08.06.2013 Views

Monti Sicani - Assessorato Territorio ed Ambiente

Monti Sicani - Assessorato Territorio ed Ambiente

Monti Sicani - Assessorato Territorio ed Ambiente

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Unione<br />

Europea<br />

Regione Siciliana Dipartimento<br />

Regionale Azienda<br />

Foreste Demaniali Codice POR: 1999.IT.16.1.PO.011/1.11/11.2.9/0337<br />

DIRIGENTE GENERALE RESPONSABILE DEL PROCEDIMENTO<br />

Dott. Fulvio Bellomo Dott. Ing. Mario Spatafora<br />

RAPPRESENTANTE LEGALE DELL’A.T.I.<br />

Dott. Ing. Paolo Bagliani<br />

Ambito territoriale dei<br />

“<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

PIANO DI GESTIONE<br />

versione conforme al DDG ARTA n° 667 del 30/06/09<br />

Parte I<br />

Sito di Importanza Comunitaria Boschi Ficuzza e Cappelliere, V.ne Cerasa, Castagneti di Mezzojuso (ITA020007)<br />

Sito di Importanza Comunitaria Rocca Busambra e Rocche di Rao (ITA020008)<br />

Sito di Importanza Comunitaria Rocche di Castronovo, Pizzo Lupo, Gurgo di S. Andrea (ITA020011)<br />

Sito di Importanza Comunitaria Calanchi, Lembi boschivi e Praterie di Riena (ITA020022)<br />

Sito di Importanza Comunitaria Bosco di S. Adriano (ITA020025)<br />

Sito di Importanza Comunitaria Serra del Leone e M. Stagnataro (ITA020028)<br />

Sito di Importanza Comunitaria M. Rose e M. Pernice (ITA020029)<br />

Sito di Importanza Comunitaria M. d'Indisi, Montagna dei Cavalli, Pizzo Potorno e Pian del Leone (ITA020031)<br />

Sito di Importanza Comunitaria Monte Carcaci, Pizzo Colobria e Ambienti umidi (ITA020034)<br />

Sito di Importanza Comunitaria Monte Genuardo e Santa Maria del Bosco (ITA020035)<br />

Sito di Importanza Comunitaria M. Triona e M. Colomba (ITA020036)<br />

Sito di Importanza Comunitaria <strong>Monti</strong> Barracù, Cardellìa, Pizzo Cangialosi e Gole del Torrente Corleone (ITA020037)<br />

Zona di Protezione Speciale <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>, Rocca Busambra e Bosco della Ficuzza(ITA020048)<br />

Sito di Importanza Comunitaria Monte Cammarata - Contrada Salaci (ITA040005)<br />

Sito di Importanza Comunitaria Complesso Monte Telegrafo e Rocca Ficuzza (ITA040006)<br />

Sito di Importanza Comunitaria Pizzo della Rondine, Bosco di S. Stefano Quisquina (ITA040007)<br />

Sito di Importanza Comunitaria La Montagnola e Acqua Fitusa (ITA040011)


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

REGIONE SICILIANA<br />

ASSESSORATO AGRICOLTURA E FORESTE<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

DIPARTIMENTO REGIONALE AZIENDA FORESTE DEMANIALI<br />

PIANO DI GESTIONE DELL’AMBITO TERRITORIALE<br />

“MONTI SICANI”<br />

- SIC COD. ITA 020007 BOSCHI FICUZZA E CAPPELLIERE, V.NE CERASA, CASTAGNETI MEZZOJUSO<br />

- SIC COD. ITA 020008 ROCCA BUSAMBRA E ROCCHE DI RAO<br />

- SIC COD. ITA 020011 ROCCHE DI CASTRONUOVO, PIZZO LUPO, GURGHI DI S. ANDREA<br />

- SIC COD. ITA 020022 CALANCHI, LEMBI BOSCHIVI E PRATERIE DI RIENA<br />

- SIC COD. ITA 020025 BOSCO DI S. ADRIANO<br />

- SIC COD. ITA 020028 SERRA DEL LEONE E M. STAGNATARO<br />

- SIC COD. ITA 020029 M. ROSE E M. PERNICE<br />

- SIC COD. ITA 020031 M. D'INDISI, MONTAGNA DEI CAVALLI, PIZZO POTORNO E PIAN DEL LEONE<br />

- SIC COD. ITA 020034 MONTE CARCACI, PIZZO COLOBRIA E AMBIENTI UMIDI<br />

- SIC COD. ITA 020035 MONTE GENUARDO E SANTA MARIA DEL BOSCO<br />

- SIC COD. ITA 020036 M. TRIONA E M. COLOMBA<br />

- SIC COD. ITA 020037 MONTI BARRACU', CARDELIA, PIZZO CANGIALOSI E GOLE DEL T. CORLEONE<br />

- ZPS COD. ITA 020048 MONTI SICANI, ROCCA BUSAMBRA E BOSCO DELLA FICUZZA<br />

- SIC COD. ITA 040005 MONTE CAMMARATA – CONTRADA SALACI<br />

- SIC COD. ITA 040006 COMPLESSO MONTE TELEGRAFO E ROCCA FICUZZA<br />

- SIC COD. ITA 040007 PIZZO DELLA RONDINE, BOSCO DI S. STEFANO QUISQUINA<br />

- SIC COD. ITA 040011 LA MONTAGNOLA E ACQUA FITUSA<br />

I PARTE


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

GRUPPO DI LAVORO<br />

Coordinamento generale e tecnico-scientifico<br />

Dott. Ing. Paolo Bagliani (1)<br />

Dott. Andrea Soriga (1)<br />

Dott. Geol. Maurizio Costa (1)<br />

Dott. Margherita Monni (1)<br />

Dott.ssa Biol. Patrizia Sechi (1)<br />

Dott.ssa Sara Tonini (2)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Coordinamento operativo<br />

Dott.ssa Edoarda Cannas (1)<br />

Gruppo di lavoro<br />

Aspetti fisici e geologici Dott.ssa Geol. Silvia Pisu (1)<br />

Dott. Geol. Maurizio Costa (1)<br />

Dott.ssa Geol. Edoarda Cannas (1)<br />

Dott. Geol. Luigi Bignotti (2)<br />

Dott.ssa Patrizia Sechi (1)<br />

Dott. Ing. Marcella Sodde (1)<br />

Aspetti biologici e faunistici Dott. Fabrizio Meli<br />

consulenza aspetti documentativi Dott. Corrado Marcenò<br />

Dott Agatino Maurizio Siracusa (3)<br />

Dott. Ettore Petralia (3)<br />

Dott. ssa Rosa Boemi (3)<br />

Dott. Giuseppe Fabrizio Turrisi (3)<br />

Dott. Luca Giuga (3)<br />

Dott. Tamara Mura (1)<br />

Aspetti agroforestali Dott.ssa Mariagrazia Equizi (2)<br />

Dott. Agr. Elena Lanzi<br />

Dott.ssa Tiziana Sabbatini (2)<br />

Dott. Agr. Andrea Vatteroni (2)<br />

Aspetti socio – economici Dott. Paolo Demuro<br />

Dott. Ing. Franco Rocchi (2)<br />

Ing. Elisa Thiella (2)<br />

Aspetti urbanistici e ins<strong>ed</strong>iativi Dott. Arch. Paolo Falqui (1)<br />

Dott. Ing. Margherita Monni (1)<br />

Dott.ssa Tiziana Sabbatini (2)<br />

Aspetti archeologici, architettonici e culturali Dott. Arch. Laura Zanini (1)<br />

Dott.ssa Mariagrazia Equizi (2)<br />

Aspetti paesaggistici Dott.ssa Agr. Paes. Elena Lanzi (2)<br />

Aspetti gestionali e progettuali Dott. Geol. Maurizio Costa (1)<br />

Dott. Arch. Mauro Erriu (1)<br />

Dott. Arch. Gianluca Castangia (2)<br />

Dott. Andrea Lazzarini (2)<br />

Dott. Ing. Margherita Monni (1)<br />

Dott.ssa Patrizia Sechi (1)<br />

Dott.ssa Elisa Thiella e Dott.ssa Elena Lanzi (2)<br />

Aspetti cartografici Ing. Roberto L<strong>ed</strong>da (1)<br />

Ing. Giovanni Call<strong>ed</strong>da (1)<br />

Dott.ssa Tiziana Sabbatini (2)<br />

Dott.ssa Mariagrazia Equizi (2)<br />

Ing. Giuseppe Manunza (1)<br />

Ing. Carla Marcis (1) e Ing. Lor<strong>ed</strong>ana Poddie (1)<br />

Geom. Guido Sbandi e Geom. Cinzia Orrù (1)<br />

(1): Criteria srl; (2) ambiente sc; (3) consulente OIKOS-Catania<br />

Si ringrazia il Prof. Giorgio Sabella (Università di Catania) per la preziosa e autorevole collaborazione<br />

nell’ambito dello sviluppo degli aspetti faunistici del Piano, con particolare riferimento agli<br />

invertebrati.


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

INDICE<br />

0. INTRODUZIONE................................................................................... 1<br />

1.1 Compiti del Piano di Gestione .............................................................1<br />

1.1.1 Il percorso metodologico per la r<strong>ed</strong>azione del Piano di Gestione ........................2<br />

1.1.2 Applicazione dell’iter logico decisionale......................................................6<br />

1.2 Struttura del Piano di Gestione ...........................................................7<br />

1. QUADRO CONOSCITIVO RELATIVO ALLE CARATTERISTICHE DEL SITO .................10<br />

A) DESCRIZIONE FISICA DEL SITO ....................................................................10<br />

A.1 Descrizione dei confini del Sito Natura 2000 .......................................... 10<br />

A.2 Inquadramento climatico dell’area vasta e locale ................................... 34<br />

A.3 Inquadramento geologico e geomorfologico........................................... 38<br />

A.3.1 Descrizione geologica e geomorfologica del territorio ................................... 38<br />

A.3.2 Individuazione di falde idriche sotterranee ................................................ 40<br />

A.3.3 Individuazione delle aree classificate ad elevata pericolosità per franosità e per la<br />

prevenzione del rischio idrogeologico ................................................................. 42<br />

A.3.4 Individuazione di sistemi di monitoraggio già esistenti nel territorio................. 42<br />

A.4 Idrologia .................................................................................... 47<br />

A.4.1 Descrizione dei corpi idrici presenti, condizioni idrografiche, idrologiche <strong>ed</strong><br />

idrauliche (DMV), degli usi attuali della risorsa idrica e di quelli previsti, ivi compresa la<br />

vocazione naturale ........................................................................................ 47<br />

A.4.2 Individuazione di Reti di monitoraggio esistenti (localizzazione punti di misura e<br />

parametri) .................................................................................................. 48<br />

A.4.3 Bibliografia........................................................................................ 48<br />

B) DESCRIZIONE BIOLOGICA DEL SITO ...............................................................49<br />

B.1 Verifica e aggiornamento dei dati di presenza riportati nella sch<strong>ed</strong>a Natura 2000<br />

............................................................................................... 49<br />

B.1.1 Boschi Ficuzza e Cappelliere, V.ne Cerasa,Castagneti Mezzojuso...................... 49<br />

B.1.2 Rocca Busambra e Rocche di Rao.............................................................. 64<br />

B.1.3 Rocche di Castronovo, Pizzo Lupo, Gurghi di S. Andrea .................................. 75<br />

B.1.4 Calanchi, Lembi boschivi e Praterie di Riena............................................... 84<br />

B.1.5 Bosco di S. Adriano .............................................................................. 92<br />

B.1.6 Serra del Leone e M. Stagnataro.............................................................103<br />

B.1.7 M. Rose e M. Pernice ...........................................................................110<br />

B.1.8 M. d'Indisi, Montagna dei Cavalli, Pizzo Potorno e Pian del Leone ....................116


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

B.1.9 Monte Carcaci, Pizzo Colobria e Ambienti umidi .........................................124<br />

B.1.10 Monte Genuardo e Santa Maria del Bosco..................................................132<br />

B.1.11 M. Triona e M. Colomba .......................................................................140<br />

B.1.12 <strong>Monti</strong> Barracù, Cardellìa, Pizzo Cangialosi e Gole del Torrente Corleone...........146<br />

B.1.13 <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>, Rocca Busambra e Bosco della Ficuzza.....................................154<br />

B.1.14 M. Cammarata – Contrada Salaci ............................................................169<br />

B.1.15 Complesso Monte Telegrafo e Rocca Ficuzza ..............................................176<br />

B.1.16 Pizzo della Rondine, Bosco di S. Stefano Quisquina......................................181<br />

B.1.17 La Montagnola e Acqua Fitusa................................................................189<br />

B.2 Ricerca bibliografica della letteratura rilevante .................................... 194<br />

B.3 Studi di dettaglio ........................................................................ 201<br />

B.3.1 Indagini effettuate e metodologie adottate...............................................201<br />

B.3.2 Inquadramento della vegetazione dal punto di vista fitosociologico (fonte:<br />

“Progetto Strategico del Sistema Naturale dei <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”)...................................204<br />

B.3.3 Sch<strong>ed</strong>a di valutazione del grado di invasività delle specie aliene.....................261<br />

B.3.4 Valore floristico degli habitat................................................................266<br />

B.3.5 Valore faunistico degli habitat...............................................................266<br />

B.3.6 Habitat delle specie ............................................................................266<br />

B.3.7 Descrizione di aree di importanza faunistica..............................................267<br />

B.3.8 Definizione delle relazioni del Piano di gestione con la Rete Ecologica Regionale <strong>ed</strong><br />

individuazione delle reti e dei corridoi ecologici presenti e potenziali sia all'interno del<br />

piano sia all'interno di ciascun sito. ..................................................................271<br />

APPENDICE 1B_1...........................................................................................274


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

0. INTRODUZIONE<br />

1.1 Compiti del Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Con le Direttive comunitarie “Uccelli” (Dir.79/409/CEE) e “Habitat” (Dir.92/43/CEE), il Consiglio<br />

dei Ministri dell’Unione Europea ha inteso perseguire, assieme alla salvaguardia di una serie di<br />

habitat e di specie animali e vegetali di interesse comunitario, la progressiva realizzazione di un<br />

sistema coordinato e coerente di aree destinate al mantenimento della biodiversità all’interno<br />

del territorio dell’Unione. Tale insieme di aree, di specifica valenza ambientale e naturalistica,<br />

è individuato, ai sensi della Direttiva "Habitat" (art. 3), come Rete Natura 2000, essendo<br />

quest’ultima costituita dall'insieme dei siti denominati ZPS (Zone di Protezione Speciale) e SIC<br />

(proposti Siti di Importanza Comunitaria) (questi ultimi attualmente proposti alla Commissione<br />

Europea e che al termine dell’iter istitutivo saranno designati come ZSC (Zone Speciali di<br />

Conservazione).<br />

L’art. 6 della direttiva 92/43/CEE, che stabilisce le disposizioni che disciplinano la conservazione<br />

e la gestione dei siti Natura 2000, prev<strong>ed</strong>e, al paragrafo 1, che gli Stati Membri provv<strong>ed</strong>ano, per<br />

le ZSC, ad individuare specifiche Misure di Conservazione. Disposizioni analoghe, in virtù<br />

dell’articolo 4, paragrafi 1 e 2, della direttiva 79/409/CEE, sono applicate alle ZPS.<br />

L’obiettivo essenziale e prioritario che la Direttiva Habitat pone alla base della necessità di<br />

definire apposite Misure di Conservazione a cui sottoporre ciascun sito Natura 2000 è quello di<br />

garantire il mantenimento in uno “stato di conservazione soddisfacente” gli habitat e/o le specie<br />

di interesse comunitario, in riferimento alle quali quel dato SIC e/o ZPS è stato individuato.<br />

Le misure di conservazione necessarie possono assumere differenti forme tra cui, in particolare<br />

quella di “appropriati piani di gestione”.<br />

L’articolo 6 della direttiva “Habitat” evidenzia chiaramente come la peculiarità dei piani di<br />

gestione dei siti Natura 2000 risi<strong>ed</strong>a particolarmente nel considerare in modo comprensivo le<br />

caratteristiche ecologiche, socio-economiche, territoriali e amministrative di ciascun sito.<br />

La normativa italiana di recepimento e di attuazione delle direttive “Habitat” e “Uccelli”,<br />

nonché gli indirizzi e le linee guida sviluppate nel tempo, alla scala nazionale e a quella<br />

regionale in Sicilia, per quanto attiene alla gestione dei siti Natura 2000, hanno strutturato un<br />

quadro di riferimento metodologico relativamente alle proc<strong>ed</strong>ure e agli strumenti da adottare al<br />

fine di garantire il perseguimento degli obiettivi di tutela definiti dalle direttive comunitarie.<br />

In particolare in Sicilia l’adozione di piani di gestione rappresenta, negli indirizzi dell’<strong>Assessorato</strong><br />

regionale <strong>Territorio</strong> e <strong>Ambiente</strong>, come la misura necessaria da assumere nella maggior parte dei<br />

casi ai fini di rispondere alle esigenze di gestione dei siti Natura 2000 presenti sul territorio<br />

regionale.<br />

La gestione dei siti Natura 2000, nonché la r<strong>ed</strong>azione e strutturazione dei Piani di Gestione di<br />

questi ultimi sono stati oggetto, a partire dalla pubblicazione della direttiva comunitaria<br />

“Habitat” (Dir. 92/43/CEE) e dai relativi recepimenti e disposizioni attuative a livello nazionale<br />

1


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

e regionale, di una ricca produzione di documenti esplicativi, studi dimostrativi, manuali e linee<br />

guida rispetto ai quali è necessario fare riferimento per la pr<strong>ed</strong>isposizione degli strumenti di<br />

gestione. Tra questi, le “Linee Guida per la R<strong>ed</strong>azione dei Piani di Gestione dei SIC e ZPS”,<br />

prodotte a cura dell’<strong>Assessorato</strong> <strong>Territorio</strong> e <strong>Ambiente</strong> della Regione Sicilia, chiariscono indirizzi<br />

essenziali a cui è indispensabile attenersi a livello regionale.<br />

La misura 1.11 del CdP del POR Sicilia 2000-2006 riguarda in particolare la promozione della Rete<br />

Ecologica Regionale.<br />

I Piani di Gestione e l’adeguamento a questi strumenti della pianificazione territoriale e di<br />

settore costituiscono la base di un percorso metodologico per la realizzazione della Rete<br />

Ecologica Regionale più logico e coerente con i principi dello sviluppo sostenibile.<br />

Non si ritiene più infatti di agire ponendo in essere una serie non coordinata di interventi a<br />

pioggia sul territorio, ma disciplinando le attività umane in un documento di pianificazione che<br />

tenga conto in maniera specifica delle emergenze naturalistiche da tutelare, m<strong>ed</strong>iante un<br />

aggiornamento del quadro conoscitivo, l’individuazione e localizzazione delle minacce e la<br />

pr<strong>ed</strong>isposizione di un piano di azione per la tutela della naturalità.<br />

Il piano inoltre si presenta come un’occasione per stimolare la crescita di sensibilità delle<br />

comunità locali sull’importanza della conservazione della natura, prev<strong>ed</strong>endo forme di<br />

consultazione degli attori locali.<br />

1.1.1 Il percorso metodologico per la r<strong>ed</strong>azione del Piano di Gestione<br />

Il quadro di riferimento normativo e di indirizzo definito alla scala comunitaria, nazionale e<br />

regionale delinea nel complesso un orientamento ben strutturato per quanto riguarda la<br />

r<strong>ed</strong>azione e gli obiettivi generali dei piani di gestione dei siti Natura 2000. Tali indirizzi di<br />

struttura e contenuti rappresentano necessariamente requisiti a cui occorre attenersi nella<br />

pr<strong>ed</strong>isposizione degli strumenti di gestione dei SIC e ZPS. Inequivocabile e chiaro in particolare,<br />

risulta l’obiettivo generale posto in capo alla r<strong>ed</strong>azione del Piano, ovvero la definizione uno<br />

strumento capace di coniugare un dispositivo conoscitivo ampio e comprensivo delle differenti<br />

prospettive di caratterizzazione del sito, con particolare riferimento alle valenze naturalistiche<br />

di interesse comunitario, con la definizione di appropriate misure di conservazione e di gestione<br />

necessarie al mantenimento in uno stato di conservazione “soddisfacente” gli habitat e le specie<br />

per cui in sito è stato istituito.<br />

Parallelamente però, la stessa direttiva comunitaria, nonché le linee guida ministeriali e<br />

regionali, chiariscono che tale obiettivo sebbene essenziale e ineludibile, debba essere<br />

considerato come un requisito di minima, riferito al rispetto degli obblighi comunitari, mentre<br />

risulti del tutto opportuna all’interno di tali strumenti la definizione di un quadro di<br />

compatibilità reciproca tra valenze ambientali e territoriali, dinamiche ins<strong>ed</strong>iative <strong>ed</strong> esigenze<br />

socio-economiche. Peraltro, proprio la maggiore complessità e articolazione del piano di<br />

gestione rispetto ad altre misure di conservazione a cui è possibile fare riferimento, al fine di<br />

2


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

garantire la tutela dei valori riconosciuti al sito dalle direttive comunitarie, dovrebbe essere<br />

giustificata anche dalla necessità di considerare rispetto ad una prospettiva più integrata e<br />

allargata le opportunità di sviluppo sostenibile dell’area. All’interno di tale visione un elemento<br />

essenziale è rappresentato dalla opportunità di sviluppare in modo specifico la dimensione<br />

partecipativa e il coinvolgimento nelle proc<strong>ed</strong>ure di piano dei diversi soggetti interessati.<br />

In questa direzione il quadro di sfondo concettuale dello sviluppo sostenibile richiama i principi<br />

di integrazione e di cooperazione.<br />

Il primo si fonda sulla consapevolezza che un sistema territoriale è un ambito unitario e<br />

multidimensionale in cui i processi di funzionamento, le tendenze evolutive dei sistemi<br />

ambientali e ins<strong>ed</strong>iativi, i problemi, le potenzialità, e le attività umane risultano fra loro<br />

interdipendenti. Tale consapevolezza impone la necessità di promuovere azioni orientate alla<br />

massima integrazione: tra ambiti territoriali, tra politiche, tra settori disciplinari, tra attori e<br />

reti decisionali. In questo senso l’approccio interdisciplinare e l’integrazione tra contenuti e<br />

obiettivi del Piano di Gestione dei SIC e piani generali (PRG, piani intercomunali) e di settore<br />

costituisce l’esito di una visione strategica e integrata di riferimento per lo sviluppo sostenibile.<br />

Il secondo si fonda sul presupposto che le attività di pianificazione e progettazione riguardano<br />

una pluralità di attori e loro reciproche interazioni. Una proc<strong>ed</strong>ura mirata alla definizione di<br />

obiettivi, strategie e scelte progettuali comuni e condivise dovrà, quindi, anche comprendere il<br />

complesso insieme di negoziazioni e conflitti derivanti dalla contemporanea presenza sulla scena<br />

di soggetti che esprimono posizioni differenti perseguendo spesso strategie divergenti.<br />

Rispetto a quest’ultimo orientamento metodologico e programmatico è stata impostata la<br />

pr<strong>ed</strong>isposizione del Piano di Gestione.<br />

La salvaguardia dei requisiti di qualità ambientale e di conservazione stabiliti dalle direttive<br />

comunitarie, si pongono perciò non come l’obiettivo ultimo e definitivo del progetto di piano,<br />

ma piuttosto rappresentano una condizione certamente necessaria da garantire in funzione del<br />

rispetto di un ordine di valore sovraordinato e di interesse generale, mentre l’obiettivo posto in<br />

capo al processo di definizione dal basso dello strumento di gestione dell’area si configura nella<br />

definizione di uno scenario di compatibilità tra la loro dimensione naturalistica <strong>ed</strong> ecologico-<br />

ambientale e le attività <strong>ed</strong> i processi legati all’utilizzo della risorsa capaci di perseguire<br />

localmente una strategia di sviluppo possibile per il territorio.<br />

In questi termini, lo sviluppo del Piano di Gestione seguendo un approccio interscalare (dalla<br />

scala di rete ecologica alla scala di habitat) relativamente all’analisi, all’interpretazione e alla<br />

definizione delle linee strategiche di conservazione, consente di perseguire concretamente la<br />

coerenza tra obiettivi, strategie <strong>ed</strong> azioni progettuali tra i diversi livelli territoriali mirati alla<br />

conservazione della biodiversità - dalla scala regionale e provinciale a quella comunale e di<br />

dettaglio - perseguendo l’integrazione verticale dell’apparato programmatico e decisionale<br />

In quest’ultima prospettiva l’elevata qualità ambientale caratteristica del sito comunitario è<br />

intesa non come un valore assoluto in se concluso. Piuttosto essa si propone come il potenziale<br />

strategico che per esprimere le proprie prerogative di risorsa per il territorio richi<strong>ed</strong>e venga<br />

3


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

intrapreso con fermezza un percorso processuale di costruzione di scenari progettuali capaci di<br />

mettere a valore questa potenzialità. In questi termini, adottando decisamente gli assunti<br />

concettuali e metodologici posti alla base della codifica del principio dello sviluppo sostenibile,<br />

la prefigurazione di possibili soluzioni di progetto, capaci di entrare in relazione con le<br />

dinamiche portanti caratteristiche dell’area sensibile, risultano esplicitamente calibrate rispetto<br />

alle esigenze di non compromissione delle condizioni di equilibrio e di autorigenerazione a lungo<br />

termine delle risorse.<br />

Finalità e criteri del Piano<br />

Le opzioni di indirizzo concettuale e metodologico prec<strong>ed</strong>entemente delineate hanno guidato<br />

verso la definizione di uno strumento caratterizzato da diversificate e tra loro coerenti<br />

prospettive di operatività e di integrazione all’interno del sistema complessivo degli strumenti di<br />

governo del territorio che interessano il sito Natura 2000.<br />

In particolare l’operatività del piano è orientata verso i seguenti indirizzi di particolare<br />

significato rispetto all’ordine di interessi della comunità locale:<br />

− Il piano si configura come strumento di indirizzo e di supporto alle decisioni, nell’ambito dei<br />

processi di definizione delle strategie gestionali, della programmazione e della<br />

organizzazione della progettualità d’ambito orientata in senso ambientale. Da questo punto<br />

di vista aspetti qualificanti del piano sono rappresentati da:<br />

− un quadro conoscitivo completo e strutturato, comprensivo delle differenti componenti<br />

naturali e umane che concorrono a caratterizzare specificamente il territorio;<br />

− un repertorio della progettualità attualmente espressa nel sito;<br />

− un quadro degli indirizzi programmatici, visioni al futuro, aspettative, orientamenti<br />

con le quali gli attori locali e le amministrazioni si rapportano rispetto agli scenari di<br />

gestione dell’area;<br />

− un associato dispositivo analitico e valutativo delle relazioni tra le diverse componenti<br />

rappresentate nei quadri prec<strong>ed</strong>enti, capace di fare emergere coerenze e conflitti<br />

rispetto alle prospettive di giudizio e delle scale di valori assunte in termini espliciti.<br />

Assunta questa forma, i contenuti e la struttura del Piano di Gestione risultano funzionali alla<br />

pr<strong>ed</strong>isposizione di indirizzi di organizzazione del territorio prevista da altri strumenti di pari<br />

livello.<br />

− Il piano si propone come strumento orientato a perseguire obiettivi di coinvolgimento dei<br />

diversi soggetti di interesse e di integrazione dei differenti ordini di competenza e di scala<br />

che si propongono nella gestione dei processi ambientali, ins<strong>ed</strong>iativi e socioeconomici<br />

dell’area del SIC. Rispetto a questo obiettivo il piano risponde in senso metodologico<br />

ponendo i processi evolutivi del territorio, intesi nella loro complessità, dimensione unitaria<br />

e relazionale con le altre dinamiche in atto, come riferimento del complessivo percorso di<br />

acquisizione e analisi delle informazioni, di valutazione e di scelta delle strategie di<br />

intervento. L’approccio multiscalare si riflette nella configurazione assunta dal dispositivo<br />

4


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

disciplinare <strong>ed</strong> attuativo del piano che deve confrontarsi con una prospettiva di integrazione<br />

dei contenuti delle norme e degli indirizzi previsti nel Piano di Gestione all’interno degli<br />

strumenti di pianificazione generale nonché dei piani di settore <strong>ed</strong> attuativi che interessano<br />

l’area. Da questo punto di vista risulta sostanziale il ruolo assunto dal piano di gestione in<br />

quanto strumento a maggior dettaglio sia spaziale che tematico relativamente agli aspetti di<br />

interesse del sito Natura 2000.<br />

− Il piano si qualifica come quadro di riferimento primario ai fini dell’espletamento delle<br />

proc<strong>ed</strong>ure di Valutazione di Incidenza, obbligatorie ai sensi della direttiva “Habitat” per tutti<br />

i piani <strong>ed</strong> i progetti che interessano il sito Natura 2000 non unicamente rivolti alla sola tutela<br />

e gestione conservativa delle valenze naturalistiche di interesse comunitario. Da questo<br />

punto di vista risulta fondamentale la definizione di un archivio strutturato delle conoscenze<br />

e delle caratteristiche territoriali del sito, i cui contenuti possano porsi come banca dati a<br />

sostegno del processo di valutazione. Ancora più rilevante appare inoltre l’opportunità di<br />

definire, rispetto ai requisiti di coerenza delle iniziative di intervento nei confronti in<br />

particolare della scala degli interessi comunitari, ovvero di altre istanze connesse con la<br />

sostenibilità ambientale, sociale economica della gestione del sito, un stabile quadro chiaro<br />

e condiviso di regole e criteri di giudizio. A questo proposito un ruolo essenziale è riferito<br />

alla qualità <strong>ed</strong> efficacia del dispositivo di valutazione integrato all’interno del Piano. Una<br />

simile condizione permette di limitare drasticamente i margini di indeterminatezza e di<br />

discrezionalità da parte dei soggetti tenuti a formulare un giudizio di compatibilità rispetto<br />

ai caratteri di salvaguardia del sito, all’interno delle proc<strong>ed</strong>ure di valutazione dei piani e<br />

progetti.<br />

− Il piano, in quanto strumento capace di prefigurare progettualmente scenari strategici riferiti<br />

ad obiettivi di sostenibilità dello sviluppo e della crescita complessiva del territorio, si<br />

configura come documento di indirizzo strategico per la pianificazione generale, di settore e<br />

attuativa. A questo riguardo un ruolo importante è rivestito dalla adozione di un approccio<br />

integrato nella definizione delle valutazioni e delle scelte di Piano, orientato a perseguire<br />

esigenze di coerenza, compatibilità e coordinamento tra le differenti dimensioni di scala, di<br />

contenuto e di competenza connesse con la gestione del sito.<br />

− Il piano si rapporta attivamente e specificamente rispetto al processo di pianificazione e<br />

gestione paesaggistica delle risorse territoriali, configurandosi come strumento di<br />

integrazione degli strumenti di governo di scala superiore come i piani paesaggistici<br />

richiamati dal D.Lgs 22.1.2004 n.42. Il piano di gestione, assumendo la rilevanza sovralocale<br />

riconosciuta alla dimensione ambientale e paesaggistica del sito, nonché i requisiti di<br />

coerenza con gli altri ordini di pianificazione, sviluppa apparati conoscitivi, valutativi e<br />

attuativi che permettono una contestualizzazione <strong>ed</strong> una reinterpretazione in scala locale<br />

delle individuazioni e previsioni della pianificazione paesaggistica. Da questo punto di vista,<br />

l’operatività del piano di gestione può esprimersi in particolare all’interno delle proc<strong>ed</strong>ure di<br />

definizione e di sviluppo di intese finalizzate alla attuazione di interventi di valenza<br />

paesaggistica.<br />

5


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Coinvolgimento e partecipazione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

La dimensione partecipativa <strong>ed</strong> il coinvolgimento all’interno del processo di piano dei diversi<br />

portatori di interesse e soggetti territoriali interessati risultano elementi rilevanti al fine di fare<br />

emergere, oltre che elementi conoscitivi fondamentali necessari alla costruzione del progetto,<br />

istanze <strong>ed</strong> aspettative di chi abita il territorio o ha la responsabilità di gestire il governo dello<br />

stesso nonché aspetti fondativi del rapporto tra popolazione e luoghi, alla base della opportunità<br />

di individuare possibili scenari di sviluppo sostenibile dell’area.<br />

1.1.2 Applicazione dell’iter logico decisionale<br />

L’iter logico decisionale per la scelta del piano di gestione consiste, ai sensi delle “Linee Guida<br />

della gestione dei Siti Natura 2000” (D.M. 3 settembre 2002), nella analisi della situazione<br />

contingente al sito in esame, condotta dal soggetto responsabile o delegato della realizzazione<br />

delle Misure Obbligatorie di conservazione, funzionale a verificare la necessità di adottare, ai<br />

fine del perseguimento dell’obiettivo prioritario di garantire la presenza in condizioni<br />

soddisfacenti degli habitat e delle specie che hanno determinato l’individuazione del sito, un<br />

apposito Piano di Gestione.<br />

Lo schema di tale processo, definito dalle Linee Guida ministeriali, è riportato dall’immagine<br />

successiva.<br />

6


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

1.2 Struttura del Piano di Gestione<br />

Contenuti e struttura del Piano<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

I contenuti e la struttura del piano riflettono necessariamente l’impostazione definita dalle<br />

apposite “Linee Guida per la R<strong>ed</strong>azione dei Piani di Gestione dei SIC e ZPS”, prodotte a cura<br />

dell’<strong>Assessorato</strong> <strong>Territorio</strong> e <strong>Ambiente</strong> della Regione Sicilia.<br />

La struttura del piano si articola in:<br />

− un Quadro conoscitivo, orientato a rappresentare i contenuti di carattere conoscitivo a<br />

supporto dello strumento di gestione;<br />

− Valutazione delle esigenze ecologiche di habitat e specie;<br />

− Obiettivi e Strategia Gestionale contenenti il dispositivo valutativo e di gestione, nonché<br />

l’individuazione del parco interventi di attuazione delle strategie e degli obiettivi definiti dal<br />

piano;<br />

Il Quadro Conoscitivo<br />

Relazione introduttiva: introduce il piano di gestione definendone riferimenti normativi<br />

programmatici e concettuali, opzioni culturali, approccio metodologico, finalità e struttura.<br />

Caratterizzazione territoriale del sito: sono descritti gli elementi informativi riguardanti il sito,<br />

contenuti all’interno della attuale versione del Formulario Standard Natura 2000,<br />

l’individuazione del SIC, i descrittori geografici principali e un inquadramento territoriale<br />

generale del sito comprendente gli aspetti amministrativi <strong>ed</strong> altre informazioni descrittive<br />

dell’area. Inoltre si riportano considerazioni circa l’attuale individuazione spaziale del sito e dei<br />

contenuti della sch<strong>ed</strong>a del Formulario, in relazione alla completezza, correttezza delle<br />

informazioni, esigenze di aggiornamento. Infine si descrivono le tipologie di habitat di interesse<br />

comunitario la cui presenza è segnalata all’interno del SIC, la tipologia di riferimento del SIC <strong>ed</strong><br />

eventuali iniziative di conservazione e di tutela in corso.<br />

Le sezioni del Quadro Conoscitivo che seguono sono riferite alla caratterizzazione ambientale e<br />

territoriale del sito, con particolare riferimento agli elementi che motivano l’interesse<br />

comunitario rispetto all’area, nonché delle altre valenze ambientali e territoriali capaci di<br />

integrarsi con le prec<strong>ed</strong>enti al fine di fare emergere il potenziale di risorsa del settore.<br />

Caratterizzazione abiotica del sito: fornisce una descrizione <strong>ed</strong> una analisi degli aspetti di<br />

caratterizzazione fisica ambientale del SIC, con particolare riferimento alle tematiche di<br />

maggiore influenza sulla biodiversità del sito<br />

La caratterizzazione abiotica del sito comprende in particolare la descrizione del clima regionale<br />

e locale, della geologia e geomorfologia, dell’idrologia e del suolo.<br />

7


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Caratterizzazione biotica del sito: distinta nelle sezioni floristico-vegetazionale e faunistica.<br />

Viene definito il quadro conoscitivo di riferimento relativamente alla componente floristico-<br />

vegetazionale delle specie vegetali presenti con indicazione del valore biogeografico e<br />

conservazionistico, l’individuazione di eventuali specie alloctone presenti e la descrizione delle<br />

unità di vegetazione esistenti facendo riferimento alla cartografia allegata al piano di gestione.<br />

In funzione delle analisi <strong>ed</strong> interpretazioni floristico-vegetazionali effettuate vengono definiti e<br />

caratterizzati gli Habitat di Interesse comunitario ai sensi della Direttiva 92/43/CEE, presenti nel<br />

SIC<br />

La costruzione del quadro conoscitivo relativamente alla componente faunistica, prende in<br />

considerazione le specie presenti fornendo elementi di valutazione circa il valore<br />

conservazionistico e lo status faunistico e della zoocenosi specialmente per quanto attiene alle<br />

specie di interesse protezionistico (prioritarie, endemiche, rare, minacciate, vulnerabili).<br />

Caratterizzazione socio economica e ins<strong>ed</strong>iativa: rappresenta un quadro conoscitivo di<br />

riferimento relativamente ai principali processi ins<strong>ed</strong>iativi e socio economici che definiscono<br />

l'assetto organizzativo del territorio analizzato. L’analisi delle variabili socio-economiche e<br />

ins<strong>ed</strong>iative rappresenta un elemento fondamentale nella definizione del contesto di riferimento<br />

e ha l’obiettivo di evidenziare eventuali criticità del sistema territoriale, che possano avere<br />

un’incidenza sulla presenza di habitat e specie di interesse.<br />

Caratterizzazione storico-culturale e architettonica: l’indirizzo metodologico alla base della<br />

caratterizzazione storico culturale <strong>ed</strong> architettonica si fonda essenzialmente sul riconoscimento<br />

del valore storico contestuale di ciascun bene e delle valenze attuali che potenzialmente legano<br />

risorse storico culturali a risorse ambientali <strong>ed</strong> economiche. Si fornisce inoltre un inventario dei<br />

valori archeologici, architettonici e culturali, nonché delle tradizioni locali, la cui tutela<br />

potrebbe interagire con la conservazione degli habitat e delle specie di interesse presenti nel<br />

sito.<br />

Caratterizzazione paesaggistica: contenente la caratterizzazione specifica degli aspetti<br />

paesaggistici dell’area di analisi<br />

Valutazione delle esigenze ecologiche di habitat e specie<br />

Sulla base della documentazione e del quadro analitico sviluppato all’interno della sezione<br />

conoscitiva del Piano di Gestione, la fase successiva ha comportato i passi seguenti:<br />

− mettere a fuoco le esigenze ecologiche delle specie e delle biocenosi degli Habitat di<br />

Interesse Comunitario;<br />

− definire gli indicatori che consentano di valutare se le specie e gli habitat per i quali il sito è<br />

stato individuato versino in uno stato di conservazione favorevole e che consentano di<br />

valutarne l’evoluzione;<br />

− valutare l’influenza sui suddetti indicatori da parte dei fattori biologici e socio-economici<br />

individuati nel quadro conoscitivo del sito.<br />

8


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Obiettivi<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Una volta individuati i fattori di maggior impatto attuale e/o potenziale agenti sul sito è<br />

possibile evidenziare le esigenze di gestione funzionali al perseguimento dell’obiettivo generale<br />

di base del Piano di Gestione, relativo al mantenimento in uno stato di conservazione<br />

soddisfacente le specie e gli habitat di interesse comunitario che giustificano l’individuazione del<br />

sito. A tale riguardo dovranno essere formulati gli obiettivi gestionali generali e specifici nonché<br />

evidenziati eventuali obiettivi conflittuali. Le priorità d’intervento saranno definite sulla base di<br />

valutazioni strategiche che rispettino le finalità istitutive del sito.<br />

Strategia gestionale<br />

Questa fase consiste nella messa a punto delle strategie gestionali di massima e delle specifiche<br />

azioni da intraprendere, unitamente ad una valutazione dei costi che devono supportare tali<br />

azioni e <strong>ed</strong> una stima dei tempi necessari per la loro realizzazione.<br />

La definizione di un programma di monitoraggio e di specifiche azioni ad esso correlate, basate<br />

sull’utilizzo degli indicatori di cui ai capitoli prec<strong>ed</strong>enti, sono rivolti a garantire una verifica<br />

periodica della evoluzione del sito, anche in funzione degli esiti delle azioni di gestione poste in<br />

essere. Ciò consentirà di valutare l’efficacia della gestione <strong>ed</strong> eventualmente modificare la<br />

strategia.<br />

9


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

1. QUADRO CONOSCITIVO RELATIVO ALLE CARATTERISTICHE DEL SITO<br />

A) Descrizione fisica del sito<br />

A.1 Descrizione dei confini del Sito Natura 2000<br />

INQUADRAMENTO GENERALE DELL’AREA DI STUDIO<br />

L’Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>” comprende differenti siti appartenenti alla Rete Natura 2000<br />

dei quali si riportano i seguenti dati di inquadramento:<br />

Nome sito: BOSCHI FICUZZA E CAPPELLIERE, V.NE CERASA,CASTAGNETI MEZZOJUSO<br />

Codice Sito: ITA 020007 Tipo: G Superficie: 4103<br />

Figura 1 – inquadramento del perimetro del SIC<br />

10


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

L’area del Sito di Importanza Comunitaria si estende nell'insieme su una superficie di 4057 ettari<br />

interessando i territori dei comuni di Monreale, Godrano, Mezzojuso e Marineo.<br />

L’area include molteplici biotopi di singolare interesse naturalistico all’interno della provincia di<br />

Palermo, già in parte tutelati dalla Riserva Naturale Orientata Bosco di Ficuzza, Rocca Busambra,<br />

Bosco del Cappelliere e Gorgo del Drago. Il sito include ampie estensioni boscate che si<br />

estendono a Nord del complesso orografico di Rocca Busambra.<br />

Si tratta di una delle aree boscate di maggiore pregio naturalistico <strong>ed</strong> ecologico del Palermitano,<br />

con molte specie vegetali endemiche e/o rare. Nel territorio sono presenti anche impianti<br />

artificiali di particolare interesse paesaggistico, oltre che economico, come nel caso dei<br />

castagneti di Mezzojuso e dei frassineti di Ficuzza. Sono interessanti gli aspetti forestali rupicoli<br />

presso taluni profondi valloni presenti nel territorio di Marineo e Godrano.<br />

11


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Nome sito: ROCCA BUSAMBRA E ROCCHE DI RAO<br />

Codice Sito: ITA 020008 Tipo: G Superficie: 6236<br />

Figura 2 – inquadramento del perimetro del SIC<br />

L’area del Sito di Importanza Comunitaria si estende complessivamente per una superficie di<br />

6243,26 ettari, interessando i territori dei comuni di Prizzi, Corleone, Godrano e Monreale. Si<br />

tratta di un’area geografica interessata da molteplici biotopi di rilevante interesse biologico e<br />

ambientale, in parte inclusi nel perimetro della Riserva Naturale Orientata Bosco di Ficuzza,<br />

Rocca Busambra, Bosco del Cappelliere e Gorgo del Drago.<br />

Il sistema montuoso è prevalentemente dominato dall’area calcareo - dolomitica della Rocca<br />

Busambra (1613 m s.l.m.), che emerge da una vasta superficie collinare di natura argilloso-<br />

arenacea, prolungandosi per circa 15 km da ovest (Pizzo Nicolosi) ad est (Pizzo di Casa).<br />

12


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Nome sito: ROCCHE DI CASTRONUOVO, PIZZO LUPO, GURGHI DI S.ANDREA<br />

Codice Sito: ITA 020011 Tipo: E Superficie: 1761<br />

Figura 3 – inquadramento del perimetro del SIC<br />

L’area del Sito di Importanza Comunitaria è individuata cartograficamente su una superficie di<br />

1735,53 ettari, interessando i territori dei comuni di Castronovo di Sicilia e Cammarata.<br />

Si tratta di una vasta area prevalentemente dominata da consorzi forestali localizzati nella valle<br />

del fiume Platani: alla valle del fiume Platani, le fanno da cornice una serie di rilievi sovrastanti<br />

13


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

l’abitato di Castronovo, quali appunto Pizzo della Guardia (973 m) <strong>ed</strong> il Casséro (1031), e quelli<br />

di Pizzo Lupo ( 1092) e Pizzo S. Cono (m 958), che si ergono sul versante opposto della valle.<br />

É incluso nel sito descritto anche un tratto del fiume Platani<br />

14


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Nome sito: CALANCHI, LEMBI BOSCHIVI E PRATERIE DI RIENA<br />

Codice Sito: ITA 020022 Tipo: B Superficie: 752<br />

Figura 4 – inquadramento del perimetro del SIC/ZPS<br />

L’area del Sito di Importanza Comunitaria si estende da contrada Caruso a sud – ovest di Pizzo<br />

Lanzone (m 917 s.l.m.) fino a contrada Riena, da cui prende il nome la valle <strong>ed</strong> il corso d’acqua<br />

affluente del fiume Màrgana. La peculiare struttura geologica d’origine crea singolari forme<br />

calanchive che si estendono nell’ambito del bacino del Vallone Riena, nella composizione del<br />

bacino della Fiumara del San Leonardo.<br />

Il sito è esteso per 754 ettari di superficie su un territorio con sviluppo altimetrico compreso da<br />

400 e 800 metri s.l.m. con una zona di vetta rilevata presso Cozzo Zaleranaro (m 865 s.l.m.),<br />

interessando i territori dei comuni di Prizzi, Castronovo, Lercara Friddi e Vicari.<br />

Il paesaggio vegetale è povero di specie, ma caratterizzato da vasti impianti forestali artificiali<br />

composti di Eucalyptus sp.<br />

15


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Nome sito: BOSCO DI S. ADRIANO<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Codice Sito: ITA 020025 Tipo: G Superficie: 6823<br />

Figura 5 – inquadramento del perimetro del SIC<br />

L’area del Sito di Importanza Comunitaria si localizza nella parte centrale dei <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>, dove<br />

si estende per una superficie complessiva di 6800 ettari, ricadente nei territori comunali di<br />

Palazzo Adriano, Chiusa Sclafani (provincia di Palermo) e Burgio (provincia di Agrigento).<br />

All’interno del sito è inclusa la parte della Valle del Fiume Sosio con maggior valore<br />

naturalistico, tutelato dall’istituzione della Riserva Naturale: il territorio compreso tra contrada<br />

S. Carlo <strong>ed</strong> il Lago Gammauta, scorre il corso d’acqua incassato all’interno di rilievi ricchi di<br />

emergenze geologiche e paleontologiche.<br />

L’orografia, abbastanza complessa, si articola su quote comprese fra i 220 metri fino ai 1220 di<br />

Pizzo Gallinaro; altri importanti rilievi sono Monte Lucerto (m 736 s.l.m.), Serra Uomo Morto (m<br />

905 s.l.m.), Portella Fontanelle (m 823 s.l.m.), Cozzo Guarisca (m 932 s.l.m.), Serra di Biondo (m<br />

1138 s.l.m.), Cozzo Pernice (m 883 s.l.m.), Piana delle Fontane (m 1094 s.l.m.) e Cozzo di<br />

Pietrafucile (m 1151 s.l.m.).<br />

16


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Nome sito: SERRA DEL LEONE E M. STAGNATARO<br />

Codice Sito: ITA 020028 Tipo: G Superficie: 3738<br />

Figura 6 – inquadramento del perimetro del SIC<br />

L’area del Sito di Importanza Comunitaria si trova nel complesso orografico dei <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong> e si<br />

estende complessivamente per una superficie di 3750,43 ettari: il sito interessa i territori<br />

17


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

comunali di Castronovo di Sicilia, Prizzi (provincia di Palermo) e S. Stefano Quisquina (provincia<br />

di Agrigento).<br />

Il SIC include la dorsale culminante nella vetta di Cozzo Stagnataro (m 1346 s.l.m.) e la Serra del<br />

Leone (m 1319 s.l.m.), Cozzo Manafarina (m 1239), Monte Strambo (m 1094), Serra Pietre Cadute<br />

(m 1116 s.l.m.), M. Sporangio (m 1115 s.l.m.), Piano della Fieravecchia (m 1064 s.l.m.).<br />

All’interno del SIC, è incluso il bacino lacustre artificiale Lago Fanaco (m 678 s.l.m.).<br />

18


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Nome sito: M. ROSE E M. PERNICE<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Codice Sito: ITA 020029 Tipo: G Superficie: 2522<br />

Figura 7 – inquadramento del perimetro del SIC<br />

L’area del Sito di Importanza Comunitaria è identificata in un territorio posto nella parte<br />

centrale dei <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong> e si estende su una superficie totale di 2529,51 ettari, ricadente nei<br />

territori comunali di Palazzo Adriano (provincia di Palermo) e Bivona (provincia di Agrigento).<br />

L’area del SIC è interessata da una parte della Riserva Naturale Orientata <strong>Monti</strong> di Palazzo<br />

Adriano e Valle del Sosio, che si sviluppa lungo una dorsale con le vette di Pizzo Mondello (m<br />

1245 s.l.m.), Serra di Biondo (m 1138 s.l.m.), Piano della Fiera (m 1371 s.l.m.), Monte delle Rose<br />

(m 1436 s.l.m.), Monte Pernice (m 1363 s.l.m.), Pizzo S. Filippo (m 1352 s.l.m.) e Pizzo di Naso<br />

(m 965 s.l.m.).<br />

19


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Nome sito: M. D'INDISI, MONTAGNA DEI CAVALLI, PIZZO POTORNO E PIAN DEL LEONE<br />

Codice Sito: ITA 020031 Tipo: G Superficie: 2380<br />

Figura 8 – inquadramento del perimetro del SIC<br />

L’area del Sito Importanza Comunitaria si localizza nel complesso orografico dei <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>,<br />

dove si estende per una superficie di 2344,04 ettari, interessando i territori comunali di Prizzi,<br />

Palazzo Adriano, Castronovo di Sicilia (provincia di Palermo), oltre a quelli di S. Stefano<br />

Quisquina e Bivona (provincia di Agrigento).<br />

I limiti cartografici includono i rilievi di Monte dei Cavalli (m 1007 s.l.m.), M. D’Indisi (m 1127<br />

s.l.m.), Cozzo Paderno (m 1021 s.l.m.), Pizzo Potorno (m 1006 s.l.m.), Cozzo Paletto (m 1059<br />

s.l.m.), Cozzo Batocchio (m 1009 s.l.m.), Monte Scuro e Pizzo Catera (m 1192 s.l.m.). Nella<br />

stessa area ricade anche il tratto del fiume Sosio compreso tra la diga di Pian del Leone e il<br />

Ponte Sosio lungo la Strada Statale 188, nel tratto congiungente Prizzi con Palazzo Adriano.<br />

20


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Nome sito: MONTE CARCACI, PIZZO COLOBRIA E AMBIENTI UMIDI<br />

Codice Sito: ITA 020034 Tipo: G Superficie: 1759<br />

Figura 9 – inquadramento del perimetro del SIC<br />

L’area del Sito di Importanza Comunitaria è localizzata nel complesso orografico dei <strong>Monti</strong><br />

<strong>Sicani</strong>, con una estensione complessiva di 1725,60 ettari, nel territorio comunale di Castronuovo<br />

di Sicilia (provincia di Palermo).<br />

I limiti cartografici del sito includono la dorsale orografica di Monte Carcaci (m 1196 s.l.m.);<br />

altre cime appartenenti al m<strong>ed</strong>esimo sistema montano, sono importanti, quali Cozzo Vuturo e<br />

Pizzo Colobria. Nel dialetto siciliano il termine vuturo o vuturi era usato presumibilmente per<br />

indicare il capovvacaio, specie ornitica migratrice presente ancora oggi sui rilievi del<br />

palermitano, ma molto frequente nel passato su tutti i rilievi della Sicilia.<br />

Il sito delimita un’area di rilevante interesse naturalistico e paesaggistico, parzialmente<br />

compreso all’interno della Riserva Naturale Orientata Monte Carcaci. Sono presenti taluni<br />

ambienti umidi presso Pizzo Colobria e monte Carcaci e in contrada Carcaciotto di eccellente<br />

valore naturalistico per la presenza di biotopi di particolare interesse non solo per il<br />

comprensorio montano dei <strong>Sicani</strong>, ma anche per l’intero settore della Sicilia occidentale.<br />

21


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Nome sito: - MONTE GENUARDO E SANTA MARIA DEL BOSCO<br />

