi ki aRar iyo, aramed iyo<br />

samxreTiT qveyana, SemoklebiT `samxriTi~, `somxiTi~, e. i.<br />

somxeTi. ukeTesi damamtkicebeli amis is garemoebaa, rom<br />

1 qiaqsari `qarTl-cxovrebis~ spandiat-rvali unda iyos (?).<br />

2 naxeT-lenormanis `asiriolog. wer. 1 da langluas `armen. istoriuli<br />

Txzulebebis krebuli~, 22. 1 langlua xom didaT pativs scemda somxebis<br />

istoriul Txzulebebs, magram am SemTxvevas uars ver hyofs.<br />

81


es saxelwodeba mxoloT qarTulma da imis axlandel Tanamogvare<br />

enebma ician. uZvelesi Tqmuleba `qarTliscxovrebisa~,<br />

romelic Seadgens matianeTa krebuls, iwyeba<br />

metaT TvalsaCino cnobebiT. _ pirvelaT is vaxsenoT,<br />

rom 1 somexTa da qarTvelTa, ranTa da movaknelTa, herTa<br />

da lekTa, megrelTa da kavkasianTa, amaT yovelTa erTi<br />

iyo mama saxelaT Targam (bibliis-Togorm) da somexTa<br />

mama, Targamis ufrosi Ze _ haos (igive hai, gaiki) yovelTa<br />

umetesi gmiri iyovo~.<br />

`am sityvebze zogierTebi afuZneben im mosazrebas,<br />

rom `qarTlis cxovreba~ Sedarebis axlo drois daweriliao<br />

da dawerilia usaTuod umecari somxisagano. umecroba<br />

mwerals imiT etyobao, rom erTmaneTTan anaTesavebs<br />

imisTana erebs, romlebsac araviTari naTesauri kavSiri<br />

ara aqvT, magaliTad, _ somxebs, qarTvelebs, da lekebs.<br />

mwerlis somxoba imiTic-ki gaigebao, rom somxebs aniWebs<br />

upirvelesobas. samwuxaroT amisTana mecnierebisa, es<br />

Tqmuloba <strong>qarTuli</strong> matianeebisa rom ar eTanxmeba imaT<br />

istorias, aramed gasaocraT eTanxmeba axlandel evropielT<br />

mecnierebis gamokvlevas. `vin ar iciso, ambobs mecnieri<br />

sen-marteni, rom zepir-TqmulobaSi, yoveli eris<br />

istoriis dasawyisSi, sityvebi, `mama~, `Ze~, da amnairi sxva<br />

moaswaveben erovnul Stoebs da miwa-adgilebis nawilebso~.<br />

maS, `qarTlis cxovreba~ imaSia Semcdari, rom megrelni<br />

da kavkasianni (svanebi) qarTvelebis Tanamogvare<br />

arian? anu her-kaxelebis da lekebis (kaxeTis mTiulebis)<br />

naTesauri kavSiri qarTvelebTan sicruea, roca axlandeli<br />

lekebis winaprebi imave matianeSi ori furcliT (gver.<br />

21,22 da 23) kaxeTis lekebis Semdeg ixsenebian? egeb is iyos<br />

baqi, rom `ranTa da movaknelTa~ (Zveli hilipni anu albanelni)<br />

da qarTvelebTa mama erTi iyo, roca taciti mowmobs,<br />

rom imis dros es erebi erT-STamomavlobas<br />

aRiarebdeno?~<br />

1 aq mkiTxvelma unda miaqcios yuradReba mniSvnelobas kavSirisa `da~.<br />

82


`rac Seexeba matianes cnobas qarTvelebis da somxebis<br />

TananaTesaobaze da ra somxebzea aq laparaki, amas didi<br />

gamWriaxoba ar unda da advili misaxvedria, Tu gaixsenebT<br />

zemoxsenebul vinaobas uZvelesi mcxovreblebisa somxi-<br />

Tis anu armeniisas. egeb ikiTxavT, ranairaT saxelwodeba<br />

`somxoba~, romelic ekuTvnoda qarTvelT winaparT Tanamogvare<br />

ers, Semdeg sul sxva tom-naTesaobis xalxs mieTvisa<br />

da dRemdis SerCa? aq gasaocari ar aris ra, da istoriam<br />

bevri imisTana SemTxveva icis. ai, sityva `rumi~,<br />

`urumi~. yvelas kargaT mogexsenebaT, rom am saxeliT uwodebden<br />

romaelT samflobelos wina-aziis dasavleT mxareSi.<br />

romis imperiis oraT gayofis Semdeg es saxelwodeba<br />

vizantias mieTvisa, merme seljukebis imave adgilebis<br />

sasultnoebs, bolos da dRemdis — osmalebis Turqobas~.<br />

`aqamdic unda iyos mkiTxveli mimxvdari, rom `haistnobac~<br />

anu `gaikanoba~, igive `haosianoba~ ar aris erovnuli<br />

saxelwodeba ariel somxebisa, e.i. axlandel somexT<br />

uZveles mama-papebisa, radganac imaT ara rigaT ar ekuTvnis<br />

`Togormianoba~, romelidan STamomavlobs `haosianoba~.<br />

bibliis mowmobiT, 1 Togormis erebi ukve dabinavebuli<br />

arian somxeT-armeniaSi me-VI-dan me-VII saukunemdi<br />

q.d. wineT, e. i. im dromdi, sanamdis, ariel-somxebi Semovidodnen.<br />

axlandel somexT winaparni, romelnic mudmivi<br />

gadacocv-gadmococvis gzas adgen, rasakvirvelia, Tavis<br />

sakuTar erovnul Tqmulobas ver inaxavden da miiTvisebden<br />

im adgilebisas, sadac ramdensame xans SeCerdebodnen.<br />

Tu vinme mecnieris sityva dasajeria Sesaxeb istoriisa<br />

uwindel somexT-armeniisa, raodenTac es istoria aRmoikiTxvis<br />

alagobriv da asurel lursmul warweraTa Soris,<br />

maSin yvelaze ufro unda davujeroT penni s, romlis<br />

vinaoba yvelas mogexsenebaT da romelic gardawyvetilad<br />

ambobs, rom axlandel somexT winaparni somxeT-armeniaSi<br />

dasavliT Semovidnen, nel-nela iq dasaxl-karden da<br />

1 dabadeba, T.X, mux. 3. da xevieli, T. T. XXVII, da XXXVIII, mux. 24 da 6.<br />

83


SeiTvises iqaur macxrvreblebis saxeli, sarwmunoeba da<br />

zepir gadmocemanio~. 1<br />

`amnairaT, axlandel somxebs srulebiT ar abadiaT<br />

araviTari erovnuli saxel-wodeba da arc hqonebiaT saku-<br />

Tari erovnuli istoria, sanamdis imaTi eklesia marTlmadideblobis<br />

eklesias ar moSorda. uZaeles imaT istoriaze<br />

laparaki xom uqmi iqneba, da is istoria, romelsac<br />

mogviTxroben imaTi istorikosebi me-VII saukunidan q. d.<br />

wineT, me-VI Semdeg warmoadgens imisTana zRaprul ram ambavs,<br />

rom msoflio istoria, rasakvirvelia, srulebiT ar<br />

eTanxmeba. maTi didebuli `haistanis~ magier msoflio istorias<br />

q.d. wineT me VII da IV saukuneeb Sua gviCvenebs damonavebul<br />

midiel-sparselebisagan somexT-armenias, sadac<br />

cxovroben sxva-da-sxva tom-gvarobis erebi da sadac<br />

axlandel somexT mama-papebs ukaviaT mxoloT erTaderTi<br />

evfratis saTauris xeoba~. 2<br />

me-IV saukuneSi aleqsandre makedoneli (327-323) q.d.<br />

wineT) ipyrobs somxeT-armenias, rogorc erT nawils sparseTis<br />

saxelmwifoisas. misi sikvdilis Semdeg 193 wlamdis<br />

armeniis miwa-wylebs epatronebian imisi laSqarT-mweebis<br />

STamomavlobisa _ antioqeli berZnebi. strabonis<br />

mowmobiT, iqamdes mcire somxeT-armeniis sazRvrebi gaavrceleso<br />

orma antioq didis laSqarT-mweebma, gvar-tomobiT<br />

berZnebma artaqsiasma da zariadresma, romlebic<br />

Cvens somxebis istorikosebs Tavis erovnul mefeebaT miaCniaT<br />

da ra mizeziT, imaT garda aravin ar icis! am dros<br />

marto Cveulebrivi siCumiT da nel-nela unda gadmoebijaT<br />

Cvens somxebs araqsis marcxena kideebze. antioqeli<br />

berZnebis Semdeg ara Tu somxeT-armenias, _ sparseTsac<br />

da mTel aRmosavleTs daebatonen sul ucxo tom-naTesaobis<br />

sazarelni parfielebi. erTi Sto am parfielebisa,<br />

romelsac q. d.w. asoTxmoc-da-cameti wlidan 150-mde q.d.<br />

1 lenormani. asiriol. wer. 1.<br />

2 naxe herodotis (480-426) da qsenofontis cnobebi ganis 1 wign. 15-22 da 26-<br />

33 gver.<br />

84


Semdeg epyra aRmosavleTis nawili somxeT-armeniisa, Cvenma<br />

somxebis istorikosebma kidev TaviseburaT gadaagvares.<br />

rac Seexeba dasavleTis nawils, is q.d.w. samocda meore<br />

sxva adgilebs moglejili hqonda da ekuTvnoda romaelebis<br />

imperias. q. dabadebis Semdeg, 250 wlebidan, sparseTi<br />

xel-meoreT Zlierdeba da am Zlierebis dros da ara<br />

Tu somxeT-armeniis TviT-arsebobas ara aqvs adgili, aramed<br />

sparseTisagan daCagvras ufro moSorebuli da Zlieri<br />

erebi Zlivs gadaurCebian, magram Cveni somxebis istorikosebi<br />

mainc ar iSlian RaRadebas imaTi eris didebaze.<br />

am saganze, ukeTesi mcodne imaTi istoriisa, sen-marteni<br />

ambobs. ucxo-tomT meistorieni srulebiT ar uCveneben<br />

somxebis istorikosebidan moxsenebul SemTxvevaTa da<br />

arc aris safiqrebeli, rom imaT ara eTqvaT ra, Tu es WeSmariteba<br />

yofiliyo. yovelive sicruiT savse Zlevamosili<br />

moRvaweoba gamougoniaT romelTame somxeTis meistorikoseTa<br />

Tavis eris cru-siyvarulis grZnobis dasakmayofileblaT.<br />

1 xel-meoreT gaZlierebuli sparseTis mflobelni<br />

iyvnen sasinidebi xosroelebi. igini metaT gulmxurvaleT<br />

aRiarebden cecxl-msaxurebas da iaraRiT<br />

xelSi es aRsareba gaavrceles mTel sparseTSi, somxeTarmeniaSi<br />

da mcire-aziisa da saqarTvelos aRmosavleTis<br />

nawilebSic. imave adgilebSi da imave dros meore mxriT<br />

SemoaqvT qristianoba. wmidaman grigolma, somxebis istorikosebis<br />

TqmiT, rasakvirvelia, imaTma Tanamogvarem da<br />

CveniT parfielTaganma, gaaqristiana kargi nawili somxeT-armeniisa<br />

da amier-kavkasiisac. TiTqmis ori saukune<br />

es qristianebi, damoukideblaT imaTi gvar-tomobisa,<br />

arafriT ar ganirCeoden sxva marTl-madideblebisagan.<br />

magram SeuZlebeli iyo, rom imisTana mZlavr xelmwifeebs,<br />

rogoric sasanidebi iyvnen, romelTac SeZles didi romis<br />

imperatoris valeriis datyveveba, moeTminaT da mieSvaT<br />

imaTi sabrZanebel qveynebSi sxva aRsareba, garda imaTgan<br />

1 baqraZe. vaxuSt. ist. gver. 33, SeniS.1.<br />

85


gul-mxurvaleT Seyvarebuli cecxlis-msaxurobisa. mar-<br />

Tlac, sastiki devnis Semdeg, 300-400 wlebs Sua, mefem<br />

hxosro farvizma (ferozma) Tavis qveSevrdom qristianebs<br />

gamoucxada: `agyri Tqveni miwa-adgilebidan, Tu berZnebis<br />

sarwmunoebas ar uar-yofTo~. roca SeSinebuli somexTarmeniis<br />

qristianebi daTanxmden, maSin sparseTis mefem<br />

Semogzavna siriidan moqadageni iakobiTni da imaT gaavrceles<br />

Tavis aRsareba. amave dros (me-V sauk.) emCneva,<br />

rom araqsis SuaxeobaSi axlandeli somxebis ena ufro gavrcelebulia,<br />

vidre sxva alagobrivi enebi da kidevac am<br />

droidan am somxur enaze ikidebs fexs somxuri mwerloba.<br />

ai, mxoloT amis Semdeg axlandel somxebs Tavis sakuTari<br />

istoria ebedebaT da esec-istoria marto saeklesio, radganac<br />

imaT sxva istorias dRemdis adgili aRar hqonda ucxo-tomTagan<br />

damonavebisa gamo: sparselebisa 639 wlamdi,<br />

arabebi _ 1040 w. seljukebis _ 1121 w., qarTvelebis _<br />

1225 w. jeleleddinis _ 1238 w. da merme mongolebisa,<br />

Temur-langisa, xel-mesameT sparselebisa, osmalo-Turqebisa<br />

da axlandeli Zleva-mosili ruseTis imperiisa~.<br />

86<br />

1898


profesor marris sapasuxoT<br />

Turqebi rom konstintinepols Semoadgnen da bizantias<br />

amxobden, im dros berZnebis swavlul-mecnierebi, or<br />

sxva da sxva gundaT dayofili, dogmaturi baasiT iyvnen<br />

gatacebuli da erTmaneTs akvirdeboden. agreTve, romaelebma<br />

rom sirakuzi aiRes da im drois gamoCenil mecnier<br />

maTematikoss arqimedsac saxlSi SeeWren, is, fanatikos-mecnieri,<br />

iatakze iyo gaSxlarTuli, win sila eyara,<br />

zed raRac samecniero figurebi gamohyavda da mtrebs<br />

arxeinaT eubneboda: `xazi ar SemiSaloTo!~ arc misi sam-<br />

Soblos aoxreba da arc TviT misive sikvdili im dros fiqradac<br />

ar mosvlia! am gvari axirebuloba sazogadod<br />

sWirT mecnierebs. xSiraT romelime mecnieri arxeologistorikosi,<br />

sadme miyruebul oTaxSi Camjdari, sadac<br />

Zveli tyavebis gasinjvis dros mtversa hylapavs da obobas<br />

qselebSi exveva, mTeli dRe imas ikvlevs, Tu rodis<br />

daibada esa Tu is istoriuli pirio? an da maSin Rame iyo<br />

Tu dRe? da Tu Rame iyo, mTvariani Tu umTvaro? da imav<br />

dros is ki aRar icis, gareT dRea Tu Rame, daria Tu avdari?<br />

am gvari ram Sehyria Cvens axalgazrda mecniers,<br />

somxuri enis profesors _ b-n marrsac da amitomac gamosula<br />

somxebsa da qarTvelebs Sua dRevandel msajulaT,<br />

anu, ufro namdvili rom vTqvaT, mosarCleT. didaT gul<br />

dawyvetili da ufro metaT mrisxane, mTeli misi, rogorc<br />

samecniero, ise saadvokato bargiT mogvadga karze moulodnelaT<br />

da masTanac kidev ucxo gziT! rasakvirvelia,<br />

mis samecniero bargxanas uyuradReboT ar davagdebT SemdegSi<br />

da axla ki xelT marto saadvokatos mivmarTavT. mizezi<br />

misi aRSfoTebisa da amxedrebis Cvens `krebulSi~<br />

somxebis sapasuxoT dabeWdili statia gamodga. ukvirs da<br />

gvisayvedurebs mis avtorobas! cdilobs iq aRniSnuli sabuTebis<br />

darRvevas da WeSmaritebis aRdgenas. keTili da<br />

patiosani. amas raRa ejobineba, magram vai, rom mis sabuTs,<br />

garda survilisa, sarCulaT ara udevs ra! mxoloT<br />

87


carieli sapirea, naZaladevaT gadaWimuli da ver ras<br />

gvimtkicebs, rom dagviTanxmos! Cveni statiis deda azri<br />

iyo _ dagvemtkicebia, rom somxebi iq eZeben, sadac ara<br />

dahkargviaT, ra; is undaT daisakuTron, rac maT arasodes<br />

ara hqoniaT! es arc axali movlenaa maTi mxriT. Zvela-<br />

Tac, im TaviTve ase Cadioden: aukuRmarTebden TviT istoriasac<br />

ki, ase rom maTi istoriuli wyaroebi qarTvelebisa<br />

da saqarTvelos Sesaxeb sarwmuno ar arian. am azris<br />

damastkiceblaT samagaliTod, sxvaTa Soris, is faqtic<br />

movitaneT, rom maTma istoriam qarTvelTa mefe — taoseli<br />

daviT kurat-palati, zemo qarTlis mpyrobeli, miisakuTra<br />

da, rogorc TviT is, ise misi samflobeloc sasomxeToT<br />

aRiara. dResac kidev mTlad saqarTvelo sasomxe-<br />

ToT aqvT naCvenebi da cdiloben yvelgan, sadac ki xeli<br />

miuwvdebaT, qarTvelobis niSan-wyali mospon, <strong>qarTuli</strong><br />

kvalic ki moSalon da zed Tavisi dasdvan winaaRmdeg yovel-gvari<br />

simarTlisa!.. da amitomac Cveni mxriT maTdami<br />

Zmoba-siyvaruls yuradRebasac ar aqceven da maTi mtroba<br />

da gautanloba Cvendami Zveli droidanve momdinareobs.<br />

amas vamtkicebdiT Cven. es swyenia b-n marris da cdilobs<br />

es azri daarRvios da rwmena gagviqarwylos. vnaxoT! rac<br />

Seexeba mis pirad grZnobas da usabuTo msjelobas an somxebisa<br />

da an qarTvelebis Sesaxeb imas Cven did yuradRebas<br />

ar mivaqcevT. naTqvamia: `kacia da gunebao~, magram im sabuTebs-ki<br />

romlebsac is epotineba, avwon-gavzomavT da<br />

SevumowmebT.<br />

1) `uZveles droidanve somxebs didi gavlena hqondaT<br />

qarTvelebze da saRmrTo werilic qarTvelebma somxebisagan<br />

miiReso, dabadebac maTgan uTargmniaT da mwerlobac<br />

maTi mowyalebaao~ da sxvani _ brZanebs b-ni marri,<br />

naTqvamia: `uria RmerTs nu ficulob da ara RmerTmanio~<br />

_ amisi ara iyos, Cven uarsa vhyofT somxur wyaroebs da<br />

is kidev iqiTken gviTiTebs! magram Cveni mwerlobis Sesaxeb<br />

ucxoelebis mowmoba ra saWiroa? Cven TviTon ukeT ar<br />

unda vicodeT?<br />

88


Cvena gvaqvs: erTi aTonis dabadeba, mTawmindelebis<br />

naTargmni, da meorec vaxtangisagan slovianurTan Sesworebuli.<br />

amaT garda gvqonia kidev nawyvet-nawyvetebi dabadebisa,<br />

sariulidan naTargmni, magram gana sarielebi<br />

somxebi iyvnen? Tu ufali c erTad dRevandel somxis<br />

patriotebTan am azrze dgas, rom, radganac, aisorebi anu<br />

kruebi dRes grigorianelebi arian, gvar-tomobiTac<br />

somxebaT unda CaiTvalono da Tu ara dRes, ZveliTac-ki<br />

e.i. maSinac-ki, rodesac sul sxva sjuli sWeriaTo _ kargi<br />

vaWrobaa!.. vin ar icis, rom Cveni sasuliero literatura<br />

mdidaria da originals garda, raca gvaqvs naTargmni,<br />

is sul berZnulidan gvaqvs da ramodenimec slovianuridan<br />

anton kaTalikosis meoxebiT. somxuridan-ki ara mogveZeveba<br />

ra, garda erTi `mxitaris ritorebisa~, romlis<br />

arseboba arc-ki ician CvenSi. aba erTi gviCvenos b-nma<br />

marrma, ra wignebi gviTargmnia somxuridan? sanam amas ar<br />

aasrulebs, Cvenc sruli ufleba gveqneba vTqvaT, rom b-n<br />

marrs somxur enasa da istoriasTan erTad maTi xasiaTic<br />

SeuTvisebia, e.i. sxvisas SeupovraT, usabuTod isakuTrebs<br />

da Cveniao _ brZanebs.<br />

2) somxebisagan Cveni siZulvilis sabuTad movitaneT<br />

Cven Cvens statiaSi `dvinis krebis ganCineba 596 w., romli-<br />

Tac somxebs ekrZalebodaT yovel gvari damokidebuloba<br />

qarTvelebTan, garda mtrulisa, da Tanve urCevda: ise<br />

mopyrobodnen qarTvelebs somxebi, rogorc uriebs. ai<br />

TviT istoriaSi moxsenebuli mecxre saukunis gasuls:<br />

`qarTvelebze Cven vbZaneT _ ambobs somxis kaTalikosi<br />

abraami, _ rom somxebma amas Semdeg ar iqonion imaTTan<br />

araviTari kavSiri arc locvaSi, arc sma-WamaSi, arc megobrobaSi,<br />

arc Svilebis aRzrdaSi; ar gabedon mgzavroba<br />

salocavad, rogoraTac saxelganTqmuli mcxeTis jvarisa,<br />

agreTve manglisis jvarisa: ar miscen maT neba siarulisa<br />

Cvens eklesiebSi; eridnen imaTTan damokidebulobas<br />

col-qmrobisas. neba eZlevaT mxolod aReb-micemobisa<br />

imaTTan, rogorc uriebTan. vinc am brZanebas uarhyofs,<br />

89


wyeulimca ars igi suliT da xorciT da yovlis cxovrebiT~.<br />

ai, am cxadi sabuTis dasarRvevaT ambobs batoni<br />

marri, rom es ganCineba-ki ar iyo krebisao, abram patriarqis<br />

saero epistole iyoo. mere da es kidev uaresi ar aris?<br />

ganCineba SeiZleboda sisruleSi ar moeyvanaT rogorme da<br />

patriarqis epistole mTeli erisadmi ki savaldebulo<br />

gamxdara. es kargaT esmis b-n marrsac da, mets rom ve-<br />

Raras axerxebs, mere is axirebuli daskvna gamohyavs, rom<br />

`maSindeli somxoba rodi miaqcevda yuradRebas magas da<br />

eg faqti umniSvneloT darCebodao~. raTao netav? Tu im<br />

pirvel saukunoebSi, rodesac sarwmunoebrivi fanatikosoba<br />

umaRles wertilamde iyo moqceuli, ar miaqcevdnen<br />

yuradRebas krebis ganaCens da arc Tavis patriarqs daujerebden,<br />

maS rodisRa? es gana warmosadgenia da dasajerebeli?<br />

amas sabuTi eWirveba da, sxva rom veRara<br />

uSovnia ra, b-n T. Jordanias eWideba: `albaT baqraZis wignidan<br />

icis akakim es ambavi da Jordanias qronikebi ar waukiTxavs,<br />

sadac is amowmebs, rom am ganCinebas da epistoles<br />

mniSvneloba ar unda hqondeso`. Tumca am SemTxvevaSi,<br />

rogorc TviT marris, ise T. Jordanias `mgoniaoba~ sabu-<br />

Ti ar aris, magram mainc vnaxoT ras wers, mowmed moyvanili<br />

b-ni Jordania. `marTalia, dvinis krebaze 596 w. dadgenili<br />

iyo: yoveli kavSiri moispos qarTvelebTan, garda<br />

aReb-micemobis kavSirisa, magram am ganCinebisaTvis yuradReba<br />

albaT aravis miuqcevia, rom amazed arseni aras<br />

ambobso~. ai, ras hfiqrobs dRes b.Jordania, magram am gvari<br />

usafuZvlo mosazreba, TviT marris mosazrebisa ar<br />

iyos, sakmao sabuTia? marTalia, arseni arc, `hos~ ambobs<br />

amis Sesaxeb da arc `aras~, magram gana uTuod unda eTqva?<br />

ramdenic viciT, arc b-n marrs da arc b-n Jordanias ar<br />

uTqvamT ra zecieri mTiebis Sesaxeb. ramdenime saukunis<br />

Semdeg erTma vinme axirebulma mecnierma rom daijinos:<br />

mecxramete saukunis bolos arc mze yofila, arc mTvare<br />

da arc varskvlavebio da sabuTad is moitanos, rom<br />

marrisa da Jordanias ar uTqvamT rao _ es misi mosazreba<br />

90


Sesawynarebeli iqneba?! asea sworeT am zemoxsenebuli<br />

arsenis saqmec. `es ganCineba dRes ise miviwyebuli da mimalulia,<br />

rom Tu ara bibliografebma, sxvam aRaravin iciso~<br />

_ daamatebs b-ni marri Tavis mxriT. SeiZleba, rom iq,<br />

sadac qarTvelebi ar arian, sadme sasomxeToSi es ganCineba,<br />

rogorc gamousadegari ram, aRaravis axsovdes da an ki<br />

raT unda axsovdes? magram erTi aqac moikiTxos, saqar-<br />

TveloSi, b-nma marrma: icis Tu ara es sabuTi aqaurma<br />

somxis samRvdeloebam da mrevlis damwyvsis dros xelm-<br />

ZRvanelobs miTi Tu ara? didi pativis mcemeli varT b-ni<br />

marris, magram dajerebiT-ki ufro Cvens Tvalsa da yurs<br />

vujeriT, vidre marris da Jordanias `mgoniaobas~, miT<br />

umetes, rom Cven dRevandel dResTan gvaqvs saqme da ara<br />

gardasul saukunoebTan, romelTac sxvaTa Soris vixseniebT.<br />

b-n marri TviTonac hgrZnobs mis mier moyvanil faqtebis<br />

sisustes da, rom veRar arRvevs Cvengan moyvanil<br />

faqts, mere kidev sxva gzas adgeba. `marTalia, rom ganCineba<br />

dvinis krebisaa da abraam patriarqis epistolec<br />

iyoo, magram maggvari ram gana qarTvels-ki ar Caudeniao?~<br />

da uTiTebs erT misTana rameze, romlis gamoTqmac<br />

viTom kidec eZneleba da ercxvineba! rom mkiTxvels mar-<br />

Tla ucnauri ara egonos-ra, imas, rasac mecnieris umankoeba<br />

ver imeorebs, Cveni poeturi Tavxedoba gamoaaSkaravebs.<br />

ai, ra iyo, is saidumlo: erTi zRapruli legendaa,<br />

romelic gakvriT istoriasac mouxsenebia, magram saxalxoT-ki<br />

bevrs arc ki gaugonia, rom erTxel qarTvelebisa<br />

da somxebis samRvdeloebas baasi hqondaT: visi sarwmunoeba<br />

ukeTesiao _ somxebis Tu qarTvelebisao? rom veRar<br />

morigden, miiyvanes mSieri ZaRli da mis win dadves ori<br />

sebiskveri: erTi qarTvelebis da meore somxebis. ZaRlma<br />

ver mibeda qarTvelebisas da somxebis ki Casanslao. ai es<br />

gaxlavT is ucnauri ambavi, romelsac b-ni marri igonebs.<br />

magram aq ra aris saerTo am zRaprul oxunjobisa da istoriuli<br />

faqtebis Soris? sad legenda, romelic bevrs<br />

arc ki gaugonia da sad mTeli krebis ganCineba da patri-<br />

91


arqis epistole? aba gviCvenos erTi ram misTana b-nma<br />

marrma, rom an qarTvel ers, an mis sasuliero wodebas<br />

sadme daedginos samtro ram? piriqiT utyuari da sarwmuno<br />

faqtebi amtkiceben, rom qarTvelebs maTi sarwmunoebisa<br />

da erovnebis dasacvelaT bevrjel gareT sisxli<br />

dauTxeviaT da SigniT-ki mza-mzareulaT Tavisi sakuTari<br />

taZrebi da samlocveloebi dauTmia somxebisaTvis. nu Tu<br />

eseebi-ki aviwydeba b-n marrs?<br />

3) `cameti weliwadia, rac me somxurs vkiTxulob, aTic<br />

Sesrulda, rac mecnierulad vikvlev da jer arsad Sevxvedrivar,<br />

rom somxebis mwerlebs uar eyos da simarTliT<br />

ar moexseniebios qarTvelebio~ _ ambobs b-ni marri. mar-<br />

Tla, xan-da-xan zogierTi somxis mwerlebic iZulebuli<br />

arian xolme, rom qarTvelebi simarTliT moixsenion, magram<br />

maTi umetesoba-ki ganZrax amaxinjebs yovelifers<br />

qarTvelebis Sesaxeb da, Tu ki moaxerxa, uarsaca hyofs.<br />

sakvirvelia, amdeni xnis ganmavlobaSi, raT sul im mcire<br />

mokeTeebsa xvdeba b-ni marri da im meore umetesobis gundisas-ki<br />

veravis?! marTalia, didi survili aqvs xeli daafaros,<br />

magram TviTonac grZnobs amis mouxerxeblobas<br />

da, zemo moyvanil faqtebisa ar iyos, jer sul uarze dgeba,<br />

`arao~ _ iZaxis, mere rbilaT `hozedac~ gadadis da ambobs:<br />

`marTalia xan-da-xan somxis mwerlebi ase ara sweren,<br />

rogorc qarTvelebio: saRebavs asqeleben da fers ucvliano<br />

(e.i. SavaT), magram imaT meti ar moeTxovebaT da es<br />

kritikam unda gaarCioso~. ho, da, Cvenc amas mogaxsenebT,<br />

rom xSiraT saRebavs asqeleben, fersac ucvlian da sxvani.<br />

maS viRas esarCleba da raRaze b-ni marri?!<br />

enis Sesaxebac, rom viTomc ena imaT moeces CvenTvis,<br />

arsad ara Tqmula rao, _ amtkicebs marri, mxolod erTi<br />

somxuri wyaro (rac <strong>qarTuli</strong>dan naTargmnia)) ki ambobs,<br />

rom adre qarTvelebis enac somxuri iyoo. kidec eg gaxlavT<br />

damaxinjeba. qarTul dedanSi sweria: `yovelTvis<br />

qarTulad laparakobdeno~ da somxebs ki gadaukeTebia:<br />

`somxurado~ da marrsac sjera!<br />

92


4) yvelaze ufro is awuxebs b-n marrs, rom Cvens werilebSi<br />

mowiwebiT ver movixsenieT misi sasiqadulo moZRvari<br />

profesori patkanovi da viTom cilic SevwameT. b-n<br />

patkanovma erT Taviss TxzulebaSi gadaWriT brZana, rom<br />

qarTvelebs istoria ar hqoniaT da me-XVIII saukuneSi, mefe<br />

vaxtangma SeTxza da esec somxuri zRapridan, romelic<br />

erTma umecarma berma daswera meTerTmete saukuneSio.<br />

amaze gansvenebulma d. baqraZem Rirseuli pasuxi misca da<br />

miuTiTa ueWvel safuZvelze Tavis wignakiT: `profesori<br />

patkanovi da <strong>qarTuli</strong> istoriuli wyaroebi~. am naTelma<br />

saqmem dagvanaxa Cven, rom patkanovs an umecrebiT mosvlia<br />

es cxadi da saTvalTvalo Secdoma an da gangeb Caudenia.<br />

or cecxl Sua gamomwyvdeulma profesorma patkanovma<br />

Caylapa d.baqraZis SeniSvnebi da gaCumda. magram<br />

marri ki ar dumdeba da mainc kidev gaiZaxis: arao! arc er-<br />

Ti da arc meoreo! is sxvebsaviT patriotul meTodiT ar<br />

swerdao, radganac is mxolod sarwmunoebiT iyo somexi,<br />

Torem rusis mecnieri iyoo da misma gamokvlevam mainc<br />

naTeli mohfina istoriaso da sxvani. erTi is, rom sicrue<br />

verafers mohfens naTels da meore kidev isic, rom gagvigia,<br />

risTvis brZanebs b-ni marri patkanovze, rom rusis<br />

mecnieri iyoo? agrec rom iyos, gana rusis mecnierebi ki<br />

ar scdebian da miudgomeli arian? patkanovma somxebis<br />

sasiqadulo istorikosi _ mose xorenelic ar dazoga da<br />

eWvis TvaliT Sexedao _ ambobs marri. marTalia, magram<br />

es maSin ineba mxoloT, rodesac sxvebma, gareSeebma, miuTiTes<br />

da sul gadaTqma imasac aRar SeeZlo. kaci rom mis<br />

damnaSaobaze iZulebiT gamotydes da sxvisas ki usamar-<br />

TloT azviadebdes da cils swamebdes, gana amas miudgomloba<br />

eTqmis? bevrs amisTanebs brZanebs b-ni marri, rogorc<br />

mosarCele misi moZRvris b-ni patkanovis da, sxva<br />

sabuTi rom aRara aqvs ra _ ambobs: `1858 w. TviT<br />

baqraZemac aki eWvi Semoitana qarTlis cxovrebis siZvelis<br />

sinamdvilezeo?~ baqraZes eWvi arasodes ar Semoutania.<br />

is mxolod Cioda, rom istoriuli wyaroebi dakargu-<br />

93


la da sakmao sabuTi Cveni qarTlis cxovrebis siZvelisa<br />

xelT ara gvaqvso. ai, ras ambobda, magram es maSin iyo,<br />

rodesac gansvenebuli d. baqraZe axalgazrda iyo da pirvelaT<br />

gamodioda sarbielze. SemdegSi-ki, rodesac naxa<br />

sabuTebi da maT Soris mariam dedoflis variantica, sul<br />

winaaRmdegs amtkicebda. rasakvirvelia, rom b-n marrs is<br />

1858 wels dawerili statia axsovs da sxvebi, axlebi ki, ara<br />

scodnia!..<br />

dasasrul, rodesac sakuTari grZnoba-mofiqrebiT<br />

guls ijerebs b-ni patkanovis qeba-didebiT da masTan er-<br />

Tad sazogadoT somexTa mecnierT keTilad moxsenebiT, bni<br />

marri amas ki ambobs: `rac ram patkanovis Sromisa da<br />

Rvawlis mniSvnelobaze vTqviT, aqedan mkiTxveli mainc da<br />

mainc imas-ki nu igulisxmebs, rom viTomc is, patkanovi,<br />

ucodveli da Seucdomeli yofiliyos wvrilmanebSio,<br />

radganac qarTulSi specialisti ar iyo, rasakvirvelia,<br />

Secdomebs Tavidan ver aicdendao~ da sxva. maS, Cvenc amis<br />

meti raRa davaSaveT, rom gvirisxdeba!? axirebulia<br />

Tqvenma mzem!.. jer civ uarze dgas da mere ki `marTaliao~<br />

TviTonac imas gviCurCulebs!..<br />

5) `grens somxebi raT Seacdendneno da raT daaweriebden<br />

qarTvelebis gasakiTx rasmeo?~ _ brZanebs marri.<br />

sworeT imave mizeziT da ganZraxviT, riTac kutulsa da<br />

xvolsons daaweries, rom Tbilisi yovelTvis sasomxeTSi<br />

yofila da qarTveloba aq arasodes yofilao. sadac aTasi<br />

sxva aris, iq ratom es erTic ar iqneba SesaZlebeli?<br />

6) `somxur Jurnal-gazeTebs arasodes ar uTqvamT,<br />

rom qarTvelebs ena ara aqvT Tavisi sakuTari, rom rTuli<br />

azri gamoTqvano~ _ amtkicebs b-ni marri. `fici mwams da<br />

bolo makvirvebs~ _ es aris sworeT! im utyuar dRevandel<br />

sabuTebs, romlebic Cven xelSi gviWiravs, ganZrax<br />

mxars uqcevs da iZaxis: `eg arasodes ar yofilao!~ da bolos-ki<br />

CveulebrivaT Tanxmdeba da ambobs: `imas mxolod<br />

umecrebi sweren da mecnierebi-ki arasodeso~. ki magram<br />

Cven am umecrebis mets versad vxedavT sxvas da Tu b-ma<br />

94


marrma icis, aba gviCvenos: vin aris da vin iyo is mecnieri<br />

somexi, romelic Cven sasargebloT ambobda da ambobs<br />

rasme? dResac es umecrebi sweren da ratom is mecnierebi<br />

ar umtyuneben maT da winaaRmdegs ara sweren?! raT ar<br />

urRveven im umecrebs, romelTac sazogadoT somxoba sabuTad<br />

xelze aqvT daxveuli? da an TviTon b-nma marrma<br />

ratom ar amoiRo xma maT sawinaaRmdegoT, maSin, rodesac<br />

Cven-ki ubralo Tavis gamarTlebis nebasac ar gvaZlevs?!<br />

aq raRac sxva ambavia!..<br />

7) `qarTvelebze rom gavlena hqonda somxurs da sityvebic<br />

somxuridan miiRes, amas qarTvelebic aRiarebeno,<br />

magaliTad, saba-sulxan-orbeliani da d. Cubinovio~ _<br />

ambobs b-ni marri, magram cdeba. saba ambobs, rom, radganac<br />

Cveni Zveli leqsikoni dakarguli iyo da <strong>qarTuli</strong> ena<br />

garyvna sxva-da-sxva xalxis enebidan Semoparulma sityvebma,<br />

amisaTvis me Sevudeqi <strong>qarTuli</strong> leqsikonis Sedgenaso.<br />

aq, vgoneb, somxebis sasargebloT araa ra naTqvami. rac<br />

Seexeba CubinaSvils, gansvenebuls yoveli sityva, romelic-ki<br />

an `l~-ze dabolovdeboda an `k~-ze qarTulSi, _<br />

somxuri egona. magaliTad `mga~ anu `mka~ <strong>qarTuli</strong>a da niSnavs<br />

Semosuli puris moWras. `mamgali~ anu `namgali~ im<br />

iaraRs niSnavs, riTac mkian. es sityva somxebs Cvengan<br />

miuTvisebiaT da `mangals~ eZaxian. `boloki~ <strong>qarTuli</strong>a,<br />

radganac didi kudi da bolo aqvs am mcenares. somxebs miuRiaT<br />

da `bRoks~ eZaxian. `bina~ niSnavs samudamo adgils<br />

da `banaks~ eZaxian. am gvari ram bevria somxurSi da qar-<br />

Tuli vis raT hgonia?! Tu marTla im azris aris b-ni<br />

marri, rom <strong>qarTuli</strong> somxur sityvebidan aris Semdgari,<br />

maSin aiRos leqsikoni, magram bunovis-ki ara, _ ivane Wir-<br />

Wimelis, petriwad wodebulis, romelic X saukuneSi<br />

cxovrobda, amoweros sityvebi da maSin dainaxavs, ra migviRia<br />

Cven somxebisagan, an imaT Cvengan da maSin gaigebs,<br />

vis rogori gavlena hqonia da ra mxriT? mezobeli xalxi<br />

mezoblisagan imas miiRebs, rac imas aklia TviTon da<br />

Cvenc, ise, rogorc sxvebisgan, somxebisganac gvaqvs miRe-<br />

95


uli sityvebi: `Zunwi~, `maWankali~, `avazaki~, `sastiki~ da<br />

sxva, magram amiTi upiratesoba ar mtkicdeba.<br />

8) Cven gvqonda `krebulis~ statiaSi naTqvami, rom<br />

`<strong>qarTuli</strong> enis somxurze zed-gavlenas ucxo qveynis mecnierebi<br />

pir-iqiT amtkiceben da amas amowmebs mecnieri<br />

orientalisti gatteriasic~. amas Zalian TamamaT ukiJinebs<br />

b-ni marri da ficavs: eg ar SeiZlebodao da arc<br />

gatteriass uTqvams araferio. magram ai, ras ambobs gatteriasi:<br />

`<strong>qarTuli</strong>s SeswavliT me vcan didi mniSvneloba<br />

am enisa somxuri enis gamosakvlevado da vidre somxur<br />

enis gramatikas gamovcemdi, Sevudeqi, TviT ed. diulories<br />

rCeviT, <strong>qarTuli</strong>s Seswavlas im ganZraxviT, rom gamomekvlia:<br />

ra ekuTvnis somxurSi qarTul enas? uamisoT somxuri<br />

gramatika moklebuli iqneboda mecnierul saZirkvelsa<br />

da meTods~.<br />

amis Semdeg didi gambedaobaa b-ni marris mxriT uarze<br />

dgoma da Cveni simarTlis gatrizaveba, miT ufro, rom<br />

CveulebrivaT, ise, rogorc zemoTac vnaxeT amis nimuSebi<br />

sxva sakiTxebis Sesaxeb, TviTonve Tanxmdeba da ambobs:<br />

`<strong>qarTuli</strong>s Seswavlam bevri vera Semata ra gateriass da<br />

ar viciT, raT hgonia, rom <strong>qarTuli</strong> saWiro iyos somxuris<br />

Sesaswavlado. es saidumlo iman saflavSi Tan Caitanao~.<br />

da sxv. Semdeg ki aqve ambobs: `me TviTon ugatterasioT,<br />

Cemda TavaT, mivel im gamokvlevamde, rom <strong>qarTuli</strong> enis<br />

gavlena somxurze eWvs gareSeao~ da sxva. dideba Sens<br />

saxels, RmerTo! aba, an Cven raRas gverCoda da an<br />

gatteriass?!<br />

9) `yovlad SeuZlebelia, rom Zvel-nangrevebze somxebi<br />

qarTul zedwarweras fxekden da samagieroT somxurs<br />

awerdeno. imaT es Cveuleba ara aqvTo: me TviTon Cemis<br />

TvaliT vnaxe, rom aleqsandropolis mazris erT somexs<br />

epovna qvis jvari <strong>qarTuli</strong> warweriT da Seenaxao~. sakvirveli<br />

gakerpeba sworeT amasa hqvian!.. Cven aq Cveni TvaliT<br />

vxedavT da is ki iqidan gvarwmunebs da raRac uazro sabuTze<br />

gviTiTebs, TiTqos ar esmodes Cveni naweris azri<br />

96


da mniSvneloba!.. iq, aleqsandropolSi, sul sxva aris da<br />

aq, CvenSi, kidev sul sxva, iq, vinc is jvari ipovna, raT<br />

unda gadaefxika zed naweri <strong>qarTuli</strong>, maSin, rodesac kargaT<br />

icoda, rom is nivTi Rirebuli rame iyo da SeeZlo gaeyida?<br />

aq ki, rodesac taZrebze da cixeebze qarTul nawerebsa<br />

Slian da bagratis, daviTis, Tamaris da giorgis<br />

nacvlad arSak-marSakebs aweren, amiT isa hsurT daamtkicon,<br />

rom aq adrec sasomxeTo yofila da imaTi gavlena ar<br />

moSlilao. nu Tu es ar esmis b-n profesors da hgonia,<br />

Cven mxolod imas vamtkicebdeT, rom somxebs ise sZuldeT<br />

<strong>qarTuli</strong> nawerebi, rom sadac unda naxon, umizezoT moSlian?!<br />

