Pittura ed esperienze sociali nell'Italia del Quattrocento - Artleo.it
Pittura ed esperienze sociali nell'Italia del Quattrocento - Artleo.it
Pittura ed esperienze sociali nell'Italia del Quattrocento - Artleo.it
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Michael Baxandall <strong>P<strong>it</strong>tura</strong> <strong>ed</strong> <strong>esperienze</strong> <strong>sociali</strong> nell’Italia <strong>del</strong> <strong>Quattrocento</strong><br />
o chiara. Il domenicano Gabriele da Barletta fornisce<br />
l’immagine tradizionale in un sermone sulla bellezza <strong>del</strong>la<br />
Vergine – un tema piuttosto comune nei sermoni, anche<br />
se affrontato in termini piuttosto simbolici:<br />
... S<strong>ed</strong> quaeris modo. Utrum fu<strong>it</strong> nigra aut alba? Respond<strong>it</strong><br />
Alber. super missus est. c. 45. Quod non nigra simplic<strong>it</strong>er<br />
neque rubea, neque alba: quia isti colores dant quandam<br />
imperfectionem in persona. Unde dici solet: Deus me<br />
protegat a Lombardo russo, Alemano nigro, Hispano albo,<br />
Flammineo cuiusvis pili. Fu<strong>it</strong> Maria mixta coloribus, participans<br />
de omnibus, quia illa facies est pulchra, quae de<br />
omnibus coloribus participat. Unde dicunt autores m<strong>ed</strong>icinae:<br />
quod ille color qui est compos<strong>it</strong>us ex rubeo, et albo,<br />
est optimus cum commixtione tertii coloris, scilicet nigri,<br />
et hunc inqu<strong>it</strong> Alber. conc<strong>ed</strong>imus in Mariam fuisse. Fu<strong>it</strong><br />
nigra aliquantulum. Et hoc triplici ratione. Primo ratione<br />
complexionis, quia judaei tendunt in brun<strong>ed</strong>inem quandam,<br />
et ipsa fu<strong>it</strong> Judaea. Secundo testificationis, quia Lucas<br />
qui tres fec<strong>it</strong> imagines, una Romae, alia Loreti, alia Bononiae,<br />
sunt brunae. Tertio assimilationis: Filius matri commun<strong>it</strong>er<br />
assimilatur, et e converso, s<strong>ed</strong> Christi facies fu<strong>it</strong><br />
bruna, ig<strong>it</strong>ur, ... 18 .<br />
Questo tipo di descrizione lasciava ancora spazio<br />
all’immaginazione. Lo stesso dicasi per i santi, sebbene<br />
molti avessero alcuni segni fisici come elementi emblematici<br />
di identificazione – come la calvizie di san Pietro<br />
– e generalmente consentivano un margine di intervento<br />
al gusto individuale e alle tradizioni proprie di<br />
ogni p<strong>it</strong>tore.<br />
D’altra parte, come sottolineava l’umanista Bartolomeo<br />
Fazio: «Aliud enim est superbum pingere, aliud<br />
avarum, aliud amb<strong>it</strong>iosum, aliud prodigum et reliqua<br />
<strong>it</strong>em huiusmodi» 19 . Molte figure esprimono un carattere<br />
peculiare indipendentemente dal rapporto che esse<br />
Storia <strong>del</strong>l’arte Einaudi 77