Codice Sito: ITA 020035 Tipo: G Superficie: 2631<br />

Figura 10 – inquadramento del perimetro del SIC<br />

L’area del Sito di Importanza Comunitaria estende i suoi limiti nella parte più occidentale dei<br />

<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>, su una superficie complessiva di 2629,72 ettari nei territori comunali di Sambuca di<br />

Sicilia e Contessa Entellina (provincia di Agrigento), e di Giuliana (provincia di Palermo).<br />

I confini del sito includono la dorsale di Monte Genuardo (m 1180 s.l.m.) e le vaste aree boscate<br />

di contrada S. Maria del Bosco, in buona parte già inclusa all’interno della Riserva Naturale<br />

Orientata Monte Genuardo e S. Maria del Bosco.<br />

É un’area di elevato pregio naturalistico della Sicilia centrale. Il biotopo di S. Maria del Bosco è<br />

caratterizzato da consorzi forestali estesi <strong>ed</strong> integri, citati in bibliografia per aspetti floristici e<br />

vegetazionali, oltre ad un corteggio di entità vegetali endemiche esclusive o rare. Anche la fauna<br />

è complessivamente ricca di specie di elevato interesse biogeografico.<br />

22


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Nome sito: M. TRIONA E M. COLOMBA<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Codice Sito: ITA 020036 Tipo: G Superficie: 3303<br />

Figura 11 – inquadramento del perimetro del SIC<br />

L’area del Sito di Importanza Comunitaria è situata geograficamente nel complesso orografico<br />

dei <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong> e si estende nella sua interezza su una superficie di 3313,15 ettari, con<br />

riferimento ai territori comunali di Bisacquino, Campofiorito, Corleone, Chiusa Sclafani, Palazzo<br />

Adriano e Prizzi (provincia di Palermo).<br />

I confini del SIC includono la dorsale montuosa che si sviluppa a ridosso degli abitati di<br />

Campofiorito e Bisacquino fino al Lago di Prizzi, lungo un’asse orientata in senso est-ovest; i<br />

rilievi montani di maggiore importanza all’interno del SIC sono Monte Triona (m 1215 s.l.m.) e<br />

Monte Colomba (m 1197 s.l.m.) che denominano proprio il sito stesso.<br />

23


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Nome sito: MONTI BARRACU', CARDELIA, PIZZO CANGIALOSI E GOLE DEL T. CORLEONE<br />

Codice Sito: ITA 020037 Tipo: G Superficie: 5340<br />

Figura 12 – inquadramento del perimetro del SIC<br />

Il Sito di Importanza Comunitaria si localizza nella parte nord-occidentale del complesso dei<br />

<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong> e si estende su una superficie di 5319,78 ettari, interessando i territori comunali di<br />

Corleone, Palazzo Adriano e Prizzi (provincia di Palermo).<br />

Il perimetro cartografico del SIC include una vasta area che si estende dai rilievi collinari che<br />

sovrastano a sud-est l’abitato di Corleone, fino alle pendici settentrionali del Monte Colomba (m<br />

24


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

1197 s.l.m.), culminando nelle vette dei rilievi di Pizzo Cangialoso (m 1457 s.l.m.), Monte<br />

Barracù (m 1420 s.l.m.) e Monte Cardellìa (m 1266 s.l.m.).<br />

25


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Nome sito: MONTI SICANI, ROCCA BUSAMBRA E BOSCO DELLA FICUZZA<br />

Codice Sito: ITA 020048 Tipo: F Superficie: 44126<br />

Figura 13 – inquadramento del perimetro della ZPS<br />

Il comprensorio dei <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong> si sviluppa nella parte centro-occidentale della Sicilia, con i<br />

limiti settentrionali posti orograficamente nella Rocca Busambra e a sud con il complesso<br />

montano di Rocca Ficuzza e Monte Telegrafo; i confini occidentali sono segnati dal complesso<br />

26


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

collinare orientale della provincia di Trapani (Salaparuta), all’opposto i confini orientali sono<br />

individuati nel sistema collinare della provincia di Caltanissetta (Vallelunga, Mussomeli).<br />

Il sito ricade nel territorio delle province di Palermo e di Agrigento, interessando i comuni di<br />

Monreale, Godrano, Corleone, Bisacquino, Chiusa Sclafani, Prizzi, Palazzo Adriano, Bivona,<br />

Contessa Entellina, Sciacca, Sambuca di Sicilia, S. Biagio Platani, Caltabellotta, Giuliana,<br />

Campofiorito, Marineo, Mezzojuso, Castronovo di Sicilia, S. Stefano Quisquina e Burgio.<br />

I principali sistemi orografici nel sito sono rappresentati dalla Rocca Busambra (m 1613), Pizzo<br />

Cangialoso (m 1420), M. Barracù (m 1420), M. Triona (m 1215), M. Cardellìa (m 1266), M.<br />

Colomba (m 1197), M. Carcaci (m 1196), M. Scuro (m 1309), M. delle Rose (m 1436), M. Pernice<br />

(m 1393), Pizzo San Filippo (m 1352), Cozzo Catera (m 1192), M. Genuardo (m 1160), Pizzo<br />

Gallinaro (m 1120) e altre vette montane e collinari, riunite in un complesso di elevato interesse<br />

geologico e biogeografico.<br />

La stessa area interessa prevalentemente i bacini dei fiumi Sosio (con i laghi Gammauta, Prizzi e<br />

Pian del Leone), dell’Eleuterio, della Fiumara di Vicari, del Platani (con il Lago Fanaco), del<br />

Magazzolo, del Carboj e del Belice.<br />

27


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Nome sito: M. CAMMARATA – CONTRADA SALACI<br />

Codice Sito: ITA 040005 Tipo: E Superficie: 2103<br />

Figura 14 – inquadramento del perimetro del SIC<br />

Monte Cammarata (m 1578 s.l.m.), in ordine di altitudine è la seconda vetta del complesso<br />

orografico dei <strong>Sicani</strong>: il profilo montano del monte Cammarata presenta una morfologia<br />

estremamente accidentata, caratterizzata da rupi, valloni, brecciai alternati a pendii meno<br />

28


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

acclivi, distribuiti lungo una dorsale che culmina in direzione sud-ovest con il Pizzo Rondine (m<br />

1246 s.l.m.).<br />

Il monte Cammarata è costituito da una geostruttura di calcareniti doolitiche a cui si associano<br />

calcisiltiti, brecce, torbiditi silicizzate; affioramenti di argille marnose, marne rosse e verdi,<br />

calciluliti e calcari marnosi: questi sono distribuiti lungo il versante orientale.<br />

Grazie alla diversificazione delle tipologie geo-p<strong>ed</strong>ologiche, la flora è varia e vanta di un<br />

corteggio di specie caratterizzate da importante interesse fitogeografico.<br />

Il Sito di Importanza Comunitaria si estende su buona parte di questo comprensorio montano con<br />

una superficie totale di 2106,81 ettari.<br />

29


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Nome sito: COMPLESSO MONTE TELEGRAFO E ROCCA FICUZZA<br />

Codice Sito: ITA 040006 Tipo: G Superficie: 5288<br />

Figura 15 – inquadramento del perimetro del SIC<br />

L’area del Sito di Importanza Comunitaria ricade nei comuni di Sambuca di Sicilia, Caltabellotta,<br />

Sciacca, S. Biagio Platani.<br />

L’area collinare e montana si presenta articolata, in quanto la Rocca Ficuzza (m 901 s.l.m.) è la<br />

parte cacuminale di una serra dislocata secondo un’asse con orientamento est – ovest, mentre il<br />

Monte Telegrafo rimane dissociato da questa dorsale per la frapposizione di un corso d’acqua<br />

(valle Favara) affluente del fiume Verdura, che scorre fra Caltabellotta e Ribera.<br />

A seguito dell’elevata pressione antropica nel territorio, la vegetazione erbacea largamente<br />

diffusa è composta di praterie steppiche, legate all’abbandono colturale e al pascolo. La<br />

vegetazione climatica riferibile al Quercion ilicis è ormai molto impoverita e frammentata, con<br />

aspetti di gariga e macchia secondaria. Gli aspetti floristici nel territorio di Caltabellotta sono<br />

arricchiti floristicamente da interessanti popolamenti di Celtis tournefortii, specie che in questa<br />

località si trova al confine occidentale del suo areale di distribuzione e presenza in Sicilia.<br />

Il sito assume una notevole importanza naturalistica per la presenza di specie faunistiche rare<br />

e/o minacciate di scomparsa.<br />

30


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Nome sito: LA MONTAGNOLA E ACQUA FITUSA<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Codice Sito: ITA 040011 Tipo: B Superficie: 309<br />

Figura 16 – inquadramento del perimetro del SIC<br />

31


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

L’area si estende nell’interno della provincia di Agrigento con uno spettro altimetrico compreso<br />

tra 330 e 642 m s.l.m. sui versanti di un area collinare denominata La Montagnola, in territorio di<br />

San Giovanni Gemini.<br />

Il contingente floristico si compone di circa 700 specie, con talune specie incluse nella Lista<br />

Rossa. La vegetazione è rappresentata da frammentarie boscaglie di Quercus virgiliana, con<br />

aspetti di macchia secondaria degradata, talune praterie steppiche, comunità vegetali rupicole e<br />

dei cumuli detritici. Sono interessanti gli aspetti di praterie igrofile e canneti che si sviluppano<br />

sui suoli umidi della sorgente Acqua Fitusa.<br />

32


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Nome sito: PIZZO DELLA RONDINE, BOSCO DI S. STEFANO QUISQUINA<br />

Codice Sito: ITA 040007 Tipo: E Superficie: 3111<br />

Figura 17 – inquadramento del perimetro del SIC<br />

L’area del Sito di Importanza Comunitaria ricade nei comuni di Cammarata e S. Stefano di<br />

Quisquina: si estende su una superficie caratterizzata da orografia montana con il massimo<br />

altitudinale rappresentato da Pizzo della Rondine (m 1246 s.l.m.) e altri rilievi collinari dislocati<br />

lungo un asse con orientamento nord-est – sud-ovest fino a Pizzo dell’Apa (m 893 s.l.m.).<br />

L’orografia si presenta articolata anche in profonde vallate in un affascinante paesaggio e con<br />

interessanti aspetti naturalistici legati prevalentemente alla flora e alla vegetazione.<br />

La diversificazione degli aspetti geologici dell’area del sito spiega la ricchezza di specie della<br />

flora, con molteplici forme di vegetazione abbastanza varie. Sono censite oltre 600 specie<br />

vegetali vascolari, talune presentano elevato interesse fitogeografico, come Celtis tournefortii,<br />

Trifolium brutium, Anthemis cupaniana, Aster sorrentinii. Alla ricchezza floristica si affianca una<br />

pregiata coorte di specie faunistiche, Invertebrati e Vertebrati di singolare significato<br />

biogeografico.<br />

33


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

A.2 Inquadramento climatico dell’area vasta e locale<br />

Per questo lavoro sono stati utilizzati i dati termopluviometrici del Servizio Idrografico del Genio<br />

Civile (MINISTERO DEI LL. PP., 1926-85), che custodisce l’archivio di dati più ricco e più antico<br />

esistente in Sicilia, <strong>ed</strong> elaborati da DURO et alii (1996), relativi alla stazione termopluviometrica<br />

di Corleone (594 m s.l.m.) e alle stazioni pluviometriche di Burgio (317 m s.l.m.), Caltabellotta<br />

(949 m s.l.m.), Chiusa Sclafani (614 m s.l.m.), Contessa Entellina (571 m s.l.m.), Giuliana (734 m<br />

s.l.m.), Palazzo Adriano (696 m s.l.m.), Roccamena (480 m s.l.m.), Sambuca di Sicilia (369 m<br />

s.l.m.).<br />

Temperature<br />

L’andamento delle temperature registrate in alcune fra le stazioni disponibili più rappresentative<br />

nel territorio - Bivona (503 m s.l.m.), Corleone (594 m s.l.m.), Lercara Friddi (658 m s.l.m.), e<br />

Piano del Leone (831 m s.l.m.) - relativamente ad un sessantennio di osservazioni comprese nel<br />

periodo 1926-1985, viene riassunto nei dati riportati in Tab. 1. Il regime termico evidenzia delle<br />

differenze soprattutto durante il periodo invernale, mentre più uniformi sono le temperature<br />

durante il periodo estivo; la m<strong>ed</strong>ia del mese più fr<strong>ed</strong>do nelle aree montuose centro-occidentali<br />

raggiunge valori di 2-4 C°(con valori m<strong>ed</strong>i minimi che arrivano a -2 o a 0 C° su M. Cammarata),<br />

mentre in quella occidentale e meridionale si raggiungono per lo stesso mese valori di 10-12 C°.<br />

La m<strong>ed</strong>ia annuale delle temperature diurne varia fra 13,4 e 15,8 °C, con un’escursione<br />

giornaliera compresa fra 8,4 e10,1 °C. La m<strong>ed</strong>ia delle massime è compresa fra 21 e 17,9 °C<br />

(massima assoluta di 45 °C registrata a Corleone), mentre la m<strong>ed</strong>ia delle minime varia fra 8,8 e<br />

12,6 °C (minime assolute di -8,5 a Piano del Leone).<br />

Tab. 1 - Dati termometrici (m<strong>ed</strong>ia delle temperature massime del mese più caldo, delle temperature<br />

minime del mese più fr<strong>ed</strong>do, delle temperature diurne, massime assolute e minime assolute) espressi<br />

in °C, relativi alle stazioni di Bivona (503 m s.l.m.), Corleone (594 m s.l.m.), Lercara Friddi (658 m<br />

s.l.m.), e Piano del Leone (831 m s.l.m.), nel sessantennio 1926-1985 (da DURO et al., 1996).<br />

34


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Precipitazioni<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Il regime pluviometrico è caratterizzato anch’esso dai maggiori valori in corrispondenza dei<br />

rilievi montuosi della parte centro occidentale (800 – 1000 mm annui), mentre i valori più bassi si<br />

registrano in corrispondenza delle aree con quota più basse localizzate in prevalenza nella parte<br />

occidentale.<br />

In Tab. 2 vengono riportati i dati relativi alle precipitazioni m<strong>ed</strong>ie mensili, i giorni piovosi e la<br />

m<strong>ed</strong>ia dei totali annui relativi alle stazioni pluviometriche di Diga Arancio (190 m s.l.m.),<br />

Burgio(317 m s.l.m.), Sambuca di Sicilia (369 m s.l.m.), S. Biagio Platani (416 m s.l.m.),<br />

Roccamena (480 m s.l.m.), Bivona (503 m s.l.m.), Fattoria Gioia (560 m s.l.m.), Contessa<br />

Entellina (571 m s.l.m.), Corleone (594 m s.l.m.), Chiusa Sclafani (614 m s.l.m.), Lercara Friddi<br />

(658 m s.l.m.), Castronovo di Sicilia (682 m s.l.m.), Palazzo Adriano (696 m s.l.m.), S. Stefano<br />

Quisquina (712 m s.l.m.), Giuliana (734 m s.l.m.), Fattoria Carcaciotto (930 m s.l.m.),<br />

Caltabellotta (949 m s.l.m.), Piano del Leone(831 m s.l.m.) e Prizzi(1.035 m s.l.m.). Per lo stesso<br />

comprensorio risultano precipitazioni m<strong>ed</strong>ie annue variabili fra i 530,6 (Roccamena) e gli 870,1<br />

mm (Palazzo Adriano), con un regime pluviometrico complessivo caratterizzato da una<br />

distribuzione delle piogge prevalentemente concentrata nel periodo compreso fra settembre e<br />

maggio. Il mese più piovoso risulta generalmente essere dicembre, mentre il più secco luglio.<br />

35


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Tab. 2 – M<strong>ed</strong>ie mensili <strong>ed</strong> annue delle precipitazioni e del numero di giorni piovosi registrati nelle stazioni<br />

di Diga Arancio, Sambuca di Sicilia, S. Biagio Platani, Roccamena, Bivona, Contessa Entellina, Corleone,<br />

Chiusa Sclafani, Lercara Friddi, Castronovo di Sicilia, Palazzo Adriano, Burgio, S. Stefano Quisquina,<br />

Giuliana, Caltabellotta, Pian del Leone, Prizzi (periodo 1926-1985; da DURO et al., 1996).<br />

36


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Fasce bioclimatiche<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

La parte prevalente del territorio rientra nel mesom<strong>ed</strong>iterraneo (T= 16-13 °C) con ombrotipo<br />

variabile dal subumido inferiore (P= 600-800 mm) al superiore (P= 800-1000 mm). Come<br />

evidenziato nella figura sottostante, il termom<strong>ed</strong>iterraneo (con ombrotipi secco superiore e<br />

subumido inferiore) prevale nella parte occidentale del comprensorio, lasciando spazio al<br />

mesom<strong>ed</strong>iterraneo (con ombrotipi secco superiore e subumido inferiore) nella restante parte del<br />

territorio. Il supram<strong>ed</strong>iterraneo (ombrotipo submido inferiore) è invece rappresentato in maniera<br />

puntuale, nella parte cacuminale dei rilievi più elevati.<br />

Figura 18 - Carta dei bioclimi nel territorio dei <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong><br />

37


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

A.3 Inquadramento geologico e geomorfologico<br />

A.3.1 Descrizione geologica e geomorfologica del territorio<br />

L’ambito territoriale in esame appartiene all’area dei “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>” e interessa una vasta<br />

superficie settore centro-occidentale della Sicilia tra le province di Agrigento e Palermo.<br />

Dal punto di vista geologico e geomorfologico le aree SIC appartenenti all’area dei <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong><br />

vengono trattate congiuntamente.<br />

Le formazioni geologiche che caratterizzano il settore di studio sono di seguito sinteticamente<br />

descritte:<br />

SUCCESSIONI DEL PLIOCENE-PLEISTOCENE<br />

Sono presenti le successioni di marne, sabbie <strong>ed</strong> argille sabbiose (Pleistocene); marne, sabbie e<br />

arenarie (Pliocene inf.-m<strong>ed</strong>io); marne a globigerine “Trubi” (Pleistocene inf.)<br />

SUCCESSIONI DEL TORTONIANO SUP. – MESSINIANO<br />

Sono costituite essenzialmente dagli affioramenti di Tripoli, calcari evaporitici, gessi e argille<br />

gessose (Messiniano).<br />

SUCCESSIONI NUMDICHE<br />

Le successioni di questo ampio dominio sono scomponibili in Successioni Numidiche s.s. e<br />

successioni all’interno delle quali vi è la presenza subordinata di materiali di provenienza<br />

numidica (Wezel – 1973, 1974).<br />

Le successioni numidiche s.s. sono costituite da argille, arenarie quarzose e peliti sabbiose e<br />

affiorano lungo l’allineamento <strong>Monti</strong> di Trapani-<strong>Monti</strong> Iudica-Scalpello (Oligocene sup.-Langhiano<br />

sup.).<br />

Le successioni numidiche “esterne” sono costituite da: a) argille, marne e arenarie quarzose; b)<br />

calcareniti, calciruditi <strong>ed</strong> arenarie glauconitiche, argille e marne a foraminiferi planctonici<br />

(Oligocene sup.- Tortoniano).<br />

SUCCESSIONI DEL DOMINIO IMERESE-SICANO<br />

Il dominio imerese-sicano rappresenta un’area di s<strong>ed</strong>imentazione pelagica interposta tra il<br />

Dominio Panormide e il più esterno dominio Ibleo-Pelagiano, la s<strong>ed</strong>imentazione ha inizio con<br />

terreni silico-clastici del Trias inf-m<strong>ed</strong>io e terminano in età oligocenica.<br />

La successione presente nell’area di studio è la seguente:<br />

Argilliti silicee, calcareniti silicizzate, calcilutiti a foraminiferi planctonici e livelli di megabrecce<br />

carbonatiche intercalate. Lave basaltiche e pillows (Giurassico- Oligocene inf.).<br />

Calcari dolomitici a lamellibranchi pelagici, dolomie e brecce dolomitiche, calcari nodulari (Lias-<br />

Trias sup).<br />

38


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Argilliti rossastre, arenarie quarzose, lave a pillows e brecce carbonatiche paleozoiche<br />

intercalate (Form. Lercara, Trias Inf.-M<strong>ed</strong>io). Argille, marne, calcilutiti e calciruduti (Fm.<br />

Mufara, Trias sup).<br />

SUCCESSIONI DEL DOMINIO IBLEO-PELAGIANO<br />

É il dominio paleogeografico più esterno conosciuto in affioramento. Rappresenta un’area di<br />

s<strong>ed</strong>imentazione neritica fin dal Trias sup. che, per tutto il Mesozoico e il Terziario inf. ha le<br />

caratteristiche di altofondo pelagico a s<strong>ed</strong>imentazione a tratti condensata e con episodi<br />

diastemici, espressi da ampie lacune stratigrafiche.<br />

La successione presente nell’area di studio è la seguente:<br />

Calciruditi e calcareniti a macroforaminiferi, calcilutiti e marne a foraminiferi planctonici<br />

(Scaglia Auct.), con intercalazioni di brecce carbonatiche intercalate, marne ad aptici, calcilutiti<br />

a calpionelle (Giurassico sup-Oligocene).<br />

Calcari nodulari ad ammoniti, dolomie stromatolitiche e lafertitiche a lamellibranchi, alghe, etc<br />

(Trias sup-Dogger).<br />

Dal punto di vista tettonico si individua un gruppo di unità tettoniche sovrapposte a vergenza<br />

meridionale, che derivano dalla deformazione del bacino imerese-sicano e costituiscono i corpi<br />

geometricamente più profondi tra le falde che affiorano nell’area. Più a sud questi terreni<br />

sovrascorrono sui terreni della zona di Sciacca.<br />

I principali orizzonti di scollamento basale delle varie unità tettoniche decorrono all’interno di<br />

litotipi marnosi <strong>ed</strong> argillosi triassici all’interno delle unità imeresi-sicane, mentre nelle<br />

successioni numidiche essi decorrono all’interno di litotipi argilloso-arenacei. I sovrascorrimenti<br />

sono dislocati all’interno di faglie net e strike slip sia inverse che dirette. I sovrascorrimenti sono<br />

legati a deformazioni plicative che hanno interessato i litotipi a più bassa competenza. La<br />

tettonica a sovrascorrimenti è osservabile per la presenza di duplex di diversa consistenza<br />

volumetrica.<br />

I terreni terziari plastici risultano piegati duttilmente con pieghe distribuite en-echelon, i terreni<br />

più rigidi sono piegasti ad ampi raggi di curvatura.<br />

Sono riconosciuti anche sistemi di faglie distensive dip- e net-slip che spesso riattivano<br />

prec<strong>ed</strong>enti superfici di faglia e sono legate al sollevamento del segmento di catena.<br />

L’assetto morfologico si presenta abbastanza diversificato, in quanto risente delle diversità <strong>ed</strong><br />

eterogeneità dei tipi litologici affioranti. In termini molto generali si osserva che laddove<br />

pr<strong>ed</strong>ominano i termini più francamente lapidei si hanno pareti ripide e pendii scoscesi, mentre in<br />

corrispondenza dei termini litologici di natura prevalentemente argillosa i pendii presentano<br />

morfologia più dolce e modellata.<br />

La fascia alto-collinare risulta intervallata da vasti pianori in cui l’uso del suolo prevalente è<br />

dato da seminativi, incolti, pascoli; la zona montana vera e propria (con rilievi oltre gli 800<br />

metri) è caratterizzata da pareti rocciose a strapiombo, prevalentemente carbonatiche. Sono<br />

39


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

presenti rilievi oltre i 1000 metri (le quote più elevate sono quelle di Rocca Busambra, 1613 m, e<br />

Monte Cammarata, 1524 m). Le forme dei rilievi si caratterizzano per l’intricata rete di pareti e<br />

canyons di Monte Genuardo, gli otto chilometri delle gole dell’alto Sosio e di San Carlo, le creste<br />

del complesso di Cammarata, Pizzo Rondine, Pizzo dell’Apa e Monte Gemini, sulla Valle del<br />

Turvoli.<br />

Nei settori in cui prevalgono i litotipi a composizione carbonatica il paesaggio si presenta<br />

accidentato, mentre le forme si fanno relativamente più morbide dove il substrato è costituito<br />

dalle litologie del Flysch numidico o delle alluvioni recenti che prevalgono soprattutto nelle aree<br />

a morfologia pianeggiante, in particolare lungo i corsi d’acqua che caratterizzano i versanti<br />

marginali.<br />

La struttura del rilievo è data da rocce mesozoiche carbonatiche, calcari massicci oppure<br />

fittamente stratificati; subordinatamente si rinvengono marne, dolomie, calcari dolomitizzati o<br />

silicizzati. Queste formazioni presentano spessori molto elevati e si tratta generalmente di rocce<br />

coerenti che presentano in m<strong>ed</strong>ia buone capacità geomeccaniche e risultano difficilmente<br />

erodibili. L’alterabilità è scarsa o scarsissima, la porosità bassissima, la permeabilità di solito<br />

elevata per fessurazione o elevatissima per carsismo. Queste proprietà determinano un<br />

paesaggio ad elevata energia del rilievo. I settori in cui sono presenti rocce carbonatiche sono<br />

contraddisitinti da versanti generalmente uniformi, con pendenze m<strong>ed</strong>ie, talvolta interrotti da<br />

brusche scarpate, gradini e da “spianate” ubicate a quote diverse.<br />

Nei litotipi carbonatici <strong>ed</strong> evaporitici affioranti nel territorio, i processi erosivi si esercitano<br />

anche con processi di alterazione e dissoluzione chimica, che generano microforme e<br />

macroforme carsiche quali inghiottitoi e doline.<br />

A.3.2 Individuazione di falde idriche sotterranee<br />

L’area in esame è costituita dall’affioramento di formazioni a carattere idrogeologico differente,<br />

che possono costituire serbatoi acquiferi di una certa importanza.<br />

Le diverse formazioni possono essere suddivise in funzione del valore del coefficiente di<br />

permeabilità e del tipo di permeabilità (permeabilità primaria e secondaria). I terreni permeabili<br />

per permeabilità primaria, ossia per porosità, a loro volta possono essere suddivisi in tre gruppi,<br />

sempre sulla base del valore del coefficiente di permeabilità:<br />

− terreni molto permeabili: appartengono a questo gruppo le alluvioni sabbioso-ghiaiose legate<br />

all’idrologia superficiale, nonché i fondi palustri. Vista la natura litologica dei termini, la<br />

permeabilità non risulta omogenea;<br />

− terreni da m<strong>ed</strong>iamente a scarsamente permeabili: le formazioni detritiche sono interessate<br />

da tale tipologia di permeabilità. La permeabilità è funzione della composizione<br />

granulometrica locale, con possibilità che i singoli livelli siano anche molto permeabili in<br />

senso orizzontale in s<strong>ed</strong>e locale;<br />

− terreni impermeabili: sono rappresentati dalle formazioni argillose in affioramento.<br />

40


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

I terreni permeabili per porosità secondaria, ossia per fessurazione, sono rappresentati dai<br />

termini carbonatici del Trias e del Giura. La scaglia risulta da m<strong>ed</strong>iamente a scarsamente<br />

permeabile.<br />

I complessi idrogeologici principali sono i seguenti:<br />

Complesso calcareo-marnoso e argilloso-arenaceo-calcareo (Fm.Mufara)<br />

Questo complesso, costituito essenzialmente da argilliti e marne variegate, con intercalati livelli<br />

calcilutitici, calcisiltitici, calcarenitici e potenti lenti di brecce dolomitiche, presenta un grado<br />

di permeabilità molto basso, che si riduce ulteriormente quando intensamente tettonizzato. Esso<br />

rappresenta il limite di permeabilità definito del sovrastante complesso calcareo-dolomitico, con<br />

comportamento di impermeabile relativo. La vulnerabilità è bassa.<br />

Complesso calcareo-dolomitico<br />

Questo complesso comprende calcilutiti, calcareniti, brecce dolomitiche, doloruditi e doloareniti<br />

del Trias sup.-Giurassico e per le sue caratteristiche idrogeologiche rappresenta uno dei<br />

principali acquiferi dei <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>. La permeabilità è essenzialmente per fratturazione. Si<br />

individuano più sistemi di fratturazione, con un sistema principale che presenta andamento quasi<br />

perpendicolare al secondario e, anche se non sono presenti fenomeni carsici particolarmente<br />

sviluppati, rispetto ad altri complessi idrogeologici la presenza dei sistemi di fratturazione fa si<br />

che questi termini siano degli eccellenti acquiferi dotati di elevata permeabilità. La circolazione<br />

idrica si esplica principalmente lungo le fratture. La presenza di livelli decimetrici impermeabili,<br />

intercalati nelle sequenze calcaree e calcareo-dolomitiche, può localmente interrompere la<br />

continuità idraulica, dando luogo a manifestazioni sorgentizie effimere.<br />

La vulnerabilità è considerata da elevata ad alta, legata alla maggiore o minore carsificazione<br />

dei calcari.<br />

Complesso calcareo e silico-marnoso<br />

In tale complesso sono state unificate le sequenze di argilliti silicee, radiolariti e marne a<br />

radiolari, calcari nodulari, calcareniti e calcisiltiti silicizzate riferibili al Giurassico-Cretaceo.<br />

Si tratta di formazioni in cui la permeabilità per porosità è quasi nulla mentre la fessurazione è<br />

legata al grado di tettonizzazione. Le fratture possono essere occluse da materiale siltoso-<br />

lutitico.<br />

Complesso argilloso marnoso e marnoso argilloso<br />

Comprende le argille marnose e le marne argillose oligo-mioceniche e plioceniche, caratterizzate<br />

da bassa permeabilità e che costituiscono l’impermeabile relativo delle successioni carbonatiche<br />

e arenacee.<br />

Complesso calcareo gessoso<br />

Comprende i depositi evaporiti della serie gessoso-sofifera messiniana che affiorano nell’area di<br />

studio in corrispondenza di Caltabellotta. La permeabilità di questi depositi è variabile in<br />

41


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

funzione del grado di fessurazione e del carsismo ma in generale, per il loro modesto spessore e<br />

limitata espansione, non rivestono una grande importanza idrogeologica.<br />

A.3.3 Individuazione delle aree classificate ad elevata pericolosità per franosità e per la<br />

prevenzione del rischio idrogeologico<br />

Il territorio appartiene ai bacini idrografici dei Fiumi S.Leonardo, Milicia, Belice, Magazzolo e<br />

Platani.<br />

I caratteri morfologici e idrografici di un’area così vasta <strong>ed</strong> eterogenea sono molto vari, per cui<br />

si osserva una grande varietà di situazioni.<br />

La presenza di un reticolato idrografico sviluppato contribuisce fortemente alla genesi di<br />

processi di dissesto idrogeologici, che sono molto diffusi: frane, ruscellamento, calanchi. Il<br />

ruscellamento superficiale delle acque piovane è causa della denudazione dei versanti e della<br />

formazione di rivoli e solchi, specie laddove affiorano litologie a prevalente frazione argillosa.<br />

L’erosione, invece, determina la disgregazione e la degradazione dei suoli agrari e delle porzioni<br />

affioranti delle formazioni geologiche.<br />

Nel bacino del Belice, oltre ai fenomeni suddetti, si evidenzia come all’erosione di tipo diffuso,<br />

in corrispondenza delle porzioni dei versanti brulli e privi di vegetazione, si aggiungono anche<br />

fenomeni di intensa erosione lineare consistenti in canaloni rettilinei di erosione e rivoli di<br />

scorrimento delle acque selvagge.<br />

A.3.4 Individuazione di sistemi di monitoraggio già esistenti nel territorio<br />

Reti meteo-idro-climatiche dell'Ufficio Idrografico Regionale<br />

La rete integrata di rilevamento è finalizzata alla conoscenza dei fenomeni idroclimatici che<br />

interessano il Compartimento Sicilia e le isole minori, con particolare riferimento alla<br />

valutazione degli stati di preallarme <strong>ed</strong> allarme derivanti da situazioni meteorologiche critiche,<br />

alla previsione delle piene in tempo reale e degli eventi di frana, consentendo l'acquisizione di<br />

dati idrometeorologici per l'integrazione delle serie storiche esistenti.<br />

La rete meteo-idro-climatica di monitoraggio è composta da:<br />

− Rete pluviotermometrica;<br />

− Rete idrometrografica;<br />

− Rete freatimetrica<br />

Nell'ambito del Programma comunitario INTERREG III B MEDOCC l'Ufficio Idrografico Regionale<br />

per la Sicilia, ha come propri obbiettivi la messa a punto di un sistema integrato per il<br />

monitoraggio e la previsione degli eventi di siccità e dei processi di desertificazione, nonché la<br />

definizione di misure di mitigazione degli impatti prodotti da tali eventi.<br />

42


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

L’Annuario dei Dati Ambientali della Sicilia (ARPA Sicilia)<br />

L’Annuario Regionale dei Dati Ambientali della Sicilia è r<strong>ed</strong>atto da ARPA Sicilia che si avvale<br />

della Task Force del Ministero <strong>Ambiente</strong> (P.O.N.-A.T.A.S. del Q.C.S. 2000-2006) oltre che delle<br />

proprie Strutture (Direzione Generale e D.A.P.). L’Annuario dei Dati Ambientali consente di fare<br />

il punto sulla situazione del monitoraggio ambientale; contenendo dati e informazioni raccolti<br />

attraverso l’ausilio di metodologie di reportistica e attraverso criteri tecnico-scientifico<br />

uniformati a livello nazionale e comunitario, ha anche lo scopo di assicurare la verificabilità e la<br />

confrontabilità del lavoro.<br />

In particolare l’Annuario Regionale dei Dati Ambientali della Sicilia contiene dati e informazioni<br />

aggiornate relativamente alle seguenti tematiche:<br />

− Idrosfera<br />

− Atmosfera<br />

− Agenti fisici<br />

− Biosfera<br />

− Geosfera<br />

− Rifiuti<br />

− Rischio antropogenico<br />

− Rischio naturale<br />

− Energia<br />

− <strong>Ambiente</strong> e salute<br />

− Monitoraggio e controllo<br />

Per quanto riguarda in particolare il Monitoraggio e controllo, ARPA Sicilia, avvalendosi delle<br />

risorse finanziarie assegnate dal POR Sicilia 2000-2006, ha dato avvio nel corso del 2005/2006<br />

alla realizzazione delle reti regionali di monitoraggio ambientale. In particolare attualmente<br />

sono in corso di realizzazione (in diversi casi di completamento) le seguenti reti regionali:<br />

− Monitoraggio della qualità dell’aria;<br />

− Biomonitoraggio della qualità dell’aria;<br />

− Monitoraggio Pollinico (dal 2006);<br />

− Monitoraggio del suolo a fini ambientali;<br />

− Monitoraggio dell’erosione delle coste;<br />

− Monitoraggio dei corpi idrici superficiali;<br />

− Monitoraggio desertificazione (dal 2006);<br />

− Monitoraggio dell’ambiente marino-costiero;<br />

43


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

− Monitoraggio della qualità delle acque destinate alla balneazione;<br />

− Catasto dei rifiuti;<br />

− Monitoraggio dell’inquinamento elettromagnetico;<br />

− Monitoraggio dell’inquinamento acustico;<br />

− Monitoraggio della radioattività ambientale.<br />

Per quanto concerne la tematica ambientale Suolo, ARPA SICILIA ha progettato e sta realizzando<br />

la rete regionale di monitoraggio del suolo secondo gli orientamenti della comunicazione<br />

179/2002, finanziato con fondi del POR SICILIA misura 1.0.1 sottomisura a azione a.4.5), e che<br />

prev<strong>ed</strong>e la realizzazione:<br />

− di una rete di monitoraggio a maglia fissa;<br />

− rete di monitoraggio di siti rappresentativi;<br />

− rete di monitoraggio di siti specialistici.<br />

La rete di monitoraggio sarà finalizzata all’analisi delle principali pressioni cui sono sottoposti i<br />

suoli, vale a dire, quelle determinate dalle attività agricolo-zootecniche, industriali e più in<br />

generale, dalla intensa urbanizzazione, al fine di individuare lo stato di degrado, ove esistente,<br />

di tipo chimico, fisico e biologico dei suoli. In questo modo, realizzando una rete di monitoraggio<br />

dei suoli, è possibile valutarne lo stato qualitativo e dettare le basi per un corretto utilizzo della<br />

risorsa suolo e per il recupero di aree già degradate (es. siti inquinati).<br />

Monitoraggio Acque Sotterranee<br />

Nel mese di marzo 2004 la Sezione di Palermo dell’Istituto Nazionale di Geofisica e Vulcanologia<br />

ha stipulato una convenzione con il Commissario Delegato per l’Emergenza Rifiuti e la Tutela<br />

delle Acque per la caratterizzazione delle Acque Sotterranee finalizzata alla r<strong>ed</strong>azione del<br />

“Piano di Tutela delle Acque della Regione Sicilia”. Le attività svolte hanno riguardato la<br />

definizione e la caratterizzazione preliminare dei corpi idrici significativi della Sicilia e della rete<br />

di monitoraggio per la salvaguardia delle risorse idriche. Il lavoro è stato svolto con la<br />

collaborazione del Dipartimento di Chimica e Fisica della Terra (CFTA), del Dipartimento di<br />

Geologia e Geodesia e del Dipartimento di Chimica e Tecnologie Farmaceutiche dell’Università di<br />

Palermo. Il programma delle attività di monitoraggio è stato eseguito secondo quanto stabilito<br />

dal decreto n. 258 del 18/08/2000 punto 4 “Monitoraggio e Classificazione: Acque sotterranee” e<br />

come ribadito nel Decreto del Ministro dell’<strong>Ambiente</strong> del <strong>Territorio</strong> del 18/09/2003.<br />

La rete di monitoraggio è attualmente costituita da 493 punti d’acqua (pozzi, sorgenti, gallerie<br />

drenanti). Nella Tabella che segue è riportata la distribuzione dei siti di monitoraggio suddivisi<br />

per bacino idrogeologico e la tipologia delle analisi effettuate.<br />

44


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Tabella 1 - distribuzione dei siti di monitoraggio<br />

45<br />

Tipologia di Analisi<br />

Bacino Idrogeologico n. siti Parametri<br />

di base<br />

Parametri<br />

addizionali<br />

organici e<br />

fitofarmaci<br />

Parametri<br />

addizionali<br />

elementi in<br />

tracce<br />

Monte Etna 28 28 28 28<br />

<strong>Monti</strong> di Palermo 40 40 13 40<br />

<strong>Monti</strong> di Trabia – Termini Imprese 9 9 2 9<br />

<strong>Monti</strong> di Trapani 23 23 12 23<br />

<strong>Monti</strong> Iblei 107 107 73 107<br />

<strong>Monti</strong> Madonie 17 17 1 17<br />

<strong>Monti</strong> Nebrodi 14 14 6 14<br />

<strong>Monti</strong> Peloritani 110 110 79 110<br />

<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong> 54 54 13 54<br />

Piana di Castelvetrano Campobello di Mazara 13 13 13 13<br />

Piana di Catania 41 41 41 41<br />

Piana di Marsala – Mazara del Vallo 17 17 17 17<br />

Piazza Armerina 13 13 13 13<br />

Rocca Busambra 7 7 2 7<br />

Totale 493 493 313 493


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Rete Sismica nazionale<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

La Rete Sismica Nazionale dell'Istituto Nazionale di Geofisica e Vulcanologia (INGV), che<br />

controlla l'intera superficie dell'Italia, ad oggi presenta più di cento stazioni distribuite sull'intero<br />

territorio nazionale. Tuttavia, se si considerano le aree a maggior rischio sismico e vulcanico il<br />

numero di stazioni sismiche aumenta considerevolmente. Un chiaro esempio è dato dalla Rete<br />

Sismica Permanente della Sicilia Orientale (RSPSO) dove sono circa 70 le stazioni gestite dalla<br />

Sezione di Catania dell'INGV. Queste sono ubicate in un'area compresa tra l'Arcipelago Eoliano e<br />

l'altipiano Ibleo e circa il 50% di esse sono installate nella sola area del Mt. Etna. Gli scopi di una<br />

rete sismica sono principalmente due:<br />

− il monitoraggio dell'attività sismica in corso, che permette di capire prima e più<br />

precisamente possibile dove e come è avvenuto un terremoto, per l'invio dei soccorsi e per<br />

informare la popolazione;<br />

− accumulare i dati necessari per studiare i terremoti e possibilmente per arrivare in futuro a<br />

prev<strong>ed</strong>erli.<br />

L'INGV gestisce e mantiene reti di monitoraggio di diversa tipologia e a differente scala, che<br />

consentono di monitorare il territorio nazionale in tempo reale. Nella figura che segue è<br />

rappresentata la distribuzioni delle stazioni di rilievo presenti nel territorio regionale.<br />

Figura 19 - distribuzioni delle stazioni di rilievo<br />

46


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

A.4 Idrologia<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

A.4.1 Descrizione dei corpi idrici presenti, condizioni idrografiche, idrologiche <strong>ed</strong><br />

idrauliche (DMV), degli usi attuali della risorsa idrica e di quelli previsti, ivi compresa<br />

la vocazione naturale<br />

L’andamento del reticolo idrografico risente delle diversità dei tipi litologici affioranti, delle<br />

condizioni di acclività del pendio, dello stato di alterazione dei terreni e della presenza di<br />

copertura vegetale, quindi per questo ambito territoriale così vasto <strong>ed</strong> eterogeneo si fanno<br />

alcune considerazioni generali relative alle caratteristiche dei bacini idrografici principali cui<br />

appartiene l’area.<br />

I segmenti fluviali di ordine minore corrispondenti ai tratti iniziali dei singoli corsi d’acqua<br />

appartenenti al reticolo idrografico del bacino del S.Leonardo, a causa della morfologia<br />

accidentata, hanno un elevato gradiente di pendio e un reticolato idrografico di tipo sub<br />

dendritico, mentre i segmenti di ordine maggiore che scorrono nei fondovalle hanno spesso<br />

percorso meandriforme, denunciando, quindi, bassi gradienti di pendio.<br />

Per quanto riguarda il reticolo idrografico del Bacino del Milicia, si presenta evoluto fino ad uno<br />

stadio di erosione fluviale “m<strong>ed</strong>iamente senile” poiché si presenta m<strong>ed</strong>iamente gerarchizzato,<br />

anche se disorganizzato.<br />

Il reticolo idrografico in corrispondenza del Bacino del Belice si presenta abbastanza articolato<br />

con regimi di tipo torrentizio che si estrinsecano in prolungati periodi di assoluta siccità alternati<br />

a periodi di piena con tempi brevi di corrivazione dopo gli eventi meteorici.<br />

In corrispondenza del bacino dei Platani il reticolo idrografico presenta un pattern prevalente di<br />

tipo dendritico, con le maggiori diramazioni sviluppate in corrispondenza degli affioramenti<br />

plastici (argille e marne).<br />

Il reticolo idrografico superficiale del Fiume Magazzolo si presenta ben articolato e gerarchizzato<br />

e nel tratto montano del bacino definisce un pattern idrografico dendritico e sub-dendritico.<br />

Tutti i corsi d’acqua di questo bacino presentano un regime idrologico marcatamente torrentizio,<br />

con deflussi superficiali, nei periodi asciutti, di modesta entità o del tutto assenti.<br />

In generale gli affioramenti di rocce litoidi (carbonatiche, gessose, calcareo-marnose)<br />

presentano un reticolo idrografico poco sviluppato, impostato in prevalenza lungo le linee di<br />

discontinuità tettonica, con strette valli a V, mentre nei versanti argillosi e argillo-sabbiosi<br />

l’azione erosiva si esercita con più rapidità e facilità; la rete idrografica risulta infatti<br />

notevolmente sviluppata, con incisioni più o meno accentuate in funzione delle condizioni di<br />

acclività del pendio, dello stato di alterazione dei terreni e della presenza di copertura vegetale.<br />

47


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

A.4.2 Individuazione di Reti di monitoraggio esistenti (localizzazione punti di misura e<br />

parametri)<br />

Il sistema di monitoraggio esistente è la già citata Rete meteo-idro-climatica dell'Ufficio<br />

Idrografico Regionale le cui finalità sono la conoscenza dei fenomeni idroclimatici che<br />

interessano il Compartimento Sicilia e le isole minori.<br />

Nell’ambito delle attività di supporto per la r<strong>ed</strong>azione del Piano di Tutela delle Acque l’ARPA è<br />

stato realizzato il progetto del sistema di monitoraggio per la prima caratterizzazione dei corpi<br />

idrici superficiali della regione siciliana, che analizza gli aspetti qualitativi <strong>ed</strong> in parte<br />

quantitativi della risorsa idrica. Il Progetto di monitoraggio ha individuato, sulla base dei criteri<br />

previsti nell’Allegato 1 del D.Lgs. 152/99, per l’intero territorio siciliano:<br />

− 39 corsi d’acqua superficiali con 63 stazioni di campionamento;<br />

− 34 laghi naturali <strong>ed</strong> artificiali;<br />

− 12 corpi idrici di transizione con 20 stazioni di campionamento;<br />

− 1200 km di acque marino-costiere con 95 transetti;<br />

− 14 bacini idrogeologici con 70 corpi idrici sotterranei.<br />

In particolare le attività di monitoraggio dei corpi idrici superficiali (corsi d’acqua, laghi e acque<br />

di transizione e acque marino costiere) sono state affidate dal Commissario Delegato per<br />

l’Emergenza Rifiuti e la Tutela delle Acque in Sicilia ad ARPA Sicilia.<br />

A.4.3 Bibliografia<br />

Duro A., Piccione V., Scalia C., Zampino S., 1996 – Precipitazioni e temperature m<strong>ed</strong>ie mensili in<br />

Sicilia relative al sessantennio 1926-1985. – Atti 5° Workshop Progr. Strat. C.N.R. Clima<br />

Amb. Terr. Mezzogiorno (Amalfi, 28-30 Aprile 1993), C. N. R., 1:17-109<br />

ISPRA – Cartografia Geologica D’Italia alla scala 1:50.000: Foglio 608 in lavorazione alla scala<br />

1:25.000; Foglio 607 in lavorazione alla scala 1:50.000<br />

Regione Siciliana - <strong>Assessorato</strong> <strong>Territorio</strong> e <strong>Ambiente</strong> - <strong>Territorio</strong> e ambiente - “Piano stralcio di<br />

Bacino per l’assetto idrogeologico della regione siciliana” – 2004<br />

Regione Siciliana – Commissario delegato per l’emergenza rifiuti – “Bacino Idrogeologico <strong>Monti</strong><br />

<strong>Sicani</strong>”<br />

48


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

B) Descrizione biologica del sito<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

B.1 Verifica e aggiornamento dei dati di presenza riportati nella sch<strong>ed</strong>a Natura<br />

2000<br />

Di seguito si analizzano, per ciascuno dei Siti dell’Ambito territoriale in oggetto, i dati riportati<br />

nelle Sch<strong>ed</strong>e del Formulario Standard Natura 2000, riportando le sezioni di interesse con le<br />

relative informazioni di aggiornamento:<br />

B.1.1 Boschi Ficuzza e Cappelliere, V.ne Cerasa,Castagneti Mezzojuso<br />

Codice Sito: SIC ITA020007 Tipo: G Superficie: 4057,42<br />

Data compilazione della Sch<strong>ed</strong>a: 07/2005;<br />

Data ultimo aggiornamento: 10/2007 (informazione fornita da A.R.T.A.)<br />

Considerazioni circa i contenuti della sch<strong>ed</strong>a del Formulario Stantard <strong>ed</strong> esigenze di<br />

aggiornamento.<br />

Aspetti botanici<br />

Alla luce della consultazione dei dati esistenti in letteratura e di talune verifiche, è stato<br />

possibile effettuare un aggiornamento dei contenuti delle sch<strong>ed</strong>e del Formulario standard<br />

corrispondenti all’ultimo aggiornamento prodotto.<br />

Le analisi bibliografiche e le verifiche condotte nell’Agosto 2008 hanno permesso di confermare<br />

la correttezza generale delle informazioni cartografiche tematiche relative agli habitat di<br />

interesse comunitario della Carta degli Habitat fornita dall’<strong>Assessorato</strong> Regionale <strong>Territorio</strong> <strong>ed</strong><br />

<strong>Ambiente</strong> (ARTA).<br />

Seguendo le indicazioni fornite da quest’ultimo (prot. N. 83976 del 7.11.2008), le formazioni<br />

dominate dalle specie afferenti al ciclo di Quercus pubescens s.l., prec<strong>ed</strong>entemente spesso<br />

inserite all’interno dell’Habitat 9340, sono state invece attribuite all’Habitat *91AA: in questo<br />

modo è possibile distinguere in modo chiaro le formazioni boschive con prevalente presenza di<br />

Quercus ilex dagli aspetti vegetazionali dove si rileva la dominanza di querce caducifoglie<br />

inquadrabili nel gruppo di Quercus pubescens s.l.. Si sottolinea il carattere di dominanza di una<br />

entità forestale su altre, senza per questo voler escludere la presenza di esemplari isolati o<br />

nuclei misti: è il caso per esempio di formazioni discretamente estese di Quercus virgiliana in cui<br />

si associa talvolta la presenza di Quercus ilex.<br />

Su suggerimento di esperti specialisti in campo forestale e sulla base delle verifiche<br />

bibliografiche, si è ritenuto utile eliminare l’habitat 6310 perché tali aspetti vegetazionali sono<br />

peculiari della Penisola iberica con riferimento a talune specie del genere Quercus sp, che sono<br />

invece assenti dal corteggio floristico caratteristico della Sicilia. Pertanto dalla tabella 3.1<br />

49


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

relative le percentuali è stata eliminata la riga inerente l’habitat 6310 <strong>ed</strong> i valori sono stati<br />

attribuiti all’habitat 9340. La stessa revisione e correzione hanno subito le sch<strong>ed</strong>e relative di<br />

ciascun sito dove è menzionato l’habitat 6310.<br />

Si è ritenuto utile anche sostituire l’habitat *3170 con l’habitat 3150 Laghi eutrofici naturali con<br />

vegetazione Magnopotamion o Hydrocharition, sulla base dei dati sul territorio e dei riscontri<br />

che hanno evidenziato una prevalente presenza di bacini artificiali, spesso interessati<br />

dall’ins<strong>ed</strong>iamento di aspetti floristici naturali che rientrano nella categoria di habitat<br />

rappresentato. Preme sottolineare la presenza di taluni ambienti umidi naturali quali<br />

rappresentativi e ultimi biotopi di aree lacustri della Sicilia occidentale: Gorgo Lungo, Gurgo S.<br />

Andrea, Carcaci e Carcaciotto, situati nel territorio dei monti <strong>Sicani</strong>.<br />

Nella Tabella 3.1 sono state eliminate le righe relative gli habitat 5330 Cespuglieti<br />

termom<strong>ed</strong>iterranei pr<strong>ed</strong>esertici e 8210 Pareti rocciose calcaree con vegetazione casmofitica:<br />

per quanto riguarda il 5330, spesso si tratta di vegetazione arbustiva con esigua percentuale di<br />

copertura (mosaici) e riconducibile ad aspetti di 5331 Formazioni di Euphorbia dendroides;<br />

mentre gli aspetti ecologici e vegetazionali dell’habitat 8210 sono da riferire all’habitat 8214<br />

Versanti calcarei dell’Italia meridionale.<br />

Compare nella tabella 3.1 l’habitat 5332 Formazioni di Ampelodesmos mauritanicus riferibile<br />

alle praterie xerofile con dominanza di Graminaceae cespitose composte in prevalenza di<br />

Ampelodesmos mauritanicus.<br />

A causa del periodo di scarsa fioritura (fine estate) sono state condotte poche verifiche sullo<br />

stato floristico, ma gli studi prec<strong>ed</strong>enti e i dati reperiti in bibliografia forniscono un quadro<br />

molto esauriente degli aspetti specifici relativi alle entità vegetali di interesse fitogeografico e<br />

fitosociologico: pertanto si è proc<strong>ed</strong>uto con un aggiornamento delle entità vegetali in tabella<br />

3.3.<br />

In questa s<strong>ed</strong>e è opportuno precisare anche quanto segue: la denominazione del sito fa<br />

riferimento anche ai popolamenti non naturali di Castanea sativa (castagno) di Mezzojuso, ma<br />

tali castagneti non sono compresi all’interno del sito, nonostante presentino un interessante<br />

aspetto paesaggistico, che certamente sarà maggiormente tutelato in vista dell’istituzione del<br />

Parco Regionale dei <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>.<br />

Attraverso il confronto in ambiente GIS con la cartografia tematica dell’area, nonché in funzione<br />

delle verifiche condotte è stato necessario apportare ulteriori aggiornamenti ai contenuti del<br />

Formulario standard solo per quanto attiene alla valutazione delle superfici di occupazione dei<br />

diversi habitat e del corrispondente valore di sommatoria. Oltre all’inserimento dell’habitat<br />

prioritario *91AA, non è risultato invece necessario effettuare variazioni per quanto riguarda le<br />

tipologie presenti.<br />

50


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Aspetti faunistici<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

La verifica delle sch<strong>ed</strong>e (relativamente ai campi 3.2 (a-f) e 3.3) si è basata essenzialmente su<br />

dati di bibliografia, dati in<strong>ed</strong>iti (cfr. Sezione B3.1 “Indagini effettuate e metodologie adottate”)<br />

e sulla consultazione di esperti.<br />

In particolare sono stati pr<strong>ed</strong>isposti i seguenti aggiornamenti:<br />

− tabella 3.2.d.: Emys trinacris sostituisce Emys orbicularis; eliminazione di Elaphe situla;<br />

− tabella 3.3: Bufo siculus sostituisce Bufo viridis; Zamenis lineatus sostituisce Elaphe lineata;<br />

aggiunta di Discoglossus pictus.<br />

51


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

La proposta di aggiornamento del Formulario Standard Natura 2000<br />

Le tabelle che seguono riportano le diverse sezioni del Formulario Standard che sono state<br />

oggetto di revisione. In grassetto sono evidenziati gli aggiornamenti.<br />

LOCALIZZAZIONE DEL SITO (SEZ 2)<br />

2.1. LOCALIZZAZIONE CENTRO SITO<br />

LONGITUDINE LATITUDINE<br />

E 1 3 2 4 1 7 3 7 5 2 5 5<br />

2.2. AREA(ha): 2.3. LUNGHEZZA SITO(Km):<br />

4 0 5 7<br />

2.6. REGIONE BIO-GEOGRAFICA:<br />

Boreale Alpina Atlantica Continentale Macaronesica M<strong>ed</strong>iterranea<br />

52<br />

X


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

INFORMAZIONI ECOLOGICHE (SEZ. 3)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.1. Tipi di HABITAT presenti nel sito e relativa valutazione del sito:<br />

TIPI DI HABITAT ALLEGATO I:<br />

CODICE<br />

%<br />

COPERTA<br />

RAPRESENTATIVITA SUPERFICIE<br />

RELATIVA<br />

3 1 5 0 1 D<br />

5 2 3 0 1 D<br />

5 3 3 1 1 D<br />

5 3 3 2 1 D<br />

53<br />

GRADO<br />

CONSERVAZIONE<br />

VALUTAZIONE<br />

GLOBALE<br />

6 2 2 0 1 C C B C<br />

8 2 1 4 1 D<br />

9 1 A A 5 3 B A B B<br />

9 1 B 0 1 C B B B<br />

9 2 6 0 1 C C B B<br />

9 2 A 0 1 C C B B<br />

9 3 3 0 3 C C B B<br />

9 3 4 0 7 C C B B<br />

Copertura totale 7 2<br />

La nuova percentuale di copertura è calcolata, in ambiente GIS, in base alle superfici<br />

rappresentate nella cartografia degli Habitat.