ara, es kargad esmis b-n marrsac da mitomac bodiSsa<br />

hxdis somxobas: `amas umecari naswavlebi Svrebian da<br />

xalxis ra braliao?!~ saucxovoa Tqvenma mzem!.. roca<br />

umecrebi Cven winaaRmdeg cuds Cadian, maSin iZaxis b-ni<br />

marri: `eg ra mecnierebis braliao?~ roca mecnierebi _<br />

`umecrebma ra qnano?~ roca xalxi _ `inteligencias brali<br />

ara aqvso~ da roca inteligencia _ `xalxs ra moeTxovebao?~<br />

amgvari rameebiT aris gaWedili misi statia da,<br />

swore mogaxsenoT, Tu ara piradi Cveni pativis cema b-n<br />

marrisadmi, pasuxis Rirsad arasodes ar gavxdidiT am ablakatur<br />

mraval-metyvelebas. amieridan-ki am gvar rameebze<br />

Cvengan pasuxs nu elis da, Tu samecniero ram gamokvleviT,<br />

ise, rogorc SeSvenis da ekadreba mecniers, romelime<br />

simarTlisa da WeSmaritebis dasamtkiceblaT inebebs<br />

mobrZanebas Cvens daCagrul ubanSi, maSin ki didi siyvaruliTa<br />

da pativis-cemiT mivegebebiT, rom upasuxoT ar<br />

davagdoT da manamdis ki mSvidobiT!<br />

1898<br />

97


simarTle<br />

dRevandeli qarTveli ise mohgavs Tavis winapars,<br />

rogorc aCrdili mis gamomsaxav cxovel sagans:<br />

Tu erTi vinme ixsenieboda Zvelad, qarTvelic xsenebula,<br />

radganac es sityvebi: `Wirsa Sina gamagreba, ise unda<br />

viT qvitkirsao~ da `sjobs sicocxlesa naZraxsa sikvdili<br />

saxelovanio~, mcnebad hqonda gadaqceuli. iyo<br />

gul-gautexi mebrZoli, gambedavi, SemmarTi, saocari mamaci<br />

da gvariSvilobis meZiebeli, magram sxvagvarad ki<br />

esmoda maSin `gvariSviloba~: `Tu kaci kacad ar varga, cudia<br />

gvariSvilobao!~ _ ambobda. diax. cal-calke, magram<br />

SeerTebulad amas gaiZaxoda rogorc aRmosavleTi (qar-<br />

Tli), ise dasavleTi (imereTi) saqarTveloc da orive er-<br />

Tad, midioda swori gziT xelixel Cakidebuli. aviRoT samagaliTod<br />

uaxloesi dro. moadga uecrad dasapyrobad<br />

da asaoxreblad imereTs serasqiri. gvali-faSa xresilze<br />

SeCerda da iqidan uTvlis mefes: `meti gza aRara gaqvs,<br />

unda damnebdeo!~ Sejda cxenze da elvasaviT miaSura mefe<br />

solomon pirvelma pirdapir. icis, rom meomrebi gza-gza<br />

wamoewevian, Tqma aRar unda.<br />

marTla SeiZra imereTi da mesame dRes mefe jariT<br />

pirdapir udga mters da razmebad dawyobil jarsa hyofs.<br />

`memarcxene sardalo! raT mogiwyenia? _ ekiTxeba mefe<br />

agiaSvils, _ omSi mimavals saxe risxviTa da mxiarulebiT<br />

unda giRelavdes da Sen ki...<br />

_ uTvalavia mteri, batono... _ yoymaniT miugebs<br />

agiaSvili.<br />

_ uTvalavi?.. hm. ki, magram nu dagaviwydeba, rom isini<br />

momsvlelebi arian da Cven ki _ damxvduri. Sinaurs ucxo<br />

ebrZvis!<br />

_ eg xom mangrea, magram cixe Signidan gatydebao!<br />

rostom erisTavi saidumlod mxars uWers [mters], imitom<br />

98


aRar mogvaxmara raWvelebi da biZaTqveni, levan abaSiZe ki<br />

Tavis saymo-sabrZanebliT pirdapi miemxro.<br />

_ eg ori?.. araferia!.. Cvenskenac ori iqneba: RmerTi<br />

da bedi!.. am sityvebiT Sevdivar xolme momsvlel mterze.<br />

aba he! mzem ar dagvaswros!.. hka magaT!.. astyda saocari<br />

omi da jer kidev mze ar Casuliyo, Subis tarze iyo miwuruli,<br />

rom mefes gamarjvebas ulocavden!.. mokla abaSiZe<br />

da faSebic tyved Caucvivda qarTvelebs (imerlebs). datyvevebuli<br />

gvali-faSac ZRvnad moarTves mefes!..<br />

Zauxvze TaTris jari sdgas. [serasfras] gverdSi udgia<br />

Cerqez-batonic. jaris simravles nuRa vikiTxavT da<br />

mxolod isa vsqvaT, rom samoci zarbazani aqvsT. es im<br />

drosaTvis didi Zalaa, magram gul-magari megrelebi amas<br />

ar eridebian da uSiSrad midian pirdapir, miT ufro rom<br />

imerlebi udganan gverdSi da win miuZRvis mefe solomoni.<br />

atydeba saocari brZola da gamarjveba darCebaT qarTvelebs.<br />

im samoc zarbazans davlad iReben sxvaTa Soris. gaxarebulia<br />

dadiani. ocdaaT zarbazans uTmobs imerlebs<br />

da mefec TiTo orolas didebulebs urigebs: Tqven Tqveni<br />

cixeebic gaamagreT, rom mterma veRar mogbedosTo!..<br />

dasavleT saqarTveloSi (imereTSi) rom es ambavi xdeboda,<br />

aRmosavleTSi (qarTli, kaxeTi) uaresobac iyo: yoveli<br />

kuTxiT eseoda mteri, magram erekle, roca ki moaswrebda,<br />

saiTkenac miaSurebda, musrs adenda. wvrilebi<br />

rom ar viangariSoT, marto didi da SesaniSnavi omebi samocze<br />

meti aqvs gadaxdili da maT ricxvSi `aspinZisac~, _<br />

aspinZas, sadac didZal Turqobas mxars aZlevden gamoCenili<br />

beladebic, TviTon daesxa Tavze erekle. sruli darwmunebuli<br />

iyo, rom imaT mosresda, radganac rusis jaric<br />

exmareboda. magram Seiqna Tu ara brZola, rusis sardalma<br />

totlebenma uRalata, gaabruna jari da tfilisisken<br />

wamovida. imave dros aRarc memkvidrem miaSvela kaxelebi<br />

da daeca qarT-kaxeTis mefe mters. Semohkres qarTvelebma<br />

da iwyes xelCarTuli brZola. `deda SeirTos colad,<br />

99


vinc dRes am omidan cocxali gavideso!~ _ dasZaxa mxcovanma,<br />

magram Warmagma sardalma.<br />

_ `amin da krileisono!~ _ miayvires mTiulebma da astyda<br />

omi. Sedegi saarako gamarjveba iyo!.. wyalSi gadahyares<br />

TaTrebi!.. mtkvari damxrCvals veRar itevda!!.. amave<br />

dros kaxelebs guli hqonda gatexili; mosveneba ara hqondaT:<br />

qurdulad epareboden lekebi da xan aq, xan iq daecemoden<br />

xolme sofels. daaZaxebden buks, atydeboda<br />

gangaSi: `ariqa, mdevari!.. vin xarT mamaci!.. lekebi daesxnen<br />

ama da am sofels~ da sxvani... wamovardeboda zeze<br />

ZildamfrTxali mdevari; col-Svili iaraRs miawodebda,<br />

cxens Seukazmavda, isic faca-fuciT moaxteboda cxens da<br />

miaSurebda mtrisken. imas ar naRvlobda, rom marto varo.<br />

mdevari iyo. icoda, rom sxvebic, misTanebi, iqneboden,<br />

wamoeweoden gza-gza da Tu daeweoden mters, nadavls daayrevinebden.<br />

_ amisTanebi iyven Cveni mama-papebi da<br />

sultanmac ganasxvava sxva qristianebisgan: qarTvelebs<br />

firmani hqondaT, rom ubaJod Sesuliyvnen xolme<br />

ierusalimSi.<br />

maSin yvela gmiri iyo. aslan yaflaniSvili CaabezRes<br />

mTavar-marTebel ermalovs, rom qarTvelobs da rusebis<br />

ara swams rao!.. ermalovma moixmo da ubrZana, `xmali aixadeo!..~,<br />

aslans jer xumroba egona, magram bolos rom darwmunda,<br />

rom aRar mexumrebiano, gaukvirda da uTxra: `es<br />

xmali erekles naboZebia da mis metic veravin amxdiso!..<br />

Tqveni es aris da miirTvio~ _ moixsna yelis jvari da daudva<br />

win stolze. moTminebidan gamosulma ermolovma<br />

miayvira: `Sen ici, rom mag urCobisaTvis sikvdildi<br />

gekuTvniso?~<br />

_ vicio, magram arc is damviwyebia, rom `sjobs sicocxlesa<br />

naZraxsa sikvdili saxelovanio!~ _ miugo dinjad<br />

da Seupovrad gauCerda zrdilobianad. dRes ki erTi<br />

wailaparaka pristavma: qarTvelobav, iaraRi aiyareo da<br />

[danis erTac] aRaravisa aqvs mTels imereTSi!.. sofelSi<br />

rom braziani ZaRli SeiWres, momgerebeli aravin aris!!..<br />

100


gaigeben Tu ara, rom ama da am sofelSi ramdenime rusi<br />

modiso, mTeli mazra Zrwis! damtuqsveli razmidan rom<br />

ori kazaki-rusi Sevides romelime sofelSi, kmara. mTeli<br />

soflis ena Cavardeba da didi da patara sasowarkveTilebas<br />

miecema. is kazakebic, sofels rom zari dascen da gaamarTlon<br />

maTi SiSi, gulgrilad ukideben cecxls romelime<br />

saxls. maTTvvis sul erTia, petres saxli iqneba Tu<br />

pavlesi, bralianis Tu ubralosi, oRond SiSis qari ki<br />

gauyenon saerTod soflelebs! _ iwveba saxl-kari, iRupeba<br />

qoneba, magram es kidev araferi. amave dros saxlis<br />

patroni hxedavs, rom mis dedas Seuracxyofas ayeneben,<br />

cols namussa hxdian, mcirewlovan Svils sasikvdiloda<br />

hxwnian... amaebs yolifers SeCerebia gul-xel dakrebili<br />

da xmac ver amouRia, ar momklano!.. `sicocxle tkbiliao~,<br />

_ ambobs gunebaSi da madloba RmerTs, Tu gadavrCio!~<br />

Zveli Tqmuleba: `erTi yvelasa da yvela erTisaTvis~, arc<br />

ki gaugonia. piriqiT, midis da Tavisians abezRebs!.. cilsa<br />

swamebs da miT unda Tavi gadairCinos. suliTa da xorciT<br />

dacemula. kacis kvla Calad miaCnia, magram mxdalia da<br />

ver bedavs, sxvas Sehbedos. Tavisians ki, radganac icis,<br />

rom imisTvis Tavs ar gamoideben, ara hzogavs, magram aqac<br />

ragvarad? aTi an oci Tu gabedavs erTze misvlas da isic<br />

uiaraRoze. mieparebian, Soridan mokvlen da es miaCndaT<br />

vaJkacobad!.. erTi sityviT, dRes Cveni Zveleburi vaJkacoba<br />

`kudabzikobad aris gadaqceuli da adamianoba _<br />

nacarqeqiobad~...<br />

ase gardaiqmna xalxi sul erTi saukunis ganmavlobaSi<br />

da visi bralia es? _ ruseTis biurokratiis da misi mmar-<br />

Tvelobisa CvenSi. magram sanam amis damtkicebas SevudgebodeT,<br />

cota unda gadavuxvioT ganze, mivmarToT istorias<br />

da mere isev davubrundeT am sakiTxavs.<br />

uxsovar droidan misTana xalxi ar gamoCenila, rom<br />

saqarTvelos ar daZgerebodes da damxoba misi ar moendomebios.<br />

da es sastikoba imiTi iyo gamowveuli, rom saqar-<br />

Tvelo sakuTris el-feriT erTxelve [arCeuli] gziT mi-<br />

101


dioda da aravis emorCileboda, rom mis zne-Cveulebas<br />

gadahyoloda. saberZneTma, asureTma, babilonma, arabeTma,<br />

romma, vizantiam, da bolos, mongolebma, TaTrebma<br />

bevrjel moaoxres da gadalekes xolme stiqionuris ZaliT,<br />

magram xangrZlivad Sig fexis mokideba mainc ver<br />

SeiZles da mTebSi droebiTad Sexiznuli qarTveloba<br />

mtris wasvlis Semdeg Camodioda barad da Zvel Stoebze<br />

isev amoiyrida xolme axali qarTveloba, magram Soreulebma<br />

is ver moaxerxes, rac mezobelma sparseTma dRe<br />

daayena!.. yaenebi mosvenebas ar aZlevden!! Sah abazi pirveli<br />

darwmunda, rom im xalxis dapyroba, romelsac Tavisi<br />

erovneba rjulSi ganuxorcielebia, Znelia, Tu rjuli ar<br />

gamoecvala da moindoma deda-miwis piridan maTi amofxroba<br />

da saqarTvelos simagreebis ki TviTon daWera.<br />

tyved wayvanil qarTvelebs sparseTSi gzavnida gadasasaxleblad<br />

da imaT nacvlad saqarTveloSi TaTrebs asaxlebda.<br />

ganaxevrda qarTl-kaxeTi, magram arc es naxevroba iSlida<br />

Taviss qarTvelobas!.. miT ufro, rom dasavleT<br />

saqarTvelo amoRebuli hyavda mizanSi stambols, riTac<br />

droze sargeblobden imerlebi da sparselebsac surams<br />

iqiT fexis gadadgmac ar SeeZloT. marTalia, mravali<br />

saukunoebis ganmavlobaSi, am ubedur yofaSi iyven qar-<br />

Tvelebi, mters igeriebden, magram Tavisi samefo da saku-<br />

Tari elferi ar daukargavT, sanam rusebze ar midga jeri.<br />

rusebis politikam ki bolo mouRo mravaltanjul<br />

saqarTvelos.<br />

petre didma Cveulebrivis SorsmWvretelobiT gadaiwyvita<br />

gunebaSi, rom Tu ruseTma fexi ar moikida aziaSi,<br />

marto evropiaSi xeiri ar daeyrebao da kidevac gailaSqra<br />

darubandisaken. undoda sparseTs daaxloeboda da zogierTi<br />

adgilebi kidevac daiWira kaspiis napirebze... magram<br />

adgilobrivma bunebam umtyuna da iZulebuli gaxda jerjerobiT<br />

SeeCerebia ganZraxva. _ ekaterine meorem, romelic<br />

scdilobda yoolifris Sexedvas petres TvaliT, mixvda,<br />

rom aziaSi fexis Casadgmelad kavkasionis dapyrobaa<br />

102


saWiro. imas ki ise ver daipyrobs, Tu saqarTvelo an<br />

mtrobiT da an moyvrobiT ar Caigdo rogorme xelSi. magram<br />

samtro mizezi rom ara hqonda ra, meluri moyvroba<br />

moindoma!.. Reneral-poruCikma potiomkinma iTxova mefe<br />

erekles qali, anastasia batoniSvili da pirobasa sdebda,<br />

rom duSeTSi daesaxleboda, Camoiyvanda rusis jars da<br />

darialis xeobas gaamagrebda, rom mteri veRar Semosuliyo.<br />

aq ganZraxva sul sxva iyo: undoda, rom gaxsnili gziT<br />

Semoeyvana rusebi saqarTveloSi, rac ZaladobiT SeuZlebeli<br />

iyo! _ mefe miuxvda am veragul ganZraxvas Tu<br />

iukadrisa: ubralo generali rogor mibedavs qalis Txovaso,<br />

uari SeuTvala da aRar moxda saqme. maSin ruseTi<br />

sxva gzas unda Sedgomoda, rom ganzraxuli azri sisrule-<br />

Si moeyvana da kidevac male mieca SemTxveva.<br />

TiTqmis sasowarkveTilebamde misuli saqarTvelo xelaxlad<br />

isev gamoabruna ereklem. am `patara-kaxma~ [ ] 1 samefo<br />

da imdenad SezRuda sparseTi da osmaleTi, rom isini<br />

iZulebuli gaxden, SuRli SeewyvitaT saqarTvelos mefeebTan<br />

da samegobro kavSiri daeWiraT. ai, maSindeli<br />

sruli tituli erekle mefisa: `mefe qarTl-kaxeTisa, memkvidre<br />

da mflobeli samcxe-saaTabagosi, mTavari borCalosi,<br />

mTavari [ ], 2 mTavari Sirvanisa, mTavari da mfarveli<br />

ganjisa, erevnisa da sxvaTa mTavarTa. aqedana sCans, rom<br />

man aRudgina Zveli, TviTqmis, dakarguli dideba saqar-<br />

Tvelos. imave dros dasavleT saqarTveloSi hmefobda<br />

solomon-didi, kaci saxelganTqmuli da SorsmWvreteli,<br />

romelic mxars aZlevda qarTl-kaxeTis mefes _ erekles<br />

da osmalebsac saqmes uWirvebda. erTi sityviT, saqarTvelos<br />

mdgomareoba im dros gamovargisebuli iyo. sworeT<br />

im dros ruseTma gamoucxada omi osmaleTs da ekaterine<br />

meorem ministr nikita paninis piriT SemouTvalaT saqar-<br />

Tvelos mefeebsac: `Tqven rogorc erTmorjule Cemi da<br />

1 sityva ar ikiTxeba.<br />

2 sityva ar ikiTxeba.<br />

103


jvris Tayvanismcemelni, valdebuli xarT gaswyvitoT<br />

yovelive kavSiri mahmadianebTan da omi gamocxadoT maT,<br />

rom Cven, saqristiano samefoebi amieridan xelixel micemuli<br />

vidodeT erTis gziTa~. saqarTvelos mefeebma ver<br />

warmoidgines, rom mefuri sityva gatydeboda da politikac<br />

xSirad simarTles Ralatobs, daijeres ekaterines<br />

aRTqma, gaswyvites kavSiri, gamoucxades omi osmaleTs da<br />

kidec gaeben maxeSi. marTalia, maSveli jari rusebisa<br />

Camovida saqarTveloSi totlebenis winamZRolobiT, magram<br />

rac maSin im totlebenma Caidina, dafaruli aRar<br />

aris: `aspinZis omSi~ uRalata mefes da gamobrunda, xuTi<br />

Tve adga Sorapnis cixes da vera gaawyo ra, sadac (16)<br />

Teqvsmeti Turme mecixovne iyo da meti ara. es mere gaiges,<br />

roca solomonma ieriSi miitana marto imerlebiT da erT<br />

dRes aiRo; quTaisSi rom Cavida totlebeni, [ ] 1-dan zarbaznebi<br />

dauSina qalaq quTaiss da SesaniSnavi Senoba<br />

bagratis taZari maSin daangria da gaudga gzas foTisken.<br />

gzaT mimavalma geguTis nacixvarSi Seiyvana jari da Rame<br />

gaaTevina da mere miadga foTs, rom zRviT wasuliyo,<br />

magram aqac did-gansacdelSi koRoebma, civebam dascada<br />

da naxevarze meti megrelebs CauvardaT xelSi. sworeT im<br />

xanebSi filosofosi volteri weriliT ulocavs ekaterines,<br />

rom Seni jari da sardlebi imarjveben saqarTveloSi<br />

da saocari cixe geguTi auRia totlebenso. _ es ki araferia,<br />

totlebenma ekaterine moatyua da voltermac<br />

ekaterines daujera da geguTis ubralo cixe meore gibraltari<br />

egonaT. saqme is aris, rom cxadaTa sCans rusebis<br />

ganZraxva: saqristianos moxmareba ki ar edvaT gulSi,<br />

saqarTvelos rogorme xelSi Cagdeba undodaT, rom moexerxebinaT<br />

da amitomac Caugdes martoka xelSi TaTrebs.<br />

maSindeli politikuri mosazreba ruseTis is iyo, rom<br />

saqarTvelo dauZlurebuliyo da iZulebuli gamxdariyo<br />

Zala-uneburad miemarTna ruseTisTvis. 1795 w. xoja xanis<br />

1 sityva ar ikiTxeba.<br />

104


Semoseva da tfilisis aoxrebac am azriT iyo gamowveuli;<br />

cixe Signidan gatydebao, tyuila ki ar aris naTqvami!..<br />

saqarTvelos damcirebas maSin rom erTi mxriT ruseTi<br />

ucdida, meore mxriT isini scdilobden damxobas, visac<br />

mis naoxarze undoda Tavisi aego. magram tfilisis aReba<br />

kidev ar niSnavda saqarTvelos sabolovod damxobas. jer<br />

erTi, rom xoja-xans ar SeeZlo surams iqiT, imereTisken,<br />

sadac ori wili saqarTvelo iyo, fexi gadaedga da meore<br />

is, rom TviT qarTl-kaxeTic daupyobeli daurCa xoja<br />

xans da siCqariT gabrunda sparseTisaken. da meored rom<br />

wamovida dasapyroblad, gzaSi mokles. am dros garegan<br />

mousvenarobas, Sinagan ganxeTqilebas da erekles Rrma<br />

moxucebulobas zed daerTo sneulebac da yovelive aman<br />

iqamdi miiyvana gmiri mefe, rom moasurva ruseTTan Seer-<br />

Teba, magram iseTi ki ara, rogorsac dRes vxedavT. imas<br />

undoda, rom samefo xel-SeuSleli yofiliyo da mxolod<br />

sagareo politikaSi damoCileboda ruseTs. es survili<br />

kidevac moiyvana sisruleSi misma memkvidrem, giorgi XII m<br />

1800 wels. maSin ruseTsa da saqarTvelos Sua daidva ficiTi-mtkiciTi<br />

xelSekruloba, romlis ZaliTac unda<br />

dakmayofilebuliyo orive mxare. es piroba mefem da zogierTa<br />

didebulebma Sehkres rusebTan, xalxs arc ki gaugia<br />

da mitomac xalxSi amboxeba moxda, magram raRa dros,<br />

rom rusobam CvenSi fexi moikida da Zaladobaze dadga...<br />

ra piroba? risi piroba? rac Cven gvsurs, is unda moxdeso.<br />

dauwyes ngreva saukunoebiT dawesebul wes-wyobilebas<br />

CvenSi, rom maTi saxsenebelic aRar yofiliyo da Seudgen<br />

axals, Tavisas. mas aqeT sworeT erTi saukunea da xalxmac<br />

idResaswaula, viTom, es bednieri movlena, SeerTeba, magram<br />

ras vanbob, rogor Tu xalxma? ormilion xalxSi _<br />

mxolod ramdenime asma kacma Tu itlinka da isic Renerlebma<br />

da garusebulebma. xalxs monawileoba ar miuRia!<br />

mazris ufrosebma moaxsenes mTavrobas, rom xalxs sixarulSi<br />

ar miuRia monawileoba, erTi zaric ar dakrula,<br />

rom paraklisi vismes gadaexadoso! ase... is guli xalxis<br />

105


marTali iyo da an ki ra marTebda qarTvel xalxs sasixarulo,<br />

rom asi wlis ganmavlobaSi rusebis xelSi ukanukan<br />

Sedioda... ruseTi hxedavda, rom is xalxi, romelmac<br />

rjulSi erovneba ganixorciela da iZaxis: `Wirsa Sina gamagreba<br />

ise unda viT qviTkirsao!~, Zneli dasamonebelia,<br />

sanam sarwmunoeba ar CamoerTmeva da zneobiTad ar daecemao.<br />

es ganiZraxa da xeli Seuwyo mis dacemas. cxovrebis<br />

yovelgvari sarbieli daiWires rusebma xelSi da xafangad<br />

mouwyves xalxs, rom rjuli, aRzrda, samjavro da sxva<br />

yoliferi mitom undodaT, rom xalxSi suli moeklaT da<br />

mere ufro advilad gaerusebiaT. da Tu es aRar moxerxdeboda,<br />

qarTveloba [amoefxvraT] da maT adgilze rusebi<br />

daesaxlebiaT. aviRoT magaliTebi:<br />

1. [axali] rjuli<br />

zemoTac gviTqvams, qarTvelobam sarwmunoebas Seukav-<br />

Sira erovneba. erTi meores Seusisxlxorca, Zvelad qar-<br />

Tveli hniSnavda qristians da qristiani qarTvels. mahmadianTa<br />

rjulis devnam ufroc gaamtkica rjuli da mas-<br />

Tanve erTad erovnebac. ase rom, ruseTs Cabarda eklesia<br />

gaspetakebuli da SeubRalavi da Tanac gul-gautexeli<br />

eri, marTalis da sworis gziT mimavali. xalxs rom gareSe<br />

mteri moSordeboda ruseTis meoxebiT, rogori [aqaurebis]<br />

imedic iyo, maSin qarTveloba im Zalasac, mtris mosagerieblad<br />

rom xarjavda, Sinaur moZraobaSi daxarjavda<br />

da dRes didad dawinaurebuli iqneboda, magram es ewinaaRmdegeboda<br />

garusebis programas da sul sxva gzaze daayenes<br />

qarTvelebi. erovnebis dasaviwyeblad ueWvelad<br />

rjulic unda daeviwyebinaT da kidevac Seasrules Tavisi.<br />

dRes qarTveli urjuloa: aRar swams eklesia, msoflio<br />

krebis dadgenileba, yvela daiviwya da erovnebazedac gagulgrilda.<br />

wyali ereve cecxls, magram Tu cecxlma wya-<br />

106


li miimwyvria rogorme, cudad aatirebs!.. sworeT isea<br />

gulic: guli ereva kuWs, magram Tu kuWma rogorme eSmakobiT<br />

xelSi Caigdo erTxelve guli _ morCa, gaTavda! ras<br />

ar aqmnevinebs. qarTul eklesias did-Zali sakuTreba,<br />

didZali qoneba hqonda, ase rom, ara Tu TviTon hyofnidaT,<br />

zurg-momagrebuli qvriv-oblebsac ewevoda. is qoneba<br />

saxelmwifom CamoarTva. dReidan TviTon me vupatroneb<br />

qarTvel sasuliero wodebasao. gadaayena msoflio krebisagan<br />

dadgenili kaTalikosi da mis magierad daayena rusi<br />

_ ekzarxosi, misca programa axali da mianiWa Zalac. maTi<br />

programa imaSi mdgomareobda, rom Zveli yoliferi daeviwyebia<br />

xalxisaTvis!.. <strong>qarTuli</strong> saxareba uwminduria, radganac<br />

ZaRlis enazea dawerilio, _ ambobden, _ qarTvelebs<br />

wmindanebi vin misca, maTi eklesia ra eklesiaao da<br />

sxvani! _ seminariaSi da sasuliero skolebSi <strong>qarTuli</strong><br />

mospobil iqna. qarTulad wirva-locva unda moespoT da<br />

nacvlad SemoeRoT `sloviani~, romelic TviT rusebsac<br />

ar esmisT.<br />

aTas gvar sagulisxmo magaliTidan movitanT erTs da<br />

isic sakmarisi iqneba, rom Cveni hazri daasabuTos. winaT<br />

qarTvelebs iseTi SiSi hqondaT da pativis cema saydrisa,<br />

rom, ara Tu TviT ekklesiaSi, galavanSiac rom gdebuliyo<br />

Zvirfasi ram, veravin gabedavda xelis mokidebas da<br />

gamotanas. am ocda aTis wlis wineT gelaTi gaiZarcva da<br />

imas mohyva sxva saydrebisa da monastrebis Zarcvac. samkaulebi<br />

gamohqondaT da cxadaT mihqondaT. imave dros<br />

CvenSi arsdeboda `qristianeTa [aRmdgenlebis] sazogadoeba<br />

kavkaziaSi~ da bevric monaTles afxazeTsa da svaneT-<br />

Si, rogorc maTi angariSidana sCans. _ naTliden da Zalian<br />

magraTac: radganac axalmonaTluls eZleoda monaTvlis<br />

dros ramdenime abazi da erTi jvari, erTi da<br />

igive piri Turme aTjer da ocjer inaTleboda sxva da<br />

sxva saxeliT da erTi aTad da ocad gamodioda angarisSi.<br />

svaneTSi da afxazeTSi, magaliTad, gamodga axlad gaqristianebuli<br />

(Tumca qristianebi iyven adrevac), rom mcxov-<br />

107


ebTa ricxvs erTi samad aRemata. _ am sazogadoebam, romelic<br />

amgvar angariSs adgenda, rasakvirvelia, daimsaxura<br />

sinodis ndoba. am sazogadoebam sxvaTa Soris urCia<br />

sinods, rom <strong>qarTuli</strong> eklesiebidan gamoetanaT xatebisadmi<br />

Sewiruli samkaulebi, gaeyidaT, fulad eqciaT da<br />

sxvani. _ sinodma neba darTo da sinodis kantoramac<br />

gamoacxada maTi gayidva. hyidden oqro-vercxls, beWdebs,<br />

sayureebs, xatebidan amonaZrob Tvlebs, [_] 1 ydebs da<br />

sxvani... am nivTebis yidva yvelas SeeZlo, ra rjulisac<br />

unda yofiliyo, oRond fuli ki mieca. _ pirvelad aman<br />

Zalian gaaoca xalxi, imas hxedavda, rac TaTrebis Semosevis<br />

dros iSviaTi iyo, da saswauls eloda: ekklesia moigerebs<br />

mis gamZarcvelebso, magram drom gaiara da xma veravin<br />

amoiRo, nel-nela SeeCvia. ifiqra, rom albaT ar hqonia<br />

saydars Zala, Tvara rogor gaaglejinebda Tavso?..<br />

tyuili yofila yoliferio da TviTonac mihyo xeli. dRes<br />

saydrebs mcvelebi ayenia da qurdebs zarebis rekiT afrTxoben.<br />

es maSinve windawinve [dasanaxavi] ki iyo, rom es<br />

Sedegi unda mohyoloda uwmindesi sinodis gankargulebas,<br />

magram cenzura kriWaSi idga da vis amoaRebiebden<br />

xmas? axali moZraoba rom Semovida ruseTSi, qarTvelma<br />

efiskoposebma gabedes da ukmayofileba gamoacxades.<br />

maTma warmomadgenelma efiskoposebma leonidma da kirionma<br />

xma aimaRles sinodSi da moiTxoves avtokefalia, ese<br />

igi, saqarTvelos eklesiis damoukidebloba. magram es<br />

CamoSorebas ki ar hniSnavda! arc [wvalebloba] Semodioda<br />

qarTvelebis eklesiaSi da arc reseTs uarsa hyofden.<br />

mxolod undodaT, rom Tavisi Sinagani saqme ase gafuWebuli<br />

ekzarxosebis xelSi, rogorme TviTonve Sinaurulad<br />

moewes-rigebinaT da miT qristianoba gamoebrunebiaT. _<br />

am gvar moTxovnilebas win ara daudgeboda ra, magram<br />

biurokratiam itkica _ Sexta da Semotrialda... Zveli<br />

uflebis dakargva ar iama biurokratias da mihmarTa<br />

1 sityva ar ikiTxeba.<br />

108


Cveulebriv saxriko [_]. 1 vostorgovis mowafeebi datrialden<br />

CvenSi. mRvdlebs eubneboden: kaco, ram gadagriaT,<br />

cecxlSi rad vardebiT? dRes xom pencia da jamagiri<br />

mTavrobisgan geZlevaT? avtokefalia rom mogeces, maSin<br />

xom mogespobaT da col-Svili SimSiliT gagiwydebaTo!..<br />

_ ki, magram maSin im CamorTmeul Zvel saeklesio mamulebs<br />

xom dagvibrunebeno, ai magaliTad, rogorc somxebs<br />

daubruneso? aZlevden pasuxs. arao _ ganagrZobden mqadageblebi<br />

_ odesme egeba dagibrunon, magram es ambavi<br />

didxans gastans, bevri wyali Caivlis da Tqven Tqveni dagemarTebaTo...<br />

aman marTla Caafiqra zogierTebi da ima-<br />

Tac wamoayrantales: ar gvinda avtokefalia, isev ase unda<br />

darCeTo... Tumca es zogierTebi cota arian CvenSi da<br />

maT naTqvams ra yuradReba unda mieqces, magram ruseTis<br />

biurokratiam ki xeli Cahkida da ambobs: ai yvelas ara<br />

hsurs... da mec ara var darwmunebuli, rom avtokefalia<br />

<strong>qarTuli</strong> ekklesiisaTvis saWiro iyoso... `mizez-mizezao,<br />

dos marili akliao~, amisi ar iyos, Torem is zogierTebi<br />

ra saxsenebeli arian maSin, rodesac mTeli qarTl-kaxeTisa<br />

da imereTis samRvdeloeba avtokefilias Txovilobs?<br />

TviT ieso qristem Tormeti mociquli airCia da im TormetSi<br />

erTi gamcemeli, iuda, gamodga. magram amiTi qristianoba<br />

uarsayofeli ar gamxdara!.. erTi da ori iuda rom<br />

ramdenime aTasSi gamoerios ra saTqmelia? magram eh... raca<br />

vsqviT, isica kmara... da axla gadavideT meore magaliTze...<br />

Svilebis aRzrdaze, saswavleblebi rom gamarTes<br />

CvenSi da axalTavobis aRzrda Caigdes xelSi, maSin SemoiRes<br />

misTana antipedagogiuri wesebi, romelic mxolod<br />

grZnoba-gonebas uxrwnida axalgazdebs, rom ufro male<br />

garusebul iyven. maTi cda is iyo, rom dedaena moespoT<br />

yvelgan, daeviwyebiaT warsuli, SeegonebiaT, rom mTeli<br />

Cveni warsuli, ori-sami aTasi wlis ganmavlobaSi, ugnurebisa<br />

da ubedurebis meti ara hyofila ra da mxolod garu-<br />

1 sityva ar ikiTxeba.<br />

109


sebas SeuZlia Cveni gamobruneba!.. visac dedaena daviwyebuli<br />

hqonda da rusulsac moskovurad gamosTqvamda, is<br />

iyo mxolod mosawoni. sagnebsa da maT Seswavlas yurs aravin<br />

aTxovebda. qarTvelma pedagogebma iucxoves, brZola<br />

iwyes, magram ra gamouvidodaT, maSin rodesac yovelgvari<br />

dawesebuloba xelixelCakidebuli modioda? dahyares<br />

iaraRi da moidrikes qedi. mxolod zogierTebma sTqves:<br />

`araobas cal uReli xari sjobiao~ da Seudgen saqmes,<br />

egebo cotas mainc gamovrCeT da qors rom wiwili miaqvs<br />

`hau! hau! mainc SevaZaxoTo!.. rac erTma maTganma iakob<br />

gogebaSvilma Caidina da aitana, mxolod rom saarakoa. am<br />

yvelasagan niWier pedagogad cnobilma kacma saxelmZRvaneloc<br />

ki bevri Seadgina, magram adgilobrivma mTavrobam<br />

ver Sexeda kargad da mis WeSmarit pedagogobas farisevloba<br />

dauyena win: erT uniWo saxalxo direqtors Seadgenia<br />

saxelmZRvanelod munjuri metodi da miTi dauwyo<br />

tanjva axalgazrdobas. sityva rom aRar gavagrZeloT, movitanT<br />

mxolod erT magaliTs, Tu sanamdi miawia adgilobrivma<br />

meliaobam: 1871-Si saqarTveloSi CamobrZanda xelmwife-imperatori<br />

da sityvierad ganacxada survili: `rac<br />

undaT qarTvelebs, mTxovon da mec vecdebi asrulebaso~.<br />

mesamoce wlebis moRvaweebma moindomes eTxovaT universiteti<br />

da an sxva rame maRali saswavlebeli, magram maSindeli<br />

mTavar-marTeblis kancelariis marTveli, baron<br />

nikolai gaxda amis winaaRmdegi; moixmo damsaxurebuli<br />

Renerlebi da urCia maT, rom amgvaris TxovniT ar SeewuxebiaT<br />

xelmwife da eTxovaT mxolod `kadetebis korpusi~<br />

tfilisSi. _ ra ganZraxva iyo da ra enaRvleboda barons,<br />

rom maRali saswavlebeli daarsebuliyo tfilisSi? im tipis<br />

dabal saswavlebels, rogoric [aris kadetTa] korpusi,<br />

xom umisoTac apirobden imxanebSi da Txovna raRa<br />

saWiro iyo?.. amis mizezs agixsniT, magram jer ki unda<br />

gadavuxvio ganze.<br />

erTxel megreliis Tavadma gamasinjvia misi biblioteka<br />

da werilebSi sxvaTaSoris vasil osifiC bebuTovis we-<br />

110


ilic Semxvda Semdegi Sinaarsis: `[mamao] daviT _ swerda<br />

daviT dadians _ Sen mogisurvebia, rom daviT aRmaSeneblis<br />

mibaZviT weliwadSi ormoc-ormoci axalgazda megreli<br />

gagzavno xolme ucxoeTisaken swavla-ganaTlebis misa-<br />

Rebad da rCevas me mekiTxebi? ra unda girCio mis meti,<br />

rom gons moxvide?! _ viri rom raSad gadaiqces, Tavs aRaravis<br />

gaaxedniebs. dRes Tu Sen mTavari xar, batoni da<br />

megrelebic gemorCilebian, es imitom, rom ara ician ra da<br />

raRai ki Sen ganaTlebas Seitan samegreloSi, maSin Sens<br />

mTavrobasac unda gamoeTxovoo~. sworeT am azris iyo<br />

adgilobrivi rusobac im dros saqarTvelos Sesaxeb da<br />

baron nikolaimac im ganZraxviT ar moisurva tfilisSi ma-<br />

Rali saswavlebeli! _ eh, ase iyo, Tu ise, axla raRa dros<br />

gamodgomaa, magram ise ki moxda maSin, rom qarTveloba<br />

orad gaiyo: zogs undoda maRali saswavlebeli da zogic,<br />

Renarlebis ayoliT, korpuss sjerdeboda. da saerTod<br />

gadaswyvites: rogorc axali Taobidan, ise Zvelidanac unda<br />

arCeul iyo oTx-oTxi kaci da imaT mindoboda saqme. _<br />

axali Taobis mxriT iyo i. TarxniSvili, akademikosi, maSin<br />

axalgazda da droebiT Camosuli CvenSi. xmebi Tanasworad<br />

gaiyo, magram Zvel Taobam gadaiyvana Tavisken axal-Taobis<br />

wevri b. RoRoberiZe da xmis umetesobiT korpusis<br />

daarseba iTxoves. _ am korpusSi marto mkvidri qarTveloba<br />

unda mieRoT xolme da arc es eWaSnikaT rusebs. mar-<br />

Talia, mefuri sityva ar gatydeba, magram Tavs ki Semoevleba<br />

da aqedan SeekiTxen umaRles mTavrobas: `mkvidrebad,<br />

marto qarTvelebi vigulisxmoT, Tu is rusebic,<br />

romelnic saqarTveloSi dabadebulan da gazdilano?~ _<br />

rusebico! _ mouvidaT pasuxi. _ es keTili, magram im Cinovnikebma<br />

raRa qmnan, ruseTidan rom col-SviliT Camodian<br />

saqarTveloSio? maTi Svilebi miviRoT korpusSi, Tu<br />

karebi dauketoTo? _ miiReTo! mouvidaT brZaneba. _<br />

eseni rom [gairiges], maSin aqve Seudgen sxva gvar xriks:<br />

didi moTxovnilebaa da sakonkurso ekzamenebi unda dav-<br />

111


niSnoTo!.. daniSnes da rasakvirvelia, qarTvels, Tu misi<br />

ded-mamis ojaxi gadarjulebuli ar iyo, ar iRebden. _ es<br />

erTi magaliTic sakmarisia mis dasamtkiceblad, Tu rogor<br />

mihyavdaT CvenSi swavla-ganaTleba am asis wlis ganmavlobaSi.<br />

_ grZnoba-goneba galayebuli qarTveloba daeca<br />

suliT da daadga gadagvarebas, ese igi, TviT arsebobis<br />

mosaspobel gzas. _ gadavideT mesame magaliTze _<br />

samsjavroebze.<br />

ruseTma rom axali reformebi SemoiRo Tavis saxelmwifoSi,<br />

saqarTvelosaTvis gadaasxvafera zogierTi ram<br />

kanoni, viTomda im ganZraxviT, rom adgilisa da istoriulis<br />

Sesaferad miudgeso, magram mTavari niSani sul sxva<br />

iyo: garuseba da garuseba!! meti ara feri!.. _ magaliTad,<br />

Sida ruseTSi msajuls xalxi irCevda TavisTvis, aq ki,<br />

CvenSi mTavroba niSnavda, rom sadave ar gaeSva xelidan. _<br />

iq nafici arCeuli msajulebi iyven, aq mTavroba niSnavda,<br />

da niSnavda misTanaebs, romelTac Cveni qveynisa da xalxis<br />

ara gaegebodaT ra!.. iq yvelas SeeZlo Tavis dedaenaze<br />

SeeCivla msajulisaTvis, rac awuxebda da gulSi edva. aq<br />

ki ueWvelad ucxo enazed, rusulaT gadaeca da Tu Tvi-<br />

Ton ver moaxerxebda, sxva vinme eSovna mis magier molaparake<br />

da saCivaric rusulad yofiliyo dawerili. am<br />

garemoebam iseT cecxlSi Cahyara xalxi, rom qveynis mcarcvel<br />

ablikatebs unda Cavardnoden xelSi, radganac nafici<br />

veqilebi TviTo-orola groSisTvis ar wamohyveboden<br />

[mTxovnelebs]. aman gaaRariba xalxi da miiyvana iqamdi,<br />

rom samarTali aRara swamda da ukuRmarTobis mona gaxda.<br />

sudisagan gamarTlebuli, SeeZlo administracias Tavis<br />

Tavad gaegzavna cimbirSi... daekarga. kidevac bevri<br />

Caidina amisTana saqme. _ Cven aq sami umTavresi cxovrebis<br />

sarbieli movitaneT samagaliTod, magram yovelgvari<br />

sarbieli, wvrilmanic ki, maxed hqonda xalxs dagebuli.<br />

yvelas erTad saocaris [iezuituris] SeTanxmebiT mihyavda<br />

erTi gziT, rom garusebis karamdi mieyvana. da am gvar-<br />

112


ma, mTeli saukunis, mecadineobam wes-wyobilebaSic unayofod<br />

ar Caiara: xalxi daeca suliT, xorciT da gairyvna. _<br />

misi gamobruneba, mxolod imas SeuZlian, rom isev ise gaqarTveldes<br />

da rac saukunoebiT keTilSesisxlxorcebia<br />

advilad ar [gaiSoros]. jer unda suliTa da xorciT amaRlden<br />

isev, rom mere, Tu sasargeblod dainaxven, kidec<br />

SeekavSiron rusebs Zala dautaneblad. eklesia unda damoukidebeli<br />

iyos da TviTon mouaros Tavis Tavs, rom es<br />

asi wlis ukuRmarToba gamoasworos. swavla-ganaTleba<br />

unda im eniT daviwyoT, romelic ufro esmis, deda eniT,<br />

ise rogorc pedagogika moiTxovs da ara enis amoglejiT!<br />

adgilobriv kanonebs pativi edvas da samsjavroebic maT<br />

xelSi iyos, rom samarTali da ara ukuRmarToba Semoqondes<br />

xalxSi! _ ai amas moiTxovs avtokefaliac da avtonomiac<br />

da ara imas, rom viTom qarTvelebs undodesT sul<br />

CamoSoreba, gancalkeveba an Tavis calke samefoze fiqri!<br />

amas an biurokratiuli cbiereba ityvis da an mtknari ugnureba!<br />

_ kaci imas unda eZebdes da hkidebdes xels, rac<br />

dro da Jams Seefereba da ara ocnebis nayofs! biji bijze<br />

unda gadaidgas!.. visac odaSi Sesvla unda, unda safexurebi<br />

erTi meoreze aiaros da ise miadges karebs, Torem<br />

xtunviT Sors ver wava!.. eseebi rac aq mogaxseneT, sneulsaqarTvelosaTvis<br />

[ ] 1 gvaqvs dasaxuli da [Tu] eseebi ver<br />

movipoveT, maSin unda gamoveTxovoT yolifers, magram<br />

unda gvaxsovdes ki Zveli andaza: `sjobs sicocxlesa naZraxsa,<br />

sikvdili saxelovanio~.<br />

1 sityva ar ikiTxeba.<br />

[1901]<br />

113


[social-demokratebi da maTi Sexedulebebi]<br />

as welze metia, rac saqarTvelo Zilma waiRo da dResac<br />

kidev buranSia. yovelgvar sarbielze bargSenasvams<br />

xandaxan, sam weliwadSi erTxel, roca kenWis yris dro<br />

mova, ZaldatanebiT gamoaWyetineben xolme Tvalebs da<br />

imasac mitom, rom kenWis keTilad moxmareba ar SeuZlia.<br />

rogorc axalgamoRviZebuls mzis sxivebi sWris Tvalebs<br />

da verasa hxedavs, ise sabralo Cveni xalxic veRar umar-<br />

Tavs Tvals dRevandeli cxovrebis Wiats, barbacobs,<br />

aqeT-iqiT exleba, areulobas axdens SinaurobaSi da vnebis<br />

meti vera moaqvs ra da ager naxevar saukuneze metia,<br />

rac arCevnobiTi ufleba moniWebuli gvaqvs, magram vera<br />

vxmarobT TviTon Cvenve, ukuR-marTad gamozrdilebi.<br />

kenWis yris ufleba jer-jerobiT mxolod samgvaria: mar-<br />

Slebis asarCevi, bankis mmarTvelobis da saxelmwifo sab-<br />

Wos deputatebis, am bolo xanSi SemoRebuli. marSlebis<br />

arCeva kuWzea damyarebuli: quTaisSi zuTxi sWris da tfilisSi<br />

ki TarTgelaqnuri, wyal-wyalaa da mitomac aras<br />

vityvi imaze, bankis amrCevlebis droSaze ase sweria:<br />

`aqamde sxvebi sWamden da axla kidev sxvebma sWamono~. arc<br />

amaTze Rirs xmis amoReba. dagvrCa mxolod mesame: kenWobia<br />

deputatis asarCevaT. aman samad gahyo qarTveloba:<br />

social-demokratebad, federalistebad da nacionalistebad.<br />

eseni erTsa da imave kurdRels misdeven. magram ise<br />

ki areviaT gza da kvali, rom erTmaneTs eRobebian win. es<br />

sami gundi erTmaneTis wevrs sasikvdilod ara hzogven da<br />

miT [amRvreven] Sinaur saqmeebs. axirebul monadiresaviT<br />

aq, Sin xelSi dasaWer Citebs uSveben da haerSi momfrinal<br />

qors ki misdeven dasaWerad da imasac uxerxulad, mxolod<br />

`hau! haus!~ SeZaxebiT. es wreebi samive momwons maTis gulwrfelobiT,<br />

magram arc erTs ar veTanxmebi savsebiT.<br />

114


aviRoT social-demokratebi _ ra aris maTi mimdevrebis<br />

miswrafeba? iseve, rac macxovris: xalxTa Soris kacobriobisadmi<br />

`Zmobis, erTobis da Tanasworobis~ mini-<br />

Weba, ese igi sasufevlis micema _ sadac arc erovneba da<br />

sisxlxorcoba da arc mter-moyvarobaa _ yvela Tanasworad<br />

iqneba bednieri. magram macxovarma rom es amqveynad<br />

[SeuZleblad] dainaxa, sasufeveli saiqios sikvdilis Semdeg<br />

mianiWa adamians da aq ki Tavisi moZRvreba sasufevlisTvis<br />

mosamzadebel iaraRaT dastova. social-demokratebma<br />

ki [TavianTi] surviliT aqve, am qveynadve moindomes<br />

saiqiodan qveynad gadmotana sasufevlis, sadac arc<br />

erovnoba aris da arc sxva ram qveyniuri moTxovnileba,<br />

garda Tanasworobisa da es ki SeuZlebelia. bunebis SemoqmedebiTi<br />

Zala qarxana da [maSina] rodia, rom yoliferi<br />

Tanasworad gamoiyvanos... is sxvadasxvaobis mSobelia da<br />

amiT aferadebs qveynierebas, rom mas mianiWos mSveniereba.<br />

uamisoT ra iqneboda qveyniereba? erTgvari ram, male<br />

mosawyeni udabno! movitanoT magaliTi. dedamiwa aTas<br />

kuTxed ganiyofeba: aRmosavleTad, dasavleTad, samxre-<br />

Tad da CrdiloeTad. TiToeuls maTgans Tavisi sakuTari<br />

el-feri aqvs da zegavlenac sxvadasxvanairi. mcenareobac<br />

sxvadasxvanairi izrdeba da cxovelic. erTi meorisas ara<br />

hgavs. amaTi erTimeored gardaqmna arafer Zalas ar SeuZlia.<br />

ase rom, saqarTveloSi Sobili yovelTvis qarTul<br />

el-feriT darCeba da imas ver gardaqmni, ver gaaeskimoseb<br />

ZalmomreobiT. gaerTianeba ki TanasworobiT, ZmobiT da<br />

siyvaruliT mosaxerxebelia. da ai, amas gviqadagebs qristianoba.<br />

qristes moZRvrebis mimdevari SeiZleba arabic<br />

iyos, elinic, iudevelic da sxvebic. sruliad saWiro ar<br />

aris maTi elferis Secvla da erovnebaze xelis aReba! is,<br />

vinc cdilobs, rom Tavisi samSoblo gaaZlieros mxolod<br />

gulwrfelis da keTilis samsaxuriT da mere ise Seuer-<br />

115


Tos msoflios, is mTel qveyanasac emsaxureba _ ai, ratom<br />

mwams me social-demokratoba da Cveni qarTveli socialdemokratebic<br />

erovnobas rom ar uaryofden da Tavis<br />

moZRvrebasac, im moZRvrebas, romelsac qriste mxolod<br />

siyvaruls udebs safuZvlad, xandaxan msxverpls ar udebden,<br />

srulis maTi Tayvanismcemeli viqnebodi.<br />

116<br />

akaki wereTeli<br />

[900-iani wlebi]