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.a. Uccelli elencati dell'Allegato 1 della Direttiva79/409/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

A 2 5 5 Anthus<br />

campestris<br />

A 2 4 3 Calandrella<br />

brachydactyla<br />

A 2 2 4 Caprimulgus<br />

europaeus<br />

A 2 3 1 Coracias<br />

garrulus<br />

A 3 2 1 Fic<strong>ed</strong>ula<br />

albicollis<br />

A 0 9 3 Hieraaetus<br />

fasciatus<br />

A 2 4 6 Lullula<br />

arborea<br />

A 2 4 2 Melanocorypha<br />

calandra<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P C C C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P A B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

3.2.b. Uccelli migratori abituali non elencati nell'Allegato I della Direttiva 79/409/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

A 2 4 7 Alauda arvensis P C C<br />

A 1 1 3 Coturnix<br />

coturnix<br />

P C C<br />

A 2 5 1 Hirundo rustica P C C<br />

A 2 3 3 Jynx torquilla P C C<br />

A 3 3 9 Lanius minor P C C<br />

A 3 4 1 Lanius senator P C C<br />

A 2 7 8 Oenanthe<br />

hispanica<br />

A 2 1 0 Streptopelia<br />

turtur<br />

54<br />

P D<br />

P C C<br />

A B<br />

A B<br />

C B<br />

B B<br />

A B<br />

B B<br />

B B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.c. MAMMIFERI elencati nell'Allegato II della Direttiva 92/43/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

STANZ. MIGRATORIA<br />

Riprod. Svern. Stazion. Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

7 3 1 0 Miniopterus schreibersi R C B B B C<br />

1 3 0 4 Rhinolophus<br />

ferrumequinum<br />

R C B C B C<br />

3.2.d. ANFIBI E RETTILI elencati nell'Allegato II della Direttiva 92/43/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

STANZ. MIGRATORIA<br />

Riprod. Svern. Stazion. Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

1 2 2 0 Emys trinacris R A B B B<br />

1 2 1 7 Testudo<br />

hermanni<br />

R C B A B<br />

3.2.f. INVERTEBRATI elencati nell'Allegato II Direttiva 92/43/EEC<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

STANZ. MIGRATORIA<br />

1 0 8 8 Cerambyx<br />

cerdo<br />

Riprod. Svern. Stazion. Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

P C B C B<br />

3.2.g. PIANTE elencate nell'Allegato II della Direttiva 92/43/EEC<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

1 4 6 8 Dianthus<br />

rupicola<br />

1 7 9 0 Leontodon<br />

siculus<br />

1 8 8 3 Stipa<br />

austroitalica<br />

1 9 0 5 Ophrys lunulata D<br />

55<br />

Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

C<br />

C<br />

D<br />

B<br />

B<br />

C<br />

C<br />

B<br />

B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

gruppo<br />

U M A R P I V<br />

nome scientifico<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.3. Altre specie importanti di Flora e Fauna<br />

56<br />

popolazione motivazione<br />

V Aceras anthropophorum R C<br />

V Acinos alpinus var. nebrodensis R B<br />

V Ajuga orientalis R D<br />

V Alyssum minus R D<br />

V Amelanchier ovalis ssp. embergeri R B<br />

V Anacolia webbii P D<br />

V Anacamptis pyramidalis R C<br />

V Anthemis cupaniana R B<br />

V Anthyllis vulneraria ssp. busambarensis R B<br />

V Aphanes floribunda V D<br />

V Arabis alpina ssp. caucasica R C<br />

V Arabis rosea R B<br />

V Armeria gussonei R B<br />

V Arrhenatherum nebrodense R B<br />

V Barlia robertiana C C<br />

V Bellevalia dubia subsp. dubia C B<br />

V Biscutella maritima C B<br />

V Bivonaea lutea C B<br />

V Brassica rupestris R C<br />

V Callitriche brutia V D<br />

V Callitriche hamulata V D<br />

V Callitriche obtusangula V D<br />

V Callitriche stagnalis V D<br />

V Carduus corymbosus R B<br />

V Carex depauperata R A<br />

V Carlina nebrodensis R B<br />

V Celtis aetnensis R B<br />

V Centaurea busambarensis R B<br />

V Centhaurea parlatoris R B<br />

V Centaurea solstitialis subsp. schouwii R B<br />

V Cephalanthera damasonium V C<br />

V Cephalanthera longifolia V C<br />

V Cerastium scaranii R C<br />

V Colchicum bivonae R B<br />

V Crataegus laciniata C D<br />

V Crepis bursifolia R B<br />

V Crepis spathulata R B<br />

V Crepis vesicaria subsp. hyemalis R B<br />

V Crocus longiflorus C B<br />

V Cyclamen h<strong>ed</strong>erifolium C C<br />

V Cyclamen repandum C C<br />

V Cymbalaria pubescens R B<br />

V Dactylorhiza markusii R C<br />

V Daphne laureola R D<br />

V Dianthus paniculatus R C<br />

V Doronicum orientale R D<br />

V Echinops siculus R B<br />

V Encalypta ciliata P D<br />

V Epipactis helleborine R C<br />

V Erysimum bonannianum R B<br />

V Euphorbia amygdaloides subsp. arbuscula R B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

gruppo<br />

U M A R P I V<br />

nome scientifico<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

57<br />

popolazione motivazione<br />

V Euphorbia dendroides C C<br />

V Euphorbia ceratocarpa C B<br />

V Euphorbia pterococca R D<br />

V Gagea amblyopetala V A<br />

V Gagea busambarensis R B<br />

V Gagea ramulosa V A<br />

V Galanthus nivalis subsp. nivalis V C<br />

V Galium aetnicum R B<br />

V Helichrysum pendulum R A<br />

V Helleborus bocconei subsp. interm<strong>ed</strong>ius V A<br />

V Himantoglossum hircinum R C<br />

V Hordeum hystrix V D<br />

V Hypochoeris radicata subsp. neapolitana R D<br />

V Iberis semperflorens R B<br />

V Jonopsidium albiflorum V A<br />

V Iris pseudopumila R B<br />

V Isoetes durieui V A<br />

V Isolepis setacea V D<br />

V Lathyrus odoratus R B<br />

V Lemna trisulca R A<br />

V Leontodon hispidus ssp. siculus R B<br />

V Limodorum abortivum R C<br />

V Lobaria pulmonaria R A<br />

V Magydaris pastinacea R D<br />

V Malus sylvestris V D<br />

V Melica cupanii C D<br />

V Melittis albida R D<br />

V Micromeria fruticulosa C B<br />

V Minuartia verna ssp grandiflora R D<br />

V Moehringia pentandra R D<br />

V Myosotis sicula R D<br />

V Myriophyllum alterniflorum V A<br />

V Myrrhoides nodosa V D<br />

V Nectaroscordon siculum R D<br />

V Neotinea maculata R C<br />

V Odontites bocconei R B<br />

V Odontites rubra subsp. sicula C B<br />

V Oenanthe aquatica R A<br />

V Oenanthe fistulosa R A<br />

V Oenanthe globulosa R D<br />

V Ononis oligophylla R B<br />

V Ophrys apifera R C<br />

V Ophrys archim<strong>ed</strong>ea R C<br />

V Ophrys bertolonii R C<br />

V Ophrys bombyliflora R C<br />

V Ophrys exaltata R C<br />

V Ophrys fusca R C<br />

V Ophrys garganica R C<br />

V Ophrys incubacea R C<br />

V Ophrys lacaitae R C<br />

V Ophrys lutea R C<br />

V Ophrys oxyrrhynchos R C


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

gruppo<br />

U M A R P I V<br />

nome scientifico<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

58<br />

popolazione motivazione<br />

V Ophrys pallida R C<br />

V Ophrys sphecodes R C<br />

V Ophrys tenthr<strong>ed</strong>inifera R C<br />

V Ophrys vernixia subsp. vernixia R C<br />

V Orchis brancifortii R C<br />

V Orchis collina R C<br />

V Orchis italica C C<br />

V Orchis lactea R C<br />

V Orchis laxiflora R C<br />

V Orchis longicornu R C<br />

V Orchis papilionacea var. grandiflora R C<br />

V Orchis papilionacea var. papilionacea R C<br />

V Orchis provincialis R C<br />

V Orchis tridentata (incl. Orchis commutata) R C<br />

V Orobanche chironii V A<br />

V Orobanche rapum-genistae subsp. rigens V A<br />

V Osmunda regalis V A<br />

V Parmeliella plumbea P A<br />

V Phyllitis scolopendrium ssp. scolopendrium V D<br />

V Pimpinella anisoides R B<br />

V Polygala preslii R B<br />

V Porella obtusata P D<br />

V Potamogeton coloratus V A<br />

V Potamogeton crispus V A<br />

V Potamogeton natans V D<br />

V Prunus mahaleb subsp. cupaniana V B<br />

V Quercus ×fontanesii V B<br />

V Quercus gussonei C B<br />

V Quercus leptobalanos C B<br />

V Ranunculus lateriflorus R A<br />

V Ranunculus peltatus R A<br />

V Ranunculus pratensis R B<br />

V Ranunculus trichophyllus subsp. trichophyllus R A<br />

V Rosa montana R D<br />

V Ruscus aculeatus C C<br />

V Saxifraga carpetana R D<br />

V Scorzonera deliciosa R B<br />

V Scilla cupani R B<br />

V Senecio siculus R B<br />

V Serapias lingua R C<br />

V Serapias parviflora R C<br />

V Serapias vomeracea R C<br />

V Seseli bocconi subsp. bocconi R B<br />

V Sparganium erectum subsp. erectum V A<br />

V Spiranthes spiralis R C<br />

V Sorbus graeca R D<br />

V Thalictrum calabricum C B<br />

V Thymus spinulosus R B<br />

V Tragopogon porrifolius subsp. cupanii R B<br />

V Trifolium bivonae R A<br />

V Trifolium congestum R B<br />

V Trifolium michelianum V A


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

gruppo<br />

U M A R P I V<br />

nome scientifico<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

59<br />

popolazione motivazione<br />

V Trifolium sebastiani V A<br />

V Trigonella corniculata R D<br />

V Ulmus glabra P A<br />

V Usnea articolata P A<br />

V Valantia deltoidea R B<br />

V Vicia sicula R A<br />

V Viola tineorum R B<br />

U Aegithalos caudatus siculus R B<br />

U Cinclus cinclus R A<br />

M Felis silvestris R C<br />

M Hypsugo savii P C<br />

M Hystrix cristata R C<br />

M Lepus corsicanus P C<br />

M Martes martes R C<br />

A Bufo siculus P B<br />

A Discoglossus pictus P B<br />

A Hyla interm<strong>ed</strong>ia V A<br />

R Chalcides ocellatus P C<br />

R Coronella austriaca P C<br />

R Zamenis lineatus R A<br />

R Lacerta bilineata P A<br />

R Podarcis wagleriana P A<br />

I Acinipe calabra (O.G. Costa, 1828) P B<br />

I Acinopus (Acinopus) baudii Fiori, 1913 R D<br />

I Acmaeoderella lanuginosa lanuginosa (Gyllenhal, 1817) R D<br />

I Actenodia distincta (Chevrolat, 1837) R D<br />

I Agapanthia asphodeli (Latreille, 1804) R D<br />

I Agapanthia sicula sicula Ganglbauer, 1884 R B<br />

I Alphasida grossa sicula (Solier, 1836) P B<br />

I Amara (Percosia) sicula Dejean, 1831 R D<br />

I Amaurops aubei binaghii Besuchet, 1980 R B<br />

I Amaurops monstruosipes Dodero, 1919 R B<br />

I Amorphocephala coronata (Germar, 1817) R D<br />

I Anisorhynchus barbarus sturmi Boheman, 1842 R D<br />

I Apalus bipunctatus Germar, 1817 R D<br />

I Aphanisticus aetnensis Abeille, 1897 R B<br />

I Asida (Asida) goryi Solier, 1836 R B<br />

I Astenus siculus Fauvel, 1900 R B<br />

I Attalus vidualis Pardo, 1968 R B<br />

I Auletobius maculipennis (Jacquelin du Val, 1854) R D<br />

I Bathysciola destefanii (Ragusa, 1881) R B<br />

I Bryaxis siculus (Fiori, 1913) R B<br />

I Calathus solieri Bassi, 1834 R D<br />

I Carabus (Chaetocarabus) lefebvrei lefebvrei Dejean, 1826 R B<br />

I Carabus (Eurycarabus) faminii faminii (Dejean, 1826) P A<br />

I Cardiophorus albofasciatus Schwarz, 1893 R B<br />

I Cardiophorus eleonorae (Géné, 1836) R D<br />

I Carpophilus sexpustulatus (Fabricius, 1791) R D<br />

I Catops marginicollis Lucas, 1846 R D<br />

I Chlaenius borgiai Dejean, 1828 P B<br />

I Cicindela campestris siculorum Schilder, 1953 R B<br />

I Clytus clavicornis Reiche, 1860 R B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

gruppo<br />

U M A R P I V<br />

nome scientifico<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

60<br />

popolazione motivazione<br />

I Colias crocea (Geoffroy, 1785) C A<br />

I Cordulegaster bidentata sicilica Fraser, 1929 R D<br />

I Ctenodecticus siculus Ramne, 1927 R B<br />

I Deroplia troberti (Mulsant, 1843) R D<br />

I Dichillus (Dichillus) subtilis Kraatz, 1862 R B<br />

I<br />

Dichireirotrichus<br />

1829)<br />

(Dichireirotrichus) chlorotichus (Dejean,<br />

I Dienerella parilis (Rey, 1889) R D<br />

I Dinothenarus flavocephalus (Goeze, 1777) R D<br />

I Dolichomeira dubia Pierotti & Bellò, 1994 R B<br />

I Duvalius marii Vanni, Magrini & Pennisi, 1992 R B<br />

I Echinogammarus tibaldii Pinkster & Stock, 1970 R D<br />

I Entomoculia caprai Poggi, 1977 R B<br />

I Eurysa forsicula Asche, Drosopoulos & Hoch, 1983 R B<br />

I Eusphalerum sicanum Zanetti, 1980 R B<br />

I Geostiba siciliana Pace, 1979 R B<br />

I Gnathoribautia bonensis (Meinert, 1870) R D<br />

I Grammoptera ruficornis flavipes Pic, 1892 R B<br />

I Grammoptera viridipennis Pic, 1893 R B<br />

I Grylloderes brunneri (Riggio, 1888) R D<br />

I Hecam<strong>ed</strong>oides corleonensis (Canzoneri, 1983) V B<br />

I Heteromeira neapolitana (Faust, 1890) R D<br />

I Hister pustulosus Géné, 1839 R D<br />

I Hydraena sicula Kiesenwetter, 1849 R B<br />

I Hydraena subirregularis Pic, 1918 R B<br />

I Hydropsyche spiritoi Moretti, 1991 R D<br />

I Leiosoma scrobiferum scrobiferum Rottenberg, 1871 R B<br />

I Leiosoma stierlini Tournier, 1860 R B<br />

I Leistus (Sardoleistus) sardous Baudi, 1883 R D<br />

I Leptobium siculum Gridelli, 1926 R B<br />

I Limnebius simplex Baudi, 1882 R B<br />

I Lucanus tetraodon Thunberg, 1806 R D<br />

I Luperus biraghii Ragusa, 1871 R D<br />

I Lygistopterus anorachilus Ragusa, 1883 R D<br />

I Malachius italicus Pardo Alcaide, 1967 R D<br />

I Malachius lusitanicus Erichson, 1840 R D<br />

I Megapenthes lugens (R<strong>ed</strong>tenbacher, 1842) R D<br />

I Megathous ficuzzensis (Buysson, 1912) V B<br />

I Melanargia pherusa (Boisduval, 1833) V B<br />

I<br />

Meliboeus (Meliboeoides) amethystinus destefanii Sparacio,<br />

1984<br />

I Meligethes leati Easton, 1956 R D<br />

I Meloe appenninicus Bologna, 1988 R B<br />

I Meloe ganglbaueri Apfelbeck, 1907 R D<br />

I Meloe luctuosus Brandt & Erichson, 1832 R D<br />

I Meloe m<strong>ed</strong>iterraneus G. Mueller, 1925 R D<br />

I Meloe murinus Brandt & Erichson, 1832 R D<br />

I Monatractides (Monatractides) lusitanicus (Lundblad, 1941) R D<br />

I Mordellistena brevicauda (Bohemann, 1849) R D<br />

I Mylabris schreibersi Reiche, 1865 R D<br />

I Nargus (Demochrus) siculus Jeannel, 1936 R B<br />

I Neopiciella sicula (Ganglbauer, 1895) R B<br />

I Niphona picticornis Mulsant, 1839 R D<br />

R<br />

R<br />

B<br />

B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

gruppo<br />

U M A R P I V<br />

nome scientifico<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

61<br />

popolazione motivazione<br />

I Ochthebius hyblaemajoris Ferro, 1986 R B<br />

I Ocydromus (Ocydromus) siculus siculus (Dejean, 1831) R D<br />

I Ocypus aethiops luigionii (G. Müller, 1926) R B<br />

I Odontura arcuata Messina, 1981 R B<br />

I Omalium cinnamomeum Kraatz, 1857 P D<br />

I Onthophagus (Paleonthophagus) massai Baraud, 1975 R B<br />

I Ophonus (Metophonus ) ferrugatus Reitter, 1902 R D<br />

I Otiorhynchus (Arammichnus) rigidesetosus Magnano, 1996 R B<br />

I Otiorhynchus (Arammichnus) striatosetosus Boheman, 1843 R B<br />

I Otiorhynchus (Arammichnus) umbilicatoides Reitter, 1912 R B<br />

I Otiorhynchus (Jelenatus) affaber Boheman, 1843 R D<br />

I Otiorhynchus (Otiorhynchus) aurifer Boheman, 1843 R D<br />

I Pachypus caesus Erichson, 1840 R A<br />

I Pa<strong>ed</strong>erus ragusai Adorno & Zanetti, 1999 R B<br />

I Pamphagus marmoratus Burmeister, 1838 R B<br />

I Parazuphium chevrolati unicolor (Germar, 1839) R D<br />

I P<strong>ed</strong>estr<strong>ed</strong>orcadion etruscum (Rossi, 1790) R D<br />

I P<strong>ed</strong>ius siculus (Levrat, 1857) R B<br />

I Percus corrugatus (Billberg, 1815) R B<br />

I Phyllodromica tyrrhenica (Ramme, 1927) R B<br />

I Platytarus bufo (Fabricius, 1801) R D<br />

I Plutonium zwierleinii Cavanna, 1881 R D<br />

I Polydrusus sicanus Chevrolat, 1860 R B<br />

I Protzia felix (Gerecke, 1996) R D<br />

I Pselaphostomus globiventris (Reitter, 1904) R B<br />

I Pseudepierus italicus (Paykull, 1811) R D<br />

I Pseudoeudesis sicula sicula (Dodero, 1920) R B<br />

I Pseudoeudesis sulcipennis doderoi Binaghi, 1948 R B<br />

I Pseudomasoreus canigoulensis (Fairmaire & Laboulbène, 1854) R D<br />

I Pseudomeira pfisteri (Stierlin, 1864) R B<br />

I Pseudomeira solarii (Péricart, 1963) R B<br />

I Pseudoyersinia lagrecai Lombardo, 1984 R B<br />

I Psylliodes leonhardi Heikertinger, 1926 R D<br />

I Ptiliolum africanum Peyerimhoff, 1917 R D<br />

I<br />

Ptomaphagus (Ptomaphagus) tenuicornis mauritanicus Jeannel,<br />

1934<br />

I Quasimus liliputanus (Germar, 1844) R D<br />

I Qu<strong>ed</strong>ius magniceps Bernhauer, 1915 R B<br />

I Raymondiellus lagrecai Osella, 1977 R B<br />

I Raymondiellus siculus (Rottenberg, 1871) R B<br />

I Rhynchites giganteus Krynicki, 1832 R D<br />

I Scydmoraphes panormitanus Ragusa, 1891 R B<br />

I Scydmoraphes ventricosus (Rottenberg, 1870) R B<br />

I Sericostoma siculum McLachlan, 1876 R D<br />

I Simo grandis (Desbrochers, 1888) R D<br />

I Solariola doderoi A. Solari & F. Solari, 1923 R B<br />

I Solariola ruffoi Osella & Di Marco, 1996 R B<br />

I Sphenophorus parumpunctatus (Gyllenhal, 1837) R D<br />

I Sphenoptera (Deudora) gemmata sicelidis Obenberger, 1916 R B<br />

I Sphinginus coarctatus (Erichson, 1840) R D<br />

I Stenophylax bischofi Malicky, 1992 R B<br />

I Stenophylax mitis McLachlan, 1885 R D<br />

I Sunius ignatii Adorno & Zanetti, 2003 R B<br />

R<br />

D


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

gruppo<br />

U M A R P I V<br />

nome scientifico<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

62<br />

popolazione motivazione<br />

I Tasgius falcifer aliquoi (Bordoni, 1976) P B<br />

I Tasgius globulifer evitendus (Tottenham, 1945) P B<br />

I Tasgius p<strong>ed</strong>ator siculus (Aubé, 1842) P B<br />

I Tessellana lagrecai Messina, 1978 R B<br />

I Torneuma deplanatum Hampe, 1864 R D<br />

I Torneuma rosaliae rosaliae Rottenberg, 1871 R B<br />

I Torneuma siculum Ragusa, 1882 R B<br />

I Troglops italicus Wittmer, 1984 R D<br />

I Tychus hennensis Sabella & Poggi, 1985 R B<br />

I Typhloreicheia praecox baudii (Ragusa, 1891) R B<br />

I Typhoeus typhoeus (Linné, 1758) P D<br />

I Wandesia (Pseudowandesia) saginata Gerecke, 1991 R B<br />

I Zuphium numidicum Lucas, 1846 R D


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

DESCRIZIONE SITO (SEZ. 4.1)<br />

CARATTERISTCHE GENERALI SITO:<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Tipi di Habitat %<br />

N01 Marine areas, Sea inlets<br />

N02 Tidal rivers, Estuaries, Mud flats, Sand flats, Lagoons (including saltwork basins)<br />

N03 Salt marshes, Salt pastures, Salt steppes<br />

N04 Coastal sand dunes, Sand beaches, Machair<br />

N05 Shingle, Sea cliffs, Islets<br />

N06 Inland water bodies (Standing water, Running water)<br />

N07 Bogs, Marshes, Water fring<strong>ed</strong> vegetation, Fens<br />

N08 Heath, Scrub, Maquis and Garrigue, Phygrana 6<br />

N09 Dry grassland, Steppes 6<br />

N10 Humid grassland, Mesophile grassland 5<br />

N11 Alpine and sub-Alpine grassland<br />

N12 Extensive cereal cultures (including Rotation cultures with regular fallowing) 2<br />

N13 Ricefields<br />

N14 Improv<strong>ed</strong> grassland<br />

N15 Other arable land<br />

N16 Broad-leav<strong>ed</strong> deciduous woodland 46<br />

N17 Coniferous woodland 9<br />

N18 Evergreen woodland 12<br />

N19 Mix<strong>ed</strong> woodland<br />

N20 Artificial forest monoculture (e.g. Plantations of poplar or Exotic trees) 11<br />

N21 Non-forest areas cultivat<strong>ed</strong> with woody plants (including Orchards, groves, Vineyards, Dehesas)<br />

N22 Inland rocks, Screes, Sands, Permanent Snow and ice 1<br />

N23 Other land (including Towns, Villages, Roads, Waste places, Mines, Industrial sites)<br />

N24 Marine and coastal habitats (general)<br />

N25 Grassland and scrub habitats (general)<br />

N26 Woodland habitats (general)<br />

N27 Agricultural habitats (general)<br />

Totale 100<br />

63


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

B.1.2 Rocca Busambra e Rocche di Rao<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Codice Sito: SIC ITA020008 Tipo: G Superficie: 6243,26<br />

Data compilazione della Sch<strong>ed</strong>a: 07/2005;<br />

Data ultimo aggiornamento: 10/2007 (informazione fornita da A.R.T.A.)<br />

Considerazioni circa i contenuti della sch<strong>ed</strong>a del Formulario Stantard <strong>ed</strong> esigenze di<br />

aggiornamento.<br />

Aspetti botanici<br />

Alla luce delle indagini sui dati esistenti effettuate e delle verifiche dirette sul campo condotte è<br />

stato possibile riscontrare una generale adeguatezza e aggiornamento dei contenuti delle sch<strong>ed</strong>e<br />

del Formulario standard corrispondenti all’ultimo aggiornamento prodotto.<br />

Le analisi bibliografiche e le verifiche sul campo condotte nell’Agosto 2008 hanno permesso di<br />

confermare al correttezza generale delle informazioni cartografiche tematiche relative agli<br />

habitat di interesse comunitario della Carta degli Habitat fornita dall’<strong>Assessorato</strong> Regionale<br />

<strong>Territorio</strong> <strong>ed</strong> <strong>Ambiente</strong> (ARTA).<br />

Seguendo le indicazioni fornite da quest’ultimo (prot. N. 83976 del 7.11.2008), le formazioni<br />

dominate dalle specie afferenti al ciclo di Quercus pubescens s.l., prec<strong>ed</strong>entemente spesso<br />

inserite all’interno dell’Habitat 9340, sono state invece attribuite all’Habitat *91AA: in questo<br />

modo è possibile distinguere in modo chiaro le formazioni boschive con prevalente presenza di<br />

Quercus ilex dagli aspetti vegetazionali dove si rileva la dominanza di querce caducifoglie<br />

inquadrabili nel gruppo di Quercus pubescens s.l.. Si sottolinea il carattere di dominanza di una<br />

entità forestale su altre, senza per questo voler escludere la presenza di esemplari isolati o<br />

nuclei misti: è il caso per esempio di formazioni discretamente estese di Quercus virgiliana in cui<br />

si associa talvolta la presenza di Quercus ilex.<br />

Su suggerimento di esperti specialisti in campo forestale e sulla base delle verifiche<br />

bibliografiche, si è ritenuto utile eliminare l’habitat 6310 perché tali aspetti vegetazionali sono<br />

peculiari della Penisola iberica con riferimento a talune specie del genere Quercus sp, che sono<br />

invece assenti dal corteggio floristico caratteristico della Sicilia. Pertanto dalla tabella 3.1<br />

relative le percentuali è stata eliminata la riga inerente l’habitat 6310 <strong>ed</strong> i valori sono stati<br />

attribuiti all’habitat 9340. La stessa revisione e correzione hanno subito le sch<strong>ed</strong>e relative di<br />

ciascun sito dove è menzionato l’habitat 6310. Allo stesso modo si è provv<strong>ed</strong>uto per quanto<br />

riguarda l’habitat 9320, sostituito dall’habitat 5331.<br />

Si è ritenuto utile anche sostituire l’habitat *3170 con l’habitat 3150 Laghi eutrofici naturali con<br />

vegetazione Magnopotamion o Hydrocharition, sulla base dei dati sul territorio e dei riscontri<br />

che hanno evidenziato una prevalente presenza di bacini artificiali, spesso interessati<br />

64


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

dall’ins<strong>ed</strong>iamento di aspetti floristici naturali che rientrano nella categoria di habitat<br />

rappresentato. Preme sottolineare la presenza di taluni ambienti umidi naturali quali<br />

rappresentativi e ultimi biotopi di aree lacustri della Sicilia occidentale: Gorgo Lungo, Gurgo S.<br />

Andrea, Carcaci e Carcaciotto, situati nel territorio dei monti <strong>Sicani</strong>.<br />

Nella Tabella 3.1 sono state eliminate le righe relative gli habitat 5330 Cespuglieti<br />

termom<strong>ed</strong>iterranei pr<strong>ed</strong>esertici, 8210 Pareti rocciose calcaree con vegetazione casmofitica e<br />

8130 Ghiaioni del m<strong>ed</strong>iterraneo occidentale e termofili: per quanto riguarda il 5330, spesso si<br />

tratta di vegetazione arbustiva con esigua percentuale di copertura (mosaici) e riconducibile<br />

invece ad aspetti arbustivi di Calicotome infesta e garighe di Cistus sp.; mentre gli aspetti<br />

ecologici e vegetazionali dell’habitat 8210 sono da riferire all’habitat 8214 Versanti calcarei<br />

dell’Italia meridionale. La verifica dei dati bibliografici sulla vegetazione legata agli aspetti dei<br />

ghiaioni e dei macereti giustificano la eliminazione dell’habitat 8130 perchè non sussistono le<br />

componenti ecologiche e vegetazionali proprie dell’habitat menzionato.<br />

Compare nella tabella 3.1 l’habitat 5332 Formazioni di Ampelodesmos mauritanicus riferibile<br />

alle praterie xerofile con dominanza di Graminaceae cespitose composte in prevalenza di<br />

Ampelodesmos mauritanicus.<br />

A causa del periodo di scarsa fioritura (fine estate) sono state condotte poche verifiche sul<br />

contingente floristico, ma gli studi prec<strong>ed</strong>enti e i dati reperiti in bibliografia forniscono un<br />

quadro molto esauriente degli aspetti specifici relativi alle entità vegetali di interesse<br />

fitogeografico e fitosociologico: pertanto si è proc<strong>ed</strong>uto con un aggiornamento delle entità<br />

vegetali in tabella 3.3.<br />

Attraverso il confronto in ambiente GIS con la cartografia tematica dell’area, nonché in funzione<br />

delle verifiche condotte è stato necessario apportare ulteriori aggiornamenti ai contenuti del<br />

Formulario standard solo per quanto attiene alla valutazione delle superfici di occupazione dei<br />

diversi habitat e del corrispondente valore di sommatoria. Oltre all’inserimento dell’habitat<br />

prioritario 91AA, non è risultato invece necessario effettuare variazioni per quanto rigurda le<br />

tipologie presenti.<br />

Aspetti faunistici<br />

La verifica delle sch<strong>ed</strong>e (relativamente ai campi 3.2 (a-f) e 3.3) si è basata essenzialmente su<br />

dati di bibliografia, dati in<strong>ed</strong>iti (cfr. Sezione B3.1 “Indagini effettuate e metodologie adottate”)<br />

e sulla consultazione di esperti.<br />

In particolare nella tabella 3.3 Zamenis lineatus sostituisce Elaphe lineata<br />

65


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

La proposta di aggiornamento del Formulario Standard Natura 2000<br />

Le tabelle che seguono riportano le diverse sezioni del Formulario Standard che sono state<br />

oggetto di revisione. In grassetto sono evidenziati gli aggiornamenti.<br />

LOCALIZZAZIONE DEL SITO (SEZ 2)<br />

2.1. LOCALIZZAZIONE CENTRO SITO<br />

LONGITUDINE LATITUDINE<br />

E 1 3 2 1 3 3 3 7 5 1 1 2<br />

2.2. AREA(ha): 2.3. LUNGHEZZA SITO(Km):<br />

6 2 4 3<br />

2.6. REGIONE BIO-GEOGRAFICA:<br />

Boreale Alpina Atlantica Continentale Macaronesica M<strong>ed</strong>iterranea<br />

66<br />

X


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

INFORMAZIONI ECOLOGICHE (SEZ. 3)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.1. Tipi di HABITAT presenti nel sito e relativa valutazione del sito:<br />

TIPI DI HABITAT ALLEGATO I:<br />

CODICE<br />

%<br />

COPERTA<br />

RAPRESENTATIVITA SUPERFICIE<br />

RELATIVA<br />

3 1 5 0 1 D<br />

5 3 3 1 1 D<br />

67<br />

GRADO<br />

CONSERVAZIONE<br />

VALUTAZIONE<br />

5 3 3 2 5 C C B B<br />

6 2 2 0 3 B C B B<br />

8 2 1 4 2 B B A A<br />

9 1 A A 1 C C B B<br />

9 2 A 0 1 D<br />

GLOBALE<br />

9 3 4 0 5 C C B B<br />

Copertura<br />

totale<br />

1 9<br />

La nuova percentuale di copertura è calcolata, in ambiente GIS, in base alle superfici<br />

rappresentate nella cartografia degli Habitat


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.a. Uccelli elencati dell'Allegato 1 della Direttiva79/409/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

A 4 1 3<br />

Alectoris<br />

graeca<br />

whitakeri<br />

A 2 5 5 Anthus<br />

campestris<br />

A 0 9 1 Aquila<br />

chrysaaetos<br />

A 2 4 3 Calandrella<br />

brachydactyla<br />

A 0 8 2 Circus<br />

cyaneus<br />

A 0 8 3 Circus<br />

macrourus<br />

A 0 8 4 Circus<br />

pygargus<br />

A 2 3 1 Coracias<br />

garrulus<br />

A 1 0 1 Falco<br />

biarmicus<br />

A 0 9 5 Falco<br />

naumanni<br />

A 1 0 3 Falco<br />

peregrinus<br />

A 0 9 3 Hieraaetus<br />

fasciatus<br />

A 2 4 6 Lullula<br />

arborea<br />

A 2 4 2 Melanocoryph<br />

a calandra<br />

A 0 7 3 Milvus<br />

migrans<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P C A B A<br />

P C B C B<br />

P P D B C B<br />

P D B C B<br />

P D B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P B B C B<br />

R B B C B<br />

P A B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P A B A B<br />

A 0 7 4 Milvus milvus P B B A B<br />

A 0 7 7 Neophron<br />

percnopterus<br />

A 3 4 6 Pyrrhocorax<br />

pyrrhocorax<br />

R B B A A<br />

P C A B A<br />

3.2.b. Uccelli migratori abituali non elencati nell'Allegato 1 della Direttiva79/409/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

A 2 4 7 Alauda arvensis P C C A B<br />

A 1 1 3 Coturnix<br />

coturnix<br />

P C C A B<br />

A 3 3 9 Lanius minor P C C A B<br />

A 3 4 1 Lanius senator P C C B B<br />

A 2 7 8 Oenanthe<br />

hispanica<br />

A 2 1 0<br />

Streptopelia<br />

turtur<br />

68<br />

P D<br />

P C C B B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.c. MAMMIFERI elencati nell'Allegato II della Direttiva 92/43/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

1 3 0 3<br />

1 3 0 4<br />

Rhinolophus<br />

hipposideros<br />

Rhinolophus<br />

ferumequinum<br />

STANZ. MIGRATORIA<br />

Riprod. Svern. Stazion. Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

R D<br />

R D<br />

3.2.d. ANFIBI E RETTILI elencati nell'Allegato II della Direttiva 92/43/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

1 2 1 7<br />

Testudo<br />

hermanni<br />

STANZ. MIGRATORIA<br />

Riprod. Svern. Stazion. Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

R D B A B<br />

3.2.g. PIANTE elencate nell'Allegato II della Direttiva 92/43/EEC<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

69<br />

Popolazione Conserv. Isolamento Globale<br />

1 7 5 7 Aster sorrentini R B B B B<br />

1 7 9 0 Leontodon siculus C C B C C B<br />

1 8 8 3 Stipa austroitalica V D<br />

1 9 0 5 Ophrys lunulata V D


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

gruppo<br />

U M A R P I V<br />

nome scientifico<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.3. Altre specie importanti di Flora e Fauna<br />

70<br />

popolazione motivazione<br />

V Aceras anthropophorum R C<br />

V Acinos alpinus var. nebrodensis R B<br />

V Ajuga orientalis R D<br />

V Alyssum minus R D<br />

V Amelanchier ovalis ssp. embergeri R B<br />

V Anacolia webbii P D<br />

V Anacamptis pyramidalis R C<br />

V Anthemis cupaniana R B<br />

V Anthyllis vulneraria ssp. cupaniana R B<br />

V Aphanes floribunda V D<br />

V Arabis alpina ssp. caucasica R C<br />

V Arabis rosea R B<br />

V Armeria gussonei R B<br />

V Arrhenatherum nebrodense R B<br />

V Barlia robertiana C C<br />

V Bellevalia dubia subsp. dubia C B<br />

V Biscutella maritima C B<br />

V Bivonaea lutea C B<br />

V Brassica rupestris R C<br />

V Callitriche brutia V D<br />

V Callitriche hamulata V D<br />

V Callitriche obtusangula V D<br />

V Callitriche stagnalis V D<br />

V Carduus corymbosus R B<br />

V Carex depauperata R A<br />

V Carlina nebrodensis R B<br />

V Celtis aetnensis R B<br />

V Centaurea busambarensis R B<br />

V Centhaurea parlatoris R B<br />

V Centaurea solstitialis subsp. schouwii R B<br />

V Cephalanthera damasonium V C<br />

V Cephalanthera longifolia V C<br />

V Cerastium scaranii R C<br />

V Colchicum bivonae R B<br />

V Crataegus laciniata C D<br />

V Crepis bursifolia R B<br />

V Crepis spathulata R B<br />

V Crepis vesicaria subsp. hyemalis R B<br />

V Crocus longiflorus C B<br />

V Cyclamen h<strong>ed</strong>erifolium C C<br />

V Cyclamen repandum C C<br />

V Cymbalaria pubescens R B<br />

V Dactylorhiza markusii R C<br />

V Daphne laureola R D<br />

V Dianthus paniculatus R C<br />

V Doronicum orientale R D<br />

V Echinops siculus R B<br />

V Encalypta ciliata P D<br />

V Epipactis helleborine R C<br />

V Erysimum bonannianum R B<br />

V Euphorbia amygdaloides subsp. arbuscula R B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

gruppo<br />

U M A R P I V<br />

nome scientifico<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

71<br />

popolazione motivazione<br />

V Euphorbia dendroides C C<br />

V Euphorbia ceratocarpa C B<br />

V Euphorbia pterococca R D<br />

V Gagea amblyopetala V A<br />

V Gagea busambariensis R B<br />

V Gagea ramulosa V A<br />

V Galanthus nivalis subsp. nivalis V C<br />

V Galium aetnicum R B<br />

V Helichrysum pendulum R A<br />

V Helleborus bocconei subsp. interm<strong>ed</strong>ius V A<br />

V Himantoglossum hircinum R C<br />

V Hordeum hystrix V D<br />

V Hypochoeris radicata subsp. neapolitana R D<br />

V Iberis semperflorens R B<br />

V Jonopsidium albiflorum V A<br />

V Iris pseudopumila R B<br />

V Isoetes durieui V A<br />

V Isolepis setacea V D<br />

V Lathyrus odoratus R B<br />

V Lemna trisulca R A<br />

V Leontodon hispidus ssp. siculus R B<br />

V Limodorum abortivum R C<br />

V Lobaria pulmonaria R A<br />

V Magydaris pastinacea R D<br />

V Malus sylvestris V D<br />

V Melica cupanii C D<br />

V Melittis albida R D<br />

V Micromeria fruticulosa C B<br />

V Minuartia verna ssp grandiflora R D<br />

V Moehringia pentandra R D<br />

V Myosotis sicula R D<br />

V Myriophyllum alterniflorum V A<br />

V Myrrhoides nodosa V D<br />

V Nectaroscordon siculum R D<br />

V Neotinea maculata R C<br />

V Odontites bocconei R B<br />

V Odontites rubra subsp. sicula C B<br />

V Oenanthe aquatica R A<br />

V Oenanthe fistulosa R A<br />

V Oenanthe globulosa R D<br />

V Ononis oligophylla R B<br />

V Ophrys apifera R C<br />

V Ophrys archim<strong>ed</strong>ea R C<br />

V Ophrys bertolonii R C<br />

V Ophrys bombyliflora R C<br />

V Ophrys exaltata R C<br />

V Ophrys fusca R C<br />

V Ophrys garganica R C<br />

V Ophrys incubacea R C<br />

V Ophrys lacaitae R C<br />

V Ophrys lutea R C<br />

V Ophrys oxyrrhynchos R C


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

gruppo<br />

U M A R P I V<br />

nome scientifico<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

72<br />

popolazione motivazione<br />

V Ophrys pallida R C<br />

V Ophrys sphecodes R C<br />

V Ophrys tenthr<strong>ed</strong>inifera R C<br />

V Ophrys vernixia subsp. vernixia R C<br />

V Orchis brancifortii R C<br />

V Orchis collina R C<br />

V Orchis italica C C<br />

V Orchis lactea R C<br />

V Orchis laxiflora R C<br />

V Orchis longicornu R C<br />

V Orchis papilionacea var. grandiflora R C<br />

V Orchis papilionacea var. papilionacea R C<br />

V Orchis provincialis R C<br />

V Orchis tridentata (incl. Orchis commutata) R C<br />

V Orobanche chironii V A<br />

V Orobanche rapum-genistae subsp. rigens V A<br />

V Osmunda regalis V A<br />

V Parmeliella plumbea P A<br />

V Phyllitis scolopendrium ssp. scolopendrium V D<br />

V Pimpinella anisoides R B<br />

V Polygala preslii R B<br />

V Porella obtusata P D<br />

V Potamogeton coloratus V A<br />

V Potamogeton crispus V A<br />

V Potamogeton natans V D<br />

V Prunus mahaleb subsp. cupaniana V B<br />

V Quercus ×fontanesii V B<br />

V Quercus gussonei C B<br />

V Quercus leptobalanos C B<br />

V Ranunculus lateriflorus R A<br />

V Ranunculus peltatus R A<br />

V Ranunculus pratensis R B<br />

V Ranunculus trichophyllus subsp. trichophyllus R A<br />

V Rosa montana R D<br />

V Ruscus aculeatus C C<br />

V Saxifraga carpetana R D<br />

V Scorzonera deliciosa R B<br />

V Scilla cupani R B<br />

V Senecio siculus R B<br />

V Serapias lingua R C<br />

V Serapias parviflora R C<br />

V Serapias vomeracea R C<br />

V Seseli bocconi subsp. bocconi R B<br />

V Sparganium erectum subsp. erectum V A<br />

V Spiranthes spiralis R C<br />

V Sorbus graeca R D<br />

V Thalictrum calabricum C B<br />

V Thymus spinulosus R B<br />

V Tragopogon porrifolius subsp. cupanii R B<br />

V Trifolium bivonae R A<br />

V Trifolium congestum R B<br />

V Trifolium michelianum V A


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

gruppo<br />

U M A R P I V<br />

nome scientifico<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

73<br />

popolazione motivazione<br />

V Trifolium sebastiani V A<br />

V Trigonella corniculata R D<br />

V Ulmus glabra P A<br />

V Usnea articolata P A<br />

V Valantia deltoidea R B<br />

V Vicia sicula R A<br />

V Viola tineorum R B<br />

M Hystrix cristata R C<br />

M Lepus corsicanus P C<br />

R Chalcides ocellatus P C<br />

R Zamenis lineatus R A<br />

R Lacerta bilineata P A<br />

R Podarcis wagleriana P A<br />

I Agapanthia dahli sicula R A<br />

I Carabus lefebvrei R A<br />

I Chlaenius borgiai C A<br />

I Cordulegaster bidentata sicilica R A<br />

I Dichillus subtilis R A<br />

I Duvalius siculus V A<br />

I Entomoculia caprai R A<br />

I Euphalerium sicanum R A<br />

I Eupholidoptera bimucronata R A<br />

I Hecam<strong>ed</strong>oides corleonensis V A<br />

I Melanargia pherusa V A<br />

I Onthophagus massai R A<br />

I Pamphagus marmoratus C A<br />

I Potamophylax gambaricus gambaricus R A<br />

I Pseudomeira solarii R A<br />

I Rhyacophila rougemonti R A


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

DESCRIZIONE SITO (SEZ. 4.1)<br />

CARATTERISTCHE GENERALI SITO:<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Tipi di Habitat %<br />

N01 Marine areas, Sea inlets<br />

N02 Tidal rivers, Estuaries, Mud flats, Sand flats, Lagoons (including saltwork basins)<br />

N03 Salt marshes, Salt pastures, Salt steppes<br />

N04 Coastal sand dunes, Sand beaches, Machair<br />

N05 Shingle, Sea cliffs, Islets<br />

N06 Inland water bodies (Standing water, Running water)<br />

N07 Bogs, Marshes, Water fring<strong>ed</strong> vegetation, Fens<br />

N08 Heath, Scrub, Maquis and Garrigue, Phygrana 5<br />

N09 Dry grassland, Steppes 11<br />

N10 Humid grassland, Mesophile grassland 17<br />

N11 Alpine and sub-Alpine grassland<br />

N12 Extensive cereal cultures (including Rotation cultures with regular fallowing) 34<br />

N13 Ricefields<br />

N14 Improv<strong>ed</strong> grassland<br />

N15 Other arable land<br />

N16 Broad-leav<strong>ed</strong> deciduous woodland 14<br />

N17 Coniferous woodland 2<br />

N18 Evergreen woodland 5<br />

N19 Mix<strong>ed</strong> woodland<br />

N20 Artificial forest monoculture (e.g. Plantations of poplar or Exotic trees) 8<br />

N21 Non-forest areas cultivat<strong>ed</strong> with woody plants (including Orchards, groves, Vineyards, Dehesas) 3<br />

N22 Inland rocks, Screes, Sands, Permanent Snow and ice 1<br />

N23 Other land (including Towns, Villages, Roads, Waste places, Mines, Industrial sites)<br />

N24 Marine and coastal habitats (general)<br />

N25 Grassland and scrub habitats (general)<br />

N26 Woodland habitats (general)<br />

N27 Agricultural habitats (general)<br />

Totale 100<br />

74


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

B.1.3 Rocche di Castronovo, Pizzo Lupo, Gurghi di S. Andrea<br />

Codice Sito: SIC ITA020011 Tipo: E Superficie: 1735,53<br />

Data compilazione della Sch<strong>ed</strong>a: 06/1998;<br />

Data ultimo aggiornamento: 10/2007 (informazione fornita da A.R.T.A.)<br />

Considerazioni circa i contenuti della sch<strong>ed</strong>a del Formulario Stantard <strong>ed</strong> esigenze di<br />

aggiornamento.<br />

Aspetti botanici<br />

Alla luce delle indagini sui dati esistenti effettuate e delle verifiche dirette sul campo condotte è<br />

stato possibile riscontrare una generale adeguatezza e aggiornamento dei contenuti delle sch<strong>ed</strong>e<br />

del Formulario standard corrispondenti all’ultimo aggiornamento prodotto.<br />

Le analisi bibliografiche e le verifiche sul campo condotte nell’Agosto 2008 hanno permesso di<br />

confermare al correttezza generale delle informazioni cartografiche tematiche relative agli<br />

habitat di interesse comunitario della Carta degli Habitat fornita dall’<strong>Assessorato</strong> Regionale<br />

<strong>Territorio</strong> <strong>ed</strong> <strong>Ambiente</strong> (ARTA).<br />

Seguendo le indicazioni fornite da quest’ultimo (prot. N. 83976 del 7.11.2008), le formazioni<br />

dominate dalle specie afferenti al ciclo di Quercus pubescens s.l., prec<strong>ed</strong>entemente spesso<br />

inserite all’interno dell’Habitat 9340, sono state invece attribuite all’Habitat *91AA: in questo<br />

modo è possibile distinguere in modo chiaro le formazioni boschive con prevalente presenza di<br />

Quercus ilex dagli aspetti vegetazionali dove si rileva la dominanza di querce caducifoglie<br />

inquadrabili nel gruppo di Quercus pubescens s.l.. Si sottolinea il carattere di dominanza di una<br />

entità forestale su altre, senza per questo voler escludere la presenza di esemplari isolati o<br />

nuclei misti: è il caso per esempio di formazioni discretamente estese di Quercus virgiliana in cui<br />

si associa talvolta la presenza di Quercus ilex.<br />

Su suggerimento di esperti specialisti in campo forestale e sulla base delle verifiche<br />

bibliografiche, si è ritenuto utile eliminare l’habitat 6310 perché tali aspetti vegetazionali sono<br />

peculiari della Penisola iberica con riferimento a talune specie del genere Quercus sp, che sono<br />

invece assenti dal corteggio floristico caratteristico della Sicilia. Pertanto dalla tabella 3.1<br />

relative le percentuali è stata eliminata la riga inerente l’habitat 6310 <strong>ed</strong> i valori sono stati<br />

attribuiti all’habitat 9340. La stessa revisione e correzione hanno subito le sch<strong>ed</strong>e relative di<br />

ciascun sito dove è menzionato l’habitat 6310. Allo stesso modo si è provv<strong>ed</strong>uto per quanto<br />

riguarda l’habitat 9320, sostituito dall’habitat 5331.<br />

Si è ritenuto utile anche sostituire l’habitat *3170 con l’habitat 3150 Laghi eutrofici naturali con<br />

vegetazione Magnopotamion o Hydrocharition, sulla base dei dati sul territorio e dei riscontri<br />

che hanno evidenziato una prevalente presenza di bacini artificiali, spesso interessati<br />

75


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

dall’ins<strong>ed</strong>iamento di aspetti floristici naturali che rientrano nella categoria di habitat<br />

rappresentato. Preme sottolineare la presenza di taluni ambienti umidi naturali quali<br />

rappresentativi e ultimi biotopi di aree lacustri della Sicilia occidentale: Gorgo Lungo, Gurgo S.<br />

Andrea, Carcaci e Carcaciotto, situati nel territorio dei monti <strong>Sicani</strong>.<br />

Nella Tabella 3.1 sono state eliminate le righe relative gli habitat 5330 Cespuglieti<br />

termom<strong>ed</strong>iterranei pr<strong>ed</strong>esertici e 8210 Pareti rocciose calcaree con vegetazione casmofitica:<br />

per quanto riguarda il 5330, spesso si tratta di vegetazione arbustiva con esigua percentuale di<br />

copertura (mosaici) e riconducibile ad aspetti di 5331 Formazioni di Euphorbia dendroides;<br />

mentre gli aspetti ecologici e vegetazionali dell’habitat 8210 sono da riferire all’habitat 8214<br />