Ответ газете «Новое Время»<br />

Сотрудникам газеты «Новое Время» хотя и не возбраняется<br />

лгать, но не мешало бы и им помнить иногда поговорку:<br />

«Ври да знай меру!»<br />

В № 11122 этой «истинно-русской газеты помещена корреспонденция<br />

из Тифлиса, за подписью какого-то «Затерянного», озаглавленная<br />

довольно странным образом: «Охота на русских людей».<br />

Нет никакого сомнения, что автор этой невменяемой статьи хотел<br />

одним выстрелом повалить трех зайцев: грузин вообще обвинить<br />

в каком-то национальном сепаратистском стремлении, на меня<br />

указать, как на подстрекателя националистов, а местную власть<br />

облаял за, якобы, бездействие и попустительство.<br />

Вот как начинается его иеремиада: «Русским людям, не слившимся<br />

с кавказскими «освобожденцами», держащимся в стороне от<br />

политической вакханалии и не гнущим шеи под обнаглевшим кавказским<br />

национализмом, жить на Кавказе становится просто не под<br />

силу. При благосклонном участии местной печати травят их словно<br />

диких зверей. Устраивается настоящая охота, и намеченная жертва,<br />

в конце концов, падает от пули, кинжала или бомбы гнусного<br />

убийцы».<br />

Чтоб этой инсинуации придать более веса, корреспондент прошелся<br />

и по моему адресу:<br />

«В первом номере грузинской газеты «Хумара», вышедшем за<br />

подписью, как редактора-издателя, престарелого грузинского поэта<br />

кн. Акакия Церетели, был сделан далеко недвусмысленный кивок<br />

по адресу г. Шаврова и этого лже-доноса, да еще появившегося в<br />

газете такого популярного грузинского националиста, как Акакий<br />

Церетели, было вполне достаточно, чтобы прикончить Шаврова.<br />

Через несколько дней после появления подлой клеветы, оглашенной<br />

авторитетным князем, убийцы уже подкараулили Шаврова и т.д.<br />

Еще далее пишет: «Связь между статьей грузинской газеты и<br />

покушением на убийство Шаврова была настолько очевидна, что<br />

пресловутую «Хумару», по распоряжению генерал-губернатора,<br />

закрыли, а сиятельный редактор под конвоем был отправлен в<br />

тюрьму, откуда его, впрочем, на другой день выпустили».<br />

Несмотря на энергичный прием власти, которая без суда и<br />

следствия распорядилась отправить меня без объяснения причин «в<br />

метехский замок», корреспондент все-таки накидывается на мес-<br />

117


тную власть и, между прочим, говорит: «Людей нам дайте, людей,<br />

а не манекенов, занимающих их места из кавказской административной<br />

иерархии. Пора убрать и вашу чиновничью власть, дать<br />

приток свежего воздуха в затхлую атмосферу бюрократического<br />

лабиринта. А если мы уж так бедны людьми, так лучше совсем отказаться<br />

от Кавказа, лучше отдать его в собственность туземным<br />

автономистам, чем позориться и вести себя и других к гибели. Но<br />

нет, люди есть, не оскудела еще Россия — и Куропаткин найдет их,<br />

я в это пламенно верю».<br />

Прочитав всю корреспонденцию от начала до конца, поневоле<br />

приходишь к следующим заключениям:<br />

1) Русские делятся на две категории, из коих одни «истинно<br />

русские» люди, а другие — не истинно русские, к числу которых<br />

принадлежит и вся русская власть на Кавказе, сквозь пальцы<br />

смотрящая на действия грузинских автономистов и поддакивающая<br />

их сепаратистским стремлениям.<br />

2) Современное всероссийское освободительное движение —<br />

не что иное, как подвохи грузинских автономистов, мнящих освободиться<br />

от России и<br />

3) Я, как ярый националист, намечаю жертвы анархистам, и<br />

они тотчас же пускают в ход кинжалы, револьверы и бомбы!..<br />

Что все это значит?! Сон? Или галлюцинация больного? От<br />

сумасшествия никто не гарантирован, но для сумасшедших должны<br />

открываться двери больницы, а не редакций, да еще столичных!..<br />

Местная власть не нуждается в моей защите, я и не берусь, но<br />

насчет грузин грешно не сказать: в государственную думу Грузия<br />

послала в депутаты исключительно всех социал-демократов, которые<br />

не признают национальностей, стремятся к централизации и<br />

ими коноводит центральное русское бюро. И неужели это подтверждает<br />

все то, что говорит относительно грузин «Затерянный»?<br />

Чистосердечное желание грузин быть уравненными в правах с русскими<br />

и пользоваться законами наравне с ними без всяких изъятий,<br />

всегда говорящих не в пользу них, неужели и это преступно?.. Что<br />

же касается лично меня, то в виду налагаемого корреспондентом на<br />

меня непосредственного обвинения в подстрекательстве на убийство<br />

русских, поневоле поставлен в положение сказать следующее:<br />

14 го февраля текущего года, с разрешения цензурного комитета, я<br />

выпустил № 1 юмористической газеты «Хумара». Карикатуры все<br />

были процензированы, а в тексте не было ни одного слова нецен-<br />

118


зурного. Газета разошлась шибко. Это было в воскресенье, а на<br />

другой день, в понедельник, по совершенно случайному совпадению,<br />

учинено было нападение на какого-то Шаврова, о существовании<br />

которого я не знал и никогда в глаза его не видывал; только<br />

недавно узнал, что он сын того самого инженера Шаврова, который<br />

взялся устроить в Поти порт и бесцельно убухал несколько миллионов.<br />

Сам же он, сын, заведует в Тифлисе шелководческой станцией<br />

и, чтобы упрочить свое положение, приписался к «истиннорусским»<br />

и величает себя патриотом...<br />

Г. «Затерянный» вводит читателей в обман, указывая на какуюто<br />

связь между покушением на г-на Шаврова и арестом меня. Верно<br />

только одно: я до сего времени не знаю, за что меня отправили в<br />

метехский замок, а в час ночи полицмейстер по телефону сообщил<br />

смотрителю тюрьмы, что я свободен. Ни при аресте, ни при выпуске<br />

из тюрьмы не сказали мне ни слова о причинах! Вспомнив местную<br />

горькую оговорку: «До Бога высоко, до царя далеко!» Я смолчал,<br />

но это молчание, как я теперь вижу, приняли за знак согласия с<br />

моей стороны и обдали меня грязью на страницах «Нового<br />

Времени».<br />

Не зная, кто такой корреспондент «Затерянный» и не желая с<br />

ним связываться, обращаюсь к самому редактору, взявшему под<br />

свое покровительство этого, не говоря больше, странного человека,<br />

пересмотреть номер вышеупомянутого журнала «Хумара» и указать<br />

на статью, которая науськивает террористов на Шаврова, или<br />

кого бы то ни было. Если хоть что-нибудь из того, что пишет г.<br />

«Затерянный», окажется правдою, то я принимаю на себя вину и<br />

готов идти на распятие. Но если не окажется слова правды в целой<br />

иеремиаде, то пусть редактор исправит ошибку. Это я предоставляю<br />

его чести и совести. В противном случае, я принужден буду<br />

прибегнуть к суду чести, при чем медиаторское решение должно<br />

быть оглашено в печати.<br />

Акакий Церетели.<br />

1907<br />

119


aRsareba<br />

zogierTebi `somxiylapias~ meZaxian da usamarTloba<br />

rom Sevifero, SeuZlebelia. Cems grZnobas yovelgan da<br />

yovelTvis saxareba udevs sarCulad, mrwams qristes moZ-<br />

Rvreba da aravin mimaCnia samaritelad. Tanasworad vuyureb<br />

elinsa da iudians, rogorc adamianebs. yoveli eri, ra<br />

tomisac unda iyos, miyvars da TanavgurZnob, Tu Tavis<br />

qerqSi eteva da Tavisis erovnuli swori gziT midis!.. magram<br />

roca romelime eri marto Tavisas aRar sjerdeba da<br />

moindomebs sxva erebis daCagvriT amaRlebas, sxvisi ubedurebiT<br />

Tviss bednierebas da sxvisi CaylapviT gasuqebas,<br />

me im tomis TanagrZnoba ar SemiZlia! _ am SegnebiT<br />

gamovedi im TaviT cxovrebis sarbielze da am bargiTve<br />

mivdivar samarisaken. da raRa gasakvirvalia, rom somxebic,<br />

es Cveni qristiani mezoblebic, CvenTan erTad erT<br />

saqristiano tafaSi nawvav-nadagi miyvardes da TanavugrZnobde?..<br />

da maS raRa ufleba aqvT an simarTle vismes,<br />

rom me `somxiylapia~ damiZaxos? naTqvamia. `komli ucecxlod<br />

ar iqnebao!~ _ magram komlic aris da komlic, saxls<br />

rom boroti ganZraxviT cecxls waukideben _ boli avardeba,<br />

komli adis... sacecxlurSi rom sakmevels Cauyrian<br />

da ukmeven, an xats rom wminda sanTels aunTeben, komli<br />

maSinac adis, magram didi gansxvavebaa am or komls Sua:<br />

pirveli ukuRmarTobiTaa gamowveuli da meore ki — siyvaruliTa<br />

da sasoebiT!.. Cemi `somxiylapiobis~ komlic,<br />

egeb, am ukanaskneli komlis gvari iyos? gavsinjoT guldadebiT!<br />

Tu davujerebT istorias (da rom ar davujeroT,<br />

ra ufleba gvaqvs?), Cven winaprebs yovelTvis Zmuri<br />

ganwyobileba hqoniaT mezobel somxebTan da saukuRmar-<br />

To ram ara miuZRvisT ra maTdami, araerT gzis morwyula<br />

sasomxeTis midamoebi, maT momxmare da maTTvis Tavdadebul<br />

qarTvelebisagan mowameTa sisxliT. sityva rom ar<br />

gavaWianuroT, kmara isic, rom movixsenioT daviT aRmaSeneblis<br />

dro, meaTe saukuneSi da giorgi mesamis, meTorme-<br />

120


teSi, roca ocdaTxuTmetma aTasma meomar-qarTvelma Tavi<br />

dasdva anis qalaqSi. Wirveulebi metyvian: ra vuyoT mere,<br />

eg xom politikuri mosazreba iyoo? somxeTSi Semosuli<br />

mteri, roca somxebs daamarcxebda, mere xom saqar-<br />

Tvelosaken wamovidoda da am mosazrebam SeakavSira qar-<br />

Tvelebi somxebTano?!.. SeiZleba es marTalic iyos: umizezod<br />

qveyanaze ara hxdeba ra, magram rao mere? faqti xom<br />

faqtada rCeba da Zmuri kavSiri mainc arsebobs? da es kav-<br />

Siri, ase Tu ise gamowveuli, amtkiceben somxeb-qarTvelebis<br />

erTobas. saqarTvelom Tavisi mefoba, sarwmunoeba,<br />

erovnuli elferi da ena mecxramete saukunis karebamde<br />

moitana SeubRalavad da umwikvlod Caabara ruseTs. somxeTi<br />

ki wineT... bevraT ufro adre daemxo, rogorc samefo,<br />

da somxebi aqeT-iqiT gaibnen qveynis pirad. maSin erTi<br />

gundi moadga saqarTvelosac, magram Zalmomrevad ki ara<br />

cecxliTa da maxviliT... mxolod qristianuli simdabliT.<br />

qarTvelebi Seegeben Zmuris siyvaruliT, gauRes wiaRi da<br />

Seiyvanes saqarTveloSi rogorc mkvidri Svili, mianiWes<br />

yovel-gvari samoqalaqo ufleba, rac TviTon hqondaT:<br />

xarisxi, miwa-wyali, adgil-mamuli da mza-mzareuli eklesiebic<br />

ki. uTxres: aq moisveneT, SegvitkbeT Zmurad!.. amieridan<br />

Tqvenc saqarTvelos Svilebi iqnebiT!.. Cven xmliT<br />

xelSi sazRvrebze davdgebiT dRe da Rame mtrebis mosagereblad<br />

da Tqven ki uSiSrad mihyaviT xeli saswor-sazoms,<br />

radganac eg samsaxuric samefos erTgulebaa da misive<br />

saWirobao. orive mxare daTanxmda: visac ra emarjveboda,<br />

imas mohkida xeli da marTlac, gulSi Tu sxva rame<br />

edvaT dafaruli, es vin icis? magram mesamoce wlebamdi ki<br />

siam-tkbilobiT iyvnen erTmaneTTan, somxebic ZmebaT [...] 1 ,<br />

ase gasinjeT, rom rjulis sxvadasxvaferobac veras uSlida<br />

erTmaneTs. bevri qarTvelis Camomavalic aRiarebda<br />

grigorianelobas Tavis uflad da kanoni xels ar uSlida.<br />

moviyvanT magaliTs: irakli mefes erTi imereli SanSe<br />

1 teqsti ar ikiTxeba.<br />

121


gamyreliZe axlda, romelic Zalian uyvarda mefes vaJkacobisaTvis.<br />

erTxel ubrZana mefem:<br />

_ SanSe, mowyenili rada xaro?<br />

_ qali Semiyvardao! _ miugo darcxveniT.<br />

_ mere da ratom ar SeirTav?<br />

_ qali ar Sveba!<br />

_ rogor? ra dagiwuna: vaSkacoba, Tu Tval-tanadoba,<br />

rom ar uyvarxaro.<br />

_ arc erTi, Seni Wirime, magram somxis qalia da Cems<br />

rjuls erideba.<br />

_ meti araferi? isinic qristianebi arian! is Tu ar<br />

gadmodis, Sen gadadi mis rjulze da daiwere jvario.<br />

mefis brZaneba asrulda. dRes misi naSierebi SanSiaSvilebi<br />

arian. somxebaT aRiareben Tavs, ara Tu rjuliT, tomobiTac<br />

ki. amgvarive arian sxva gvarebic: duCiZe, muCaiZe,<br />

nakaSiani, xitaraSvilebi da sxvani.. da ras gveubneba yvelas<br />

es, Tu ara ukidures keTil-ganwyobilobas somxebTan.<br />

mesamoce wlebamde somxebsa da qarTvelebSi gansxvaveba<br />

ara yofila ra!..<br />

samocian wlebSi, kavkasioni rom daimorCiles da baton-ymobac<br />

gadavarda, xmals fasi aRara hqonda, xmalTan<br />

erTad daeca qarTvelobac. xmlis adgili fulma daiWira;<br />

qarTvelebs fuli ar hqondaT da rom hqonebodaT, mainc...<br />

moxmareba ar icoden. maSin CamoSorden erTmaneTs xmaldakarguli,<br />

gaRaribebuli [qarTvelebi] da fuliani somxebi.<br />

imaT erTmaneTis aRara gaegebaT ra!.. tyvila ki ar<br />

gvixatavs g. erisTavi erT Taviss komediaSi Semdegs: ufulo,<br />

ucbaT gakotrebuli qarTveli, Sedis erT fulian<br />

somexTan da xmals ugiravebs. somexi Tvals daaWyets da<br />

ambobs TavisTvis: `va! giJia?! rkinaSi oqros da vercxls<br />

Txovilobso!..~ qarTvelsac ukvirs: `es xmali papi Cemis<br />

naqonia, erT soflada Rirs da mas ki ramdenime groSis<br />

mocema ezarebao!..~ orive Tavisaze dgas da erTi meoris<br />

veRara gaugiaT ra!.. swored amisTana ors. mesamocian<br />

wlebSi gaCden saqarTveloSi ucxo qveynebidan somxebi da<br />

122


Tan Semoitanes TavianTi programac: imaT undodaT, rom<br />

sasomxeTis aRsadgenad aRTqmiTi qveyana moenaxaT da amnair<br />

qveyanad kidec miiCnies saqarTvelo. cxadia, rom rac<br />

male asruldeboda maTi survili, isa sjobda. oRond ki<br />

xelSi CaegdoT saqarTvelo syidviT, dagiravebiT, adgilebis<br />

xelSi CagdebiT. qalaqebSi gamravlebiT, Tu sxveb<br />

rogorme, arafer saSualebas ara hzogavden. maSin iyo,<br />

rom maTma yovelma wodebam ieriSi miitana gaocebul da<br />

pirdaRebul qarTvelobaze. rogorc cxovrebaSi vaWrobiT<br />

gamocdilma xalxma, saqmes Soridan mouares: iwyes misi<br />

damtkiceba, rom saqarTvelo istoriulad Tavis dReSi<br />

ar arsebulao da rasac saqarTvelos eZaxdnen, is sul<br />

somxeTi iyoo. am mosazrebiT simarTle gaTeles. maTi istorikosebi<br />

amtkicebden, rom saqarTvelos istoria ara<br />

aqvs da `qarTlis cxovreba~ SeTxzuli zRaparia da isic<br />

terterebisgano (profesori patkanovi). mecnierebi politikas<br />

ukiJinebden (ezovi, miasnikovi da sxvani) da rom<br />

meti gasavali hqonoda maT sityvas _ ucxo enaze sweren.<br />

upirvelesma maTma poetma, rafael patkaniancma, romelic<br />

`kagar-qatibaris~ psevdonimiT swerda, daswera erTi leqsi<br />

qarTvelebisadmi zizRiT savse. is leqsi abgar ionisianma<br />

`arZaganSi~ dabeWda. iq pirdapir iyo naTqvami: `wyeuli<br />

iyos is somexi, romelsac qarTveli ZiZa hyolodes da<br />

qarTvelis ZuZu ewovoso~. samRvdeloeba ambionidan hqadagebda,<br />

somxebs qarTvelebTan erToba nu geqnebaTo. SeCvenebuli<br />

iyos is somexi, romelmac qarTvelis ojaxSi an<br />

Seitanon mironi an gamoitanoso. imave dros cixe-darbazebze<br />

Zveli, <strong>qarTuli</strong> zed-warwera ifxikeboda da somxuri<br />

iwereboda. raRa Sors wavideT! guSin ar iyo, rom maT<br />

erT mejlisze warmosTqva maTma literatorma: `oci weliwadia<br />

saqarTveloSi var, magram mainc qarTulaT, im ZaRlebis<br />

enaze ar vlaparakobo~. rac CamovsTvaleT es iseTi<br />

WeSmaritebaa, rom gadaficva arRar moxerxdeba da, aba,<br />

erTi keTil inebon da gviCvenon somxebmac, rom romelime<br />

wodebis, anu wris qarTvels am gvari rame somxebis sawyeni<br />

123


da saukadriso rame wamoscdenodes ara Tu werilobiT,<br />

sityviTac ki!.. magas xom xalxi ar ambobs, kerZo pirebi<br />

ambobeno, gveubnebian da kargi Tavis marTlebaa! istorikosi,<br />

mecnieri, poeti, publicisti, samRvdeloeba, vaWroba<br />

da sxvani yvela laparakobs da vinRa darCa? yvela xom<br />

erTad veRar ilaparakebs. yoveli wridan, rasakvirvelia,<br />

TviTo laparakobs da sxvebi siCumiT bans aZleven da Tu<br />

Cven xma amoviReT da SevniSneT, somxis ylapiobas gvewamebian!<br />

`Seni miTxar da guli momikalio!~ _ aba, amazea<br />

naTqvami.<br />

124<br />

[1911]


[aTasjerac rom `somxiylapia~ damiZaxon]<br />

arian CvenSi dRes qarTvelebi, romelnic mxolod Taviss<br />

sakuTar piradobaze zrunaven. sakuWo rameebs gadahyolian<br />

da imdenad ki iCenen Tavs sazogado moRvaweobiT,<br />

ramdenadac gamodgeba sakuTrad maTTvis. imaT arc warsuli<br />

agondebaT Taviss qveynisa da arc momavali. `qveyana da<br />

qveynis saqme fexebzed hkidiaT~. am vaJbatonebma kargad<br />

ician, rom yovelive sakuWo saqme dRes somxebis xelSia da<br />

rogorc fulianmdidrebisgan, maTgan gamovals. Cvenebic<br />

imaT Secucqureben da roca somxebi `arasakadris~ saqmes<br />

Caidenen, eseni araTu sapirado gamoangariSebiT pirSi<br />

wyals igubeben, maT qomagebadac ki gamodian daurcxvenlad.<br />

Cven ki RmerTma agvaSoros es xeloba... aTasjerac<br />

rom `somxiylapia~ damiZaxon, me ki mainc mivuTiTeb im usamarTlobisken,<br />

romelic mamvneblad mimaCnia da ara mitom,<br />

rom me somxebi mZuls da maTi `ylapia var~. ara! mitom, rom<br />

isini miyvars da msurs, rom Cven Soris iseTive ganwyobileba<br />

iyos, rogoric winaprebs hqondaT. minda, rom amieridan<br />

maTTanac Zmurad xeli-xel Cakidebuli erTi swori<br />

gziT mivdiodeT momavlisaken, Torem cbiereba da erTmaneTis<br />

gadakideba Sors verc erTs [ver] wagviyvans. Cven<br />

qarTvelebi amovvardebiT da amiT arc imaT, somxebs SeematebaT<br />

ra!.. orives is mogviva, rasac `qilila da damana~<br />

Tavis erT zRaparSi gveubneba: `ori Sevardeni erT mtredze<br />

Cxubobden da mtredi ki orives qorma gamostaca~.<br />

akaki wereTeli<br />

[1911-1915]<br />

125


[akakis sityva giorgi saakaZis Sesaxeb]<br />

`guli, cnoba da goneba<br />

erTmaneTzeda hkidian;<br />

ra guli wava, igica<br />

wavlen da misken midian~, _<br />

gveubneba `vefxis-tyaosani~, da am mcireoden sityveb-<br />

Si didi msoflio sibrZnea gatarebuli!..aq guli ndomad<br />

da survilada aqvs naxmari rusTvels. _ adamiani, rac<br />

ufro maRal cnobisa da gonebis patronia, survilic misi<br />

maRalia, sazenao da maRlidan gadmohyurebs Tanamedroobas.<br />

Sors wasuls, maRal safexuramde asul kacs dablidan<br />

SevhyurebT Cven patara-kacunebi da savsebiT ara<br />

gvyavs gaTvaliswinebuli, patarad gveCveneba; simarTliT<br />

misi awon-gazoma maSin SegveZleba, roca Cvenc imis simaRlemde<br />

avalT da gverdSi amoudgebiT! magram Cven es ar<br />

SegviZlia da qvemodan SevgangaSebT da swored amis bralia,<br />

rom maRal grZnoba-gonebis patrons, zekacs Tan dasdevs<br />

Suri, mtroba da Zraxva mis TanamedroveTa. amis magaliTebs<br />

istoria gviCvenebs: ar yofila arsad, arc erT<br />

qveyanaSi misTana amaRlebuli mamulis Svili, rom masve<br />

Tanamedrove moZmeebs gansacdelSi ar CaegdoT: aristidosi,<br />

uangarobiT ganTqmuli, berZnebma samSoblodan<br />

gandevnes, meqrTamoba rom Seswames. niWieri mxedarT-mTavari<br />

koriolanusi, mxolod imitom, rom advilad daimor-<br />

Cila sabinielebi, Surma, rogorc qveynis maRalate, romidan<br />

gaaZeva. uTvalavia magaliTi...magram ra saWiroa ucxo<br />

qveynebis gadaTvaliereba maSin, rodesac Cvens samSoblo-<br />

Siac, am patara saqarTveloSic yofilan msoflio gmirebi<br />

da igive ganucdiaT, rac sxvebs sxvagan... aviRoT giorgi<br />

saakaZe, didmouravad wodebuli. rom `vefxis-tyaosani~<br />

imaze wineT ar yofiliyos dawerili, is TviT cocxali<br />

tarieli gvegoneboda. garegnoba misi, mcneba-goneba, ndoma-survili<br />

da maTi sisruleSi moyvana daujerebeli iyo!..<br />

126


zRapruli! raRac saocnebo! mtrebic da moyvrebic Tanasworad<br />

gvixataven. ai, ras amboben misi meistorieni:<br />

1) `iyo kaci ese _ ambobs somexTa meistorie araqeli,<br />

_ sruli saqmiTa, ganZraxviTa, gonieri yvela saqmeSi, warmosadegi,<br />

Ronieri, tanadi, didi mebrZoli, uZleveli SemmarTebeli<br />

da visac is brZolas gaumarTavda, is yovel-<br />

Tvis iyo damarcxebuli da Tavis mopirdapire mxedrobas,<br />

viTarca mxalsa aRxocda da gahfantavda dedamiwaze~.<br />

`fSvinavda mrisxanebis dros, _ ambobs igive araqeli,<br />

_ viTarca cxeni mebrZoli da SesZaxebda viTarca lomi,<br />

viTarca geniis mfSvinavi veSapi~.<br />

2) `garna ese mouravi giorgi iyo mxne, axovani, Zlieri<br />

ZaliTa da SemarTebuli uSiSi~, _ ambobs vaxuSti.<br />

3) ioseb Tbilelis sityviT: `amisi erTi Sexedva arevda<br />

da gahfantavda jars~.<br />

4) peisonelis sityviT: `is iyo didi diplomati da<br />

Rrmad mcodne adamianis Tvisebisa da gulisa~.<br />

ai, ras amboben masze Sinauri Tu gareSe istorikosebi!<br />

da es yoliferi saqmiTac daamtkica saakaZem.<br />

sakvirvelia, amisTana patara samefom, saqarTvelom,<br />

rogor warmoSoba ase gauzomeli `tarieli gmirTagmiri?~<br />

jer sanam amaze pasuxs mogcemdeT, neba miboZeT, rom<br />

mivmarTo Cvens istorias da daviwyo mexuTe saukunidan.<br />

vaxtang gorg-aslanma bevri saganZuri Semoitana Cvens<br />

istoriaSi da im saistorio memkvidreobas Rirseulad dauxvda<br />

meaTe saukuneSi daviT aRmaSenebeli: ganwminda<br />

mtrebisagan saqarTvelo da mitomac xalxma da istoriam<br />

uwoda mas `aRmaSeneblad~ da, mitom ki ara, rom is aSenebda<br />

cixe-darbazebs, monastrebs, xidebs, gzebs da sxvaTa. ara!<br />

imitom, rom iman aaSena mTeli saqarTvelo da gaadiada<br />

mTeli samefo. <strong>qarTuli</strong> Tqmulobaa: `mama Svilisagan unda<br />

iTavsebodeso~. e. i. rac mamam ver moaswros da daakldes,<br />

is Svilma unda Seavsoso. da, marTlac, daviT aRmaSeneblis<br />

Camomavloba asrulebda am naTqvams: Svili mamas aTavsebda,<br />

TandaTan umatebden Zlierebas da Zalze gaZliere-<br />

127


uli samefo gadasces Tamar mefes. ojaxis simdidre da<br />

bedniereba yovelTvis diasaxlisia, mamasaxlisis ki _ gareT<br />

moxveWa da Sin Semotana. ojaxSi Semonatanis Senaxva,<br />

movla da gawesrigeba diasaxlisis valia. es aris cxovrebis<br />

yovel-dRiuri sazogado kanoni! am istoriul mamasaxlisebsac<br />

Sesafer, istoriul diasaxlisad dauxvda Tamari;<br />

moixmara da gaawesriga mama-papaTa monagvari. Tamari orbunebovani<br />

iyo; imaSi marto diasaxlisi ki ar isaxeboda,<br />

imave dros mamasaxlisebis SenaZens, xmliT xelSi mravali<br />

Sehmata da mitomac qveyanam da istoriam aRiara is mamakacis<br />

wodebiT: Tamar-mefed da ara Tamar-dedoflad. ase<br />

Tu ise, mis xelSi saqarTvelom miiRo msoflio mniSvneloba,<br />

gaZlierda, gadidda da aseTi samkvidro daugdo STamomavlobas,<br />

rom misi sikvdilis Semdeg Tumca sul ukanukan<br />

midis yoveliferi... irRveva samefo, magram jer kidev<br />

mainc ar gaTavebula da kidev Rafavs suls sasicocxlod.<br />

Tamaris sikvdilis Semdeg gaZlierden monRolebi, advilad<br />

daipyres mTeli azia. zarsa scemdnen evropasac da<br />

rogorc patara, urC saqristianos, Semoesien saqarTvelos.<br />

did gansacdelSi Caagdes, magram sruliad mosaspoblad<br />

rom veras gaxdnen marto xmliT, gaayoles politikac,<br />

qveynis amrevi, Sinagan ganxeTqilebis da moRalateobis!<br />

es politikuri xrikebi gaujda nel-nela Zvalsa da<br />

rbilSi qarTvelobas da miiyvana iqamde, rom saqarTvelos<br />

zeda-piri gaxunda. garyvnilma da gulgadabrunebulma<br />

did-kacobam: erisTavebma, didebulebma da Tavadebma miiyvanes<br />

samefo meTeqvsmete saukuneSi ufskrulis karamde.<br />

erTi biji kidev da saqristiano samefo, odesme didebuli,<br />

CainTqeboda samaradisod. ra iyo am xrwnilebis mizezi<br />

da an ram gadaarCina is gansacdels?<br />

im dros saqarTvelos didkacoba orad iyofoda:<br />

1. soflel Tavad-aznaurobad, romelsac aRaraferi<br />

Zala aRara hqonda...aRaraferi gavlena! da dabal wodebasTan<br />

iyo dakavSirebuli rjuliTa da SromiT.<br />

128


2. sasaxlis Tavad-aznaurobad, eseni sasaxlis karze<br />

izrdeboden. Sediodnen Sahis jarSi mosamsaxured da didkacdeboden.<br />

da mitomac zne, Cveuleba, xasiaTi da erTguleba<br />

sparselebisa hqondaT. samSoblo — saqarTvelos<br />

egulgrileboden. ise uyurebden mxolod rogorc saWmos<br />

da qveynis marTvis sadave ki imaT xelSi iyo. cxovrebis<br />

Carxsac isini atrialebden. rasakvirvelia, sparseTis politikas<br />

xels umarTavda da es gadarjulebuli zedapiri,<br />

daCagrul meore naxevar qarTvelobas Tavis nebaze atrialebda.<br />

es Tav-aRebuli didebulebi mefes Tavs aRar<br />

udebden da SfoTi hqondaT erTmaneTSi. xSirad gareSe<br />

mtrebi SemohyavdaT momxred da aoxrebden saqarTvelos.<br />

is iyo kinaRam bolo moeRo samefos! Tu ar saswauli ram,<br />

anu sakvirveleba, vera gadaarCenda ra! da kidevac moevlina<br />

sakvirveleba! es iyo didi mouravi saakaZe!..<br />

xan da xan xes daWraqavs da maRla Stoebi uxmeba. ara<br />

Tu yvavili da nayofi aRarsad aris, foTlebic ki scvivian.<br />

erTi SexedviT, TiTqos gamxmariao, magram ara! xe kidev<br />

ar waiqceva, Tu ki fesvebi,is fesvebi, uCinrad Rrmad<br />

rom arian Camjdari miwaSi da qveSidan sazrdos awoveben<br />

xes, ar dazianebulan. gamxmar Stos magier, fesvebis wyalobiT<br />

amoiyrian axali Stoebi da xe isev kalapotSi Cadgeba.<br />

asea cxovrebac... cxovrebis xe, erovnobis Zalas,<br />

rogorc fesvebi, is dabali wodeba Seadgens, Tu gauxrwnelia.<br />

ise mouvida saqarTvelosac. im dros, roca zedapiri...<br />

maRali wodeba sruliad gaxunebuli iyo, qveda piri,<br />

anu dabali wodeba, Wirsa da vaebaSi gamobrZnili,<br />

gamofoladebuli, magarze idga da moeloda mxolod axal<br />

Stos, axal nergs. nergs Tavis Tavze amonayars da kidevac<br />

ausrulda survili.<br />

Suagul qarTlSi scxovrobda erTi mcire aznauri,<br />

gvarad saakaZe da saxelad SioSi, romelmac gamozarda<br />

oTxi Svili erTi meorezed ukeTesi, magram erTi maTgani<br />

giorgi ki sakvirveleba ram iyo. jer isev bavSvi iwvrTneboda<br />

mefe svimon didis razmSi da sagmiro saqmeebiT ak-<br />

129


virvebda qveyanas da ocda oris wlisas xelT epyra mTavar-sardloba.<br />

jer dResac kidev bevrs did ramed miaCnia<br />

Camomavloba da gvariSviloba, da raRa unda yofiliyos<br />

is, vinc miuxedavad wlovanebisa da gvariSvilobisa, TavSi<br />

moeqca am gazviadebul Tavad-didebulT!? amisTana iyo<br />

axalgazrda giorgi saakaZe, romelTan dajdomasac ver<br />

bedavden misda neba-daurTvelad didebulebi. svimonis<br />

sikvdilis Semdeg, mefe giorgim is miuCina msaxurad da megobrad<br />

axalgazrda memkvidres luarsabs. Sah-abazisagan<br />

mowamluli giorgi rom miicvala da mefoba axalgazrda,<br />

gamoucdel luarsabze gadavida, samefo saqmeebi did<br />

mouravs Cauvarda xelSi da is saocaris gamWriaxobiT ganagebda<br />

luarsabis saxeliT. miual adgilebSi scxovrobden<br />

osebi da TviTon ki xSirad Camodiodnen barad da<br />

uSiSrad aoxrebdnen saqarTvelos. radganac klde da Rreebi<br />

iyo iq, mTis arwivebis sadgomi da iq misvla egonaT, SeuZlebeli<br />

iyo, SiSis zariT atanili iyo yvela. didma mouravma,<br />

moulodnelad gailaSqra maTze, elvis siswrafiT<br />

gaiara is miuvali gzebi, Seesia dvaleTs da gaavlo musri.<br />

im dRidan damorCildnen osebi da gaxden monad da moxarked<br />

qarTlisa. roca moicala, mere miaqcia yuradReba didebulebs<br />

da ise alagma, rom erTi meores veRaras erCoden<br />

da emorCilebodnen mefes. erTi sityviT, mis xelSi<br />

dRiTi-dRe Zlierdeboda samefo.<br />

luarsabma, suliTa da guliT mindobilma did mouravze,<br />

moindoma misi ufro daaxloveba da sTxova da, colad<br />

rom SeerTo. SorsmWvreteli mouravi mixvda, Tu ra unda<br />

mohyoloda sabolood amas da uarze dadga. samjer gaawbila<br />

migzavnili mociqulebi; ubralo ojaxis Svilia Cemi<br />

da, an Tqveni ra sakadrisia, mefis, da an qveyana rogor<br />

ikadrebs dedoflado da es usiamovnebas Camoagdebs<br />

CvenSio! magram, mefe rom aRar moeSva da gadaWriT uTxra:<br />

`Tu ar SevirTav, Tavs moviklao~, maSin ki, meti gza rom<br />

aRar iyo, CamoarTva fici, rogorc mefes, ise dedamisdedofalsac:<br />

`rom arc Seni da rodesme gaviSoro da Sen<br />

130


ame gagiWirvoo~. _ daiwera mefem jvari da Seudga gancxromas.<br />

yoliferi keTilad midioda jer, magram dro<br />

rom gavida, trfialebis survilic moikla axalgazrda<br />

luarsabma. didebulTa Surma da miZinebulma mtrobam<br />

isev iCina Tavi. colebi da qaliSvilebi esayvedurebodnen<br />

Zmebsa da qmrebs: `Cven ar SegviZlian, rom viwamoT dedoflad<br />

da Tayvani vsceT viRac ugvaros Svilsao~. isedac<br />

gulCaTuTqul didkacobas raRa es eWirveboda?! Semoexvien<br />

mefes, dRiTi-dRe awveTebden yurSi mouravisadmi<br />

samtro-saginebel sityvebs! yvelaze ufro hSfoTavda da<br />

scdilobda, im droSi ganTqmuli, veragi, luarsabis gamzdeli<br />

Sadiman baraTaSvili. da dRes xvaliobiT kidec miaxwies<br />

mizans. mefe veRar gaumagrda samefos karis kacebs<br />

da moiSora coli. aman Camoagdo usiamovneba mefesa da<br />

mouravs Soris. am usiamovnebas daubera yovel kuTxiT<br />

did-kacobam, gaizarda mtroba da iqamdi miaRwia, rom mefemac<br />

gaimeta misi moamage: rac gindaT, is uyaviTo. didebulebi<br />

miesien mosaklavad. ojaxi auoxres, Zma moukles,<br />

deda gauupatiures da isic unda moeklaT... magram, am ganxorcielebulma<br />

tarielma gadairCina Tavi. col-SviliT<br />

Seafara Tavi sparseTs da iq iwyo axali cxovreba. _<br />

tyuilad ki ar ambobs avTandilze rostevan: `Tu Seni Tavi<br />

Sen gaxlavs, yaribad ar megulebio~. mouravma ucxoobaSi<br />

miiCina Tavi: mokle xanSi xelT igdo mTavar-sardloba,<br />

daumonava Sahs mravali qveynebi, gadidkacda, gaZlierda,<br />

gamdidrda da daumegobrda TviT didebul Sahabazs. erTi<br />

sityviT, rac ki piradobisaTvis saWiroa, yoliferi hqonda,<br />

magram ar kmayofildeboda! es yoliferi misTvis ucxo<br />

iyo da gareSe! erTi ram hqonda gulSi CarCenili da CrCiliviT<br />

hRrRnida saidumlod. es iyo misi samSoblo —<br />

saqarTvelo, romlis erT Tvalis gadavlebas anacvalebda<br />

mTels miss sapirado bednierebasa. da aha, amasac, bedi iyo<br />

Tu ubedureba misi, moeswro.<br />

ZvelTaganve sparselebi iCemebdnen qarTl-kaxeTis batonobas,<br />

magram es iyo mxolod carieli sityva...saxeli,<br />

131


Torem arc Sinagan saqmeebSi, marTva-gamgeobaSi, arc xazinaSi<br />

da arc sxva rameSi ar ereoden, ar exeboden. Cven mxolod<br />

Cvenis nebiT vuZRvnidiT ZRvens da isic xalaTs. Zneli<br />

saTqmelia, Tu romeli meti iyo? ramdenad xelSeuxebeli<br />

iyo sparseTisagan Sinagani wes-wyobileba saqarTvelo-<br />

Si, is SegviZlia vigulisxmoT SemdegiT: kaxeTis mefe<br />

aleqsandre sul imas Cioda: `ase gamravlda da moSenda<br />

xalxi kaxeTSi, rom sanadiro adgili aRarsad mrCebao~, _<br />

im droSi garegnuli qristianoba mefeebis fanatikosobamde<br />

iyo miweuli da politikaSi ki kuWis iqiT ar midioden.<br />

eukadrisebodaT mahmadianTa valloba da Soreul saqristianos,<br />

ruseTs epotineboden. hqondaT gaxurebuli miwer-mowera,<br />

rom TaTrebis batonobas gadagvarCineT da<br />

Tqven modiT, `geymobiT da gvepatroneTo~. genioss Sahabazs<br />

es ar gamoepara da, rasakvirvelia, winaaRmdegi iyo<br />

amisi. is darwmunebuli iyo, rom sanam kavkasiis simagreebi<br />

TaTrebis, an megobar-qarTvelebis xelSi iqneboda, sparseTsac<br />

ara uWirda ra, magram Tu qarTvelebi rusebs moiyvanden<br />

da rusebi Cadgeboden mkvidrad sparseTis sazRvrebze,<br />

maSin safrTxe eloda TviT sparseTs. oTxasis<br />

wlis wineT gaiTvaliswina is, rac dRes emarTeba!..bevri<br />

imecadina, magram ver CaSala mefeebis ganZraxva. moindoma<br />

qarTvelebis gaTaTreba, magram luarsabis da qeTevanis<br />

wamebis Semdegac, rom darwmunda, es ar moxerxdebao, politikuris<br />

gamoangariSebiT, moindoma, rom sul amofxvras<br />

deda-miwis zurgidan saqarTvelo da maT nacvlad<br />

daasaxlos TaTrebi. meti gza aRar rCeboda ra!... es rom<br />

gadaswyvita, Sehyara did-Zali jari gamosagzavnaT saqar-<br />

TveloSi. es saidumloeba Sahis Seityo didma mouravmac,<br />

rogorc guliTadma megobarma Sahisam, Seityo da moekida<br />

cecxli. gadawyvita gonebaSi, rom rogorme eSvelebia ganwiruli<br />

samSoblosTvis. moaxsena Sahs, rom me Segisruleb<br />

mag gulSi nadebso da wamouZRva jars sxva sardlebTan<br />

erTad da Svili ki misi, paata, diax gamoCenili kaci sparseTSi,<br />

dastova mZevlad. es saidumlo mouravma gaando<br />

132


ors kidev sxvasac. jer kidev jari ar daZruliyo sparse-<br />

Tidan, rom saakaZem moswera werili kaTalikozs zaqarias,<br />

gavlenian pirs da wilknel mirmanozs, rom mas unda xsna<br />

saqarTvelosi da mospoba sparsTa jaris. `momeciT mxari,<br />

gamiZRoleT Tqveni locva-kurTxeva da miiReT Cemgan Cemi<br />

xmali, guli da sicocxleo~. es saidumlo jer-jerobiT<br />

marjve dromdi imarxeboda am samTa Sua. _ saakaZe Camohyva<br />

sparselebs, rogorc momxre da gankargulebis mimcemi.<br />

daqsaqsa, daanawila mTavari jari, daayena aqa-iq viTomda<br />

gzis Sesakravad, rom SuaSi momwyvdeuli qarTvelni ve-<br />

Rar wauvideT. yoliferi rom moimzada, mere gautyda<br />

zurab erisTavsac. zurab erisTavi im droSi iyo erTi<br />

uZlieres didebulTagani da eWira sparselebis mxari.<br />

rogorc colis-Zmasa da misgan gazrdil-gamowvrTnils,<br />

auxsna gulSi nadebi da urCia, rom eRalatna sparselebisaTvis<br />

da gamoexsna samSoblo. ver imtkica zurabma da<br />

mizezad is moidva, rom ratom iqav, sparseTSive ar gamimxile<br />

eg ambavio, rom col-Svili iq ar damegdoo? magram<br />

roca mouravma daaSoSmina, rom Cemi sayvareli pirmSo<br />

paata iq davagde mZevlad da vici, rom sparselebi xeirs ar<br />

daayrian, magram raRa mosagonia an col-Svili, an sxva<br />

rame qveyniuri dideba, roca samSoblo gansacdelSia da<br />

Svelas iTxovs!? marTalia, Sen cols dahkargav, magram<br />

samagierod me SegrTav luarsab mefis das da maSin gaxdebi<br />

ara Tu marto samefo saxlis wevrad, qarTlis memkvidre-<br />

Tac kio. amisTanebiT daiyolia erisTavi da daudva sparselebis<br />

saRalatod, paemnad xareba-dRe! im dilas unda<br />

Semoseoda da dareoda sparselebs erisTavi.<br />

mere gadavida kaxeTs, viTom yorCi-xanis jarebis dasaxedavad;<br />

saidumlod inaxula kaxeTis gmiri aslaniSvili,<br />

qeynisTvis Tavdadebuli, gamoutyda imasac da paemnad daudva<br />

xareba-dRe, im dRes unda miSveleboda misis jariT.<br />

TviTon ki marto oTxi kaciT darCa yorCi-xanis jarSi.<br />

eseni iyvnen: misi Svili avTandil, mesxi ilia diasamiZe,<br />

paata xerxeuliZe da papuna da unda daewyo saqarTvelos<br />

133


gamoxsna. _ windawin xma daayrevina saakaZem, rom Teimuraz<br />

mefe modis imerlebiTa da rusebis didi jariTo. xareba<br />

dila rom gaTenda, es xuTi SeTqmuli niSans eZebda da<br />

gamocqvites yuri. aha, moesmaT raRac ucnauri xmauroba.<br />

Turme zurabs mieca pirSi sayviri jariskacebisaTvis da<br />

isini aZaxebdnen Soridan. am xmas bans aZlevdnen mTebi da<br />

kldeebi...iyo erTi zari da zaTqi. sparselebs Teimurazi<br />

egonaT rusebiTa da imerlebiT. SeSinden da Semoexvien<br />

saakaZes. qarTvelebi, SeTqmulebi, gaqvavebulsaviT idgen<br />

da rodesac yorCi-xanma hkiTxa mouravs: es ra unda iyoso,<br />

_ ai rao, _ upasuxa mouravma da sasikvdilod aZgera<br />

Subi. maSin iSiSvles xmali qarTvelma gvarebma da Tvalis<br />

daxamxamebamdi daayrevines Tavebi erTad Segrovil sardlebs.<br />

zardacemuli jari gons veRar movida, es xuTi kaci<br />

ki hmusravda mters. moaswro erisTavma misis mTiulebiT<br />

da saerisTavoTi da Seiqmna Jleta. movida aslaniSvilic<br />

da moxda is, rasac agviweren meistorieni: qarTvelebi<br />

gons ver mosul mtrebs hkepden, rogorc mxals. aq<br />

rom srulad amoswyvita sparselebi, saakaZem miaSura sxvagan<br />

da sxvagan misganve dayenebul sparselebs da mosrisa.<br />

aiRo Tbilisi, saidanac mxolod svimon mefe, sparselebisagan<br />

dayenebuli, gaeqca. ase rom, mcire xnis ganmavloba-<br />

Si, ise gaswyda sparselebi, rom maTi xsenebac aRar iyo<br />

saqarTveloSi. am saocarma ambavma kidev ufro aamaRla<br />

didi-mouravi xalxis TvalSi. midioda masTan da gars exvevoda<br />

axal-gazrdoba da dabali wodeba; imisi xleba da<br />

imasTan sikvdili miaCndaT netarebad. dRiTi dRe izrdeboda<br />

saqarTvelo.<br />

gul-damSvidebulma Sinagan saqmeebs mihyo xeli da mouSuSa<br />

wyluli saqarTvelos. qveyana aRiarebda imas mefezedac<br />

udidesad, erTi misi survili da did-mouravma<br />

icoda, rom qarTl-kaxeTis mefoba mis xelT iyo, magram,<br />

SorsmWvretelma, gonierma dev-gmirma icoda, rom rac<br />

xalxs saukunoebiT SeuTvisebia, Sesisxlxorcebia da<br />

rwmenad gadaqcevia, imas erTi wamis aRfrTovaneba da ata-<br />

134


ceba, ver gaaqrobs sabolovod. _ qveyanas swamda, rom<br />

bagrationTa gvari zeciT iyo nakurTxi samefod da mitomac<br />

gadmoiyvana saTaTreTidan, gadavardnili Teimurazmefe<br />

da Caabara qarTl-kaxeTi. TviTon amoudga gverdSi<br />

da Teimurazis saxeliT adidebda saqarTvelos. dadga<br />

saukeTeso bednieri dro saqarTvelosi. es yoliferi<br />

guls uklavda verag Sah-abazs da eZebda marjve dros. da<br />

roca ixelTa, gamogzavna saqarTveloSi pirvandelze ufro<br />

didi jari javris amosayrelad. wel-gamagrebul qar-<br />

Tvelobas axla aRara uWirda ra, da dauxvda momgereblad.<br />

swored am dros mohyva marabdis omi. _ dRemdi, sanam<br />

gaWirveba iyo, yvelafers saakaZes ekiTxeboden da axla,<br />

misis wyalobiT rom welSi gaimarTen, did-kacobam mihmarTa<br />

isev Zvelebur intrigebs: moaxsenes mefes: mTavarsardali<br />

Tqven unda brZandebodeT da Tqven aZlevdeT<br />

omSi gankargulebaso! vin aris saakaZeo? Tqven wagviZexiT<br />

da mivesioT sparselebs axlaveo! mefemac ikisra. _ tyvilad<br />

afrTxilebda saakaZe: sifrTxile gvmarTebso! ra<br />

gvaCqarebs? egeni modian Cvenze da dee, Cven davxvdeT simagreebSi<br />

da safrebSio! damxvduri... Casafrebuli yovel-<br />

Tvis erTi-orad Zlieria mimsvlelzeo! da amisTana papanaqebaSi<br />

mainc ra dros brZolaao (ivlisi iyo). sparselebi,<br />

rogorc cxeli qveynis Svilebi, miCveulni arian sicxes da<br />

Cveni mTiulebi ki, rogorc sigrilis Svilebi, daTenTilebi,<br />

veRar iomebeno. ar daujeres da asrulda winaswarmetyveleba:<br />

erT samad metma sparselebma Semohkres irgvliv<br />

daRaluli qarTveloba. TaTrebs TandaTan ematebodaT<br />

axali jari da daerien qarTvelebs. saamayoa maSindeli<br />

Tavganwirva da vaJkacoba, magram raRas gaawyobda<br />

ricxvmraval mterTan... gawyda qarTveloba, moikla uke-<br />

Tesi sardlebi, maT ricxvSi gamoCenili aslaniSvili, ori<br />

mRvdelmTavari... dasWres zurab erisTavi, magram brZolas<br />

mainc ar eReboda bolo. am dros gavarda xma, rom<br />

Teimuraz mefe mohkleso, maSin ki gautyda guli qarTvelobas.<br />

marTalia, mokluli gamodga Teimuraz muxran ba-<br />

135


toni da ara Teimuraz mefe, magram mainc guli gautyda<br />

jars da irgvliv Semokruli, gasaqcev gzas rom veRar hxedavden,<br />

miiRes wminda ziareba da emzadeboden gmirulad<br />

sasikvdilod. am omSi moikla cxra aTasi qarTveli. sparselebi<br />

ToTxmeti aTasi, magram uricxv jars amiT mainc<br />

ara daklebia ra. am dros mihmarTa mouravma ukanasknel<br />

saSualebas: moixmo colis Zma daTuna erisTavi da Svili<br />

Tavisi, gaimagra mxari da gadavarda sparselebis razmSi,<br />

Sehkivla, gaapo sisqe da gaukeTa gza gasasvleli daWrilebs.<br />

gadarCen daWrilebi sikvdils, magram mainc marabdis<br />

omma bolo mouRo qarTvelobas. mefe gaixizna, didebulebi<br />

vinc ki gadarCen, ganze gadgen da miatoves asaklebad<br />

saqarTvelo. ar damorCilda mxolod saakaZe: imas Tan<br />

axlda samoci ganTqmuli vaSkaci, piradi megobrebi, da axla<br />

sxva rom aRara moxerxdeboda ra, ieriSobas mihyo xeli.<br />

ecemoda Tavze xan aq, xan iq sparselebs da ar aZlevda<br />

mosvenebas... gauWirva maT saqme.<br />

Sah-abasi axla ase aRar mrisxanebda saqarTveloze,<br />

rogorc piradad saakaZeze. mosWra Tavi miss Svils paatas<br />

da, tomaraSi gamoxveuli, gamougzavna mamas!<br />

saqarTvelos did-kacobas dauwyo qalaCunoba da mefesac<br />

moswera samliqvnelo werilebi: `me mxolod saakaZis<br />

dasja minda, da sxvas aravis verCio!~ es yvelas ejera garda<br />

saakaZisa da is ar anebebda Tavs TareSobas.<br />

dRiTi-dRe izrdeboda da matulobda saTareSo jari<br />

da marcxi marcxze mosdiodaT sparselebs. mousvenrobaSi<br />

Cavarda saqarTvelo. maSin Tbilelma mitropolitma<br />

dionosem sTxova, gaTaTrebuls da sparselebisagan mefed<br />

dasmuls, svimon mefes: neba miboZe, me davamSvido mouravio!<br />

wavida mouravTan, Tan iaxla trofile mcxeTis mRvdelmTavari,<br />

mividen mociqulebi, daiCoqes saakaZis win da<br />

sTxoves:`didi xania varT SeCveuli sparsTa monobas da Sen<br />

dagvanebe Tavi, nu ebrZvi maT, nu iwvev Cvens Tavze maT<br />

mrisxanebas... sada gvaqvs Zala, rom imaT gavuZloTo?~<br />

mouravma upasuxa: `maSin davanebeb Tavs, roca saqarTve-<br />

136


loSi sparseli aRar iqnebao~. wyevla-krulviT gamobrunden<br />

mRvdel-mTavrebi. radganac mefec am azrisa iyo, moxda<br />

ganxeTqileba: mTeli qarTli orad gaiyo: erTi mxriT<br />

idga mefe da didkacoba da meoreTi saakaZe misis TanamoazreebiT<br />

xel-ketian dabal-wodebiT. _ aman gamoiwvia<br />

bazaleTis omi. am `bazaleTis~ oms unda gadaewyvita<br />

saqarTvelos arseboba Tu ar arseboba! Zma Zmis sisxlsa<br />

hRvrida sparselebis sasargeblod!.. mouravi grZnobda am<br />

omis aucileblobas, magram imave dros ezareboda moZmeT<br />

sisxlSi xelis gasvra da TviTon aRar gaeria brZolaSi;<br />

Tavis magivrad Sesva Tavis cxenze mesxi gogoriSvili,<br />

axovani gmiri, Caacva Tavisi tanisamosi, aRWurva Tavis<br />

iaraRiT da SeuSva omSi. _ ramdenime kacs zurabis jarTagan<br />

piri SeekraT, rom RalatiT mohklan mouravi. mouravi<br />

egonaT da mohkles gogoriSvili. Seiqmna Zaxili:`mouravi<br />

mokleso!~ da aman daayrevina mouravis momxreebs iaraRi.<br />

maSinve ikadra mouravma omSi Sesvla! `cocxali varo!~ miaZaxa<br />

jars, gaamxneva momxreebi da gadaeSva saomrad, gaapo<br />

mtris razmi da gaiyvana Tavisi damarcxebuli jari, _ am<br />

damarcxebam marTla bolo mouRo qarTvelobas da mitomac,<br />

marto darCenili mouravi gadavida imereTs, aq mefesa<br />

da mTavrebs agulianebda, rom ar ahyoloden Secdomis<br />

gamZraxvel Teimurazs!<br />

rom ara gauvida ra, iqidan gadaixvewa saTaTreTSi da<br />

gadaixvewa im ganzraxviT, rom uku ar egdo Tavisi survilebi<br />

da Turqebis SemweobiT mobruneboda isev saqarTvelos.<br />

_ xonTqarma icoda misi dev-gmiroba da sixaruliT<br />

miiRo da saakaZemac winadadeba misca: Tu jars momaxmar,<br />

me SevaerTeb aRmosavleT da dasavleT saqarTvelos Senis<br />

saxeliT da orive erTad Sens mfarvelobis qveS iqnebao.<br />

xvanTqari daeTanxma, magram SesCivla: jer sanam Sina maqvs<br />

areuloba da sparselebTanac omi ar Semwydara, axlave ar<br />

SemiZlia da roca amaebs movrCebi, maSin ki Seni neba iyoso.<br />

ajanyebulebSi soxatelebi yvelaze ufro saSiSi iyo.<br />

vaJkacobis garda simagreebic xels uwyobden maT. weli-<br />

137


wad-naxevari idga nazim-veziri did-Zali jariT da vera<br />

gaawyo ra maTTan. xvanTqarma jer pirdapir iq gagzavna<br />

mouravi mTavar-sardlad misis Tanxlebul qarTvelebiT.<br />

mouravma daaTvaliera soxatelebis cixe da naxa, rom misi<br />

ieriSiT aReba SeuZlebeli iyo.<br />

morTo qarTvelebi vaWrulad, Seapara cixeSi, gaaRebia<br />

cixis karebi, Seesia da aiRo sami dRis ganmavlobaSi.<br />

amisTana gmirobam aRtacebaSi moiyvana stamboli. xvan-<br />

Tqarma SeuTvala, rom baRdadic aeRo, mouravma oTxi aTas<br />

TurqiT da Tavisis mxlebel, qarTvel gmirebiT, aTi aTasi<br />

sparselebi gahfanta. aiRo baRdadi da sul mokle xanSi<br />

daumorCila xvanTqars sxva ajanyebulebic. am gmirobam<br />

gaaoca mTeli Turqoba da xvanTqarsac mze da mTvare saaka-<br />

Zeze amosdioda. mzad iyo, rom nebas mihyoloda saakaZes da<br />

misi survilic aesrulebia saqarTvelos Sesaxeb. saqar-<br />

Tvelos mze xelaxla unda amosuliyo. magram daxedeT<br />

ubedurebas: nazim veziri iyo xvanTqris siZe. misi RviZli<br />

da hyavda colad da gaafTrebulma qalma SeuTvala qmars:<br />

`aRar aris Seni saxelis xsenebao! dagCrdila gurjim da<br />

mohkal rogormeo!~<br />

jer uarze idga veziri, magram rom aRar moeSva coli,<br />

mohkla RalatiT saakaZe da masTan erTad gawyvita qar-<br />

Tvelobac 1630 w.<br />

ase dasrulda ambavi am saarako gmiris. amisi survili<br />

iyo enaxa saqarTvelo Tamaris droindel saqarTvelod,<br />

amas Seswira yovelive soflis dideba: ojaxi, col-Svili,<br />

Caigdo Tavi gansacdelSi. itanda yovel gasaWirs 35 wlis<br />

ganmavlobaSi da bolos saflavSi Caitana survilebi!.. ai,<br />

amisTana kacs vasamarTlebT dRes, sasacinoa!.. dRes rodesac<br />

CveulebaTa gvaqvs gadaqceuli fexze-wamodgomiT pativi<br />

vsceT sruliad umniSvnelo pirebs...vasamarTlebT<br />

saarako dev-gmirs, Tavdadebul mamuliSvils da erTmaneTs<br />

vekiTxebiT: moRalatea Tu arao? vai, amisTana dros<br />

da ui! Cvenc am dros Cacvenilebs!...<br />

1911<br />

138


Zveli aRzrda I<br />

merve saukunidan rom mahmadianoba Semovida qveyanaze<br />

da misma aRmsarebelma TaTrobam Tavi iCina da gaZlierda,<br />

mTeli Tavisi ZaliT ieriSi saqristiano samefoebze miitana.<br />

misi survili iyo, qristianoba amoegdo da mis nacvlad<br />

islami gaevrcelebina. TiTqmis kidevac moiyvana sisruleSi<br />

es ganzraxva: maSin mxolod ganTqmuli, didebuli<br />

vizantia sruliad daamxo da konstantinopoli stambulad<br />

gardaqmna. bevri qveynebi slavianTa daipyro, evropias<br />

kalTebi Camoaglija, dRiTidRe iTqvamda saxels, magram<br />

patara saqristiano samefos, saqarTvelos, sacodvavad<br />

migdebuls aziaSi, vera daaklo ra, Tumca yoveli<br />

kuTxiT etaneboda. iman, e.i. saqarTvelom saukunoebis<br />

ganmavlobaSi bevri tanjva aitana maTgan, magram rjuli<br />

da erovneba mecxramete saukunis karamdi SeubRalavad<br />

moitana. warsuls rom Tvali gadavavloT, amas raRac<br />

saswaulad miviCnevT an sakvirvelebad, magram es mxolod<br />

nayofia qarTvelebis gmirobis da es gmirobac maTi<br />

aRzrdis mizezi iyo! maSin dedebi dro da moTxovnilebis<br />

Sesaferad zrdidnen Svilebs. yoveli qarTveli maSin im<br />

azriT iyo gamsWvaluli, rom mxolod qristianoba da<br />

erovneba SeirCines. misTvis aris gaCenili, `Wirsa Sina<br />

gamagreba ise unda, viT qviTkirsao~, _ ambobden da Tavis<br />

patara saqristiano samefos gars kedlad evleboden.<br />

ramdeni Setakeba hqoniaT yoveli mxriT! erTi aTs<br />

ebrZoda da assze aTi, an oci Tu modioda meomari.<br />

ricxviT Tanasworoba araodes ara hqoniaT. esec ki unda<br />

vsTqvaT, rom eseni yovelTvis damxvdurebi iyvnen. ase Tu<br />

ise, qarTvelebis vaJkacobas saxeli didi hqonda<br />

davardnili. mtrebic ki afasebdnen da TaTrebma rom<br />

ierusalimi aiRes da ierusalimSi Semsvlels, yvelas, vinc<br />

unda yofiliyo, iaraRis ayra dauweses da baJis gadaxda,<br />

mxolod qarTvelebi iyven ganTavisuflebuli am<br />

valdebulebisagan. diax, didi gmiroba gamoiCines<br />

139


qarTvelebma da es sul maTi sparTanuli aRzrdis Sedegi<br />

iyo. daviwyoT Tavidan: orsuli deda-kaci rom loginad<br />

dawveboda, qmars, rogorc mizezs, neba ara hqonda Sin<br />

daswreboda. Tu mezobeli axlos hyavda, wavidoda<br />

mezoblisas da Tu ara, Tavis ezoSive sadme an safareSoSi,<br />

an samoaxloSi, an samzareuloSi, an sxvagan Sevidoda da<br />

iqidan ugdebda yurs colis tanjvas da ismenda kivils.<br />

melogines uTuod unda ekivla da Tu is daiRaleboda,<br />

maSin mosamsaxures gadmoayenebden da is kioda. rodesac<br />

deda-Svili gaiyreboda, gavardeboda Tofi da maxaroblebic<br />

gaswevdnen qmrisken, miulocavden da Tu vaJi<br />

iyo, saCuqarsac miiRebden. maSin ki wamovidoda saxlSi<br />

qmari da Sevidoda saxlSi meloginis oTaxSi, win bebia miegebeboda<br />

da Tafls gamousvamda pirSi. es ase iyo, sanamdi<br />

Saqari da Saqari-yinulebi gaCndeboden CvenSi. vaJis SeZeniT<br />

gaxarebuli mama saCuqars aZlevda bebias. Zvel droSi,<br />

rogorc meomari, vaJi ufro fasdeboda qalze. pirvel<br />

dRes yvela saqmeSi iyven: axalSobils gahbanden, Wips mos-<br />

Wriden, melogines uvliden da erT faci-fucSi iyven. meore<br />

dRes saxls rom gawmenden _ gaanaTebden, mere Seudgeboden<br />

Ramis Tevas. Ramis Teva uxsovari droidan iyo<br />

Semotanili. stumrebi daupatiJeblad moiyriden Tavs da<br />

mTeli Rame unda eTiaT. melogines gadaafarebden Zvel<br />

bades (utyviod), radganac bade nakurTxia da avadmyofs<br />

mavne veRara ra miekareboda. dastovebden marto oTaxSi.<br />

iq mxolod bebia darCeboda. TviTon stumrebiT sxva oTaxebi<br />

gaivseboda da iq erTi xriali, simRera da sxvadasxva<br />

TamaSi iyo gaTenebamdi. Tu axalSobili vaJi iyo, ferxuls<br />

abamden da sxvadasxva sagmiro leqsebs ambobden: Tu _<br />

qali, maSin stumrebi orad gaiyofoden. erTi mxare warmoadgenda<br />

qalis momxre dass, meore — vaJisas da gaimar-<br />

Teboda saxumaro niSnaoba. qali taxtze mjdom dedofals<br />

warmoadgenda da vaJs Semoiyvanden, moiyvanden qalTan<br />

simReriT da etyoden: `a, niSani, bani Sani, qali gviboZeo!~<br />

Tu sasiZo ar moewonebodaT, dedoflis momxreebi etyo-<br />

140


den: `ar gvinda Seni niSani, ukan waiReo!~ da sxva. siZis<br />

mxleblebi daadgeboden Zalas. mouvidodaT Cxubi, rasakvirvelia<br />

xumrobiT. sicil-xarxariT gaTavdeboda Cxubi<br />

da mere gadadioden sxva Sesaqcevarze. saTamaSoebi bevrgvari<br />

iyo: 1) moxuWavden muWebs. erTSi damalavdnen rames<br />

da ase orives daxuWuls miuSverden erTimeores da<br />

etyoden: `moiS, moiS: kaka ruza~ da gauSvebden orive muWs.<br />

gamomcnobi erTsa da erTs daartyamda da Tu iq iqneboda<br />

nivTi _ gamoicnobda da Tu ara _ sakanonos gadaaxdevinebden.<br />

2) xelmwifoba, `anu veziroba~ iyo orad gapobili<br />

Txilis rikebi. imas ayriden da Tu orive erTad gulaRma<br />

daecemoda, is xelmwifed gamovidoda, Tu orive guldaRma,<br />

is vezirobas iRebda. da visac riki erTi aRma daecemoda,<br />

meore daRma, is muxanaTi iyo. imas xelmwife sakanonos<br />

dauniSnavda da misi veziri gadaaxdevinebda. 3) tke-<br />

Coba: erTs visme damnaSaves auxvevden Tvals, meore movidoda<br />

da dahkravda tkeCs. Tu gamoicnobda dasjili, mere<br />

im meores Caayenebden. 4) `xiWinobeloba~. Tvalaxveuls unda<br />

daeWira qurdi, romelic xan aq daaxiWinebda da an iq.<br />

gadadioda erTi adgilidan meoreze da sxvani yvela saTamaSoebi<br />

amgvari iyven. didi azris ar iyven. mxolod im TamaSobis<br />

dros yvela Tanaswori iyo erTimeoris. arc ufrosi<br />

da arc umcrosi, arc batoni da arc yma! Tu vaJis loginoba<br />

iyo, maSin `mze-Sinao~-s imRerden, ferxuls daabamden<br />

xolme. ra wodebisac unda yofiliyo, didi Tu patara,<br />

qali Tu kaci, yvela erTmaneTs xelixels gadaxvevden da<br />

dauvliden ferxuls. Tan imReroden da Tan fexs ayolebden<br />

simReras. `mzeSinas~ garda sxvasac bevrs sagmiro leqsebs<br />

ambobden. am yofaSi iyven gaTenebamdi. gaTenebisas<br />

`siris-kudas~ sWamden da daiSleboden. es yofa grZeldeboda<br />

bevr xans, radganac melogine ueWvelad ormoci dRe<br />

unda woliliyo. ormoci dRis Semdeg axalSobils gaatanden<br />

ZiZas sofelSi da iq izrdeboda rogorc sxva glexis<br />

Svilebi: zogjer mSieri, zogjer mwyurvali. xan SiSveli,<br />

xan titveli rogorc glexis Svilebi, ise fexSiSveli da<br />

141


uqudo. bevri gasaWiri adgaT, magram magierad ise gamom-<br />

Telebuli iyven, rom ar icoden an gaciveba ra iyo da an<br />

`qar-mWvala~. samwyesurSi dadioden, soflis biWebTan er-<br />

Toboden, TamaSobden sxvadasxva saTamaSoebs: erTmaneTs<br />

Sairebs da zRaprebs eubneboden, xan Widaobden da xan _<br />

joxis cxenebze gadamjdari erTmaneTSi jiriTobden da<br />

sxv... erTi sityviT, [ ] 1 ganwyobileba hqondaT glexis SvilebTan.<br />

TanSezdili megobrebi iyven da es megobroba da<br />

siyvaruli sikvdilamdi SerCebodaT xolme. ai, amitomac<br />

ar iyo mkacri baton-ymoba CvenSi rogorc sxvagan da mxecuri<br />

sastikoba mxolod mecxramete saukunidan Semogvepara,<br />

roca Cveni kanonebi da Cveuleba daikarga da sxvisi<br />

gamefda. ramdenime wlis ojaxiSvils glexebSi fexadgmuls,<br />

enaamoRebuls, glexurad gawvrTnils, malxazs,<br />

mards, marjves, fizikurad yovlad gamokenWebuls, gadaiyvanden<br />

sasaxleSi ded-mamasTan da iq dauwyebden zdas<br />

sul sxvanairad. glexurs, marTalia, rac iqneboda, gadaaCvevden,<br />

magram bevri ram ki SerCebodaT xolme.<br />

1 teqsti ar ikiTxeba.<br />

142<br />

akaki<br />

(Semdegi iqneba)