Versanti calcarei dell’Italia meridionale.<br />

Compare nella tabella 3.1 l’habitat 5332 Formazioni di Ampelodesmos mauritanicus riferibile<br />

alle praterie xerofile con dominanza di Graminaceae cespitose composte in prevalenza di<br />

Ampelodesmos mauritanicus.<br />

A causa del periodo di scarsa fioritura (fine estate) sono state condotte poche verifiche sul<br />

contingente floristico, ma gli studi prec<strong>ed</strong>enti e i dati reperiti in bibliografia forniscono un<br />

quadro molto esauriente degli aspetti specifici relativi alle entità vegetali di interesse<br />

fitogeografico e fitosociologico.<br />

Attraverso il confronto in ambiente GIS con la cartografia tematica dell’area, nonché in funzione<br />

delle verifiche condotte è stato necessario apportare ulteriori aggiornamenti ai contenuti del<br />

Formulario standard solo per quanto attiene alla valutazione delle superfici di occupazione dei<br />

diversi habitat e del corrispondente valore di sommatoria. Oltre all’inserimento dell’habitat<br />

prioritario 91AA, non è risultato invece necessario effettuare variazioni per quanto riguarda le<br />

tipologie presenti.<br />

E’ opportuno evidenziare che gli Autori della compilazione dell’attuale Formulario già indicano la<br />

necessità di modificare il nome “GURGHI” in “GURGO” di S.Andrea, segnalando l’esigenza di una<br />

modifica relativa la delimitazione del SIC in modo da includere all’interno della perimetrazione<br />

anche il summenzionato “Gurgo”.<br />

Aspetti faunistici<br />

La verifica delle sch<strong>ed</strong>e (relativamente ai campi 3.2 (a-f) e 3.3) si è basata essenzialmente su<br />

dati di bibliografia, dati in<strong>ed</strong>iti (cfr. Sezione B3.1 “Indagini effettuate e metodologie adottate”)<br />

e sulla consultazione di esperti.<br />

In particolare è stato apportato il seguente aggiornamento nella tabella 3.3: Zamenis lineatus<br />

sostituisce Elaphe lineata.<br />

76


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

La proposta di aggiornamento del Formulario Standard Natura 2000<br />

Le tabelle che seguono riportano le diverse sezioni del Formulario Standard che sono state<br />

oggetto di revisione. In grassetto sono evidenziati gli aggiornamenti.<br />

LOCALIZZAZIONE DEL SITO (SEZ 2)<br />

2.1. LOCALIZZAZIONE CENTRO SITO<br />

LONGITUDINE LATITUDINE<br />

E 1 3 3 4 2 1 3 7 3 9 5 9<br />

2.2. AREA(ha): 2.3. LUNGHEZZA SITO(Km):<br />

1 7 3 6<br />

2.6. REGIONE BIO-GEOGRAFICA:<br />

Boreale Alpina Atlantica Continentale Macaronesica M<strong>ed</strong>iterranea<br />

77<br />

X


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

INFORMAZIONI ECOLOGICHE (SEZ. 3)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.1. Tipi di HABITAT presenti nel sito e relativa valutazione del sito:<br />

TIPI DI HABITAT ALLEGATO I:<br />

CODICE % COPERTA RAPRESENTATIVITA<br />

3 1 5 0 1 D<br />

78<br />

SUPERFICIE<br />

RELATIVA<br />

GRADO<br />

CONSERVAZIONE<br />

VALUTAZIONE<br />

3 2 9 0 1 C C B B<br />

5 2 3 0 1 D<br />

5 3 3 1 1 D<br />

5 3 3 2 9 B C B B<br />

6 2 2 0 1 2 B C B B<br />

8 1 3 0 3 D<br />

8 2 1 4 1 C C B B<br />

9 1 A A 1 B C B B<br />

GLOBALE<br />

9 2 A 0 1 C C B C<br />

9 3 4 0 4 B C B B<br />

Copertura<br />

totale<br />

3 5<br />

La nuova percentuale di copertura è calcolata, in ambiente GIS, in base alle superfici<br />

rappresentate nella cartografia degli Habitat


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.a. Uccelli elencati dell'Allegato 1 della Direttiva79/409/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

A 4 1 3<br />

Alectoris<br />

graeca<br />

whitakeri<br />

A 2 5 5 Anthus<br />

campestris<br />

A 2 4 3<br />

Calandrella<br />

brachydact<br />

yla<br />

A 2 3 1 Coracias<br />

garrulus<br />

A 1 0 1 Falco<br />

biarmicus<br />

A 1 0 3 Falco<br />

peregrinus<br />

A 0 9 3 Hieraaetus<br />

fasciatus<br />

A 2 4 6 Lullula<br />

arborea<br />

A 2 4 2<br />

Melanocory<br />

pha<br />

calandra<br />

A 0 7 3 Milvus<br />

migrans<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

R B B C B<br />

P A B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P A B A B<br />

3.2.b. Uccelli migratori abituali non elencati nell'Allegato I della Direttiva 79/409/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

A 2 4 7 Alauda arvensis P C C<br />

A 1 1 3 Coturnix<br />

coturnix<br />

P C C<br />

A 3 4 1 Lanius senator P C C<br />

A 2 7 8 Oenanthe<br />

hispanica<br />

A 2 1 0 Streptopelia<br />

turtur<br />

79<br />

P D<br />

A B<br />

A B<br />

B B<br />

P C C B B<br />

3.2.f. INVERTEBRATI elencati nell'Allegato II Direttiva 92/43/EEC<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

STANZ. MIGRATORIA<br />

1 0 4 7<br />

Cordulegaster<br />

trinacriae<br />

Waterston, 1976<br />

Riprod. Svern. Stazion. Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

P D


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.g. PIANTE elencate nell'Allegato II della Direttiva 92/43/EEC<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

STANZ. MIGRATORIA<br />

Riprod. Svern. Stazion. Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

1 7 9 0 Leontodon siculus C C B C B<br />

80


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

GRUPPO<br />

U M A R P I V<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.3. Altre specie importanti di Flora e Fauna<br />

NOME SCIENTIFICO<br />

81<br />

POPOLAZIONE<br />

MOTIVAZIONE<br />

V Aceras anthropophorum R C<br />

V Anacamptis pyramidalis R C<br />

V Anthemis cupaniana V B<br />

V Anthirrhinum siculum R B<br />

V Anthyllis vulneraria subsp. busambarensis V A<br />

V Barlia robertiana C C<br />

V Bellevalia dubia subsp. dubia C B<br />

V Biscutella maritima C B<br />

V Bivonaea lutea C B<br />

V Brassica rupestris R A<br />

V Carlina sicula R B<br />

V Centaurea solstitialis subsp. schouwii R B<br />

V Clypeola jonthlaspi R D<br />

V Crocus longiflorus C B<br />

V Cyclamen h<strong>ed</strong>erifolium C C<br />

V Cyclamen repandum C C<br />

V Dicranella howei P A<br />

V Euphorbia dendroides C C<br />

V Euphorbia ceratocarpa C B<br />

V Himantoglossum hircinum R C<br />

V Iris pseudopumila R B<br />

V Lathyrus odoratus R B<br />

V Micromeria fruticulosa C B<br />

V Neotinea maculata R C<br />

V Nepeta tuberosa V A<br />

V Odontites bocconei R B<br />

V Ophrys apifera R C<br />

V Ophrys bertolonii R C<br />

V Ophrys bombyliflora R C<br />

V Ophrys exaltata R C<br />

V Ophrys fusca R C<br />

V Ophrys garganica R C<br />

V Ophrys incubacea R C<br />

V Ophrys lutea subsp. lutea R C<br />

V Ophrys lutea subsp. minor R C<br />

V Ophrys sphegodes R C<br />

V Ophrys tenthr<strong>ed</strong>inifera R C<br />

V Ophrys vernixia subsp. vernixia R C<br />

V Orchis brancifortii R C<br />

V Orchis italica C C<br />

V Orchis lactea R C<br />

V Orchis longicornu R C<br />

V Orchis papilionacea var. grandiflora R C<br />

V Orchis tridentata (incl. Orchis commutata) R C<br />

V Polygala preslii R B<br />

V Polygonum amphibium V D<br />

v Ruscus aculeatus C C<br />

V Ranunculus trichophyllus R D<br />

V Senecio siculus R B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

GRUPPO<br />

U M A R P I V<br />

NOME SCIENTIFICO<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

82<br />

POPOLAZIONE<br />

MOTIVAZIONE<br />

V Serapias vomeracea subsp. longipetala R C<br />

V Thalictrum calabricum C B<br />

V Thymus spinulosus R B<br />

V Vicia sicula R A<br />

M Hystrix cristata R C<br />

M Lepus corsicanus P C<br />

R Chalcides ocellatus P C<br />

R Zamenis lineatus R A<br />

R Lacerta bilineata P A<br />

R Podarcis wagleriana P A<br />

I Acinipe calabra (O.G. Costa, 1828) P B<br />

I Acinopus (Acinopus) ambiguus Dejean, 1829 R B<br />

I Acinopus (Acinopus) baudii Fiori, 1913 R D<br />

I<br />

Acmaeoderella lanuginosa lanuginosa (Gyllenhal,<br />

1817)<br />

R D<br />

I Actenodia distincta (Chevrolat, 1837) R D<br />

I Alphasida grossa sicula (Solier, 1836) P B<br />

I Astenus siculus Fauvel, 1900 R B<br />

I Colias crocea (Geoffroy, 1785) C A D<br />

I Hydraena sicula Kiesenwetter, 1849 R B<br />

I Hydraena subirregularis Pic, 1918 R B<br />

I Hydropsyche morettii De Pietro, 1996 R D<br />

I Hydropsyche spiritoi Moretti, 1991 R D<br />

I Leptobium siculum Gridelli, 1926 R B<br />

I Melanargia pherusa (Boisduval, 1833) V B<br />

I<br />

Monatractides (Monatractides) lusitanicus<br />

(Lundblad, 1941)<br />

R D<br />

I Ocypus aethiops luigionii (G. Müller, 1926) R B<br />

I Pamphagus marmoratus Burmeister, 1838 R A<br />

I<br />

Proasellus montalentii Stoch, Valentino & Volpi,<br />

1995<br />

R B<br />

I Protzia felix (Gerecke, 1996) R D<br />

I Pselaphostomus globiventris (Reitter, 1904) R B<br />

I<br />

Pseudomasoreus canigoulensis (Fairmaire &<br />

Laboulbène, 1854)<br />

R D<br />

I Qu<strong>ed</strong>ius magniceps Bernhauer, 1915 R B<br />

I Scydmoraphes panormitanus Ragusa, 1891 R B<br />

I Scydmoraphes ventricosus (Rottenberg, 1870) R B<br />

I Sericostoma siculum McLachlan, 1876 R D<br />

I Tasgius falcifer aliquoi (Bordoni, 1976) P B<br />

I Tasgius globulifer evitendus (Tottenham, 1945) P B<br />

I Tasgius p<strong>ed</strong>ator siculus (Aubé, 1842) P B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

DESCRIZIONE SITO (SEZ. 4.1)<br />

CARATTERISTCHE GENERALI SITO:<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Tipi di Habitat %<br />

N01 Marine areas, Sea inlets<br />

N02 Tidal rivers, Estuaries, Mud flats, Sand flats, Lagoons (including saltwork basins)<br />

N03 Salt marshes, Salt pastures, Salt steppes<br />

N04 Coastal sand dunes, Sand beaches, Machair<br />

N05 Shingle, Sea cliffs, Islets<br />

N06 Inland water bodies (Standing water, Running water)<br />

N07 Bogs, Marshes, Water fring<strong>ed</strong> vegetation, Fens<br />

N08 Heath, Scrub, Maquis and Garrigue, Phygrana 1<br />

N09 Dry grassland, Steppes 14<br />

N10 Humid grassland, Mesophile grassland 1<br />

N11 Alpine and sub-Alpine grassland<br />

N12 Extensive cereal cultures (including Rotation cultures with regular fallowing)<br />

N13 Ricefields<br />

N14 Improv<strong>ed</strong> grassland<br />

N15 Other arable land 2<br />

N16 Broad-leav<strong>ed</strong> deciduous woodland<br />

N17 Coniferous woodland 41<br />

N18 Evergreen woodland<br />

N19 Mix<strong>ed</strong> woodland<br />

N20 Artificial forest monoculture (e.g. Plantations of poplar or Exotic trees) 16<br />

N21 Non-forest areas cultivat<strong>ed</strong> with woody plants (including Orchards, groves, Vineyards, Dehesas) 1<br />

N22 Inland rocks, Screes, Sands, Permanent Snow and ice 1<br />

N23 Other land (including Towns, Villages, Roads, Waste places, Mines, Industrial sites) 23<br />

N24 Marine and coastal habitats (general)<br />

N25 Grassland and scrub habitats (general)<br />

N26 Woodland habitats (general)<br />

N27 Agricultural habitats (general)<br />

Totale 100<br />

83


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

B.1.4 Calanchi, Lembi boschivi e Praterie di Riena<br />

Codice Sito: SIC ITA020022 Tipo: B Superficie: 754,16<br />

Data compilazione della Sch<strong>ed</strong>a: 06/1998;<br />

Data ultimo aggiornamento: 10/2007 (informazione fornita da A.R.T.A.)<br />

Considerazioni circa i contenuti della sch<strong>ed</strong>a del Formulario Stantard <strong>ed</strong> esigenze di<br />

aggiornamento.<br />

Aspetti botanici<br />

Alla luce delle indagini sui dati esistenti effettuate e delle verifiche dirette sul campo condotte è<br />

stato possibile riscontrare una generale adeguatezza e aggiornamento dei contenuti delle sch<strong>ed</strong>e<br />

del Formulario standard corrispondenti all’ultimo aggiornamento prodotto.<br />

Le analisi bibliografiche e le verifiche sul campo condotte nell’Agosto 2008 hanno permesso di<br />

confermare al correttezza generale delle informazioni cartografiche tematiche relative agli<br />

habitat di interesse comunitario della Carta degli Habitat fornita dall’<strong>Assessorato</strong> Regionale<br />

<strong>Territorio</strong> <strong>ed</strong> <strong>Ambiente</strong> (ARTA).<br />

Seguendo le indicazioni fornite da quest’ultimo (prot. N. 83976 del 7.11.2008), le formazioni<br />

dominate dalle specie afferenti al ciclo di Quercus pubescens s.l., prec<strong>ed</strong>entemente spesso<br />

inserite all’interno dell’Habitat 9340, sono state invece attribuite all’Habitat *91AA: in questo<br />

modo è possibile distinguere in modo chiaro le formazioni boschive con prevalente presenza di<br />

Quercus ilex dagli aspetti vegetazionali dove si rileva la dominanza di querce caducifoglie<br />

inquadrabili nel gruppo di Quercus pubescens s.l.. Si sottolinea il carattere di dominanza di una<br />

entità forestale su altre, senza per questo voler escludere la presenza di esemplari isolati o<br />

nuclei misti: è il caso per esempio di formazioni discretamente estese di Quercus virgiliana in cui<br />

si associa talvolta la presenza di Quercus ilex.<br />

Su suggerimento di esperti specialisti in campo forestale e sulla base delle verifiche<br />

bibliografiche, si è ritenuto utile eliminare l’habitat 6310 perché tali aspetti vegetazionali sono<br />

peculiari della Penisola iberica con riferimento a talune specie del genere Quercus sp, che sono<br />

invece assenti dal corteggio floristico caratteristico della Sicilia. Pertanto dalla tabella 3.1<br />

relative le percentuali è stata eliminata la riga inerente l’habitat 6310 <strong>ed</strong> i valori sono stati<br />

attribuiti all’habitat 9340. La stessa revisione e correzione hanno subito le sch<strong>ed</strong>e relative di<br />

ciascun sito dove è menzionato l’habitat 6310.<br />

A causa del periodo di scarsa fioritura (fine estate) sono state condotte poche verifiche sul<br />

contingente floristico, ma gli studi prec<strong>ed</strong>enti e i dati reperiti in bibliografia forniscono un<br />

quadro molto esauriente degli aspetti specifici relativi alle entità vegetali di interesse<br />

fitogeografico e fitosociologico.<br />

84


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Nella Tabella 3.1 è stata eliminata la riga relativa gli habitat 5330 Cespuglieti<br />

termom<strong>ed</strong>iterranei pr<strong>ed</strong>esertici: spesso si tratta di vegetazione arbustiva con esigua percentuale<br />

di copertura (mosaici) e riconducibile ad aspetti di 5331 Formazioni di Euphorbia dendroides.<br />

Compare nella tabella 3.1 l’habitat 5332 Formazioni di Ampelodesmos mauritanicus riferibile<br />

alle praterie xerofile con dominanza di Graminaceae cespitose composte in prevalenza di<br />

Ampelodesmos mauritanicus.<br />

Attraverso il confronto in ambiente GIS con la cartografia tematica dell’area, nonché in funzione<br />

delle verifiche condotte è stato necessario apportare ulteriori aggiornamenti ai contenuti del<br />

Formulario standard solo per quanto attiene alla valutazione delle superfici di occupazione dei<br />

diversi habitat e del corrispondente valore di sommatoria. Oltre all’inserimento dell’habitat<br />

prioritario 91AA, non è risultato invece necessario effettuare variazioni per quanto rigurda le<br />

tipologie presenti.<br />

Aspetti faunistici<br />

La verifica delle sch<strong>ed</strong>e (relativamente ai campi 3.2 (a-f) e 3.3) si è basata essenzialmente su<br />

dati di bibliografia, dati in<strong>ed</strong>iti (cfr. Sezione B3.1 “Indagini effettuate e metodologie adottate”)<br />

e sulla consultazione di esperti.<br />

In particolare è stato apportato il seguente aggiornamento nella tabella 3.3: Zamenis lineatus<br />

sostituisce Elaphe lineata.<br />

85


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

La proposta di aggiornamento del Formulario Standard Natura 2000<br />

Le tabelle che seguono riportano le diverse sezioni del Formulario Standard che sono state<br />

oggetto di revisione. In grassetto sono evidenziati gli aggiornamenti.<br />

LOCALIZZAZIONE DEL SITO (SEZ 2)<br />

2.1. LOCALIZZAZIONE CENTRO SITO<br />

LONGITUDINE LATITUDINE<br />

E 1 3 3 2 9 3 7 4 4 2 9<br />

2.2. AREA(ha): 2.3. LUNGHEZZA SITO(Km):<br />

7 5 4<br />

2.6. REGIONE BIO-GEOGRAFICA:<br />

Boreale Alpina Atlantica Continentale Macaronesica M<strong>ed</strong>iterranea<br />

86<br />

X


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

INFORMAZIONI ECOLOGICHE (SEZ. 3)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.1. Tipi di HABITAT presenti nel sito e relativa valutazione del sito:<br />

TIPI DI HABITAT ALLEGATO I:<br />

CODICE % COPERTA RAPRESENTATIVITA<br />

5 3 3 1 1 D<br />

87<br />

SUPERFICIE<br />

RELATIVA<br />

GRADO<br />

CONSERVAZIONE<br />

VALUTAZIONE<br />

5 3 3 2 1 C C B C<br />

6 2 2 0 6 B C B B<br />

9 1 A A 1 C B B<br />

GLOBALE<br />

9 2 A 0 1 D C B B<br />

9 2 D 0 1 D C B B<br />

9 3 4 0 1 D C B B<br />

Copertura totale 1 2<br />

La nuova percentuale di copertura è calcolata, in ambiente GIS, in base alle superfici<br />

rappresentate nella cartografia degli habitat


A<br />

A<br />

A<br />

A<br />

A<br />

A<br />

A<br />

A<br />

A<br />

A<br />

A<br />

Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.a. Uccelli elencati dell'Allegato 1 della Direttiva79/409/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

4 1 3<br />

Alectoris<br />

graeca<br />

whitakeri<br />

2 5 5 Anthus<br />

campestris<br />

2 4 3<br />

Calandrella<br />

brachydactyl<br />

a<br />

0 8 3 Circus<br />

macrourus<br />

2 3 1 Coracias<br />

garrulus<br />

1 0 1 Falco<br />

biarmicus<br />

0 9 5 Falco<br />

naumanni<br />

2 4 6 Lullula<br />

arborea<br />

2 4 2 Melanocoryp<br />

ha calandra<br />

0 7 3 Milvus<br />

migrans<br />

0 7 7 Neophron<br />

percnopterus<br />

STANZ<br />

.<br />

MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

P C B<br />

P C B<br />

P C B<br />

P D<br />

P C B<br />

P C B<br />

P B B<br />

P C B<br />

P C B<br />

P A B<br />

R B B<br />

3.2.b. Uccelli migratori abituali non elencati nell'Allegato I della Direttiva 79/409/CEE<br />

88<br />

C B<br />

C B<br />

C B<br />

C B<br />

C B<br />

C B<br />

C B<br />

C B<br />

A B<br />

A A<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

A 2 4 7 Alauda arvensis P C C A B<br />

A 1 1 3 Coturnix<br />

coturnix<br />

P C C A B<br />

A 3 3 9 Lanius minor P C C A B<br />

A 3 4 1 Lanius senator P C C B B<br />

A 2 7 8 Oenanthe<br />

hispanica<br />

A 2 1 0<br />

Streptopelia<br />

turtur<br />

P D<br />

P C C B B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

gruppo<br />

U M A R P I V<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.3. Altre specie importanti di Flora e Fauna<br />

nome scientifico<br />

89<br />

popolazione<br />

motivazione<br />

V Aceras anthropophorum R C<br />

V Anacamptis pyramidalis R C<br />

V Barlia robertiana C C<br />

V Bellevalia dubia subsp. dubia C B<br />

V Biscutella maritima C B<br />

V Carlina sicula R B<br />

V Centaurea solstitialis subsp. schouwii R B<br />

V Catananche lutea R D<br />

V Colchicum cupanii R B<br />

V Crocus longiflorus C B<br />

V Cyclamen h<strong>ed</strong>erifolium P C<br />

V Cyclamen repandum P C<br />

V Euphorbia dendroides R C<br />

V Euphorbia ceratocarpa R B<br />

V Himantoglossum hircinum R C<br />

V Iris pseudopumila R B<br />

V Lathyrus odoratus R B<br />

V Micromeria canescens R B<br />

V Ophrys apifera R C<br />

V Ophrys archim<strong>ed</strong>ea R C<br />

V Ophrys bertolonii R C<br />

V Ophrys bombyliflora R C<br />

V Ophrys exaltata R C<br />

V Ophrys fusca R C<br />

V Ophrys garganica R C<br />

V Ophrys lutea R C<br />

V Ophrys pallida R C<br />

V Ophrys tenthr<strong>ed</strong>inifera R C<br />

V Ophrys vernixia subsp. vernixia R C<br />

V Orchis brancifortii R C<br />

V Orchis collina R C<br />

V Orchis italica C C<br />

V Orchis lactea R C<br />

V Orchis longicornu R C<br />

V Orchis papilionacea var. grandiflora R C<br />

V Scorzonera deliciosa R B<br />

V Serapias vomeracea R C<br />

V Thymus spinulosus R B<br />

V Tragopogon porrifolius subsp. cupanii R B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

gruppo<br />

U M A R P I V<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

nome scientifico<br />

90<br />

popolazione<br />

motivazione<br />

M Hystrix cristata R C<br />

M Lepus corsicanus P C<br />

R Chalcides ocellatus P C<br />

R Zamenis lineatus R A<br />

R Lacerta bilineata P A<br />

R Podarcis wagleriana P A<br />

I Acinipe calabra (O.G. Costa, 1828) P B<br />

I Alphasida grossa sicula (Solier, 1836) P B<br />

I Pamphagus marmoratus Burmeister, 1838 R A<br />

I Simo grandis (Desbrochers, 1888) R D<br />

I Tasgius falcifer aliquoi (Bordoni, 1976) P B<br />

I Tasgius globulifer evitendus (Tottenham, 1945) P B<br />

I Tasgius p<strong>ed</strong>ator siculus (Aubé, 1842) P B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

DESCRIZIONE SITO (SEZ. 4.1)<br />

CARATTERISTCHE GENERALI SITO:<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Tipi di Habitat %<br />

N01 Marine areas, Sea inlets<br />

N02 Tidal rivers, Estuaries, Mud flats, Sand flats, Lagoons (including saltwork basins)<br />

N03 Salt marshes, Salt pastures, Salt steppes<br />

N04 Coastal sand dunes, Sand beaches, Machair<br />

N05 Shingle, Sea cliffs, Islets<br />

N06 Inland water bodies (Standing water, Running water)<br />

N07 Bogs, Marshes, Water fring<strong>ed</strong> vegetation, Fens<br />

N08 Heath, Scrub, Maquis and Garrigue, Phygrana 1<br />

N09 Dry grassland, Steppes 7<br />

N10 Humid grassland, Mesophile grassland 22<br />

N11 Alpine and sub-Alpine grassland<br />

N12 Extensive cereal cultures (including Rotation cultures with regular fallowing) 56<br />

N13 Ricefields<br />

N14 Improv<strong>ed</strong> grassland<br />

N15 Other arable land<br />

N16 Broad-leav<strong>ed</strong> deciduous woodland<br />

N17 Coniferous woodland<br />

N18 Evergreen woodland<br />

N19 Mix<strong>ed</strong> woodland<br />

N20 Artificial forest monoculture (e.g. Plantations of poplar or Exotic trees) 11<br />

N21 Non-forest areas cultivat<strong>ed</strong> with woody plants (including Orchards, groves, Vineyards, Dehesas) 1<br />

N22 Inland rocks, Screes, Sands, Permanent Snow and ice<br />

N23 Other land (including Towns, Villages, Roads, Waste places, Mines, Industrial sites)<br />

N24 Marine and coastal habitats (general)<br />

N25 Grassland and scrub habitats (general)<br />

N26 Woodland habitats (general)<br />

N27 Agricultural habitats (general)<br />

Totale 100<br />

91


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

B.1.5 Bosco di S. Adriano<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Codice Sito: SIC ITA020025 Tipo: G Superficie: 6800,78<br />

Data compilazione della Sch<strong>ed</strong>a: 06/1998;<br />

Data ultimo aggiornamento: 10/2007 (informazione fornita da A.R.T.A.)<br />

Considerazioni circa i contenuti della sch<strong>ed</strong>a del Formulario Stantard <strong>ed</strong> esigenze di<br />

aggiornamento.<br />

Aspetti botanici<br />

Alla luce delle indagini sui dati esistenti effettuate e delle verifiche dirette sul campo condotte è<br />

stato possibile riscontrare una generale adeguatezza e aggiornamento dei contenuti delle sch<strong>ed</strong>e<br />

del Formulario standard corrispondenti all’ultimo aggiornamento prodotto.<br />

Le analisi bibliografiche e le verifiche sul campo condotte nell’Agosto 2008 hanno permesso di<br />

confermare la correttezza generale delle informazioni cartografiche tematiche relative agli<br />

habitat di interesse comunitario della Carta degli Habitat fornita dall’<strong>Assessorato</strong> Regionale<br />

<strong>Territorio</strong> <strong>ed</strong> <strong>Ambiente</strong> (ARTA).Seguendo le indicazioni fornite da quest’ultimo (prot. N. 83976<br />

del 7.11.2008), le formazioni dominate dalle specie afferenti al ciclo di Quercus pubescens s.l.,<br />

prec<strong>ed</strong>entemente spesso inserite all’interno dell’Habitat 9340, sono state invece attribuite<br />

all’Habitat *91AA: in questo modo è possibile distinguere in modo chiaro le formazioni boschive<br />

con prevalente presenza di Quercus ilex dagli aspetti vegetazionali dove si rileva la dominanza di<br />

querce caducifoglie inquadrabili nel gruppo di Quercus pubescens s.l.. Si sottolinea il carattere<br />

di dominanza di una entità forestale su altre, senza per questo voler escludere la presenza di<br />

esemplari isolati o nuclei misti: è il caso per esempio di formazioni discretamente estese di<br />

Quercus virgiliana in cui si associa talvolta la presenza di Quercus ilex.<br />

Su suggerimento di esperti specialisti in campo forestale e sulla base delle verifiche<br />

bibliografiche, si è ritenuto utile eliminare l’habitat 6310 perché tali aspetti vegetazionali sono<br />

peculiari della Penisola iberica con riferimento a talune specie del genere Quercus sp, che sono<br />

invece assenti dal corteggio floristico caratteristico della Sicilia. Pertanto dalla tabella 3.1<br />

relative le percentuali è stata eliminata la riga inerente l’habitat 6310 <strong>ed</strong> i valori sono stati<br />

attribuiti all’habitat 9340. La stessa revisione e correzione hanno subito le sch<strong>ed</strong>e relative di<br />

ciascun sito dove è menzionato l’habitat 6310. Allo stesso modo si è provv<strong>ed</strong>uto per quanto<br />

riguarda l’habitat 9320, sostituito dall’habitat 5331.<br />

Si è ritenuto utile anche sostituire l’habitat *3170 con l’habitat 3150 Laghi eutrofici naturali con<br />

vegetazione Magnopotamion o Hydrocharition, sulla base dei dati sul territorio e dei riscontri<br />

che hanno evidenziato una prevalente presenza di bacini artificiali, spesso interessati<br />

dall’ins<strong>ed</strong>iamento di aspetti floristici naturali che rientrano nella categoria di habitat<br />

rappresentato. Lo stesso è stato fatto per l’habitat 3280, sostituito con l’habitat 3290 che<br />

92


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

risponde in modo adeguato alla situazione vegetazionale e ambientale del sito, anche su<br />

suggerimento degli specialisti forestali.<br />

Nella Tabella 3.1 sono state eliminate le righe relative gli habitat 5330 Cespuglieti<br />

termom<strong>ed</strong>iterranei pr<strong>ed</strong>esertici e 8210 Pareti rocciose calcaree con vegetazione casmofitica:<br />

per quanto riguarda il 5330, spesso si tratta di vegetazione arbustiva con esigua percentuale di<br />

copertura (mosaici) e riconducibile ad aspetti di 5331 Formazioni di Euphorbia dendroides;<br />

mentre gli aspetti ecologici e vegetazionali dell’habitat 8210 sono da riferire all’habitat 8214<br />

Versanti calcarei dell’Italia meridionale. La verifica dei dati bibliografici sulla vegetazione<br />

legata agli aspetti dei ghiaioni e dei macereti giustificano la eliminazione dell’habitat 8130<br />

perchè non sussistono le componenti ecologiche e vegetazionali proprie dell’habitat menzionato.<br />

Compare nella tabella 3.1 l’habitat 5332 Formazioni di Ampelodesmos mauritanicus riferibile<br />

alle praterie xerofile con dominanza di Graminaceae cespitose composte in prevalenza di<br />

Ampelodesmos mauritanicus.<br />

A causa del periodo di scarsa fioritura (fine estate) sono state condotte poche verifiche sul<br />

contingente floristico, ma gli studi prec<strong>ed</strong>enti e i dati reperiti in bibliografia forniscono un<br />

quadro molto esauriente degli aspetti specifici relativi alle entità vegetali di interesse<br />

fitogeografico e fitosociologico.<br />

Attraverso il confronto in ambiente GIS con la cartografia tematica dell’area, nonché in funzione<br />

delle verifiche condotte è stato necessario apportare ulteriori aggiornamenti ai contenuti del<br />

Formulario standard solo per quanto attiene alla valutazione delle superfici di occupazione dei<br />

diversi habitat e del corrispondente valore di sommatoria. Oltre all’inserimento dell’habitat<br />

prioritario 91AA, non è risultato invece necessario effettuare variazioni per quanto rigurda le<br />

tipologie presenti.<br />

Aspetti faunistici<br />

La verifica delle sch<strong>ed</strong>e (relativamente ai campi 3.2 (a-f) e 3.3) si è basata essenzialmente su<br />

dati di bibliografia, dati in<strong>ed</strong>iti (cfr. Sezione B3.1 “Indagini effettuate e metodologie adottate”)<br />

e sulla consultazione di esperti.<br />

In particolare sono stati apportati i seguenti aggiornamenti:<br />

− nella tabella 3.2.d Emys trinacris sostituisce Emys orbicularis;<br />

− nella tabella 3.3 Bufo siculus sostituisce Bufo viridis; Zamenis lineatus sostituisce Elaphe<br />

lineata; aggiunta di Discoglossus pictus<br />

93


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

La proposta di aggiornamento del Formulario Standard Natura 2000<br />

Le tabelle che seguono riportano le diverse sezioni del Formulario Standard che sono state<br />

oggetto di revisione. In grassetto sono evidenziati gli aggiornamenti.<br />

LOCALIZZAZIONE DEL SITO (SEZ 2)<br />

2.1. LOCALIZZAZIONE CENTRO SITO<br />

LONGITUDINE LATITUDINE<br />

E 1 3 1 8 2 3 7 3 8 7<br />

2.2. AREA(ha): 2.3. LUNGHEZZA SITO(Km):<br />

6 8 0 0<br />

2.6. REGIONE BIO-GEOGRAFICA:<br />

Boreale Alpina Atlantica Continentale Macaronesica M<strong>ed</strong>iterranea<br />

94<br />

X


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

INFORMAZIONI ECOLOGICHE (SEZ. 3)<br />

TIPI DI HABITAT ALLEGATO I:<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.1. Tipi di HABITAT presenti nel sito e relativa valutazione del sito:<br />

CODICE % COPERTA RAPRESENTATIVITA<br />

3 1 5 0 1 D<br />

95<br />

SUPERFICIE<br />

RELATIVA<br />

GRADO<br />

CONSERVAZIONE<br />

3 2 9 0 1 C C A A<br />

5 3 3 1 2 D<br />

VALUTAZIONE<br />

5 3 3 2 1 0 C C B B<br />

6 2 2 0 1 0 B C B B<br />

8 2 1 4 1 C C A A<br />

9 1 A A 1 3 C C B B<br />

9 2 A 0 1 C C B B<br />

9 3 4 0 2 0 C C B B<br />

Copertura totale 5 9<br />

GLOBALE<br />

La nuova percentuale di copertura è calcolata, in ambiente GIS, in base alle superfici<br />

rappresentate nella cartografia degli Habitat


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.a. Uccelli elencati dell'Allegato 1 della Direttiva 79/409/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

A 4 1 3<br />

Alectoris<br />

graeca<br />

whitakeri<br />

A 2 5 5 Anthus<br />

campestris<br />

A 2 4 3<br />

Calandrella<br />

brachydacty<br />

la<br />

A 2 2 4 Caprimulgus<br />

europaeus<br />

A 2 3 1 Coracias<br />

garrulus<br />

A 1 0 3<br />

Falco<br />

peregrinus<br />

A 0 9 3 Hieraaetus<br />

fasciatus<br />

A 2 4 6<br />

Lullula<br />

arborea<br />

A 2 4 2 Melanocoryp<br />

ha calandra<br />

A 0 7 3 Milvus<br />

migrans<br />

A 0 7 4 Milvus<br />

milvus<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod<br />

.<br />

Svern. Stazion.<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P C C C B<br />

P C B C B<br />

R B B C B<br />

P A B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P A B A B<br />

P B B A B<br />

3.2.b. Uccelli migratori abituali non elencati nell'Allegato I della Direttiva 79/409/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

A 2 4 7 Alauda arvensis P C C A B<br />

A 2 5 1 Hirundo rustica P C C C B<br />

A 2 3 3 Jynx torquilla P C C B B<br />

A 3 4 1 Lanius senator P C C B B<br />

A 2 7 8 Oenanthe<br />

hispanica<br />

A 2 1 0<br />

Streptopelia<br />

turtur<br />

96<br />

P D<br />

P C C B B<br />

3.2.d. ANFIBI E RETTILI elencati nell'Allegato II della Direttiva 92/43/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

1 2 2 0<br />

Emys<br />

trinacris<br />

STANZ. MIGRATORIA<br />

Riprod. Svern. Stazion. Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

R A B B B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.f. INVERTEBRATI elencati nell'Allegato II Direttiva 92/43/EEC<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

STANZ. MIGRATORIA<br />

Riprod. Svern. Stazion. Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

1 0 8 8 Cerambyx cerdo P C B C B<br />

3.2.g. PIANTE elencate nell'Allegato II della Direttiva 92/43/EEC<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

97<br />

Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

1 7 5 7 Aster sorrentini B B B B<br />

1 4 6 8 Dianthus rupicola C B C B<br />

1 7 9 0 Leontodon siculus C B C B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

GRUPPO<br />

U M A R P I V<br />

NOME SCIENTIFICO<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.3. Altre specie importanti di Flora e Fauna<br />

98<br />

POPOLAZIONE<br />

U Aegithalos caudatus siculus R A<br />

U Cinclus cinclus R A<br />

MOTIVAZIONE<br />

M Felis silvestris R C<br />

M Hystrix cristata R C<br />

M Lepus corsicanus P C<br />

M Martes martes R C<br />

A Discoglossus pictus P B<br />

A Bufo siculus P B<br />

A Hyla interm<strong>ed</strong>ia V A<br />

R Chalcides ocellatus P C<br />

R Zamenis lineatus R A<br />

R Lacerta bilineata P A<br />

R Podarcis wagleriana P A<br />

I Acinipe calabra (O.G. Costa, 1828) P B<br />

I Acmaeoderella lanuginosa lanuginosa (Gyllenhal, 1817) R D<br />

I Agapanthia sicula sicula Ganglbauer, 1884 R B<br />

I Alphasida grossa sicula (Solier, 1836) P B<br />

I Amaurops aubei binaghii Besuchet, 1980 R B<br />

I Aromia moschata ambrosiaca (Stevens, 1809) R D<br />

I Astenus siculus Fauvel, 1900 R B<br />

I Bryaxis siculus (Fiori, 1913) R B<br />

I Calathus solieri Bassi, 1834 R D<br />

I Carabus (Chaetocarabus) lefebvrei Dejean, 1826 R B<br />

I Ebaeus ruffoi Pardo, 1962 R B<br />

I Faronus vitalei Raffray, 1913 R B<br />

I Glyptobothrus messinai La Greca et al., 2000 P B<br />

I Haplophthalmus avolensis Vandel, 1969 R B<br />

I Hydraena sicula Kiesenwetter, 1849 R B<br />

I Hydraena subirregularis Pic, 1918 R B<br />

I Hydropsyche klefbecki Tj<strong>ed</strong>er, 1946 R D<br />

I Hydropsyche morettii De Pietro, 1996 R D<br />

I Hydropsyche spiritoi Moretti, 1991 R D<br />

I Hydrovolzia cancellata Walter, 1906 R D<br />

I Leptobium siculum Gridelli, 1926 R B<br />

I Melanargia pherusa (Boisduval, 1833) V B<br />

I Meliboeus (Meliboeoides) amethystinus destefanii Sparacio, 1984 R B<br />

I Monatractides (Monatractides) lusitanicus (Lundblad, 1941) R D<br />

I Ocypus aethiops luigionii (G. Müller, 1926) R B<br />

I Omalium cinnamomeum Kraatz, 1857 P D<br />

I Otiorhynchus (Jelenatus) affaber Boheman, 1843 R D<br />

I Otiorhynchus (Otiorhynchus) aurifer Boheman, 1843 R D<br />

I Pachypus caesus Erichson, 1840 R A<br />

I Pa<strong>ed</strong>erus ragusai Adorno & Zanetti, 1999 R B<br />

I P<strong>ed</strong>ius siculus (Levrat, 1857) R B<br />

I Percus corrugatus (Billberg, 1815) R B<br />

I Phyllodromica tyrrhenica (Ramme, 1927) R B<br />

I Protzia felix (Gerecke, 1996) R D<br />

I Pselaphostomus globiventris (Reitter, 1904) R B<br />

I Pseudomasoreus canigoulensis (Fairmaire & Laboulbène, 1854) R D<br />

I Pseudomeira pfisteri (Stierlin, 1864) R B<br />

I Pseudomeira solarii (Péricart, 1963) R B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

GRUPPO<br />

U M A R P I V<br />

NOME SCIENTIFICO<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

99<br />

POPOLAZIONE<br />

MOTIVAZIONE<br />

I Ptiliolum africanum Peyerimhoff, 1917 R D<br />

I Ptomaphagus (Ptomaphagus) tenuicornis mauritanicus Jeannel, 1934 R D<br />

I Qu<strong>ed</strong>ius magniceps Bernhauer, 1915 R B<br />

I Raymondiellus siculus (Rottenberg, 1871) R B<br />

I Scydmoraphes panormitanus Ragusa, 1891 R B<br />

I Scydmoraphes ventricosus (Rottenberg, 1870) R B<br />

I Sericostoma siculum McLachlan, 1876 R D<br />

I Tasgius falcifer aliquoi (Bordoni, 1976) P B<br />

I Tasgius globulifer evitendus (Tottenham, 1945) P B<br />

I Tasgius p<strong>ed</strong>ator siculus (Aubé, 1842) P B<br />

I Tinodes locuples McLachlan, 1878 R B<br />

I Torneuma deplanatum Hampe, 1864 R D<br />

I Torneuma siculum Ragusa, 1882 R B<br />

I Torrenticola (Megapalpis) trinacriae Di Sabatino & Cicolani, 1992 R B<br />

I Torrenticola (Torrenticola) hyporheica Di Sabatino & Cicolani, 1991 R B<br />

I Typhloreicheia praecox baudii (Ragusa, 1891) R B<br />

V Aceras anthropophorum R C<br />

V Acinos alpinus var. nebrodensis R B<br />

V Anacamptis pyramidalis R C<br />

V Anthemis cupaniana V B<br />

V Anthirrhinum siculum R B<br />

V Aristolochia clusii R A<br />

V Astragalus caprinus subsp. huetii V A<br />

V Barlia robertiana C C<br />

V Bellevalia dubia subsp. dubia C B<br />

V Biscutella maritima C B<br />

V Brassica rupestris R A<br />

V Bryum klinggraeffii P D<br />

V Cachrys ferulacea R D<br />

V Campylostelium pitardii R A<br />

V Centaurea solstitialis subsp. schouwii R B<br />

V Cephalanthera longifolia V C<br />

V Cirsium creticum subsp. triumfetti R D<br />

V Colchicum bivonae R<br />

V Crepis bursifolia R B<br />

V Crepis vesicaria subsp. hyemalis R B<br />

V Crocus longiflorus C B<br />

V Cyclamen h<strong>ed</strong>erifolium C C<br />

V Cyclamen repandum C C<br />

V Cymbalaria pubescens R B<br />

V Dactylorhiza markusii R C<br />

V Daphne laureola R D<br />

V Dianthus siculus R B<br />

V Dicranella howei P A<br />

V Didymodon spadiceus P A<br />

V Doronicum orientale R D<br />

V Echinops siculus R A<br />

V Encalypta ciliata P D<br />

V Epipactis helleborine R C<br />

V Erysimum bonannianum R B<br />

V Euphorbia amygdaloides subsp. arbuscula R B<br />

V Euphorbia dendroides C C


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

GRUPPO<br />

U M A R P I V<br />

NOME SCIENTIFICO<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

100<br />

POPOLAZIONE<br />

V Euphorbia ceratocarpa C B<br />

MOTIVAZIONE<br />

V Fabronia pusilla R D<br />

V Fontinalis hypnoides var. duriaei P A<br />

V Galium aetnicum R B<br />

V Groenlandia densa V A<br />

V Gymnostomum viridulum R A<br />

V Himantoglossum hircinum R C<br />

V Iberis semperflorens R B<br />

V Iris pseudopumila R B<br />

V Lathyrus amphicarpos R A<br />

V Lathyrus odoratus R B<br />

V Lavatera agrigentina V A<br />

V Limodorum abortivum R C<br />

V Linaria purpurea R B<br />

V Magydaris pastinacea R D<br />

V Micromeria canescens R B<br />

V Micromeria fruticulosa C B<br />

V Myriophyllum alterniflorum V A<br />

V Neotinea maculata R C<br />

V Odontites bocconei R B<br />

V Ophrys apifera R C<br />

V Ophrys bertolonii R C<br />

V Ophrys bombyliflora R C<br />

V Ophrys exaltata R C<br />

V Ophrys fusca R C<br />

V Ophrys garganica R C<br />

V Ophrys incubacea R C<br />

V Ophrys lacaitae R C<br />

V Ophrys lutea subsp. lutea R C<br />

V Ophrys lutea subsp. minor R C<br />

V Ophrys oxyrrhynchos R C<br />

V Ophrys tenthr<strong>ed</strong>inifera R C<br />

V Ophrys vernixia subsp. vernixia R C<br />

V Orchis anthropophora R C<br />

V Orchis brancifortii R C<br />

V Orchis collina R C<br />

V Orchis italica C C<br />

V Orchis lactea R C<br />

V Orchis longicornu R C<br />

V Orchis papilionacea var. grandiflora R C<br />

V Orchis provincialis R C<br />

V Orchis tridentata (incl. O. commutata) R C<br />

V Ostrya carpinifolia V D<br />

V Paeonia mascula subsp. russoi R B<br />

V Pimpinella anisoides R B<br />

V Polygala preslii R B<br />

V Ranunculus pratensis R B<br />

V Ruscus aculeatus C C<br />

V Salvia argentea V A<br />

V Senecio siculus R B<br />

V Sesleria nitida R B<br />

V Scorzonera deliciosa R B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

GRUPPO<br />

U M A R P I V<br />

NOME SCIENTIFICO<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

101<br />

POPOLAZIONE<br />

MOTIVAZIONE<br />

V Serapias vomeracea subsp. longipetala R C<br />

V Stipa barbata V D<br />

V Teesdalia coronopifolia V D<br />

V Thalictrum calabricum C B<br />

V Thymus spinulosus R B<br />

V Tragopogon porrifolius subsp. cupanii R B<br />

V Trifolium bivonae R A<br />

V Trifolium congestum R B<br />

V Zannichellia palustris R D


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

DESCRIZIONE SITO (SEZ. 4.1)<br />

CARATTERISTCHE GENERALI SITO:<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Tipi di Habitat %<br />

N01 Marine areas, Sea inlets<br />

N02 Tidal rivers, Estuaries, Mud flats, Sand flats, Lagoons (including saltwork basins)<br />

N03 Salt marshes, Salt pastures, Salt steppes<br />

N04 Coastal sand dunes, Sand beaches, Machair<br />

N05 Shingle, Sea cliffs, Islets<br />

N06 Inland water bodies (Standing water, Running water)<br />

N07 Bogs, Marshes, Water fring<strong>ed</strong> vegetation, Fens<br />

N08 Heath, Scrub, Maquis and Garrigue, Phygrana 7<br />

N09 Dry grassland, Steppes 24<br />

N10 Humid grassland, Mesophile grassland 1<br />

N11 Alpine and sub-Alpine grassland<br />

N12 Extensive cereal cultures (including Rotation cultures with regular fallowing) 7<br />

N13 Ricefields<br />

N14 Improv<strong>ed</strong> grassland<br />

N15 Other arable land 1<br />

N16 Broad-leav<strong>ed</strong> deciduous woodland 12<br />

N17 Coniferous woodland 13<br />

N18 Evergreen woodland 18<br />

N19 Mix<strong>ed</strong> woodland<br />

N20 Artificial forest monoculture (e.g. Plantations of poplar or Exotic trees) 3<br />

N21 Non-forest areas cultivat<strong>ed</strong> with woody plants (including Orchards, groves, Vineyards, Dehesas) 13<br />

N22 Inland rocks, Screes, Sands, Permanent Snow and ice 1<br />

N23 Other land (including Towns, Villages, Roads, Waste places, Mines, Industrial sites)<br />

N24 Marine and coastal habitats (general)<br />

N25 Grassland and scrub habitats (general)<br />

N26 Woodland habitats (general)<br />

N27 Agricultural habitats (general)<br />

Totale 100<br />

102


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

B.1.6 Serra del Leone e M. Stagnataro<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Codice Sito: SIC ITA020028 Tipo: G Superficie: 3750,43<br />

Data compilazione della Sch<strong>ed</strong>a: 06/1998;<br />

Data ultimo aggiornamento: 10/2007 (informazione fornita da A.R.T.A.)<br />

Considerazioni circa i contenuti della sch<strong>ed</strong>a del Formulario Stantard <strong>ed</strong> esigenze di<br />

aggiornamento.<br />

Aspetti botanici<br />

Alla luce delle indagini sui dati esistenti in bibliografia e delle verifiche condotte è stato<br />

possibile riscontrare una generale adeguatezza e aggiornamento dei contenuti delle sch<strong>ed</strong>e del<br />

Formulario corrispondenti all’ultimo aggiornamento prodotto.<br />

Su suggerimento di esperti specialisti in campo forestale e sulla base delle verifiche<br />

bibliografiche, si è ritenuto utile eliminare l’habitat 6310 perché tali aspetti vegetazionali sono<br />

peculiari della Penisola iberica con riferimento a talune specie del genere Quercus sp, che sono<br />

invece assenti dal corteggio floristico caratteristico della Sicilia. Pertanto dalla tabella 3.1<br />

relative le percentuali è stata eliminata la riga inerente l’habitat 6310 <strong>ed</strong> i valori sono stati<br />

attribuiti all’habitat 9340. La stessa revisione e correzione hanno subito le sch<strong>ed</strong>e relative di<br />

ciascun sito dove è menzionato l’habitat 6310.<br />

Si è ritenuto utile anche sostituire l’habitat *3170 con l’habitat 3150 Laghi eutrofici naturali con<br />

vegetazione Magnopotamion o Hydrocharition, sulla base dei dati sul territorio e dei riscontri<br />

che hanno evidenziato una prevalente presenza di bacini artificiali, spesso interessati<br />

dall’ins<strong>ed</strong>iamento di aspetti floristici naturali che rientrano nella categoria di habitat<br />

rappresentato.<br />

Nella Tabella 3.1 sono state eliminate le righe relative gli habitat 5330 Cespuglieti<br />

termom<strong>ed</strong>iterranei pr<strong>ed</strong>esertici e 8210 Pareti rocciose calcaree con vegetazione casmofitica:<br />

per quanto riguarda il 5330, spesso si tratta di vegetazione arbustiva con esigua percentuale di<br />

copertura (mosaici) e riconducibile ad aspetti di 5331 Formazioni di Euphorbia dendroides;<br />

mentre gli aspetti ecologici e vegetazionali dell’habitat 8210 sono da riferire all’habitat 8214<br />

Versanti calcarei dell’Italia meridionale. Compare nella tabella 3.1 l’habitat 5332 Formazioni di<br />

Ampelodesmos mauritanicus riferibile alle praterie xerofile con dominanza di Graminaceae<br />

cespitose composte in prevalenza di Ampelodesmos mauritanicus.<br />

A causa del periodo di scarsa fioritura (fine estate) sono state condotte poche verifiche sul<br />

contingente floristico, ma gli studi prec<strong>ed</strong>enti e i dati reperiti in bibliografia forniscono un<br />

quadro molto esauriente degli aspetti specifici relativi alle entità vegetali di interesse<br />

fitogeografico e fitosociologico.<br />

103


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Aspetti faunistici<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

La verifica delle sch<strong>ed</strong>e (relativamente ai campi 3.2 (a-f) e 3.3) si è basata essenzialmente su<br />

dati di bibliografia, dati in<strong>ed</strong>iti (cfr. Sezione B3.1 “Indagini effettuate e metodologie adottate”)<br />

e sulla consultazione di esperti.<br />

In particolare è stato apportato il seguente aggiornamento nella tabella 3.3: Zamenis lineatus<br />

sostituisce Elaphe lineata.<br />

La proposta di aggiornamento del Formulario Standard Natura 2000<br />

Le tabelle che seguono riportano le diverse sezioni del Formulario Standard che sono state<br />

oggetto di revisione. In grassetto sono evidenziati gli aggiornamenti.<br />

LOCALIZZAZIONE DEL SITO (SEZ 2)<br />

2.1. LOCALIZZAZIONE CENTRO SITO<br />

LONGITUDINE LATITUDINE<br />

E 1 3 2 9 4 9 3 7 3 9 4 0<br />

2.2. AREA(ha): 2.3. LUNGHEZZA SITO(Km):<br />

3 7 5 0<br />

2.6. REGIONE BIO-GEOGRAFICA:<br />

Boreale Alpina Atlantica Continentale Macaronesica M<strong>ed</strong>iterranea<br />

104<br />

X


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

INFORMAZIONI ECOLOGICHE (SEZ. 3)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.1. Tipi di HABITAT presenti nel sito e relativa valutazione del sito:<br />