143


144


wigni miwerili ruseTumesTan<br />

didis surviliT movelodiT gangrZelebasa Tqvenis 1<br />

statiisasa, magram es ori Tvec gavida da Cven ara gveSvela<br />

ra _ ver SevityeT magisi daboloeba. ra mizezi aris<br />

magisi, ver gamogvicvnia, mxolod es ki viciT, rom magvari<br />

moqmedeba ar SeSvenis u. mwerlebTa. erTi mibrZane, Seni<br />

Wirime, CvenisTana, damcrobilsa da Sewuxebuls xalxsa,<br />

sxvaTa Soris, raRa eg upatiuroba gvinda, rom Cvenma mwerlebmac<br />

araT Cagvagdon: wagvikiTxon dausrulebeli statia,<br />

romlis gangrZeleba Semdgom numerSi aRgviTqvan da<br />

mere imton xans gaCumdnen, rom an srulebiT imedi gadagviwydes,<br />

an is Semdgomi numeri Semodgomazedac Zlivs<br />

gamovides. rasakvirvelia, amgvar upatiurobis miRebisa<br />

Cven ara varT xamni; magram rasac advilaT mouTmenT zasedatelebs<br />

da sxvaTa, romelnic vera grZnoben TavianT<br />

moqmedebasa, amas ver vapatiebT u. Cven mwerlebTa, romelTaganac<br />

moveliT imgvar qcevasa saqmiT, ragvarsac<br />

TviTon gviqadageben sityviT. me mgonia, rom magaT saqmeSi<br />

da sityvaSi ar unda iyos gansxvaveba, pirispir egeni yvelani<br />

sityviT da magaliTiT unda gvaswavlidnen patiosnebasa<br />

da keTilSobilur qcevasa, Tu undaT, rom magaT qadagebasa<br />

hqondes warmateba da amaoT ar Caiaros. me mgonia,<br />

rom es kanoni kargad moexsenebaT u. mwerlebsa da Tu axsovT,<br />

maS ra aris mizezi amgvari uceremonio qcevisa Cven<br />

sazogadoebasTan? iqneba sxvaTa Soris isic iyos, rom radganac<br />

Cven xmas ar viRebT arc kalmiT da arc beWdviT ara<br />

romelisame ganCinebazed Cveni sazogado cxovrebisa,<br />

Tqvena ggoniaT, rom Cven ara gveyureba ra?!<br />

qarTvelobas geficebi, mowyaleo xelmwifev u. ruse-<br />

Tume! rom Tu Tqvenc ese fiqrobT am saganzed, Zalian Semcdari<br />

iqnebiT. marTalia, Cveni sazogadoeba SeCveuli ar<br />

aris beWdviT da kalmiT Tavis azris gamoTqmasa, magram<br />

1 akaki wers: `Tqu nis~, magram aq da sxvaganaca, sadac mwerali icavs Jurn.<br />

`ciskris~ orTografias, Cven viZleviT axali <strong>qarTuli</strong>s marTlweris<br />