TIPI DI HABITAT ALLEGATO I:<br />

CODICE % COPERTA RAPRESENTATIVITA<br />

3 1 5 0 1 D<br />

5 3 3 1 1 D<br />

105<br />

SUPERFICIE<br />

RELATIVA<br />

GRADO<br />

CONSERVAZIONE<br />

VALUTAZIONE<br />

5 3 3 2 1 8 A C B B<br />

6 2 2 0 1 B C B B<br />

8 1 3 0 1 D<br />

8 2 1 4 1 D<br />

9 2 A 0 1 D<br />

9 3 4 0 3 C C B B<br />

Copertura<br />

totale<br />

2 7<br />

GLOBALE<br />

La nuova percentuale di copertura è calcolata, in ambiente GIS, in base alle superfici<br />

rappresentate nella cartografia degli Habitat


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.a. Uccelli elencati dell'Allegato 1 della Direttiva79/409/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

A 4 1 3<br />

Alectoris<br />

graeca<br />

whitakeri<br />

A 2 5 5 Anthus<br />

campestris<br />

A 2 4 3<br />

Calandrella<br />

brachydacty<br />

la<br />

A 2 3 1 Coracias<br />

garrulus<br />

A 1 0 1<br />

A 1 0 3<br />

Falco<br />

biarmicus<br />

Falco<br />

peregrinus<br />

A 0 9 3 Hieraaetus<br />

fasciatus<br />

A 2 4 6<br />

Lullula<br />

arborea<br />

A 2 4 2 Melanocoryp<br />

ha calandra<br />

A 0 7 3 Milvus<br />

migrans<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

R B B C B<br />

P A B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P A B A B<br />

3.2.b. Uccelli migratori abituali non elencati nell'Allegato I della Direttiva 79/409/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

A 2 4 7 Alauda arvensis P C C A B<br />

A 1 1 3 Coturnix<br />

coturnix<br />

P C C A B<br />

A 3 4 1 Lanius senator P C C B B<br />

A 2 7 8 Oenanthe<br />

hispanica<br />

A 2 1 0<br />

Streptopelia<br />

turtur<br />

106<br />

P D<br />

P C C B B<br />

3.2.g. PIANTE elencate nell'Allegato II della Direttiva 92/43/EEC<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

1 7 9 0 Leontodon<br />

siculus<br />

STANZ. MIGRATORIA<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

Popolazione<br />

Conserv<br />

Isolam<br />

Globale<br />

C B C B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

gruppo<br />

U M A R P I V<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.3. Altre specie importanti di Flora e Fauna<br />

nome scientifico<br />

107<br />

popolazione<br />

motivazione<br />

M Hystrix cristata R C<br />

M Lepus corsicanus P C<br />

R Chalcides ocellatus P C<br />

R Zamenis lineatus R A<br />

R Lacerta bilineata P A<br />

R Podarcis wagleriana P A<br />

I Acinipe calabra (O.G. Costa, 1828) P B<br />

I Alphasida grossa sicula (Solier, 1836) P B<br />

I Aromia moschata ambrosiaca (Stevens, 1809) R D<br />

I Colias crocea (Geoffroy, 1785) C A D<br />

I Ocypus aethiops luigionii (G. Müller, 1926) R B<br />

I Otiorhynchus (Jelenatus) affaber Boheman, 1843 R D<br />

I Otiorhynchus (Otiorhynchus) aurifer Boheman, 1843 R D<br />

I Pamphagus marmoratus Burmeister, 1838 R A<br />

I Protzia felix (Gerecke, 1996) R D<br />

I Tasgius falcifer aliquoi (Bordoni, 1976) P B<br />

I Tasgius globulifer evitendus (Tottenham, 1945) P B<br />

I Tasgius p<strong>ed</strong>ator siculus (Aubé, 1842) P B<br />

V Aceras anthropophorum R C<br />

V Anacamptis pyramidalis R C<br />

V Anthemis cupaniana V B<br />

V Anthirrhinum siculum R B<br />

V Barlia robertiana C C<br />

V Bellevalia dubia subsp. dubia C B<br />

V Biscutella maritima C B<br />

V Bivonaea lutea C B<br />

V Brassica rupestris R A<br />

V Carlina sicula R D<br />

V Centaurea solstitialis subsp. schouwii R B<br />

V Cachrys ferulacea R D<br />

V Crocus longiflorus C B<br />

V Cyclamen h<strong>ed</strong>erifolium C C<br />

V Cyclamen repandum C C<br />

V Cymbalaria pubescens R B<br />

V Daphne laureola R D<br />

V Dianthus siculus R B<br />

V Euphorbia dendroides C C<br />

V Euphorbia ceratocarpa C B<br />

V Erysimum metlesicsii R A<br />

V Euphorbia amygdaloides subsp. arbuscula R B<br />

V Himantoglossum hircinum R C<br />

V Iris pseudopumila R B<br />

V Lathyrus odoratus R B<br />

V Micromeria fruticulosa C B<br />

V Neotinea maculata R C<br />

V Odontites bocconei R B<br />

V Ophrys apifera R C<br />

V Ophrys bertolonii R C<br />

V Ophrys exaltata R C<br />

V Ophrys fusca R C<br />

V Ophrys garganica R C


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

gruppo<br />

U M A R P I V<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

nome scientifico<br />

108<br />

popolazione<br />

motivazione<br />

V Ophrys incubacea R C<br />

V Ophrys lacaitae R C<br />

V Ophrys lutea subsp. lutea R C<br />

V Ophrys lutea subsp. minor R C<br />

V Ophrys sphecodes R C<br />

V Ophrys tenthr<strong>ed</strong>inifera R C<br />

V Ophrys vernixia subsp. vernixia R C<br />

V Orchis brancifortii R C<br />

V Orchis italica C C<br />

V Orchis lactea R C<br />

V Orchis longicornu R C<br />

V Orchis papilionacea var. grandiflora R C<br />

V Orchis provincialis R C<br />

V Orchis tridentata (incl. Orchis commutata) R C<br />

V Pimpinella anisoides R B<br />

V Ranunculus pratensis R B<br />

V Ruscus aculeatus C C<br />

V Salvia argentea V A


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

DESCRIZIONE SITO (SEZ. 4.1)<br />

CARATTERISTCHE GENERALI SITO:<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Tipi di Habitat %<br />

N01 Marine areas, Sea inlets<br />

N02 Tidal rivers, Estuaries, Mud flats, Sand flats, Lagoons (including saltwork basins)<br />

N03 Salt marshes, Salt pastures, Salt steppes<br />

N04 Coastal sand dunes, Sand beaches, Machair<br />

N05 Shingle, Sea cliffs, Islets<br />

N06 Inland water bodies (Standing water, Running water)<br />

N07 Bogs, Marshes, Water fring<strong>ed</strong> vegetation, Fens 1<br />

N08 Heath, Scrub, Maquis and Garrigue, Phygrana<br />

N09 Dry grassland, Steppes 2<br />

N10 Humid grassland, Mesophile grassland 18<br />

N11 Alpine and sub-Alpine grassland<br />

N12 Extensive cereal cultures (including Rotation cultures with regular fallowing) 68<br />

N13 Ricefields<br />

N14 Improv<strong>ed</strong> grassland<br />

N15 Other arable land<br />

N16 Broad-leav<strong>ed</strong> deciduous woodland<br />

N17 Coniferous woodland 4<br />

N18 Evergreen woodland 1<br />

N19 Mix<strong>ed</strong> woodland<br />

N20 Artificial forest monoculture (e.g. Plantations of poplar or Exotic trees) 4<br />

N21 Non-forest areas cultivat<strong>ed</strong> with woody plants (including Orchards, groves, Vineyards, Dehesas)<br />

N22 Inland rocks, Screes, Sands, Permanent Snow and ice<br />

N23 Other land (including Towns, Villages, Roads, Waste places, Mines, Industrial sites) 1<br />

N24 Marine and coastal habitats (general)<br />

N25 Grassland and scrub habitats (general)<br />

N26 Woodland habitats (general)<br />

N27 Agricultural habitats (general)<br />

Totale 100<br />

109


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

B.1.7 M. Rose e M. Pernice<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Codice Sito: SIC ITA020029 Tipo: G Superficie: 2529,51<br />

Data compilazione della Sch<strong>ed</strong>a: 06/1998;<br />

Data ultimo aggiornamento: 10/2007 (informazione fornita da A.R.T.A.)<br />

Considerazioni circa i contenuti della sch<strong>ed</strong>a del Formulario Stantard <strong>ed</strong> esigenze di<br />

aggiornamento.<br />

Aspetti botanici<br />

Alla luce delle indagini sui dati esistenti effettuate e delle verifiche dirette sul campo condotte è<br />

stato possibile riscontrare una generale adeguatezza e aggiornamento dei contenuti delle sch<strong>ed</strong>e<br />

del Formulario corrispondenti all’ultimo aggiornamento prodotto. Su suggerimento di esperti<br />

specialisti in campo forestale e sulla base delle verifiche bibliografiche, si è ritenuto utile<br />

eliminare l’habitat 6310 perché tali aspetti vegetazionali sono peculiari della Penisola iberica<br />

con riferimento a talune specie del genere Quercus sp, che sono invece assenti dal corteggio<br />

floristico caratteristico della Sicilia. Pertanto dalla tabella 3.1 relative le percentuali è stata<br />

eliminata la riga inerente l’habitat 6310 <strong>ed</strong> i valori sono stati attribuiti all’habitat 9340. La<br />

stessa revisione e correzione hanno subito le sch<strong>ed</strong>e relative di ciascun sito dove è menzionato<br />

l’habitat 6310.<br />

Si è ritenuto utile anche sostituire l’habitat *3170 con l’habitat 3150 Laghi eutrofici naturali con<br />

vegetazione Magnopotamion o Hydrocharition, sulla base dei dati sul territorio e dei riscontri<br />

che hanno evidenziato una prevalente presenza di bacini artificiali, spesso interessati<br />

dall’ins<strong>ed</strong>iamento di aspetti floristici naturali che rientrano nella categoria di habitat<br />

rappresentato.<br />

Nella Tabella 3.1 sono state eliminate le righe relative gli habitat 5330 Cespuglieti<br />

termom<strong>ed</strong>iterranei pr<strong>ed</strong>esertici e 8210 Pareti rocciose calcaree con vegetazione casmofitica:<br />

per quanto riguarda il 5330, spesso si tratta di vegetazione arbustiva con esigua percentuale di<br />

copertura (mosaici) e riconducibile ad aspetti di 5331 Formazioni di Euphorbia dendroides;<br />

mentre gli aspetti ecologici e vegetazionali dell’habitat 8210 sono da riferire all’habitat 8214<br />

Versanti calcarei dell’Italia meridionale. La verifica dei dati bibliografici sulla vegetazione<br />

legata agli aspetti dei ghiaioni e dei macereti giustificano la eliminazione dell’habitat 8130<br />

perchè non sussistono le componenti ecologiche e vegetazionali proprie dell’habitat menzionato.<br />

Compare nella tabella 3.1 l’habitat 5332 Formazioni di Ampelodesmos mauritanicus riferibile<br />

alle praterie xerofile con dominanza di Graminaceae cespitose composte in prevalenza di<br />

Ampelodesmos mauritanicus.<br />

110


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

A causa del periodo di scarsa fioritura (fine estate) sono state condotte poche verifiche sul<br />

contingente floristico, ma gli studi prec<strong>ed</strong>enti e i dati reperiti in bibliografia forniscono un<br />

quadro molto esauriente degli aspetti specifici relativi alle entità vegetali di interesse<br />

fitogeografico e fitosociologico.<br />

Aspetti faunistici<br />

La verifica delle sch<strong>ed</strong>e (relativamente ai campi 3.2 (a-f) e 3.3) si è basata essenzialmente su<br />

dati di bibliografia, dati in<strong>ed</strong>iti (cfr. Sezione B3.1 “Indagini effettuate e metodologie adottate”)<br />

e sulla consultazione di esperti.<br />

In particolare è stato apportato il seguente aggiornamento nella tabella 3.3: Zamenis lineatus<br />

sostituisce Elaphe lineata.<br />

La proposta di aggiornamento del Formulario Standard Natura 2000<br />

Le tabelle che seguono riportano le diverse sezioni del Formulario Standard che sono state<br />

oggetto di revisione. In grassetto sono evidenziati gli aggiornamenti.<br />

LOCALIZZAZIONE DEL SITO (SEZ 2)<br />

2.1. LOCALIZZAZIONE CENTRO SITO<br />

LONGITUDINE LATITUDINE<br />

E 1 3 2 4 2 3 7 3 8 2 6<br />

2.2. AREA(ha): 2.3. LUNGHEZZA SITO(Km):<br />

2 5 3 0<br />

2.6. REGIONE BIO-GEOGRAFICA:<br />

Boreale Alpina Atlantica Continentale Macaronesica M<strong>ed</strong>iterranea<br />

111<br />

X


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

INFORMAZIONI ECOLOGICHE (SEZ. 3)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.1. Tipi di HABITAT presenti nel sito e relativa valutazione del sito:<br />

TIPI DI HABITAT ALLEGATO I:<br />

CODICE % COPERTA RAPRESENTATIVITA<br />

3 1 5 0 1 D<br />

5 3 3 1 1 D<br />

112<br />

SUPERFICIE<br />

RELATIVA<br />

GRADO<br />

CONSERVAZIONE<br />

VALUTAZIONE<br />

5 3 3 2 1 2 C C B B<br />

6 2 2 0 2 4 B C B B<br />

8 2 1 4 2 C C A A<br />

9 2 A 0 1 D<br />

9 3 4 0 1 1 C C B B<br />

Copertura totale 5 2<br />

GLOBALE<br />

La nuova percentuale di copertura è calcolata, in ambiente GIS, in base alle superfici<br />

rappresentate nella cartografia degli Habitat


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.a. Uccelli elencati dell'Allegato 1 della Direttiva79/409/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

A 4 1 3<br />

Alectoris<br />

graeca<br />

whitakeri<br />

A 2 5 5 Anthus<br />

campestris<br />

A 2 4 3<br />

Calandrella<br />

brachydact<br />

yla<br />

A 0 8 3 Circus<br />

macrourus<br />

A 2 3 1 Coracias<br />

garrulus<br />

A 1 0 1 Falco<br />

biarmicus<br />

A 0 9 5 Falco<br />

naumanni<br />

A 2 4 6 Lullula<br />

arborea<br />

A 2 4 2<br />

Melanocory<br />

pha<br />

calandra<br />

A 0 7 3 Milvus<br />

migrans<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P D<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P B B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P A B A B<br />

3.2.b. Uccelli migratori abituali non elencati nell’Allegato 1 della Direttiva 79/409/ CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

A 2 4 7 Alauda arvensis P C C A B<br />

A 1 1 3 Coturnix<br />

coturnix<br />

P C C A B<br />

A 3 4 1 Lanius senator P C C B B<br />

A 2 7 8 Oenanthe<br />

hispanica<br />

A 2 1 0<br />

Streptopelia<br />

turtur<br />

113<br />

P D<br />

P C C B B<br />

3.2.g. PIANTE elencate nell'Allegato II della Direttiva 92/43/EEC<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

1 7 9 0 Leontodon<br />

siculus<br />

Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

C B C B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

gruppo<br />

U M A R P I V<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.3. Altre specie importanti di Flora e Fauna<br />

nome scientifico<br />

114<br />

popolazione<br />

motivazione<br />

V Aceras anthropophorum R C<br />

V Acinos alpinus var. nebrodensis R B<br />

V Anacamptis pyramidalis R C<br />

V Anthemis cupaniana V B<br />

V Anthirrhinum siculum R B<br />

V Aristolochia clusii R A<br />

V Barlia robertiana C C<br />

V Bellevalia dubia subsp. dubia C B<br />

V Biscutella maritima C B<br />

V Brassica rupestris R A<br />

V Cachrys ferulacea R B<br />

V Centaurea solstitialis subsp. schouwii R B<br />

V Cephalanthera longifolia V C<br />

V Cirsium creticum subsp. triumfetti R B<br />

V Colchicum bivonae R B<br />

V Crepis vesicaria subsp. hyemalis R B<br />

V Crocus longiflorus C B<br />

V Cyclamen h<strong>ed</strong>erifolium C C<br />

V Cyclamen repandum C C<br />

V Cymbalaria pubescens R B<br />

V Daphne laureola R D<br />

V Dianthus arrostii R B<br />

V Dianthus siculus R B<br />

V Epipactis helleborine R C<br />

V Erysimum bonannianum R B<br />

V Euphorbia amygdaloides subsp. arbuscula R B<br />

V Euphorbia dendroides C C<br />

V Euphorbia ceratocarpa C B<br />

V Galium aetnicum R B<br />

M Hystrix cristata R C<br />

M Lepus corsicanus P C<br />

R Chalcides ocellatus P C<br />

R Zamenis lineatus R A<br />

R Lacerta bilineata P A<br />

R Podarcis wagleriana P A<br />

I Acinipe calabra (O.G. Costa, 1828) P B<br />

I<br />

Acmaeoderella lanuginosa lanuginosa<br />

(Gyllenhal, 1817)<br />

R D<br />

I Agapanthia dahli sicula Ganglbauer, 1884 R A<br />

I Agapanthia sicula sicula Ganglbauer, 1884 R B<br />

I Alphasida grossa sicula (Solier, 1836) P B<br />

I Aromia moschata ambrosiaca (Stevens, 1809) R D<br />

I Ebaeus ruffoi Pardo, 1962 R B<br />

I Faronus vitalei Raffray, 1913 R B<br />

I Glyptobothrus messinai La Greca et al., 2000 P B<br />

I Haplophthalmus avolensis Vandel, 1969 R B<br />

I Pamphagus marmoratus Burmeister, 1838 R A<br />

I Tasgius falcifer aliquoi (Bordoni, 1976) P B<br />

I Tasgius globulifer evitendus (Tottenham, 1945) P B<br />

I Tasgius p<strong>ed</strong>ator siculus (Aubé, 1842) P B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

DESCRIZIONE SITO (SEZ. 4.1)<br />

CARATTERISTCHE GENERALI SITO:<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Tipi di Habitat %<br />

N01 Marine areas, Sea inlets<br />

N02 Tidal rivers, Estuaries, Mud flats, Sand flats, Lagoons (including saltwork basins)<br />

N03 Salt marshes, Salt pastures, Salt steppes<br />

N04 Coastal sand dunes, Sand beaches, Machair<br />

N05 Shingle, Sea cliffs, Islets<br />

N06 Inland water bodies (Standing water, Running water)<br />

N07 Bogs, Marshes, Water fring<strong>ed</strong> vegetation, Fens<br />

N08 Heath, Scrub, Maquis and Garrigue, Phygrana<br />

N09 Dry grassland, Steppes 79<br />

N10 Humid grassland, Mesophile grassland 1<br />

N11 Alpine and sub-Alpine grassland<br />

N12 Extensive cereal cultures (including Rotation cultures with regular fallowing)<br />

N13 Ricefields<br />

N14 Improv<strong>ed</strong> grassland<br />

N15 Other arable land<br />

N16 Broad-leav<strong>ed</strong> deciduous woodland 2<br />

N17 Coniferous woodland 11<br />

N18 Evergreen woodland 4<br />

N19 Mix<strong>ed</strong> woodland<br />

N20 Artificial forest monoculture (e.g. Plantations of poplar or Exotic trees)<br />

N21 Non-forest areas cultivat<strong>ed</strong> with woody plants (including Orchards, groves, Vineyards, Dehesas)<br />

N22 Inland rocks, Screes, Sands, Permanent Snow and ice 1<br />

N23 Other land (including Towns, Villages, Roads, Waste places, Mines, Industrial sites) 2<br />

N24 Marine and coastal habitats (general)<br />

N25 Grassland and scrub habitats (general)<br />

N26 Woodland habitats (general)<br />

N27 Agricultural habitats (general)<br />

Totale 100<br />

115


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

B.1.8 M. d'Indisi, Montagna dei Cavalli, Pizzo Potorno e Pian del Leone<br />

Codice Sito: SIC ITA020031 Tipo: G Superficie: 2344,04<br />

Data compilazione della Sch<strong>ed</strong>a: 06/1998;<br />

Data ultimo aggiornamento: 10/2007 (informazione fornita da A.R.T.A.)<br />

Considerazioni circa i contenuti della sch<strong>ed</strong>a del Formulario Stantard <strong>ed</strong> esigenze di<br />

aggiornamento.<br />

Aspetti botanici<br />

Alla luce delle indagini sui dati esistenti effettuate e delle verifiche condotte è stato possibile<br />

riscontrare una generale adeguatezza e aggiornamento dei contenuti delle sch<strong>ed</strong>e del Formulario<br />

corrispondenti all’ultimo aggiornamento prodotto. Su suggerimento di esperti specialisti in<br />

campo forestale e sulla base delle verifiche bibliografiche, si è ritenuto utile eliminare l’habitat<br />

6310 perché tali aspetti vegetazionali sono peculiari della Penisola iberica con riferimento a<br />

talune specie del genere Quercus sp, che sono invece assenti dal corteggio floristico<br />

caratteristico della Sicilia. Pertanto dalla tabella 3.1 relative le percentuali è stata eliminata la<br />

riga inerente l’habitat 6310 <strong>ed</strong> i valori sono stati attribuiti all’habitat 9340. La stessa revisione e<br />

correzione hanno subito le sch<strong>ed</strong>e relative di ciascun sito dove è menzionato l’habitat 6310.<br />

Si è ritenuto utile anche sostituire l’habitat *3170 con l’habitat 3150 Laghi eutrofici naturali con<br />

vegetazione Magnopotamion o Hydrocharition, sulla base dei dati sul territorio e dei riscontri<br />

che hanno evidenziato una prevalente presenza di bacini artificiali, spesso interessati<br />

dall’ins<strong>ed</strong>iamento di aspetti floristici naturali che rientrano nella categoria di habitat<br />

rappresentato.<br />

Nella Tabella 3.1 sono state eliminate le righe relative gli habitat 5330 Cespuglieti<br />

termom<strong>ed</strong>iterranei pr<strong>ed</strong>esertici e 8210 Pareti rocciose calcaree con vegetazione casmofitica:<br />

per quanto riguarda il 5330, spesso si tratta di vegetazione arbustiva con esigua percentuale di<br />

copertura (mosaici) e riconducibile ad aspetti di 5331 Formazioni di Euphorbia dendroides;<br />

mentre gli aspetti ecologici e vegetazionali dell’habitat 8210 sono da riferire all’habitat 8214<br />

Versanti calcarei dell’Italia meridionale.<br />

Compare nella tabella 3.1 l’habitat 5332 Formazioni di Ampelodesmos mauritanicus riferibile<br />

alle praterie xerofile con dominanza di Graminaceae cespitose composte in prevalenza di<br />

Ampelodesmos mauritanicus.<br />

A causa del periodo di scarsa fioritura (fine estate) sono state condotte poche verifiche sul<br />

contingente floristico, ma gli studi prec<strong>ed</strong>enti e i dati reperiti in bibliografia forniscono un<br />

quadro molto esauriente degli aspetti specifici relativi alle entità vegetali di interesse<br />

fitogeografico e fitosociologico.<br />

116


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Aspetti faunistici<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

La verifica delle sch<strong>ed</strong>e (relativamente ai campi 3.2 (a-f) e 3.3) si è basata essenzialmente su<br />

dati di bibliografia, dati in<strong>ed</strong>iti (cfr. Sezione B3.1 “Indagini effettuate e metodologie adottate”)<br />

e sulla consultazione di esperti.<br />

In particolare è stato apportato il seguente aggiornamento nella tabella 3.3: Zamenis lineatus<br />

sostituisce Elaphe lineata.<br />

La proposta di aggiornamento del Formulario Standard Natura 2000<br />

Le tabelle che seguono riportano le diverse sezioni del Formulario Standard che sono state<br />

oggetto di revisione. In grassetto sono evidenziati gli aggiornamenti.<br />

LOCALIZZAZIONE DEL SITO (SEZ 2)<br />

2.1. LOCALIZZAZIONE CENTRO SITO<br />

LONGITUDINE LATITUDINE<br />

E 1 3 2 6 2 2 3 7 3 9 5 0<br />

2.2. AREA(ha): 2.3. LUNGHEZZA SITO(Km):<br />

2 3 4 4<br />

2.6. REGIONE BIO-GEOGRAFICA:<br />

Boreale Alpina Atlantica Continentale Macaronesica M<strong>ed</strong>iterranea<br />

117<br />

X


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

INFORMAZIONI ECOLOGICHE (SEZ. 3)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.1. Tipi di HABITAT presenti nel sito e relativa valutazione del sito:<br />

TIPI DI HABITAT ALLEGATO I:<br />

CODICE % COPERTA RAPRESENTATIVITA<br />

3 1 5 0 1 D<br />

5 3 3 1 1 D<br />

118<br />

SUPERFICIE<br />

RELATIVA<br />

GRADO<br />

CONSERVAZIONE<br />

VALUTAZIONE<br />

5 3 3 2 3 4 A C B B<br />

6 2 2 0 5 B C B B<br />

8 1 3 0 1 D<br />

8 2 1 4 1 D<br />

9 2 A 0 1 D<br />

9 3 4 0 1 3 B C B B<br />

Copertura totale 5 7<br />

La nuova percentuale di copertura è calcolata, in ambiente GIS, in base alle superfici<br />

rappresentate nella cartografia degli Habitat<br />

GLOBALE


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.a. Uccelli elencati dell'Allegato 1 della Direttiva79/409/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

A 4 1 3<br />

Alectoris<br />

graeca<br />

whitakeri<br />

A 2 5 5 Anthus<br />

campestris<br />

A 2 4 3<br />

Calandrella<br />

brachydact<br />

yla<br />

A 0 8 3 Circus<br />

macrourus<br />

A 2 3 1 Coracias<br />

garrulus<br />

A 1 0 1 Falco<br />

biarmicus<br />

A 0 9 5 Falco<br />

naumanni<br />

A 1 0 3 Falco<br />

peregrinus<br />

A 0 9 3 Hieraaetus<br />

fasciatus<br />

A 2 4 6 Lullula<br />

arborea<br />

A 2 4 2<br />

Melanocory<br />

pha<br />

calandra<br />

A 0 7 3 Milvus<br />

migrans<br />

A 0 7 4<br />

A 0 7 7<br />

Milvus<br />

milvus<br />

Neophron<br />

percnopter<br />

us<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

119<br />

Conser<br />

v<br />

Isolam<br />

Global<br />

e<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P D<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P B B C B<br />

R B B C B<br />

P A B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P A B A B<br />

P B B A B<br />

R B B A A


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.b. Uccelli migratori abituali non elencati nell’Allegato 1 della Direttiva 79/409/ CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

A 2 4 7 Alauda<br />

arvensis<br />

A 1 1 3 Coturnix<br />

coturnix<br />

A 3 3 9 Lanius<br />

minor<br />

A 3 4 1 Lanius<br />

senator<br />

A 2 7 8 Oenanthe<br />

hispanica<br />

A 2 1 0<br />

Streptopelia<br />

turtur<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

P C C A B<br />

P C C A B<br />

P C C A B<br />

P C C B B<br />

120<br />

P D<br />

P C C B B<br />

3.2.g. PIANTE elencate nell'Allegato II della Direttiva 92/43/EEC<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

1 7 9 0 Leontodon<br />

siculus<br />

Popolazione<br />

Conserv<br />

Isolam<br />

Globale<br />

C B C B


GRUPPO<br />

Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

U M A R P I V<br />

NOME SCIENTIFICO<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.3. Altre specie importanti di Flora e Fauna<br />

121<br />

POPOLAZIONE<br />

MOTIVAZIONE<br />

M Hystrix cristata R C<br />

M Lepus corsicanus P C<br />

R Chalcides ocellatus P C<br />

R Zamenis lineatus R A<br />

R Lacerta bilineata P A<br />

R Podarcis wagleriana P A<br />

I Acinipe calabra (O.G. Costa, 1828) P B<br />

I<br />

Acmaeoderella lanuginosa lanuginosa (Gyllenhal,<br />

1817)<br />

R D<br />

I Alphasida grossa sicula (Solier, 1836) P B<br />

I Aromia moschata ambrosiaca (Stevens, 1809) R D<br />

I<br />

Carabus (Eurycarabus) faminii faminii (Dejean,<br />

1826)<br />

P A<br />

I Colias crocea (Geoffroy, 1785) C A D<br />

I Glyptobothrus messinai La Greca et al., 2000 P B<br />

I Melanargia pherusa (Boisduval, 1833) V B<br />

I Pamphagus marmoratus Burmeister, 1838 R A<br />

I Protzia felix (Gerecke, 1996) R D<br />

I Tasgius falcifer aliquoi (Bordoni, 1976) P B<br />

I Tasgius globulifer evitendus (Tottenham, 1945) P B<br />

I Tasgius p<strong>ed</strong>ator siculus (Aubé, 1842) P B<br />

V Aceras anthropophorum R C<br />

V Anacamptis pyramidalis R C<br />

V Anthirrhinum siculum R B<br />

V Barlia robertiana C C<br />

V Bellevalia dubia subsp. dubia C B<br />

V Biscutella maritima C B<br />

V Bivonaea lutea C B<br />

V Brassica rupestris R A<br />

V Carlina sicula R B<br />

V Centaurea solstitialis subsp. schouwii R B<br />

V Cachrys ferulacea R D<br />

V Cephaloziella rubella V D<br />

V Crocus longiflorus C B<br />

V Cyclamen h<strong>ed</strong>erifolium C C<br />

V Cyclamen repandum C C<br />

V Cymbalaria pubescens R B<br />

V Daphne laureola R D<br />

V Dianthus siculus R B<br />

V Dicranella howei P A<br />

V Ephemerum recurvifolium V A<br />

V Euphorbia dendroides C C<br />

V Euphorbia ceratocarpa C B<br />

V Erysimum bonannianum R B<br />

V Euphorbia amygdaloides subsp. arbuscula R B<br />

V Gymnostomum viridulum R A<br />

V Himantoglossum hircinum R C<br />

V Iris pseudopumila R B<br />

V Iris foetidissima R D<br />

V Lathyrus odoratus R B<br />

V Lepidium latifolium R D


GRUPPO<br />

Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

U M A R P I V<br />

NOME SCIENTIFICO<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

122<br />

POPOLAZIONE<br />

V Leptobarbula berica P A<br />

V Micromeria fruticulosa C B<br />

MOTIVAZIONE<br />

V Neotinea maculata R C<br />

V Odontites bocconei R B<br />

V Ophrys apifera R C<br />

V Ophrys bertolonii R C<br />

V Ophrys exaltata R C<br />

V Ophrys fusca R C<br />

V Ophrys garganica R C<br />

V Ophrys incubacea R C<br />

V Ophrys lacaitae R C<br />

V Ophrys lutea subsp. lutea R C<br />

V Ophrys lutea subsp. minor R C<br />

V Ophrys sphecodes R C<br />

V Ophrys tenthr<strong>ed</strong>inifera R C<br />

V Ophrys vernixia subsp. vernixia R C<br />

V Orchis brancifortii R C<br />

V Orchis italica C C<br />

V Orchis lactea R C<br />

V Orchis longicornu R C<br />

V Orchis papilionacea var. grandiflora R C


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

DESCRIZIONE SITO (SEZ. 4.1)<br />

CARATTERISTCHE GENERALI SITO:<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Tipi di Habitat %<br />

N01 Marine areas, Sea inlets<br />

N02 Tidal rivers, Estuaries, Mud flats, Sand flats, Lagoons (including saltwork basins)<br />

N03 Salt marshes, Salt pastures, Salt steppes<br />

N04 Coastal sand dunes, Sand beaches, Machair<br />

N05 Shingle, Sea cliffs, Islets<br />

N06 Inland water bodies (Standing water, Running water)<br />

N07 Bogs, Marshes, Water fring<strong>ed</strong> vegetation, Fens<br />

N08 Heath, Scrub, Maquis and Garrigue, Phygrana 2<br />

N09 Dry grassland, Steppes 1<br />

N10 Humid grassland, Mesophile grassland 40<br />

N11 Alpine and sub-Alpine grassland<br />

N12 Extensive cereal cultures (including Rotation cultures with regular fallowing) 7<br />

N13 Ricefields<br />

N14 Improv<strong>ed</strong> grassland<br />

N15 Other arable land<br />

N16 Broad-leav<strong>ed</strong> deciduous woodland<br />

N17 Coniferous woodland 37<br />

N18 Evergreen woodland 4<br />

N19 Mix<strong>ed</strong> woodland<br />

N20 Artificial forest monoculture (e.g. Plantations of poplar or Exotic trees) 3<br />

N21 Non-forest areas cultivat<strong>ed</strong> with woody plants (including Orchards, groves, Vineyards, Dehesas) 3<br />

N22 Inland rocks, Screes, Sands, Permanent Snow and ice 1<br />

N23 Other land (including Towns, Villages, Roads, Waste places, Mines, Industrial sites) 1<br />

N24 Marine and coastal habitats (general)<br />

N25 Grassland and scrub habitats (general)<br />

N26 Woodland habitats (general)<br />

N27 Agricultural habitats (general)<br />

Totale 100<br />

123


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

B.1.9 Monte Carcaci, Pizzo Colobria e Ambienti umidi<br />

Codice Sito: SIC ITA020034 Tipo: G Superficie: 1725,60<br />

Data compilazione della Sch<strong>ed</strong>a: 06/1998;<br />

Data ultimo aggiornamento: 10/2007 (informazione fornita da A.R.T.A.)<br />

Considerazioni circa i contenuti della sch<strong>ed</strong>a del Formulario Stantard <strong>ed</strong> esigenze di<br />

aggiornamento.<br />

Aspetti botanici<br />

Alla luce delle indagini sui dati esistenti effettuate e delle verifiche condotte è stato possibile<br />

riscontrare una generale adeguatezza e aggiornamento dei contenuti delle sch<strong>ed</strong>e del Formulario<br />

corrispondenti all’ultimo aggiornamento prodotto. Su suggerimento di esperti specialisti in<br />

campo forestale e sulla base delle verifiche bibliografiche, si è ritenuto utile eliminare l’habitat<br />

6310 perché tali aspetti vegetazionali sono peculiari della Penisola iberica con riferimento a<br />

talune specie del genere Quercus sp, che sono invece assenti dal corteggio floristico<br />

caratteristico della Sicilia. Pertanto dalla tabella 3.1 relative le percentuali è stata eliminata la<br />

riga inerente l’habitat 6310 <strong>ed</strong> i valori sono stati attribuiti all’habitat 9340. La stessa revisione e<br />

correzione hanno subito le sch<strong>ed</strong>e relative di ciascun sito dove è menzionato l’habitat 6310.<br />

Si è ritenuto utile anche sostituire l’habitat *3170 con l’habitat 3150 Laghi eutrofici naturali con<br />

vegetazione Magnopotamion o Hydrocharition, sulla base dei dati sul territorio e dei riscontri<br />

che hanno evidenziato una prevalente presenza di bacini artificiali, spesso interessati<br />

dall’ins<strong>ed</strong>iamento di aspetti floristici naturali che rientrano nella categoria di habitat<br />

rappresentato.<br />

Nella Tabella 3.1 sono state eliminate le righe relative gli habitat 5330 Cespuglieti<br />

termom<strong>ed</strong>iterranei pr<strong>ed</strong>esertici e 8210 Pareti rocciose calcaree con vegetazione casmofitica:<br />

per quanto riguarda il 5330, spesso si tratta di vegetazione arbustiva con esigua percentuale di<br />

copertura (mosaici) e riconducibile invece ad aspetti arbustivi di Calicotome infesta e garighe di<br />

Cistus sp.; mentre gli aspetti ecologici e vegetazionali dell’habitat 8210 sono da riferire<br />

all’habitat 8214 Versanti calcarei dell’Italia meridionale.<br />

Compare nella tabella 3.1 l’habitat 5332 Formazioni di Ampelodesmos mauritanicus riferibile<br />

alle praterie xerofile con dominanza di Graminaceae cespitose composte in prevalenza di<br />

Ampelodesmos mauritanicus.<br />

A causa del periodo di scarsa fioritura (fine estate) sono state condotte poche verifiche sul<br />

contingente floristico, ma gli studi prec<strong>ed</strong>enti e i dati reperiti in bibliografia forniscono un<br />

quadro molto esauriente degli aspetti specifici relativi alle entità vegetali di interesse<br />

fitogeografico e fitosociologico.<br />

124


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Aspetti faunistici<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

La verifica delle sch<strong>ed</strong>e (relativamente ai campi 3.2 (a-f) e 3.3) si è basata essenzialmente su<br />

dati di bibliografia, dati in<strong>ed</strong>iti (cfr. Sezione B3.1 “Indagini effettuate e metodologie adottate”)<br />

e sulla consultazione di esperti.<br />

In particolare sono stati apportati i seguenti aggiornamenti:<br />

− nella tabella 3.2.d: Emys trinacris sostituisce Emys orbicularis;<br />

− nella tabella 3.3: Zamenis lineatus sostituisce Elaphe lineata; aggiunta di Discoglossus<br />

pictus.<br />

La proposta di aggiornamento del Formulario Standard Natura 2000<br />

Le tabelle che seguono riportano le diverse sezioni del Formulario Standard che sono state<br />

oggetto di revisione. In grassetto sono evidenziati gli aggiornamenti.<br />

LOCALIZZAZIONE DEL SITO (SEZ 2)<br />

2.1. LOCALIZZAZIONE CENTRO SITO<br />

LONGITUDINE LATITUDINE<br />

E 1 3 3 0 2 6 3 7 4 2 5 3<br />

2.2. AREA(ha): 2.3. LUNGHEZZA SITO(Km):<br />

1 7 2 6<br />

2.6. REGIONE BIO-GEOGRAFICA:<br />

Boreale Alpina Atlantica Continentale Macaronesica M<strong>ed</strong>iterranea<br />

125<br />

X


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

INFORMAZIONI ECOLOGICHE (SEZ. 3)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.1. Tipi di HABITAT presenti nel sito e relativa valutazione del sito:<br />

TIPI DI HABITAT ALLEGATO I:<br />

CODICE % COPERTA RAPRESENTATIVITA<br />

3 1 5 0 1 D<br />

126<br />

SUPERFICIE<br />

RELATIVA<br />

GRADO<br />

CONSERVAZIONE<br />

VALUTAZIONE<br />

5 3 3 2 7 B C B B<br />

6 2 2 0 3 B C B B<br />

8 1 3 0 1 D<br />

8 2 1 4 1 D<br />

9 2 A 0 1 D<br />

9 3 4 0 2 1 B C B B<br />

Copertura totale 3 5<br />

GLOBALE<br />

La nuova percentuale di copertura è calcolata, in ambiente GIS, in base alle superfici<br />

rappresentate nella cartografia degli Habitat


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.a. Uccelli elencati dell'Allegato 1 della Direttiva79/409/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

A 4 1 3<br />

Alectoris<br />

graeca<br />

whitakeri<br />

A 2 5 5 Anthus<br />

campestris<br />

A 2 4 3<br />

Calandrella<br />

brachydacty<br />

la<br />

A 0 8 3 Circus<br />

macrourus<br />

A 2 3 1 Coracias<br />

garrulus<br />

A 1 0 1 Falco<br />

biarmicus<br />

A 0 9 5 Falco<br />

naumanni<br />

A 2 4 6 Lullula<br />

arborea<br />

A 2 4 2 Melanocoryp<br />

ha calandra<br />

A 0 7 3 Milvus<br />

migrans<br />

A 0 7 7<br />

Neophron<br />

percnopteru<br />

s<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

127<br />

P D<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P B B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P A B A B<br />

R B B A A<br />

3.2.b. Uccelli migratori abituali non elencati nell’Allegato 1 della Direttiva 79/409/ CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conser<br />

v<br />

Riprod. Svern Stazion.<br />

Isolam Globale<br />

A 2 4 7 Alauda arvensis P C C A B<br />

A 1 1 3 Coturnix<br />

coturnix<br />

P C C A B<br />

A 3 3 9 Lanius minor P C C A B<br />

A 3 4 1 Lanius senator P C C B B<br />

A 2 7 8 Oenanthe<br />

hispanica<br />

A 2 1 0<br />

Streptopelia<br />

turtur<br />

P D<br />

P C C B B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

CODICE<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.d. ANFIBI E RETTILI elencati nell'Allegato II della Direttiva 92/43/CEE<br />

NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

STANZ. MIGRATORIA<br />

Riprod. Svern. Stazion. Popolazione<br />

128<br />

Conserv<br />

1 2 2 0 Emys trinacris R A B B B<br />

1 2 1 7 Testudo hermanni R C B A B<br />

3.2.f. INVERTEBRATI elencati nell'Allegato II Direttiva 92/43/EEC<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

1 0 4 7<br />

Cordulegaster<br />

trinacriae<br />

Waterston, 1976<br />

STANZ. MIGRATORIA<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

Popolazione<br />

P D<br />

3.2.g. PIANTE elencate nell'Allegato II della Direttiva 92/43/EEC<br />

Conserv<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

1 7 9 0 Leontodon<br />

siculus<br />

Popolazione<br />

Conserv<br />

Isolam<br />

Isolam<br />

Isolam<br />

Globale<br />

Globale<br />

Globale<br />

C B C B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

GRUPPO<br />

U M A R P I V<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.3. Altre specie importanti di Flora e Fauna<br />

NOME SCIENTIFICO<br />

129<br />

POPOLAZIONE<br />

MOTIVAZIONE<br />

M Hystrix cristata R C<br />

M Lepus corsicanus P C<br />

A Discoglossus pictus P B<br />

R Chalcides ocellatus P C<br />

R Zamenis lineatus R A<br />

R Lacerta bilineata P A<br />

R Podarcis wagleriana P A<br />

I Acinipe calabra (O.G. Costa, 1828) P B<br />

I Alphasida grossa sicula (Solier, 1836) P B<br />

I<br />

Carabus (Eurycarabus) faminii faminii<br />

(Dejean, 1826)<br />

P A<br />

I Hydraena sicula Kiesenwetter, 1849 R B<br />

I Hydraena subirregularis Pic, 1918 R B<br />

I Leptobium siculum Gridelli, 1926 R B<br />

I Melanargia pherusa (Boisduval, 1833) V B<br />

I<br />

Monatractides (Monatractides) lusitanicus<br />

(Lundblad, 1941)<br />

R D<br />

I Ocypus aethiops luigionii (G. Müller, 1926) R B<br />

I Pamphagus marmoratus Burmeister, 1838 R A<br />

I Protzia felix (Gerecke, 1996) R D<br />

I Sericostoma siculum McLachlan, 1876 R D<br />

V Aceras anthropophorum R C<br />

V Anacamptis pyramidalis R C<br />

V Anthemis cupaniana V B<br />

V Anthirrhinum siculum R B<br />

V Barlia robertiana C C<br />

V Bellevalia dubia subsp. dubia C B<br />

V Biscutella maritima C B<br />

V Carlina sicula R D<br />

V Centaurea solstitialis subsp. schouwii R B<br />

V Cachrys ferulacea R D<br />

V Colchicum bivonae R<br />

V Crocus longiflorus C B<br />

V Cyclamen h<strong>ed</strong>erifolium C C<br />

V Cyclamen repandum C C<br />

V Cymbalaria pubescens R B<br />

V Daphne laureola R D<br />

V Dianthus siculus R B<br />

V Euphorbia ceratocarpa C B<br />

V Eryngium barrellieri V A<br />

V Euphorbia amygdaloides subsp. arbuscula R B<br />

V Gagea amblyopetala V A<br />

V Gagea busambarensis R A<br />

V Groenlandia densa V A<br />

V Himantoglossum hircinum R C<br />

V Iris pseudacorus R A<br />

V Iris pseudopumila R B<br />

V Lathyrus odoratus R B<br />

V Lepidium latifolium R D<br />

V Micromeria fruticulosa C B<br />

V Myriophyllum alterniflorum V A


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

GRUPPO<br />

U M A R P I V<br />

NOME SCIENTIFICO<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

130<br />

POPOLAZIONE<br />

MOTIVAZIONE<br />

V Nectaroscordon siculum R D<br />

V Neotinea maculata R C<br />

V Odontites bocconei R B<br />

V Oenanthe fistulosa R A<br />

V Ophrys apifera R C<br />

V Ophrys bertolonii R C<br />

V Ophrys exaltata R C<br />

V Ophrys fusca R C<br />

V Ophrys garganica R C<br />

V Ophrys incubacea R C<br />

V Ophrys lacaitae R C<br />

V Ophrys lutea subsp. lutea R C<br />

V Ophrys lutea subsp. minor R C<br />

V Ophrys sphecodes R C<br />

V Ophrys tenthr<strong>ed</strong>inifera R C<br />

V Ophrys vernixia subsp. vernixia R C<br />

V Orchis brancifortii R C<br />

V Orchis italica C C<br />

V Orchis lactea R C<br />

V Orchis longicornu R C<br />

V Orchis papilionacea var. grandiflora R C


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

DESCRIZIONE SITO (SEZ. 4.1)<br />

CARATTERISTCHE GENERALI SITO:<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Tipi di Habitat %<br />

N01 Marine areas, Sea inlets<br />

N02 Tidal rivers, Estuaries, Mud flats, Sand flats, Lagoons (including saltwork basins)<br />

N03 Salt marshes, Salt pastures, Salt steppes<br />

N04 Coastal sand dunes, Sand beaches, Machair<br />

N05 Shingle, Sea cliffs, Islets<br />

N06 Inland water bodies (Standing water, Running water)<br />

N07 Bogs, Marshes, Water fring<strong>ed</strong> vegetation, Fens<br />

N08 Heath, Scrub, Maquis and Garrigue, Phygrana 4<br />

N09 Dry grassland, Steppes 9<br />

N10 Humid grassland, Mesophile grassland 8<br />

N11 Alpine and sub-Alpine grassland<br />

N12 Extensive cereal cultures (including Rotation cultures with regular fallowing) 52<br />

N13 Ricefields<br />

N14 Improv<strong>ed</strong> grassland<br />

N15 Other arable land<br />

N16 Broad-leav<strong>ed</strong> deciduous woodland 6<br />

N17 Coniferous woodland 7<br />

N18 Evergreen woodland 10<br />

N19 Mix<strong>ed</strong> woodland<br />

N20 Artificial forest monoculture (e.g. Plantations of poplar or Exotic trees) 4<br />

N21 Non-forest areas cultivat<strong>ed</strong> with woody plants (including Orchards, groves, Vineyards, Dehesas) 1<br />

N22 Inland rocks, Screes, Sands, Permanent Snow and ice<br />

N23 Other land (including Towns, Villages, Roads, Waste places, Mines, Industrial sites)<br />

N24 Marine and coastal habitats (general)<br />

N25 Grassland and scrub habitats (general)<br />

N26 Woodland habitats (general)<br />

N27 Agricultural habitats (general)<br />

Totale 100<br />

131


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

B.1.10 Monte Genuardo e Santa Maria del Bosco<br />

Codice Sito: SIC ITA020035 Tipo: G Superficie: 2629,72<br />

Data compilazione della Sch<strong>ed</strong>a: 06/1998;<br />

Data ultimo aggiornamento: 10/2007 (informazione fornita da A.R.T.A.)<br />

Considerazioni circa i contenuti della sch<strong>ed</strong>a del Formulario Stantard <strong>ed</strong> esigenze di<br />

aggiornamento.<br />

Aspetti botanici<br />

Alla luce delle indagini sui dati esistenti effettuate e delle verifiche condotte è stato possibile<br />

riscontrare una generale adeguatezza e aggiornamento dei contenuti delle sch<strong>ed</strong>e del Formulario<br />

corrispondenti all’ultimo aggiornamento prodotto. Su suggerimento di esperti specialisti in<br />

campo forestale e sulla base delle verifiche bibliografiche, si è ritenuto utile eliminare l’habitat<br />

6310 perché tali aspetti vegetazionali sono peculiari della Penisola iberica con riferimento a<br />

talune specie del genere Quercus sp, che sono invece assenti dal corteggio floristico<br />

caratteristico della Sicilia. Pertanto dalla tabella 3.1 relative le percentuali è stata eliminata la<br />

riga inerente l’habitat 6310 <strong>ed</strong> i valori sono stati attribuiti all’habitat 9340. La stessa revisione e<br />

correzione hanno subito le sch<strong>ed</strong>e relative di ciascun sito dove è menzionato l’habitat 6310. Allo<br />

stesso modo si è provv<strong>ed</strong>uto per quanto riguarda l’habitat 9320, sostituito dall’habitat 5331.<br />

Si è ritenuto utile anche sostituire l’habitat *3170 con l’habitat 3150 Laghi eutrofici naturali con<br />

vegetazione Magnopotamion o Hydrocharition, sulla base dei dati sul territorio e dei riscontri<br />

che hanno evidenziato una prevalente presenza di bacini artificiali, spesso interessati<br />

dall’ins<strong>ed</strong>iamento di aspetti floristici naturali che rientrano nella categoria di habitat<br />

rappresentato.<br />

Nella Tabella 3.1 sono state eliminate le righe relative gli habitat 5330 Cespuglieti<br />

termom<strong>ed</strong>iterranei pr<strong>ed</strong>esertici e 8210 Pareti rocciose calcaree con vegetazione casmofitica:<br />

per quanto riguarda il 5330, spesso si tratta di vegetazione arbustiva con esigua percentuale di<br />

copertura (mosaici) e riconducibile invece ad aspetti arbustivi di Calicotome infesta e garighe di<br />

Cistus sp.; mentre gli aspetti ecologici e vegetazionali dell’habitat 8210 sono da riferire<br />

all’habitat 8214 Versanti calcarei dell’Italia meridionale.<br />

Compare nella tabella 3.1 l’habitat 5332 Formazioni di Ampelodesmos mauritanicus riferibile<br />

alle praterie xerofile con dominanza di Graminaceae cespitose composte in prevalenza di<br />

Ampelodesmos mauritanicus.<br />

A causa del periodo di scarsa fioritura (fine estate) sono state condotte poche verifiche sul<br />

contingente floristico, ma gli studi prec<strong>ed</strong>enti e i dati reperiti in bibliografia forniscono un<br />

132


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

quadro molto esauriente degli aspetti specifici relativi alle entità vegetali di interesse<br />

fitogeografico e fitosociologico.<br />

Aspetti faunistici<br />

La verifica delle sch<strong>ed</strong>e (relativamente ai campi 3.2 (a-f) e 3.3) si è basata essenzialmente su<br />

dati di bibliografia, dati in<strong>ed</strong>iti (cfr. Sezione B3.1 “Indagini effettuate e metodologie adottate”)<br />

e sulla consultazione di esperti.<br />

In particolare sono stati apportati i seguenti aggiornamenti:<br />

− nella tabella 3.2.d: Emys trinacris sostituisce Emys orbicularis;<br />

− nella tabella 3.3: Bufo siculus sostituisce Bufo viridis; Zamenis lineatus sostituisce Elaphe<br />

lineata; aggiunta di Discoglossus pictus.<br />

La proposta di aggiornamento del Formulario Standard Natura 2000<br />

Le tabelle che seguono riportano le diverse sezioni del Formulario Standard che sono state<br />

oggetto di revisione. In grassetto sono evidenziati gli aggiornamenti.<br />

LOCALIZZAZIONE DEL SITO (SEZ 2)<br />

2.1. LOCALIZZAZIONE CENTRO SITO<br />

LONGITUDINE LATITUDINE<br />

E 1 3 9 3 5 3 7 4 1 5 7<br />

2.2. AREA(ha): 2.3. LUNGHEZZA SITO(Km):<br />

2 6 3 0<br />

2.6. REGIONE BIO-GEOGRAFICA:<br />

Boreale Alpina Atlantica Continentale Macaronesica M<strong>ed</strong>iterranea<br />

133<br />

X


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

INFORMAZIONI ECOLOGICHE (SEZ. 3)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.1. Tipi di HABITAT presenti nel sito e relativa valutazione del sito:<br />

TIPI DI HABITAT ALLEGATO I:<br />

CODICE % COPERTA RAPRESENTATIVITA<br />

3 1 5 0 1 D<br />

5 2 3 0 1 D<br />

134<br />

SUPERFICIE<br />

RELATIVA<br />

GRADO<br />

CONSERVAZIONE<br />

VALUTAZIONE<br />

5 3 3 1 3 C C B B<br />

5 3 3 2 6 C C B B<br />

6 2 2 0 4 B C B B<br />

8 2 1 4 2 C C A A<br />

9 2 A 0 1 C C B B<br />

9 3 4 0 1 4 C C B B<br />

Copertura totale 3 2<br />

GLOBALE<br />

La nuova percentuale di copertura è calcolata, in ambiente GIS, in base alle superfici<br />

rappresentate nella cartografia degli Habitat


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.a. Uccelli elencati dell'Allegato 1 della Direttiva79/409/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