mixedviT.<br />

145


garwmunebT, rom ara anbavi sazogado Cveni cxovrebisa, ar<br />

gaivlis ise, rom ar SaniSnos, gaarCios da mere warmos-<br />

Tqvas Tavis azri.<br />

ar gagigoniaT sxva da sxva Cveni sazogadoebis yrilobaSi,<br />

rom gamova romelime imisTana da mohyveba laparaksa,<br />

ai ra momxdarao...<br />

an mdgomareoba ama da am sagnisao...maSinve gaaCumeben<br />

da etyvian: kargio, gavigeTo... geTayva, suls nuRar gagviwvrileb<br />

magdoni ubedurebis gagonebiTao. ras niSnavs<br />

esa? me mgonia imasa, rom arian imgvari sagnebi, romelzedac<br />

bevrs xans ulaparakniaT, uwuxniaT da SaudgeniaT dasasrul<br />

TavianTi azri, radganac Cven ar vacxadebT beWdviT<br />

Tu kalmiT Cven saWiroebasa, ar gamovdivarT Savis<br />

bairaRebiT meidanzed, ar gigzavniT deputaciebs. u<br />

mwerlebsa, romelnica ar gvSveliT ise, rogorc saWiroeba<br />

iTxovs, im Cinovnikebsa, romelnica gvZarcvian, u. mebatoneebs,<br />

romelnica stanjven da awuxeben gana Tu TavianT<br />

glexkacTa, _ egreTve mezobel mebatoneebsaca. im u.<br />

romelTaca hsurT Cveni da Cveni qveynis bedniereba, mSvenieris<br />

qalebisa, romelTac, saubeduroT, arc ki eyurebaT<br />

TavianTi sazogado mniSvneloba; yvelas warmogidgeniaT,<br />

rom Cven ara gveyureba ra, varT did saavaTmyofo ZilSi,<br />

xolo Tqven gvCxvletT da gvisobT danasa im azriT, rom<br />

yovelive moqmedeba Tqveni swore Tu brunde, avi Tu kargi<br />

CvenTvis didi sasargeblo da sasiamovnoa. magram marTalia<br />

ese? vin unda mogcesT amisi pasuxi? vin unda dagimtkicosT<br />

Tqven _ sazogado moqmedTa pirTa, rom mravali<br />

Tqveni moqmedeba sasargeblo ki ara, didi savnebelic<br />

aris; vin unda warmogidginosT imtoni Tqvengan wamlobaSi<br />

dakodili sagani; vin unda gamogicxadosT Cveni tanjva,<br />

wuxili, gauzdeloba, ugzooba, davidaraba da sxva. Cveni<br />

davidaraba, iqneba, xalxis saqmec iyos, magram weRanac mogaxseneT,<br />

rom Cven ara varT SeCveulni beWdviT da kalmiT<br />

Cveni azris gamoTqmasa, Cven arcki viciT ra da rogor<br />

unda davsweroT, anu gamovsTqvaT. erTi azris weris<br />

garda sxvanairi wera ara uswavlebiaT ra da imasac lamis<br />

146


Tavs vanebebT, radganac imiTac ara gveSveleba. me mgonia,<br />

rom Cveni daCumeba aqedam warmosdgeba da magiTve gamar-<br />

Tldeba; exla gvibrZaneT, mowyaleo xelmwifev, ra<br />

mizezidam warmodgeba eg Tqveni daCumeba da ra sabuTebiT<br />

gamarTldeba.<br />

iqneba Tqven imisaTvis ar iwuxebT Tavsa oriod kalmis<br />

mosmiT, rom redaqcia SeuZleblobis gamo Tqveni Sromis<br />

fass ver gadaixdis da sazogadoeba magisTana davalebisaTvis<br />

verc pencias daginiSnavsT da verc Cinzed wargadgenT?<br />

ara mgonia, rom am sabuTebiT SegeZloT Tqveni da-<br />

Cumebis gamarTleba da vin gaamarTlebs, Seni Wirime, maTa,<br />

romelnic cecxlis anu sxva saxalxo ubedurebis dros TamamaT<br />

gamovidnen, SeeZloT im ubedurebis mospoba, magram<br />

xeli ar gaanZrion: vis vuSveloT arcki gvcnobeno, an vis<br />

ras mogvcemso.<br />

verc imiT gaimarTlebT Tavsa, Tu rom ityviT, Cven<br />

qveyanaSi bednierebis metsa ara ubedurebas ara vxedavTo<br />

da razed unda vilaparakoTo. oRond amas ki nu ityviT da<br />

sxva rac ginda sTqviT. es Tqma xalxisaTvis ar iqneba sasiamovno,<br />

metadre Tqvengan, romelzedac srulebiT ara<br />

aqvs imedi gadawyvetili da moelis kidev bevr keTil saqmesa.<br />

ras ityvian, mainc rasa xedavTo, Tu ubedurebis spiloebic<br />

ver daginaxamTo. da am sxvaTa Soris ramtons magaliTs<br />

warmogidgenen TavianT sityvis dasamtkiceblad.<br />

ager Tormeti wlis ymawvili, romelsac jer anbanic ar<br />

auRia xelSi, ager meore saldaTis tanisamosiTa Sagirdi,<br />

romeliRac spartanis Skolisa, ager mesame ruseTSi wamsvleli<br />

saswavleblaTa, romelsaca deda dastiris da<br />

gamosalmebis drosa eubneba: naxvamdis, Svilo, gulSi ki<br />

fiqrobs: vaime, Tu Sen veRar moxvide da an me veRar momiswroo,<br />

ai sawyali ymawvili kaci rkinis qalamnebiTa da<br />

joxiTa davidarabaSi gabmuli yuri daugdeT, ras ambobs:<br />

netavi, Cems sicocxleSi mainc gadavwyvito es davao, rom<br />

Cem Svilebs ar daugdoo; ager glexi kaci atuzuli sasamarTlos<br />

karebis wina zavtra da posle zavtra, samse xur-<br />

147


jiniTa, ager Svidi wlis tusaRi, romlis saqmis gasinjvas<br />

jer rigi ar mosvlia. bednierebaa esa?<br />

ager, gadabrunebuli Rvinis uremi, ager meore uremi<br />

Sig mjdomis avaTmyofis qaliTa, romelica modis qalaqSi<br />

mosarCenad. warmoidgineT misi tanjva yovels urmis Tvalis<br />

gadatrialebazed da maSin SaityobT Cveni gzebis sikeTes.<br />

aba, axla mibrZandiT sofelSi da daxedeT glexkacebis<br />

cxovrebas, gaigeT imaTi qoneba, Semosavali, xarji,<br />

samsaxuri da mere axseniT, ratom egenic isreT ar<br />

arian bednierni, rogorc maTgani mezoblebi nemecebi. gaigeT<br />

guSindeli balatirovka institutSi: as ocdaeqvsi<br />

kandidatka rusebis qalebisa da xuTi vakansia. samoci qar-<br />

Tvelobisa da oTxi vakansia. iciT, rogora hsurT qalebs<br />

wignis kiTxva? Tu dagviwyebiaT is, rom gaxsovs, rom wasakiTxi<br />

wigni ara aqvT ra. ramtoni aTasi ymawvilni qalni<br />

gvisxedan yelgadagdebulni, romlis goneba daviTnsa da<br />

oriod xelnawer wignsa, sxvas ara ras miuwvdeba. moifiqreT,<br />

rom aqamdin ara gvaqvs Cven arc erTi gamarTuloba,<br />

rasac Cveni saxeli erqvas da sadac Cveni Svilebi izardnen.<br />

aba axla CamoviaroT raodenime saxlebi da vnaxoT, ra<br />

mdgomareobaSi imyofeba saxleuleba: meore saaTia SuaRamisa,<br />

viRac araxunebs, dedi, Seni siZe xom ar aris? ara, is<br />

ar aris, exla ki male unda movides. ax, RmerTo, es ra<br />

WirSi CavardiT! me ar geubnebodi, dedaCemo, ro magazed<br />

anbobdnen Wirveuliao! ra vqna, Svilo, vin icoda? meorec<br />

esa, SeZlebis patronia, Tvali magisTana SeZlebasac daudga,<br />

eubneba qali. ramtoni ubedureba warmosdgeba Seuferebeli<br />

col-qmrobidan da im Cven Cveulebidam, rom<br />

oRond ki qali gaaTxovon da visac unda miscen, sul<br />

erTia.<br />

ager ubralo xelosnis qali, dascqeris tanisamosebs<br />

da anbobs: dRes es kaba mecvao, kviras aRar Camecmebiso,<br />

ax, ra iqna mama Cemi? an iman rois unda momitanos sakabe da<br />

an me rodisRa gamovWra. am mamas ki ise gasWirebia cxovreba,<br />

rom dgas meidanzed da iTxovs mowyalebas.<br />

148


ager saxleuloba sawyali kacisa, romelsac ori dRea<br />

puri ar gautexnia. misustebula Tavis da Svilebis mwuxarebiT,<br />

deda Zlivs aSoSminebs ymawvilebsa. exla mova mamao<br />

da pursac moitanso da CiCiasaco. Semodis mama daRonebuli<br />

da gadmougdebs vercxlis qamarsa, gaita daagiraveo.<br />

yvelani sxdebian puris saWmelad mamis garda, mSian da<br />

ver miWamia, yelSi aRar Cadiso. Semdgom yvelani wvebian,<br />

mama ki dadis gacxarebuli oTaxSi, raRac sazareli fiqri<br />

awuxebs da saSinels mousvenelobaSi imyofeba. Sua-Ramisas<br />

kuTxidam raRasac aiRebs da Caidebs jibeSi, oxvrobiT<br />

gadaxedavs col-Svilsa, wamoibutbutebs, dro ariso da<br />

gava, vin icis, sada da risTvis? iqneb sabralo saavazakoTac.<br />

ager kidev meore magisTana sacodavi jalaboba. qmars<br />

ara hqonda arafris SaZleba, magram simSvenierem aitaca<br />

da ise SeirTo Tavisi mezoblis qali. daexvivnen Svilebi<br />

da gauWirda cxovreba. ai, ramtoni dRea, rac xan puri akliaT<br />

da xan wyali. qmari dadis, Txoulobs, sesxulobs,<br />

eZebs, magram vera uSovnia ra. am dros Semodis beberi dedakaci<br />

da raRasac etitineba colsa, merme xsnis xelsaxocis<br />

wversa da iRebs iqidam wiTel Tumniansa, gamomarTvi,<br />

nu Rupav Sen Svilebsao. siRaribiT Sewuxebulsa, Svilebis<br />

SimSiliT damwvar dedas verc ho uTqvams da verc ara, dafiqrdeba<br />

da bolos dros etyvis, am erT Ramesac iqneba<br />

RmerTma mogvxedoso da Cemma qmarma iSovos rameo. mova<br />

qmari Sina kidev xelcarieli, mwuxarebiT xmas ver iRebs<br />

da dawveba. beberi sixaruliT miuyris qals fulebsa, etyvis,<br />

gelio da gava. moatans SuaRame, gulis kankaliT da<br />

didis SiSiT warmodgeba, yurs ugdebs qmris Zilsa da mere<br />

CumaT ipareba. raRac saSineli sizmari aRviZebs qmarsa,<br />

iyureba, hyviris, eZebs da cols vera hpoulobs, dadis,<br />

magram xmas aravina hscems. maSin moagondeba, darbis, eZebs<br />

CaquCsa, danas _movklamo!! _ mere daRaluli daeSveba<br />

qveSsagebzed _ magram visi braliao.<br />

am siRaribes Tavi davaneboT, exla mivxedoT mdidrebsa,<br />

iqneba imaTSi vipovnoT ram sanugeSo. ager mdidarni<br />

qalebi maRalis sazogadoebisa. daxedeT, rogor bzesaviT<br />

149


abneven fulebsa CacmaSi, qaRaldSi da sxva ubralo xarjSi.<br />

iq ki gahyidian daxeul leCaqsa da miT daarwmuneben<br />

TavianT qmrebs, rom didi ekonomiebi brZandebian; aba, er-<br />

Ti hscadeT da moaxseneT magaT, ama da am keTilSobil<br />

qalsa, magaT mezobelsa, leCaqi ki ara da ukanaskneli kabac<br />

ki enatreba, ras getyvian? Cven TviTon gagviWirvebia<br />

cxovrebao. magaT Txovnac SeuZlianTo, magram Cven visa<br />

vsTxovoTo.<br />

ager sxvani mdidarni WkuiTa, gonebiTa, saxiT da<br />

guliT mSvenierni, magram saubedurod ara keTilad<br />

gawvrTnilni.<br />

diliT vizitaT merme lotoSi<br />

saRamos JamSi an praferansSi<br />

maRazinebSi yomarbazobiT<br />

sawyali qmrebis SesaqcevaraT.<br />

dasaRupavaT.<br />

ai, mdidari saxli, sadac dedamTili, rZali da muli<br />

erTmaneTTan ver moTavsebulan... warmoidgineT mdgomareoba<br />

sawyali kacisa am SemTxvevaSi, roca yovel dRe unda<br />

esmodes maTgan saCivari da sayveduri: me gagzardeo, eubneba<br />

erTi, me SagirTeo, eubneba meore... SenTvis kargi doba<br />

gamiweviao... eubneba mesame. ras ubrZanebT exla? darwmunebulia,<br />

rom amgvar Cxubsa TviT solomon brZenic<br />

ver gaarCevda da verc ras uSvelida, amis gamo TviTqmis<br />

yvelas Semoswyromia, miscemia gulis sigrilesa da diliT<br />

SuaRamdin karSi atarebs drosa.<br />

ager kidev mdidari saxli; saca uzisT gasaTxovari qali,<br />

romelsac bevrni Txouloben, magram ver aTxoveben.<br />

egebi iseTi sasiZo gamogviCndeso, rom amaTze naklebi<br />

mziTevi gvTxovoso. ager meore, mesame da TviTqmis yvelani.<br />

daxeT magaT unayofo cxovrebasa da siZunwes. magaT<br />

gana Tu sxvisaTvis, TavianT SvilisaTvisac ver gamoumetebiaT<br />

oriod groSi, rom rigianad gazardon da rigian<br />

gzazed daayenon. sawyali Cveni ymawvilebi, me mgonia, rom<br />

150


amaTTana ubedurni ar moipovebian dedamiwis zurgzed.<br />

egreT mdidarni bunebiTa da egreT RaribaT aRzrdilni.<br />

ramdenjer unda moagondeT es TavianTi uswavleloba;<br />

ramTenjer unda oxramdnen amazed; magram raRas uSvelian.<br />

ox! romeli erTi vsTqo? romeli suraTi dagixatoT<br />

Cveni ymawvilebis ubedurebisa? Sin, roca izrdebian skolaSi,<br />

roca swavloben Tu ruseTSi, sadaca umaRlesis<br />

swavlisaTvis imyofebian. am ubedurebis mizezni, rasakvirvelia<br />

bevrni arian da yvelazed momatebulaT damna-<br />

Saveni, _ dedebi. gamova orasSi Tund ori, romelTac SeeZlosT<br />

Tqma, Cveni Svilebi kacurad gagvizrdiao? ara!!!<br />

WeSmaritaT ara. da netavi Tqveni sicocxliT eg dalocvili<br />

Svilebi grZnobdnen mainca TavianT naklovanebasa da<br />

cdilobdnen warmatebasa. Cven ra gviWirso? vin ara qalebi<br />

xmeleTzed ara gvjobiao? amas amboben. sxvas veRar dagixatavT<br />

mdidaris saxlis cxovrebidam, mxolod getyviT<br />

erTi sityviT, rom eseni uares mdgomareobaSi arian.<br />

axla saiT veceT, sad veZeboT bedniereba da simar-<br />

Tle? Cven sazogado cxovrebaSi xom ara _im sxeulSi,<br />

romelSiac yvela aso dawylulebulia, sazogado uqonloba,<br />

uRonoba, mtroba, erTmaneTisagan gancalkeveba, Surianoba,<br />

wuxili, tanjva, kvnesa, oxvra, dardi, sevda sxva da<br />

sxva, ai, ra gvesmis da ras vxedamT yvela fexis gadadgmazed!<br />

aRarc daira, aRarc zurna, aRarc baRebSi Zmuri fsonebi.<br />

amisTana moulodneli, moufiqrebeli bedniereba mogvaniWa<br />

Cvenma sayvarelma mTavarmarTebelma Cvenis mtrebis<br />

damonebiTa da Cven verc ki gavmxiaruldiT, rogorc<br />

rigi iyo. ra aris mizezi? avaTmyofoba! Cven sakuTar qorwilSiac<br />

veRar gviTamaSnia, sazogadoSi rogorRa viTamaSoT.<br />

oTxs kacs erTaT ver ipovniT, romelnic salaparakoT<br />

Seyriliyvnen, Tu Seiyrebian, mxolod sasmel-saWmelaTa,<br />

isic miwveviT. Zalian bevri Rvino unda svan, rom Zlivs<br />

oriod xma amoiRon.<br />

ra mizezis gamo Semdgara es saxalxo dayolieba: Cven-<br />

Tvis umjobesiao rom umaRlesi adgili ufro sxva rjulis<br />

kacs eWiroso, vidre qarTvelsao.<br />

151


aba, Cveni qveyana amsgavseT romelsame ruseTis nawilsa<br />

da dainaxavT, rogor ukan davrComilvarT. maSin, rodesac<br />

Cveni bunebiTi niWi, Cveni miwa-wyali gvaZlevs RonisZiebas,<br />

rom ganaTu ukanaskneli, pirveli adgilic davi-<br />

WiroT ganaTlebul xalxSi. magram romeli erTi vTqo, da<br />

aRarc SemiZlian, sxva dros WeSmaritaT guli metkina.<br />

darwmunebuli varT, rom Tqvenc SegawuxebdaT warmodgena<br />

am Cveni vaivaglaxis mdgomareobisa, romelSiac metaT<br />

Tu naklebaT varT TviTqmis gareuli. axla vin gviSvelis,<br />

vin gagvkurnos am saSineli sneulebidgan? RmerTi Tu<br />

mogvxedams, Torem Cven, mgonia, erTmaneTs veras vuSveliT.<br />

es grZnoba jer kavkasiis mTebzed dgas da male<br />

gvewveva iqidam. an riT uSveloT, risTvis? roca sxvis<br />

ubedureba ufro kargaT gamoaCens Cvens bednierebas.<br />

kuflalad vixdi bodiSs amdons Cems laparakzed. me ara<br />

msurda esreT Tqveni Sewuxeba, magram xom mogexsenebaT<br />

kacis buneba. dardebi rom eeSleba, male veRar gaaTavebs<br />

xolme Tavis laparaksa, vici, rac unda Sewuxebuli iyoT,<br />

cotas nebas kidev miboZebT da moismenT mizezsa, romelmac<br />

CamomaTvlevina es sazogado Cveni tkivilebi. diax,<br />

imas mogaxsenebdiT, rom mindoda, gamomecna mizezi Tqveni<br />

siCumisa, yuris ugdeblobisa Cvenis sazogadoebisadmi.<br />

gamovicnob Tu ara TviTqmis sul erTia, magiTi Cven xom<br />

ara gveSvelebara da imasac vfiqrobT, Tqven ara mizezi ar<br />

gagamarTlebT. Tumca Zalian vswuxvar amazeda, magram ra<br />

vqna, Cems fiqrSi vera vipovera Tqveni gasamarTlebeli;<br />

piris-pir yovelive anbavi damimtkicebs, rom didaT damnaSaveni<br />

brZandebiT Cvens sazogadoebasTan. rogor gamar-<br />

Tldeba is aqimi, romelic Tavis avadmyofsa yovel dRis<br />

magieraT TveSi erTxel Zlivs daxedavs da maSinac rigian<br />

wamalsac ar miscems. magodeni iciT, gesmiT, hkiTxulobT,<br />

ra iqneba, rom Cvenc SegvatyobinoT eg Tqveni sibrZne, rusuli<br />

da francisuli Cven ar viciT, qarTul enaze wasaki-<br />

Txi ara gvaqvs ra da, rasakvirvelia, usaqmurobisagan WorebSi<br />

gaverTobiTo. ai, amas anbobs xalxi. darwmunebuli<br />

brZandebodeT, mowyaleo xelmwifev, rom es sazogado xma<br />

152


aris da Cemgan mogonili mdgomareoba Cvenis sazogadoebisa<br />

emsgavsebis im avaTmyofis mdgomareobasa, romelsac<br />

arc eqimi hswams da arc wamali, yurs ar ugdebda Tavis<br />

satkivars da roca gauWirda, maSin ferSlebsac ki exveweboda.<br />

nuTu am sacodavsa yurisgdeba ar unda da radganac<br />

Tavis drozed ar uwamles, exla unda uwamloT suli amouvides?<br />

nuTu axla, mowyaleo xelmwifev, yurisgdeba ar<br />

unda Tqven patara Zmebs, romelnica uswavlulaT darComilni<br />

arian sxvadasxva mizeziT? RvTiT Tu bediTa Tqven<br />

dawinaurebulxarT, ganaTlebulxarT, geyurebaT yovelive<br />

da exla movaleni ara xarT, rom sxvanic egre gaabednieroT,<br />

rogorc Tqven? vici, amas Tqven kargad grZnobT,<br />

gsurT kidec da am survilis aRsrulebas SesdgomixarT,<br />

magram saubeduroT, ise vera, rogorc saWiroeba moiTxovs.<br />

rogorRac geSinianT, Tu krTebiT, Tu grscxvenianT,<br />

Tu raRac ram giSliT, iseTi, rac Tqven grZnobasa da survils<br />

ar Sahferis. iqneba Tqven imas fiqrobdeT, rom sazogadoeba<br />

did filosofias iTxovdes Tqvengan da Tqven<br />

radgan magvari filosofosni ara xarT, imisTvis arasa<br />

hswerT, jer umaRlesis swavlis saWiroeba ara aqvs Cven<br />

sazogadoebas, anbanidan mohyveviT da oRond ki aswavleT<br />

surviliT da gulsmodginebiT da darwmunebuli iyaviT, rom<br />

yvelani surviliT da didis madlobiT miiReben Tqvengan.<br />

umorCilesad gTxovT, mowyaleo xelmwifev, Tu ram<br />

hpovoT ukadrisi am Cems werilSi, momiteoT, maqvs imedi,<br />

rom am Cems wigns upasuxoT ar daagdebT, garda amisa,<br />

wagvakiTxebT Tqvenis statiis gangrZelebasa da SegvatyobinebT<br />

im u. ymawvil kacis anbavs, romelic gagigzavniaT<br />

saswavleblaT ruseTSi, Semdgom Cem werilSi msurs imazed<br />

mogelaparakoT.<br />

Tqveni umorCilesi g. qarTveli<br />

maisis 11-s dResa,<br />

1860-sa welsa, q. tfiliss.<br />

153


cxel-cxeli ambebi<br />

xSiri wvimebis gamo, ivnisis Tves sazogadod `Coxa dampalas~<br />

eZaxian, magram sam weliwadSi erTxel am ivnissac<br />

aqvs xolme nakiani weliwadi! es maSin, roca quTaisis Ruberniis<br />

aznauroba moiyris xolme Tavs quTaisSi winam-<br />

ZRolis, anu rogorc sazogadod eZaxian, marSlis amosar-<br />

Cevad. maSin ki am ivnisis Tves `Coxa-dampala~ ki aRar qvia,<br />

_ Coxa-axala; radganac visac ki kenWi aqvs, yvelas Seu-<br />

Zlian rom Coxa gaixados. imereTSi amorCeul pirs, anu<br />

marSals, winamZRols, winamZRolels ki ar eZaxian, _ wanamZRomels,<br />

anu winamZRoms. ar gegonosT, rom es enis<br />

ucodinarobiT mosdiodeT; ara, am sityviT aznaurobas<br />

surs, rom naTlad gamoxatos marSlobis ideali: winam-<br />

ZRomi, anu winamZRomeli niSnavs im kacs, romelic win-win,<br />

ese igi saqmis dawyebamdis aZRebs sxvebs; da vin ar icis,<br />

rom Cveni gulkeTili sazogadoeba arafers Rirsebas ar<br />

Txoulobs amosarCevi pirisagan, _ Tvinier win da win<br />

gaZRomisa da sadil-vaxSmebisa! Cemis yuriT gamigonia,<br />

rom eTqvas mekenWes, anu amomrCevels: `dedav! rava amovirCev<br />

imisTana kacs, romlisganac erTs staqans Rvinosac<br />

ar veli, rom Cemi kenWi gavrecxo!~ es imas niSnavs, rom<br />

marSlisagan Txouloben mxolod pur-Rvinos da mzareulT-uxucesobas;<br />

am sityvis mTqmeli, misda gaugebrad,<br />

roca kenWis garecxas Txoulobs, imas ufro amtkicebs,<br />

rom mis xelSi kenWi gasvrilia da garecxas saWiroebs. vin<br />

Tqva, rom Cvenma xalxma ximia ar icis? sxvadasxva Sezavebuls<br />

nawilebisagan Savs TeTrad aqceven da TeTrs Savad!<br />

visac unda, rom Savi kenWi gaaTeTros, unda Seazavos er-<br />

Tad zuTxi qinZiT, ZmriTa da ombaloTi, zed miayolos<br />

Romi, amoudvas gverdiT msuqani Zroxis beWi, SewevniTa<br />

tyemlisaTa, imas miayolos mwvadeb-lavaSebi, gudebic<br />

yvela daalbos yifianis RvinoSi, rom mekenWeebma mosZaxon<br />

`mraval Jamieri~ da zed daamaton `haralalo~ Semdegis<br />

leqsebiT:<br />

154


`voii! aw Cven viciT, visic unda gamorCeva,<br />

gvinda jibe Segvisqeldes, radganac gvaqvs amis Cveva,<br />

xan marjvniT varT, xan marcxniT varT, orivesgan<br />

gvaqvs miwveva, _<br />

zafxulSi Tavs gamovikvebT, Semodgomac mogveweva~.<br />

am simReras amomrCevelma Tormeti `xa, xa, xa, xa, xa!~<br />

miayolos da SewevniTa RvTisaTa Savi TeTrad iqceva! _ es<br />

moxerxda, magram am ximikosebs erTi saqmis gakeTeba undodaT,<br />

is ki veRar moaxerxes: undodaT, rom saRmrTo werilis<br />

sityva Sesaxeb kacisa, rom kaci miwaa da miwad iqcevao,<br />

gaemarTlebinaT da kacis sulebi sicocxliTve miwasTan<br />

SeeerTebiaT, rom miTi miwa gaezardaT da sruli cenzi<br />

gamoeyvanaT, magram ver moaxerxes miwisa da kacis erTmaneTze<br />

mikoseba da wiTeli varacuci tyula Sexta da Semobzrialda!<br />

_ bevri kiTxulobs: es wigni, es varacuci<br />

SarSan rom TeTri iyo, wreuls raRam gaawiTlao da mikvirs,<br />

rogor ver mixvdnen! Cemis azriT, is mitom gawiTlda,<br />

rom SarSan veraferi gaariga da Sercxva. _ gawiTlebas<br />

Tqveni Wiri wauRia, kidev ar vinaRvliT, magram Sar-<br />

Sandelma SemTxvevam rom wiTeli feri daadva, vai Tu<br />

wrevandelma yviTeli daadvas da maSin Cvenma mtrebma maTi<br />

guli gaiZRon, _ da Cvenc mwuxarebam es gvamReros:<br />

`waxda Cveni Wirnaxuli: ver movimkeT, raca vTeseT,<br />

Cveni waRma danaTesi, ukuRma gvifarcxes qeziT,<br />

uwesurad gagvilewes, rac movmkeviT umal kvnesiT,<br />

da faliazed wyals gvisxamen, raRas vizamT CaxmaxkvesiT?!<br />

magram mainc nu davscxrebiT, kvals vuyefoT nela,<br />

nela,<br />

egeb odesme gamoCndes warRvnis Semdeg cisartyela!<br />

daiquxos, gaielvos. gagvinaTlos dRes rac bnela,<br />

da axlis tyaviT Segvimosos, rac SemTxvevam<br />

dagviZvela!~<br />

[1873]<br />

155


Savi qvis Tavgadasavali<br />

me jer kidev gimnaziaSi viyavi. viqnebodi ase aTi-Tormeti<br />

wlisa, erTxel wirqvalidan begara puri mogvitanes<br />

da mamaCemma uTxra mouravs: eg puri sxvagan CahyareT,<br />

calke qaTmebisTvis, rom sxva xodabunis purebSi ar gaerios,<br />

Tvaram daviRupebiTo. me gaocebulma mizezi gamovikiTxe<br />

da miTxres: wirqvalisa da rganis puri ar vargao!<br />

qva-gunda urevia, kalos rom aiReben, is patar-patara qva<br />

gundebi ahyvebian xolme da purs ise aSaveben, rom saWmelad<br />

aRar vargao, erTi kodi wirqvaleli an rganis puri<br />

Tu gaurie, ass da aTas kods purs Savad SeRebavs da<br />

gaafuWebso.<br />

rogorc axalgazrdas es CamrCa gulSi da didma xanma<br />

rom gaiara da studentad Sevedi peterburgSi, erTxel<br />

Zvel `samefo Jurnals~ rom vaTvalierebdi, iq Semxvda geologi<br />

akademikosis abixis statia. sxvaTa Soris, ambobda<br />

akademikosi, rom Sorapnis mazraSi da sazogadod rganSi<br />

didZali marganecia, mdidari da advili samuSao, maSin,<br />

rodesac sxvagan arsad ariso da moTxovnileba ki didiao,<br />

rogorc surogati sxvadasxvagvari madneulobiso da gansakuTrebiT<br />

umisod foladi ar keTdebao. dRes mxolod<br />

reinis piras aris da iq muSaobeno. magram cotac aris da<br />

Zneli samuSaoco. ase rom, wirqvalis marganeci konkurenciis<br />

gareT darCeba da vinc imas fexze daayenebs didi<br />

sasargeblo iqneba da qveyanasac, e.i. mxares, sadac is aris,<br />

saukunod gaamdidrebso. es rom wavikiTxe, maSin momagonda<br />

mamaCemis gva-gunda. vamowmeb abixis naTqvams marganecis<br />

Sesaxeb da yoliferi marTali gamodga; marganeci<br />

arsad iyo garda reinis napirebisa. Cilli maSin xsenebaSic<br />

ar iyo da moTxovnileba ki didi iyo marganecis. me, rogorc<br />

arageologma, ar vicodi, Tu qva-gunda marTla marganeci<br />

iyo da saWiro iyo mxolod amis Semowmeba, adgilobrivad.<br />

Cavedi TbilisSi. aq cnobil geologs svimonoviCs<br />

movelaparake qva-gundis Sesaxeb. manac, radgan samsa-<br />

156


xurSi iyo, aiRo erTi Tvis nebarTva, daeTxova da kerZoT<br />

wamomyva me saCxeres, erT Tves darCa CemTan saxlSi da iqedan<br />

dro da dro davdiodiT wirqvalsa da WiaTuris midamoebSi,<br />

madnis yovelgvarma simdidrem gaakvirva mkvlevari<br />

da rodesac gaaTava gamokvleva, moxseneba warudgina<br />

samTo gamgeobas. samTo gamgeobam svimonoviCs dauniSna<br />

TanaSemwed inJinrebi: sarokini da baceviCi da samive<br />

gamogzavna xelaxal gamosakvlevad saxelmwifo xarjiT.<br />

imaT erTad gamoikvlies da kidevac dabeWdes, magram es<br />

iyo mxolod geologiuri gamokvleva, sapraqtikod gamousadegari.<br />

ar iyo naCvenebi, Tu ra iyo saWiro da gamosadegari<br />

mrewvelobaSi. rasakvirvelia, es maTi gamokvleva,<br />

ise rogorc abixisa, dResac aravis eqneboda gagebuli da<br />

yuradRebasac aravin miaqcevda am did saqmes. me ki abixis<br />

statiis wyalobiT gaviTvaliswine, Tu ra sargeblobas<br />

moutanda qveyanas amis warmoeba-mrewveloba da kidevac<br />

Sevudeqi saqmes. magram rom ar megona, imisTana dabrkolebani<br />

damxvdnen, ara Tu aravin damexmara da TanagrZnoba<br />

gamomicxada, aramed kiJina dasces: gadareulia da raRaceebs<br />

bodavso, Torem marmarilodan rom didi saxeiro<br />

ara gamodis ra, raRac eSmak Savi qvidan ra unda gamovideso?<br />

saWiro iyo kapitali saqmis dawyebisaTvis da mec is<br />

maklda. visac vTxove daxmareba, CvenSi yvelam gaocebiT<br />

damiwyo yureba da rodesac gavuTvaliswine is momavali<br />

marganecis, rasac dRes vxedavT, maSin sul kiJini damsces.<br />

im dros gamodioda erTaderTi <strong>qarTuli</strong> gazeTi `droeba~<br />

da iq movaTavse Cemi statia marganecis Sesaxeb. sxvaTa<br />

Soris isic movixsenie, rom marganecis mrewveloba saku-<br />

Tar rkinigzas moiyvans WiaTuris xriokebSi-meTqi. es ise<br />

eucxovaT maSindel batonebs, rom erTpirad yiJina dasces<br />

da zogi kargi nacnobebi da naTesavebi samZimars eubnebodnen<br />

mamaCems: `vai ra Svili gadageria da raRac eSmakis<br />

gaCenil Sav-qvas dasdevso~. radganac qarTvelebSi<br />

ara moxerxdeboda ra, mivmarTe somex vaWrebs, imaTSi im<br />

dros erTi milioneri eria _ solomon Saburov, Cemi nacnobi<br />

da imas gaumJRavne Cemi gulSi nadebi. oRond Sen<br />

157


gamoiRe aTasi Tumani da mag fasad sul Segayidvineb, rac<br />

marganecia. Sen mxolod fuls Camodi da Sroma da warmoeba<br />

Cem kiserze iyos. mxolod im pirobiT, roca Sen, Sen danaxarj<br />

fulebs aiReb, mere wminda Semosavlidan naxevari<br />

Seni iyos, 10 procenti Cemi da danarCeni saqmelmoqmedoT<br />

gadaidvas-meTqi. Saburovma mipasuxa: kargad laparakob,<br />

magram Semcdari ki unda iyoo! magisTana saqme jer CvenSi<br />

aravis uwarmoebia da mec fulebs ver gadavyri, ara imitom,<br />

rom fuli menanebodes, ara! mitom rom sasacilod ar<br />

amigdon. amis Semdeg me davrwmundi, rom Cven qveyanaSi ara<br />

Tu kapitals ver movagrovebdi saWiros, piriqiT, xelis<br />

SemSlelic bevri meyoleboda. CvenSi ara Tu maSin, dResac<br />

kidev, qarTvel-imerlebma wuni ar dasdvan da kiJina ar<br />

dascen, ra aris? mitom, rom kud-abzika xalxi arian da rom<br />

ityvian, imaze mets fiqroben da viTomda kritikosebad<br />

gamodian! Tu marTla waxda saqme, maSin ityvian: aki mogaxseneT<br />

Cven, rom ara, ar gamovidoda rao! da Tu gakeTdeboda<br />

saqme, maSinac ki mis nacvlad, rom gamtyundnen, piriqiT,<br />

yoyoCobas daiwyeben: Cven gaxlavarT kacio! da Tu<br />

Cven ara, es saqme ar gakeTdebodao da sxvani... es sazogado<br />

senia imerlis. marTla rom iseTi didi azrisaa Tavis Tavze,<br />

rom yoveli misi fexis gadadgma, sityva da gulisTqma<br />

did ramed miaCnia da sxvisi ki yoliferi bodvad! es rom<br />

vicodi me, gadavwyvite maTgan CamoSoreba da Sevudeqi<br />

saqmis sawarmoeblad kapitalis Zebnas sazRvargareT da<br />

iqidan vaWris mowvevas. Tumca Zneli iyo, radgan im dros<br />

sazRvargareTelebs sxvanairad hqondaT warmodgenili es<br />

Cveni qveyana, magram me mainc ar vanebebdi Tavs da abixis<br />

da svimoniCis gamokvlevasTan erTad vagzavnidi aRwerilobas,<br />

Tu ra gziT da rogor SeiZleba da ra jdeba es<br />

warmoeba. amasTanave evropaSi vagzavnidi TviT marganecs.<br />

maSin WiaTura iseTi xriokebi iyo, rom sacalfexo gzac<br />

arsad iyo da Tumca madnebi sami versiT iyo daSorebuli,<br />

magram mainc WiaTuris gzamde mis Camotanas aravin kisrulobda.<br />

maSin gamoCnda erTi vaSaZe da miTxra: adgilidan<br />

TiTo fuT qvas me Camovitan xolme gzamdeo, magram im<br />

158


pirobiT, rom RamRamobiT Camovitan mxolod da ara dRisiT,<br />

radgan maZiebeli aznauri var da tvirTis zidva sircxviliao.<br />

WiaTuraSi gzis piras duqani hqonda saCino<br />

vaSaZes da iqamde Cahqonda xolme Cem vaSaZes TiTo fuTi<br />

qva sam-sam maneTad. aqedan Semdeg quTaisSi Cahqonda cxeniT<br />

da quTaisidan sazRvargareT vagzavnidi fostiT. es<br />

Cxirkedelaoba didxans gagrZelda da bolos, rogorc<br />

iqna, dainteresdnen vaWrebi da daapires wamosvla, rom<br />

adgilobrivad enaxaT madnebi; modiodnen da mohyavdaT<br />

inJinrebi, rasakvirvelia, Cemi xarjiT. Tormeti wlis ganmavlobaSi<br />

8 kampania moviyvane, magram aravin xeli ar mihyo<br />

mis mrewvelobas. Cvenebi Slidnen saqmes, aSinebdnen: `aq<br />

iseTi cieba icis, rom qaTmebsac ki xocavs da ucxoels<br />

ueWvelad gaaqrobso. aq adamians ise sWrian Tavs, rogorc<br />

xaxvso~ da sxvani. erTi maTgani marTlac mohkles foTSi.<br />

maSin ise dafrTxnen, rom sazRvargareTidan kavkasiaSi<br />

mosvla samrewvelo ganzraxviT aRaravis undoda. davrCi<br />

yovelmxriv uimedod da unugeSod. gamoveTxove Cems Tormeti<br />

wlis Sromasa, fulebs am xnis ganmavlobaSi saqmis-<br />

Tvis Cayrils da mtrebisagan TiTqmis yvelasgan niSanmogebuli<br />

gavemgzavre ruseTisken. peterburgSi erT Cem<br />

nacnobTagans grafinia malis Sevxvdi da laparakis dros<br />

man sxvaTaSoris mkiTxa: `rad xar egre mowyenilio?~ me<br />

Savi qvis Sesaxeb ambavi, rac vicodi, gadaveci. guldasmiT<br />

momismina da miTxra: me mrewvelobis ara gamegeba ra,<br />

magram Tqveni nalaparakevi WkuaSi mijdeba da vecdebi<br />

dagexmaroo. me Zalian gamikvirda, grafinias nalaparakevi<br />

ubralo saubrad CavTvale, magram oTxi dRis ganmavloba-<br />

Si momivida grafinias werili: xval saRamos modi CemTan<br />

marganecis Sesaxeb mosalaparakeblado. daniSnul droze<br />

mivedi da grafiniasTan erTi viRac sxvac damxvda. gamodga,<br />

rom es iyo Sinagan saqmeTa ministri makovi. man pirdapir<br />

marganecis Sesaxeb Camoagdo laparaki da miTxra: me<br />

grafiniam gadmomca sakvirveli ambavi: arsad mTels imperiaSi<br />

ar aris marganeci gamoCenili. sazRvargareTac umniSvneloa,<br />

cotaa da Cvenc sazRvargareTidan mogvaqvso,<br />

159


vyidulobTo, marganeci gvinda foladis sakeTeblad da<br />

eqvs maneT-naxevars vaZlevT fuTSio. magis gamoCena Cvens<br />

imperiaSi saxumaro saqme ar aris! mTavroba valdebulia<br />

dagexmaros mag did saqmeSi. Semoitane saministroSi gancxadeba.<br />

warmoadgine Tanve inJinrebis gamokvleva da Seni<br />

mosazrebac da mere me vicio. Sen mxolod is Seasrule<br />

xolme, rac grafiniam giTxra. kerZo kampaniis Zebna saWiro<br />

aRar ariso. meti aRara uTqvams ra, is rom wavida, grafiniam<br />

momiloca: gaTavda saqme. didi saqme gaTavda da Sen<br />

ki mxolod, roca gaTavdeba saqme, xarjs nu moeridebio.<br />

mec unda Semiamxanago, wilSi Semiyvano da mere me vicio. me<br />

damSvidebulma da aRtacebulma meore dResve Sevekari<br />

grafinias pirobiT da unda meZlia misTvis wminda mogebidan<br />

mexuTedi, magram tyvila ki aris naTqvami: `ubedur<br />

kacs qva aRmarTSi miewiao!~ sanam saqme daiwyeboda, im Tve-<br />

Si ministrma Tavi moikla da CaiSala daimedebuli saqme.<br />

da grafinia mainc kidev Seudga saqmes. Seecada, rom ker-<br />

Zod moegvarebina rame da xelidan ar gaeSva es saqme,<br />

gamonaxa viRac SeZlebuli ostriakovi da imas moelaparaka.<br />

ostriakovi daTanxmda mxolod im pirobiT, rom adgilobriv<br />

daeTvalierebia is madnis adgilebi, miT ufro,<br />

rom col-Svili sazafxulod kislovodskSi hyavda gagzavnili,<br />

kislovodskidan Sorapnis mazraSi wasvla veRar<br />

gabeda SiSiT, ar momklano da iq daiqirava iasauli ormoci<br />

yazaxi rusiT da Camovida CvenSi. moulodnelad moadga<br />

Cems saxls da didaT SemiSina saxleuloba! sanam ar gairkva<br />

maTi moslis mizezi, dedaCemi daamSvida da uTxra: Seni<br />

Svilis saqmeze var mosuli, marganeczeo da eseni Cemi<br />

mxleblebi ariano. meore dRes gaatanes kacebi da daaTvalierebines<br />

madnis adgilebi. rasakvirvelia, ostriakovi<br />

kmayofili darCenila nanaxiT da roca dabrunda da Camovida<br />

peterburgSi, saCqarod Segvikra piroba: Cven unda<br />

Cagvebarebia misTvis foTSi paraxodze naxevari milioni<br />

fuTi marganeci oTxi Tvis ganmavlobaSi da migveRo fuli<br />

mTlad, fuTSi sam-sami abazi. da vinc pirobas gatexda, unda<br />

gadaexada Strafi asi aTasi franki. samuSao xarji da<br />

160


foTSi Casatani gzis fuli Cveni unda yofiliyo da fuli<br />

ki arsad iyo. maSin grafiniam gadmomca aTasi Tumani da<br />

miTxra: axla amis meti ara maqvs xelad, magram saxls davagiraveb<br />

da sxvasac mogawodebo. wadi da axlave Seudeqi<br />

saqmes, rom dro ar davkargoT da CautanoT... CavabaroT<br />

foTSi. axla ki sul sxva gunebaze davdeqi: vfiqrobdi, ra-<br />

Ra SemiSlis xels? marganecis aravis araferi gaegeba! mi-<br />

Zaxon giJi, sanam ar moewyinoT. axla xom marganecic Cems<br />

xelSia da samuSao fulic-meTqi! ai, swored am dros<br />

gamiTamaSa poeturma ocnebam da warmomadgenia is, rac<br />

Turme mosaxerxebeli ar iyo! cameti wlis tanjvis Semdeg,<br />

axla davrwmundi, rom saqme Cems xelSi iyo, xels veRaravin<br />

SemiSlida da mag saqmes ise Sevxede, rogorc sazogados.<br />

me marto Cem gamdidrebaze ki ar vfiqrobdi, ase<br />

megona, Tu es mrewveloba marto Cem xelSi iqneboda da ise<br />

movixmardi, rogorc sasargeblo iqneboda qveynisaTvis<br />

da erovnul moTxovnilebebs davakmayofilebdi. miwebi<br />

xom qarTvelebis iqneba, vambobdi gunebaSi, _ muSebsac<br />

qarTvelebs aviyvan da is didi mogeba, romelic mosalodnelia,<br />

Cvenebs SeZlebas miscems, rom sxvadasxva saqvelmoqmedo<br />

sazogadoebac daaweson! maSin sruli darwmunebuli<br />

viyavi, rom am mrewvelobas yvela Cemi TvaliT Sexedavda<br />

da xels Semiwyobda. is ki ar vicodi, Tu xalxis Sexeduleba<br />

sxvanairi iyo da sazogado saqme warmoadgenda<br />

misTvis sapirados... es rom mcodnoda, maSin sul sxvanairad<br />

unda movqceuliyav: im aTasi TumniT, romelic grafiniam<br />

momca, unda Cems saxelzed Semeyida, rac marganeci<br />

iyo mTel raionSi (es advili mosaxerxebeli iyo maSin,<br />

radgan marganecs araferi fasi ar hqonda) da mere damewyo<br />

mrewveloba da sazogado saqmec Cem nebaze wameyvana.<br />

magram me es ar vqeni! marTalia, amdeni xani me xels miSliden<br />

adgilis patronebi, magram es umecrebiT da SeugneblobiT<br />

moudiodaT. da axla ki, roca marganeci cnobili<br />

da gamokvleuli da sazRvargareTac saxel mopovebuli<br />

da gatanis meti aRara unda ra, marganecis mepatroneebi<br />

windawinve TvalnaTliv xedaven TavisTvis gamdid-<br />

161


ebas, raRa mizezi aqvsT, rom aRar damijeron da Cemi<br />

TaosnobiT da CemTan SeerTebiT ar wauZRven saqmes-meTqi?<br />

da Seudeq saqmes: salome wereTlis qalis, andronikaSvilis<br />

qvrivisagan aviRe ijariT samarganeco adgili<br />

`jiTxnari~, radganac axlos iyo gzidan. aq erTi ram unda<br />

movixsenio, romelic axasiaTebs Cveni xalxis sindiss axlandel<br />

droSi: oRond ki Caigdos xelSi sxvisi sakuTreba,<br />

SeiZinos is, razedac araviTari ufleba ara aqvs da Tavi<br />

marTali hgonia, arc RmerTs daeZebs da arc sindiss. iZaxian,<br />

kanonma momcao da marTlac dRevandel dRes kanons<br />

formalurad asruleben da marTalic rom iyo, Tu gascdi<br />

kanonebs, Sens simarTles dahkargav: `es vada gagiSvia~, `es<br />

forma dagirRveviao~ da sxvani. im aTasi Tumnidan, romelic<br />

ruseTidan Camovitane, xuTasi Tumani wylis arendi<br />

salomes miveci da Sevudeqi saqmes. danarCeni xuTasi TumniT<br />

daviwye Savi qvis muSaoba. andronikovis qvrivTan rom<br />

mivedi kontraqtis Sesakravad, miTxra: Svilo, xuTas mane-<br />

Tad mogcem sakuTrebad Sav-qvas, sul, rac moipoveba Cems<br />

mamulSio. me movaxsene: ara, batono, Tqven TviTon ar gesmiT,<br />

Tu ra simdidrea eg Savi qva! me ar minda visargeblo<br />

Tqvenis umecrebiT da mitomac me yovel wlobiT dReidan<br />

gaZlevT xuTas Tumans arendas. salomes madlobas da<br />

sxvadasxva dapirebas sazRvari ar hqonda. es kontraqti<br />

radganac mogicia, Sevinaxav. megobrulad gavSordiT erTmaneTs.<br />

wamoviyvane Tbilisidan erTi Cemi megobari da is<br />

dauyene meTaurad muSebs. muSebis Sovna metad gaWirda.<br />

amaod morwmuneobiT Sekruli xalxi erideboda Savi-qvis<br />

xelis mokidebas, magram uzomo qiram (maSin dReSi maneTi<br />

didi qira iyo) sZlia maT. SemdegSi es morwmune muSebi<br />

TandaTan SeeCvivnen da aRar gaurbodnen muSaobas. did<br />

lodebad zedapirze yridnen yorebad da xeliT satarebeli<br />

urmebiT ezidebodnen... sami Tvis muSaobis Semdeg damzadebuli<br />

gvqonda Savi-qva, rac ki saWiro iyo. WiaTuridan<br />

urmiT CahqondaT Savi qva Sorapnamde da mere ki rkinisgziT<br />

foTamde CahqondaT... aq moxda maSin iseTi ucnauri<br />

ambavi, romlis mofiqreba da warmodgena me ar SemeZlo.<br />

162


soflelebma madlobis magier, rom saurme gzas Cemi xarjiT<br />

vakeTebdi, win gadameRoben da neba ar momces. ocdaoTxi<br />

saCivari Seitanes Cemze samsjavroSi, rom gza Cvenia<br />

da imas muSaobis nebas ver mivcemTo. me, gaocebuli, mivi-<br />

Wer ukve gansvenebul g.RoRoberiZesTan, nafic veqilTan,<br />

SevsCivle da rCeva vkiTxe.<br />

_ sacalfexo gza soflisaa? _ mkiTxa veqilma.<br />

_ saqveyno!<br />

_ da xels vin giSlis.<br />

_ ra vici, viRac viRaceebi, calfexa aznauriSvilebi,<br />

romelTac araviTari simarTle ara aqvT.<br />

_ eg imaTac ician.<br />

_ maS raRaT miCivian? xom ician samsjavroSi waageben<br />

mag saqmes?<br />

_ ki, magram, rodis? sanamde sudiT eg saqme gaTavdebodes,<br />

Sen qvas ar gagatanineben da manamde dro dagekargeba.<br />

imaT undaT, cud mdgomareobaSi Cagayenon da wagglijon<br />

rame ZaliT. rac es axali sudebi Semovida CvenSi,<br />

xalxi Zalian gacuRlutda da aRarafers erideba, oRond<br />

ki iSovos rame. Senc axla CauWerixarT da ician, rom meti<br />

gza aRar grCeba ra da unda mourigde, rame misceo. magram<br />

morigebaze rom midga saqme, imdeni moiTxoves, rom sizmradac<br />

ar minaxavs imdeni fuli, es garemoeba Sevatyobine<br />

peterburgSi grafinias. man gamogzavna iqidan nafici veqili<br />

golovini, magram misma Carevamac saqmeSi vera gaariga<br />

ra. grafiniam jarima gadaixada, rogorc Tavisi naxevari,<br />

ise Cemi da gaeSura sazRvargareTisaken da mec wigni<br />

momwera. sxvaTa Soris mwerda: `eg saqme didi saqmea da magis<br />

xelidan gaSveba ar ivargebso, aq CvenSi, aRar moxerxdeba<br />

ra da Sevecdebi, rom ucxoeTSi Sevadgino kompania,<br />

radganac metad didi saqmea~. grafinia iq mTeli weliwadi<br />

darCa kompaniis ZebnaSi da me aq ufulod, Cemis proeqtebiT.<br />

gaiara xanma, dadga meore wlis arendis dro. unda<br />

mimeca salomesTvis saijaro qira. me daimedebuli viyav,<br />

rom kneina salome moicdida, magram nu mogeces Wiri! fu-<br />

163


lis micema rom veRar SevsZeli, namuSevari qvebi wamarTva,<br />

daarRvia kontraqti da axali kontraqtiT is kvecxnari,<br />

romelic me xuTas Tumnad mqonda aRebuli ivan muxran batons<br />

gadasca. weliwadSi sami aTas xuTas Tumnad! ivane<br />

muxranskim ifiqra, me gza ar mindao. Camouyvania sparse-<br />

Tidan aqlemebi da aqlemebs azidvinebda tvirTs sacalfexo<br />

gziT. adgilobrivma moCxikineebma aqac gamoigones xerxi:<br />

gzaSi afrTxobdnen aqlemebs da isini kldeze cvivdeboden.<br />

radgan aqlemebi bawrebiT iyvnen erTmaneTze gadabmuli,<br />

erTi rom gadavardeboda, sxvebic Tan mihyveboden.<br />

amgvarad aqlemebiT muSaoba CvenSi SeuZlebeli Seiqmna,<br />

muxran batonis xerxs adgilobrivma saukuRmarTo<br />

xerxma ajoba da ivane muxranskim izarala asi aTas maneTze<br />

meti. ivane muxranskis Semdeg gaCnda viRac baron mercenfeldi,<br />

didi kompaniis warmomadgeneli, magram Cveni<br />

qveynis ucodneli da umecari. tyuila ki ar aris naTqvami:<br />

`adgilis kurdRels adgilis mwevari daiWerso~. am batonma<br />

nemecma milionamde Cayara Sav qvaSi da mere miatova,<br />

gaudga gzas. amis Semdeg gaCnda furmani, romelic winaT<br />

Camoyva ostriakovs yazaxebiT. sxvisi fulebiT amanac bevri<br />

ifarTxala, magram mainc vera gaawyo ra. amas mihyvnen<br />

sxva eqsportiorebic (gvarebi aRar magondeba am ucxoelebis),<br />

magram isinic yvela CaiRupen, rogorc mdinare,<br />

sanam foni gamoCndebodes, bevrs axrCobs. ise am Sav qvamac<br />

bevri daRupa, magram saxeli ki gaiTqva da baraqac moipova.<br />

axla mxolod sakmao iyo mxolod gatana qvis. marTalia,<br />

mec daviRupe, magram es daRupva arafrad mimaCnda, radgan<br />

sxvebma gaiares im Cem gatkepnil gzaze da Savi qvis mrewvelobas<br />

me kidev mainc ise vuyurebdi, rogorc saero<br />

saqmes da misgan velodi Cveni qveynis gamobrunebas.<br />

164<br />

[1873-1897]


zogi ram<br />

visac ki dakvirvebiT udevnebia Tval-yuri dasavleT<br />

saqarTvelosaTvis, SemCneuli eqneba, rom yovelive is,<br />

rac ki saWiroa keTildReobisaTvis, miniWebuli aqvs am<br />

mxares, magram xalxi ki mainc arsad gveguleba dRes imerlebze<br />

ufro metad naZraxi, naTqvamia: `ybad aRebulio _<br />

wyalwaRebulio~. mteri Cavardes qveynis ybaSi! camdisac<br />

rom swori iyos da saSviliSvilod simarTle miuZRodes,<br />

mainc veRar aicdens Tavidan umarTlo cilis wamebas!...<br />

ase mouvida imereTsac: wvrilmani uvargisoba, SemTxveviTi<br />

saukuRmarTo ram, ybad aRebulobiT gazviadebuli,<br />

TiTqmis saSviliSvilod daexura Tavze Sav-bediT qudad,<br />

da es cxadi usamarTlobaa!.. adamianis gvartomobaSi erTi<br />

uwarCinebulesTagani arian imerlebi, rogorc garegnobiT,<br />

ise SinaarsiTac, magram droTa viTarebas Caukravs<br />

TavSi da feri ucvlevinebia Zireulad, bunebiTad yoveli<br />

imereli gulCvili, gulkeTili buneba Tanaziaria!... goneba<br />

maxvili, gamWriaxi, mkvircxli, mxne, dauzareli da Tavdadebuli!...<br />

da eseni, yvela erTad moTavsebuli, niWierebis<br />

gvirgvinad Tavs edgmeba!... magram garedan Semotanili<br />

da Zalauneburad miTvisebuli mankiereba gars Semohburvia<br />

da hparavs mis zneobiT deda-boZs. rasakvirvelia, es<br />

ori sul sxvadasxva Zala, sakuTari Zireuli sikarge da<br />

garegani _ Senawebi sicude, erTsa da imave gvamSi moTavsebula<br />

da mxolod maTi Sesaferi garemoeba gamoiwvevs<br />

xolme TiToeuls maTgans, rom Tavi aCenios! iq, sadac ki<br />

ndoba aqvs da gul-gaSlilia, imereli, rogorc kerZod<br />

TavisaTvis, ise sazogadod sxvebisaTvisac sakeTildReo<br />

iaraRad xmarobs Zlier niWs! naz gamometyvel saxeze naTlad<br />

ebeWdeba sulieri moZraoba da maSin swored rom saucxovo<br />

sanaxavia, magram Tu garemoeba xels uSlis da daundoblobiT<br />

guldaxurulia, maSin ki imave niWs saWirborotod<br />

farad aqnevs da im dros sazizRaria misi danaxvac!<br />

vis ar unaxavs erTi da igive imereli, sxvadasxva ga-<br />

165


emoebaSi da veRar ucvnia? Cven bevrjel gvinaxavs, ara<br />

marto TiTo-orola, mTeli sazogadoebac da maTi orWofoba<br />

maSin SegviniSnavs, Segviswavlia!... samagaliTod moviyvanT<br />

mxolod erTs SemTxTevas: sazogado krebaa, Skolis<br />

Taobaze msjeloba. gaiZvera, Sublnikoraebisagan Cagonebuli<br />

da momzadebuli umetesoba Skolis winaaRmdegia.<br />

cxadia, rom am krebas maRlidgan zena qari uberavs.<br />

mxolod ramdenime axalgazrda ganze gamdgara da TavgamodebiT<br />

esarCleba Skolas.<br />

maTi meTauri metad cxarobs, TiTs abzeks da Tav-<br />

Seukaveblad baasobs, meore mxare gul-magrad aris da<br />

mainc Tavisas ar iSlis. orive mxare mzad aris, rom oRond<br />

ki gaimarjvos da Tavdauzogavad gind wyalSiac gadavardeba.<br />

Skolis mowinaaRmdege oratorebi oxunjoben da<br />

umetesoba taSs ukravs, mxars aZlevs im cru-metyvelebs,<br />

magram sakvirvelia, TiTqo es taSis cema Zaldatanebi-<br />

Tiao, saxezedac raRac angariSi da Jinianoba exatebaT...<br />

TiTqos gaborotebiT naZaladevad hfiqrobden ` ras davsdevT<br />

qveyanas? Tu Cven aRar viqnebiT, qva-qvazedac nu-<br />

Rar yofilao!~ am dros mosarCleobis wridganac gamodis<br />

erTi niWieri advokati, romelmac kargad icis Cveni xalxis<br />

gulis pasuxi da Zlier sityvas ambobs! sxvaTa Soris<br />

miTi unda daajeros sazogadoeba Skolebis sargeblobaze,<br />

rom materialur mxares exeba da eubneba: `sxva rom ara<br />

iyos ra, es mainc iqonieT saxeSi, rom Tqveni Svilebi, Tu<br />

SkolaSi gamoizardnen, Tavs aravis daaCagvrineben da Sem-<br />

Zleni iqnebian, ai, ise, rogorc me da Cemi amxanagebio!~<br />

xalxi yurs ugdebs, magram aRtacebaSi ar modis, aqa-iq<br />

iZaxian: `ar gvinda!~ Seiqmna sazogado griali da TiTqmis<br />

erTxmad swyveten: `nu iqneba Skolebio!~... am dros moisma<br />

aTrTolebuli xma: `moiTmineT: bato-nebo!~ da kaTedraze<br />

adis erTi axalgazrda, romelsac jer, etyoba, cbierebis<br />

sitkboeba ar gamoucdia da nebas Txoulobs, ramdenime<br />

sityva aTqmevinon:<br />

166


`vai sircxvilo! rasa vxedav? da ra mesmis? daiyvira<br />

aRtacebulma da Seupovrad wamoanTxia gulSi nagubi naRveli!...<br />

moulodnelobam SeaCera kreba... SekrTa!!.. axalgazrda<br />

gulwrfelad, Tamamad ambobs yvelas, rac ki gulze<br />

lodad daswolia! ar exeba materialur mxares, mxolod<br />

zneobiTs awveba da amtkicebs, Tu ra aris adamianisaTvis<br />

swavla-ganaTleba, rom zneobiTis ganmtkicebiT zneamaRlebuli<br />

Seiqmnes. xelovneba aklia, mWevrmetyveli ar<br />

aris!.. magram WeSmariteba igive swor-upovari mWevrmetyveleba<br />

da xelovneba ar aris!!! kreba sulganabuli SeCerebia<br />

da yurs ugdebs, TiTqo erT kacad gadaqceulao. saxe<br />

ecvleba, raRac efareba saxezed, RrubeliviT. es Senanebis<br />

niSaniao... ai, cota kidev da Rrubeli nel-nela efanteba...<br />

saxe ubrwyindeba, netav ra Zala unda iyos es, ase<br />

Zlierad da moulodnelad rom miaSuqa? rai da sindisi, is<br />

sindisi, romelic aqamde miZinebuli iyo da axla ki Zlierma,<br />

patiosnurma mxilebam gamoaRviZa... RmerTo Cemo! am<br />

ramdensame wamis winaT, uSveris saxiT gamometyvelebiT<br />

mRelvare xalxi ase uecrad ram gadaasxvafera? ram gaam-<br />

Sveniera? im ucnaurma Zalam, romelsac simarTles eZaxian,<br />

wamierad moswminda garegani Cirqi da gamoaCina sakuTaris<br />

bunebrivi saxiTa da feriT!! gaaTava sityva oratorma.<br />

cota xnis siCumis Semdeg igriala xalxma da aRtacebulis<br />

taSis kvriT miegeba axalgazrdas!.. Skolebis saqme ke-<br />

Tilad gadawyda, ai, swored am dros Semecvala Cvens mxareze<br />

darwmunebiT sadideblad azri, avixede maRla moajirisaken,<br />

sadac qalebi megulebodnen, saseirod da mxolod<br />

saWoraod mosuli! davinaxe da aRar mindoda Tvalis mo-<br />

Soreba! visac amisTana dros ar unaxavs imereli qalebi,<br />

amas neba ara aqvs maT mSvenierebaze sTqvas rame da arc im<br />

qalebs eqnebaT neba hkiTxon xolme, boSo, rasa gvwunobT,<br />

Tu iciT? Tvaladoba gvaklia, Tu tanadobao?~ arc erTi<br />

da arc meore, magram vai, rom mSvenier saxezed wvrilmani<br />

sulis kveTeba da ukadrisi Zraxvebi gexatebaT da gikargavT<br />

sandomianobas! aba, egre darCiT, rogorc exla, am<br />

167


aRtacebis drosa xarT, Tu Tayvani ar gceT mowiwebiT!<br />

magram jer kidev adrea es natvra!.. Cven SviliSvilebs miulocavT<br />

am bednierebas da Cven-ki gul-dawyvetili, Cvenis<br />

dedebis sasaflaoebs mivmarTavT TayvaniscemiT!!..<br />

magram, eh, ra dros gulis SeTamaSebaa, miubrundebiT isev<br />

imerlebs da vimeorebT, rom imerlebis bunebrivi Rirseba<br />

droTa viTarebas sruliad ver gauqria, mxolod droebi-<br />

Tad miuZinebia, magram erTi marjve SemTxveva gamoafxizlebs,<br />

romlis niSnebi ufro xSiric iqneboda, Tu ukanaskneli<br />

reformebi xels ar uSlides.<br />

baton-ymobis istoriuli saWiroeba didi xania, gadasuli<br />

iyo da mxolod Cveulebis mtarvaleba agrZnobda am<br />

usamarTlobas, romelsac mokle xanSi bolo unda moReboda...<br />

vin warmoidgens maSindel Cvens yofas, Wabukur aRtacebas<br />

da gazviadebul imedebs sazRvari aRar hqonda!..<br />

imasve unda hgrZnobdes tyve sapatimroSi, rodesac elodeba<br />

wams borkilis ayrisas!.. ahyrian borkils, xel-fexi<br />

exsneba, Tavisufalia, magram isev cixeSi rCeba tyved, radganac<br />

galavani maRali da gauvalia.<br />

dadga CvenTvis sasurveli wami, _ gaiyara baton-ymoba,<br />

magram ise ki mainc vera, rogorc velodiT da Cvens<br />

ocnebasac frTa Seekveca! es ori wodeba mainc kidev gadabmuli<br />

darCa erTmaneTzed droebiTis TokiT. erTi aRma<br />

gaiwevda da meore CaRma, sxvadasxva iyo am ori wodebis savali<br />

gza, Toki orives uWerda, erTsa da imave dros nabatonarmac<br />

da naymevmac tkivili igrZno, brali ubralod<br />

erTmaneTs dasdes da ufro gamwvavda wyluli. am cvlilebas<br />

Tan mohyva axali samsjavro reformac... rasakvirvelia,<br />

es didebuli kanonebi qveynis sakeTildReod iyo<br />

Semotanili, magram zogi adgilobrivis msajulebis umecreba-gaugebrobiT<br />

da zogic qveynis SeufereblobiT daisusxa<br />

da is nayofi veRar moitana, romelic mosalodneli<br />

iyo, piriqiT, gamargvlis nacvlad Zveli Sambnari ufro<br />

gaaekliana.<br />

168


dairRva, daiSala Zveleburi wyobileba, aimRvra cxovreba<br />

da airia xalxi, _ amiT isargebles qveynis ylapiebma<br />

da gamovidnen sarbielze. es adrindeli patara qvemZromi<br />

jojoebi, dRes gveleSapebiviT gars artyian qveyanas, ram<br />

gaadida? ram gaaZliera? Tavdapirvelad amisTana SemTxvevam,<br />

romelsac ugunurebi beds eZaxian, magram kanoni da<br />

sindisi ki sxva saxels uwodebs. mZorsa da leSs yvav-yornebi<br />

exvevian da fulian jojoebs _ advokatebi, gansxvaveba<br />

mxolod is aris, rom yornebi Tavad im leSsa sWamen da<br />

advokatebi _ ki fulian jojoebs swvrTnian, rom qveyana<br />

sWamon da xran, radganac imave dros nasufrali maTia, ma-<br />

Sin, rodesac samarTali sastikad sdevnis da sjis wvrilman<br />

jojoebs, am gaveSapebulebs _ ki xeli ar ekidebaT,<br />

radganac maTi moqmedeba garegnobiT formaluri mxariT<br />

sruliad kanonieria.<br />

sanimuSod movitanT magaliTs: vsTqvaT, erTs gagvele-<br />

Sapebul jojoTagans hsurs visime yofa-cxovreba Caigdos<br />

xelSi, SeiZens imis an veqils, an rame pirobas: da im<br />

dros uCivlebs, roca Seigulebs, rom Sin aRar ariso, sxvagan<br />

sadme wasulao, uwyebas miakraven saxlis karebze da<br />

daniSnaven garCevis dRes. mopasuxem ara icis ra... Sedgeba<br />

dauswrebeli ganCineba. am zemocnobil wesiTve Sedis kanonier<br />

ZalaSi. am gvaraTve auwers movales mamuls da gind<br />

aTiaTasi Tumnis saRiralic iyos, mainc as maneTs zeviT ar<br />

afasebs. amas amitom Svrebian, rom kanoniT, Tu as maneTze<br />

metad aris dafasebuli mamuli, gazeTSi unda gamocxaddes,<br />

da Tu ara _ iqve, samsjavros karebze miakraven gancxadebas<br />

aqac, rasakvirvelia, gazeTSi, rom Sors myofma<br />

movalem ara gaigos-ra, ra ambebi xdeba mis Tavze da mitom<br />

afasebinebs as maneT nakleb. am gvaris xerxiT vin mos-<br />

Tvlis ramdeni daRupula CvenSi, magram radganac es Wiri<br />

formaluris mxriT kanonieria, xeli ar ekideba qveynis<br />

ylapiebs da SerCebaT xolme. sxvebr, amaT moqmedebas didi<br />

gavlena aqvs xalxze. is darwmunda, rom kanoni da samarTali<br />

veras gaawyobs imasTan, visac SeZleba da gaiZveroba<br />

169


erTmaneTze gadaubams da TviTonac emoneba. amave mizezma<br />

gaamravla CvenSi cru moficrebi, bolos da bolos metad<br />

gauWirda Cvens mxares, veRar aitans, es qveynis ylapiebi<br />

unda Tavidan moiSoros, magram Tavis Tavad, rom neba ara<br />

aqvs maTi gasamarTlebisa da gasjis, imdenad gamwarebulia,<br />

rom iTxovs maT Tavidan moSorebas, adre CvenSi mis-<br />

Tana kreba ara yofila, rom mTavrobisaTvis ar eTxovos,<br />

esa da es avazaki da cudi kaci dagvibruneT cimbiridgano,<br />

da axla, es erTi xania ki mxolod imas iTxovs `cudi kacebi<br />

mogvaSoreT~, es kargi niSania! RmerTo, Sens madls da<br />

Cvenc amis meti aRara gveTqmis ra imerlebis Sesaxeb: `guli<br />

wminda dabade maTTana, RmerTo, da suli wrfeli ganuaxle<br />

gvamsa maTsa!~...<br />

170<br />

akaki<br />

1890


saxumaro gasarTobi<br />

aRuuu!!!<br />

yovel-gvari Zveli ambavi, romelic ki gardasul dros<br />

mogvagonebs da gvixatavs maSindel zne-Cveulebas, saWiro<br />

da sasurvelia CvenTvis. es yvelaferi cxadia! _ magram<br />

ocnebis ukuRmarTi nayofi rom vinmem Zvel ambad mogva-<br />

CeCos xelSi, misi ki ra mogaxsenoT?! arc sasurveli iqneba<br />

da arc sasacilo. _ sworeT am gvarTagania is Zveli ambavi,<br />

romelic `iveriis~ № 75-Si daubeWdavT. ai, misi Sinaarsi:<br />

T.gulbaaT WavWavaZes msaxurad hyolia wereTlis naymevi.<br />

wereTels ramdenjerme wigni gaugzavnia WavWavaZisTvis: Cemi<br />

yma damibruneo! WavWavaZes pasuxi ar uRirsebia. gulmosuli<br />

imereli SeiaraRebula, uaxlebia ori biWi da CaWrila kaxeT-<br />

Si; midgomia karze gulbaaTs, SeuWenebia ezoSi cxeni, aWrila<br />

kibeze, mivardnia maspinZels da autexia Cxubi:<br />

_ Tqven xarT gulbaaTi?<br />

_ diaR.<br />

_ TqvenTanaa Cemi naymevi biWi?<br />

_ diaR.<br />

_ miiReT Cemi wigni?!<br />

_ diaR!<br />

_ mere ratom ar gamoistumreT?<br />

_ diaR... da sul amgvarad.<br />

moTminebidan gamosuli stumari xanjals iRebs, rom<br />

mohklas maspinZeli. dinji maspinZeli maSin ki kadrulobs<br />

pasuxis micemas, daiviwyebs `diaR~: jer mewvie da saqmeze<br />

mere vilaparakoTo. gaimarTeba lxini, Semdeg wereTels<br />

yma aviwydeba da brundeba imereTisken.<br />

swore mogaxsenoT, es ambavi Zalian gvixatavs Zvelebur<br />

dros, didi ojaxis Svilebs, maT zdilobas, stumarmaspinZlobas<br />

da sxvani! Turme is panpuloba, romelsac<br />

dRes `kintoobas~ veZaxiT, pirdapiri naSTi yofila Cveni<br />

Zveli droebisa! marTali naTqvamia: `siberemdis siqaCles<br />

elodeo!~ Cven sul sxveb gvqonda Seswavlili da warmodgenili<br />

Zveleburi dro! RmerTma uSvelos `iverias~, rom<br />

171


Tvali agvixila! magram Cven ki jer mainc Tval-axelilic<br />

ver mivmxvdarvarT da ver warmogvidgenia es ubralo saqme!<br />

erTi mxriT, WavWavaZe, kaxeTSi ganTqmuli da gamoCenili<br />

gvaris Svili, meore _ wereTeli, ara nakleb imereTSi<br />

cnobili, romelnic mefis brZanebazec ar amCatdeboden<br />

xolme, `aski-kukus~ TamaSoben da kintouraT eqcevian er-<br />

TmaneTs! _ erTis naymevi Tu meoresTan mivida da mosamsaxured<br />

daudga, es SesaZlebelia; Zvel batons rom ewyina<br />

da SeuTvala WavWavaZes, yma damibruneo, es yvela dasajerebelia,<br />

magram WavWavaZe wereTels pasuxs ar aZlevda, es<br />

ki saeWvoa! zdilobis winaaRmdegia da Cveni Zvelebi ki gan-<br />

Tqmuli iyven sazogadod zdilobiT. SeiZleba gvarSi<br />

gamoerios erTi uzdeli rogorme, magram is ki gulbaaT<br />

ar iqneboda, rogorc imaze gagvigia. _ wereTels guli<br />

mouvida, SeiaraRda, iaxla ori biWi, Tvis savalze, saCxeridan<br />

yvarelSi wavida da iq Cxubi autexa. _ sakvirvelia,<br />

didi ojaxis Svilebi erTi saaTis savalzedac ar wavidoden,<br />

Tu mxleblebi ar eyolebodaT Tan da is wereTeli ki<br />

ori biWiT, vin icis, saidan sad modis? Cven gvgonia, rom<br />

mouravsac ar gagzavnidnen maSin ori biWiT.<br />

daujeroT, rom yoveliferi ase moxda! imaze raRa<br />

vTqvaT, rom imereli da kaxeli erTmaneTs Sexvdebian stumar-maspinZeli;<br />

Cveulebrivis mokiTxvisa da zdilobiT<br />

sityva-pasuxis nacvlad erTmaneTs biabruaTa hxdian?<br />

`iSiSvla xanjali wereTelmao~. Zvel kacebze SeiZleba<br />

rom vsTqvaT, iSiSvla xmalio, radganac Cveulebad gvqonda<br />

mterze misvla da TavisianTan amoReba da triali dRevandeli<br />

gmirebis saqmea da ara Cveni winaprebis! cxadia, rom<br />

avtori dRevandel SemTxvevas gviwers. sadme Tvals mohkravda,<br />

rom vinme wereTela Tu WavWavaZuka kinwlaobden _<br />

da imis ocnebebs Zvel droSi gadautania... diaR, gadautania<br />

da cudic unebebia. Cveni Zvelebis Seuracxyofa da maTi umizezoT<br />

sacinad agdeba araferi istorikosoba da mWevrmetyvelobaa...<br />

es amtkicebs mxolod bavSvur aRuuus!<br />

cukia<br />

1894<br />

172


mcire SeniSvna<br />

bodiSs vixdi mkiTxvelebTan, rom Cemma erTma sruliad<br />

umanko SeniSvnam `aRsarebis~ Sesaxeb, aseTi dausrulebeli<br />

vai-uSvelebeli astexa _ me, rogorc mis pativismcemels,<br />

ar megona Tu b-ni gogebaSvili ise iucxovebda, rom<br />

boRdi-xanobas gamoiCenda da moriel makiavelad damasaxelebda,<br />

maSin rodesac mizezi ar mimicia da araviTari<br />

sabuTi xelSi ar uWiravs. marTalia, winaswarmetyvelobas<br />

Cemulobs, magram is winaswarmetyvelobac, rogorRac<br />

boRdixanuria!.. Cem `SeniSvnaze~ rom man pasuxi daswera,<br />

me sruliad davrwmundi, rom metis wera aRar Rirda da ai,<br />

ra werili mivwere soflidan `redaqciaSi~: `Zmao giorgi!<br />

gogebaSvilis pasuxiT davrwmundi, rom mas veRaras gadavaTqmevinebT<br />

da mec aRar amoviReb xmas, rac unda sweros!<br />

amasTanave gTxovT, Tu rame gamogzavnos imis Sesaxeb, ar<br />

dabeWdoT!.. xom ici, rac unda iyos, iakobisTana kacebi<br />

Zvirfasebi arian CvenTvis da safrTxilod mosapyrobi. Tu<br />

ar dayvavebiT, ise ara gakeTdeba-ra da sxv.~<br />

miuxedavad am Cemi werilisa, imas mainc upasuxes b-ebma:<br />

g. wereTelma, silovanma da dodaSvilma. rodesac Camovedi<br />

soflidan da sayveduriT mivmarTe am pativcemul<br />

pirebs, ai, ra mipasuxes: `Cven diax pativiscema gvaqvs rogorc<br />

Tqveni, ise iakob gogebaSvilis, magram simarTles da<br />

enis siswores msxverplad verc erTs ver SemogwiravT da<br />

Sen SegiZlia aRaraferi sweroo!~ amis Semdeg me raRa meTqmoda,<br />

gavCumdi da aRarafers monawilebas aRar viReb.<br />

maS, sruliad umizezod mwamebs igi makiavelobas. cxadia,<br />

rom viRac atyuebs pativcemul iakobs da an misma winaswarmetyvelobam<br />

uRalata!.. me raRai-ki erTxelve gadavswyvite,<br />

iman `aRviarebis~ nacvlad `vaRiarebic~ rom dasweros,<br />

sityvis Sembrunebeli ara var da davSTebi misadmi<br />

adrindeladve moyvaruli da pativismcemeli.<br />

1894<br />

173


gafrTxileba<br />

(vuZRvni b-n redaqtors da mis TanamSromlebs)<br />

Zvelad CvenSi erTi Cveuleba iyo: roca mojalabe gajiutdeboda,<br />

an da rame Seusabamo danaSaulobas Caidenda,<br />

htovebda Tavis ojaxs, mamul-deduls, baton-mezobels<br />

da gamorboda qarTlisken, Tavis Sesafarad da sasjelis<br />

asacileblad. xan-da-xan am Cveulebas kargi Sedegic<br />

mohyveboda: damnaSave sxvebis mibaZviT da mravalgvar<br />

gansacdelTa ze-gavlenis gamo htovebda adrindel znes,<br />

Cveulebas, midrekilebas da gamosadeg kacad hxdeboda.<br />

gaWirvebis Waxraki zneobriv malamod esalbuneboda xolme,<br />

vai `vaSaT~ ecvleboda, gansacdeli ganaxlebas, gankurnebas<br />

uqadda... marTalia, zogjer mojalabe iqac mojalabobda,<br />

zogjer, mxar-Sekrulsac da fexeb-SeboWvilsac ki<br />

gibrunebden ukan, magram...magram erTi-ori magaliTi ra<br />

mosayvania, _ me sazogado movlenaze mogaxsenebT da marto<br />

masze...<br />

axla... axla `droni icvalen~ da Cveulebrivi movlena<br />

TiTiT saCvenebeli magaliTi Seiqmna, `droni icvalen~:<br />

droni ra droni<br />

naqebni mtkbarad! _<br />

da saarako movlenam Cveulebrivi xasiaTi miiRo, axlac<br />

CvenSi mojalabebi (Tumca baton-ymoba gadavarda), axlac<br />

gamorbian isini qarTl-kaxeTisaken (magaze advili<br />

raRaa, Tu nacnobi konduktori iSovna); magram codvebis<br />

mosananieblad ki ara, _ ara! samoZRvroT da saWkuismeistroT...diaR,<br />

Cveneburi mojalabebi TqvenSi samWermetyvelo<br />

kaTedras etanebian xolme, hkicxaven da hgmoben namdvil<br />

moRvaweebs da unamusod gaiZaxian xolme Tavis<br />

Tavze:<br />

174


kaci is aris, vinc aris saqveynod lafiT cxebuli,<br />

miT mxolod Rvawli ars keTil, miT mxare damSvenebuli...<br />

Sors rom ar wavideT, erTs magaliTze migiTiTebT.<br />

ager ramdenime Tvea, rac erTi gazeTis furclebze daTareSobs<br />

erTi `vinme~... es is gmiria, romelsac didi xania,<br />

rac gautyda mekobrobis navi, didi xania rac gaisila<br />

cxovrebis talRebTa Seupovrobis msxverplad... ufro<br />

mdabiuri eniT rom mogaxsenoT, es imas niSnavs, rom b-ni<br />

mRaRadebeli xsenebulis gazeTis udabnosa Sina egred wodebuli<br />

samoqalaqo kanoniT dasjili `vinmea~. Tu gnebavsT,<br />

me gaaxlebT erTi olqis sasamarTlos gadawyvetilebas,<br />

romlidanac dainaxavT mis vinaobas — im piris gulwrfelobas,<br />

romelic patiosnebaze, keTil-Sobilobaze,<br />

mamulis siyvarulze da sxva am gvar maRal sagnebze wamda-uwum<br />

araxunebs. me gacnobebT amas yvelafers da es Cemi<br />

cnoba iqneba namdvili pasuxi im uwmawur da usircxvilo<br />

werilebisa, romelnic ibeWdebian am bolos dros zogierT<br />

moRvaweTa winaaRmdeg. iqidan Tqven dainaxavT, vin gebaasebaT,<br />

vin icavs maT, vinc am gvar damcvelTa eZeben da<br />

hpouloben, erTi sityviT, Tqven mixvdebiT, rad gaxda Cveni<br />

mwerloba, vin moeqca mas saTaveSi, vin Seiqmna misi<br />

sulis Camdgmeli da winamZRoli...<br />

`an es, raca vTqvi, raTa vTqvi~, Tu ara imisTvis, rom<br />

windawinve megobrulad gagafrTxiloT. `netar arian isini,<br />

romelnica ara Seviden zraxvaTa ugnurTaTa~...<br />

batonebo! imedia, rom Tqven maT xmas ar gahcemT, radgan<br />

ar SegSveniT, ar gekadrebaT yvelasTan baasi da miT<br />

ufro maTTan, vinc mojalabobs simarTlis gamo-ki ara, _<br />

samarTals mojalabobis gulisTvis gamoqcevian.<br />

imereli<br />

1894 w.<br />

175


[quTaisis seminaria da quTaisis cixis nangrevebi]<br />

rogorc mogexsenebaT, quTaisis qalaqSi unda aSendes<br />

sasuliero seminariisaTvis saxli, romlis asaSeneblad<br />

jer-jerobiT adgili ar aris gadawyvetili, magram yovlad<br />

samRvdelo gabrieli da umravlesoba samRvdeloebisa<br />

(imereTis samRvdeloeba) ki gadawyvetiT ambobs bagratis<br />

taZris gverdiT Zveli cixis dangrevas, im goris gadasworebas<br />

da imaze seminariis aSenebas. aq sableri rom<br />

iyo, iman es adgili daaTvaliera da moiwona, axla vin icis,<br />

sad da romel adgilze dadgamen seminarias. samegrelosa<br />

da guriis samRvdeloebas, rogorc xma ismis, dabla bazarSi<br />

aqvT seminariis dadgmis survili, agreTve moqalaqeTac.<br />

es kiTxva, rasakvirvelia, samRvdeloebis (orive<br />

eparqiis) krebis dros unda gadawydes, romelic moxdeba<br />

am seqtembris 27 ricxvs. rogorc viciT, es cixec, ise rogorc<br />

sxva naSTebi, im arxeologiur naSTebs ekuTvnis, romelzedac<br />

gamoica umaRlesi brZaneba 1889 wels Zveli istoriuli<br />

nangrevebis xelSeuxeblobaze. TviT administraciisa<br />

da sasuliero mTavrobis movaleobaa, daifaron<br />

es nangrevebi kacis xelisgan. Cven ar gvjera, rom yovlad<br />

samRvdelom ar icodes am umaRlesi brZanebis mniSvneloba.<br />

aq kerZo mTavrobis warmomadgenlis survili arafers<br />

SuaSia, yvelaze upirvelesad unda dacul iqmnas umaRlesi<br />

brZaneba. marTlac da raRa mainca da mainc cixe undaT<br />

daangrion? nuTu meti adgili ar iSoveba am goraze? aris<br />

kidev bagratis taZris gverdiT mSvenieri adgili Tavisufali,<br />

romelic RoRoberiZes ekuTvnis. es adgili aris<br />

erT qcevaze meti da amis naxevari, ager erTi Tvea mas<br />

aqed, valSi awerilia 300 maneTad, igi bevrad ufro iafi<br />

dajdeba. samasad ki ara, eqvsas maneTaTac rom iyos es adgili,<br />

imis yidva bevrad ufro xel-sayreli iqneba, vidre<br />

ZvelisZveli cixis kedlebis dangreva, romelsac verc<br />

aTas maneTad morCeba kaci. bagratis taZarsa da RoRoberiZis<br />

adgileb Sua sul aTi saJeni iqneba CrdiloeTis<br />

176


mxriT, bevri am adgils kidec asaxelebs. zogierTebi fiqroben,<br />

rom dabla bazarSi sjobiao, magram dabla SeuZlebelia<br />

imisTvis, rom sablers es gora ise moewona maSin<br />

aq myofobis dros, rom dRes reqtorma Tqva (inspeqtoria,<br />

mara aq reqtors eZaxian) Tu goraze ar davniSneT adgili<br />

seminariis asaSeneblado, sinodi ar dagvimtkicebso, rogorc<br />

sablerisgan vicio. roca sablerma aq cixe daaTvaliera<br />

da aqedan wavida, episkoposma Tbilisidan arqiteqtori<br />

daibara seminariis gegmis Sesadgenad (cixeze) da<br />

Sedgenili gegma am erTi kviris win Camouvida.<br />

quTaisi, 6 enkenisTve.<br />

177


М.-Г. г. редактор!<br />

С некоторых пор я начал получать массу писем, вызванных<br />

предстоящими банковскими выборами. Не имея возможности отвечать<br />

на каждое из них в отдельности, я поставлен в необходимость<br />

заявит следующее: еще при самом начале, когда задумали учредить<br />

у нас земельные банки, я был против этого и говорил и писал между<br />

прочим вот что: «Давать нашему народу пока такие учреждения<br />

– все равно, что давать ребенку острую бритву в руки. Теперь мы<br />

увлечены радужными мечтами о будущем, но будущее докажет<br />

нам, что мы поставили сами народу капкан и рулетку. В конце концов,<br />

наши помещики-землевладельцы разорятся, нравственная физиономия<br />

нашей жизни потеряет свой патриархальный цвет». Насколько<br />

эти мои слова оправдались, предоставляю судить другим; в<br />

настоящее же время вообще земельные банки не считаю я таким<br />

важным учреждением и делом, чтоб интеллигентный грузин мог<br />

сосредоточить все свое внимание исключительно на них. Для правильного<br />

ведения банковских операций не нужно ни астрономии,<br />

ни философии, ни поэзии: всякий мало-мальски развитой, не лишенный<br />

обыкновенных способностей интеллигент, при известном<br />

трудолюбии и благонамеренности, может справиться с ним, а потому<br />

будет ли это Петр, Иван или Максим, совершенно безразлично.<br />

Что же касается того, что образовались партии, и тут я не вижу<br />

ничего особенно важного: где выборы – там и партии, а где партии<br />

– там борьба и разгар страстей; принимать личное, активное участие<br />

в этой борьбе я не желал и не желаю, а на стороне высказывать<br />

свои симпатии или антипатии к той или другой стороне, кажется,<br />

никому не возбраняется, и я не намерен, вследствие предписания<br />

или молчалинского расчета – «не сметь своего суждения иметь»,<br />

отказываться от них.<br />

178<br />

Примите уверенье и пр. Кн. Ак. Церетели.<br />

Газ. «Новое обозрение», № 3557, 4/V, 1894.