A 4 1 3<br />

Alectoris<br />

graeca<br />

whitakeri<br />

A 2 5 5 Anthus<br />

campestris<br />

A 2 4 3<br />

Calandrella<br />

brachydactyl<br />

a<br />

A 2 3 1 Coracias<br />

garrulus<br />

A 1 0 1 Falco<br />

biarmicus<br />

A 1 0 3 Falco<br />

peregrinus<br />

A 0 9 3 Hieraaetus<br />

fasciatus<br />

A 2 4 6 Lullula<br />

arborea<br />

A 2 4 2 Melanocoryp<br />

ha calandra<br />

A 0 7 3 Milvus<br />

migrans<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

R B B C B<br />

P A B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P A B A B<br />

3.2.b. Uccelli migratori abituali non elencati nell’Allegato 1 della Direttiva 79/409/ CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

A 2 4 7 Alauda arvensis<br />

A 1 1 3 Coturnix<br />

coturnix<br />

A 2 5 1 Hirundo rustica<br />

A 2 3 3 Jynx torquilla<br />

A 3 3 9 Lanius minor<br />

A 3 4 1 Lanius senator<br />

A 2 7 8 Oenanthe<br />

hispanica<br />

A 2 1 0 Streptopelia<br />

turtur<br />

STANZ MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

P C C<br />

P C C<br />

P C C<br />

P C C<br />

P C C<br />

P C C<br />

135<br />

P D<br />

P C C<br />

A B<br />

A B<br />

C B<br />

B B<br />

A B<br />

B B<br />

B B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.d. ANFIBI E RETTILI elencati nell'Allegato II della Direttiva 92/43/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

1 2 2 0 Emys<br />

trinacris<br />

STANZ. MIGRATORIA<br />

Riprod. Svern. Stazion. Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

R A B B B<br />

3.2.g. PIANTE elencate nell'Allegato II della Direttiva 92/43/EEC<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

1 7 9 0<br />

Leontodon<br />

siculus<br />

136<br />

Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

C B C B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

GRUPPO<br />

U M A R P I V<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.3. Altre specie importanti di Flora e Fauna<br />

NOME SCIENTIFICO<br />

137<br />

POPOLAZIONE<br />

U Aegithalos caudatus siculus R B<br />

MOTIVAZIONE<br />

M Felis silvestris R C<br />

M Hystrix cristata R C<br />

M Lepus corsicanus P C<br />

M Martes martes R C<br />

A Discoglossus pictus P B<br />

A Bufo siculus P B<br />

A Hyla interm<strong>ed</strong>ia V A<br />

R Chalcides ocellatus P C<br />

R Zamenis lineatus R A<br />

R Lacerta bilineata P C<br />

R Podarcis wagleriana P B<br />

I Acinipe calabra (O.G. Costa, 1828) P B<br />

I Alphasida grossa sicula (Solier, 1836) P B<br />

I Bolivarius bonneti painoi Ramne, 1927 R B<br />

I<br />

Bolivarius brevicollis trinacriae (La<br />

Greca, 1964)<br />

R B<br />

I Ctenodecticus siculus Ramne, 1927 R B<br />

I<br />

I<br />

Echinogammarus sicilianus G. Karaman &<br />

Tibaldi, 1973<br />

Glyptobothrus messinai La Greca et al.,<br />

2000<br />

R D<br />

P B<br />

I Hydraena sicula Kiesenwetter, 1849 R B<br />

I Hydraena subirregularis Pic, 1918 R B<br />

I Melanargia pherusa (Boisduval, 1833) V B<br />

I<br />

Monatractides (Monatractides)<br />

lusitanicus (Lundblad, 1941)<br />

R D<br />

I Nargus (Demochrus) siculus Jeannel, 1936 R B<br />

I<br />

Ocypus aethiops luigionii (G. Müller,<br />

1926)<br />

R B<br />

I Pamphagus marmoratus Burmeister, 1838 R B<br />

I Platycleis ragusai Ramne, 1927 R B<br />

I Pseudoyersinia lagrecai Lombardo, 1984 R B<br />

I Tasgius falcifer aliquoi (Bordoni, 1976) P B<br />

I<br />

Tasgius globulifer evitendus (Tottenham,<br />

1945)<br />

P B<br />

I Tasgius p<strong>ed</strong>ator siculus (Aubé, 1842) P B<br />

V Aceras anthropophorum R C<br />

V Anacamptis pyramidalis R C<br />

V Anthemis cupaniana V B<br />

V Aristolochia clusii R A<br />

V Barlia robertiana C C<br />

V Bellevalia dubia subsp. dubia C B<br />

V Biscutella maritima C B<br />

V Bivonaea lutea C B<br />

V Brassica rupestris R A<br />

V Buglossoides minima P A<br />

V Carduus macrocephalus subsp. siculus R B<br />

V Centaurea parlatoris V B<br />

V Centaurea solstitialis subsp. schouwii R B<br />

V Cephalanthera longifolia V C<br />

V Colchicum bivonae R B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

GRUPPO<br />

U M A R P I V<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

NOME SCIENTIFICO<br />

138<br />

POPOLAZIONE<br />

V Crepis vesicaria subsp. hyemalis R B<br />

V Crocus longiflorus C B<br />

MOTIVAZIONE<br />

V Cyclamen h<strong>ed</strong>erifolium C C<br />

V Cyclamen repandum C C<br />

V Cymbalaria pubescens R B<br />

V Daphne laureola R D<br />

V Dianthus arrostii R A<br />

V Echinops siculus R A<br />

V Erysimum metlesicsii V A<br />

V Euonymus europaeus V D<br />

V Euphorbia bivonae V B<br />

V Euphorbia amygdaloides subsp. arbuscula R B<br />

V Euphorbia dendroides C C<br />

V Euphorbia ceratocarpa C B<br />

V Fontinalis hypnoides var. duriaei P A<br />

V Gagea amblyopetala V A<br />

V Gagea busambarensis R A<br />

V Himantoglossum hircinum R C<br />

V Iris pseudopumila R B<br />

V Lathyrus odoratus R B<br />

V Leucojum autumnale R D<br />

V Limodorum abortivum R C<br />

V Magydaris pastinacea R D<br />

V Micromeria canescens R B<br />

V Micromeria fruticulosa C B<br />

V Neotinea maculata R C<br />

V Nepeta apulei R A<br />

V Nepeta tuberosa R A<br />

V Odontites bocconei R B<br />

V Ophrys apifera R C<br />

V Ophrys bertolonii R C<br />

V Ophrys bombyliflora R C<br />

V Ophrys exaltata R C<br />

V Ophrys fusca R C<br />

V Ophrys garganica R C<br />

V Ophrys incubacea R C


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

DESCRIZIONE SITO (SEZ. 4.1)<br />

CARATTERISTCHE GENERALI SITO:<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Tipi di Habitat %<br />

N01 Marine areas, Sea inlets<br />

N02 Tidal rivers, Estuaries, Mud flats, Sand flats, Lagoons (including saltwork basins)<br />

N03 Salt marshes, Salt pastures, Salt steppes<br />

N04 Coastal sand dunes, Sand beaches, Machair<br />

N05 Shingle, Sea cliffs, Islets<br />

N06 Inland water bodies (Standing water, Running water)<br />

N07 Bogs, Marshes, Water fring<strong>ed</strong> vegetation, Fens<br />

N08 Heath, Scrub, Maquis and Garrigue, Phygrana 8<br />

N09 Dry grassland, Steppes 10<br />

N10 Humid grassland, Mesophile grassland 2<br />

N11 Alpine and sub-Alpine grassland<br />

N12 Extensive cereal cultures (including Rotation cultures with regular fallowing) 28<br />

N13 Ricefields<br />

N14 Improv<strong>ed</strong> grassland<br />

N15 Other arable land<br />

N16 Broad-leav<strong>ed</strong> deciduous woodland 1<br />

N17 Coniferous woodland 15<br />

N18 Evergreen woodland 10<br />

N19 Mix<strong>ed</strong> woodland<br />

N20 Artificial forest monoculture (e.g. Plantations of poplar or Exotic trees)<br />

N21 Non-forest areas cultivat<strong>ed</strong> with woody plants (including Orchards, groves, Vineyards, Dehesas) 24<br />

N22 Inland rocks, Screes, Sands, Permanent Snow and ice 1<br />

N23 Other land (including Towns, Villages, Roads, Waste places, Mines, Industrial sites)<br />

N24 Marine and coastal habitats (general)<br />

N25 Grassland and scrub habitats (general)<br />

N26 Woodland habitats (general)<br />

N27 Agricultural habitats (general)<br />

Totale 100<br />

139


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

B.1.11 M. Triona e M. Colomba<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Codice Sito: SIC ITA020036 Tipo: G Superficie: 3313,15<br />

Data compilazione della Sch<strong>ed</strong>a: 06/1998;<br />

Data ultimo aggiornamento: 10/2007 (informazione fornita da A.R.T.A.)<br />

Considerazioni circa i contenuti della sch<strong>ed</strong>a del Formulario Stantard <strong>ed</strong> esigenze di<br />

aggiornamento.<br />

Aspetti botanici<br />

Alla luce delle indagini sui dati esistenti effettuate e delle verifiche condotte è stato possibile<br />

riscontrare una generale adeguatezza e aggiornamento dei contenuti delle sch<strong>ed</strong>e del Formulario<br />

corrispondenti all’ultimo aggiornamento prodotto. Su suggerimento di esperti specialisti in<br />

campo forestale e sulla base delle verifiche bibliografiche, si è ritenuto utile eliminare l’habitat<br />

6310 perché tali aspetti vegetazionali sono peculiari della Penisola iberica con riferimento a<br />

talune specie del genere Quercus sp, che sono invece assenti dal corteggio floristico<br />

caratteristico della Sicilia. Pertanto dalla tabella 3.1 relative le percentuali è stata eliminata la<br />

riga inerente l’habitat 6310 <strong>ed</strong> i valori sono stati attribuiti all’habitat 9340. La stessa revisione e<br />

correzione hanno subito le sch<strong>ed</strong>e relative di ciascun sito dove è menzionato l’habitat 6310.<br />

Si è ritenuto utile anche sostituire l’habitat *3170 con l’habitat 3150 Laghi eutrofici naturali con<br />

vegetazione Magnopotamion o Hydrocharition, sulla base dei dati sul territorio e dei riscontri<br />

che hanno evidenziato una prevalente presenza di bacini artificiali, spesso interessati<br />

dall’ins<strong>ed</strong>iamento di aspetti floristici naturali che rientrano nella categoria di habitat<br />

rappresentato.<br />

Nella Tabella 3.1 sono state eliminate le righe relative gli habitat 5330 Cespuglieti<br />

termom<strong>ed</strong>iterranei pr<strong>ed</strong>esertici e 8210 Pareti rocciose calcaree con vegetazione casmofitica:<br />

per quanto riguarda il 5330, spesso si tratta di vegetazione arbustiva con esigua percentuale di<br />

copertura (mosaici) e riconducibile ad aspetti di 5331 Formazioni di Euphorbia dendroides;<br />

mentre gli aspetti ecologici e vegetazionali dell’habitat 8210 sono da riferire all’habitat 8214<br />

Versanti calcarei dell’Italia meridionale.<br />

Compare nella tabella 3.1 l’habitat 5332 Formazioni di Ampelodesmos mauritanicus riferibile<br />

alle praterie xerofile con dominanza di Graminaceae cespitose composte in prevalenza di<br />

Ampelodesmos mauritanicus.<br />

A causa del periodo di scarsa fioritura (fine estate) sono state condotte poche verifiche sul<br />

contingente floristico, ma gli studi prec<strong>ed</strong>enti e i dati reperiti in bibliografia forniscono un<br />

quadro molto esauriente degli aspetti specifici relativi alle entità vegetali di interesse<br />

fitogeografico e fitosociologico.<br />

140


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Aspetti faunistici<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

La verifica delle sch<strong>ed</strong>e (relativamente ai campi 3.2 (a-f) e 3.3) si è basata essenzialmente su<br />

dati di bibliografia, dati in<strong>ed</strong>iti (cfr. Sezione B3.1 “Indagini effettuate e metodologie adottate”)<br />

e sulla consultazione di esperti.<br />

In particolare nella tabella 3.3 è stato apportato il seguente aggiornamento: Zamenis lineatus<br />

sostituisce Elaphe lineata.<br />

La proposta di aggiornamento del Formulario Standard Natura 2000<br />

Le tabelle che seguono riportano le diverse sezioni del Formulario Standard che sono state<br />

oggetto di revisione. In grassetto sono evidenziati gli aggiornamenti.<br />

LOCALIZZAZIONE DEL SITO (SEZ 2)<br />

2.1. LOCALIZZAZIONE CENTRO SITO<br />

LONGITUDINE LATITUDINE<br />

E 1 3 1 9 1 3 3 7 4 7 2 4<br />

2.2. AREA(ha): 2.3. LUNGHEZZA SITO(Km):<br />

3 3 1 3<br />

2.6. REGIONE BIO-GEOGRAFICA:<br />

Boreale Alpina Atlantica Continentale Macaronesica M<strong>ed</strong>iterranea<br />

141<br />

X


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

INFORMAZIONI ECOLOGICHE (SEZ. 3)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.1. Tipi di HABITAT presenti nel sito e relativa valutazione del sito:<br />

TIPI DI HABITAT ALLEGATO I:<br />

CODICE<br />

%<br />

COPERTA<br />

RAPRESENTATIVITA SUPERFICIE<br />

RELATIVA<br />

3 1 5 0 1 D<br />

5 3 3 1 1 D<br />

142<br />

GRADO<br />

CONSERVAZIONE<br />

VALUTAZIONE<br />

5 3 3 2 1 2 B C B B<br />

6 2 2 0 1 B C B B<br />

8 1 3 0 1 D<br />

8 2 1 4 1 D<br />

9 2 A 0 1 D<br />

9 3 4 0 2 6 B C B B<br />

Copertura totale 4 4<br />

GLOBALE<br />

La nuova percentuale di copertura è calcolata, in ambiente GIS, in base alle superfici<br />

rappresentate nella cartografia degli Habitat


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.a. Uccelli elencati dell'Allegato 1 della Direttiva79/409/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

A 4 1 3<br />

Alectoris<br />

graeca<br />

whitakeri<br />

A 2 5 5 Anthus<br />

campestris<br />

A 2 4 3 Calandrella<br />

brachydactyla<br />

A 0 8 3 Circus<br />

macrourus<br />

A 2 3 1 Coracias<br />

garrulus<br />

A 1 0 1 Falco<br />

biarmicus<br />

A 0 9 5 Falco<br />

naumanni<br />

A 2 4 6 Lullula<br />

arborea<br />

A 2 4 2 Melanocorypha<br />

calandra<br />

ST<br />

AN<br />

Z.<br />

Ripro<br />

d.<br />

MIGRATORIA Popolazione<br />

Sver<br />

n.<br />

Stazio<br />

n.<br />

143<br />

Conser<br />

v<br />

Isolam<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P D<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P B B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

A 0 7 3 Milvus migrans P A B A B<br />

3.2.b. Uccelli migratori abituali non elencati nell’Allegato 1 della Direttiva 79/409/ CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

A 2 4 7 Alauda<br />

arvensis<br />

A 1 1 3 Coturnix<br />

coturnix<br />

A 3 4 1<br />

Lanius<br />

senator<br />

A 2 7 8 Oenanthe<br />

hispanica<br />

A 2 1 0<br />

Streptopelia<br />

turtur<br />

Global<br />

e<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

P C C A B<br />

P C C A B<br />

P C C B B<br />

P D<br />

P C C B B<br />

3.2.g. PIANTE elencate nell'Allegato II della Direttiva 92/43/EEC<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

Popolazione<br />

Conserv<br />

1 4 6 8 Dianthus rupicola C B C B<br />

1 7 9 0 Leontodon<br />

siculus<br />

Isolam<br />

Globale<br />

C B C B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

GRUPPO<br />

U M A R P I V<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.3. Altre specie importanti di Flora e Fauna<br />

NOME SCIENTIFICO<br />

144<br />

POPOLAZIONE<br />

MOTIVAZIONE<br />

M Hystrix cristata R C<br />

M Lepus corsicanus P C<br />

R Chalcides ocellatus P C<br />

R Zamenis lineatus R A<br />

R Lacerta bilineata P A<br />

R Podarcis wagleriana P A<br />

I Acinipe calabra (O.G. Costa, 1828) P B<br />

I Agapanthia dahli sicula Ganglbauer, 1884 R A<br />

I Alphasida grossa sicula (Solier, 1836) P B<br />

I<br />

Anisorhynchus barbarus sturmi Boheman,<br />

1842<br />

R D<br />

I Bolivarius bonneti painoi Ramne, 1927 R B<br />

I Ctenodecticus siculus Ramne, 1927 R B<br />

I<br />

I<br />

I<br />

Glyptobothrus messinai La Greca et al.,<br />

2000<br />

Hydryphantes (Hydryphantes) armentarius<br />

Gerecke, 1996<br />

Modicogryllus algirius algirius (Saussure,<br />

1877)<br />

P B<br />

R D<br />

R D<br />

I Nemoura palliventris Aubert, 1953 R D<br />

I Pamphagus marmoratus Burmeister, 1838 R A<br />

I Tasgius falcifer aliquoi (Bordoni, 1976) P B<br />

I<br />

Tasgius globulifer evitendus (Tottenham,<br />

1945)<br />

P B<br />

I Tasgius p<strong>ed</strong>ator siculus (Aubé, 1842) P B<br />

V Aceras anthropophorum R C<br />

V Anacamptis pyramidalis R C<br />

V Anthirrhinum siculum R B<br />

V Aristolochia clusii R A<br />

V Barlia robertiana C C<br />

V Bellevalia dubia subsp. dubia C B<br />

V Biscutella maritima C B<br />

V Bivonaea lutea C B<br />

V Brassica rupestris R A<br />

V Carlina sicula R B<br />

V Carpinus orientalis P A<br />

V Centaurea solstitialis subsp. schouwii R B<br />

V Crocus longiflorus C B<br />

V Cyclamen h<strong>ed</strong>erifolium C C<br />

V Cyclamen repandum C C<br />

V Cymbalaria pubescens R B<br />

V Daphne laureola R D<br />

V Dianthus siculus R B<br />

V Euphorbia dendroides C C<br />

V Euphorbia ceratocarpa C B<br />

V Erysimum bonannianum R B<br />

V Euphorbia amygdaloides subsp. arbuscula R B<br />

V Himantoglossum hircinum R C


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

DESCRIZIONE SITO (SEZ. 4.1)<br />

CARATTERISTCHE GENERALI SITO:<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Tipi di Habitat %<br />

N01 Marine areas, Sea inlets<br />

N02 Tidal rivers, Estuaries, Mud flats, Sand flats, Lagoons (including saltwork basins)<br />

N03 Salt marshes, Salt pastures, Salt steppes<br />

N04 Coastal sand dunes, Sand beaches, Machair<br />

N05 Shingle, Sea cliffs, Islets<br />

N06 Inland water bodies (Standing water, Running water)<br />

N07 Bogs, Marshes, Water fring<strong>ed</strong> vegetation, Fens<br />

N08 Heath, Scrub, Maquis and Garrigue, Phygrana 5<br />

N09 Dry grassland, Steppes 14<br />

N10 Humid grassland, Mesophile grassland 8<br />

N11 Alpine and sub-Alpine grassland<br />

N12 Extensive cereal cultures (including Rotation cultures with regular fallowing) 32<br />

N13 Ricefields<br />

N14 Improv<strong>ed</strong> grassland<br />

N15 Other arable land 1<br />

N16 Broad-leav<strong>ed</strong> deciduous woodland 12<br />

N17 Coniferous woodland 15<br />

N18 Evergreen woodland 9<br />

N19 Mix<strong>ed</strong> woodland<br />

N20 Artificial forest monoculture (e.g. Plantations of poplar or Exotic trees) 1<br />

N21 Non-forest areas cultivat<strong>ed</strong> with woody plants (including Orchards, groves, Vineyards, Dehesas) 2<br />

N22 Inland rocks, Screes, Sands, Permanent Snow and ice<br />

N23 Other land (including Towns, Villages, Roads, Waste places, Mines, Industrial sites)<br />

N24 Marine and coastal habitats (general)<br />

N25 Grassland and scrub habitats (general)<br />

N26 Woodland habitats (general)<br />

N27 Agricultural habitats (general)<br />

Totale 100<br />

145


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

B.1.12 <strong>Monti</strong> Barracù, Cardellìa, Pizzo Cangialosi e Gole del Torrente Corleone<br />

Codice Sito: SIC ITA020037 Tipo: G Superficie: 5319,78<br />

Data compilazione della Sch<strong>ed</strong>a: 06/1998;<br />

Data ultimo aggiornamento: 10/2007 (informazione fornita da A.R.T.A.)<br />

Considerazioni circa i contenuti della sch<strong>ed</strong>a del Formulario Stantard <strong>ed</strong> esigenze di<br />

aggiornamento.<br />

Aspetti botanici<br />

Alla luce delle indagini sui dati esistenti effettuate e delle verifiche condotte è stato possibile<br />

riscontrare una generale adeguatezza e aggiornamento dei contenuti delle sch<strong>ed</strong>e del Formulario<br />

corrispondenti all’ultimo aggiornamento prodotto. Su suggerimento di esperti specialisti in<br />

campo forestale e sulla base delle verifiche bibliografiche, si è ritenuto utile eliminare l’habitat<br />

6310 perché tali aspetti vegetazionali sono peculiari della Penisola iberica con riferimento a<br />

talune specie del genere Quercus sp, che sono invece assenti dal corteggio floristico<br />

caratteristico della Sicilia. Pertanto dalla tabella 3.1 relative le percentuali è stata eliminata la<br />

riga inerente l’habitat 6310 <strong>ed</strong> i valori sono stati attribuiti all’habitat 9340. La stessa revisione e<br />

correzione hanno subito le sch<strong>ed</strong>e relative di ciascun sito dove è menzionato l’habitat 6310.<br />

Si è ritenuto utile anche sostituire l’habitat *3170 con l’habitat 3150 Laghi eutrofici naturali con<br />

vegetazione Magnopotamion o Hydrocharition, sulla base dei dati sul territorio e dei riscontri<br />

che hanno evidenziato una prevalente presenza di bacini artificiali, spesso interessati<br />

dall’ins<strong>ed</strong>iamento di aspetti floristici naturali che rientrano nella categoria di habitat<br />

rappresentato.<br />

Nella Tabella 3.1 sono state eliminate le righe relative gli habitat 5330 Cespuglieti<br />

termom<strong>ed</strong>iterranei pr<strong>ed</strong>esertici e 8210 Pareti rocciose calcaree con vegetazione casmofitica:<br />

per quanto riguarda il 5330, spesso si tratta di vegetazione arbustiva con esigua percentuale di<br />

copertura (mosaici) e riconducibile ad aspetti di 5331 Formazioni di Euphorbia dendroides;<br />

mentre gli aspetti ecologici e vegetazionali dell’habitat 8210 sono da riferire all’habitat 8214<br />

Versanti calcarei dell’Italia meridionale.<br />

Compare nella tabella 3.1 l’habitat 5332 Formazioni di Ampelodesmos mauritanicus riferibile<br />

alle praterie xerofile con dominanza di Graminaceae cespitose composte in prevalenza di<br />

Ampelodesmos mauritanicus.<br />

A causa del periodo di scarsa fioritura (fine estate) sono state condotte poche verifiche sul<br />

contingente floristico, ma gli studi prec<strong>ed</strong>enti e i dati reperiti in bibliografia forniscono un<br />

quadro molto esauriente degli aspetti specifici relativi alle entità vegetali di interesse<br />

fitogeografico e fitosociologico.<br />

146


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Aspetti faunistici<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

La verifica delle sch<strong>ed</strong>e (relativamente ai campi 3.2 (a-f) e 3.3) si è basata essenzialmente su<br />

dati di bibliografia, dati in<strong>ed</strong>iti (cfr. Sezione B3.1 “Indagini effettuate e metodologie adottate”)<br />

e sulla consultazione di esperti.<br />

In particolare sono stati apportati i seguenti aggiornamenti:<br />

− nella tabella 3.2.d Emys trinacris sostituisce Emys orbicularis;<br />

− nella tabella 3.3 Zamenis lineatus sostituisce Elaphe lineata; aggiunta di Discoglossus pictus.<br />

La proposta di aggiornamento del Formulario Standard Natura 2000<br />

Le tabelle che seguono riportano le diverse sezioni del Formulario Standard che sono state<br />

oggetto di revisione. In grassetto sono evidenziati gli aggiornamenti.<br />

LOCALIZZAZIONE DEL SITO (SEZ 2)<br />

2.1. LOCALIZZAZIONE CENTRO SITO<br />

LONGITUDINE LATITUDINE<br />

2.1. E LOCALIZZAZIONE 1 3 1 CENTRO 9 SITO 1 4 3 7 4 6 1 2<br />

2.2. LONGITUDINE AREA(ha): 2.3. LUNGHEZZA SITO(Km): LATITUDINE<br />

E 1 3 5 3 1 2 9 0 1 4 3 7 4 6 1 2<br />

2.2. 2.6. AREA(ha): REGIONE BIO-GEOGRAFICA: 2.3. LUNGHEZZA SITO(Km):<br />

5 3 2 0<br />

2.6. Boreale REGIONE BIO-GEOGRAFICA:<br />

Alpina Atlantica Continentale Macaronesica M<strong>ed</strong>iterranea<br />

Boreale Alpina Atlantica Continentale Macaronesica M<strong>ed</strong>iterranea<br />

147<br />

X<br />

X


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

INFORMAZIONI ECOLOGICHE (SEZ. 3)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.1. Tipi di HABITAT presenti nel sito e relativa valutazione del sito:<br />

TIPI DI HABITAT ALLEGATO I:<br />

CODICE % COPERTA RAPRESENTATIVITA<br />

3 1 5 0 1 D<br />

3 2 9 0 1 D<br />

148<br />

SUPERFICIE<br />

RELATIVA<br />

GRADO<br />

CONSERVAZIONE<br />

VALUTAZIONE<br />

GLOBALE<br />

5 3 3 1 1 C C B C<br />

5 3 3 2 6 A C B B<br />

6 2 2 0 2 1 B C B B<br />

8 1 3 0 1 D<br />

8 2 1 4 1 D<br />

9 2 A 0 1 D<br />

9 3 4 0 3 C C B B<br />

Copertura totale 3 6<br />

La nuova percentuale di copertura è calcolata, in ambiente GIS, in base alle superfici<br />

rappresentate nella cartografia degli Habitat


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.a. Uccelli elencati dell'Allegato 1 della Direttiva79/409/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

A 4 1 3<br />

Alectoris<br />

graeca<br />

whitakeri<br />

A 2 5 5 Anthus<br />

campestris<br />

A 2 4 3 Calandrella<br />

brachydactyla<br />

A 0 8 3 Circus<br />

macrourus<br />

A 2 3 1 Coracias<br />

garrulus<br />

A 1 0 1 Falco<br />

biarmicus<br />

A 0 9 5 Falco<br />

naumanni<br />

A 1 0 3 Falco<br />

peregrinus<br />

A 0 9 3 Hieraaetus<br />

fasciatus<br />

A 2 4 6 Lullula<br />

arborea<br />

A 2 4 2 Melanocoryph<br />

a calandra<br />

STAN<br />

Z.<br />

Riprod<br />

.<br />

MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Svern. Stazion<br />

.<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P D B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P B B C B<br />

R B B C B<br />

P A B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

A 0 7 3 Milvus migrans P A B A B<br />

A 0 7 4 Milvus milvus P B B A B<br />

A 0 7 7 Neophron<br />

percnopterus<br />

R B B A A<br />

3.2.b. Uccelli migratori abituali non elencati nell’Allegato 1 della Direttiva 79/409/ CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

A 2 4 7 Alauda arvensis P C C A B<br />

A 1 1 3 Coturnix<br />

coturnix<br />

P C C A B<br />

A 3 3 9 Lanius minor P C C A B<br />

A 3 4 1 Lanius senator P C C B B<br />

A 2 7 8 Oenanthe<br />

hispanica<br />

A 2 1 0<br />

Streptopelia<br />

turtur<br />

149<br />

P D<br />

P C C B B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.d. ANFIBI E RETTILI elencati nell'Allegato II della Direttiva 92/43/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

1 2 2 0 Emys<br />

trinacris<br />

STANZ. MIGRATORIA<br />

Riprod. Svern. Stazion. Popolazione<br />

150<br />

Conserv<br />

Isolam<br />

R A B B B<br />

3.2.g. PIANTE elencate nell'Allegato II della Direttiva 92/43/EEC<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

Popolazione<br />

Conserv<br />

1 4 6 8 Dianthus rupicola C B C B<br />

1 7 9 0 Leontodon<br />

siculus<br />

Isolam<br />

Globale<br />

Globale<br />

C B C B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

gruppo<br />

U M A R P I V<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.3. Altre specie importanti di Flora e Fauna<br />

nome scientifico<br />

151<br />

popolazione<br />

motivazione<br />

M Hystrix cristata R C<br />

M Lepus corsicanus P C<br />

A Discoglossus pictus P B<br />

R Chalcides ocellatus P C<br />

R Zamenis lineatus R A<br />

R Lacerta bilineata P A<br />

R Podarcis wagleriana P A<br />

I Acinipe calabra (O.G. Costa, 1828) P B<br />

I Acinopus (Acinopus) ambiguus Dejean, 1829 R B<br />

I Acinopus (Acinopus) baudii Fiori, 1913 R D<br />

I Agapanthia sicula sicula Ganglbauer, 1884 R B<br />

I Alphasida grossa sicula (Solier, 1836) P B<br />

I Anisorhynchus barbarus sturmi Boheman, 1842 R D<br />

I Bolivarius bonneti painoi Ramne, 1927 R B<br />

I Colias crocea (Geoffroy, 1785) C A D<br />

I Cordulegaster bidentata sicilica Fraser, 1929 R A D<br />

I Ctenodecticus siculus Ramne, 1927 R B<br />

I Hydraena sicula Kiesenwetter, 1849 R B<br />

I Hydraena subirregularis Pic, 1918 R B<br />

I Leptobium siculum Gridelli, 1926 R B<br />

I Melanargia pherusa (Boisduval, 1833) V B<br />

I Modicogryllus algirius algirius (Saussure, 1877) R D<br />

I Nemoura palliventris Aubert, 1953 R D<br />

I Ocypus aethiops luigionii (G. Müller, 1926) R B<br />

I Pamphagus marmoratus Burmeister, 1838 R A<br />

I Potamophylax gambaricus R A<br />

I Rhyacophila rougemonti R A<br />

I Sericostoma siculum McLachlan, 1876 R D<br />

I Tasgius falcifer aliquoi (Bordoni, 1976) P B<br />

I Tasgius globulifer evitendus (Tottenham, 1945) P B<br />

I Tasgius p<strong>ed</strong>ator siculus (Aubé, 1842) P B<br />

V Anacamptis pyramidalis R C<br />

V Anthirrhinum siculum R B<br />

V Anthemis cupaniana V B<br />

V Aristolochia clusii R A<br />

V Barlia robertiana C C<br />

V Bellevalia dubia subsp. dubia C B<br />

V Biscutella maritima C B<br />

V Bivonaea lutea C B<br />

V Brassica rupestris R A<br />

V Carlina sicula R B<br />

V Centaurea solstitialis subsp. schouwii R B<br />

V Crocus longiflorus C B<br />

V Colchicum bivonae R<br />

V Cyclamen h<strong>ed</strong>erifolium C C


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

gruppo<br />

U M A R P I V<br />

nome scientifico<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

152<br />

popolazione<br />

motivazione<br />

V Cyclamen repandum C C<br />

V Cymbalaria pubescens R B<br />

V Daphne laureola R D<br />

V Dianthus siculus R B<br />

V Euphorbia dendroides C C<br />

V Euphorbia ceratocarpa C B<br />

V Erysimum bonannianum R B<br />

V Euphorbia amygdaloides subsp. arbuscula R B<br />

V Himantoglossum hircinum R C


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

DESCRIZIONE SITO (SEZ. 4.1)<br />

CARATTERISTCHE GENERALI SITO:<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Tipi di Habitat %<br />

N01 Marine areas, Sea inlets<br />

N02 Tidal rivers, Estuaries, Mud flats, Sand flats, Lagoons (including saltwork basins)<br />

N03 Salt marshes, Salt pastures, Salt steppes<br />

N04 Coastal sand dunes, Sand beaches, Machair<br />

N05 Shingle, Sea cliffs, Islets<br />

N06 Inland water bodies (Standing water, Running water)<br />

N07 Bogs, Marshes, Water fring<strong>ed</strong> vegetation, Fens<br />

N08 Heath, Scrub, Maquis and Garrigue, Phygrana 3<br />

N09 Dry grassland, Steppes 33<br />

N10 Humid grassland, Mesophile grassland 11<br />

N11 Alpine and sub-Alpine grassland<br />

N12 Extensive cereal cultures (including Rotation cultures with regular fallowing) 42<br />

N13 Ricefields<br />

N14 Improv<strong>ed</strong> grassland<br />

N15 Other arable land<br />

N16 Broad-leav<strong>ed</strong> deciduous woodland 1<br />

N17 Coniferous woodland 5<br />

N18 Evergreen woodland 3<br />

N19 Mix<strong>ed</strong> woodland<br />

N20 Artificial forest monoculture (e.g. Plantations of poplar or Exotic trees) 1<br />

N21 Non-forest areas cultivat<strong>ed</strong> with woody plants (including Orchards, groves, Vineyards, Dehesas)<br />

N22 Inland rocks, Screes, Sands, Permanent Snow and ice 1<br />

N23 Other land (including Towns, Villages, Roads, Waste places, Mines, Industrial sites)<br />

N24 Marine and coastal habitats (general)<br />

N25 Grassland and scrub habitats (general)<br />

N26 Woodland habitats (general)<br />

N27 Agricultural habitats (general)<br />

Totale 100<br />

153


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

B.1.13 <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>, Rocca Busambra e Bosco della Ficuzza<br />

Codice Sito: ZPS ITA020048 Tipo: F Superficie: 44002,99<br />

Data compilazione della Sch<strong>ed</strong>a: 12/2005;<br />

Considerazioni circa i contenuti della sch<strong>ed</strong>a del Formulario Stantard <strong>ed</strong> esigenze di<br />

aggiornamento.<br />

Aspetti botanici<br />

Alla luce delle indagini sui dati esistenti e delle verifiche condotte è stato effettuare un<br />

aggiornamento dei contenuti delle sch<strong>ed</strong>e del Formulario corrispondenti all’ultimo<br />

aggiornamento prodotto. Su suggerimento di esperti specialisti in campo forestale e sulla base<br />

delle verifiche bibliografiche, si è ritenuto utile eliminare l’habitat 6310 perché tali aspetti<br />

vegetazionali sono peculiari della Penisola iberica con riferimento a talune specie del genere<br />

Quercus sp, che sono invece assenti dal corteggio floristico caratteristico della Sicilia. Pertanto<br />

dalla tabella 3.1 relativa le percentuali è stata eliminata la riga inerente l’habitat 6310 <strong>ed</strong> i<br />

valori sono stati attribuiti all’habitat 9340. La stessa revisione e correzione hanno subito le<br />

sch<strong>ed</strong>e relative di ciascun sito dove è menzionato l’habitat 6310. Allo stesso modo si è<br />

provv<strong>ed</strong>uto per quanto riguarda l’habitat 9320, sostituito dall’habitat 5331. L’habitat 9180*<br />

Foreste di versanti, ghiaioni e valloni del Tilio-Acerion fa riferimento a taluni popolamenti di<br />

Fraxinus angustifolius che non coincide con la collocazione sintassonomica della denominazione<br />

dell’habitat stesso nè tanto meno con l’ecologia propria del Tilio - Acerion: pertanto si è ritenuto<br />

utile eliminare l’habitat 9180 e sostituirlo con 91B0 Frassineti termofili a Fraxinus angustifolia.<br />

Si è ritenuto utile anche sostituire l’habitat *3170 con l’habitat 3150 Laghi eutrofici naturali con<br />

vegetazione Magnopotamion o Hydrocharition, sulla base dei dati sul territorio e dei riscontri<br />

che hanno evidenziato una prevalente presenza di bacini artificiali, spesso interessati<br />

dall’ins<strong>ed</strong>iamento di aspetti floristici naturali che rientrano nella categoria di habitat<br />

rappresentato. Lo stesso è stato fatto per l’habitat 3280, sostituito con l’habitat 3290 che<br />

risponde in modo adeguato alla situazione vegetazionale e ambientale del sito, anche su<br />

suggerimento degli specialisti forestali.<br />

Nella Tabella 3.1 sono state inserite righe per taluni habitat: in riferimento all’habitat 8214<br />

Versanti calcarei dell’Italia meridionale, perchè sulla base dei riscontri bibliografici e dei dati in<br />

letteratura, sono presenti formazioni vegetazionali riconducibili all’habitat menzionato; in<br />

riferimento all’habitat 5333 si rilevano talune formazioni riconducibili ad aspetti arbustivi<br />

inquadrabili nell’habitat 5333 Formazioni di Chamaerops humilis.<br />

Compare nella tabella 3.1 anche l’habitat 5332 Formazioni di Ampelodesmos mauritanicus<br />

riferibile alle praterie xerofile con dominanza di Graminaceae cespitose composte in prevalenza<br />

di Ampelodesmos mauritanicus.<br />

154


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

A causa del periodo di scarsa fioritura (fine estate) sono state condotte poche verifiche sul<br />

contingente floristico, ma gli studi prec<strong>ed</strong>enti e i dati reperiti in bibliografia forniscono un<br />

quadro molto esauriente degli aspetti specifici relativi alle entità vegetali di interesse<br />

fitogeografico e fitosociologico.<br />

Aspetti faunistici<br />

La verifica delle sch<strong>ed</strong>e (relativamente ai campi 3.2 (a-f) e 3.3) si è basata essenzialmente su<br />

dati di bibliografia, dati in<strong>ed</strong>iti (cfr. Sezione B3.1 “Indagini effettuate e metodologie adottate”)<br />

e sulla consultazione di esperti.<br />

In particolare sono stati apportati i seguenti aggiornamenti:<br />

− nella tabella 3.2.d Emys trinacris sostituisce Emys orbicularis; eliminazione di Elaphe situla;<br />

− nella tabella 3.3 Bufo siculus sostituisce Bufo viridis; Zamenis lineatus sostituisce Elaphe<br />

lineata.<br />

La proposta di aggiornamento del Formulario Standard Natura 2000<br />

Le tabelle che seguono riportano le diverse sezioni del Formulario Standard che sono state<br />

oggetto di revisione. In grassetto sono evidenziati gli aggiornamenti.<br />

LOCALIZZAZIONE DEL SITO (SEZ 2)<br />

2.1. LOCALIZZAZIONE CENTRO SITO<br />

LONGITUDINE LATITUDINE<br />

E 1 3 1 9 1 3 3 7 4 7 2 4<br />

2.2. AREA(ha): 2.3. LUNGHEZZA SITO(Km):<br />

4 4 0 0 3<br />

2.6. REGIONE BIO-GEOGRAFICA:<br />

Boreale Alpina Atlantica Continentale Macaronesica M<strong>ed</strong>iterranea<br />

155<br />

X


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

INFORMAZIONI ECOLOGICHE (SEZ. 3)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.1. Tipi di HABITAT presenti nel sito e relativa valutazione del sito:<br />

TIPI DI HABITAT ALLEGATO I:<br />

CODICE<br />

%<br />

COPERTA<br />

RAPRESENTATIVITA SUPERFICIE<br />

RELATIVA<br />

3 1 5 0 1 D<br />

3 2 9 0 1 D<br />

156<br />

GRADO<br />

CONSERVAZIONE<br />

VALUTAZIONE<br />

5 2 3 0 1 C B B B<br />

5 3 3 0 1 D<br />

5 3 3 1 1 C B B B<br />

5 3 3 2 8 C B B B<br />

5 3 3 3 1 D<br />

GLOBALE<br />

6 2 2 0 8 C C A C<br />

8 1 3 0 1 D<br />

8 2 1 0 1 D<br />

8 2 1 4 1 B C B B<br />

9 1 A A 6 B B B B<br />

9 1 B 0 1 C B B B<br />

9 2 6 0 1 D<br />

9 2 A 0 1 C C B B<br />

9 2 D 0 1 D<br />

9 3 3 0 1 C C B B C<br />

9 3 4 0 7 C C B B<br />

Copertura<br />

totale<br />

4 3


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.a. Uccelli elencati dell'Allegato 1 della Direttiva79/409/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

A 4 1 3<br />

Alectoris<br />

graeca<br />

whitakeri<br />

A 2 5 5 Anthus<br />

campestris<br />

A 2 5 5 Anthus<br />

campestris<br />

A 0 9 1 Aquila<br />

chrysaaetos<br />

A 2 4 3<br />

Calandrella<br />

brachydacty<br />

la<br />

A 2 2 4 Caprimulgus<br />

europaeus<br />

A 0 8 2 Circus<br />

cyaneus<br />

A 0 8 3 Circus<br />

macrourus<br />

A 0 8 4 Circus<br />

pygargus<br />

A 2 3 1 Coracias<br />

garrulus<br />

A 1 0 1 Falco<br />

biarmicus<br />

A 0 9 5 Falco<br />

naumanni<br />

A 1 0 3 Falco<br />

peregrinus<br />

A 3 2 1 Fic<strong>ed</strong>ula<br />

albicollis<br />

A 0 9 3 Hieraaetus<br />

fasciatus<br />

A 2 4 6 Lullula<br />

arborea<br />

A 2 4 2<br />

Melanocory<br />

pha<br />

calandra<br />

A 0 7 3 Milvus<br />

migrans<br />

A 0 7 4 Milvus<br />

milvus<br />

A 0 7 7<br />

Neophron<br />

percnopteru<br />

s<br />

A 3 4 6 Pyrrhocorax<br />

pyrrhocorax<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P D<br />

P C A B A<br />

P C B C B<br />

P C C C B<br />

P P D<br />

P D<br />

P D<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P B B C B<br />

R B B C B<br />

P C B C B<br />

P A B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P A B A B<br />

P B B A B<br />

R B B A A<br />

P C A B A<br />

157


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.b. Uccelli migratori abituali non elencati nell’Allegato 1 della Direttiva 79/409/ CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

A 2 4 7 Alauda<br />

arvensis<br />

A 1 1 3 Coturnix<br />

coturnix<br />

A 2 5 1 Hirundo<br />

rustica<br />

A 2 3 3 Jynx<br />

torquilla<br />

A 3 3 9 Lanius<br />

minor<br />

A 3 4 1 Lanius<br />

senator<br />

A 2 7 8 Oenanthe<br />

hispanica<br />

A 2 1 0 Streptopelia<br />

turtur<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

P C C A B<br />

P C C A B<br />

P C C C B<br />

P C C B B<br />

P C C A B<br />

P C C B B<br />

158<br />

P D<br />

P C C B B<br />

3.2.c. MAMMIFERI elencati nell'Allegato II della Direttiva 92/43/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

1 3 0 4 Rhinolophus<br />

ferrumequinum<br />

1 3 1 0 Miniopterus<br />

schreibersi<br />

STANZ. MIGRATORIA<br />

Riprod. Svern. Stazion. Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

R C B C B<br />

R C B B B<br />

3.2.d. ANFIBI E RETTILI elencati nell'Allegato II della Direttiva 92/43/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

1 2 1 7 Testudo<br />

hermanni<br />

STANZ. MIGRATORIA<br />

Riprod. Svern. Stazion. Popolazione<br />

Conserv<br />

Isolam<br />

R C B A B<br />

1 2 2 0 Emys trinacris R A B B B<br />

3.2.f. INVERTEBRATI elencati nell'Allegato II Direttiva 92/43/EEC<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

STANZ. MIGRATORIA<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

Popolazione<br />

Conserv<br />

1 0 8 8 Cerambyx cerdo P C B C B<br />

Isolam<br />

Global<br />

e<br />

Globale


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.g. PIANTE elencate nell'Allegato II della Direttiva 92/43/EEC<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

1 4 6 8 Dianthus<br />

rupicola<br />

159<br />

Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

C B C B<br />

1 7 5 7 Aster sorrentini B B B B<br />

1 7 9 0 Leontodon<br />

siculus<br />

1 8 8 3 Stipa<br />

austroitalica<br />

1 9 0 5 Ophrys lunulata D<br />

C<br />

D<br />

B<br />

C<br />

B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

GRUPPO<br />

U M A R P I V<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.3. Altre specie importanti di Flora e Fauna<br />