Ответ автору банковиады<br />

(письмо в редакцию)<br />

Автору банковиады, как видно, не по вкусу пришлась моя статья,<br />

напечатанная в «Квали». Особенно встал ему поперек горла<br />

тот кусочек, который он вырвал без начала и без конца, из середины<br />

статьи, чтобы в виде дипломатического соуса, с приправою<br />

своего собственного изобретения, поднести читателю. Поступок<br />

этот напоминает нам один старинный анекдот: какой-то путешественник,<br />

собираясь в Иерусалим, опубликовал свой маршрут и<br />

приглашал попутчиков; на другой же день является к нему некий<br />

господин со следующей речью. «Милостивый государь! Ваша публикация<br />

мне не нравится! Все это вздор, ибо я еду в Китай! Озадаченный<br />

путешественник осмотрел с ног до головы пришедшего,<br />

махнул рукой и сказал: «Катай в Китай, а меня оставь в покое».<br />

Нечто аналогичное представляет из себя статья автора банковиады,<br />

направленная против меня. Она начинается так: «Статья кн.<br />

Акакия Церетели, хотя и никакого прямого отношения к предстоящему<br />

банковскому собранию не имеет, но, тем не менее, должна<br />

произвести сильное впечатление на съезжающихся теперь из деревень<br />

мелких землевладельцев».<br />

Вот так логика! Раз моя статья никакого прямого отношения к<br />

предстоящему банковскому собранию не имеет, то какое дело<br />

автору банковиады до нее? И что его так смущает? Неужели только<br />

то, что статья может произвести впечатление на землевладельцев?<br />

Странная претензия! С каких это пор в упрек ставят писателю то,<br />

что они производят впечатление? Раз я пишу, то, конечно, желаю,<br />

чтобы моя статья произвела впечатление на всякого читателя, без<br />

различия, будет ли то землевладелец или воин, банковский деятель<br />

или простой купец! Еще странное объяснение того отрывка, который<br />

автор приводит в доказательство моих каких-то ужасных деяний.<br />

В отрывке этом я советовал нашим сельским помещикам не<br />

увлекаться краснобайством разных, прикидывающихся либералами,<br />

якобы передовых людей, и самим приезжать в город, слышать<br />

все своими глазами, взвесить все своим умом и тогда только произнести<br />

свой суд! В случае же (если) у них не будет своих собственных<br />

средств, то постараться занять у соседей своих, у таких же чохоносцев,<br />

как они сами, чтобы только не отстать от общего дела.<br />

Кажется, тут и нет речи о взятках, между тем, вот как это разъяс-<br />

179


няет наш автор: «Все эти рассуждения были бы вполне законны и<br />

справедливы, если бы хоть на одну сотую долю соответствовали<br />

действительности, ибо помещики-землевладельцы в деревнях так<br />

же мало интересуются общественными делами, судьбами края, как<br />

прошлогодним снегом и что они исключительно приезжают для<br />

шарокатания и за это, мол, берут взятки».<br />

В статье своей я привожу только те данные, которые имеются у<br />

меня в руках; данные, в которые глубоко верю и по ним только<br />

делаю свои заключения; но раз у автора пресловутой банковиады<br />

есть и другие данные, если, действительно, грузинские помещики<br />

не способны интересоваться никакими общественными делами,<br />

приезжают, будто исключительно для шарокатания и берут взятки,<br />

то кто или что мешает ему самому громогласно заявить об этом и<br />

уличить виновных, а не навязывать деспотически мне своих какихто<br />

закулисных соображений?! Напрасно автор банковиады старается<br />

объяснить мне различные виды взяток; конечно, я не могу знать<br />

все тонкости взяточничества, но вообще, что предосудительно и<br />

что нет, и нам возможно иметь об этом понятие. Например, если я,<br />

Акакий Церетели, приеду в деревню к помещикам и буду умолять<br />

их: «Господа! Приезжайте в город помочь мне в моих личных<br />

интересах» - и за это они потребуют и получат от меня вознаграждение,<br />

то это будет возмутительно и с моей, и с их стороны, но если<br />

я, никаких личных интересов не имея, предан только общественному<br />

делу и говорю этим же самым помещикам: «Господа! Не для<br />

своего личного интереса, а для общего блага, прощу вас проснуться<br />

и не быть индифферентными и отправиться в Тифлис ради какогонибудь<br />

дела, ну хоть, для примера, скажем, ради банковского (так<br />

сильно интересующего и волнующего автора банковиады); там теперь<br />

идут выборы, не важные сами по себе, но зато, в то же время,<br />

там подлежат разрешению разные вопросы, имеющие гораздо большее<br />

значение. Горожане имеют такое же право голоса при разрешении<br />

вопросов, как и вы сами, сельские учредители банка. Ни для<br />

кого не тайна, что интересы лиц, подобных автору банковиады, и<br />

сельских учредителей не одни и те же, а потому, если число их будет<br />

превосходить на собрании число защищающих ваши интересы,<br />

то вы, сельские учредители можете остаться в крайне печальном<br />

положении, а чтобы этого не было, соберитесь вы со своей стороны,<br />

составьте им противовес, оберегайте свое добро и пр. Допустим<br />

и то, что от помещиков получаю возражение: «Понимаем мы<br />

180


все это, готовы бросить свои полевые работы и приехать, только бы<br />

помочь делу, но беда-то в том, нет средств ехать в такую даль». И<br />

если в самом деле при этом будет оказана мною или кем-нибудь<br />

посторонняя помощь не в своих личных интересах, как уже было<br />

сказано, то неужели это было бы, со стороны подающего помощь<br />

лица, поступком, достойным порицания?<br />

Это все ясно, но, как видно из статьи, автор не хочет и допустить,<br />

чтобы подобные случаи могли быть когда-нибудь, ибо грузины<br />

де не интересуются общественными делами. Допустим, что это<br />

так; не будем противоречить капризному автору, пусть сельчане не<br />

интересуются общественными делами; но разве мы тогда не еще<br />

более обязаны вразумлять их? Нам кажется, что в подобных случаях<br />

долг каждого порядочного интеллигентного грузина просто<br />

даже силой привозить их в город, и, указывая на их собратьев армян,<br />

внушать им: «Вот! Смотрите на этих славных, умных пришельцев!<br />

Как они прекрасно ведут свои общественные дела! Они приобретают<br />

все, благоденствуют, а вы с каждым днем все долее и долее<br />

теряете свою собственность! Берите с них пример и пр. и пр.».<br />

Нет никакого сомнения, что почтенный автор банковиады все<br />

это понимает не хуже нас, но его, быть может, волнует его собственная<br />

собака «зарытая в другом месте», т. е. интересы горожан.<br />

Автор банковиады, скрывающийся под буквой Г., отлично известен<br />

мне, но, дорожа литературным приличием, не хочу я<br />

последовать его примеру и разоблачить его псевдоним.<br />

Акакий<br />

Мая 12-го 1894 г. Тифлис<br />

Газ. «Новое обозрение»,<br />

№ 3568, 15/V, 1894<br />

181


Вынужденное объяснение<br />

(письмо в редакцию)<br />

В № 3694 газ. «Новое обозр.» помещена статья под заглавием<br />

«Министр земледелия на марганцевых промыслах» со следующей<br />

припиской: «До чего доходит скромность и благодушие этого бескорыстного<br />

деятеля (Симоновича), видно из того, что он даже не<br />

пикнул, когда один из наших самохвалов развязно провозгласил себя<br />

в печати «открывателем» кавказского марганца и сам надел на<br />

себя венец Колумба». Ясно, что все это написано с целью не столько<br />

похвалить г. Симоновича, сколько задеть кого-то «одного из наших<br />

самохвалов». Чтобы публика по ошибке не приписала этого<br />

намека тому известному у нас господину, который публично уверяет<br />

всех и вся, что он взял Карс, производил генералов, поучал<br />

министров, распекал европейских первоклассных ученых, что вообще<br />

без него ничего не делается, и что даже аисты по его указанию<br />

вьют себе гнезда и пр. и пр., я должен признаться, что этот<br />

намек сделан на меня; но посмотрим, насколько он справедлив: за<br />

все время марганцевого производства у нас, мне раз только пришлось<br />

дать объяснение, и то вынужденное, в котором я рассказывал<br />

историю чиатурского марганца. В статье этой я говорю, что честь<br />

открытия марганца у нас (еще в тридцатых годах) принадлежит<br />

академику Абиху, а затем дальнейшее исследование – г. Симоновичу.<br />

Указания и исследования этих ученых до сих пор все еще<br />

лежали бы втуне, как все прочие в этом роде, если бы я, по совету<br />

этого же самого Симоновича, не взялся за это дело; 12 лет я возился<br />

с этим новым для нас делом, преодолел все препятствия, которых<br />

было немало, сам прогорел, но результат был все-таки достигнут,<br />

что и требовалось доказать: дело получило известность, и<br />

тогда только все те, которые не верили в это дело, с успехом взялись<br />

за него. Спрашивается, где же тут мое самохвальство? Мало<br />

ли у нас рудных месторождений, уже исследованных, но втуне лежащих,<br />

так как никто за них не берется! А как трудно браться за<br />

такие дела, чтобы поставить их на ноги, тому примером могут служить<br />

залежи каменноугольных копий, эксплуатируемые не таким,<br />

как я, а такими дельцами как Н.Я Николадзе! И что же мы видим до<br />

сих пор? Только то, что капиталы как самого Николадзе, так и всех<br />

привлеченных им к соучастию лиц, «горят себе, горят», а сам уголь<br />

до сих пор остается неприкосновенным в первоначальной чистоте.<br />

182


Из всего этого выходит заключение, что я – «самохвал», по меньшей<br />

мере, смешно! Напротив! Я глубоко ненавижу хвастунов, а<br />

подчас даже подсмеиваюсь над ними, за что они и кидают грязью в<br />

меня из-за угла, подобно автору вышеупомянутой статьи, который,<br />

чтобы только пофигурировать на обеде, данном марганцепромышленниками,<br />

рекомендовал себя марганцевладельцем и товарищем<br />

одного крупного производителя; меня же не было на этом обеде, за<br />

что и получил от многих замечания, а в числе их и от самого г.<br />

Симоновича! Приведу его слова: «Кому, кому, а тебе следовало<br />

быть на этом обеде, как немало потрудившемуся в деле производства<br />

этого марганца и самому тоже крупному марганцевладельцу!<br />

Мне - так, благодаря Нико, устроили овации, а я был ужасно сконфужен.<br />

Ты знаешь, я тоже не люблю этих фигурирований, хотел я<br />

возражать и напомнить им о тебе, но, зная твой характер, умолчал».<br />

На этом я кончаю свой ответ, ибо полагаю, что любовь к правде и<br />

всем известная добросовестность г. Симоновича обяжут его дать<br />

разъяснения автору статьи, тому рыцарю без страха и упрека, который<br />

не церемонится называть меня «самохвалом».<br />

Кн. Акакий Церетели<br />

Газ. «Новое обозрение»,<br />

№ 3695, 15/IX, 1894<br />

183


Чистосердечный ответ<br />

Метил я в ястреба, попал в ворону. К величайшему моему сожалению,<br />

автором заметки оказался г. Николадзе, с которым давно<br />

я прервал всякие сношения и решил избегать его, где бы и как бы<br />

ни ухищрялся он выступить против меня; но, благодаря невольной<br />

ошибке, на этот раз приходится нарушить свой обет и, конечно, в<br />

последний раз. В статье, напечатанной в № 3696 газ «Нов. Обозр.»,<br />

наговорить со свойственной ему развязностью массу небылиц, г.<br />

Николадзе, не краснея, восклицает: «Если этот мой рассказ не<br />

верен, то пусть кн. Ак. Церетели укажет читателям «Нов. Обозр.», в<br />

чем собственно заключается его заслуга, в каком начинании, в какой<br />

комбинации, в какой новой идее, в каких до него неведомых<br />

трудах? Не все ли мне равно, кого воспевать – его или г. Симоновича?<br />

Было бы лишь за что. Но кн. Ак. Церетели, увы, не укажет<br />

ничего подобного».<br />

В чем заключается мое участие в этом деле, об этом подробно<br />

изложено мною в моем «Вынужденном объяснении», напечатанном<br />

в грузинской газете «Иверия», №266 за 1893 год. Повторяться<br />

и зря утомлять читателей, не особенно, полагаю, интересующихся<br />

тем, кто именно инициатор этого дела – я или другой, - я не решаюсь,<br />

но если кто-нибудь из тех, которые не знают грузинского<br />

языка, действительно интересуются этим делом, чтобы иметь понятие<br />

о моем самохвальстве или правдивости г. Николадзе, я к его<br />

услугам: с удовольствием дам ему в руки доказательства не только<br />

всего того, что сказано мной в вышеупомянутой статье, но еще<br />

большего.<br />

Напрасно «грозный» публицист подкапывается под сказанную<br />

правду, чтобы досадить мне; смею его уверить, что это дело, какое<br />

бы оно место ни заняло в истории русского народного хозяйства,<br />

меня не может интересовать со стороны личного самолюбия, ибо я<br />

не из тех болезненных себялюбцев, которые, вообразив, что взяли<br />

первоклассные крепости, требуют себе в награду орден с. Георгия<br />

и, не получив его, себя же утешают тем, что «невоенным, мол не<br />

полагается», и обо всем этом смело повествуют целому миру. Я<br />

охотно готов уступить честь инициаторства в марганцевом деле у<br />

нас г. Николадзе, ибо он его так комично добивается, как увидит<br />

читатель ниже. Теперь же я укажу на перлы его полемических приемов.<br />

Я упомянул в своей первой статье о «Вынужденном объясне-<br />

184


нии», напечатанном мною в газете «Иверия», где подробно говорится<br />

и об академике Абихе, и о геологе Симоновиче, но он, г.<br />

Николадзе, ухватился за вскользь сказанные слова в одном из моих<br />

воспоминаний в «Квали», повыдернул оттуда с обычной ему ловкостью<br />

слова, обрадовался своей уловке и давай плясать под свой<br />

же аккомпанемент; спрашивается, для чего он прибегал к такой<br />

передержке. Неужели сознательно? Склонен думать, что нет! А<br />

просто по привычке, ибо кому так часто приходится маневрировать<br />

при взятии первоклассных крепостей, вроде Карса, тот не может<br />

также не поманеврировать на публицистическом поприще; здесь<br />

бы мне хотелось прекратить всяческие разговоры о г. Николадзе,<br />

но в его измышлениях есть одно комическое место, до того характеризующее<br />

автора, что не могу не указать его. Вот оно:<br />

«Когда Сп. Г.Симонович открыл кн. Ак. Церетели глаза насчет<br />

промышленного и рыночного значения нашего марганца, кн. Ак.<br />

Церетели не располагал ни средствами самому взяться за разработку<br />

этого материала, ни связями, которые могли доставить ему необходимые<br />

на то капиталы. В этом досадном положении носитель<br />

секрета, открытого ему г. Симоновичем, принужден был обратиться<br />

к содействию одного из своих знакомых, имевшего в те поры<br />

(дело было в 1873-1874 г.) довольно значительные заграничные<br />

сношения. Кн. Ак. Церетели доверчиво посвятил этого знакомого<br />

во все расчеты и предложения Г.Симоновича, с просьбою приискать<br />

за границей капиталистов, могущих взяться за столь выгодное<br />

дело. Знакомый, побывав за границей, посоветовался об этом предприятии<br />

с такими авторитетными геологами, как гг. Перноле (позже<br />

депутат) и Бараль (позже министр финансов и президент совета).<br />

Все они порознь единодушно советовали не обращаться в этом<br />

деле к помощи капиталистов».<br />

Кто был этот всемогущий, с большими связями, непростой знакомец,<br />

к которому будто бы обращался я, думаю, не трудно угадать<br />

всякому; это, конечно, сам г. Николадзе. Но изволите ли видеть, по<br />

свойственной ему всем известной скромности, конфузится называть<br />

себя. Оказывается, он первый познакомил Европу с кавказским<br />

марганцем, сообщив об этом таким знаменитым французам,<br />

как депутат Перноле, секретарь Бараль и министр финансов, президент<br />

совета, Рувье! Вот с какими тузами имел сношения г.<br />

Николадзе, ведь не чета они тому тифлисскому портному Андрею<br />

Капанадзе, дальше которого не пошел Ак. Церетели! Как все это<br />

185


внушительно и эффектно, да жаль только, что это мыльные пузыри<br />

собственного изобретения! Совершенно верно, что Н.Я.Николадзе<br />

привез из-за границы различных аферистов по своим ткибульским<br />

делам, но каких? Вот вопрос! Привез, например, однажды некоего<br />

Задера и отрекомендовал его владельцем богатейших залежей каменноугольных<br />

копий в Европе, но, к сожалению, рекомендуемый<br />

банкир оказался только кожевником! Это подало повод злым языкам<br />

утверждать, что его привезли будто бы с целью сдирать кожи с<br />

наивных владельцев ткибульских каменноугольных копий, но, слава<br />

Богу, пророчество их не сбылось, напротив того, сам кожевник<br />

едва не лишился собственной шкуры, и тогда все видевшие это у<br />

нас запели хором ту самую песню, которую г. Николадзе так неуместно<br />

повторяет в своей теперешней статье «худые песни соловью<br />

в когтях у кошки».<br />

Но об этом почему-то находит нужным умолчать сам г.<br />

Николадзе, потому и мы не будем распространяться больше, перейдем<br />

прямо к тем трем светилам, которых рекомендует нам их ловкий<br />

чичероне. Действительно, приезжали с ним каких-то три француза<br />

(их коих один – Рувье, которого после смерти от паралича,<br />

случившегося с ним в 1874 г., г. Николадзе производит в министры<br />

финансов и даже в президенты совета). Они поканканировав около<br />

Ткибули, уехали себе подобру-поздорову домой.<br />

Но, допустим, что они, действительно были теми, кем их рекомендовал<br />

Н.Я.Николадзе, а четвертый, состоявший при них слугой,<br />

был сам президент Республики инкогнито, - что ж из этого? Какое<br />

отношение могли они иметь к марганцу, когда в то время, т.е. в<br />

1873 году, о кавказском марганце и помину не было! Первые исследования<br />

марганца, частным образом сделанные для меня г. Симоновичем,<br />

было в 1875, а второе, официальное в 1880 году. Конечно,<br />

ничто не помещает г. Николадзе сказать, что еще другой раз приезжали<br />

совсем другие, но только случайно носящие одни и те же имена<br />

и титулы с прежними, приехавшими в 1873 году, и что к ним-то<br />

он и обращался по моей просьбе. Но, увы! И этому не поверит никто,<br />

кому только известно мое мнение об этом великом нашем общественном<br />

деятеле, Н. Я. Николадзе! Еще в то время, когда он<br />

только что вернулся из-за границы, меня спрашивали, какого я мнения<br />

о молодом вьюне, и вот мой тогдашний ответ: «в известном<br />

смысле, он превосходит Алкивиада, ибо тот только у своей собственной<br />

собаки отрезал хвост, чтобы заставить афинян говорить о<br />

186


себе, а этот не поцеремонится резать и у чужих». С тех пор я еще<br />

больше укрепился во мнении, что г. Николадзе, благодаря своей<br />

геростратовской страсти, сжигал все готовое и вообще, при малейшем<br />

прикосновении, способен только путать всякого рода дела и<br />

губить их, как бы они ни были прочно поставлены другими.<br />

Может быть, я заблуждаюсь, но дело в том, что, держась такого<br />

мнения, я не могу к нему обращаться никогда не только наяву, но и<br />

во сне; и, должно быть, все, что он пишет, ему самому приснилось<br />

без моего участия. Что же касается до совета, заимствованного им у<br />

хроникера «Нов. Обозр.» и преподнесенного мне, считаю его для<br />

себя лишним: у меня есть собственное правило – быть искренним,<br />

правдивым и по возможности скромным не только на литературном<br />

поприще, но и во всех общественных делах, ибо кто увлекается<br />

одними только фокусами и довольствуется временными, дешево<br />

купленными у толпы успехами, тот напоминает того жалкого актера,<br />

который, довольствуясь хлопушками раешников, мнит себя великим<br />

артистом и не замечает, как серьезные люди отворачиваются<br />

от него ∗ ).<br />

Кн. Акакий Церетели.<br />

Ред.<br />

Газ. «Новое обозрение»,<br />

№ 3698, 4/X, 1894<br />

∗ нельзя не сожалеть, что настоящая полемика приняла характер личной<br />

перебранки. Главный предмет ее первоначально был очень интересен: для<br />

будущего нашей промышленности было бы весьма полезно выяснить вопрос о<br />

возникновении одной из важных ее отраслей.<br />

187


Открытое письмо к Д.Н. Бакрадзе<br />

Многоуважаемый Давид Николаевич!<br />

Письмо ваше, напечатанное в № 3707 «Нов. Обозр.», очевидно,<br />

написано под минутным впечатлением тех статей Н.Я.Николадзе,<br />

которые очень смело и бесцеремонно были пущены по моему адресу.<br />

В маленькой заметке моей, напечатанной год тому назад в<br />

«Квали», где приводилось и ваше коротенькое письмо, ничего<br />

обидного не было для вас, а тем более ничего лестного и хвастливого<br />

также и для меня!.. Это ясно для всех, кто только может читать<br />

и понимать написанное на грузинском языке. Для тех же, кто<br />

знакомы с нею только по переводам и разъяснениям г. Николадзе, я<br />

поставлен в необходимость еще раз повторить ее, чтобы выяснить<br />

истину. Не только до вас, но и после вас не раз обращались ко мне<br />

и обращаются некоторые господа с такими же фразами, какие<br />

имеются в вашем письме. Чистосердечны эти слова или только насмешка,<br />

- я не знаю и предоставляю вам самим судить, но дело в<br />

том, что подобные приветствия и комплименты, клянусь вам, меня<br />

всегда ставили и ставят в неловкое положение. Когда я при вашем<br />

письме получал и реальное доказательство сказанного, я понял, что<br />

вы ваше пожертвование назначили на какое-нибудь благотворительное<br />

дело и выбор предмета предоставили мне. Я так и сделал,<br />

отослав эти деньги на фонд для собирания народных былин и сказок.<br />

Тогда же явилась у меня мысль указать на ваш пример и всем<br />

тем остальным, которые с такими же речами, как вы, обращались<br />

ко мне, ибо мне гораздо приятнее было видеть сочувствие других к<br />

намеченному делу, чем самому лично получать подаяние!.. Это<br />

ясно, кажется, и потому не понимаю ваших двух упреков, сделанных<br />

мне. Если действительно я не так понял смысл вашего письма<br />

или изменил что-нибудь, то простите великодушно, но я слишком<br />

дорожу вашим письмом, чтобы терять его!.. оно у меня, и я могу<br />

вернуть его вам, когда угодно и при ком угодно!..<br />

Что же касается до анекдота о Даламбере и Вольтере, то это,<br />

конечно, я должен принять за маленькую шутку с вашей стороны,<br />

но не знаю, как и чем я ее заслужил, ибо не чувствую в себе<br />

Вольтера и за спиною не ощущаю не только миллионной, но и рублевой<br />

славы!.. Мнение же ваше о погоне моей за копеечной славой<br />

более чем ошибочно!.. Ни в практической моей жизни, ни литературной<br />

деятельности я ее, кажется, не проявлял. Это, я думаю, вам<br />

188


лично больше известно, чем кому бы то ни было; но в данном<br />

случае, видно, вы поддались влиянию тех публицистических потуг<br />

г. Николадзе, после которых всегда выходит что-нибудь смешное!..<br />

Пусть другие недоумевают, почему г. Николадзе понадобилось задеть<br />

без всякого повода меня, княгиню Е. Церетели и других? Но<br />

вы, который давно знакомы с характером его писаний вообще, не<br />

могли не угадать и уели: очистить поле деятельности своим доверителям<br />

и разогнать всех, так или иначе прикосновенных к марганцевому<br />

делу. Повторяю, не следовало вам обращать внимания на<br />

его писания, особенно после его полемических приемов в отношении<br />

ко мне!.. Видно, не сверяли вы его перевода и разъяснения с<br />

моим оригиналом. Это более всего меня беспокоит, и, чтобы вывести<br />

вас из заблуждения, я должен указать вам на них. В своих<br />

статьях г. Николадзе фигурирует в двух противоположных ролях:<br />

обвиняемого и обвинителя. Посмотрим, каков он в той или другой?<br />

Рассказ его о депутате, сенаторе и министре-президенте напомнил<br />

мне реплику гоголевского ревизора о департаменте, сенате и министерстве.<br />

На это я указал мимоходом и тут же оговорился, что г.<br />

Николадзе способен сказать, что три французика, которые приезжали<br />

с ним, были одни, а эти три – совсем другие. Так и вышло: он<br />

смело повторяет, что когда трое приехали сюда, то во Франции остались<br />

еще трое других!.. Не то же самое говорил и гоголевский герой,<br />

когда напомнили ему, что автор Юрия Милославского другой?<br />

Это и сему подобные увертки он называет серьезным оправданием,<br />

и пусть себе!..<br />

Посмотрим теперь, как он объясняет!.. Несмотря на его бесцеремонное<br />

искажение смысла моих слов при переводе, даже и по его<br />

отрывкам можно угадать, как он силится предавать каждой фразе<br />

не то значение, какое нужно. Если я говорю в моей статье, что<br />

марганец был известен и местным жителям, называвшим его «квагунда»,<br />

и что Абих, Симонович и другие в своих геологических<br />

изысканиях упоминают о нем, как о минерале, не распространяясь<br />

о его практическом применении и способе его эксплуатации, - разве<br />

это значит умолять их заслуги, как ученых? Когда я говорю, что<br />

геологи в своих описаниях, где говорится о марганце, тут же повторяют<br />

и слова: мергаль, базальт, сенит, конгломерат и другие, но<br />

что масса одинаково интересуется и теми и другими, то неужели<br />

это значит, что я конгломерат принимаю за минерал? Очень дешевое<br />

остроумие!.. Еще остроумнее его разъяснения «Тер Нуар». Я<br />

189


говорил, что существовало общество под фирмою «Тер Нуар», которое<br />

экспортировало рейнский марганец и проч.… Этого, вероятно,<br />

не знал всеведущий публицист и обратился к своему вечному<br />

помощнику, т.е. к энциклопедическому словарю. Вычитав оттуда,<br />

что «Тер Нуар» - это маленький городок близ Сант-Этьена, во<br />

Франции, обрадовался своему открытию, и давай хихикать и свистеть.<br />

Если кто-нибудь спрашивает гостиницу, и ему указывают на<br />

«Лондон» у Михайловского моста, то значит ли это, что его отсылают<br />

в Англию, ибо Лондон там?!.. Не есть ли это беззубая выходка?<br />

Утверждать, печально, что не я первый начал разрабатывать<br />

марганец да еще ссылаться на свидетельство г. Симоновича – это<br />

значит не уважать своих собственных слов!.. И почему мой нотариальный<br />

арендный договор с Андрониковой, по которому два года<br />

приходилось платить арендаторше, г. Николадзе угодно назвать<br />

сомнительным? Ведь за договоры сомнительные приходится отвечать<br />

перед законом, но, слава Богу, ничего подобного не случилось<br />

в Чиатурском районе ни со мною, ни с другими, тогда как в<br />

Ткибульском районе подобные дела бывали, о чем не безызвестно<br />

и г. Николадзе!.. Не путает ли он марганец с каменным углем, и<br />

Чиатури с Ткибули? Но, довольно обо всем этом!.. Для характеристики<br />

достаточно и этих немногих примеров, чтобы не распространяться<br />

дальше!.. И вот, многоуважаемый Давид Николаевич, на кого<br />

вы обратили внимание, кем вы увлеклись, и зря, без всякого поводы<br />

с его стороны, обидели одного из преданных вам друзей!<br />

190<br />

А. Церетели<br />

Газ. «Новое обозрение»,<br />

№ 3721, 27/X, 1894


pasuxi mter-moyvrebs<br />

adamians rom Sublis kani gaumagrdeba da sircxvilnamuss<br />

dahkargavs, maSin enasac igrZelebs, rom Tavisi<br />

Cirqi sxvas gadascxos rogorme. minaxavs kacismkvlelebi,<br />

TavisgamarTlebas rom veRar axerxebden, brals mokluls<br />

adebden: `TviTon Semomakvdao!..~ agreTve Sevxvedrivar<br />

qurds, rom amtkicebda: me ki ar movipare fuli, me ki ar<br />

davxarje, TviTon SemomeWama _ Semomexrjao. TiTqmis<br />

marTla fuls daetanebios Zala adamianisaTvis, rom mas<br />

qurdoba Caedina. swored amnairad meqcevian me is vaJbatonebi,<br />

federalistebis qurqSi gamoxveulebi, viTom sazogado<br />

saqmisaTvis Tavdadebulebi, saqveyno saqmes ake-<br />

Teben. xmas avrceleben gazeTebis saSualobiT, viTomc me<br />

federalistebis winaaRmdegad gamovsuliyavi da kita<br />

abaSiZisTvis Savis micema msurvebodes. RmerTi, rjuli,<br />

rom es tyuilia. me sruliad ar mdomebia arCevanSi Careva.<br />

TviTon gamomiwvies da roca gamaSaves, mere momaweres is,<br />

rac me ar Camidenia. _ Cem amrCevlebs araferi federalistebis<br />

Sesaxeb ar hqoniaT mxedvelobaSi. aq iyo mxolod<br />

sapirado mosazreba, usamarTlo da Savi. da Tu me xmas ar<br />

viReb da fardas ar vxdi simarTles, maqvs amisi mizezi:<br />

`zogjer Tqma sjobs uTqmelobas, zogjer TqmiTac daSavdebiso~,<br />

ambobs rusTveli da amas xalxi amatebs: `moqneuli<br />

da mozomili ar xazulao~. amisi ar iyos, arc me minda<br />

saqveynod gamomJRavneba werilobiT da mitomac vsTxov im<br />

Cem mowinaaRmdege kitaelebs, rom samediatoro samar-<br />

TalSi gamomyven. dee, im mediatorebma ganixilon saqme da<br />

rasac isini gadaswyveten, veTanxmebi. me Cemis mxriT mediatorebad<br />

vniSnav: vano eliaSvils da iakob fancxavas,<br />

orives federalists.<br />

akaki<br />

[1912 wlis Semodgoma]<br />

191


saqvelmoqmedo Widaoba<br />

Sin rom davbrudi, gazeTs wavavle xeli gasarTobad da<br />

ai, ra wavikiTxe axal ambebSi: `goris mazris Tavadaznaur-<br />

Ta winamZRolis TavosnobiT xval gorSi Widaoba gaimar-<br />

Teba qalTa saswavleblis da wiTel-jvris sasargeblodo...~<br />

romeli dargis xelovnebaa es Widaoba? ar viciT,<br />

magram es ki, rom vinc imas misdevs, etyoba, im Skolis aRmsarebelia,<br />

romelsac usargeblo xelovneba ara swams.<br />

Widaobac marto xelovnebisTvis ar aris gamogonebuli,<br />

saqvelmoqmedoTac gamosadegia! da mosawonic aris _<br />

erTi, rom patriotulia da masTanac am xelovnebasTan<br />

fexovnebac gauyrelia, radganac xelebic da fexebic moqmedebaSi<br />

arian Widaobis dros!... etyoba, es kargad esmis<br />

meTaursac... vaSa, rom kidev axsovT Cveni mama-papuri gar-<br />

Toba... Widaoba... es kia, rom am Widaobas iseTive daniSnuleba<br />

aqvs, rogorc SimSilobis drom mSivrebisTvis piknikebis<br />

gamarTvas: iq xalxi iJliTeba da aq ki imaT sasargeblod<br />

bRlaZunoben... iq sisxli iRvreba da aq ofli! _ Widaobaze<br />

did Zali xalxi daswrebia. axlad gamoCenili mo-<br />

Widave ceraZe datakebia Zvel moWidaves muStiZes... muStiZe<br />

[ ] 1 ceraZes, magram mere veRar gaurCeviaT xarxarSi<br />

vin vis Zala... xalxs Rriali dauwyia:<br />

vaSa! vaSao!.. rogor Tu vaSao... vaSa ki ara `naSao~, urrao!<br />

mayureblebs guli [ ] 2 _ ceraZe kerZo iyoo da muSti-<br />

Ze qristiani da aba, vnaxoT vin vis waaqcevso _ zogi<br />

ceraZisken, zogi muStiZisken, sulganabuli SeCereboden.<br />

ceraZis da muStiZis [xelovnebiT] jibaZes usargeblia. Semosavali<br />

didi yofila, magram ujiblarad verc es Widaoba<br />

gadarCenila. amboben, jiblaric [7444] iyoo!..<br />

1 sityva ar ikiTxeba.<br />

2 sityva ar ikiTxeba.<br />

192<br />

akaki wereTeli<br />

[1914 wlis agvisto _ 24 dekemberi]


193


194


* * *<br />

[sityva dimitri yifianis dasaflavebazed]<br />

Senis sicocxlis dros siamovnebiTa da mowiwebiT Sen<br />

win Tavmoxrili, dRes mwuxarebiT movidrek muxls, rom<br />

ukanasknelad Tayvanisce Sens gacivebuls gvams, avazakebisgan<br />

sicocxle damwarebuls.<br />

mnaTobi sxiv-momfinared amobrwyinebuli sxiv gafantviTve<br />

Caesveneba imav didebiT da ZlierebiT, romliTac<br />

amoelvarebula da naTeli srbola misi yvelasTvis saTval-daTvaloa,<br />

Tvinier brmebisa. da Senc, arseba naTelo,<br />

rogorc sicocxle, ise sikvdili Seni Seiqn yvelasaTvis<br />

saTval-daTvalo da maS, Senda saqebad, sadideblad raRa<br />

vsTqva iseTi, rom saqarTvelos erTis kuTxidam meoremde<br />

ar enaxosT, ar gaegonosT da ar egrZnosT. umetesma nawilma<br />

imereTisam, Senzed mgloviarem, ar icis, ragvari<br />

gvirgvini unda gadmogxuros, dafnisa Tu yvavilebisa...<br />

ara, arc erTi... da eg xom Cveulebriv movlinebaT gadaiqca<br />

CvenSi da Sen ki, romlis sicocxleca da sikvdilic ara<br />

Cveulebrivi iyo, Sen, romelmac Sens sicocxleSi mxolod<br />

eklis gvirgvini atare, Cveulebrivi aRara gagebedeboda<br />

ra da verc SemogkadreT.<br />

da aha, xelcalieri, ugvirgvino vdgevarT Sen win da<br />

mxolod cremlebs vafrqvevT gulwrfelad Sens bedSavs,<br />

magram didebuls kubos. dee, uRvTo-urjulod daTxeuls<br />

Sens sisxls SeeTanaziaros cremli simarTlisa da gulwrfelobisa,<br />

rom orTave erTad SeerTebulad windaT daidvas<br />

ima momavlisaTvis, romelsac Sen mTel Sens sicocxles<br />

swiravdi da Rirsic gaxdi, rom iwodo namdvil<br />

dimitri Tavdadebulad.<br />

mSvidobiT, xorcielad Cvengan dakargulo, magram sulierad<br />

ki saSviliSvilo mokavSirev, Cveno dido moZRvaro!<br />

1887<br />

195


* * *<br />

g l o v a<br />

ZvelTaganve samas samoc-da-xuTi taZari agebula<br />

saqarTveloSi wminda giorgis saxelobaze, rom wlis ganmavlobaSi,<br />

yovel dRe moexsenebia qveyanas da edidebia<br />

misi didi mfarveli, mTavar-mowame, dReidan erTic kidev<br />

unda miematos da ganxdes samas samoc-da-eqvsi, nakis Sesavsebad!..<br />

es aris survili, dRes moulodnelad aRelvebul<br />

saqarTvelosi, rom miT gulis-tkivili Seimsubuqos<br />

da uzomo mwuxareba odnaT mainc moiqarvos!.. da ra movlenia<br />

Cven mxares, rom ase aRSfoTebula? mosisxle leng-<br />

Temuri xom ar mosCvenebia xel-axlad? an mzakvari Sahabasi<br />

xom ar molandebia? da an moRalateebisagan saqar-<br />

Tvelos asaoxreblad waqezebuli xoja-xani xom ar gaTvaliswinebia?<br />

ara!.. maSin xom gul-gatexili qarTveli, Seupovrobis<br />

niSnad, mrisxanebiT anTebul TvalTagan naperwklebs<br />

gamoafrqvevda da dRes ki cremlebsa hRvris, ohxvriT<br />

Senakazms! _ mgloviared damjdara, magram visze?<br />

saarako daviT aRmaSenebeli xom ar agondeba? an saocar<br />

Tamars xom ar ixsenebs da an sasiqadulo giorgi brwyinvalis<br />

samares xom ar dahyurebs? ara! ara! da ara!!!! didi<br />

xania, qarTvelTa madlierma gulma sasoebiT Caisvena<br />

gulSi saSviliSvilod maTi kubo!...<br />

dRes sul sxva aris mizezi qveynis aRSfoTebisa: dahkarga<br />

is, vinc dasakargavad ar emeteboda!.. iglovs did<br />

mTavars memkvidre cesareviCs, romelic garemoebam Semoaxizna<br />

saqarTvelos da vinc Tavisi did-bunebovneba Seuferad-SeuTanxma<br />

saqarTvelos diad bunebas. stiris mas,<br />

vinc ganurCevlad gvartomobisa miudgomlobis da simar-<br />

Tlis sxivs afenda, miT guls ubrunebda da nugeSs aZlevda<br />

devnul-CagrulTa. qristes mier gulTamxilaobiT<br />

dagvirgvinebulma Seiyvara qveyana da miT Seayvara Tavi<br />

196


ers imdenad, rom Tavis Tavad moipova wodeba saalerso<br />

saxelisa: `Cveni giorgi~, am saxeliT SesTxovda saqarTvelo<br />

dRemdi mis dRegrZelobas yovlis SemZlebels da am<br />

saxeliTve dReidgan oxvriT SesTxovs mis saukuno<br />

gansvenebas.<br />

* * *<br />

samocianelTa winamorbedi<br />

akakis sityva giorgi RoRoberiZis<br />

dakrZalvaze<br />

1899<br />

`aTasi weli, viTarca guSindeli dReo~, _ ambobs winaswarmetyveli,<br />

da marTlac saocari siswrafiT garbis<br />

dro da Tan miaqvs Cveni qveyniuri araraobac!.. guSin ar<br />

iyo, gansvenebuli dagvibrunda ruseTidan, universitet<br />

damTavrebuli, sicocxliT savse? dRes ki, ase male moxucebuls<br />

veTxovebiT saukunod da vabarebT civ samares?<br />

diax, veTxovebiT yvelani _ didi da patara, gaurCevlad<br />

wodebisa da wreebisa, Tanasworad guldawyvetilni.<br />

sakvirvelia! ra miuZRoda am kacs iseTi, rom yvela ase<br />

Svgvkriba mis kubos win? _ brboTa momxiblavi simdidre,<br />

sadiado naboZebi maRalaRmatebuloba, Tu TvalmosaWreli<br />

sxva rame garegani RirsebaTagani? arc erTi ram amgvari,<br />

garda sakuTari Sinagani Rirsebisa, romelsac sazogadoT,<br />

gamorkveviT da Segnebulad umravlesoba vera hxedavs,<br />

magram romelzedac erovnuli grZnoba alRos aaRebinebs<br />

xolme xalxs, da ai, dRes vxedavT swored amis magaliTs.<br />

marTalia, giorgi RoRoberiZes yvela icnobda<br />

uwyinar, mSvidobian da keTil, patiosan kacad, magram es<br />

197


kidev ar kmara qveynis gulis mosagebad; aq kidev sxvac<br />

unda iyos saidumlo, sagulisxmo da Cvenc is unda<br />

gamovarkvioT.<br />

naTqvamia: `erTi mercxali gazafxuls ver moiyvanso~<br />

da Cven ki, Cvenis mxriT, mogaxsenebT, ara Tu erTi mercxali,<br />

mTeli indoeTis gundic erTad ver moiyvans gazafxuls...<br />

piriqiT, mercxlebi mohyavs gazafxuls; magram<br />

xalxi mainc TanaugrZnobs im sasurvel Cits, rogorc<br />

gazafxulis winamorbeds da maxarobels.<br />

ai, swored amisTana winamorbed-maxaroblad moevlina<br />

gansvenebuli giorgi im axalgazrda gunds, romelic Cven-<br />

Si mesamoce wlebis moRvaweebad arian cnobilni.<br />

marTalia, mwerlobiTi saSviliSvilo sabuTi Tavisi<br />

moRvaweobisa ara dautovebia ra gansvenebuls, magram,<br />

Cven mis naamxanagebs, gvaxsovs da movaleca vxdiT Cvens<br />

Tavs, ar daviviwyoT, rom im gzisaken, romelzedac Semdeg-<br />

Si mesamoce wlebis moRvaweebma gaiares CvenSi, pirvelad<br />

giorgi RoRoberiZem migviTiTa. maSasadame, sxva Rirsebac<br />

rom ara hqonoda ra, es erTi faqtic sakmao iyo misda<br />

sasaxelod, da ai kidec vxedavT dRes, ra pativiTac gaixsena<br />

sazogadoebam.<br />

Rirs ars mieniWos mas aq dauviwyari saxeli da iq<br />

saukuno gansveneba!~<br />

198<br />

1900


* * *<br />

[sparseTidan mosuli qarTveli stumrebis<br />

pativsacemad warmoTqmuli sityva]<br />

batonebo!<br />

`rkinas cecxli afoladebs, adamians — gansacdelio~,<br />

_ naTqvamia da am WeSmaritebas dRevandeli, Cveni aq Tavmoyrac<br />

amtkicebs: am orasis wlis wineT Sah abazma moarbia<br />

aRmosavleT saqarTvelo da vinc ki Caigdo xelSi, waiyvana<br />

tyved, Soreul sparseTSi gadaasaxla, rom ufro male<br />

gadaerjulebia. magram ar gamarTlda is Zveli andaza,<br />

rom `Citi sadac daibadeba, misi baRdadic iq ariso!~ Tumca<br />

am orasi wlis ganmavlobaSi, Cven saerTo ara gvqonia ra<br />

im tyve-winaprebis naSierTan, yovelive kavSiri gawyvetili<br />

iyo, magram isini ki, Turme, qarTvelobas gulSi ki<br />

mainc ar iSliden. iq Sobilan, iq gazrdilan, gamoucvliaT<br />

rjuli, radgan RmerTi yvelgan erTia, magram gvar-tomobaze<br />

mainc xeli ar auRiaT da ors maTgans dRes aqa<br />

vxedavT. cudi dro ki Segvixvda mxiarulobisaTvis Cvenca<br />

da maTac! Tu Sah-abazis dros xorcielad iyo dasustebuli<br />

saqarTvelo, dRes sulierad aris, rasac dRevandeli<br />

stiqionuri moZraoba gvimtkicebs, magram am moZraobaSi<br />

Sors mWvreteli dainaxavs momavlis imedebs. dRevandeli<br />

moZraoba bunebrivia: rodesac xangrZlivi gvalvebis Semdeg<br />

mdinare aReldeba, is Tavis kalapotSi veRar eteva,<br />

gadmostexs kideebs, walekavs napirebs, Tan waiyolebs,<br />

rac uvargisi da nametani ram aris da mere isev damSvidebul-dawmendili<br />

Cadgeba Tavisive kalapotSi. eseve emar-<br />

Teba dRes Cven erovnebasac. `zamTari ver SegvaSinebs,<br />

roca gazafxuls moveliT~ da sixaruliT yurs vugdebT<br />

pirvel mercxalTa WikWiks, rogorc maxaroblisas. Cveni<br />

momavali erovnebis gazafxulis mercxlebad vxedavT<br />

199


sparseTidan mosul dRevandel stumrebs da maT samaxaroblo<br />

WikWiks mivayolebT Cvenebur, qarTul, gul-gaSlil<br />

`mravalJamiers~!.. vsvam maT sadRegrZelos da vinatroT,<br />

rom male damdgariyos dro: erTobis, Zmobis da<br />

siyvarulisa.<br />

* * *<br />

[ramdenime sityva gansvenebul grigol<br />

episkoposze]<br />

akaki<br />

[1907]<br />

`mkvdarze an kargi da an sul araferio!~ _ ambobs er-<br />

Ti laTinuri andaza. cota ar iyos, es andaza iezuituria!..<br />

mkvdars mitom ki ar moixsenieben, rom imas kargad<br />

rame Seasminon; cocxlebis gasagonad amboben, rasac amboben,<br />

rom kargi saxelmZRvanelod daudvan da cudi Tavidan<br />

aacdeninon. _ swored am ganzraxviT yofila gamsWvaluli<br />

is korespondentic, romelmac gazeTSid dabeWda gansvenebul<br />

grigol episkoposis biografia. im biografiaSi<br />

carieli ginebis meti ara aris ra!.. TiTqos, araferi Rirseba<br />

ara hqondes im gansvenebuls da Cven ki amaze ver<br />

veTanxmebiT avtors. sxvaTa Soris is azric gamohyavs, rom<br />

viTomc gansvenebuli Rirsi ar yofiliyos episkoposis xarisxis,<br />

rogorc gaunaTlebeli kaci, radganac rusis saswavlebelSi<br />

arsad yofila, arc akademia hqonia gaTavebuli<br />

da arc seminaria, _ es marTalia, magram, is iyo qar-<br />

Tul monasterSi gazrdili, martvilSi, zedmiwevniT icoda<br />

<strong>qarTuli</strong> da savsebiT esmoda saRmrTo werilic. Tu es<br />

ase ar yofiliyos, is marTla ar iqneboda Rirsi im xarisxis,<br />

romelic xelSi eWira!.. <strong>qarTuli</strong> sasuliero litera-<br />

200


tura mdidaria, siwmindiT daculi da advilad gasagebi.<br />

Cveni saRmrTo werili iTargmna maSin, roca ena samudamod<br />

damTavrebuli iyo da mitom aris, rom dResac yvelas ase<br />

naTlad esmis, rogorc esmodaT Cvens winaprebs meoTxe da<br />

mexuTe saukuneSi. da mitomac saqarTvelo erTaderTi<br />

marTlmadidebeli xalxia, romelsac arodes araviTari<br />

mwvalebloba rjulSi ar Semoparvia. da sxvagan ki saRmrTo<br />

werilis sityva aRar esmodaT, am senma mravalgvarad<br />

moikida fexi. ruseTis patriarxma nikonma moindoma, rom<br />

Tanamedrove rusul eniT gadaesworebia Zveli slavianuri<br />

maTi saRmrTo werili, magram ver gaiyvana Tvisi survili<br />

da mitomac aris, rom yvelas Taviseburad esmoda gaugebari<br />

ram da Cndeboda sxva-da-sxva gvari seqtebi. jerjerobiT<br />

ormoc mwvaleblebze metia ruseTSi da Tan-da-<br />

Tan matulobs.<br />

Semcdari arian is rusis moZRvrebi, romelnic amtkiceben,<br />

rom marTlmadidebel sarwmunoebisaTvis, sakmao<br />

aris mxolod rwmena, guliTadi rwmena da sxva araferio!<br />

magram gonebis dauxmareblad? Tuki adamians samoZRvro<br />

ena ar esmis, Segnebuli ara aqvs, rasac eTayvaneba da mxolod<br />

TuTiyuSurad CaZaxeb-amoZaxebis meti ara exerxeba<br />

ra, ra qristianoba eTqmis? da an rogor SeiZleba is iwamos<br />

kacma, rac ar esmis? rusuli saRmrTo werili naTargmnia<br />

slavianurad. am eniT dRes aRaravin ar laparakobs.<br />

TviT mqadageblebsac aRar eyurebaT da xalxma raRa unda<br />

gaigos? ai amas aswavlian seminaria-akademiebSi da amas<br />

afiqreben. iq ornive <strong>qarTuli</strong> Tu saRmrTo werili, ubralo<br />

samxedro enac ki akrZalulia. aqedan ra igulisxmeba?<br />

_ is, rom SeiZleba marto <strong>qarTuli</strong>s codniT Rirsi gaxdes<br />

ara Tu mRvdlobis, episkoposobisac ki da agreTve ginda<br />

akademiac hqondes gaTavebuli, Tu sagangebod mere ar<br />

iswavla Sin <strong>qarTuli</strong>, uRirsi iyos mRvdelobisac ki.<br />

aq erTi ram magondeba. imereTis episkopozs, gabriels<br />

miadga diplomiT xelSi seminarieli da moiTxova, rom<br />

mRvdlad ekurTxebia. radganac seminariels ufleba xel-<br />

201


Si eWira, akurTxes da gaamweses zemo imereTisaken. axlad<br />

gamwesebuls, <strong>qarTuli</strong> rom ar exerxeboda, slavianurad<br />

swiravda, rac aravis ar eyureboda. didmarxva rom dadga,<br />

mrevlma sTxova <strong>qarTuli</strong> wirva-locva gagvagoneo. mRvdelma<br />

ifiqra, gaduTargmni qarTulad sityvebs da is iqnebao.<br />

erTxel locva sinanulisa rom unda eTqva, Taviseburad<br />

viTom gadaTargmna: `he, ufalo, cxovrebisa Cemisa~... ve-<br />

Rar moaxerxa da wamoiZaxa: `Sen hei ufalo, muclisa Cemisa<br />

da sxvani~.<br />

dResac im ganaTlebulebs, romelTac gazepirebuli<br />

aqvsT kaWkaWurad slavianuri, yoliferi esmisT, garda<br />

<strong>qarTuli</strong>sa da saRmrTo movaleobisa!..da Tu amas xedavda<br />

gansvenebuli grigoli da xan da xan Tu upiratesobas aZlevda<br />

kurTxevis dros Sin gazrdilebs, es niSnavs urCobas,<br />

umaRles brZanebis ausruleblobas da ara imas, rasac<br />

korespondenti ewameba!.. CvenSi imdenad gafuWebulia haeri,<br />

rom erTmaneTis kicxva-gineba sazogado senaT aris<br />

gadaqceuli. qriste RmerTi rom CamobrZandes, imazedac<br />

bevr rames cuds ityvian da gansvenebul grigol episkopozze<br />

rom Tqmuliyos, ra gasakvirvali iqneboda? rac<br />

Seexeba miss moqrTameobas, me imaze baass ar daviwyeb, rac<br />

ar vici, magram es ki makvirvebs, rom, miuxedavad didi<br />

jamagirisa, gansvenebuli yovelTvis ufulod, Raribad<br />

iyo da Raribadac mokvda!.. raTi unda aixsnas es? miTi, rom<br />

is iyo didi saidumlo qvelmoqmedi kaci da sxvaTa Soris<br />

misi xarjiT bevri izrdeboda sxva-da-sxva saswavlebleb-<br />

Si. me am werils ar davwerdi, rom erTs maTgans mainc xma<br />

amoeRo, magram yvela gaCumda, da yvelam qva da gunda<br />

miayara, ase Tu ise, qveynis mokeTes!.. kaci unaklulo ar<br />

SeiZleba, magram roca adamians madli meti miuZRvis codvaze,<br />

is ar aris wasawymedi da gansvenebuli grigolic<br />

swored amisTana iyo da ar adga im gadarjulebul gzas,<br />

romeliTac dRes CvenSi bevri arian gamsWvalulni!.. me<br />

Cemis mxriT vityvi, rom is iyo kargi qarTvelTagani, rac<br />

iSviaTia dRes CvenSi da keTilic iyos misi xseneba.<br />

1908<br />

202


* * *<br />

ucxoeli qali<br />

(leqsi prozad)<br />

morTul-mokazmuli, fer-nacxebi da sarkis win kopwiobiT<br />

daqanculi, gamodis, rom aqeT-iqiT qseli gaabas da<br />

beci buzebi daiWiros. vin arian es buzebi! _ me... Sen... is<br />

da yvela! me ki, rogorc qarTvels, Rimili momdis. Cem sam-<br />

SobloSi xelovnebas jer kidev ar dauCagravs buneba: vardi<br />

TavisuflaT sunnelovnad iSleba da morcxvad Tavsa<br />

hxris da yayaCo medidurobs!.. ese igi, iq, sadac es sami<br />

yvavilovaneba erTad ar SeerTebula, fexs ver ikidebs<br />

siyvaruli!.. siyvaruli namdvili da ara binZuroba. iyo<br />

dro, rom qarTvel qalTa umetesobas, garegnobiT zemoxsenebulad<br />

Semkuls Sinagnoba ekavSireboda. suli xorcs<br />

hscemda naTels da xorci suls SehqaTqaTebda!.. dResac<br />

kidev, Tumca iSviaTad, magram mainc aqa-iq, sadme moipoveba<br />

namdvili qarTveli qali da erT maTgans me kidec ve-<br />

Tayvanebi da es Tayvania uxmo locva-dideba Semoqmedebis!..<br />

jer, sanam mTa-goras moxurebuli mze mwvervalze<br />

Tavs amohyofdes, gaismis ciskris zariviT tkbilad gulis<br />

siRrmemde Camwvdomi misi xmis wkriali. gauRviZnia Cem<br />

satrfos, xel-piri daubania, dauvarcxnia gulmkerdze<br />

datevebuli Tma, Caucvams ubralod da Svilebs istumrebs<br />

saswavlebelSi, rom mere saojaxo saqmes mohkidos xeli da<br />

daRamebamde fexze idges. mTeli dRe moZraobs da misi<br />

moZraoba saarakoa. yoliferi hSvenis: gaiRimebs, TiTqo<br />

ca gaixsnao. moiWmuxnis, TiTqo deda-miwa Seikrao! minaxavs<br />

mis wamwamebze kurcxali Camokidebuli... minaxavs da<br />

Zlivs dadnobas gadavCenivar!.. dRiuri SromiT daqanculi,<br />

RamiT rom qveSsagebSi moisvenebs xolme, TiTqo mTvarem<br />

moifinao, me mivdivar aTrTolebuli, viCoqeb mis win<br />

203


da zegardamo STagonebuli veamborebi mis fexebs!.. veamborebi<br />

mitom, rom im fexebze idga mTeli dRe da im fexebs<br />

mimoqonda aqeT-iqiT!.. wmindaa is ambori, rogorc dedis<br />

cremli da im amborTan erTad gaTavdeba Cemi sicocxlec!<br />

da es ki, [dedabrobaze] xeli auRia da deda _ [zardlad]<br />

gamodis, rom qselSi gamabas! amao amaoT!.. me sul sxva<br />

gvarad mesmis siyvaruli! siyvaruli igive xelovnebaa!<br />

* * *<br />

werili megobrebTan<br />

[1908]<br />

ormocdaaTi wlis iubilei naxevrad panaSvidia da ma-<br />

Sasadame, didi araferi samxiarulo, magram me ki Cemma<br />

iubileim moxucebuloba damitkbo da damaviwya gadasuli<br />

Wir-moTmineba. is TanagrZnoba, romelic me meRirsa ara<br />

marto qarTvelobisagan Sav zRvidan dawyebuli kaspiis<br />

zRvamde, ucxo mezoblebisaganac ki, didi iyo CemTvis.<br />

bednieri var miTi, rom Cemma patara moRvaweobam amisTana<br />

dros CvenSi gamoiwvia erovnuli aRfrTovaneba, niSani<br />

ukeTesi momavlis. ase Tu ise, aRar vici, Tu ra madloba<br />

unda Sevwiro rogorc qarTvelobas, ise mezoblebsac TanagrZnobisaTvis?<br />

garda gulisa, me ara gamaCnia ra da mxolod<br />

im guls gadavuSli Cem TanamgrZnoblebs, rom Sig ar<br />

CamrCes ra maTgan dafaruli: yovelgan da yvelasgan Semo-<br />

Rebulia ocdaxuTi wlis iubileis gadaxda, magram, me ki<br />

roca gamiTavda is xane, dRevandel Tavadebs, im meTaur<br />

inteligentebs, romelTac Cveni wamebuli cxovrebis sadave<br />

SemTxvevisa da `mizezisa gamo sxvisa da sxvisa~ xelSi<br />

uWiravsT, ar gavxsenebivar!.. sityviT ki arwmunebden, rom<br />

204


ocdaTxuTmeti wlis iubileis vucdiTo. dadga maTi daniSnuli<br />

droc da maSinac isa sTqves: `Cven imdenad gviyvars<br />

akaki, rom gvinda didxans icocxlos da mere ormocdaaTi<br />

wlis iubilei gadavuxadoTo~. maTi locviT iyo, Tu<br />

SemTxveviT, marTla mivaRwie im dromdisac, magram mainc<br />

kidev xmas ar iRebden! albaT, im ganZraxviT, rom asi wlis-<br />

Tvis gadaedvaT, radganac sasikvdilod ar vemetebodi. me<br />

mrwamda maTi gulubryviloba, magram zogierTebma ki sazogadoebidan<br />

sxvanairad gaiges es maTi gulubryviloba<br />

da Zala daatanes, rom `w.k. gamgeobas~, rogorc damtkicebul<br />

sazogadoebas, Tavs edva saiubileo nebarTvis gamotana.<br />

gamgeoba iZulebuli gaxda, rom aesrulebia sazogadoebis<br />

Txovna da Tanac Tavis mxriT Seadgina saiubileo<br />

komitetic. am komitetSi, miuxedavad Cemi piradi Txovnisa,<br />

arc erTi misTana ar gaureviaT, romelnic ufro energiulad<br />

Seudgebodnen Cem Sesaxeb saqmes. magaliTad, arc<br />

diasamiZeebi, arc RambaSiZe da arc sxvani, magram arCeul<br />

komitetis erengiac saWiro aRar gamodga: sazogadoebam,<br />

xalxma, gaigo Tu ara iubilei iqnebao, piraqeT, TanagrZnobiT<br />

miawyda am dResaswauls da komitets bevri aRara<br />

darCenia ra saSromi: mxolod Teatri daiqirava saiubileod<br />

da bileTebi gahyida. amiT unda gaTavebuliyo maTi<br />

movaleobac, magram, ra brZanebaa! Cemi apekunobac ikisres<br />

Tavis Tavad sxvis daukiTxavad. gamoacxades, rom Cven vadgenT<br />

`akakis fondsao~, rom Semosavalidan misi mdgomareoba<br />

uzrunvelvyoTo. am ganZraxviT gamosces gasasyidad<br />

Cemi nawarmoebi, Sekribes Semosavali sxvadasxva warmodgenidan,<br />

gaimarTa Semowiruloba sxvadasxva wyaroebidan<br />

da es yvela fondSi Sedioda da Sedis kidevac. am dReebSi<br />

komitetma, rom daSliliyo, moaxdina ukanaskneli sxdoma<br />

da gadaswyvita Semdegi: `fondi aris mxolod akakis saxeliT<br />

dawesebuli, romelic unda moxmardes Raribsa da xan-<br />

SiSesul moRvaweebs, maT ricxvSi, rasakvirvelia, akakisac<br />

uzrunvelsayofelad daeniSnos Tviurad asi maneTio! es<br />

ganaCeni gadasca komitetma `w.k. gamgeobas~, ese igi, erTi-<br />

205


sa da imave piris marcxena xelma _ marjvenas da amiT<br />

morCa, gaTavda!..<br />

xalxisa da sazogadoebis naboZebi `talaxiani joxic<br />

kargia~, magram Tu marTla Semomwirvelebs fondi hqondaT<br />

mxedvelobaSi da ara Cemi uzrunvelyofna, maSin winaaRmdeg<br />

maTis survilisa, me verafers miviReb da uars<br />

vucxadeb im asi maneTis miRebaze, romelic komitetma<br />

TviT-nebobiT miwyaloba. diax, uars vucxadeb da mxolod,<br />

rogorc adrevac gamocdili, mxolod vTxovilob amas:<br />

radganac fondi Cemi saxeliT aris Semdgari, rogorc me,<br />

ise sazogadoebasac sruli angariSi mogvcen: vin arian<br />

Semomwirvelebi? saidan ra Semovida? sul ramdenia? Semosavlidan<br />

raSi ra daixarja da ramdeni darCa? amgvari angariSia<br />

saWiro ara marto Cemi fondis, sxva fondebisTvisac<br />

da pasuxsac dasabuTebuls veliT.<br />

akaki<br />

sxva gazeTebsaca vsTxovT, rom es Cveni statia<br />

gadabeWdon.<br />

206<br />

[1909 weli, ianvari-ivlisi]