NOME SCIENTIFICO<br />

160<br />

POPOLAZIONE<br />

MOTIVAZIONE<br />

V Aceras anthropophorum R C<br />

V Acinos alpinus var. nebrodensis R B<br />

V Ajuga orientalis R D<br />

V Alyssum siculum R D<br />

V Amelanchier ovalis subsp. embergeri V A<br />

V Anacamptis pyramidalis R C<br />

V Anacolia webbii P D<br />

V Anthemis cupaniana V B<br />

V Anthirrhinum siculum R B<br />

V Anthyllis vulneraria subsp. busambarensis V A<br />

V Aphanes floribunda V D<br />

V Arabis alpina subsp. caucasica V D<br />

V Arabis rosea R B<br />

V Aristolochia clusii R A<br />

V Armeria gussonei V A<br />

V Arrhenatherum nebrodense R B<br />

V Artemisia alba V A<br />

V Astragalus caprinus subsp. huetii V A<br />

V Barlia robertiana C C<br />

V Bellevalia dubia subsp. dubia C B<br />

V Biscutella maritima C B<br />

V Bivonaea lutea C B<br />

V Bonannia graeca R B<br />

V Brassica rupestris R A<br />

V Bryum elegans P D<br />

V Bryum klinggraeffii P D<br />

V Buglossoides minima P A<br />

V Cachrys ferulacea R D<br />

V Callitriche brutia V D<br />

V Callitriche hamulata V D<br />

V Callitriche obtusangula V D<br />

V Callitriche stagnalis V D<br />

V Campylostelium pitardii R A<br />

V Carduus corymbosus R B<br />

V Carduus macrocephalus subsp. siculus R B<br />

V Carex depauperata R A<br />

V Carlina nebrodensis R B<br />

V Carpinus orientalis P A<br />

V Celtis aetnensis V A<br />

V Centaurea busambarensis V B<br />

V Centaurea macroacanta P A<br />

V Centaurea parlatoris V B<br />

V Centaurea solstitialis subsp. schouwii R B<br />

V Centaurea triumfetti subsp. variegata R B<br />

V<br />

Centaurium erythraea subsp.<br />

grandiflorum<br />

R B<br />

V Centaurium erythraea subsp. majus R B<br />

V Cephalanthera damasonium V C<br />

V Cephalanthera longifolia V C<br />

V Cephalozia bicuspidata P D<br />

V Cephaloziella rubella V D


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

GRUPPO<br />

U M A R P I V<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

NOME SCIENTIFICO<br />

161<br />

POPOLAZIONE<br />

V Cerastium scaranii V A<br />

V Cerastium tomentosum V B<br />

V Cirsium creticum subsp. triumfetti R B<br />

V Colchicum bivonae R A<br />

V Conopodium capillifolium V A<br />

MOTIVAZIONE<br />

V Crataegus laciniata V D<br />

V Crepis bursifolia R B<br />

V Crepis spathulata R A<br />

V Crepis vesicaria subsp. hyemalis R B<br />

V Crocus biflorus V A<br />

V Crocus longiflorus C B<br />

V Cyclamen h<strong>ed</strong>erifolium C C<br />

V Cyclamen repandum C C<br />

V Cymbalaria pubescens R B<br />

V Cystopteris fragilis subsp. Diaphana V D<br />

V Dactylorhiza markusii R C<br />

V Daphne laureola R D<br />

V Dianthus paniculatus V A<br />

V Dicranella howei P A<br />

V Didymodon spadiceus P A<br />

V Doronicum orientale R D<br />

V Dryopteris affinis subsp. borreri V A<br />

V Echinaria capitata var. totadoroana V A<br />

V Echinops siculus R B<br />

V Edraianthus graminifolius subsp. siculus V A<br />

V Encalypta ciliata P D<br />

V Ephemerum recurvifolium V A<br />

V Epipactis helleborine R C<br />

V Eryngium barrellieri V A<br />

V Eryngium bocconei V B<br />

V Erysimum bonannianum R B<br />

V Erysimum metlesicsii V A<br />

V Euonymus europaeus V D<br />

V Euphorbia amygdaloides subsp. arbuscula R B<br />

V Euphorbia bivonae V B<br />

V Euphorbia ceratocarpa C B<br />

V Euphorbia dendroides C C<br />

V Euphorbia pterococca R D<br />

V Fabronia pusilla R D<br />

V Ferulago campestris V A<br />

V Fontinalis hypnoides var. duriaei P A<br />

V Gagea amblyopetala V A<br />

V Gagea busambarensis R A<br />

V Gagea chrysantha V A<br />

V Gagea granatelli R A<br />

V Gagea pratensis subsp. pomeranica V A<br />

V Gagea ramulosa V A<br />

V Galanthus nivalis subsp. nivalis V C<br />

V Galium aetnicum R B<br />

V Groenlandia densa V A<br />

V Gymnostomum viridulum R A<br />

V Gypsophila arrostii R D


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

GRUPPO<br />

U M A R P I V<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

NOME SCIENTIFICO<br />

162<br />

POPOLAZIONE<br />

V Helichrysum pendulum R A<br />

V Helleborus bocconei subsp. interm<strong>ed</strong>ius V A<br />

V Heracleum sphondylium subsp. montanum V B<br />

MOTIVAZIONE<br />

V Himantoglossum hircinum R C<br />

V Hypochoeris radicata subsp. neapolitana R D<br />

V Iberis semperflorens R B<br />

V Ilex aquifolium V D<br />

V Iris fetidissima R D<br />

V Iris pseudacorus R A<br />

V Iris pseudopumila R B<br />

V Isoetes durieui V A<br />

V Isolepis setacea V D<br />

V Jonopsidium albiflorum V A<br />

V Lathyrus amphicarpos R A<br />

V Lathyrus odoratus R B<br />

V Lavatera agrigentina V A<br />

V Lemna trisulca R A<br />

V Lepidium latifolium R D<br />

V Leptobarbula berica P A<br />

V Leucojum autumnale R D<br />

V Leuzea conifera V D<br />

V Limodorum abortivum R C<br />

V Linaria pelisseriana R D<br />

V Linaria purpurea R B<br />

V Magydaris pastinacea R D<br />

V Malus sylvestris V D<br />

V Micromeria canescens R B<br />

V Micromeria fruticulosa C B<br />

V Minuartia verna subsp. grandiflora V V A<br />

V Myosurus minimus V A<br />

V Myriophyllum alterniflorum V A<br />

V Myrrhoides nodosa V D<br />

V Nectaroscordon siculum R D<br />

V Neotinea maculata R C<br />

V Nepeta apulei R A<br />

V Nepeta tuberosa R A<br />

V Odontites bocconei R B<br />

V Odontites rubra subsp. sicula C B<br />

V Oenanthe aquatica R A<br />

V Oenanthe fistulosa R A<br />

V Oenanthe globulosa R D<br />

V Ononis oligophylla R B<br />

V Onosma canescens V A<br />

V Ophrys apifera R C<br />

V Ophrys bertolonii R C<br />

V Ophrys bombyliflora R C<br />

V Ophrys exaltata R C<br />

V Ophrys fusca R C<br />

V Ophrys garganica R C<br />

V Ophrys incubacea R C<br />

V Ophrys lacaita R C<br />

V Ophrys lutea R C


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

GRUPPO<br />

U M A R P I V<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

NOME SCIENTIFICO<br />

163<br />

POPOLAZIONE<br />

MOTIVAZIONE<br />

V Ophrys oxyrrhynchos R C<br />

V Ophrys pallida R C<br />

V Ophrys sphecodes R C<br />

V Ophrys tenthr<strong>ed</strong>inifera R C<br />

V Ophrys vernixia subsp. vernixia R C<br />

V Orchis anthropophora R C<br />

V Orchis brancifortii R C<br />

V Orchis collina R C<br />

V Orchis italica C C<br />

V Orchis lactea R C<br />

V Orchis laxiflora R C<br />

V Orchis longicornu R C<br />

V Orchis papilionacea var. grandiflora R C<br />

V Orchis provincialis R C<br />

V Orchis tridentata (incl. O. commutata) R C<br />

V Orobanche chironii V A<br />

V Orobanche rapum-genistae subsp. rigens V A<br />

V Orthotrichum pallens V A<br />

V Orthotrichum speciosum R D<br />

V Oryzopsis miliacea subsp. thomasii V B<br />

V Osmunda regalis V A<br />

V Paeonia mascula subsp. russoi R B<br />

V Phlomis fruticosa R D<br />

V<br />

Phyllitis scolopendrium ssp.<br />

scolopendrium<br />

V D<br />

V Pimpinella anisoides R B<br />

V Pimpinella tragium subsp. lithophila V B<br />

V Poa bivonae R B<br />

V Pohlia melanodon R A<br />

V Polygala preslii R B<br />

V Polygonum amphybium R D<br />

V Porella obtusata V D<br />

V Potamogeton coloratus V A<br />

V Potamogeton crispus V A<br />

V Potamogeton natans V D<br />

V Prunus mahaleb subsp. cupaniana V B<br />

V Quercus ×fontanesii V B<br />

V Quercus gussonei C B<br />

V Quercus leptobalanos C B<br />

V Ranunculus lateriflorus R A<br />

V Ranunculus peltatus R A<br />

V Ranunculus pratensis R B<br />

V<br />

Ranunculus trichophyllus subsp.<br />

trichophyllus<br />

R A<br />

V Res<strong>ed</strong>a luteola V D<br />

V Rosa glutinosa V A<br />

V Rosa heckeliana V A<br />

V Rosa micrantha V A<br />

V Rosa montana V A<br />

V Rosa sicula V D<br />

V Ruscus aculeatus C C<br />

V Salvia argentea V A<br />

V Sanguisorba minor subsp. rupicola V A


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

GRUPPO<br />

U M A R P I V<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

NOME SCIENTIFICO<br />

164<br />

POPOLAZIONE<br />

V Saxifraga carpetana V A<br />

V<br />

Scandix pecten-veneris subsp.<br />

brachycarpa<br />

V B<br />

MOTIVAZIONE<br />

V Schistidium confertum V D<br />

V Schistidium singarense V D<br />

V Scilla cupani V A<br />

V Scilla sicula V A<br />

V Scorzonera deliciosa R B<br />

V Senecio siculus R B<br />

V Serapias lingua R C<br />

V Serapias parviflora R C<br />

V Serapias vomeracea R C<br />

V Seseli bocconi subsp. bocconi R B<br />

V Sesleria nitida R B<br />

V Silene italica subsp. sicula R B<br />

V Solenopsis minuta subsp. nobilis V D<br />

V Sorbus graeca V D<br />

V Sorbus torminalis V D<br />

V Sparganium erectum subsp. erectum V A<br />

V Spiranthes spiralis R C<br />

V Syntrichia calcicolens V D<br />

V Syntrichia norvegica var. norvegica P D<br />

V Teesdalia coronopifolia V D<br />

V Tetragonolobus conjugatus V D<br />

V Thalictrum calabricum C B<br />

V Thymus gussonei V B<br />

V Thymus pulegioides V D<br />

V Thymus spinulosus R B<br />

V Tortula canescens P D<br />

V Tragopogon porrifolius subsp. cupanii R D<br />

V Trifolium bivonae R A<br />

V Trifolium brutium R B<br />

V Trifolium congestum R D<br />

V Trifolium michelianum V A<br />

V Trifolium sebastiani V A<br />

V Tulipa sylvestris V A<br />

V Ulmus glabra P A<br />

V Valantia deltoidea V A<br />

V Valerianella costata R A<br />

V Verbascum rotundifolium R A<br />

V Veronica panormitana R D<br />

V Viburnum tinus R A<br />

V Vicia sicula R A<br />

V Viola tineorum R B<br />

V Zannichellia palustris R D<br />

U Aegithalos caudatus siculus R B<br />

U Cinclus cinclus R A<br />

M Felis silvestris R C<br />

M Hypsugo savii P C<br />

M Hystrix cristata R C<br />

M Lepus corsicanus P C<br />

M Martes martes R C<br />

A Bufo siculus P B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

GRUPPO<br />

U M A R P I V<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

NOME SCIENTIFICO<br />

165<br />

POPOLAZIONE<br />

A Hyla interm<strong>ed</strong>ia V A<br />

MOTIVAZIONE<br />

R Chalcides ocellatus P C<br />

R Coronella austriaca P C<br />

R Zamenis lineatus R A<br />

R Lacerta bilineata P A<br />

R Podarcis wagleriana P A<br />

P Salaria fluviatilis P C<br />

I Hydrovolzia cancellata Walter, 1906 R D<br />

I Protzia felix (Gerecke, 1996) R D<br />

I<br />

I<br />

I<br />

I<br />

Wandesia (Pseudowandesia) saginata<br />

Gerecke, 1991<br />

Monatractides (Monatractides) lusitanicus<br />

(Lundblad, 1941)<br />

Torrenticola (Megapalpis) trinacriae Di<br />

Sabatino & Cicolani, 1992<br />

Diacyclops crassicaudis lagrecai Pesce &<br />

Galassi, 1987<br />

R B<br />

R D<br />

R B<br />

R B<br />

I Schizopera lagrecai Pesce, 1987 R B<br />

I<br />

Proasellus montalentii Stoch, Valentino &<br />

Volpi, 1995<br />

R B<br />

I Haplophthalmus avolensis Vandel, 1969 R B<br />

I<br />

I<br />

I<br />

Echinogammarus adipatus G. Karaman &<br />

Tibaldi, 1973<br />

Echinogammarus sicilianus G. Karaman &<br />

Tibaldi, 1973<br />

Echinogammarus tibaldii Pinkster &<br />

Stock, 1970<br />

R D<br />

R D<br />

R D<br />

I Odontura arcuata Messina, 1981 R B<br />

I Platycleis ragusai Ramne, 1927 R B<br />

I Tessellana lagrecai Messina, 1978 R B<br />

I Ctenodecticus siculus Ramne, 1927 R B<br />

I Bolivarius bonneti painoi Ramne, 1927 R B<br />

I<br />

Bolivarius brevicollis trinacriae (La<br />

Greca, 1964)<br />

R B<br />

I Uromenus riggioi La Greca, 1964 R B<br />

I<br />

Modicogryllus algirius algirius (Saussure,<br />

1877)<br />

R D<br />

I Pamphagus marmoratus Burmeister, 1838 R B<br />

I Acinipe calabra (O.G. Costa, 1828) R B<br />

I<br />

Glyptobothrus messinai La Greca et al.,<br />

2000<br />

C B<br />

I Brachyptera calabrica Aubert, 1953 R D<br />

I Nemoura palliventris Aubert, 1953 R D<br />

I<br />

Coniopteryx (Metaconiopteryx) arcuata<br />

Kis, 1965<br />

R D<br />

I Agrisicula ankistrofer Asche, 1980 R B<br />

I<br />

I<br />

Cicindela campestris siculorum Schilder,<br />

1953<br />

Dyschirioides (Eudyschirius) fulvipes<br />

rufoaeneus (Chaudoir, 1843)<br />

R B<br />

R D<br />

I P<strong>ed</strong>ius siculus (Levrat, 1857) R B<br />

I Percus corrugatus (Billberg, 1815) R B<br />

I<br />

Acinopus (Acinopus) ambiguus Dejean,<br />

1829<br />

R B<br />

I Harpalus siculus Dejean, 1829 R D<br />

I Dicheirotrichus chlorotichus (Dejean, R D


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

GRUPPO<br />

U M A R P I V<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

NOME SCIENTIFICO<br />

1829)<br />

166<br />

POPOLAZIONE<br />

I Catops marginicollis Lucas, 1846 R<br />

I Ochthebius hyblaemajoris Ferro, 1986 R B<br />

I Tasgius falcifer aliquoi (Bordoni, 1976 R B<br />

I<br />

Tasgius globulifer evitendus (Tottenham,<br />

1945)<br />

R B<br />

I Tasgius p<strong>ed</strong>ator siculus (Aubé, 1842) R B<br />

I Qu<strong>ed</strong>ius magniceps Bernhauer, 1915 R B<br />

I<br />

I<br />

Ocypus aethiops luigionii (G. Müller,<br />

1926)<br />

Augyles maritimus (Guérin-Méneville,<br />

1844)<br />

R B<br />

MOTIVAZIONE<br />

R D<br />

I Cardiophorus exaratus Erichson, 1840 R D<br />

I<br />

I<br />

Anthaxia (Haplanthaxia) aprutiana<br />

Gerini, 1955<br />

Meliboeus (Meliboeoides) amethystinus<br />

destefanii Sparacio, 1984<br />

R D<br />

R B<br />

I Ebaeus ruffoi Pardo, 1962 R B<br />

I Attalus vidualis Pardo, 1968 R B<br />

I<br />

Axinotarsus longicornis longicornis<br />

(Kiesenwetter, 1859)<br />

R D<br />

I Malachius italicus Pardo Alcaide, 1967 R D<br />

I Meligethes scholzi Easton, 1960 R D<br />

I Cholovocera punctata Maerkel, 1844 R D<br />

I Migneauxia l<strong>ed</strong>eri Reitter, 1875 R D<br />

I Mylabris schreibersi Reiche, 1865 R D<br />

I Mylabris impressa stillata Baudi, 1878 R B<br />

I Meloe appenninicus Bologna, 1988 R D<br />

I Meloe murinus Brandt & Erichson, 1832 R D<br />

I Apalus bipunctatus Germar, 1817 R D<br />

I Stenosis freyi Koch, 1940 C B<br />

I Dichillus (Dichillus) socius Rottenberg,<br />

1870<br />

R B<br />

I Elenophorus collaris (Linné, 1767) R D<br />

I Aromia moschata ambrosiaca (Stevens,<br />

1809)<br />

R D<br />

I Parmena subpubescens Hellrigl, 1971 R D<br />

I Otiorhynchus (Otiorhynchus) aurifer<br />

Boheman, 1843<br />

I Otiorhynchus (Aranihus) frescati<br />

Boheman, 1843<br />

I Otiorhynchus (Arammichnus)<br />

striatosetosus Boheman, 1843<br />

I Dolichomeira dubia Pierotti & Bellò, 1994 R<br />

I Pseudomeira exigua (Stierlin, 1861) R<br />

I Leiosoma scrobiferum scrobiferum<br />

Rottenberg, 1871<br />

R<br />

R D<br />

R<br />

B<br />

B<br />

B<br />

R B<br />

I Torneuma deplanatum Hampe, 1864 R D<br />

I Torneuma rosaliae rosaliae Rottenberg,<br />

1871<br />

R B<br />

I Torneuma siculum Ragusa, 1882 R B<br />

I Raymondiellus lagrecai Osella, 1977 R B<br />

I Raymondiellus siculus (Rottenberg, 1871) R B<br />

I Styphlus vidanoi Osella & Zuppa, 1994 R B<br />

D


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

GRUPPO<br />

U M A R P I V<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

NOME SCIENTIFICO<br />

167<br />

POPOLAZIONE<br />

MOTIVAZIONE<br />

I Hydropsyche klefbecki Tj<strong>ed</strong>er, 1946 R D<br />

I Hydropsyche morettii De Pietro, 1996 R D<br />

I Hydropsyche spiritoi Moretti, 1991 R D<br />

I Tinodes locuples McLachlan, 1878 R B<br />

I Stenophylax bischofi Malicky, 1992 R B<br />

I Astenus siculus Fauvel 1900 R B<br />

I Bathysciola destefanii (Ragusa 1881) R B<br />

I Carabus famini Dejean P A<br />

I Cardiophorus albofasciatus Schwarz 1893 R B<br />

I Chlaenius borgiai Dejean 1828 C B<br />

I Clytus clavicornis Reiche 1860 R B<br />

I Dichillus subtilis Kraatz 1862 R B<br />

I Duvalius marii Vanni Magrini Pennisi 1992 R B<br />

I Duvalius siculus Baudi di Selve 1882 V B<br />

I Entomoculia caprai Poggi 1977 R B<br />

I Euphalerium sicanum Zanetti 1980 R B<br />

I Geostiba siciliana Pace 1979 R B<br />

I Hecam<strong>ed</strong>oides corleonensis (Canzoneri<br />

1983)<br />

V B<br />

I Leptobium siculum (Gridelli 1926) R B<br />

I Megathous ficuzzensis (Buysson 1912) V B<br />

I Melanargia pherusa (Boisduval 1833) V B<br />

I Mordellistena brevicauda Boh. R B<br />

I Nargus sicula Jannel 1936 R B<br />

I Neopiciella sicula (Ganglbauer 1885) R B<br />

I Onthophagus massai Baraud 1975 R B<br />

I Otiorhynchus rigidisetosus R B<br />

I Otiorhynchus umbilicatoides Reitter 1912 R B<br />

I Pachypus caesus Erichson 1840 P A<br />

I Pamphagus marmoratus Burmeister 1838 C B<br />

I Polydrosus sicanus Chevrolat 1860 R B<br />

I Pselaphostomus globiventris Reitter 1904 R B<br />

I Pseudoeudesis sicula (Dodero 1920) R B<br />

I Pseudomeira pfisteri (Stierlin 1864) R B<br />

I Pseudomeira solarii (Pericart 1963) R B<br />

I Pseudoyersinia lagrecai Lombardo 1984 R B<br />

I Scydmoraphes ventricosus Rottenberger<br />

1870<br />

R B<br />

I Sericostoma siculum Mc Lachan R B<br />

I Solariola ruffoi Osella & Di Marco 1996 R B<br />

I Sphenophorus parumpunctatus (Gyllenhal<br />

1837)<br />

R B<br />

I Styphlus vidanoi Osella & Zuppa 1993 R B<br />

I Tessellana lagrecai Messina 1978 R B<br />

I Tychus hennensis Sabella & Poggi 1985 R B<br />

I Typhloreicheia praecox (Schaum 1857) R B<br />

I Zuphium numidicum Lucas 1846 R D


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

DESCRIZIONE SITO (SEZ. 4.1)<br />

CARATTERISTCHE GENERALI SITO:<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Tipi di Habitat %<br />

N01 Marine areas, Sea inlets<br />

N02 Tidal rivers, Estuaries, Mud flats, Sand flats, Lagoons (including saltwork basins)<br />

N03 Salt marshes, Salt pastures, Salt steppes<br />

N04 Coastal sand dunes, Sand beaches, Machair<br />

N05 Shingle, Sea cliffs, Islets<br />

06 Inland water bodies (Standing water, Running water)<br />

N07 Bogs, Marshes, Water fring<strong>ed</strong> vegetation, Fens<br />

N08 Heath, Scrub, Maquis and Garrigue, Phygrana 7<br />

N09 Dry grassland, Steppes 21<br />

N10 Humid grassland, Mesophile grassland 7<br />

N11 Alpine and sub-Alpine grassland<br />

N12 Extensive cereal cultures (including Rotation cultures with regular fallowing) 27<br />

N13 Ricefields<br />

N14 Improv<strong>ed</strong> grassland<br />

N15 Other arable land 1<br />

N16 Broad-leav<strong>ed</strong> deciduous woodland 7<br />

N17 Coniferous woodland 12<br />

N18 Evergreen woodland 6<br />

N19 Mix<strong>ed</strong> woodland<br />

N20 Artificial forest monoculture (e.g. Plantations of poplar or Exotic trees) 3<br />

N21 Non-forest areas cultivat<strong>ed</strong> with woody plants (including Orchards, groves, Vineyards, Dehesas) 8<br />

N22 Inland rocks, Screes, Sands, Permanent Snow and ice 1<br />

N23 Other land (including Towns, Villages, Roads, Waste places, Mines, Industrial sites)<br />

N24 Marine and coastal habitats (general)<br />

N25 Grassland and scrub habitats (general)<br />

N26 Woodland habitats (general)<br />

N27 Agricultural habitats (general)<br />

Totale 100<br />

168


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

B.1.14 M. Cammarata – Contrada Salaci<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Codice Sito: SIC ITA040005 Tipo: E Superficie: 2106,81<br />

Data compilazione della Sch<strong>ed</strong>a: 06/1998;<br />

Data ultimo aggiornamento: 10/2007 (informazione fornita da A.R.T.A.)<br />

Considerazioni circa i contenuti della sch<strong>ed</strong>a del Formulario Stantard <strong>ed</strong> esigenze di<br />

aggiornamento.<br />

Aspetti botanici<br />

Alla luce delle indagini sui dati esistenti effettuate e delle verifiche dirette sul campo condotte è<br />

stato possibile riscontrare una generale adeguatezza e aggiornamento dei contenuti delle sch<strong>ed</strong>e<br />

del Formulario standard corrispondenti all’ultimo aggiornamento prodotto.<br />

Le analisi bibliografiche e le verifiche sul campo condotte nell’Agosto 2008 hanno permesso di<br />

confermare al correttezza generale delle informazioni cartografiche tematiche relative agli<br />

habitat di interesse comunitario della Carta degli Habitat fornita dall’<strong>Assessorato</strong> Regionale<br />

<strong>Territorio</strong> <strong>ed</strong> <strong>Ambiente</strong> (ARTA).<br />

Seguendo le indicazioni fornite da quest’ultimo (prot. N. 83976 del 7.11.2008), le formazioni<br />

dominate dalle specie afferenti al ciclo di Quercus pubescens s.l., prec<strong>ed</strong>entemente spesso<br />

inserite all’interno dell’Habitat 9340, sono state invece attribuite all’Habitat *91AA: in questo<br />

modo è possibile distinguere in modo chiaro le formazioni boschive con prevalente presenza di<br />

Quercus ilex dagli aspetti vegetazionali dove si rileva la dominanza di querce caducifoglie<br />

inquadrabili nel gruppo di Quercus pubescens s.l.. Si sottolinea il carattere di dominanza di una<br />

entità forestale su altre, senza per questo voler escludere la presenza di esemplari isolati o<br />

nuclei misti: è il caso per esempio di formazioni discretamente estese di querce caducifoglie in<br />

cui si associa talvolta la presenza di Quercus ilex.<br />

Su suggerimento di esperti forestali, si è provv<strong>ed</strong>uto alla sostituzione dell’habitat 9320 con<br />

l’habitat 5331, che risponde maggiormente alla situazione delle formazioni vegetali presenti nel<br />

sito: pertanto la sch<strong>ed</strong>a dell’habitat 9320 è stata eliminata, anche laddove esso è menzionato in<br />

altre parti del presente piano. Lo stesso è stato fatto per l’habitat 3280, sostituito con l’habitat<br />

3290.<br />

Nella Tabella 3.1 sono state eliminate le righe relative gli habitat 5330 Cespuglieti<br />

termom<strong>ed</strong>iterranei pr<strong>ed</strong>esertici e 8210 Pareti rocciose calcaree con vegetazione casmofitica:<br />

per quanto riguarda il 5330, spesso si tratta di vegetazione arbustiva con esigua percentuale di<br />

copertura (mosaici) e riconducibile invece ad aspetti arbustivi di Calicotome infesta e garighe di<br />

Cistus sp.; mentre gli aspetti ecologici e vegetazionali dell’habitat 8210 sono da riferire<br />

all’habitat 8214 Versanti calcarei dell’Italia meridionale.<br />

169


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Compare nella tabella 3.1 l’habitat 5332 Formazioni di Ampelodesmos mauritanicus riferibile<br />

alle praterie xerofile con dominanza di Graminaceae cespitose composte in prevalenza di<br />

Ampelodesmos mauritanicus.<br />

A causa del periodo di scarsa fioritura (fine estate) sono state condotte poche verifiche sul<br />

contingente floristico, ma gli studi prec<strong>ed</strong>enti e i dati reperiti in bibliografia forniscono un<br />

quadro molto esauriente degli aspetti specifici relativi alle entità vegetali di interesse<br />

fitogeografico e fitosociologico.<br />

Attraverso il confronto in ambiente GIS con la cartografia tematica dell’area, nonché in funzione<br />

delle verifiche condotte è stato necessario apportare ulteriori aggiornamenti ai contenuti del<br />

Formulario standard solo per quanto attiene alla valutazione delle superfici di occupazione dei<br />

diversi habitat e del corrispondente valore di sommatoria. Oltre all’inserimento dell’habitat<br />

prioritario 91AA, non è risultato invece necessario effettuare variazioni per quanto rigurda le<br />

tipologie presenti.<br />

Aspetti faunistici<br />

La verifica delle sch<strong>ed</strong>e (relativamente ai campi 3.2 (a-f) e 3.3) si è basata essenzialmente su<br />

dati di bibliografia, dati in<strong>ed</strong>iti (cfr. Sezione B3.1 “Indagini effettuate e metodologie adottate”)<br />

e sulla consultazione di esperti.<br />

In particolare sono stati apportati i seguenti aggiornamenti:<br />

− nella tabella 3.2.d Emys trinacris sostituisce Emys orbicularis;<br />

− nella tabella 3.3 Zamenis lineatus sostituisce Elaphe lineata.<br />

La proposta di aggiornamento del Formulario Standard Natura 2000<br />

Le tabelle che seguono riportano le diverse sezioni del Formulario Standard che sono state<br />

oggetto di revisione. In grassetto sono evidenziati gli aggiornamenti.<br />

LOCALIZZAZIONE DEL SITO (SEZ 2)<br />

2.1. LOCALIZZAZIONE CENTRO SITO<br />

LONGITUDINE LATITUDINE<br />

E 1 3 5 3 2 1 3 7 3 7 1 5<br />

2.2. AREA(ha): 2.3. LUNGHEZZA SITO(Km):<br />

2 1 0 7<br />

2.6. REGIONE BIO-GEOGRAFICA:<br />

Boreale Alpina Atlantica Continentale Macaronesica M<strong>ed</strong>iterranea<br />

170<br />

X


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

INFORMAZIONI ECOLOGICHE (SEZ. 3)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.1. Tipi di HABITAT presenti nel sito e relativa valutazione del sito:<br />

TIPI DI HABITAT ALLEGATO I:<br />

CODICE<br />

%<br />

COPERTA<br />

RAPRESENTATIVITA SUPERFICIE<br />

RELATIVA<br />

171<br />

GRADO<br />

CONSERVAZIONE<br />

VALUTAZIONE<br />

3 2 9 0 1 B C B B<br />

GLOBALE<br />

5 3 3 1 1 C C C C<br />

5 3 3 2 1 0 C C B B<br />

6 2 2 0 4 C C C C<br />

8 1 3 0 5 A C A A<br />

8 2 1 4 1 A C A A<br />

9 1 A A 5 B C B B<br />

9 3 4 0 1 B C C B<br />

Copertura totale 2 8<br />

La nuova percentuale di copertura è calcolata, in ambiente GIS, in base alle superfici<br />

rappresentate nella cartografia degli Habitat


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.a. Uccelli elencati dell'Allegato 1 della Direttiva79/409/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

A 4 1 3<br />

Alectoris graeca<br />

whitakeri<br />

A 2 5 5 Anthus<br />

campestris<br />

A 2 4 3 Calandrella<br />

brachydactyla<br />

A 0 8 3 Circus<br />

macrourus<br />

A 2 3 1 Coracias<br />

garrulus<br />

A 1 0 1<br />

Falco<br />

peregrinus<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

172<br />

P D<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

A 0 9 5 Falco naumanni P B B C B<br />

A 2 4 6 Lullula arborea P C B C B<br />

A 2 4 2 Melanocorypha<br />

calandra<br />

P C B C B<br />

A 0 7 3 Milvus migrans P A B A B<br />

3.2.b. Uccelli migratori abituali non elencati nell’Allegato 1 della Direttiva 79/409/ CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

A 2 4 7 Alauda arvensis P C C A B<br />

A 1 1 3 Coturnix<br />

coturnix<br />

P C C A B<br />

A 3 3 9 Lanius minor P C C A B<br />

A 3 4 1 Lanius senator P C C B B<br />

A 2 7 8 Oenanthe<br />

hispanica<br />

A 2 1 0<br />

Streptopelia<br />

turtur<br />

P D<br />

P C C B B<br />

3.2.c. MAMMIFERI elencati nell'Allegato II della Direttiva 92/43/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

STANZ.<br />

Riprod.<br />

MIGRATORIA<br />

Svern. Stazion. Popolazione Conserv Isolam<br />

1 3 1 0 Miniopterus<br />

schreibersi<br />

P D<br />

1 3 2 4 Myotis myotis P D<br />

Globale


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.d. ANFIBI E RETTILI elencati nell'Allegato II della Direttiva 92/43/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

1 2 2 0 Emys<br />

trinacris<br />

STANZ. MIGRATORIA<br />

Riprod. Svern. Stazion. Popolazione<br />

173<br />

Conserv<br />

Isolam<br />

R A B B B<br />

3.2.g. PIANTE elencate nell'Allegato II della Direttiva 92/43/EEC<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

1 4 6 8 Dianthus<br />

rupicola<br />

1 7 9 0 Leontodon<br />

siculus<br />

Popolazione<br />

Conserv<br />

Isolam<br />

C A B A<br />

Globale<br />

Globale<br />

C B B B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

GRUPPO<br />

U M A R P I V<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.3. Altre specie importanti di Flora e Fauna<br />

NOME SCIENTIFICO<br />

174<br />

POPOLAZIONE<br />

V Anthemis cupaniana R B<br />

V Anthirrinum siculum C B<br />

V Aristolochia clusii R A<br />

V Bivonaea lutea R B<br />

V Centaurea parlatoris R B<br />

V Chaenorrhinum rubrifolium R A<br />

V Colchicum bivonae C B<br />

V Cymbalaria pubescens R B<br />

V Dianthus arrostii R A<br />

V Erysimum bonannianum R B<br />

MOTIVAZIONE<br />

V Euphorbia dendroides C C<br />

V Galium verticillatum R A<br />

V Helianthemum canum susp. nebrodense R A<br />

V Iris pseudopumila C B<br />

V Knautia calicina R A<br />

V Lepidium hirtum ssp. nebrodense R A<br />

V Linaria purpurea C B<br />

V Orchis brancifortii C C<br />

V Orchis commutata P C<br />

V Physospermum verticillatum R A<br />

V Polygala preslii R B<br />

V Silene sicula R A<br />

M Hystrix cristata R C<br />

M Lepus corsicanus P C<br />

R Chalcides ocellatus P C<br />

R Zamenis lineatus R A<br />

R Lacerta bilineata P A<br />

R Podarcis wagleriana P A<br />

I Acinipe calabra P B<br />

I Alphasida grossa sicula P B<br />

I Astenus siculus Fauvel, 1900 R B<br />

I Bryaxis siculus (Fiori, 1913) R B<br />

I Calathus solieri Bassi, 1834 R D<br />

I<br />

Carabus (Chaetocarabus) lefebvrei lefebvrei Dejean,<br />

1826<br />

R B<br />

I Leptobium siculum Gridelli, 1926 R B<br />

I Melanargia pherusa (Boisduval, 1833) V B<br />

I Pachypus caesus Erichson, 1840 R A<br />

I Pamphagus marmoratus Burmeister, 1838 R A<br />

I Pselaphostomus globiventris (Reitter, 1904) R B<br />

I<br />

Pseudomasoreus canigoulensis (Fairmaire &<br />

Laboulbène, 1854)<br />

R D<br />

I Qu<strong>ed</strong>ius magniceps Bernhauer, 1915 R B<br />

I Tasgius falcifer aliquoi (Bordoni, 1976) P B<br />

I Tasgius globulifer evitendus (Tottenham, 1945) P B<br />

I Tasgius p<strong>ed</strong>ator siculus (Aubé, 1842) P B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

DESCRIZIONE SITO (SEZ. 4.1)<br />

CARATTERISTCHE GENERALI SITO:<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Tipi di Habitat %<br />

N01 Marine areas, Sea inlets<br />

N02 Tidal rivers, Estuaries, Mud flats, Sand flats, Lagoons (including saltwork basins)<br />

N03 Salt marshes, Salt pastures, Salt steppes<br />

N04 Coastal sand dunes, Sand beaches, Machair<br />

N05 Shingle, Sea cliffs, Islets<br />

N06 Inland water bodies (Standing water, Running water)<br />

N07 Bogs, Marshes, Water fring<strong>ed</strong> vegetation, Fens<br />

N08 Heath, Scrub, Maquis and Garrigue, Phygrana 3<br />

N09 Dry grassland, Steppes 15<br />

N10 Humid grassland, Mesophile grassland 8<br />

N11 Alpine and sub-Alpine grassland<br />

N12 Extensive cereal cultures (including Rotation cultures with regular fallowing) 15<br />

N13 Ricefields<br />

N14 Improv<strong>ed</strong> grassland<br />

N15 Other arable land 2<br />

N16 Broad-leav<strong>ed</strong> deciduous woodland 4<br />

N17 Coniferous woodland 47<br />

N18 Evergreen woodland<br />

N19 Mix<strong>ed</strong> woodland<br />

N20 Artificial forest monoculture (e.g. Plantations of poplar or Exotic trees)<br />

N21 Non-forest areas cultivat<strong>ed</strong> with woody plants (including Orchards, groves, Vineyards, Dehesas) 1<br />

N22 Inland rocks, Screes, Sands, Permanent Snow and ice 4<br />

N23 Other land (including Towns, Villages, Roads, Waste places, Mines, Industrial sites)<br />

N24 Marine and coastal habitats (general)<br />

N25 Grassland and scrub habitats (general)<br />

N26 Woodland habitats (general)<br />

N27 Agricultural habitats (general)<br />

Totale 100<br />

175


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

B.1.15 Complesso Monte Telegrafo e Rocca Ficuzza<br />

Codice Sito: SIC ITA040006 Tipo: G Superficie: 5289,31<br />

Data compilazione della Sch<strong>ed</strong>a: 06/1998;<br />

Data ultimo aggiornamento: 10/2007 (informazione fornita da A.R.T.A.)<br />

Considerazioni circa i contenuti della sch<strong>ed</strong>a del Formulario Stantard <strong>ed</strong> esigenze di<br />

aggiornamento.<br />

Aspetti botanici<br />

Alla luce delle indagini sui dati esistenti effettuate e delle verifiche dirette sul campo condotte è<br />

stato possibile riscontrare una generale adeguatezza e aggiornamento dei contenuti delle sch<strong>ed</strong>e<br />

del Formulario corrispondenti all’ultimo aggiornamento prodotto.<br />

Su suggerimento di esperti forestali, si è provv<strong>ed</strong>uto alla sostituzione dell’habitat 9320 con<br />

l’habitat 5331, che risponde maggiormente alla situazione delle formazioni vegetali presenti nel<br />

sito: pertanto la sch<strong>ed</strong>a dell’habitat 9320 è stata eliminata, anche laddove esso è menzionato in<br />

altre parti del presente piano.<br />

Nella Tabella 3.1 sono state eliminate le righe relative gli habitat 5330 Cespuglieti<br />

termom<strong>ed</strong>iterranei pr<strong>ed</strong>esertici e 8210 Pareti rocciose calcaree con vegetazione casmofitica:<br />

per quanto riguarda il 5330, spesso si tratta di vegetazione arbustiva con esigua percentuale di<br />

copertura (mosaici) e riconducibile invece ad aspetti arbustivi di Chamaerops humilis<br />

discretamente rappresentato, inquadrabile nell’habitat 5333 Formazioni di Chamaerops humilis;<br />

mentre gli aspetti ecologici e vegetazionali dell’habitat 8210 sono da riferire più propriamente<br />

all’habitat 8214 Versanti calcarei dell’Italia meridionale.<br />

Compare nella tabella 3.1 l’habitat 5332 Formazioni di Ampelodesmos mauritanicus riferibile<br />

alle praterie xerofile con dominanza di Graminaceae cespitose composte in prevalenza di<br />

Ampelodesmos mauritanicus.<br />

Aspetti faunistici<br />

La verifica delle sch<strong>ed</strong>e (relativamente ai campi 3.2 (a-f) e 3.3) si è basata essenzialmente su<br />

dati di bibliografia, dati in<strong>ed</strong>iti (cfr. Sezione B3.1 “Indagini effettuate e metodologie adottate”)<br />

e sulla consultazione di esperti.<br />

176


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

La proposta di aggiornamento del Formulario Standard Natura 2000<br />

Le tabelle che seguono riportano le diverse sezioni del Formulario Standard che sono state<br />

oggetto di revisione. In grassetto sono evidenziati gli aggiornamenti.<br />

LOCALIZZAZIONE DEL SITO (SEZ 2)<br />

2.1. LOCALIZZAZIONE CENTRO SITO<br />

LONGITUDINE LATITUDINE<br />

E 1 3 8 2 0 3 7 3 6 7<br />

2.2. AREA(ha): 2.3. LUNGHEZZA SITO(Km):<br />

INFORMAZIONI ECOLOGICHE (SEZ. 3)<br />

3.1. Tipi di HABITAT presenti nel sito e relativa valutazione del sito:<br />

TIPI DI HABITAT ALLEGATO I:<br />

CODICE<br />

5 2 8 9<br />

2.6. REGIONE BIO-GEOGRAFICA:<br />

Boreale Alpina Atlantica Continentale Macaronesica M<strong>ed</strong>iterranea<br />

%<br />

COPERTA<br />

RAPRESENTATIVITA SUPERFICIE<br />

RELATIVA<br />

177<br />

GRADO<br />

CONSERVAZIONE<br />

VALUTAZIONE<br />

GLOBALE<br />

5 3 3 1 6 C C C C<br />

5 3 3 2 5 C C C C<br />

5 3 3 3 1 C C C C<br />

6 2 2 0 2 5 C C C C<br />

8 2 1 4 1 C C B C<br />

9 3 4 0 1 C C C C<br />

Copertura totale 3 9<br />

La nuova percentuale di copertura è calcolata, in ambiente GIS, in base alle superfici<br />

rappresentate nella cartografia degli Habitat<br />

X


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.a. Uccelli elencati dell'Allegato 1 della Direttiva79/409/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

A 4 2 3<br />

Alectoris<br />

graeca<br />

whitakeri<br />

A 2 5 5 Anthus<br />

campestris<br />

A 2 4 3 Calandrella<br />

brachydactyla<br />

A 2 3 1 Coracias<br />

garrulus<br />

A 1 0 1 Falco<br />

biarmicus<br />

A 0 9 5 Falco<br />

naumanni<br />

A 1 0 3 Falco<br />

peregrinus<br />

A 0 9 3 Hieraaetus<br />

fasciatus<br />

A 2 4 6 Lullula<br />

arborea<br />

A 2 4 2 Melanocoryph<br />

a calandra<br />

A 0 7 7 Neophron<br />

percnopterus<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

P A C B B<br />

P D<br />

P C B C B<br />

P B B B B<br />

P A B B B<br />

P A B B B<br />

P B B A B<br />

P A B A B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P A B A B<br />

3.2.b. Uccelli migratori abituali non elencati nell’Allegato 1 della Direttiva 79/409/ CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

A 3 2 2<br />

A 3 4 1<br />

A 2 3 0<br />

A 2 7 8<br />

A 2 7 5<br />

A 3 0 3<br />

A 2 3 2<br />

Fic<strong>ed</strong>ula<br />

hypoleuca<br />

Lanius<br />

senator<br />

Merops<br />

apiaster<br />

Oenanthe<br />

hispanica<br />

Saxicola<br />

rubetra<br />

Sylvia<br />

conspicillata<br />

Upupa<br />

epops<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

178<br />

P D<br />

P D<br />

P B B B B<br />

P D<br />

P D<br />

P D<br />

P D


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

gruppo<br />

U M A R P I V<br />

nome scientifico<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.3. Altre specie importanti di Flora e Fauna<br />

179<br />

popolazione<br />

V Astragalus caprinus ssp. huetii R A<br />

V Brassica rupestris R A<br />

V Brassica villosa ssp. bivoniana R A<br />

V Carduus macrocephalus ssp. siculus R B<br />

motivazione<br />

V Euphorbia dendroides C C<br />

U Athene noctua P C<br />

U Buteo buteo R C<br />

U Columba livia P<br />

U Corvus corax P A<br />

U Coturnix coturnix P A<br />

U Falco tinnunculus P C<br />

M Felis silvestris V A<br />

M Hystrix cristata R C<br />

M Lepus corsicanus R C<br />

R Podarcis wagleriana P A<br />

I Acinipe calabra (O.G. Costa, 1828) P B<br />

I Allochernes siciiliensis (Beier, 1963) R D<br />

I Alphasida grossa sicula (Solier, 1836) P B<br />

I Anisorhynchus barbarus sturmi Boheman, 1842 R D<br />

I Bolivarius bonneti painoi Ramne, 1927 R B<br />

I Bolivarius brevicollis trinacriae (La Greca, 1964) R B<br />

I Cholovocera punctata Maerkel, 1844 R D<br />

I<br />

Dichireirotrichus (Dichireirotrichus) chlorotichus (Dejean,<br />

1829)<br />

R B<br />

I Hydraena sicula Kiesenwetter, 1849 R B<br />

I Hydraena subirregularis Pic, 1918 R B<br />

I Leptobium siculum Gridelli, 1926 R B<br />

I Malachius italicus Pardo Alcaide, 1967 R D<br />

I Meligethes scholzi Easton, 1960 R D<br />

I Migneauxia l<strong>ed</strong>eri Reitter, 1875 R D<br />

I Otiorhynchus (Aranihus) frescati Boheman, 1843 R D<br />

I Parmena subpubescens Hellrigl, 1971 R D<br />

I Schizopera lagrecai Pesce, 1987 R B<br />

I Tasgius falcifer aliquoi (Bordoni, 1976) P B<br />

I Tasgius globulifer evitendus (Tottenham, 1945) P B<br />

I Tasgius p<strong>ed</strong>ator siculus (Aubé, 1842) P B<br />

I Uromenus riggioi La Greca, 1964 R B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

DESCRIZIONE SITO (SEZ. 4.1)<br />

CARATTERISTCHE GENERALI SITO:<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Tipi di Habitat %<br />

N01 Marine areas, Sea inlets<br />

N02 Tidal rivers, Estuaries, Mud flats, Sand flats, Lagoons (including saltwork basins)<br />

N03 Salt marshes, Salt pastures, Salt steppes<br />

N04 Coastal sand dunes, Sand beaches, Machair<br />

N05 Shingle, Sea cliffs, Islets<br />

N06 Inland water bodies (Standing water, Running water)<br />

N07 Bogs, Marshes, Water fring<strong>ed</strong> vegetation, Fens<br />

N08 Heath, Scrub, Maquis and Garrigue, Phygrana 19<br />

N09 Dry grassland, Steppes 36<br />

N10 Humid grassland, Mesophile grassland<br />

N11 Alpine and sub-Alpine grassland<br />

N12 Extensive cereal cultures (including Rotation cultures with regular fallowing) 10<br />

N13 Ricefields<br />

N14 Improv<strong>ed</strong> grassland<br />

N15 Other arable land<br />

N16 Broad-leav<strong>ed</strong> deciduous woodland<br />

N17 Coniferous woodland 29<br />

N18 Evergreen woodland<br />

N19 Mix<strong>ed</strong> woodland<br />

N20 Artificial forest monoculture (e.g. Plantations of poplar or Exotic trees) 1<br />

N21 Non-forest areas cultivat<strong>ed</strong> with woody plants (including Orchards, groves, Vineyards, Dehesas) 4<br />

N22 Inland rocks, Screes, Sands, Permanent Snow and ice 1<br />

N23 Other land (including Towns, Villages, Roads, Waste places, Mines, Industrial sites)<br />

N24 Marine and coastal habitats (general)<br />

N25 Grassland and scrub habitats (general)<br />

N26 Woodland habitats (general)<br />

N27 Agricultural habitats (general)<br />

Totale 100<br />

180


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

B.1.16 Pizzo della Rondine, Bosco di S. Stefano Quisquina<br />

Codice Sito: SIC ITA040007 Tipo: E Superficie: 3078,24<br />

Data compilazione della Sch<strong>ed</strong>a: 06/1998;<br />

Data ultimo aggiornamento: 10/2007 (informazione fornita da A.R.T.A.)<br />

Considerazioni circa i contenuti della sch<strong>ed</strong>a del Formulario Stantard <strong>ed</strong> esigenze di<br />

aggiornamento.<br />

Aspetti botanici<br />

Alla luce delle indagini sui dati esistenti effettuate e delle verifiche dirette sul campo condotte è<br />

stato possibile riscontrare una generale adeguatezza e aggiornamento dei contenuti delle sch<strong>ed</strong>e<br />

del Formulario standard corrispondenti all’ultimo aggiornamento prodotto.<br />

Le analisi bibliografiche e le verifiche sul campo condotte nell’Agosto 2008 hanno permesso di<br />

confermare al correttezza generale delle informazioni cartografiche tematiche relative agli<br />

habitat di interesse comunitario della Carta degli Habitat fornita dall’<strong>Assessorato</strong> Regionale<br />

<strong>Territorio</strong> <strong>ed</strong> <strong>Ambiente</strong> (ARTA).<br />

Seguendo le indicazioni fornite da quest’ultimo (prot. N. 83976 del 7.11.2008), le formazioni<br />

dominate dalle specie afferenti al ciclo di Quercus pubescens s.l., prec<strong>ed</strong>entemente spesso<br />

inserite all’interno dell’Habitat 9340, sono state invece attribuite all’Habitat *91AA: in questo<br />

modo è possibile distinguere in modo chiaro le formazioni boschive con prevalente presenza di<br />

Quercus ilex dagli aspetti vegetazionali dove si rileva la dominanza di querce caducifoglie<br />

inquadrabili nel gruppo di Quercus pubescens s.l.. Si sottolinea il carattere di dominanza di una<br />

entità forestale su altre, senza per questo voler escludere la presenza di esemplari isolati o<br />

nuclei misti: è il caso per esempio di formazioni discretamente estese di querce caducifoglie a<br />

cui si associa talvolta la presenza di Quercus ilex.<br />

Nella Tabella 3.1 sono state eliminate le righe relative gli habitat 5330 Cespuglieti<br />

termom<strong>ed</strong>iterranei pr<strong>ed</strong>esertici e 8210 Pareti rocciose calcaree con vegetazione casmofitica:<br />

per quanto riguarda il 5330, spesso si tratta di vegetazione arbustiva con esigua percentuale di<br />

copertura (mosaici) e riconducibile invece ad aspetti arbustivi di Calicotome infesta e garighe di<br />

Cistus sp.; mentre gli aspetti ecologici e vegetazionali dell’habitat 8210 sono da riferire<br />

all’habitat 8214 Versanti calcarei dell’Italia meridionale.<br />

Compare nella tabella 3.1 l’habitat 5332 Formazioni di Ampelodesmos mauritanicus riferibile<br />

alle praterie xerofile con dominanza di Graminaceae cespitose composte in prevalenza di<br />

Ampelodesmos mauritanicus.<br />

A causa del periodo di scarsa fioritura (fine estate) sono state condotte poche verifiche sul<br />

contingente floristico, ma gli studi prec<strong>ed</strong>enti e i dati reperiti in bibliografia forniscono un<br />

181


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

quadro molto esauriente degli aspetti specifici relativi alle entità vegetali di interesse<br />

fitogeografico e fitosociologico.<br />

Attraverso il confronto in ambiente GIS con la cartografia tematica dell’area, nonché in funzione<br />

delle verifiche condotte è stato necessario apportare ulteriori aggiornamenti ai contenuti del<br />

Formulario standard solo per quanto attiene alla valutazione delle superfici di occupazione dei<br />

diversi habitat e del corrispondente valore di sommatoria. Oltre all’inserimento dell’habitat<br />

prioritario 91AA, non è risultato invece necessario effettuare variazioni per quanto riguarda le<br />

tipologie presenti.<br />

.<br />

Aspetti faunistici<br />

La verifica delle sch<strong>ed</strong>e (relativamente ai campi 3.2 (a-f) e 3.3) si è basata essenzialmente su<br />

dati di bibliografia, dati in<strong>ed</strong>iti (cfr. Sezione B3.1 “Indagini effettuate e metodologie adottate”)<br />

e sulla consultazione di esperti.<br />

In particolare nella tabella 3.3 sono stati apportati i seguenti aggiornamenti: Bufo siculus<br />

sostituisce Bufo viridis; Zamenis lineatus sostituisce Elaphe lineata; aggiunta di Discoglossus<br />

pictus.<br />

La proposta di aggiornamento del Formulario Standard Natura 2000<br />

Le tabelle che seguono riportano le diverse sezioni del Formulario Standard che sono state<br />

oggetto di revisione. In grassetto sono evidenziati gli aggiornamenti.<br />

LOCALIZZAZIONE DEL SITO (SEZ 2)<br />

2.1. LOCALIZZAZIONE CENTRO SITO<br />

LONGITUDINE LATITUDINE<br />

E 1 3 3 1 1 6 3 7 3 6 4<br />

2.2. AREA(ha): 2.3. LUNGHEZZA SITO(Km):<br />

3 0 7 8<br />

2.6. REGIONE BIO-GEOGRAFICA:<br />

Boreale Alpina Atlantica Continentale Macaronesica M<strong>ed</strong>iterranea<br />

182<br />

X


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

INFORMAZIONI ECOLOGICHE (SEZ. 3)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.1. Tipi di HABITAT presenti nel sito e relativa valutazione del sito:<br />

TIPI DI HABITAT ALLEGATO I:<br />

CODICE<br />

%<br />

COPERTA<br />

RAPRESENTATIVITA SUPERFICIE<br />

RELATIVA<br />

183<br />

GRADO<br />

CONSERVAZIONE<br />

VALUTAZIONE<br />

GLOBALE<br />

5 3 3 2 1 2 C C C C<br />

6 2 2 0 1 1 C C C C<br />

8 1 3 0 2 B C A B<br />

8 2 1 4 1 A C A A<br />

9 1 A A 4 A C B B<br />

9 2 A 0 1 C C C C<br />

9 3 4 0 5 A C B B<br />

Copertura totale 3 6<br />

La nuova percentuale di copertura è calcolata, in ambiente GIS, in base alle superfici<br />

rappresentate nella cartografia degli Habitat


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.a. Uccelli elencati dell'Allegato 1 della Direttiva79/409/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

A 4 1 3<br />

Alectoris<br />

graeca<br />

whitakeri<br />

A 2 5 5 Anthus<br />

campestris<br />

A 0 9 1 Aquila<br />

chrysaaetos<br />

A 2 4 3<br />

Calandrella<br />

brachydactyl<br />

a<br />

A 2 2 4 Caprimulgus<br />

europaeus<br />

A 0 8 4 Circus<br />

pygargus<br />

A 2 3 1 Coracias<br />

garrulus<br />

A 1 0 1 Falco<br />

biarmicus<br />

A 0 9 5 Falco<br />

naumanni<br />

A 1 0 3 Falco<br />

peregrinus<br />

A 3 2 1 Fic<strong>ed</strong>ula<br />

albicollis<br />

A 0 9 3 Hieraaetus<br />

fasciatus<br />

A 2 4 6 Lullula<br />

arborea<br />

A 2 4 2 Melanocoryp<br />

ha calandra<br />

A 0 7 3 Milvus<br />

migrans<br />

A 0 7 7 Neophron<br />

percnopterus<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P C A B A<br />

P C B C B<br />

P C C C B<br />

P D<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P B B C B<br />

R B B C B<br />

P C B C B<br />

P A B C B<br />

P C B C B<br />

P C B C B<br />

P A B A B<br />

R B B A A<br />

184


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.b. Uccelli migratori abituali non elencati nell’Allegato 1 della Direttiva 79/409/ CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

A 2 4 7 Alauda arvensis P C C A B<br />

A 1 1 3 Coturnix<br />

coturnix<br />

P C C A B<br />

A 2 5 1 Hirundo rustica P C C C B<br />

A 2 3 3 Jynx torquilla P C C B B<br />

A 3 3 9 Lanius minor P C C A B<br />

A 3 4 1 Lanius senator P C C B B<br />

A 2 7 8 Oenanthe<br />

hispanica<br />

A 2 1 0<br />

Streptopelia<br />

turtur<br />

185<br />

P D<br />

P C C B B<br />

3.2.c. MAMMIFERI elencati nell'Allegato II della Direttiva 92/43/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

1 3 1 0 Miniopterus<br />

schreibersi<br />

STANZ. MIGRATORIA<br />

Riprod. Svern. Stazion. Popolazione<br />

P D<br />

1 3 2 4 Myotis myotis P D<br />

Conserv<br />

3.2.d. ANFIBI E RETTILI elencati nell'Allegato II della Direttiva 92/43/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

1 2 2 0 Emys<br />

trinacris<br />

STANZ. MIGRATORIA<br />

Riprod. Svern. Stazion. Popolazione<br />

Conserv<br />

Isolam<br />

Isolam<br />

R A B B B<br />

3.2.g. PIANTE elencate nell'Allegato II della Direttiva 92/43/EEC<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

1 7 5 7 Aster<br />

sorrentinii<br />

1 4 6 8 Dianthus<br />

rupicola<br />

Popolazione<br />

Conserv<br />

Isolam<br />

Globale<br />

Globale<br />

Globale<br />

C B B B<br />

C A B A


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

GRUPPO<br />

U M A R P I V<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.3. Altre specie importanti di Flora e Fauna<br />

NOME SCIENTIFICO<br />

186<br />

POPOLAZIONE<br />

MOTIVAZIONE<br />

V Aceras antropophorum R C<br />

V Anacamptis pyramidalis C C<br />

V Anthemis cupaniana R B<br />

V Anthirrinum siculum C B<br />

V Aster sorrentinii R A<br />

V Athamanta sicula R D<br />

V Barlia robertiana C C<br />

V Celtis tournefortii V D<br />

V Colchicum bivonae C B<br />

V Crocus longiflorus C B<br />

V Erysimum bonanniuanum R B<br />

V Euphorbia ceratocarpa C B<br />

V Iris pseudopumila C B<br />

V Lavatera agrigentina R A<br />

V Ophrys fusca C C<br />

V Ophrys lunulata P C<br />

V Ophrys lutea P C<br />

V Ophrys speculum P C<br />

V Ophrys tenthr<strong>ed</strong>inifera P C<br />

V Orchis brancifortii P C<br />

V Orchis italica C C<br />

V Orchis laxiflora P C<br />

V Orchis longicornu C C<br />

V Orchis papilionacea P C<br />

V Physospermum verticillatum R D<br />

V Scabiosa cretica R D<br />

V Serapias vomeracea P C<br />

V Sorbus torminalis C D<br />

V Trifolium brutium R A<br />

U Buteo buteo R C<br />

U Corvus corax P A<br />

M Felis silvestris R C<br />

M Hystrix cristata R C<br />

M Lepus corsicanus P C<br />

M Martes martes R C<br />

A Discoglossus pictus P B<br />

A Bufo siculus P B<br />

A Hyla interm<strong>ed</strong>ia V A<br />

R Chalcides ocellatus P C<br />

R Coronella austriaca P C<br />

R Zamenis lineatus R A<br />

R Lacerta bilineata P A<br />

R Podarcis wagleriana P A<br />

I Acinipe calabra (O.G. Costa, 1828) P B<br />

I Alphasida grossa sicula (Solier, 1836) P B<br />

I Bryaxis siculus (Fiori, 1913) R B<br />

I Calathus solieri Bassi, 1834 R D<br />

I<br />

Carabus (Chaetocarabus) lefebvrei lefebvrei<br />

Dejean, 1826<br />

R B<br />

I Eusphalerum sicanum Zanetti, 1980 R B<br />

I Haplophthalmus avolensis Vandel, 1969 R B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

GRUPPO<br />

U M A R P I V<br />

NOME SCIENTIFICO<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

187<br />

POPOLAZIONE<br />

I Leptobium siculum Gridelli, 1926 R B<br />

I Melanargia pherusa (Boisduval, 1833) V B<br />

I Ocypus aethiops luigionii (G. Müller, 1926) R B<br />

I Pachypus caesus Erichson, 1840 R A<br />

I Pa<strong>ed</strong>erus ragusai Adorno & Zanetti, 1999 R B<br />

I P<strong>ed</strong>ius siculus (Levrat, 1857) R B<br />

I Percus corrugatus (Billberg, 1815) R B<br />

I Phyllodromica tyrrhenica (Ramme, 1927) R B<br />

I Pselaphostomus globiventris (Reitter, 1904) R B<br />

I<br />

Pseudomasoreus canigoulensis (Fairmaire &<br />

Laboulbène, 1854)<br />

MOTIVAZIONE<br />

R D<br />

I Qu<strong>ed</strong>ius magniceps Bernhauer, 1915 R B<br />

I Tasgius falcifer aliquoi (Bordoni, 1976) P B<br />

I Tasgius globulifer evitendus (Tottenham, 1945) P B<br />

I Tasgius p<strong>ed</strong>ator siculus (Aubé, 1842) P B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

SITO (SEZ. 4.1)<br />

CARATTERISTCHE GENERALI SITO:<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Tipi di Habitat %<br />

N01 Marine areas, Sea inlets<br />

N02 Tidal rivers, Estuaries, Mud flats, Sand flats, Lagoons (including saltwork basins)<br />