* * *<br />

[akakis mier warmoTqmuli sityva<br />

Jurn. `jejilis~ daarsebis oci<br />

wlisTavTan dakavSirebiT]<br />

batonebo!<br />

patara prusiam rom didi safrangeTi daamarcxa da manamdi,<br />

TiTqos umniSvnelo samefo, mTlian hermaniis didimperiad<br />

gaxada, mizezad Zlevamosilobisa erTpirad aRiares<br />

ara marto niWieri sardlebi da gawvrTnili jari,<br />

magram soflis maswavlebelnic, romelTac bavSvebs Caunerges<br />

gulSi samSoblos Tavdadebuli siyvaruli. aqedan<br />

is unda vigulisxmoT, rom axalgazrdobis Tval-yuris<br />

gdebas da mis aRzrdas didi mniSvneloba aqvs cxovrebaSi.<br />

anastasia TumaniSvili-wereTlisa oci weliwadi adgia<br />

am gzas da adgia ara marto... mxolod Cveulebrivad<br />

elviTa da quxiliT, sxvebis Tvalsa da yurSi saCxireblad!...<br />

CumaT... sitkboebiT eCurCuleba mozard-Taobas da<br />

am wynar samsaxurs ugvirgvineben dRes patara bavSvebi da<br />

maTi mSoblebi madlobis gadaxdiT. maTTan erTad mTeli<br />

sazogadoeba... qarTvelobac, rogorc sayovelTao grZnobas,<br />

uerTebs Taviss gulisTqmas da isurvebs am qal-moZRvrisTvis<br />

xangrZliv moRvaweobas da simrTeles mraval-<br />

Jamier.<br />

akaki<br />

1910<br />

207


* * *<br />

[akakis sityva meliton CogovaZis<br />

dakrZalvaze warmoTqmuli]<br />

batonebo! gamoeTxova wuTisofels da dRes unda mivabaroT<br />

bnel saflavs erTi saukuTeso sazogado moRvawe-<br />

Tagani. quTaiselTa garda iqneb bevrma ar icoda: vin iyo<br />

gansvenebuli meliton CogovaZe da Cveni valia, aRvniSnoT<br />

misi vinaoba. is iyo Rirseuli adamiani, Tavdadebuli qar-<br />

Tveli, umwikvlo Tavis asparezze da Cumi moRvawe. amitomac<br />

misi Sroma-moRvaweoba Sorsa da Sors Tvalsa da yurs<br />

ar eCxireboda Cveulebrivad.<br />

amisTana moRvaweni xSiri ar aris CvenSi; mxolod saukunoebi<br />

warmoSoben! rom Sehferis, ise ar imarxeba: vera<br />

vxedavT saqarTvelos sxvadasxva kuTxeebidan warmomadgenlebs!<br />

arsad arian Cveulebrivad vercxlis gvirgvinebi.<br />

magram Zvirfas gvirgvinebad edeba mas is mwuxare saxe,<br />

romelic etyoba saerTod dRes aq Tavmoyril sazogadoebas<br />

da is cremlebi axalgazrda moswavleTa, Tan rom<br />

Cahyvebian samareSi!<br />

netavi mSoblebs! amisTana Svilis gamzrdels! vai dedmamas,<br />

amisTana Svilis udrovod dammiwebels! da damkargavs!!!<br />

vinatroT qveynisaTvis bevri amisTana moRvawe da<br />

gansvenebulisaTvis ki dauviwyari saxsenebeli.<br />

208<br />

1910


* * *<br />

ilia _ mze<br />

erT glexkacs egona, mze Tavis soflis gorakidan amodioda<br />

da wavida mis dasaWerad. magram dainaxa, rom mze<br />

meore goridan amodioda. gadavida, magram mzem mesame gorakidan<br />

amohyo Tavi. iqac abobRda da kidev Sescda. bolos<br />

erT gandegils Sexvda, romelsac SesCivla. gandegilma<br />

upasuxa: mzes veravin daiWers, igi yvelgan da yvelafers<br />

anaTebso. ase didebulia ilias saxelic. misi sam-<br />

Soblos _ yvarelis garda yvelganaa da yvelasaTvis<br />

anaTebs.<br />

* * *<br />

gancxadeba<br />

1911<br />

bevri rame Tqmula Cemze, bevrsac amboben, magram me<br />

yuradRebasac ar vaqcev im naTqvamebs da mitom ki ara, rom<br />

simarTle iyos da veTanxmebode!.. me mxolod meukadriseba,<br />

rom maTTvis movicalo sapasuxod. mxolod erT rames<br />

ki unda mivaqcio yuradReba: gavrcelebulia xma sazogadoebaSi,<br />

viTomc me auarebel fuls vsesxulobde nacnobebisagan,<br />

vxarjavde da aRar vubrunebde aravis. am cilma<br />

ise moikida fexi sazogadoebaSi, rom aramtrebsac ki sjeraT.<br />

amaswinaT sadilad viyavi miwveuli aramtrebisagan.<br />

aq erTma marTla da yovlad kargma inteligentma, romelsac<br />

CemTvis sikeTis meti ara unda ra, dabejiTebiT miTxra:<br />

`cuds verafers veravin ityvis Senze. mxolod is erTi<br />

209


zne gWirs Sen, rom nasesxebs aravis ubrunebo!~ iq, rogorc<br />

is, ise sxvebic ocdaaT kacamde ijda, magram aravis fiqraTac<br />

ar mosvlia, rom Seemowmebia es azri, maSin, rodesac<br />

iq myofTagani veravin ityoda, rom me maTgans vismes<br />

davsesxebode. da Tu imaT ar davsesxebivar, Cems mtrebsa<br />

da moSurneebs gana mivmarTavdi? magram marTali naTqvamia:<br />

`ybad aRebuli, wyalwaRebulio~ da Tu rada myavs<br />

mtrebi da magineblebi, es advili dasamtkicebelia... amas<br />

sazogado sarCuli uZevs da mitomac xmas mikmedav. ager<br />

samocadaTerTmeti wlis kaci var da misTana ara Camidenia<br />

ra, rom es azri damemsaxurebios. mTels saqarTveloSi, am<br />

xnis ganmavlobaSi, sul sami kacia darCenili, romlebTanac<br />

jer kidev vali ara maqvs gasworebuli: 1) eqimi<br />

grigol eliava, aman erTxel samasi maneTis veqsilze momiwera<br />

xeli da Cem magier iman gadaixada. is vali me dRemdisac<br />

ara maqvs gadaxdili da veZeb drosa da SemTxvevas,<br />

rom madlobiT gadavuxado. 2) rodesac mixail vaxtangis<br />

Ze maCabeli redaqtorad iyo, me gamovarTvi imas sami<br />

maneTi da 3) iakob gogebaSvili rogorc xelmokle kacs,<br />

Semwevia ramdenjerme. es aris da es. amaT garda Tu sxva<br />

kidev vinme gamoCndeba saqarTveloSi, rom me visime fuli<br />

SemeWamos an mesesxebios da aRar gadamexados, mommarTos<br />

me gazeTis saSualobiT da gamoamcxados Tavisi saxeli da<br />

gvari. me gamocdilebiT vici, rom is vaJbatonebi, romelnic<br />

mxolod Tavis kuWze hfiqroben da enac kuWzeda aqvsT<br />

gadabmuli, ityvian: `ki marTebs, magram Cvens akakis rogor<br />

vawyeniebT? rogor gamovamcxadebT mis saxelso?..~<br />

ara, me yvelasa vsTxov da vaficeb sindiss. Tu arian sadme,<br />

gamoacxadon Tavisi saxeli da gvari da momagonon Cemi<br />

valdebuleba. vsTxov sxva gazeTebsac, rom gadabeWdon da<br />

miawvdinon maT mkiTxvelebs es Cemi Txovna...<br />

210<br />

akaki<br />

[1912 wlis ivnisamde]


* * *<br />

[akakis sityva<br />

warmoTqmuli Wrebalos sazogadoebis<br />

winaSe 1912 wels]<br />

batonebo, madlobas giZRvniT aseT gulwrfel TanagrZnobisTvis,<br />

magram es sityvebi, Cemdami momarTuli, gadaWarbebulad<br />

mimaCnia. amdeni qeba-didebis Rirsi ara<br />

var, magram qarTvelebs CveulebaT gvaqvs da gviyvars gadaWarbeba.<br />

rac Seexeba imas, rom sxva kuTxeebi moviare da<br />

Tqveni qveyana, raWa-leCxumi, sadac <strong>qarTuli</strong> ena da zne-<br />

Cveuleba daculia ufro kargaT, vidre sxva kuTxeSi, ver<br />

vinaxule amden xans, me amaze bodiSs vixTi, magram, rogorc<br />

sadilis gaTavebisas stumars sufraze miarTmeven<br />

raime gemriels saWmels, anu tkbileulobas piris CasagemrieleblaT,<br />

ise mec sabolooT gadavsdevi Tqveni kuTxis<br />

daTvaliereba, raTa amiT mec moxucebulobis dros<br />

davmtkbariyavi.<br />

* * *<br />

[akaki duelis Sesaxeb]<br />

1912<br />

`mTeli qveyana aRsavsea sisuleliT~, _ ambobs Turquli<br />

andaza. da marTlac, Cvens cxovrebaSi bevri sisulelea<br />

da maT Soris kinaRam pirveli adgili duels uWiravs,<br />

TiTqos igi iyos Rirsebis aRdgenis erTaderTi saSualeba.<br />

ori iwvevs erTimeores, dgebian barierTan da SemTxveviTi<br />

gasrola, xSirad sabediswero, bolos uRebs gaugebrobas.<br />

sad aris aq samarTlianoba da keTilgoniereba? saidan<br />

211


Semoipara Cvens cxovrebaSi es sisulele? dueli _ es igive<br />

Suasaukuneebis `RvTis samsjavros~ gagebis gagrZelebaa.<br />

amJamad dueli, _ es ugunureba, _ raRac wabaZvis hipnozis<br />

wyalobiT dRemde ar aRmofxvrila zne-CveulebaTagan.<br />

orma bumberazma rusma poetma _ puSkinma da lermontovma<br />

_ udidesi sargebloba moutanes kacobriobas, Tavad<br />

ki duelis dros tyuilubralod daiRupnen da sazogadoebas<br />

daukarges moRvaweebi, romelTac veravin Secvlida 1 .<br />

* * *<br />

qalis roli sazogadoebaSi<br />

akaki wereTeli<br />

1913 w.<br />

1. qalis mniSvneloba kacobriobis cxovrebaSi.<br />

2. ras unda miaqcios gansakuTrebuli yuradReba dRevandelma<br />

qarTvelma qalma?<br />

akakis pasuxi<br />

1. rogorc dabadeba mogviTxrobs, RmerTma rom pirveli<br />

kaci, adami, gaaCina, ukmayofilo darCa; bevri nakli<br />

aRmoaCina masSi da Seqmna qali. es legenda gvagulisxmebs:<br />

Tu qali ufrosad ndomeboda ufals, maSin Tavis Zvals<br />

gamouRebda, Tu umcrosad _ fexisas, magram niSnad Tanasworobisa<br />

Suadan gamouRo gverdi.<br />

2. warsuls, rom Zveli didebis moqmedeba qvakuTxedad<br />

daudvas axlandel moTxovnelebas, amis asasruleblad<br />

yoliferi xelTa aqvsT: grZnobaca da gonebac. piradad me<br />

mrwams, rom dRevandel momakvdav saqarTvelos qalebi<br />

gamoabruneben.<br />

1 Targmani prof. j.WumburiZisa.<br />

212<br />

1914


* * *<br />

[akakis sityva<br />

qarTul saRamoze peterburgSi]<br />

roca me da Cemi amxanagebi samoqmedo asparezze gamovediT<br />

mesamoce wlebSi, ise cotani viyaviT, rom iZulebuli<br />

SeviqeniT erTad gvevlo, bavSvebiviT erTmaneTs veb-<br />

RauWebodiT da es imitom, rom isedac mcire gundi kidev<br />

ufro ar daqucmacebuliyo. dRes ki sxva mdgomareobaa.<br />

Cven ers wamoezarda axali Taoba da misi raodenoba imdenad<br />

didia, rom SeuZlebelia warmodgena, amodena xalxma<br />

erTad iaros. is uTuoT unda danawildes da TviTeulma<br />

Tavis gza airCios, mara yvela gza xom romSi midis. am<br />

gzebze siaruli bolos da bolos mainc eris samsaxurs<br />

moaswavebs da mis ganviTarebas xels uwyobs.<br />

Cven marTla didad vafasebT Zmobas, erTobas da megobrobas<br />

rusis erebTan. marTalia, rusis xalxSi bevria<br />

iseTebi, romlebsac ar surT da ejavrebaT Cveni aseTi<br />

Zmuri kavSiri, magram aris samagieroT axalgazrda ruse-<br />

Ti, romelTanac Cvena gvsurs xelis-xel CakidebiT siaruli,<br />

ara marto erovnul, aramed sakacobrio idealebis<br />

gansaxorcieleblad, im idealebis, romelsac ewodeba<br />

Zmoba, erToba, Tanasworoba.<br />

1913<br />

213


* * *<br />

[akakis sityva<br />

wyaltuboSi warmoTqmuli]<br />

batonebo! madlobas gwiravT Cemi aseTi pativiscemisaTvis.<br />

magram ar SemiZlia, ara vsTqva, rom rac aq Cemze<br />

Tqves da momaweres, gadaWarbebuli ar iyos. me misi mesamedic<br />

ar gamikeTebia, rac momaweres, magram albaT es maTi<br />

grZnobebisa da keTili survilebis nayofia da amas ramdenimed<br />

vurigdebi. mxolod ar veTanxmebi molaparakebas,<br />

saqarTvelo daCagrulad rom axsenes. qarTveli xalxi<br />

Tavis dReSi ar yofila da ar iqneba daCagruli. amis Sesaxeb<br />

erT araks mogaxsenebT. gzaze ori kaci midioda. SemoaRamdaT<br />

da erTma meores SesCivla, rom bnelSi orive daviRupebiT,<br />

radgan arc JinJRili gvaqvs da arc sanTelio.<br />

meorem anugeSa da uTxra: `me aq kves-abedi Tan maqvs da,<br />

roca saWiro iqneba, davkvesav da cecxls gavaCaRebo~. qar-<br />

Tvel xalxsac Tan daaqvs misi kves-abedi. roca saWiro iqneba,<br />

igi dakvesavs da gzas advilad gainaTebs. me Cems sicocxleSi<br />

amas vqadagebdi da axlac amas vambob. mrwams misi<br />

momavali da amas veravin SeuSlis.<br />

214<br />

1913


* * *<br />

[akakis sityva<br />

goris `qarTvel qalTa sazogadoebis~<br />

(`mandilosani~) wevrTa krebaze]<br />

guli mikvdeboda, qalebs rom aqnobamde ZiliT SepyrobilT<br />

gxedavdiT, magram exla moxaruli var, rom gxedavT<br />

gamoRviZebulT, rom aq SekrebilxarT ara umiznoT, ara<br />

lotos saTamaSod, aramed sazogado saqmisaTvis.<br />

50 weli dakvirvebuli var Cven saqmianobas da davrwmundi,<br />

rom igi Zalian nelis nabijiT midis win; es imitom,<br />

rom am saqmianobaSi mxolod mamakacebi iRebdnen monawileobas.<br />

rom saqme kargad warimarTos, saWiroa sazogado<br />

saqmeSi dedakacebis daxmarebac.<br />

gadavaTvaliere Tqveni wesdeba da davrwmundi, rom<br />

Zalian bevri ramis gakeTeba SegiZliaT, Tu TanxmobiT imu-<br />

SavebT. erideT erTmaneTSi uTanxmoebas, mtrobas. am<br />

uTanxmoebam, mtrobam daRupa saqarTvelo da viRupebiT<br />

dResac. aman warmomaTqmevina mware sityvebi:erTi qarTveli<br />

sazogado saqmeSi gmiria, bevri ki yvela viria-meTqi.<br />

iareT, imuSaveT erTad, TanxmobiT da maSin Tqveni Sromac<br />

nayofs moitans.<br />

1913<br />

215


* * *<br />

dRevandel dRes ornairad<br />

vdResaswaulobT...<br />

(akakis mier warmoTqmuli sityva<br />

qarTul TeatrSi qarTvel qalTa<br />

sazogadoebis krebaze 1914 w. 14 ianvars)<br />

dRevandeli dResaswauli ornairad aris sasixarulo:<br />

pirveli imiT, rom vdResaswaulobT da movigonebT qar-<br />

TvelTa ganmanaTlebel wminda ninos, meore imiT, rom<br />

dRes pirvelad aidga qarTvelma qalma fexi da sazogadoebrivi<br />

cxovrebis sarbielze gamovida.<br />

qarTveli eris istoriaSi gansakuTrebul rols Tama-<br />

Sobda qali. rodesac qarTveli eri wyvdiadSi iyo Cafluli<br />

da kerpTayvanismcemeli iyo, am dros saqarTveldoSi<br />

mogzaurobdnen qristianebi da cdilobdnen eris moqcevas.<br />

amisaTvis sagangebod gamogzavnes saqarTveloSi mociquli<br />

andria pirvelwodebuli, romelic moRvaweobda<br />

Savi zRvis pireTSi. amasTan erTad iyo svimon qananelic.<br />

Tumca mecniereba uaryofs andria mociqulis dasavleT<br />

saqarTveloSi yofnas, magram is ki cxadia, rom svimon<br />

qananeli iyo saqarTveloSi, radganac dResac misi saflavi<br />

biWvinTaSia. es sabuTs iZleva vifiqroT, rom andria mociqulic<br />

iqneboda saqarTveloSi. Sedegi mogzaurobisa ki<br />

friad mcire iyo. aqa-iq daTesili iyo qristianobis Tesli,<br />

magram eris sulsa da guls ar Sehxebia. movida<br />

saqarTveloSi vinme erTi kabadokieli. mas xelT epyra<br />

jvari vazisa da mis win pirqve daemxvnen mefeni da mTavarni,<br />

sardalni da didebulni, qali da kaci. man daamxo kerpebi,<br />

romelsac Tayvans scemdnen qarTvelni. wminda nino<br />

Seiqmna qarTveli eris ganmanaTeblad, mis ganmaspetakeblad.<br />

aseTi didia qalis mniSvneloba sarwmunoebriv mxriv.<br />

ganvlo xanma, saqarTvelom bevri Wiri da vai-vaglaxi<br />

gamoiara. igi dakninebuli iyo. bevri warCinebuli moRva-<br />

216


weni iRvwoden saqarTvelos gaerTianebisaTvis, ganmtkicebisaTvis,<br />

ZlevamosilebisaTvis. aqac pirveloba ergo<br />

qarTvel qals _ Tamar mefes. man Tavisi gamWriaxi gonebiT<br />

da Zlieris nebisyofiT Seqmna erTi mTliani saqarTvelo,<br />

Zlevamosilebisa da ganaTlebis jiRiT mosili. Tamar<br />

mefis xana dResac qarTvelebisaTvis idealad aris Seqmnili<br />

Tavisi mTlianobisa da kulturosnobis mxriv.<br />

dadga qarTveli erisaTvis Savbneli xana. urwmunoTa<br />

urdoebi Tavisi saSinelebiT daawva saqarTvelos da qristianobis<br />

aRmofxvras lamobda. bevrma qarTvelma Seimosa<br />

Tavisi Subli mowamobrivis SaravandediT. magram aq gamoCnda<br />

qarTveli qali qeTevani, vinc Tavisi saSineli tanjvawamebiT<br />

aRadgina ideali zneobisa.<br />

qarTvel xalxSi axlac aris erTgvari TamaSi `samaia~.<br />

sami qali Cahkideben erTmaneTs xels da cekvaven. nino<br />

Tamari da qeTevani _ swored es `samaiaa~ Cveni eris istoriaSi.<br />

isini xelixel Cakidebulni icavdnen qarTveli eris<br />

sarwmunoebas, Zlevamosilebas da zneobas.<br />

* * *<br />

[qorwilSi warmoTqmuli misaloci sityva]<br />

batonebo!<br />

[1914]<br />

Zvelad didi ojaxis Svilebi, didebuli Tavadebi, e.i.<br />

isini, vinc TavSi udgnen maSindel sazogado saqmes, erTmaneTs<br />

emoyvreboden xolme, rom ufro momarjvebiT, SeerTebulis<br />

ZaliT, waeyvanaT, rogorc sazogado, ise saku-<br />

Tari sapirado saqmeebic. _ is dro gadasulia. dRevandeli<br />

dRe sul sxva pirobebSi Cadga. sxva moTxovnileba<br />

Semovida da is meTauroba, Tavadebs rom eWiraT xelSi,<br />

217


swavla-ganaTlebam daiWira. oRond ki naswavli, ganaTlebuli<br />

da meTaurobis Rirsi iyos kaci da qveyana imas aRar<br />

hkiTxulobs, saidan aris da visi Camomavalia: glexis,<br />

mRvdlis, aznauris Tu Tavadis? misTvis sul erTia. es didi<br />

WeSmaritebac aris, magram Tu im Zveli didebuli Tavadis,<br />

romelic Zvelad sazogado saqmes TavSi udga, vinme<br />

Camomavali dResac kidev TavSi udgas sazogado saqmes da<br />

misi winapris Rvawls aTavsebs, erTi orad saqebia!.. _<br />

dRevandeli qorwinebac am mxriv aris sasiamovno: wereTeli<br />

aZlevs qals abaSiZes. odesme orive didebuli gvari<br />

yofila. dRes abaSiZis Camomavals gulis ficarze daubeWdia<br />

rusTvelis sityvebi: `Tu kaci kacad ar varga, cudia<br />

gvariSvilobao~ da dadgomia swavla-ganaTlebis gzas, rom<br />

ar CamorCes dros. amisaTvis vusurvoT mas miznis miRweva.<br />

Tanve vinatroT, rom misma meuRlemac gamoiCinos Zveli<br />

dedebis hunari, rom Sesaferisad uwevdes uRels qmars<br />

cxovrebaSi da amxnevebdes, rogorc kerZo, ise sazogado<br />

saqmeebSic. gaumarjos nefe-dedofals! da xangrZlivi<br />

iyos maTi kavSiri!! vaSa!<br />

* * *<br />

[Canaweri mesame daselebis Sesaxeb]<br />

mesame daselebic sadukevelebisa ar iyos, marTali<br />

arian, roca [pirdapir] hgmoben farisevlobas da [mabezRarobas],<br />

da Cemi TanagrZnobac maTken iqneboda, rom igive<br />

dasi sruliad uars ara hyofden warsuls da avsa da kargs<br />

erTi da imave godriT ar agorebden ufskrulisken.<br />

218<br />

ara puriTa mxolod scxondebis kaci...


* * *<br />

[sityva ucnobi qalis dakrZalvaze]<br />

`Zvirad minaxavs misTana qarTveli, rom niWieri da<br />

raime RirsebiT Semkuri ar iyos!.. magram Rirsebac aris da<br />

Rirsebac. yovel-gvar Rirsebas saTaveSi udgia siyvaruli.<br />

_ is siyvaruli, romelzedac rusTveli ambobs: `siyvaruli<br />

aRgvamaRlebso~, da romelzedac qriste brZanebs:<br />

`Seiyvare moyvasi Seni, viTarca Tavi Tvisio..:~ ai, amisTana<br />

siyvarulis bude aris wminda guli da wrfeli suli, raica<br />

iSviaTia. _ am iSviaTi movleniT yofila SeWurvili es<br />

dRevandeli gansvenebulic. amas gvimtkicebs is, rom<br />

amdeni xalxi Segrovda da swuxs am gansvenebulis dakargvas.<br />

glovas xandaxan gamoiwvevs sxva da sxva mosazrebac.<br />

magaliTad, Wiris uflis gulis mogeba da ase ar aris!..<br />

dRevandel oblad micvalebuls ar darCenia arc qmari da<br />

arc Svilebi da glovareba ekuTvnis piradad mas... mis sakuTar<br />

Rirsebas da mec am misma piradma Rirsebam momiyvana<br />

am siSores, rom mis piradobas Tayvani vsce! samaradisod<br />

iyos saxsenebeli misi!..<br />

amin<br />

akaki<br />

219


SeniSvnebi da komentarebi<br />

winamdebare gamocemaSi ZiriTad teqstSi davtoveT da<br />

sqolioSia Catanili mxolod avtoriseuli SeniSvnebi, yvela<br />

danarCeni axsnilia komentarebSi.<br />

teqstebi ibeWdeba akakis orTografiis dacviT, garda im<br />

SemTxvevebisa, roca saqme gvqonda kalmismier SecdomasTan.<br />

sasveni niSnebi gasworebulia Tanamedrove moTxovnebis mixedviT.<br />

kvadratul frCxilebSi Casmuli mravalwertili aRniSnavs<br />

teqstis iseT fragments, romlis amokiTxvac ver moxerxda.<br />

aseve, kavebSia Casmuli is saTauri da TariRi, romelic<br />

akakis ar ekuTvnis.<br />

werilebi literaturasa da xelovnebaze<br />

1. simarTlis Worikanoba (gv.13)<br />

nabeWdi: J. `ciskari~,1860, № 2.<br />

TariRi: 1860-sa welsa, maisis 11-sa dResa.<br />

saTauri: simarTlis Worikanoba.<br />

xelmowera: m. ruseTume.<br />

mkvlevarma l. WrelaSvilma werilSi `atribuciis zogierTi<br />

sakiTxi~ daasabuTa, rom `m. ruseTume” da `g. qarTveli~<br />

akakis fsevdonimebia (ix.: akakis krebuli I, Tsu, 1999, gv. 101-<br />

102).<br />

2. axali ambebi (gv. 19)<br />

nabeWdi: J. `ciskari~,1862, № 6.<br />

TariRi: 1862 welsa, 15 aprili.<br />

saTauri: axali ambebi.<br />

xelmowera: Terg daleuli.<br />

mkvlevar l. WrelaSvilis azriT, `Terg daleuli~ akakis<br />

erT-erTi fsevdonimia (ix.: `atribuciis zogierTi sakiTxi~,<br />

akakis krebuli I, Tsu, 1999, gv. 98-101).<br />

220


3. WeSmaritebis aRdgineba (gv. 25)<br />

xelnaweri: avtografi, saqarTvelos <strong>literaturis</strong><br />

saxelmwifo muzeumi № 25 910.<br />

nabeWdi: akaki wereTeli, saarqivo gamocema, wigni II,<br />

<strong>literaturis</strong> muzeumi, 2010.<br />

TariRi: uTariRo.<br />

saTauri: WeSmaritebis aRdgineba.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

4. <strong>qarTuli</strong> Teatri (gv. 29)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centri, akakis fondi,<br />

avtografi № 272.<br />

nabeWdi: akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005.<br />

TariRi: [1882].<br />

saTauri: <strong>qarTuli</strong> Teatri.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

werilis avtografi daculia xelnawerTa erovnuli centris<br />

fondebSi. savaraudod, statias gagrZelebac hqonda,<br />

romelSic akaki speqtaklebze `samSoblosa~ da `Ralatze~<br />

saubrobda. xelnaweri Sedgeba oTxi furclisagan, uTari-<br />

Roa, dawerilia Savi melniT, xelmouwerelia. teqstSi SeiniSneba<br />

umniSvnelo sworeba (ix.: e. zardiaSvili, akakis ucnobi<br />

nawerebi, Tb., 2005).<br />

5. werilebi Cvens mwerlobaze (gv. 33)<br />

nabeWdi: gaz. `Teatri~, 1890, № 8; № 10.<br />

TariRi: 1890 Tebervali-marti.<br />

saTauri: werilebi Cvens mwerlobaze.<br />

xelmowera: akaki.<br />

akakim es statia dawera n. nikolaZis mier gaz. «Новое<br />

обозрение»~-Si, № 3557, 1894, 4/V, 1890 wlis 21 ianvars gamo-<br />

221


qveynebuli statiis _ `sadResaswaulod~ _ pasuxad. werils<br />

miakvlia da saTanado komentarebTan erTad gamoaqveyna iuza<br />

evgeniZem (ix.: akakis krebuli I, 1999, gv. 68-95).<br />

6. [iliasTan damokidebulebis Sesaxeb] (gv. 43)<br />

xelnaweri: avtografi, saq. sax. <strong>literaturis</strong> muzeumi,<br />

akakis fondi, № 17 781.<br />

nabeWdi: kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001;<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: akaki.<br />

axalgazrda mgosani, dRevandeli Cveni cxovrebis sulier<br />

sazrdoTi gakaWkaWebuli... _ unda igulisxmebodes gr.<br />

abaSiZe.<br />

7. sapasuxo werili (gv. 46)<br />

xelnaweri: saq. sax. <strong>literaturis</strong> muzeumi, akakis fondi,<br />

№ 17 785.<br />

nabeWdi: kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001;<br />

TariRi: 1900 w. 5 marti.<br />

saTauri: sapasuxo werili<br />

xelmowera: akaki.<br />

teqsti avtografi ar aris, ucxo xeliTaa dawerili. boloSi<br />

aqvs minaweri: `rodesac sapasuxo werilebs werda, xSiraT<br />

laparakobda TiTon da sxvas awerinebda. aseTi Cveuleba<br />

qonda. Cxrekis dros waRebuli iyo es werili. mere miviReT<br />

ukan da aRar viciT, daibeWda Tu ara. me mgonia, wardgenili<br />

Tu iyo redaqciazed, nawers ukan vin dagvibrunebda? biZina<br />

merkvilaZe~. sagulisxmoa, rom akakis amgvar Tvisebas adastureben<br />

TavianT mogonebebSi ar. quTaTelaZe, d. TomaSvili<br />

da sxvebi.<br />

222


1. mivmarTeT erT pativcemul redaqtors... _ igulisxmeba<br />

ilia WavWavaZe, romelsac 1899 w. oqtomberSi akakim<br />

mimarTa Tavis `krebulSi~ (№ 10) dabeWdili weriliT.<br />

2. redaqciam `fulikoTi~ gvipasuxa... es leqsi daibeWda<br />

gaz. `iveriis~ saaxalwlo damatebaSi, 1900, № 1.<br />

3. `fulikom~ `Juliko~ gamoiwvia... leqsis avtografi<br />

inaxeba lit. muzeumSi. gamoqveynda krebulSi `ucnobi akaki~,<br />

Tsu, 2001.<br />

4. cagareli _ SesaZloa igulisxmebodes avqsenti<br />

cagareli (1857-1902) _ qarTveli dramaturgi da msaxiobi,<br />

akakisTan daaxloebuli piri.<br />

5. silovani _ silovan xundaZe (1860-1928) _ literatori,<br />

pedagogi.<br />

6. biZina merkvilaZe _ vaJi ioseb (sosiko) merkvilaZis,<br />

gamomcemloba `codnis~ mepatronisa.<br />

8. gancxadeba (gv. 50)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centri, akakis fondi,<br />

avtografi № 276.<br />

nabeWdi: akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005;<br />

TariRi: [1908].<br />

saTauri: gancxadeba.<br />

xelmowera: xelmouwerlia.<br />

`naxevar saukunis literaturuli Sromis Semdeg...~ _<br />

akakim literaturuli moRvaweobis 50 wlis iubile 1908 wels<br />

aRniSna, maSasadame statia swored am weliwads unda iyos<br />

Seqmnili (ix.: e. zardiaSvili, akakis ucnobi nawerebi, Tb.,<br />

2005).<br />

9. mcire ram SeniSvna (gv. 51)<br />

xelnaweri: saqarTvelos Teatrisa da kinos saxelmwifo<br />

arqivi, f.1, saqaRalde 46, x-4505.<br />

nabeWdi: J. `sabWoTa xelovneba~, 1935, № 3; akaki wereTeli,<br />

Txz. sr. krebuli, t. 14, gv.591; akakis krebuli II, Tsu,<br />

2005, gv.28-32.<br />

TariRi: [1908-1914].<br />

saTauri: mcire ram SeniSvna.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

223


1935 wels statia m. safarova-abaSiZisam gadasca Jurnal<br />

`sabWoTa xelovnebis~ redaqcias, romelSic teqsti srulad<br />

ar dabeWdila. werili aseve arasruli saxiT gamoqveynda<br />

akaki wereTlis TxzulebaTa TxuTmettomeulSi. rogorc<br />

Cans, sabWouri ideologiis TvalsazrisiT gaumarTleblad<br />

CaiTvala didi rusi erisgan rusukebis, anu malorosielebis<br />

gamoyofa. winamdebare gamocemaSi aRdgenili teqsti gansxvavebuli<br />

SriftiTaa dabeWdili (ix.: n. fruiZe, zogierTi ram<br />

akaki wereTlis axlad gamovlenil nawerTa Sesaxeb, akakis<br />

krebuli II, Tsu, 2005, gv. 49-71).<br />

10. <strong>qarTuli</strong> arqeologiuri naSTebi<br />

da zepirsityviereba (gv. 57)<br />

nabeWdi: gaz. `foni~, 1910, № 15; gaz. `droeba~, 1910, 14<br />

aprili, № 83; J. `ganTiadi~, 1990, № 2; kreb. `ucnobi akaki~,<br />

Tsu, 2001.<br />

TariRi: 1910 w., 11 aprili.<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: xelmouwereli.<br />

iakob gogebaSvilis iniciativam saxalxo universitetis<br />

gaxsnis Taobaze (`cnobis furceli~, 1905, № 2885) didi mxardaWera<br />

hpova qarTvel sazogadoebaSi.<br />

pirveli saxalxo universiteti 1907 w. TebervalSi gaixsna<br />

TbilisSi. quTaisSi ki _ 1910 wels; 31 ianvars pirveli<br />

leqcia Temaze `saxalxo universitetebi sazRvargareT, ruseTSi<br />

da kavakasiaSi~ waikiTxa gr. giorgaZem. saxalxo universitetis<br />

msmenelebi kviraobiT ikribebodnen qalaqis Teatris<br />

darbazSi. quTaisSi saxalxo universitetis gaxsnas<br />

sixaruliT Sexvda akaki wereTeli. 1910 w. 11 aprils igi universitetis<br />

msmenelebs esaubra arqeologiuri naSTebisa da<br />

zepirsityvaobis gafrTxilebis aucileblobaze. gaz. `fon-<br />

Si~ (1910, № 15) gamoqveynda akakis sityvis ZiriTadi Sinaarsi<br />

korespondentis komentarebTan erTad. mkvlevarma ir. eremeiSvilma<br />

aRadgina leqciis teqsti da gamoaqveyna J. `gan-<br />

224


TiadSi~ (1990, № 2). raki `droebis~ 1910 w. 14 aprilis nomer-<br />

Sic swored am leqciazea saubari, magram damowmebulia gansxvavebuli<br />

fragmenti, teqstis mTlianobis aRdgenis mizniT<br />

gTavazobT am ukanasknels: `mTeli Cveni qveyana, winaparTa<br />

sisxliTa da ZvlebiT gapoxierebuli, warmoadgens akldamas,<br />

arxeologiur naSTs, romelsac saqarTvelos veZaxiT. igi,<br />

naSTi Cvenis warsulisa da kulturosnobisa, gvianderZes<br />

Zvelma qarTvelebma. ikargeba Zveli naSTebi cxadliv da malviTa,<br />

qreba, iRupeba saukunoebiT daculi nivTebi da iqneba<br />

Sors aRar aris is droc, rodesac warsulis mosagoneblad<br />

aRaraferi gadarCeba~.<br />

sanam sul ar gavTiSulvarT gulgrilobiT, vidre sul<br />

ara SevboWilvarT uyuradRebobis brWyalebiT, vupatronoT<br />

erT saqmes: mravali Zvirfasi zepirgadmocema da Zveli wigni,<br />

dasalpobad ganwiruli, elodeba gamomzevrebas~.<br />

werilebi saqarTvelos istoriis,<br />

religiisa da kulturis Sesaxeb<br />

1. osmaleTis qarTvelebs (gv. 63)<br />

xelnaweri: quTaisis saxelmwifo muzeumi, akakis fondi,<br />

dok. № 2173/965.<br />

nabeWdi: gaz. `komunisti~, 1940, 22 ivnisi; akaki wereTlis<br />

Txz. sr. krebuli Svid tomad, t. VII, 1960, gv. 845; akaki wereTlis<br />

Txz. sr. krebuli TxuTmet tomad, t. XI, 1963, gv. 523; J. `waxnagi~,<br />

2010, № 2, gv. 297.<br />

TariRi: [1875-1876].<br />

saTauri: osmaleTis qarTvelebs.<br />

xelmowera: xelmouwerlia.<br />

aRniSnuli mimarTva yvelgan arasruli saxiT ibeWdeboda,<br />

ris gamoc gaugebari rCeboda statiis paTosi da poetis<br />

damokidebuleba e.w. `osmalos saqarTvelos~ problemisadmi.<br />

aseve, SeuZlebeli iyo werilis zusti daTariRebac. quTaisis<br />

saxelmwifo muzeumis akakis fondSi aRmoCnda werilis sru-<br />

225


li teqsti, romelic iZleva saSualebas, rom mimarTva dava-<br />

TariRoT ara 1878 wliT, rogorc es s. xuciSvils miaCnda,<br />

aramed 1875-76 wlebiT, roca seriozulad daiwyes saubari<br />

ruseT-osmaleTis mosalodneli omis albaTobaze. akakis es<br />

werili, romelsac amjerad sruli saxiT vTavazobT mkiTxvels,<br />

mniSvnelovania <strong>qarTuli</strong> sazogadoebrivi azris Seswavlis<br />

istoriis TvalsazrisiTac (ix.: n. fruiZe, `osmaleTis<br />

qarTvelebs”, J.`waxnagi~, 2010, № 2, gv. 297).<br />

2. sityvis banze agdeba (gv. 65)<br />

nabeWdi: akakis krebuli, 1897, № 5. gv.13.<br />

TariRi: 1897.<br />

saTauri: sityvis banze agdeba.<br />

xelmowera: akaki.<br />

werilSi akaki akritikebs Tbil adgilebze mokalaTebul<br />

mdidar Tbilisel somxobas. igi mkiTxvels sTavazobs istoriul<br />

eqskurss somex-qarTvelTa urTierTobis Sesaxeb. amave<br />

dros ikvlevs gamoTqmis _ `sityvis banze agdeba~ _ etimologias<br />

(ix.: j. gaboZe, `akakis TxzulebaTa gamocemebi”, Tb.,<br />

2009, gv.167).<br />

3. istoriuli ganxilva saxelwodebis:<br />

armenis, haistanis da somxeTis (gv. 71)<br />

nabeWdi: akakis krebuli, 1898, № 5; `ucnobi akaki~, Tsu,<br />

2001, gv.104.<br />

TariRi: 1898.<br />

saTauri: istoriuli ganxilva saxel-wodebis: armenis,<br />

haistanis da somxeTis.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

akakis `istoriuli ganxilvis...~ pasuxad gazeT `Новое<br />

Обозрение~-s 1898 wlis 4841-e da 4882-e nomrebSi gamoqveynda<br />

niko maris werili `qarTveli poeti akaki somxebis Sesaxeb~.<br />

avtori akakis ukiJinebda, rom misi msjeloba tendenciuri<br />

iyo, Tumca poetis mier wamoyenebuli debulebebis gaqar-<br />

226


wylebas ver axerxebda. maris statia Targmnes, dabeWdes da<br />

sxva gamoxmaurebebic daurTes somxurma gazeTebma. akakim<br />

sapasuxo werili gamoaqveyna `akakis krebulSic” (ix.: `akakis<br />

krebuli”, 1898, № 7) da rusul gazeT `kavkazSic~ (1898, №№<br />

60, 61). am polemikasTan dakavSirebiT vrceli komentari ix.:<br />

kreb. ucnobi akaki, Tsu, 2001., gv. 212-215).<br />

4. profesor marris pasuxaT (gv. 87)<br />

nabeWdi: akakis krebuli, 1898, № 7; gaz. `kavkazi~, 1898,<br />

№ 60, 61. ganTiadi, 1991, № 11-12; kreb. `ucnobi akaki~, Tsu,<br />

2001, gv. 115-125.<br />

TariRi: 1898.<br />

saTauri: profsor marris sapasuxoT.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

werili aris gamoxmaureba niko maris sapasuxo statiaze,<br />

romelic daibeWda akakis `istoriuli ganxilvis...~ gamoqveynebis<br />

gamo (ix.: wina werilis komentarebi).<br />

5. simarTle (gv. 88)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centri, akakis fondi,<br />

avtografebi № 280; № 283;<br />

nabeWdi: J. `omega~, № 12, 2002, gv. 43; `akakis ucnobi nawerebi”,<br />

Tb., 2005, gv. 67-82; akakis krebuli II, Tsu, 2005, gv. 20-28.<br />

TariRi: [1901]<br />

saTauri: simarTle.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

werili arasodes gamoqveynebula. mas miakvlia da pirvelad<br />

gamoaqveyna e. zardiaSvilma. xelnawerTa erovnuli centris<br />

akakis fondis aRwerilobaSi igi ori nomriTaa aRniSnuli,<br />

rogorc ori sxvadasxva daumTavrebeli Txzuleba<br />

Tumca teqstis analizma daadastura, rom orive erTi werilis<br />

fragmentebia. akakis `simarTle~ dauweria saqarTvelos<br />

ruseTTan SeerTebis asi wlisTavTan dakavSirebiT, rac Txzu-<br />

227


lebis daTariRebis saSualebas iZleva (ix.: e. zardiaSvili,<br />

akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005).<br />

6. [social-demokratebi da maTi Sexedulebebi] (gv. 114)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centri, akakis fondi,<br />

avtografi № 284;<br />

nabeWdi: akakis ucnobi nawerebi. Tb., 2005, gv. 94.<br />

TariRi: [1901].<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

werili dausrulebelia. masSi poeti uaryofiT damokidebulebas<br />

amJRavnebs saqarTveloSi mimdinare,<br />

saTavadaznauro bankisa Tu saxelmwifo sabWos arCevnebis<br />

Sesaxeb. poets avtografis bolo nawili, romelSic saubaria<br />

qarTvel social-demokratebze, gadauxazavs. rogorc Cans,<br />

am nawilis srulyofa surda. winamdebare gamocemaSi mkiTxveli<br />

aRniSnul fragments sruli saxiT gaecnoba (ix.:<br />

e.zardiaSvili, akakis ucnobi nawerebi. Tb., 2005).<br />

7. Отвeт газетe «Новое Время» (gv. 117)<br />

nabeWdi: газ. «Новое Время», 1907, 21/III;<br />

TariRi: 1907, 21 marti ( 3 aprili).<br />

saTauri: Отвeт газетe «Новое Время».<br />

xelmowera: Акакий Церетели.<br />

werili aris pasuxi peterburgis erT-erT centralur<br />

gazeT “Новое Время”-Si 1907 wlis 27 Tebervals (12 marti) dabeWdil<br />

statiaze `nadiroba rus adamianebze~ (korespondencia<br />

Tbilisidan). statiis avtori, romelic `zateriannis”<br />

fsevdonims iyo amofarebuli, cils swamebda a. wereTels da<br />

mas rusi moxeleebis winaaRmdeg adgilobrivi teroristebis<br />

waqezebas abralebda. yovelive es akakis Jurnal `xumaras”<br />

gamosvlasTan iyo dakavSirebuli (ix.: manana kvataia, `akakis<br />

erTi ucnobi statiis gamo”, akakis krebuli I, Tb., 1999,<br />

gv.368).<br />

228


8. aRsareba (gv. 120)<br />

xelnaweri: saqarTvelos <strong>literaturis</strong> saxelmwifo muzeumi,<br />

avtografi №17 782; xelnawerTa erovnuli centri,<br />

akakis fondi, avtografi № 241.<br />

nabeWdi: gaz. `Temi~, 1911, № 8; akaki wereTeli, Txz. sr.<br />

krebuli Svid tomad, t. VII, Tb., 1957, gv. 600.<br />

TariRi: 1911.<br />

saTauri: `aRsareba~, `Cemi aRsareba~.<br />

xelmowera: akaki.<br />

aRniSnuli werili pirvelad gaz. `TemSi~ daibeWda, Semdeg<br />

is pavle ingoroyvam gamoaqveyna akakis TxzulebaTa<br />

SvidtomeulSi, Tumca TxuTmet tomad dabeWdil akakis<br />

TxzulebaTa akademiur gamocemaSi es statia aRar Sesula.<br />

vinaidan dRes Svidtomeuli bibliografiul iSviaTobadaa<br />

qceuli, saWirod CavTvaleT `aRsarebis~ kidev erTxel gamoqveyneba,<br />

miT ufro, rom is mWidro ideur kavSirSia<br />

krebulSi warmodgenil sxva werilebTan, romlebic qarTulsomxuri<br />

urTierTobis sakiTxebs eZRvneba.<br />

9. [aTasjerac rom `somxiylapia~ damiZaxon] (gv. 125)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centri, akakis fondi,<br />

avtografi № 281;<br />

nabeWdi: akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005;<br />

TariRi: [1911-1915].<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

es werili erTgvari gagrZelebaa statiaTa ciklisa<br />

somex-qarTvelTa urTierTobis Sesaxeb. savaraudod, gaz.<br />

`TemSi~ 1911 w. gamoqveynebul akakis `Cems aRsarebas~ unda<br />

mohyoloda gamoxmaureba somexTa da maT mxardamWerTa<br />

mxridan, rasac poetma, rogorc Cans, am weriliT upasuxa (ix.:<br />

e. zardiaSvili, akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005).<br />

229


10. [akakis sityva giorgi saakaZis Sesaxeb] (gv. 126)<br />

nabeWdi: gaz. `Temi~, 1915, № 206; `lit. gazeTi~, 1960, 25<br />

noemberi; J. `ganTiadi~, 1991, №11-12; kreb. `ucnobi akaki~,<br />

Tsu, 2001, gv. 142.<br />

TariRi: 1911, dekemberi;<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: akaki.<br />

`saxalxo gazeTi~ 1911 wlis 24 dekembers mkiTxvelebs<br />

auwyebda, rom quTaisis TeatrSi 16 dekembers Sedga giorgi<br />

saakaZis literaturuli gasamarTleba, romlis dasacavad<br />

SesaniSnavi sityva warmoTqva akaki wereTelma. aRniSnuli<br />

sityvis teqsti Tavad mgosans gadaucia `Temis~ redaqciisaTvis<br />

dasabeWdad, magram poetis sicocxleSi igi ar<br />

gamoqveynebula.<br />

11. Zveli aRzrda I (gv. 139)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centri, akakis fondi,<br />

avtografi № 271;<br />

nabeWdi: akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005;<br />

TariRi: uTariRo.<br />

saTauri: Zveli aRzrda I.<br />

xelmowera: akaki.<br />

garda imisa, rom saTauri danomrilia, werils aqvs minaweri:<br />

`Semdegi iqneba~. aSkaraa, rom poeti apirebda statiis<br />

gagrZelebis Seqmnas (ix.: e. zardiaSvili, akakis ucnobi nawerebi,<br />

Tb., 2005). jerjerobiT kvlevam veraferi gamoavlina.<br />

230


werilebi sazogadoebrivi cxovrebisa da ekonomikis<br />

sakiTxebze<br />

1. wigni miwerili ruseTumesTan (gv. 145)<br />

nabeWdi: J. `ciskari~, 1860, № 8; akakis krebuli I, Tsu,<br />

1999, gv. 107.<br />

TariRi: 1860-sa welsa, maisis 11-s dResa.<br />

saTauri: `mowyaleo xlemwifev, ufalo redaqtoro~,<br />

`sxua da sxua anbavi~, `wigni miwerili ruseTumesTan~;<br />

xelmowera: g. qarTveli.<br />

mkvlevar l. WrelaSvilis varaudiT, `g. qarTveli~ aris<br />

akaki wereTlis fsevdonimi (ix.: akakis krebuli I, Tsu, 1999,<br />

gv. 95-99).<br />

2. cxel-cxeli ambebi (gv. 154)<br />

nabeWdi: `literaturuli gazeTi~, 1935, № 6, 6/II; akakis<br />

krebuli II, Tsu, 2005, gv. 9.<br />

TariRi: 1873<br />

saTauri: cxel-cxeli ambebi.<br />

xelmowera: akaki.<br />

werili 1873 wlis 21 ivniss unda dabeWdiliyo gaz.<br />

`droebaSi~, magram ukve awyobili teqsti akrZala cenzorma<br />

kovalenskim. statiaSi CarTuli ori leqsi 1940 welsac daibeWda<br />

akakis `Txzulebanis~ I tomSi da TxuTmettomeulSic<br />

Sevida, Tumca Tavad statia publicistikis Sesabamis tomSi<br />

ar gamoqveynebula (ix.: n. fruiZe, zogierTi ram akaki<br />

wereTlis axlad gamovlenil nawerTa Sesaxeb, akakis krebuli<br />

II, Tsu, 2005, gv. 49-71).<br />

231


3. Savi qvis Tavgadasavali (gv. 156)<br />

xelnaweri: quTaisis saxelmwifo centraluri arqivi,<br />

fondi № 139, dok. 110, gv. 3-18.;<br />

nabeWdi: gaz. `quTaisi~, 1990, 26 aprili; akakis krebuli II,<br />

Tsu, 2005, gv.10.<br />

TariRi: [1873-1893].<br />

saTauri: Savi qvis Tavgadasavali.<br />

xelmowera: akaki wereTeli.<br />

WiaTuris marganecis sabadoebis aRmoCena akaki werTlis<br />

saxelTanaa dakavSirebuli. man uzarmazari Sroma gaswia,<br />

Tumca madlobis nacvlad poets bevrjer atkines guli usamarTlo<br />

SeniSvnebiT. akakis surda, bolo moReboda gaumar-<br />

Tlebel miTqma-moTqmasa da Worebs am sakiTxis Sesaxeb, amitom<br />

dawera statia `Savi qvis Tavgadasavali~, magram ar<br />

daubeWdavs. mogvianebiT man werili gadaamuSava da 1893 wlis<br />

dekemberSi gaz. `iveriaSi~ gamoaqveyna gansxvavebuli saTauriT.<br />

am varaudis gamoTqmis safuZvels gvaZlevs rogorc<br />

statiebis Sinaarsobrivi msgavseba, ise teqstis calkeul<br />

fragmentTa damTxveva (ix.: n.fruiZe, zogierTi ram akaki<br />

wereTlis axlad gamovlenil nawerTa Sesaxeb, akakis krebuli<br />

II, Tsu, 2005, gv. 49-71).<br />

4. zogi ram (gv. 165)<br />

nabeWdi: gaz. `Teatri~, 1890, № 8; akakis krebuli I, Tsu,<br />

1999, gv. 124;<br />

TariRi: 1890;<br />

saTauri: zogi ram;<br />

xelmowera: akaki.<br />

werili mkvlevarma l.WrelaSvilma aRmoaCina moskovis<br />

qarTvelologiis kabinetSi muSaobisas. gaz. `Teatris~ aRniSnuli<br />

nomeri saqarTveloSi ar aris.<br />

232


5. aRuuu! (gv. 171)<br />

nabeWdi: gaz. `iveria~, 1894, № 75; akakis krebuli II, Tsu,<br />

2005, gv. 18.<br />

TariRi: 1894.<br />

saTauri: saxumaro gasarTobi. aRuuu!<br />

xelmowera: cukia.<br />

fsevdonimi rom namdvilad akakis ekuTvnis, adasturebs<br />

J. `kvalSi~ (1894, №10) dabeWdili statia, romelSic weria,<br />

rom poets ganzraxuli aqvs garkveuli tipis werilebis<br />

gamoqveyneba `cukias~ xelmoweriT (ix.: n. fruiZe, zogierTi<br />

ram akaki wereTlis axlad gamovlenil nawerTa Sesaxeb,<br />

akakis krebuli II, Tsu, 2005, gv. 49-71).<br />

6. mcire SeniSvna (gv. 173)<br />

nabeWdi: gaz. `iveria~, 1894, № 208; `ganTiadi~, 1990, № 2;<br />

kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001, gv. 98.<br />

TariRi: 1894.<br />

saTauri: mcire SeniSvna.<br />

xelmowera: akaki.<br />

akaki wereTelma J. `kvalSi~ (1894, № 28) gamoaqveyna werili<br />

`Wreli fiqrebi~, romelSic dawunebuli iyo i. gogebaSvilis<br />

mier moTxrobaSi `bulbuli da guguli~ (`iveria~, 1894, № 137)<br />

xmarebuli forma `gaRiareb~. iakob gogebaSvilma ar gaiziara<br />

akakis SeniSvna (`iveria~, 1894, №144), rasac mohyva cnobili<br />

`sagramatiko diskusia~, romelSic Cabmulni iyvnen sxva cnobili<br />

sazogado moRvaweebic, maT Soris ilia WavWavaZe. kamaTi<br />

sagramatiko sakiTxebze sakmaod didxans gagrZelda (ix.: kreb.<br />

ilia WavWavaZe da sagramatiko paeqroba 1886-1894 w.w. Semdgenlebi:<br />

n. kotinovi, l. mefariSvili, Tb., 1992) winamdebare werili<br />

swored am diskusiis dasrulebis mcdelobaa.<br />

233


7. gafrTxileba (gv. 174)<br />

nabeWdi: J. `kvali~, 1894, № 24, gv. 5; kreb. `ucnobi akaki~,<br />

Tsu, 2001, gv. 99.<br />

TariRi: 1894;<br />

saTauri: gafrTxileba;<br />

xelmowera: imereli.<br />

1894 w. J. `kvalSi~ (№ 20) dabeWda akakis `Wreli fiqrebi~<br />

fsevdonimiT `Coxosani~. Jurnalis momdevno nomerSi akakim<br />

Tavisive werilis pasuxad gamoaqveyna `saxumaro gasarTobi.<br />

aRuu!~ (`kvali~, 1894, № 21). am statias gaz. `iveriis~ furclebze<br />

gamoexmaurnen a. axnazarovi da gr. abaSiZe. swored<br />

maT uZRvna akakim `gafrTxileba~, romelic daibeWda fsevdonimiT<br />

`imereli~.<br />

8. [quTaisis seminaria da quTaisis cixis nangrevebi] (gv. 176)<br />

nabeWdi: J. `kvali~, 1894, № 39; akakis krebuli I, Tsu, 1999,<br />

gv.105;<br />

TariRi: 1894.<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: qarTvelis Svili.<br />

mkvlevar l. WrelaSvilis azriT, J. `kvalSi~ gamoqveynebuli<br />

es mowinave statia akakis kalams unda ekuTvnodes. rogorc<br />

cnobilia, akaki iyo erT-erTi damaarsebeli am Jurnalisa<br />

g. wereTelTan da i. maCabelTan erTad. is aqtiurad TanamSromlobda<br />

am periodul organosTan da msgavsi fsevdonimiTac<br />

araerTi nawarmoebi aqvs gamoqveynebuli (dawvrilebiT<br />

ix.: akakis krebuli I, Tsu, 1999, gv. 104).<br />

statias erTvis 10 strofiani leqsi `quTaisis Zveli<br />

cixe~ qvesaTauriT: vuZRvni quTaisis samRvdeloebas.<br />

234


9. М.-Г. г. редактор! (gv. 178)<br />

nabeWdi: Газ. «Новое обозрение», № 3557, 1894, 4/V. akakis<br />

krebuli II, Tsu, 2005, gv. 32.<br />

TariRi: 1894.<br />

saTauri: М.-Г. г. редактор!<br />

xelmowera: Кн. Ак. Церетели<br />

10. Ответ автору банковиады (gv. 179)<br />

nabeWdi: Газ. «Новое обозрение», № 3568, 1894, 15/V. akakis<br />

krebuli II, Tsu, 2005, gv. 33.<br />

TariRi: 1894, 12/V.<br />

saTauri: Ответ автору банковиады (письмо в редакцию).<br />

xelmowera: Акакий.<br />

akakim J. `kvalSi~ 1894 wels (20, № 8/V) gamoaqveyna werili<br />

saTauriT `Wreli fiqrebi~ `Coxosnis~ fsevdonimiT, romel-<br />

Sic bankis damfuZnebelTa krebebze savaldebulod miiCnevda<br />

soflel aqcionerTa daswrebas. swored sofleli wvrili<br />

memamuleebi iyvnen qarTveli aqcionerebi da maTi qomagoba<br />

saqarTvelos interesebis dacvas niSnavda. am werilis pasuxad<br />

ramdenime kritikuli werili daibeWda, romlebSic akakis<br />

usafuZvlo braldebebi wauyenes (ix.: n. fruiZe, zogierTi<br />

ram akaki wereTlis axlad gamovlenil nawerTa Sesaxeb,<br />

akakis krebuli II, Tsu, 2005, gv. 49-71). akaki maT gamoexmaura<br />

statiiT `Ответ автору банковиады~.<br />

235


11. Вынужденное объяснение (gv. 182)<br />

nabeWdi: Газ. «Новое обозрение», № 3695, 1894, 30/IX. akakis<br />

krebuli II, Tsu, 2005, gv. 36.<br />

TariRi: 1894.<br />

saTauri: Вынужденное объяснение (письмо в редакцию).<br />

xelmowera: Кн. Ак. Церетели.<br />

werili aris gamoxmaureba n. nikolaZis statiaze, romel-<br />

Sic avtori («Новое обозрение», № 3654, 1894, 29/IX) inJiner<br />

simonoviCs moixseniebs, rogorc marganecis madnis pirvelaRmomCens,<br />

xolo akaki wereTels TviTmarqviasa da trabaxas<br />

uwodebs.<br />

12. Чистосердечный ответ (gv. 184)<br />

nabeWdi: Газ. «Новое обозрение», № 3698, 1894, 4/X. akakis<br />

krebuli II, Tsu, 2005, gv. 37.<br />

TariRi: 1894<br />

saTauri: Чистосердечный ответ<br />

xelmowera: Кн. Ак. Церетели<br />

werilic n. nikolaZesTan marganecis sakiTxTan dakav-<br />

SirebiT wamowyebuli polemikis gagrZelebaa.<br />

236


13. Открытое письмо к Д.Н. Бакрадзе (gv. 188)<br />

nabeWdi: Газ. «Новое обозрение», № 3721, 1894, 27/X. akakis<br />

krebuli II, Tsu, 2005, gv. 41.<br />

TariRi: 1894.<br />

saTauri: Открытое письмо к Д.Н. Бакрадзе.<br />

xelmowera: А. Церетели.<br />

werilic, iseve rogorc wina ori publikacia, n. nikola-<br />

ZesTan marganecis sakiTxTan dakavSirebiT wamowyebuli polemikis<br />

gagrZelebaa (ix.: n. fruiZe, zogierTi ram akaki<br />

wereTlis axlad gamovlenil nawerTa Sesaxeb, akakis krebuli<br />

II, Tsu, 2005, gv. 64-66).<br />

14. pasuxi mter-moyvrebs (gv. 191)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centri, akakis fondi,<br />

№ 270.<br />

nabeWdi: akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005, gv. 91.<br />

TariRi: [1912].<br />

saTauri: pasuxi mter-moyvrebs.<br />

xelmowera: akaki.<br />

1912 wlis seqtemberSi poetma meoTxe saxelmwifo saTaTbiros<br />

arCevnebisaTvis rwmunebulobaze iyara kenWi saCxere-<br />

Si, magram damarcxda. ramdenime Tve gagrZelda polemika<br />

akakis `gaSavebis~ momxreebsa da mowinaaRmdegeebs Soris gazeTebis<br />

_ `Temi~, `saxalxo gazeTi~ da `imereTi~ _ furclebze.<br />

savaraudod, akakim winamdebare werili swored am<br />

periodSi Seqmna (ix.: e. zardiaSvili, akakis ucnobi nawerebi,<br />

Tb., 2005, gv. 91).<br />

237


15. saqvelmoqmedo Widaoba (gv. 192)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centri, akakis fondi,<br />

№ 275;<br />

nabeWdi: akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005, gv. 93;<br />

TariRi: [1914].<br />

saTauri: saqvelmoqmedo Widaoba;<br />

xelmowera: akaki.<br />

werili, savaraudod, pirvel msoflio omSi daWrilTa<br />

dasaxmareblad gamarTul saqvelmoqmedo aqciasTan dakav-<br />

SirebiTaa dawerili (ix.: e. zardiaSvili, akaki ucnobi nawerebi,<br />

Tb., 2005, gv. 27-28.).<br />

sxvadasxva<br />

1. [sityva dimitri yifianis dasaflavebazed] (gv. 195)<br />

xelnaweri: saqarTvelos <strong>literaturis</strong> muzeumi 18 541, 2,<br />

furceli 17, 5X22, melani (Savi).<br />

nabeWdi: i. uTuraSvili, `dimitri yifiani~, 1989, gv. 311.<br />

TariRi: 1887.<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: xelmouwereli (gadawerilia ucnobi xeliT).<br />

dimitri yifianis dakrZalvasTan dakavSirebul oficialur<br />

sabuTebSi daculia akaki wereTlis am sityvis `mokle<br />

Sinaarsi~, romlis dedani (rusul enaze) gamoqveynebulia S.<br />

Cxetias mier (ix.: Tamaz jologua, saSviliSvilo mokavSire-<br />

dimitri yifiani, Tb., 1997, gv. 189).<br />

aRniSnuli sityvasTan erTad akakis dimitri yifianis<br />

saflavTan warmouTqvams leqsi `qarTveli ucxoeTSi” (ix.:<br />

j.gaboZe, `rodis Seiqmna da vis mieZRvna `ganTiadi”, J. `literaturuli<br />

Ziebani”, XXII, 2001; misive, `akakis TxzulebaTa<br />

gamocemebi”, Tb.: 2009, gv.118).<br />

238


2. glova (gv. 196)<br />

nabeWdi: J. `mwyemsi~, 1899, 14; akakis krebuli, I, 1899, № 6;<br />

J. `ganTiadi~, 1991, № 11-12; kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001;<br />

gv. 124;<br />

TariRi: 1899;<br />

saTauri: glova;<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

...memkvidre cesareviCi giorgi... didi mTavari giorgi<br />

aleqsandres Ze romanovi (1871-1893), nikoloz II-is Zma, taxtis<br />

memkvidre. janmrTelobaSeryeuli didi mTavari ukanaskneli<br />

Svidi weli cxovrobda abasTumanSi. misi SuamdgomlobiT<br />

didZali Tanxa gamoiyo kavkasiis muzeumis aRsawerad<br />

da dasuraTebuli katalogis gamosacemad. misive xelSewyobiT<br />

daibeWda mravali Sroma kavkasiis, misi bunebisa da eTnografiis<br />

Sesaxeb. giorgi aleqsandres Zis gardacvalebis<br />

Semdeg nikoloz II-m taxtis memkvidred gamoacxada umcrosi<br />

Zma — mixeil aleqsandres Ze.<br />

3. samocianelTa winamorbedi (gv. 197)<br />

xelnaweri: saq. sax. lit. muzeumi, akakis fondi, № 17 779;<br />

nabeWdi: gaz. `iveria~, 1900, № 1330; gaz. `soflis cxovreba~,<br />

1973, 17 Tebervali; gaz. `quTaisi~, 1985, 29 ianvari; `gan-<br />

Tiadi~, 1991, № 11-12; kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001, gv. 128.<br />

TariRi: 1900.<br />

saTauri: samocianelTa winamorbedi. minaweri: akakis<br />

sityva giorgi RoRoberiZis dakrZalvaze.<br />

xelmowera: akaki.<br />

giorgi RoRoberiZe (1832-1900) quTaisis general-gubernator<br />

mirskis miwveviT muSaobda sagangebo mindobilobaTa<br />

moxeled. 1868 w. dainiSna quTaisis momrigebeli mosamar-<br />

Tlis TanaSemwed, 1869 wlidan sococxlis bolomde iyo<br />

nafici veqili.<br />

239


4. [sparseTidan mosuli qarTveli stumrebis<br />

pativsacemad warmoTqmuli sityva] (gv. 199)<br />

xelnaweri: saq. sax. lit. muzeumi, akakis fondi, № 17 777;<br />

nabeWdi: kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001, gv. 129.<br />

TariRi: [1907].<br />

saTauri: batonebo!<br />

xelmowera: akaki.<br />

1907 wlis 11 ianvars gaz. `isari~ (№ 5) ityobineboda, rom<br />

9 ianvars TbilisSi Camovidnen yolamreza xuciSvili da yolamoseina<br />

onikaSvili. <strong>qarTuli</strong> sazogadoebrioba didi yuradRebiT<br />

moekida am adamianebs. maT pativsacemad gamarTul<br />

sazeimo vaxSams akakic eswreboda. poets stumrebisaTvis<br />

sityviT miumarTavs. onikaSvilisa da xuciSvilis dabinavebaze<br />

uzrunia wera-kiTxvis gamavrcelebel sazogadoebas,<br />

xolo <strong>qarTuli</strong>s maswavleblad miuCeniaT l. bocvaZe.<br />

5. ramdenime sityva gansvenebul<br />

grigol episkoposze (gv. 200)<br />

nabeWdi: J. `mwyemsi~, 1908, № 10; J. `ganTiadi~, 1992, № 2;<br />

kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001, gv. 130.<br />

TariRi: 1908.<br />

saTauri: ramdenime sityva gansvenebul grigol<br />

episkoposze.<br />

xelmowera: akaki.<br />

grigol episkoposi (dadiani) _ berad aRikveca daviT<br />

garejis monasterSi. mis mier warmoTqmuli SesaniSnavi sityva<br />

gamoqveynda `ciskarSi~ (1962, № 9). grigoli guria-samegrelos<br />

episkoposad akurTxes 1886 wels. gardaicvala 1907<br />

wlis oqtomberSi. dakrZalulia martvilis taZarSi.<br />

240


6. ucxoeli qali (gv. 203)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centri, akakis fondi,<br />

avtografi № 273;<br />

nabeWdi: akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005, gv. 83.<br />

TariRi: [1908].<br />

saTauri: ucxoeli qali.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

avtografi Sesrulebulia rveulSi, romelSic kidev er-<br />

Ti teqstia: `saubari mama-Svils Sua~. teqsti daTariRebulia<br />

swored am ukanasknelis mixedviT, radgan `saubari~ akakis<br />

iubiles dReebSi, 1908 wlis noemberSi gamoqveynda (ix:.<br />

e.zardiaSvili, akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005).<br />

7. werili megobrebTan (gv. 204)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centi, akakis fondi,<br />

avtografi № 239;<br />

nabeWdi: akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005, gv. 86.<br />

TariRi: [1900].<br />

saTauri: werili megobrebTan.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

statia exeba akakis saiubileo komitetis mier daarsebuli<br />

`akakis fondis~ sakiTxs. daSlis Semdeg komitetma fondTan<br />

dakavSirebiT uflebamosileba `wera-kiTxvis gamavrcelebel<br />

sazogadoebas~ gadasca. poetma ramdenjerme mimarTa<br />

`sazgadoebas~ finansuri Semweobis TxovniT, magram amaod.<br />

swored am faqtiT gamowveuli gulistkivilis gamoxatulebaa<br />

winamdebare werili, romelic ratomRac aRar gamoaqveyna<br />

akakim (ix.: e. zardiaSvili, akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005,<br />

gv. 91).<br />

241


8. [akakis mier warmoTqmuli sityva Jurnal `jejilis~<br />

daarsebis oci wlisTavTan dakavSirebiT] (gv. 207)<br />

xelnaweri: saq. sax. lit. muzeumi, akakis fondi, 17 780;<br />

nabeWdi: kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2005, gv. 133;<br />

TariRi: [1910].<br />

saTauri: batonebo!<br />

xelmowera: akaki.<br />

1910 wlis 26 Tebervals akaki daeswro J. `jejilis~<br />

iubiles q. quTaisSi da damswre sazogadoebas sityviT mimar-<br />

Ta. saRamo gaaSuqa gaz. `droebam~ (1910, № 50).<br />

9. [akakis sityva meliton CogovaZis<br />

dakrZalvaze warmoTqmuli] (gv. 208)<br />

nabeWdi: gaz. `foni~, 1910, Tebervali; kreb. `ucnobi<br />

akaki~, Tsu, 2001, gv. 136.<br />

TariRi: 1910.<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: akaki.<br />

meliton CogovaZe — pedagogi, sazogado moRvawe. igi 1896<br />

wlidan ganagebda <strong>qarTuli</strong> enisa da <strong>literaturis</strong> kaTedras<br />

quTaisis sasuliero seminariaSi, paralelurad moRvaweobda<br />

qalTa eparqialur saswavlebelSi.<br />

242


10. ilia _ mze (gv. 209)<br />

nabeWdi: `saxalxo gazeTi~, 1911, № 37; J. `ganTiadi~, 1991,<br />

№11-12; kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001, gv. 137.<br />

TariRi: 1911.<br />

saTauri: ilia-mze.<br />

xelmowera: xelmouwereli.<br />

1911 wlis zafxulSi akaki mesamed ewvia kaxeTs. yvarelSi<br />

gamarTuli saRamo dasrulda vaxSmiT, romelzec samadlobel<br />

sityvaSi akakim ilia mzes Seadara. es sityva dabeWda<br />

`saxalxo gazeTma~.<br />

11. gancxadeba (gv. 209)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centri, akakis fondi,<br />

avtografi № 278.<br />

nabeWdi: akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005, gv. 85.<br />

TariRi: [1908].<br />

saTauri: gancxadeba.<br />

xelmowera: xelmouwereli.<br />

werili exeba im sagazeTo publikaciebs, romlebic miznad<br />

poetis diskreditacias isaxavdnen. marTalia, avtografi<br />

uTariRoa, magram werilSi naxsenebi avtoris asaki da dasaxelebuli<br />

pirebi iZleva teqstis daTariRebis saSualebas<br />

(ix.: e. zardiaSvili, akakis ucnobi nawerebi Tb., 2005, gv. 22-23).<br />

243


12. [akakis sityva warmoTqmuli Wrebalos<br />

sazogadoebis winaSe] (gv. 211)<br />

nabeWdi: gaz. `kolxida~, 1912, №112; krebuli `ucnobi<br />

akaki~, II, Tsu, 2001, gv. 43.<br />

TariRi: 1912.<br />

saTauri: batonebo!<br />

xelmowera: xelmouwereli.<br />

1912 wels akakim imogzaura raWa-leCxumSi. gaz. `kolxidis~<br />

sakuTari korespondenti, s. daTeSiZe mogzaurobis<br />

mTel process aSuqebda da redaqcias masalas awvdida. swored<br />

mis mier WrebaloSi Cawerili mimarTvis teqsti gamoaqveyna<br />

gazeTma. s. daTeSiZisave cnobiT, akakim WrebaloSi<br />

wakiTxa leqcia `saqarTvelos uZvelesi naSTebi~. poets TiTqmis<br />

erTi saaTi usaubria. samwuxarod, leqciis teqsti jerjerobiT<br />

miukvlevelia.<br />

13. [akaki duelis Sesaxeb] (gv. 211)<br />

nabeWdi: `Тифлисский журнал~, 1913, № 8; J. `ciskari~, 1960,<br />

№ 6; kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001, gv. 153.<br />

TariRi: 1913.<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

1913 wels `Тифлисский журнал~-ma daiwyo brZola duelis<br />

tradiciis winaaRmdeg. redaqciam TxovniT mimarTa cnobil<br />

moRvaweebs, gamoeTqvaT TavianTi azri. gazeTis is nomeri,<br />

romelSic akakis werilia dabeWdili, saqarTveloSi ar inaxeba.<br />

prof. j. WumburiZem mas miakvlia peterburgis saltikov-SCedrinis<br />

saxelobis sajaro biblioTekaSi;<br />

244


14. [qalis roli sazogadoebaSi] (gv. 212)<br />

nabeWdi: `saxalxo gazeTi~, 1914, № 1090; J. `ganiadi~, 1991,<br />

№ 11-12; kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001, gv. 139.<br />

TariRi: 1914.<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: xelmouwereli.<br />

`saxalxo gazeTis~ redaqciam 1914 wlis damdegamde asamde<br />

qarTvel mwerals, msaxiobs, sazogado moRvawes mimarTa<br />

TxovniT, pasuxi gaecaT Semdeg saanketo kiTxvebze: 1. qalis<br />

daniSnuleba kacobriobis istoriaSi; 2. ras unda miaqcios<br />

yuradReba dRevandelma qarTvelma qalma? saanketo furclebi<br />

maTgan mxolod naxevarma daabruna.<br />

15. [akakis sityva qarTul saRamoze peterburgSi] (gv. 213)<br />

nabeWdi: J. `klde~, 1913, № 6; kreb. `ucnobi akaki~, Tsu,<br />

2001, gv.137.<br />

TariRi: 1913.<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: xelmouwereli.<br />

akaki 1912 w. noembris damlevs gaemgzavra peterburgSi.<br />

mas ramdenjerme mouwyves miReba qarTvelma studentebma.<br />

rogorc Cans, es sityvac erT-erT aseT saRamozea wakiTxuli.<br />

245


16. [akakis sityva wyaltuboSi warmoTqmuli] (gv. 214)<br />

nabeWdi: J. `ganTiadi~, 1991, № 11-12; kreb. `ucnobi akaki~,<br />

Tsu, 2001, gv. 138.<br />

TariRi: [1913].<br />

saTauri: batonebo!<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

1913 wels wyaltuboSi col-SvilTan erTad isvenebda<br />

akaki. igi miiwvies nadimze, sadac grZnobieri sityvebiT mimarTes<br />

damswreebma. akakis sapasuxo teqsts miakvlia<br />

ir.eremeiSvilma da `ganTiadis~ saiubileo nomerSi dabeWda<br />

1991 wels.<br />

17. [akakis sityva goris `qarTvel qalTa sazogadoebis~<br />

(`madilosani~) wevrTa krebaze] (gv. 215)<br />

nabeWdi: `saxalxo gazeTi~, 1913, № 1037; J. `ganTiadi~,<br />

1991, № 11-12; kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001, gv. 138.<br />

TariRi: 1913.<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

1913 wlis 3 noembers akaki daeswro gorSi qarTvel qalTa<br />

sazogadoebis krebas da damswreT sityviT mimarTa. am sityvis<br />

Canaweri mkiTxvelebs `saxalxo gazeTma~ SesTavaza.<br />

246


18. dRevandel dRes ornairad vdResaswaulobT (gv. 216)<br />

nabeWdi: `saxalxo gazeTi~, 1914, № 1091; J. `ganTiadi~,<br />

1991, № 2; kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001, gv. 139.<br />

TariRi: 1914.<br />

saTauri: dRevandel dRes ornairad vdResaswaulobT.<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

qarTvel qalTa sazogadoebis Tavmjdomarem, dominika<br />

erisTavma sTxova akakis, is 14 ianvars daswreboda<br />

saliteraturo saRamos da monawileoba mieRo masSi.<br />

swored akakis ergo Sexvedris gaxsnis pativi. poetis mier<br />

warmoTqmuli sityva dabeWda `saxalxo gazeTma~.<br />

19. [qorwilSi warmoTqmuli misaloci sityva] (gv. 217)<br />

xelnaweri: saq. sax. lit. muzeumi, akakis fondi, №17<br />

178.<br />

nabeWdi: kreb. `ucnobi akaki~, Tsu, 2001; gv. 153.<br />

TariRi: uTariRo.<br />

saTauri: batonebo!<br />

xelmowera: xelmouwerelia.<br />

wereTeli aZlevs qals abaSiZes... _ fraza avtoris<br />

mieraa xazgasmuli. rogorc Cans, es qorwineba poetma<br />

abaSiZeebisa da wereTlebis mravalwliani qiSpis dasasrulad<br />

gaiazra.<br />

247


20. [Canaweri mesame daselebis Sesaxeb] (gv. 218)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centri, akakis fondi,<br />

avtografi № 339.<br />

nabeWdi: akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005, gv. 101.<br />

TariRi: uTariRo.<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: xelmouwereli.<br />

teqsti aris dausrulebeli an dakarguli statiis mcire<br />

fragmenti. samwuxarod, jerjerobiT misi gagrZeleba mikvleuli<br />

ar aris (ix.: e. zardiaSvili, akakis ucnobi nawerebi,<br />

Tb., 2005, gv. 91).<br />

21. [sityva ucnobi qalis dakrZalvaze] (gv. 219)<br />

xelnaweri: xelnawerTa erovnuli centri, akakis fondi,<br />

avtografi № 223.<br />

nabeWdi: akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005, gv. 100.<br />

TariRi: uTariRo.<br />

saTauri: usaTauro.<br />

xelmowera: akaki.<br />

mimarTvis adresatis vinaobis dadgena ver moxerxda (ix.:<br />

e. zardiaSvili, akakis ucnobi nawerebi, Tb., 2005, gv. 91).<br />

248


a<br />

pirTa saZiebeli<br />

abaSiZe 99, 218<br />

abaSiZe kita 191<br />

abaSiZe levan 99<br />

agiaSvili 33, 98<br />

adami 40, 212<br />

adami da eva 40<br />

avTandili _( saakaZe)131, 133<br />

akaki 5, 6, 7, 8, 9, 10, 44, 47, 48, 50, 90, 126, 197, 205<br />

207, 208, 210, 211, 212, 213, 214, 215, 216<br />

aleqsandre _ kaxeTis mefe 132<br />

alixanovi 65,<br />

anastasia batoniSvili 103<br />

anastasia TumaniSvili-wereTlisa 207<br />

andria pirvelwodebuli 216<br />

andronikovis qvrivi 162<br />

antioq didi 84<br />

anton kaTalikosi 89<br />

antonovi 26, 52<br />

antonoviCi 26<br />

andreevi leonid 59<br />

araqeli 127<br />

araqsi 79, 84, 86<br />

aristidosi 126<br />

arseni 90, 91<br />

artaqsiasi 84<br />

arqimandriti kesarioni 58<br />

arqimede 87<br />

aslani 100, 127<br />

aslaniSvili 133, 134, 135<br />

afxazi dimitri 16<br />

b<br />

babiloni 67, 79, 80, 102<br />

baiozeTebi 57<br />

balanCivaZe 54<br />

baraTaSvili Sadiman 131<br />

baron nikolai 110, 111, 164<br />

baqraZe d.93, 94<br />

baceviCi 157<br />

bebuTovi vasil osifiC 110<br />

bebuTovi k.a. 65<br />

249


ismarki 65<br />

bremi 41<br />

bunovi 95<br />

g<br />

gabriel episkoposi 176, 201<br />

gabunia 52<br />

gateriasi b. 74<br />

gatteriasi 96<br />

gauptmanis 31<br />

gvali-faSa 98, 99<br />

giorgi 5, 22, 97, 105, 120, 127, 129, 173, 198<br />

giorgi XII 105<br />

giorgi brwyinvale 196, 198<br />

giote 36<br />

gogebaSvili iakob 110, 173, 210<br />

gogoli 53<br />

gogoriSvili 137<br />

golovini _ nafici veqili 163<br />

grafitia mali 159<br />

greni 74, 94<br />

grigol episkoposi 10, 200, 202, 210<br />

guriel-dadianebi 52<br />

gunia v.54<br />

d<br />

daviT aRmaSenebeli 58 ,111, 120, 127, 196<br />

dadiani 24, 52, 54, 99, 111<br />

dadiani daviT 111<br />

daviT kurapalati 73, 88<br />

darios mefe 81<br />

diasamiZe grigol 205<br />

diasamiZe ilia 133<br />

dimitri Tavdadebuli 195<br />

distervegi 34<br />

diulorie ed.96<br />

dodaSvili 173<br />

e<br />

ebraelTa noe, anu babilonelTa izdubari 79<br />

evangulovi 65<br />

ekaterine meore 102, 103<br />

eliava grigol 210<br />

eliaSvili vano 191<br />

250


erekle 99, 100, 103, 105<br />

erTi `vinme~ 175<br />

erisTavi g. 14, 21, 51, 52, 98, 122, 136<br />

erisTavi daTuna 136<br />

erisTavi zurab 133, 135<br />

erisTavi rostom 98<br />

ermolovi 100<br />

v<br />

valeri (romis imperatori) 85<br />

varancovis kneina 23<br />

vaSaZe saCino 158, 159<br />

vaxtangi 22, 88, 89, 93, 210<br />

vaxtang gorg-aslani 127<br />

vaxuSti 127<br />

vodovozovi 34<br />

volteri 37, 104<br />

voroncovi 51<br />

vostorgovi 109<br />

z<br />

zaicevi 35,<br />

zariadresi 84<br />

zubalovi 65<br />

T<br />

Tamar mefe 97, 128, 217<br />

Targam 80, 82<br />

TarxniSvili i. 111<br />

Tbileli ioseb 127<br />

Tbileli mitropoliti dionise 136<br />

Teimuraz mefe 133, 134, 135, 137<br />

Teimuraz muxran batoni 135<br />

Temur lengi 57, 86, 196<br />

Terg daleuli 19, 20<br />

Tumanovi g. 65<br />

251


i<br />

iakobi 86, 173<br />

ibseni 31, 52<br />

ivanenko 65<br />

ivan muxran batoni 164<br />

izmailovi 65,<br />

ilia WavWavaZe 6, 7, 43, 44, 209<br />

imereli 121, 165, 167, 171, 172, 175<br />

ioseb (sosiko) merkvilaZe 223<br />

iuda 109<br />

k<br />

kabadokieli 216<br />

kazlovi 38,<br />

kaTalikozi zaqaria 133<br />

kirioni 108<br />

knut gamsuni 31<br />

koriolanusi 126<br />

kotliarevski 53,<br />

krapivnicki 53, 54<br />

krilovi 36<br />

kutuzovi 36<br />

l<br />

langlua 81<br />

leng Temuri 57, 196<br />

lenormani 78, 80, 81<br />

leonidi (episkoposi) 108<br />

loiola (ignatius) 41<br />

lermontovi 212<br />

luarsabi (taxtis memkvidre) 130,131, 132<br />

luarsabi _ qarTlis mefe 130, 131,132<br />

m<br />

maikovi 35<br />

makedoneli aleqsandre 84<br />

makovi 159<br />

marri 87, 88, 89,90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97<br />

maCabeli mixail vaxtangis Ze 210<br />

merkvilaZe sosiko 223<br />

mercenfeldi 164<br />

mesxiSvili 54<br />

mefe giorgi 130<br />

252


mefe erekle 103<br />

mefe svimon didi 129<br />

mefe solomoni 99<br />

mefe xosro farvizi (ferozi) 86<br />

meterlinkebi 52<br />

minaevi 35<br />

moeniZe 25, 26, 27<br />

mose xoneli 93<br />

moZRvarovi inokenti u. 16<br />

muraviovi 51<br />

murvan yru 57<br />

muxranski ivane 164<br />

mxitari 89<br />

n<br />

nazim-veziri 137<br />

napoleoni 36<br />

nikolaZe 34, 65<br />

nikolaZe b. 34, 35, 36, 38, 39, 40, 41, 42<br />

nikoni (ruseTis patriarxi) 201<br />

o<br />

orbeliani sulxan saba 95<br />

opperti 78<br />

ostriakovi 160, 164<br />

p<br />

paata (saaaZe)132, 133, 136<br />

panini nikita 103<br />

papuna 133<br />

patara kaxi 103<br />

patkanovi 74, 93, 94<br />

patriarqi abraami 90, 91<br />

peisoneli 127<br />

pestaloci 34<br />

pisarevi 26<br />

petre I -01, 102<br />

potiomkini 103<br />

J<br />

Jordania T. 90, 91<br />

253


raulinsoni henri 80, 83<br />

reiteri 65<br />

rusTaveli 52, 59<br />

rostevani 131<br />

ruseTume m 20, 145<br />

s<br />

saakaZe giorgi 126, 127, 129, 130<br />

saakaZe SioS 129<br />

saba _ sulxan-saba orbeliani 95<br />

saburovi solomon 157, 158<br />

sarokini 157<br />

sen-marteni 82, 85<br />

serasfra 99<br />

serasqiri 98<br />

svimon mefe 134, 136<br />

svimonoviCi _ cnobili geologi 156, 157<br />

silovani 47, 173, 223<br />

solomon didi 103<br />

solomon pirveli 98<br />

suvorini 54<br />

straboni 84<br />

t<br />

taciti 82<br />

tolstoi 35<br />

totlebeni 99, 104<br />

trofile 136<br />

f<br />

fancxava iakob 191<br />

furmani 164<br />

furcelaZe 25, 26, 27<br />

q<br />

qananeli svimon 216<br />

qarTleli baqar15<br />

qeTevani 132, 217<br />

qiaqsari 81<br />

254


R<br />

RambaSiZe 205<br />

RoRoberiZe b. 111, 176<br />

RoRoberiZe g. 163, 197, 198<br />

RoRoberiZe giorgi 197, 198<br />

y<br />

yaflaniSvili aslan 100<br />

yifiani dimitri 65, 195<br />

yorCi xani 133, 134<br />

S<br />

Sah abazi 102<br />

Sah-abasi 136, 196<br />

SevCenko taras 53<br />

C<br />

CerniSevski 26<br />

CeqeziSvili 53<br />

CogovaZe meliton 208<br />

Cingis yaeni 57<br />

Cilli 156<br />

CiCagovi 36,<br />

Cubinovi 15<br />

Cubinovi d. 95<br />

CubinaSvili 95<br />

c<br />

cagareli 46<br />

cukia 172, 233<br />

w<br />

wereTeli 6, 8, 27, 172, 218<br />

wereTeli akaki 6, 172, 218, 223<br />

wereTeli giorgi 25, 2, 70<br />

wmida grigoli 85<br />

wereTeli efTvime 19<br />

wereTeli salome 162<br />

wmida nino 23, 216, 217<br />

wilkneli mirmanozi 133<br />

255


W<br />

WavWavaZe 19, 65, 171, 172<br />

WavWavaZe gulbaaT 171, 172<br />

WavWavaZe ilia 19, 44<br />

WavWavaZe nikoloz 16<br />

WirWimeli ivane _ petriwaT wodebuli 95<br />

x<br />

xerxeuliZe paata 133<br />

xvolsoni 94<br />

xoja-xani 104, 105, 196<br />

j<br />

justi 35<br />

h<br />

hao _ Targamis ufrosi Ze 82, 83<br />

256


a<br />

geografiul saxelTa saZiebeli<br />

azia 102, 128, 139<br />

arabeTi 102<br />

araneTis (arabebi) naxevarkunZuli 79<br />

ararati 73, 80<br />

araqsis Suaxeoba 86<br />

armeni _ semiturad mTiuleTi 80, 81, 83, 84, 85, 86<br />

asureTi 79, 80, 102<br />

afxazeTi 107<br />

aRmosavleTi 6, 44, 79, 80, 84, 85, 98, 99, 115<br />

aRmosavleT saqarTvelo 137, 199<br />

b<br />

babiloni 67, 79, 80, 102<br />

balvanis naxevarkunZuli 79<br />

baRdadi 70, 138, 199<br />

biWvinTa 216<br />

borCalo 103<br />

g<br />

ganja 69, 103<br />

gelaTi 24, 58, 107<br />

gibraltari 104<br />

gori 176, 192, 209<br />

d<br />

dasavleTi 44,76, 79, 81, 83,85,98, 115<br />

dasavleT saqarTvelo 99, 102, 103, 137, 165, 216<br />

darialis xeoba 103<br />

darubandi 102<br />

dvaleTi130<br />

duSeTi 103<br />

e<br />

evropa 20, 76, 79, 128, 158<br />

evropia 102, 139<br />

erevani 69, 103<br />

257


v<br />

venecia 22,<br />

vizantia 83, 102,139<br />

z<br />

zemo imereTi 201<br />

T<br />

Tbilisi 58,94, 134, 162,177<br />

i<br />

ierusalimi 100,139<br />

imereTi 8, 21,53, 58,98, 99, 100, 105, 109, 137,154,<br />

65, 171, 172, 176, 195, 201<br />

indoeTi 198<br />

k<br />

kavkasia 58, 82, 159<br />

kavkasioni 102,122<br />

kavkasiis mTebi 68, 77<br />

kaspiis zRva 204<br />

kaspiis napirebi 102<br />

kaspiis da ormuzis zRvebi 77<br />

kaxeTi 82,99, 102,103,105,109, 132,133, 134,135, 171,172, 174<br />

kvecxnari 164<br />

kislovodski 160<br />

konstantinopoli 139<br />

m<br />

manglisi 75,89<br />

masisi _ ararati 73<br />

moliTi 23<br />

moskovi 58, 110<br />

mowameTa 24, 57, 120<br />

mtkvari<br />

mcire azia 73, 77<br />

mcxeTa 75,89, 136<br />

o<br />

osmaleTi 103, 104<br />

258


p<br />

palestina 79<br />

peterburgi 17,156,159,160, 163<br />

petereburRi 15, 19<br />

prusia 207<br />

J<br />

Jeneva 59<br />

r<br />

raWa 58<br />

raWa-leCxumi 211<br />

rgani 156<br />

reini _ raini 156<br />

rioni 22,58<br />

romi 83, 85, 126<br />

ruseTi 14, 17, 20, 36,53,54, 86, 101,102,103,104, 105,106, 108,<br />

109,111,112,121, 132,145,147,151,153,159,162, 197, 201, 213<br />

s<br />

saberZneTi102<br />

samcxe-saaTabago 103<br />

samxreTi 76,81<br />

samxreT evropa 79<br />

safrangeTi 207<br />

saqarTvelo 29, 42, 47, 57, 63, 74, 85, 88, 91, 98, 99, 101, 102, 103, 104,<br />

105, 107, 108, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 121, 122, 123, 126,<br />

127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139,<br />

195, 196, 197, 199, 201, 208, 210, 213, 214, 215, 216, 217<br />

saCxere 172<br />

svaneTi 57, 58, 107<br />

sirakuzi 87<br />

somxeTi 74, 81, 83, 84, 85, 88, 91, 94, 97, 120, 121, 123<br />

sparseTi 84, 85, 86, 102, 103, 129, 131, 132, 133, 164, 199<br />

stambuli 46, 139<br />

surami 68, 102, 105<br />

t<br />

taosis kari, anu axlandeli Woroxis xeoba 74<br />

tigrosi 77, 79<br />

tfilisi 99, 105<br />

259


f<br />

foTi 104<br />

q<br />

qarTli 24, 88, 93, 98, 99, 130, 133, 137, 174<br />

quTaisi 20, 22, 23, 154, 159, 176<br />

y<br />

yarabaxi 25<br />

yvirila 23<br />

S<br />

Savi zRva 77<br />

Savi zRva, anu speria 77<br />

Savi zRvispireTi 216<br />

Sirvani 103<br />

Sua azia 76<br />

SuamdinareTi 77, 78<br />

Sorapnis mazra 156, 160<br />

C<br />

CrdiloeTi 76, 79, 115, 176<br />

c<br />

cimbiri 112, 170<br />

Z<br />

Zauxvi 99<br />

Zveli egvipte 77<br />

w<br />

wilois mdinare 77<br />

wirqvali 156, 157<br />

wyalwiTela 22, 24<br />

wyaltubo 246<br />

260


W<br />

WiaTura 158, 159<br />

WiSura 23<br />

Wrebalo 211<br />

x<br />

xaragauli 22<br />

xmelTaSua zRva 79<br />

xresili 98<br />

j<br />

jionis mdinare 77<br />

h<br />

haistani 81, 84<br />

261


Tematuri saZiebeli<br />

werilebi literaturasa da xelovnebaze<br />

aTonis `dabadeba~ (vaxtangisagan slovianurTan Sesworebuli) 89<br />

aTonis `dabadeba~ (mTawmindelebis naTargmni) 89<br />

araki `qaSapi Tevzi da kata~ 36<br />

`axali mimoxilva~ 34<br />

biblia 82, 83,<br />

dabadeba 80, 83<br />

`daviTni~ 148<br />

`droeba~ 157<br />

`vefxistyaosani~ 59<br />

`Temi~ 229<br />

`iveria~ 171<br />

`iveriis furceli~ 46<br />

`krebuli~ 96<br />

krilovis araki `mgeli farexSi~ 36<br />

maikovis `samgvari sikvdili~ 35<br />

`mercxlisa da WivWavis omi~ 40<br />

minanqriani saxareba 58<br />

moses wignebi 77<br />

`Svidni varT~ 38<br />

Jurnali `kvali~ 70<br />

sagramatiko paeqroba 173<br />

`samis Tav-gadasavali~ 26<br />

`samSoblo~ 32<br />

saxareba 58 107, 120,<br />

sibrZne sicruisa 14, 15, 16,<br />

tolstois `ivane damaskeli~ 35<br />

uslari (uZvelesi Tqmuleba kavkasionze) 79<br />

`fuliko~ (`Juliko~) 46, 47<br />

262


`Ralati~ 32<br />

`SeSlili~ 21<br />

`Cveni mamali~ 40<br />

CerniSevskis romani `ra vqnaT~ 26<br />

`ciskari~ 14, 18, 19,<br />

`jejili~ 34, 38,<br />

aspinZis omi 104<br />

werilebi saqarTvelos istoriis, religiisa da<br />

kulturis sakiTxebze<br />

bagratis taZari 58, 59, 104, 176,<br />

`bazaleTis~ omi 137<br />

batonymobis xasiaTi Zvel saqarTveloSi 139<br />

geguTis nacixvari 104<br />

gelaTi 24, 107<br />

gelaTis monasteri 58,<br />

`dvinis kreba~ _ 596 w. 75, 89, 90, 91,<br />

TamaSi `samaia~ 217<br />

kvirikes eklesia 58<br />

marabdis omi 135, 136,<br />

nikorwmindis taZari 58<br />

rumiancevis muzeumi 58<br />

rjulis Sesaxeb 106<br />

saqarTvelos gmiruli warsuli da dRevandeli mdgomareoba 98<br />

saqarTvelos SeerTeba ruseTTan 98<br />

`sloviani~ 107<br />

Sorapnis cixe 104, 156<br />

xoja xanis Semoseva da tfilisis aoxreba 1795 w. 98<br />

263


werilebi sazogadoebrivi cxovrebisa da<br />

ekonomikis sakiTxebze<br />

`akakis fondi~ 205<br />

arCevnebis Sesaxeb 65<br />

aRzrdis sakiTxebi 106, 139<br />

kadetTa korpusi 110<br />

marSlis arCevnebi 114<br />

ruseTis gavlena saqarTveloSi 106<br />

sinodi 108, 177<br />

somxuri Tema 71, 87, 120, 125,<br />

social-demokratebi da maTi Sexedulebebi 114, 115, 116<br />

qarTvel qalTa sazogadoeba `mandilosani~ 215<br />

`qristianeTa [aRmdgenlebis] sazogadoeba kavkaziaSi~<br />

qristianobis gamavrcelebeli sazogadoeba 58<br />

Savi qvis sakiTxebi 156<br />

Canaweri mesame daselebis Sesaxeb<br />

`w. k. gamgeoba~ 205<br />

sxvadasxva<br />

akaki duelis Sesaxeb 211<br />

akaki iliasTan damokidebulebis Sesaxeb 43<br />

akakis iubilesTan dakavSirebuli sakiTxebi 204<br />

akaki sakuTari valebis Sesaxeb 209<br />

264


sarCevi<br />

akaki wereTlis ucnobi publicistika..............................<br />

I. werilebi literaturasa da xelovnebaze<br />

simarTlis Worikanoba............................................................ 13<br />

axali anbebi................................................................................. 19<br />

WeSmaritebis aRdgineba.......................................................... 25<br />

<strong>qarTuli</strong> Teatri....................................................................... 29<br />

werilebi Cvens mwerlobaze.................................................. 33<br />

[iliasTan damokidebulebis Sesaxeb]................................. 43<br />

sapasuxo werili........................................................................ 46<br />

gancxadeba................................................................................... 50<br />

......<br />

mcire ram SeniSvna..................................................................... 51<br />

<strong>qarTuli</strong> arqeologiuri<br />

naSTebi da zepirsityviereba................................................<br />

II. werilebi saqarTvelos istoriis,<br />

religiisa da kulturis sakiTxebze<br />

osmaleTis qarTvelebs........................................................... 63<br />

sityvis banze agdeba................................................................ 65<br />

istoriuli ganxilva saxelwodebis:<br />

armenis, haistanis da somxeTis............................................ 71<br />

porofesor marris sapasuxoT............................................. 87<br />

simarTle...................................................................................... 98<br />

[social-demokratebi da maTi Sexedulebebi]................ 114<br />

Ответ газете «Новое Время».........................................................<br />

aRsareba........................................................................................<br />

117<br />

120<br />

[aTasjerac rom `somxiylapia~ damiZaxon]....................... 125<br />

[akakis sityva giorgi saakaZis Sesaxeb].............................. 126<br />

Zveli aRzrda I............................................................................ 139<br />

5<br />

57<br />

265


III. werilebi sazogadoebrivi cxovrebisa<br />

da ekonomikis sakiTxebze<br />

wigni miwerili ruseTumesTan.............................................. 145<br />

cxel-cxeli ambebi.................................................................... 154<br />

Savi qvis Tavgadasavali.......................................................... 156<br />

zogi ram........................................................................................ 165<br />

saxumaro gasarTobi. aRuuu! ............................................... 171<br />

mcire SeniSvna............................................................................ 173<br />

gafrTxileba............................................................................... 174<br />

[quTaisis seminaria da quTaisis cixis nangrevebi]....... 176<br />

М.-Г. г. редактор! ..........................................................................<br />

Ответ автору банковиады (письмо в редакцию).........................<br />

Вынужденное объяснение (письмо в редакцию)........................<br />

Чистосердечный ответ...................................................................<br />

178<br />

179<br />

182<br />

184<br />

pasuxi mter-moyvrebs.............................................................. 191<br />

saqvelmoqmedo Widaoba.......................................................... 192<br />

IV. sxvadasxva<br />

[sityva dimitri yifianis dasaflavebazed]..................... 195<br />

glova............................................................................................. 196<br />

samocianelTa winamorbedi...................................................<br />

[sparseTidan mosuli qarTveli stumrebis<br />

197<br />

pativsacemad warmoTqmuli sityva[...................................<br />

[ramdenime sityva gansvenebul<br />

199<br />

grigol episkoposze]...............................................................<br />

200<br />

ucxoeli qali............................................................................. 203<br />

werili megobarTan...................................................................<br />

akakis mier warmoTqmuli sityva Jurnal `jejilis~<br />

204<br />

daarsebis oci wlisTavTan dakavSirebiT........................ 207<br />

[akakis sityva meliton CogovaZis<br />

208<br />

dakrZalvaze warmoTqmuli]..................................................<br />

ilia-mze........................................................................................ 209<br />

gancxadeba...................................................................................<br />

[akakis sityva warmoTqmuli Wrebalos<br />

209<br />

sazogadoebis winaSe]............................................................... 211<br />

266


akaki duelis Sesaxeb................................................................ 211<br />

[qalis roli sazogadoebaSi]................................................. 212<br />

[akakis sityva qarTul saRamoze peterburgSi].............. 213<br />

[akakis sityva wyaltuboSi warmoTqmuli]........................<br />

[akakis sityva goris `qarTvel qalTa sazogadoebis~<br />

214<br />

(`madilosani~) wevrTa krebaze]............................................<br />

215<br />

dRevandel dRes ornairad vdResaswaulobT................ 216<br />

[qorwilSi warmoTqmuli misaloci sityva]..................... 217<br />

Canaweri mesame daselebis Sesaxeb....................................... 218<br />

[sityva ucnobi qalis dakrZalvaze]................................... 219<br />

SeniSvnebi da komentarebi......................................................... 220<br />

pirTa saZiebeli............................................................................ 249<br />

geografiul saxelTa saZiebeli............................................. 257<br />

Tematuri saZiebeli..................................................................... 262<br />

267

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!