N03 Salt marshes, Salt pastures, Salt steppes<br />

N04 Coastal sand dunes, Sand beaches, Machair<br />

N05 Shingle, Sea cliffs, Islets<br />

N06 Inland water bodies (Standing water, Running water)<br />

N07 Bogs, Marshes, Water fring<strong>ed</strong> vegetation, Fens<br />

N08 Heath, Scrub, Maquis and Garrigue, Phygrana 5<br />

N09 Dry grassland, Steppes 19<br />

N10 Humid grassland, Mesophile grassland 6<br />

N11 Alpine and sub-Alpine grassland<br />

N12 Extensive cereal cultures (including Rotation cultures with regular fallowing) 19<br />

N13 Ricefields<br />

N14 Improv<strong>ed</strong> grassland<br />

N15 Other arable land<br />

N16 Broad-leav<strong>ed</strong> deciduous woodland 3<br />

N17 Coniferous woodland 38<br />

N18 Evergreen woodland 4<br />

N19 Mix<strong>ed</strong> woodland<br />

N20 Artificial forest monoculture (e.g. Plantations of poplar or Exotic trees) 1<br />

N21 Non-forest areas cultivat<strong>ed</strong> with woody plants (including Orchards, groves, Vineyards, Dehesas) 3<br />

N22 Inland rocks, Screes, Sands, Permanent Snow and ice 1<br />

N23 Other land (including Towns, Villages, Roads, Waste places, Mines, Industrial sites) 2<br />

N24 Marine and coastal habitats (general)<br />

N25 Grassland and scrub habitats (general)<br />

N26 Woodland habitats (general)<br />

N27 Agricultural habitats (general)<br />

Totale 100<br />

188


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

B.1.17 La Montagnola e Acqua Fitusa<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Codice Sito: SIC ITA040011 Tipo: B Superficie: 310,57<br />

Data compilazione della Sch<strong>ed</strong>a: 06/1998;<br />

Data ultimo aggiornamento: 10/2007 (informazione fornita da A.R.T.A.)<br />

Considerazioni circa i contenuti della sch<strong>ed</strong>a del Formulario Stantard <strong>ed</strong> esigenze di<br />

aggiornamento.<br />

Aspetti botanici<br />

Alla luce delle indagini sui dati esistenti in letteratura e delle verifiche condotte è stato possibile<br />

effettuare un aggiornamento dei contenuti delle sch<strong>ed</strong>e del Formulario corrispondenti all’ultimo<br />

aggiornamento prodotto.<br />

Nella Tabella 3.1 sono state eliminate le righe relative gli habitat 5330 Cespuglieti<br />

termom<strong>ed</strong>iterranei pr<strong>ed</strong>esertici e 8210 Pareti rocciose calcaree con vegetazione casmofitica:<br />

per quanto riguarda il 5330, spesso si tratta di vegetazione arbustiva con esigua percentuale di<br />

copertura (mosaici) e riconducibile ad aspetti di 5331 Formazioni di Euphorbia dendroides;<br />

mentre gli aspetti ecologici e vegetazionali dell’habitat 8210 sono da riferire all’habitat 8214<br />

Versanti calcarei dell’Italia meridionale. Compare nella tabella 3.1 l’habitat 5332 Formazioni di<br />

Ampelodesmos mauritanicus riferibile alle praterie xerofile con dominanza di Graminaceae<br />

cespitose composte in prevalenza di Ampelodesmos mauritanicus.<br />

Aspetti faunistici<br />

La verifica delle sch<strong>ed</strong>e (relativamente ai campi 3.2 (a-f) e 3.3) si è basata essenzialmente su<br />

dati di bibliografia, dati in<strong>ed</strong>iti (cfr. Sezione B3.1 “Indagini effettuate e metodologie adottate”)<br />

e sulla consultazione di esperti.<br />

In particolare nella tabella 3.3 è stata aggiunta la Discoglossus pictus.<br />

189


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

La proposta di aggiornamento del Formulario Standard Natura 2000<br />

Le tabelle che seguono riportano le diverse sezioni del Formulario Standard che sono state<br />

oggetto di revisione. In grassetto sono evidenziati gli aggiornamenti.<br />

LOCALIZZAZIONE DEL SITO (SEZ 2)<br />

2.1. LOCALIZZAZIONE CENTRO SITO<br />

LONGITUDINE LATITUDINE<br />

E 1 3 4 0 0 2 3 7 3 7 5 8<br />

2.2. AREA(ha): 2.3. LUNGHEZZA SITO(Km):<br />

INFORMAZIONI ECOLOGICHE (SEZ. 3)<br />

3.1. Tipi di HABITAT presenti nel sito e relativa valutazione del sito:<br />

TIPI DI HABITAT ALLEGATO I:<br />

CODICE<br />

3 1 1<br />

2.6. REGIONE BIO-GEOGRAFICA:<br />

Boreale Alpina Atlantica Continentale Macaronesica M<strong>ed</strong>iterranea<br />

%<br />

COPERTA<br />

RAPRESENTATIVITA SUPERFICIE<br />

RELATIVA<br />

190<br />

GRADO<br />

CONSERVAZIONE<br />

VALUTAZIONE<br />

GLOBALE<br />

5 3 3 1 5 C C C C<br />

5 3 3 2 1 1 C C C C<br />

6 2 2 0 1 C C C C<br />

8 2 1 4 1 C C B B<br />

Copertura totale 1 8<br />

La nuova percentuale di copertura è calcolata, in ambiente GIS, in base alle superfici<br />

rappresentate nella cartografia degli Habitat<br />

X


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.a. Uccelli elencati dell'Allegato 1 della Direttiva79/409/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

A 1 0 9<br />

A 2 4 3<br />

Alectoris<br />

graeca<br />

whitakeri<br />

Calandrella<br />

brachydactyl<br />

a<br />

A 2 3 1 Coracias<br />

garrulus<br />

A 0 9 5 Falco<br />

naumanni<br />

A 1 0 3 Falco<br />

peregrinus<br />

A 2 4 6 Lullula<br />

arborea<br />

A 2 4 4 Melacorypha<br />

calandra<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod<br />

.<br />

Svern. Stazion.<br />

R A B B B<br />

P D<br />

P D<br />

R B B B B<br />

R B B B B<br />

P B B B B<br />

R B B B B<br />

3.2.b. Uccelli migratori abituali non elencati nell’Allegato 1 della Direttiva 79/409/ CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

A 2 9 7 Acrocephalus<br />

scirpaceus<br />

A 2 4 1<br />

A 2 1 0<br />

Lanius<br />

senator<br />

Streptopelia<br />

turtur<br />

STANZ. MIGRATORIA Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

Riprod. Svern. Stazion.<br />

P D<br />

P D<br />

P D<br />

A 2 3 2 Upupa epops P D<br />

3.2.c. MAMMIFERI elencati nell'Allegato II della Direttiva 92/43/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

1 3 2 4 Myotis<br />

myotis<br />

1 3 1 0 Miniopterus<br />

schreibersi<br />

1 3 0 2 Rhinolophus<br />

mehelyi<br />

STANZ. MIGRATORIA<br />

Riprod. Svern. Stazion. Popolazione<br />

191<br />

Conserv<br />

Isolam<br />

Globale<br />

P C B B B<br />

P C B B B<br />

P D<br />

3.2.d. ANFIBI E RETTILI elencati nell'Allegato II della Direttiva 92/43/CEE<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

1 2 2 0 Emys<br />

trinacris<br />

STANZ. MIGRATORIA<br />

Riprod. Svern. Stazion. Popolazione Conserv Isolam Globale<br />

R A B B B


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

3.2.g. PIANTE elencate nell'Allegato II della Direttiva 92/43/EEC<br />

CODICE NOME POPOLAZIONE VALUTAZIONE SITO<br />

1 4 6 8<br />

gruppo<br />

Dianthus<br />

rupicola<br />

U M A R P I V<br />

192<br />

Popolazione<br />

3.3. Altre specie importanti di Flora e Fauna<br />

nome scientifico<br />

Conserv<br />

Isolam<br />

Globale<br />

C B C B<br />

popolazione<br />

V Biscutella maritima P B<br />

V Euphorbia amygdaloides ssp. arbuscula P B<br />

V Euphorbia ceratocarpa P B<br />

motivazione<br />

V Helictotrichon convolutum P D<br />

V Iris pseudopumila P B<br />

V Lomelosia cretica P D<br />

V Odontites bocconei P B<br />

V Orchis branciforti P C<br />

V Orchis commutata P B<br />

V Silene sicula P B B<br />

U Corvus corax P A<br />

M Felis silvestris R A<br />

M Hystrix cristata R A<br />

A Discoglossus pictus P B<br />

R Lacerta bilineata R A<br />

R Podarcis wagleriana R A


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

DESCRIZIONE SITO (SEZ. 4.1)<br />

CARATTERISTICHE GENERALI SITO:<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Tipi di Habitat %<br />

N01 Marine areas, Sea inlets<br />

N02 Tidal rivers, Estuaries, Mud flats, Sand flats, Lagoons (including saltwork basins)<br />

N03 Salt marshes, Salt pastures, Salt steppes<br />

N04 Coastal sand dunes, Sand beaches, Machair<br />

N05 Shingle, Sea cliffs, Islets<br />

N06 Inland water bodies (Standing water, Running water)<br />

N07 Bogs, Marshes, Water fring<strong>ed</strong> vegetation, Fens<br />

N08 Heath, Scrub, Maquis and Garrigue, Phygrana 8<br />

N09 Dry grassland, Steppes 17<br />

N10 Humid grassland, Mesophile grassland<br />

N11 Alpine and sub-Alpine grassland<br />

N12 Extensive cereal cultures (including Rotation cultures with regular fallowing) 31<br />

N13 Ricefields<br />

N14 Improv<strong>ed</strong> grassland<br />

N15 Other arable land 4<br />

N16 Broad-leav<strong>ed</strong> deciduous woodland<br />

N17 Coniferous woodland<br />

N18 Evergreen woodland 1<br />

N19 Mix<strong>ed</strong> woodland<br />

N20 Artificial forest monoculture (e.g. Plantations of poplar or Exotic trees)<br />

N21 Non-forest areas cultivat<strong>ed</strong> with woody plants (including Orchards, groves, Vineyards, Dehesas) 31<br />

N22 Inland rocks, Screes, Sands, Permanent Snow and ice 1<br />

N23 Other land (including Towns, Villages, Roads, Waste places, Mines, Industrial sites) 8<br />

N24 Marine and coastal habitats (general)<br />

N25 Grassland and scrub habitats (general)<br />

N26 Woodland habitats (general)<br />

N27 Agricultural habitats (general)<br />

Totale 100<br />

193


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

B.2 Ricerca bibliografica della letteratura rilevante<br />

Aspetti botanici<br />

AIELLO P., DIA M. G., 2004 – Contributo alla brioflora dei <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong> (Sicilia centro-<br />

occidentale). – Braun-Blanquetia, 34: 29-43.<br />

ANGELINI A. (a cura di), 1999 – Risorsa ambiente. I parchi, le riserve, la protezione della natura<br />

in Sicilia. –Edizioni Arbor, pp. 264.<br />

ARUTA G., GUMINA C., LUPO R., MORONI M.A., 1985 – Climatologia. – In AA.VV., Ricerche<br />

climatologiche sui <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong> (Sicilia centro-occidentale), Naturalista Sicil., s. 4,<br />

8: 3-67.<br />

BANFI E., CONSOLINO F., 2000 – La flora m<strong>ed</strong>iterranea. – Studio Booksystem. Novara, pp. 319.<br />

BARTOLO G., BRULLO S., 1986 – La classe Parietarietea judaicae in Sicilia. – Arch. Bot. Biogeogr.<br />

Ital., 62 (1-2): 31-50.<br />

BARTOLO G., BRULLO S., MARCENÒ C., 1976 – Contributo alla flora sicula. – Boll. Acc. Gioenia<br />

Sc. Nat. Catania, 303-304: 73-74.<br />

BARTOLO G., BRULLO S., MINISSALE P., SPAMPINATO G., 1990 – Contributo alla conoscenza dei<br />

boschi a Quercus ilex della Sicilia. – Acta Botanica malacitana, 15: 203-215. Malaga.<br />

BRULLO S. CIRINO E., LONGHITANO N., 1993 – La vegetazione della Sicilia: Quadro<br />

sintassonomico. – Atti Conv. Lincei 115. La vegetazione italiana: pp. 285 - 305<br />

BRULLO S., 1984 – Contributo alla conoscenza della vegetazione delle Madonie (Sicilia<br />

settentrionale). – Boll. Acc. Gioenia Sci. Nat. Catania, 17 (323): 219-258.<br />

BRULLO S., 1985 – Contributo alla conoscenza della vegetazione nitrofila della Sicilia. – Coll.<br />

Phytosoc. 12:23-148, Camerino.<br />

BRULLO S., GRILLO M., 1978. – Ricerche fitosociologiche sui pascoli dei <strong>Monti</strong> Nebrodi (Sicilia<br />

settentrionale). – Not. Fitosoc., 13: 26-61.<br />

BRULLO S., MARCENÒ C., 1974 – La vegetazione estiva dei bacini artificiali siciliani. – Lav. Ist.<br />

Bot. Giard. Col. Palermo, 25:184-194.<br />

BRULLO S., MARCENO' C., 1979 – Dianthion rupicolae nouvelle alliance sudtyrrhenienne des<br />

Asplenietalia glandulosi. – Doc. Phytosoc. Lille, n. s., 4: 131-146.<br />

BRULLO S., MARCENÒ C., 1985a – Contributo alla conoscenza della vegetazione nitrofila della<br />

Sicilia. – Coll. Phytosoc., 12: 23-148.<br />

BRULLO S., MARCENO' C., 1985b – Contributo alla conoscenza della classe Quercetea ilicis in<br />

Sicilia. – Not. Fitosoc. 19 (1): 183-229 (1984).<br />

194


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

BRULLO S., MINISSALE P., SIGNORELLO P., SPAMPINATO G., 1995. – Contributo alla conoscenza<br />

della vegetazione forestale della Sicilia. – Coll. Phytosoc. 24:635-647, Camerino.<br />

BRULLO S., MINISSALE P., SPAMPINATO G., 1994 – Studio fitosociologico della vegetazione<br />

lacustre dei <strong>Monti</strong> Nebrodi (Sicilia settentrionale). – Fitosociologia, 27:5-50.<br />

BRULLO S., SCELSI F., SIRACUSA G., SPAMPINATO G., 1996 – Caratteristiche bioclimatiche della<br />

Sicilia. – Giorn. Bot. Ital., 130 (1): 177-185.<br />

BRULLO S., SCELSI F., SPAMPINATO G., 1998 – Considerazioni sintassonomiche sulla vegetazione<br />

perenne pioniera dei substrati incoerenti dell’Italia Meridionale e Sicilia – Itinera<br />

geobot. 11: 403-424.<br />

BRULLO S., SPAMPINATO G., 1986 – F<strong>ed</strong>io-Convolvulion cupaniani, nuova alleanza sicula dei<br />

Brometalia rubenti-tectori. - Not. Fitosoc., 21:71-80.<br />

BRULLO S., SPAMPINATO G., 1990 – La vegetazione dei corsi d'acqua della Sicilia. – Boll. Acc.<br />

Gioenia Sci. Nat., 23 (336): 183-229.<br />

CIRAOLO G., COLOMELA D., LA LOGGIA G. & LO VALVO M., 2004 – Proposte metodologiche per<br />

l’individuazione delle aree di maggiore valore naturalistico: il caso del<br />

comprensorio dei monti <strong>Sicani</strong>. – Naturalista sicil. XXVIII: 411-430.<br />

CONTI F., MANZI A., PEDROTTI F. (con la collaborazione di ANZALONE B., ARRIGONI P.V.,<br />

BALLELLI S., BANFI E., BERNARDO L., BIANCHINI F., BOVIO M., CESCA G., DAL VESCO<br />

G., FERRARI C., FOGGI B., FORNERIS G., GIANGUZZI L., LA VALVA V., LUCCHESE F.,<br />

MARCHIORI S., MARTINI E., MEDAGLI P., MONTACCHINI F., ORSOMANDO E., PIROLA<br />

A., PIRONE G., POLDINI L., RAFFAELLI M., RAIMONDO F.M.) 1997 – Liste Rosse<br />

Regionali delle Piante d’Italia. – Società Botanica Italiana e Associazione Italiana<br />

per il World Wildlife Fund, pp. 104. Camerino (MC).<br />

CONTI F., MANZI A., PEDROTTI F., 1992 – Libro rosso delle piante d'Italia. – Società Botanica<br />

Italiana e Associazione Italiana per il World Wildlife Fund, Camerino, 637 pp.<br />

DRAGO A. (2002) – Atlante climatologico della Sicilia. Servizio Informativo Agrometereologico<br />

siciliano, <strong>Assessorato</strong> Agricoltura e Foreste, Regione Sicilia.<br />

DRAGO A., CARTABELLOTTA D., LO BIANCO B., LOMBARDO M., 2000. – Atlante climatologico della<br />

Sicilia. – Regione Siciliana, <strong>Assessorato</strong> Agricoltura e Foreste, Servizi allo Sviluppo,<br />

Unità Operativa di Agrometeorologia.<br />

DURO A., PICCIONE V., SCALIA C., ZAMPINO S., 1996 – Precipitazioni e temperature m<strong>ed</strong>ie<br />

mensili in Sicilia<br />

relative al sessantennio 1926-1985. – Atti 5° Workshop Progr. Strat. C.N.R. Clima Amb. Terr.<br />

Mezzogiorno (Amalfi, 28-30 Aprile 1993), C. N. R., 1:17-109.<br />

195


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

FIEROTTI G. DAZZI C. RAIMONDI S., 1988 – Carta dei suoli della Sicilia( Scala 1:250.000). Regione<br />

Siciliana <strong>Assessorato</strong> <strong>Territorio</strong> <strong>ed</strong> <strong>Ambiente</strong>, Università di Palermo, Facoltà di<br />

Agraria Istituto di Agronomia Generale Catt<strong>ed</strong>ra di P<strong>ed</strong>ologia.<br />

FIEROTTI G., 1997 – I suoli della Sicilia con elementi di genesi, classificazione, cartografia e<br />

valutazione dei suoli. – Dario Flaccovio, Palermo, 359 pp.<br />

FIEROTTI G., DAZZI C., RAIMONDI S., 1988 – Commento alla Carta dei Suoli della Sicilia. –<br />

Regione Siciliana, <strong>Assessorato</strong> <strong>Territorio</strong> e <strong>Ambiente</strong> Palermo, 19 pp.<br />

GIANGUZZI L. (a cura di) 2004 – Il paesaggio vegetale della Riserva Naturale Orientata “Bosco<br />

della Ficuzza, Rocca Busambra, Bosco del Cappelliere, Gorgo del Drago”.– Collana<br />

Sicilia Foreste (22) pp.160. Azienda Foreste Demaniali della Regione Siciliana,<br />

Palermo.<br />

GIANGUZZI L., GERACI A., CERTA G., 1995 – Note corologiche <strong>ed</strong> ecologiche su taxa indigeni <strong>ed</strong><br />

esotici della flora vascolare siciliana. – Naturalista sicil., s. 4, 19 (1-2): 39-62.<br />

GIANGUZZI L., ILARDI V., RAIMONDO F.M., 1995 – The vegetation of Mount Carcaci natural<br />

reserve (NW Sicily). – Giorn. Bot. Ital., 129 (2): 273.<br />

GIANGUZZI L., LA MANTIA A., 2004 – Le serie di vegetazione della Riserva Naturale Orientata<br />

“Bosco Ficuzza, Rocca Busambra, Bosco del Cappelliere e Gorgo del Drago” con<br />

allegata carta della vegetazione (scala 1:20 000). – Naturalista Sicil. 28 (1): 205-<br />

242.<br />

GIANGUZZI L., LA MANTIA A., 2004 – Le serie di vegetazione. – In GIANGUZZI L. (a cura di), Il<br />

paesaggio vegetale della Riserva Naturale Orientata “Bosco della Ficuzza, Rocca<br />

Busambra, Bosco del Cappelliere, Gorgo del Drago”. Collana Sicilia Foreste 22:97-<br />

152, Azienda Foreste Demaniali della Regione Siciliana, Palermo.<br />

GIANGUZZI L., LA MANTIA A., MARCHETTA P., 2001 – Indagini preliminari sul paesaggio vegetale<br />

della dorsale di Monte Rose (<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>, Sicilia centro-occidentale). – Atti Congr.<br />

Società Italiana di Fitosociologia su “La vegetazione sinantropica. Origine,<br />

struttura, ecologia e collegamenti dinamici”, Lipari (Isole Eolie) 14-16 Giugno 2001,<br />

pp.63-64.<br />

GIANGUZZI L., LA MANTIA A., RIGOGLIOSO A., 2000 – Fitosociologia applicata alla conservazione<br />

di aree protette in Sicilia: indagini preliminari per una cartografia della<br />

vegetazione del Bosco della Ficuzza e Rocca Busambra (scala 1:10000). – Atti del<br />

95° Congresso Società Botanica Italiana su “Problematiche di Biologia Vegetale in<br />

<strong>Ambiente</strong> M<strong>ed</strong>iterraneo”, Messina 28-30 Settembre 2000, p. 195.<br />

GUSSONE G., 1842-44 – Flora siculae Synopsis. – Ex Regia Typografia, Neapoli, pp. 647, Add. pp.<br />

883.<br />

196


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

LA MANTIA T., MARCHETTI M., CULLOTTA S., PASTA S., 2000 – Materiali conoscitivi per una<br />

classificazione dei tipi forestali e preforestali della Sicilia. I Parte: Metodologia <strong>ed</strong><br />

inquadramento generale. L’Italia Forestale e Montana, 5: 307-326.<br />

LA MANTIA T., MARCHETTI M., CULLOTTA S., PASTA S., 2001 – Materiali conoscitivi per una<br />

classificazione dei tipi forestali e preforestali della Sicilia. II Parte: Descrizione<br />

delle Categorie. L’Italia Forestale e Montana, 1: 24-47.<br />

LA MELA VECA D.S., CIRAOLO G., CLEMENTI G., GUZZARDO E., 2004 – Spatial analysis of natural<br />

and seminatural habitats of Natura 2000 network in the <strong>Sicani</strong> Mountains (W Sicily<br />

– Italy). In M. Marchetti (Ed.), "Monitoring and indicators of forest biodiversity in<br />

Europe – From ideas to operationality". EFI Proce<strong>ed</strong>ings No. 51: 343-357<br />

LA MELA VECA D.S., CLEMENTI G.,, CULLOTTA S., MAETZKE F., TRAINA G. (2006). Analisi dello<br />

stato di conservazione degli habitat Natura 2000 nel Sito di Interesse Comunitario<br />

“ITA040005 – Monte Cammarata, Contrada Salaci”, <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong> (Sicilia Centro-<br />

occidentale). Forest@ 3 (2): 222-237. [online] URL: http://www.sisef.it/<br />

LA MELA VECA D.S., CULLOTTA S., ALFERI I., MAETZKE F., TRAINA G. (2005) - I tipi forestali della<br />

Riserva<br />

Naturale Orientata “Monte Cammarata” (<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong> – Sicilia Centro-occidentale). D.S. La Mela<br />

Veca, S. Cullotta (a cura di), Collana Sicilia Foreste, 29. Regione Siciliana, Azienda<br />

Regionale Foreste Demaniali, 132 pp.<br />

LA MELA VECA D.S., SAPORITO L. (1999) – La gestione dei rimboschimenti in Sicilia: produzione<br />

legnosa e prospettive di rinaturalizzazione. Collana Sicilia Foreste, 7: 53-62.<br />

LOJACONO M., 1903 – Flora sicula, I-III. – Tip. Virzì, Palermo<br />

MARCENÒ C., COLOMBO P., PRINCIOTTA R., 1985 – La Flora – In AA.VV., Ricerche climatologiche<br />

sui <strong>Monti</strong><br />

<strong>Sicani</strong> (Sicilia centro-occidentale), Naturalista Sicil., s. 4, 8: 69-113.<br />

MARCENÒ C., OTTONELLO D., 1991 – Osservazioni fitosociologiche su alcune leccete dei <strong>Monti</strong> di<br />

Palermo (con appendice floristica). Atti Acc. Sci. Lett. Arti Palermo, s. 4, 42: 1-23.<br />

MARCENÒ C., OTTONELLO D., ROMANO S., 2002 – Inquadramento fitosociologico dei popolamenti<br />

a Celtis tournefortii Lam. Di Caltabellotta (Sicilia sud-occidentale). – Fitosociologia<br />

399(1): 109-113.<br />

MARCENO’ C., COLOMBO P., 1982 – Su alcuni esempi di vegetazione ad Erica multiflora L.,<br />

(Erico- Polygaletum preslii dei Cisto-Ericetalia) sui monti di Palermo (Sicilia). Biol.<br />

Ecol. M<strong>ed</strong>it. Marseille 9(2-3): 85-94<br />

197


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

MARINO P., CASTELLANO G., BAZAN G., SCHICCHI R., 2005 – Carta del paesaggio e della<br />

biodiversità vegetale dei <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong> sud-orientali (Sicilia centro-occidentale). –<br />

Quad. Bot. Amb. Appl., 16: 3-60.<br />

MARINO P., CASTELLANO G., SCHICCHI R., 2005 – Carta del paesaggio vegetale dei <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong><br />

sud orientali (Sicilia centro-occidentale). – Soc. Bot. Ital., 99° Congresso, Torino,<br />

Riassunti.<br />

MARINO P., CASTELLANO G., SCHICCHI R., 2005 – Carta del paesaggio vegetale del SIC La<br />

Montagnola e Acqua Fitusa (Sicilia centro-occidentale). – Inform. Bot. Ital., 37 (I<br />

parte A).<br />

MARINO P., CASTELLANO G., SCHICCHI R., 2005 – Carta del paesaggio e della biodiversità<br />

vegetale dei <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong> sud-orientali (Sicilia centro-occidentale). Quad. Bot.<br />

Amb. Appl., 16: 3 - 60.<br />

MINISSALE P., 1995 – Studio fitosociologico delle praterie ad Ampelodesmos mauritanicus della<br />

Sicilia. Coll. Phytosoc., 21: 615-648.<br />

PIGNATTI S., 1982 – Flora d'Italia, 1-3. – Edagricole, Bologna.<br />

RAIMONDO F.M., BAZAN G., GIANGUZZI L., ILARDI V., SCHICCHI R., SURANO N., 1998 – Carta del<br />

paesaggio e della biodiversità vegetale della Provincia di Palermo (Tav. 1:<br />

Balestrate-Partinico; Tav. 2: Palermo- Ustica; Tav. 3: Camporeale-Corleone; Tav. 4:<br />

Marineo-Caccamo; Tav. 5: Termini Imerese-Caltavuturo; Tav. 6: Cefalù-Petralia<br />

Sottana; Tav. 7: Contessa Entellina-Bisacquino; Tav. 8: Palazzo Adriano-Lercara<br />

Friddi; Tav. 9: Alia-Vall<strong>ed</strong>olmo; Tav. 1: Alimena-Gangi). – Quad. Bot. Ambientale<br />

Appl., 9 (1998). II: Allegati cartografici (Tav.1-10).<br />

RAIMONDO F.M., GIANGUZZI L., ILARDI V., 1994 – Inventario delle specie "a rischio" nella flora<br />

vascolare nativa della Sicilia. – Quad. Bot. Ambientale Appl., 3 (1992): 65-132.<br />

RAIMONDO F.M., SORTINO M., GIANGUZZI L., 1992 – La naturalità in Sicilia: premessa per la<br />

definizione di una carta della qualità ambientale. – Giorn. Bot. Ital., 126 (2): 366.<br />

Sassari.<br />

SORTINO M., MARCENO' C., MAGGIO F., GIANGUZZA A., 1974 – Tipologia e distribuzione della<br />

vegetazione riparia e lotica di due corsi d'acqua del versante nord del fiume<br />

Platani (Sicilia centro-meridionale). – Boll. Stud. Inform. Reale Giardino Colon., 26,<br />

72-102.<br />

TUTIN et al. (<strong>ed</strong>itors), 1993 – Flora europaea I. (2nd <strong>ed</strong>.) – Cambridge University Press.<br />

VENTURELLA V., OTTONELLO D., RAIMONDO F.M., 1986 – La vegetazione ad Aster sorrentini<br />

(Tod.) Lojac. nelle argille del Miocene Superiore in Sicilia – Not. Fitosoc., 21<br />

(1984), 1-22.<br />

198


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Aspetti faunistici<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

AA.VV., 2008 – Atlante della biodiversità della Sicilia: Vertebrati terrestri. Arpa Sicilia, Palermo.<br />

BOITANI L., CORSI F., FALCUCCI A., MARZETTI I., MASI M., MONTEMAGGIORI A., OTTAVINI D.,<br />

REGGIANI G., C. RONDININI. 2002a. Rete Ecologica Nazionale. Un approccio alla<br />

Conservazione dei Vertebrati Italiani. Relazione Finale. Ministero dell’<strong>Ambiente</strong> e del<br />

<strong>Territorio</strong>. Pp. 1-114.<br />

BOITANI L., FALCUCCI A., MAIORANO L., MONTEMAGGIORI A. 2002. Rete Ecologica Nazionale. Il<br />

ruolo delle aree protette nella conservazione dei vertebrati. Dip.B.A.U. – Università di<br />

Roma “La Sapienza”, Dir. Conservazione della Natura - Ministero dell’<strong>Ambiente</strong> e della<br />

Tutela del <strong>Territorio</strong>, Istituto di Ecologia Applicata. Roma.<br />

BRUNO S., 1970 – Anfibi e Rettili di Sicilia (Studi sulla Fauna Erpetologica Italiana. XI). – Atti<br />

Accad. gioenia Sci. nat., 2: 185-326.<br />

BRUNO S., 1988 – Considerazioni sull’erpetofauna della Sicilia. – Bull. Ecol., 19: 283-303.<br />

BULGARINI F., CALVARIO E., FRATICELLI F., PETRETTI F., SARROCCO S., 1998 – Libro Rosso degli<br />

Animali d'Italia. Vertebrati. – WWF Italia, Roma, 210 pp.<br />

CAPULA M., CECCARELLI A., LUISELLI L., 2005 – Amphibians of Italy: a revis<strong>ed</strong> checklist. –<br />

Aldrovandia, Roma, 1: 101-108.<br />

CORTI C. & LO CASCIO P., 1999 – I Lacertidi italiani. – L’Epos Ed., Palermo, 90 pp.<br />

CORTI C. & LO CASCIO P., 2002 – The Lizards of Italy and adjacent areas. – Chimaira, Frankfurt-<br />

am-Main, 165 pp.<br />

COX N., CHAMSON J., STUART S. (<strong>ed</strong>s.), 2006 – The Status and Distribution of Reptiles and<br />

Amphibians of the M<strong>ed</strong>iterranean Basin. – IUCN, Gland, Switzerland & Cambridge,<br />

Unit<strong>ed</strong> Kingdom, http://www.iucnr<strong>ed</strong>list.org/: V+42 pp. (access<strong>ed</strong> on 29 August<br />

2006).<br />

IUCN, 1994 – IUCN R<strong>ed</strong> List Categories. – Species Survival Commission, IUCN, Gland.<br />

IUCN 2007. European Mammal Assessment http://ec.europa.eu/environment/<br />

nature/conservation/ species/ema/.<br />

LANZA B., 1983 – Guide per il riconoscimento delle specie animali delle acque interne italiane.<br />

27. Anfibi, Rettili (Amphibia, Reptilia). – C.N.R., Roma, 192 pp.<br />

LANZA B., 1993 – Amphibia, Reptilia. In: Minelli A., Ruffo S. & La Posta S. (<strong>ed</strong>s.), Checklist delle<br />

specie della Fauna italiana, 110. – Calderini, Bologna.<br />

LO CASCIO P. & PASTA S., 2006 – Preliminary data on the biometry and the diet of a micro-insular<br />

population of Podarcis wagleriana (Reptilia: Lacertidae). – Acta Herp., 1 (2): 147-152.<br />

LO VALVO F., 1998 – Status e conservazione dell’erpetofauna siciliana. – Naturalista sicil., 22: 53-<br />

71.<br />

199


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

LO VALVO F. & LONGO A., 2001 – Anfibi e Rettili in Sicilia. – WWF Sicilia, Doramarkus, Palermo,<br />

85 pp.<br />

LO VALVO M., MASSA B., SARA’ M., 1993 - Uccelli e Paesaggio in Sicilia alle soglie del terzo<br />

millennio – Naturalista sicil. XVII Suppl. 1-371<br />

SARÀ M., 1998. I mammiferi delle isole del M<strong>ed</strong>iterraneo. L'Epos.<br />

SINDACO R., 2006 – Erpetofauna italiana: dai dati corologici alla conservazione. Pp. 679-695. In:<br />

Sindaco R., Doria G., Razzetti E. & Bernini F. (<strong>ed</strong>s.), Atlante degli Anfibi e dei Rettili<br />

d’Italia/Atlas of Italian Amphibians and Reptiles. Societas Herpetologica Italica. –<br />

Edizioni Polistampa, Firenze.<br />

SINDACO R., DORIA G., RAZZETTI E., BERNINI F. (<strong>ed</strong>s.), 2006 – Atlante degli Anfibi e dei Rettili<br />

d’Italia/Atlas of Italian Amphibians and Reptiles. Societas Herpetologica Italica. –<br />

Edizioni Polistampa, Firenze, 790 pp.<br />

SORCI G., 1990 – Nicchia trofica di quattro specie di Lacertidae in Sicilia. – Naturalista sicil., 14<br />

(suppl.): 83-93.<br />

TURRISI G.F., LO CASCIO P., VACCARO A. (Eds.) 2007 – Anfibi e Rettili. In AA.VV., Atlante della<br />

Biodiversità dei Vertebrati terrestri della Sicilia. – ARPA Sicilia, <strong>Assessorato</strong> <strong>Territorio</strong><br />

e <strong>Ambiente</strong>, Palermo (in stampa).<br />

TURRISI G.F. & VACCARO A. 1998 – Contributo alla conoscenza degli Anfibi e dei Rettili di Sicilia.<br />

– Boll. Accad. gioenia Sci. nat. Catania, 30 (353) (1997): 5-88.<br />

TURRISI G.F. & VACCARO A., 2001 – Distribuzione altitudinale di anfibi e rettili sul monte Etna<br />

(Sicilia orientale). In: Barbieri F., Bernini F. & Fasola M. (<strong>ed</strong>s.), Atti 3° Congresso<br />

Nazionale Societas Herpetologica Italica. – Pianura, 13: 335-338.<br />

TURRISI G.F. & VACCARO A., 2004a – Anfibi e Rettili del Monte Etna (Sicilia orientale). – Boll.<br />

Accad. gioenia Sci. nat. Catania, 36 (363) (2003): 5-103.<br />

TURRISI G.F. & VACCARO A., 2004b – Status and conservation of herpetofauna from the Iblean<br />

area (South eastern Sicily). In: Atti del 4° Congresso Nazionale della Societas<br />

Herpetologica Italica, giugno 2002 – It. J. Zool., suppl. 2: 185-189.<br />

200


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

B.3 Studi di dettaglio<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

B.3.1 Indagini effettuate e metodologie adottate<br />

La descrizione delle componenenti ambientali dell’Ambito dei <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>, oggetto del Piano di<br />

Gestione, ha fatto spesso riferimento alla documentazione analitica e interpretativa sviluppata<br />

nell’ambito del recente “Progetto Strategico del Sistema Naturale dei <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”, Il cui<br />

aggiornamento e significatività informativa sono stati finora confermati in seguito alle verifiche<br />

indirette e sul campo condotte nell’ambito della r<strong>ed</strong>azione del presente lavoro.<br />

Gli aggiornamenti relativi agli habitat di interesse comunitario sono stati effettuati in base ai<br />

risultati delle indagini compiute attraverso specifici sopralluoghi sul campo e ai dati disponibili in<br />

bibliografia Il periodo estivo stabilito per lo svolgimento dei lavori non era ottimale per<br />

effettuare le indagini dirette finalizzate alla stesura dei quadri conoscitivi dei SIC. In particolare<br />

non è stato possibile effettuare rilievi fitosociologici di dettaglio.<br />

Aspetti botanici<br />

Flora<br />

La fase preliminare dell’indagine segue la proc<strong>ed</strong>ura di reperimento di informazioni e di dati<br />

relativi il territorio, il clima e la natura dei suoli: l’attenzione è rivolta a notizie storiche sull’uso<br />

del suolo nel passato e nel periodo attuale.<br />

La fase successiva consiste nell’individuazione <strong>ed</strong> identificazione degli habitat interessati da<br />

formazioni vegetali con uno spettro biologico e corologico che testimoni un elevato grado di<br />

naturalità delle componenti floristiche, associandone l’analisi delle tipologie ambientali.<br />

Il reperimento dei dati floristici e vegetazionali presenti in letteratura è sottoposta ad una<br />

comparazione i rilievi fitosociologici delle formazioni maggiormente rappresentative.<br />

I campioni di erbario sono stati classificati <strong>ed</strong> identificati m<strong>ed</strong>iante l’uso comparativo e<br />

descrittivo della Flora d’Italia (Pignatti, 1982), spesso ricorrendo anche alla consultazione di<br />

altre flore analitiche (Fiori, 1929; Zangheri, 1976), M<strong>ed</strong>-Checklist (GREUTER et al., 1984-89),<br />

Flora Europaea (TUTIN et al., 1964-80, 1993) e a qualche testo più aggiornato sotto il profilo<br />

nomenclaturale, come CONTI et al. (2005). Per l’identificazione dei campioni appartenenti al<br />

genere Quercus sp. si è ricorso alle pubblicazioni specifiche (Brullo et alii, 1999).<br />

Le famiglie, i generi e le specie sono elencati secondo un ordine alfabetico; per ciascuna entità,<br />

oltre al binomio scientifico e ad eventuali sinonimi di uso comune, vengono fornite anche le<br />

informazioni relative alla forma biologica (RAUNKIAER, 1934) e all’elemento corologico secondo<br />

il criterio di classificazione proposto da PIGNATTI (1982).<br />

Vegetazione<br />

Sono state approfondite le indagini in campo per l’individuazione delle tipologie di vegetazione<br />

caratterizzate da disturbo antropico (individuandone le cause determinanti: pascolo, incendio,<br />

201


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

movimento di terra, aratura) e delle formazioni caratterizzate da un maggior grado di naturalità.<br />

Nella fase successiva, si è resa necessaria la comparazione dei dati in letteratura.<br />

Aspetti faunistici<br />

I dati in<strong>ed</strong>iti riguardanti la componente faunistica utilizzati nella r<strong>ed</strong>azione del Piano di Gestione<br />

sono rappresentati da informazioni e archivi personali nella disponibilità del Dott. Maurizio<br />

Siracusa, Dott. Ettore Petralia e Dott. Fabrizio Turrisi. Tali dati si riferiscono ad informazioni<br />

sulla presenza di specie, esigenze, idoneità e criticità nell’area di studio raccolte nel corso di<br />

differenti sopralluoghi strutturati e rilievi occasionali effettuati durante il periodo 2000 – 2007. I<br />

dati sono archiviati in sch<strong>ed</strong>e digitali e cartacee di proprietà dei singoli rilevatori e sono in<br />

particolare riferibili a quattro gruppi sistematici: Mammiferi, Uccelli, Rettili <strong>ed</strong> Anfibi. Fanno<br />

parte di un archivio più ampio che riguarda l’intero territorio siciliano.<br />

La consolidata collaborazione del Dott. Maurizio Siracusa e del Dott. Ettore Pertalia con il gruppo<br />

di ricerca faunistica dell’Università di Catania coordinato dal Prof. Giorgio Sabella, è risultata<br />

essenziale in termini di accessibilità a dati <strong>ed</strong> informazioni altrimenti non direttamente<br />

disponibili.<br />

Vista la brevità dei tempi a disposizione per lo studio, l’individuazione degli habitat utilizzati<br />

dalle specie ha riguardato alcune entità faunistiche di interesse comunitario (campo 3.2) e del<br />

campo 3.3. Sono state individuate e selezionate tra le specie indicate nel formulario Natura 2000<br />

quelle ritenute a vario titolo di più elevata valenza ecologica, considerate dunque come<br />

“rappresentanti” (sensu Boitani et alii, 2002) dei vari gruppi faunistici presenti nel formulario, al<br />

fine di valutarne le esigenze ecologiche. Per quanto riguarda gli Uccelli l’attenzione è stata<br />

posta sulle specie, residenti o nidificanti, citate nella Dir.79/409/CEE.<br />

Per quanto riguarda le sch<strong>ed</strong>e relative alle esigenze ecologiche delle specie, sono state<br />

considerate tutte le specificità di interesse comunitario presenti nei siti di riferimento. Per<br />

quanto attiene, in particolare, le indicazioni sullo stato di conservazione delle specie, oltre alle<br />

informazione di maggiore dettaglio eventualmente nella disponibilità diretta del gruppo di<br />

lavoro, in relazione ai Vertebrati, è stato fatto riferimento alla situazione alla scala regionale,<br />

sulla base dei dati presenti in AA.VV., 2008 - Atlante della biodiversità in Sicilia:Vertebrati<br />

terrestri. Quando viene segnalata Italia o Europa si considera che non esistono differenze nello<br />

status rispetto alla Sicilia. Per quanto riguarda gli Invertebrati, è stato fatto riferimento alle<br />

informazioni gentilmente fornite dal Prof. Sabella.<br />

Basandosi sulle tipologie di habitat individuate nella carta degli habitat (codici Habitat e Corine<br />

Biotopes) e sull’eco-biologia delle varie specie animali, per ogni entità faunistica è stato definito<br />

lo spettro degli habitat utilizzati all’interno del SIC, nonché il loro grado di idoneità ambientale<br />

(considerando anche la modalità di utilizzazione dell’habitat stesso). L’idoneità è stata dunque<br />

valutata in una scala di valori da 1 a 3, secondo i criteri della sottoelencata tabella, determinati<br />

in base alle notizie bibliografiche <strong>ed</strong> alle conoscenze dirette, nonché alla situazione ecologico-<br />

ambientale di ogni SIC:<br />

202


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

1 = idoneità bassa<br />

2 = idoneità m<strong>ed</strong>ia<br />

3 = idoneità alta<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Le tabelle di seguito mostrano le specie selezionate:<br />

MAMMIFERI<br />

Felis silvestris<br />

Lepus corsicanus<br />

Miniopterus schreibersi<br />

Myotis myotis<br />

Rhinolophus ferrumequinum<br />

Rhinolophus hipposideros<br />

UCCELLI<br />

Alectoris graeca whitakeri<br />

Anthus campestris<br />

Aquila chrysaetos<br />

Calandrella brachydactyla<br />

Caprimulgus europaeus<br />

Coracias garrulus<br />

Coturnix coturnix<br />

Falco biarmicus<br />

Falco naumanni<br />

Falco peregrinus<br />

Hieraaetus fasciatus<br />

Lullula arborea<br />

Melanocorypha calandra<br />

Milvus migrans<br />

Milvus milvus<br />

Neophron percnopterus<br />

Pyrrhocorax pyrrhocorax<br />

RETTILI<br />

Chalcides ocellatus<br />

Coronella austriaca<br />

Emys trinacris<br />

Lacerta bilineata<br />

Testudo hermanni<br />

203


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

RETTILI<br />

Podarcis wagleriana<br />

Zamenis lineatus<br />

ANFIBI<br />

Bufo siculus<br />

Discoglossus pictus<br />

Hyla interm<strong>ed</strong>ia<br />

INVERTEBRATI<br />

Acinipe calabra<br />

Acinopus (Acinopus) ambiguus<br />

Agapanthia sicula sicula<br />

Carabus (Chaetocarabus) lefebvrei lefebvrei<br />

Hydraena sicula<br />

Hydraena subirregularis<br />

Meliboeus (Meliboeoides) amethystinus destefanii<br />

Ocypus aethiops luigionii<br />

Tasgius globulifer evitendus<br />

Tasgius falcifer aliquoi<br />

Tasgius p<strong>ed</strong>ator siculus<br />

Tychus hennensis<br />

B.3.2 Inquadramento della vegetazione dal punto di vista fitosociologico (fonte: “Progetto<br />

Strategico del Sistema Naturale dei <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”)<br />

Contemporaneamente al censimento floristico è stata eseguita l’indagine sulla vegetazione del<br />

comprensorio dei <strong>Sicani</strong> su base fitosociologica, secondo il metodo di Braun-Blanquet della<br />

Scuola sigmatista di Zurigo-Montpellier. Sulla base dei dati fitosociologici, è stato r<strong>ed</strong>atto lo<br />

schema sintassonomico delle comunità vegetali individuate all’interno dell’area, per la cui<br />

definizione sono stati consultati diversi contributi bibliografici, alcuni dei quali propri dell’area<br />

dei <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>.<br />

Lo schema sintassonomico riporta in grassetto le singole tipologie di vegetazione in relazione alla<br />

situazione ecologica mentre, nei righi sottostanti, sono indicati i rispettivi livelli gerarchici<br />

(classe, ordine, alleanza), fino alle associazioni e, per i casi non ancora del tutto definiti, gli<br />

aggruppamenti vegetali (es.: aggr. a Rhus coriaria, ecc.).<br />

Si tratta di un numero complessivo di 104 associazioni, 6 subassociazioni e 12 aggruppamenti.<br />

204


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

La fonte bibliografica di riferimento per la conduzione dell’indagine è il “Progetto Piano<br />

Strategico del Sistema Naturale dei <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”.<br />

Successivamente allo schema sinfitosociologico viene riportata una descrizione delle principali<br />

tipologie vegetazionali presenti nell’ambito.<br />

Si ritiene opportuno sottolineare che taluni aspetti di vegetazione (querceti di Quercus gussonei,<br />

Quercus fontanesii, Quercus leptobalanos e gli aggruppamenti di querce sempreverdi con<br />

Quercus suber) relativi il Bosco della Ficuzza non sono menzionati nel Progetto di Piano<br />

Strategino dei <strong>Sicani</strong>: pertanto si è ricorso alla comparazione dei dati di campagna con altre fonti<br />

bibliografiche (Carta del Paesaggio e della Biodiversità vegetale della Provincia di Palermo – F.M.<br />

Raimondo et alii, 1998); Il Paesaggio Vegetale della Riserva Naturale Orientata “Bosco della<br />

Ficuzza, Rocca Busambra, Bosco del Cappelliere, Gorgo del Drago” <strong>ed</strong>. Azienda Regionale Foreste<br />

Demaniali della Regione Siciliana – Gianguzzi L., Giardina A., La Mantia A., Rigoglioso A., Scuderi<br />

L., 2004). Lo stesso è stato fatto per l’inquadramento sistematico degli aggruppamenti artificiali<br />

composti di Castanea sativa nel territorio di Mezzojuso, caratterizzati da una sostenuta e<br />

spontanea naturalizzazione degli aspetti forestali originari.<br />

L’ultima sezione è d<strong>ed</strong>icata all’elenco floristico dell’area di interesse.<br />

205


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Schema Sinfitosociologico<br />

Vegetazione algale di ambienti d’acqua dolce<br />

CHARETEA FRAGILIS Fukarek ex Krausch 1964<br />

CHARETALIA HISPIDAE Sauer ex Krausch 1964<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

CHARION VULGARIS (Krause ex Krause et Lang 1977) Krause 1981<br />

Charetum vulgaris Corillion 1957<br />

Vegetazione pleustofitico-natante di ambienti d’acqua dolce<br />

LEMNETEA MINORIS R.Tx. ex O.Bolòs et Masclans 1955<br />

LEMNETALIA MINORIS R.Tx. ex O.Bolòs et Masclans 1955<br />

LEMINION MINORIS R.Tx. ex O.Bolòs et Masclans 1955<br />

Lemnetum gibbae Miyawaki et J. Tx. 1960<br />

Vegetazione idrofitica di ambienti d’acqua dolce<br />

POTAMETEA PECTINATI Klika in Klika & Novák 1941<br />

POTAMETALIA PECTINATI Koch 1926<br />

POTAMION (KOCH 1926) LIBBERT 1931<br />

Groenlandietum densae (Oberd. 1962) Segal 1965<br />

ALOPECURO-GLYCERION SPICATAE Brullo, Minissale, Spampinato 1994<br />

Oenantho fistulosae-Glycerietum spicatae Brullo et Grillo 1978<br />

NYMPHAEION ALBAE Oberd. 1957<br />

Polygono-Potametum natantis Sòo 1964<br />

ZANNICHELLION PEDICELLATAE Schaminée et al. 1990 em. Pott 1992<br />

Zannichellietum palustris Lang 1967 [= Z. obtusifoliae Brullo et Spampinato 1990]<br />

RANUNCULION AQUATILIS Passarge 1964<br />

Aggr. a Ranunculus sp. pl.<br />

Vegetazione elofitica palustre di ambienti d’acqua dolce<br />

PHRAGMITO-MAGNOCARICETEA Klika in Klika et Novák 1941<br />

PHRAGMITETALIA Koch 1926<br />

PHRAGMITION AUSTRALIS Koch 1926<br />

Phragmitetum communis (Koch 1926) Schmale 1939<br />

Iridetum pseudoacori Krzywanski 1974<br />

Scirpetum lacustris Schmale 1939<br />

Typhetum latifoliae Lang 197<br />

Typhetum angustifoliae (Allorge 1921) Pignatti 1953<br />

Typho-Schoenoplectetum glauci Br.-Bl.& O.Bolòs 1958 corr.<br />

(=Typho-Schoenoplectetum tabernaemontani Br.-Bl. et O. Bolòs 1958)<br />

Typho angustifoliae-Phragmitetum australis (Tx. & Preising 1942) Rivas-Martinez, Bascones, T.E. Dìaz, Fernàndez-<br />

Gonzàlez & Loidi 1991<br />

NASTURTIO-GLYCERIETALIA Pign. 1954<br />

NASTURTION OFFICINALIS Géhu et Géhu-Franck 1987<br />

206


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Helosciadietum nodiflori Maire 1924<br />

Apio-Glycerietum plicatae Brullo et Spampinato 1990<br />

GLYCERIO-SPARGANION Br.-Bl. et Sissing in Boer 1942<br />

Sparganietum erecti Philippi 1973<br />

MAGNOCARICETALIA Pignatti 1954<br />

MAGNOCARICION KOCH.1926<br />

Caricetum hispidae Brullo et Ronsisvalle 1975<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Vegetazione brio-pteridofitica delle rupi umide o stillicidiose<br />

ADIANTETEA Bl.-Bl. in Br.-Bl. et Roussine et Nègre 1952<br />

ADIANTETALIA CAPILLI-VENERIS Br.-Bl. ex Horvatic 1934<br />

ADIANTION CAPILLI-VENERIS Br.-Bl. ex Horvatic 1934<br />

Eucladio-Adiantetum capilli-veneris Br.-Bl. ex Horvatic 1934<br />

Vegetazione casmofitica delle pareti rocciose<br />

ASPLENIETEA TRICHOMANIS (Br.-Bl. in Meier et Br.-Bl. 1934) Oberd. 1977<br />

ASPLENIETALIA GLANDULOSI Br.-Bl. in Meier et Br.-Bl. 1934<br />

DIANTHION RUPICOLAE Brullo et Marcenò 1979<br />

Anthemido cupanianae-Centauretum busambarensis Brullo et Marcenò 1979<br />

Brassico tinei-Diplotaxietum crassifoliae Brullo et Marcenò 1979<br />

Vegetazione casmo-comofitica delle pareti rocciose<br />

ANOMODONTO-POLYPODIETEA Rivas-Martínez 1975<br />

ANOMODONTO-POLYPODIETALIA O. Bolòs et Vives in O. Bolòs 1957<br />

POLYPODION SERRATI Br.-Bl. in Br.-Bl., Roussine et Négre 1952<br />

Polypodietum serrati Br.-Bl. in Br.-Bl., Roussine et Négre 1952<br />

BARTRAMIO-POLYPODION CAMBRICI O. Bolòs et Vives in O. Bolòs 1957<br />

Anogrammo leptophyllae-Selaginelletum denticulatae Molinier 1937<br />

Vegetazione casmo-nitrofila di muri <strong>ed</strong> aree <strong>ed</strong>ificate<br />

PARIETARIETEA JUDAICAE Oberd. 1977<br />

TORTULO-CYMBALARIETALIA Segal 1969<br />

(=Parietarietalia judaicae Rivas-Martínez 1969 corr. Oberd. 1977)<br />

PARIETARION JUDAICAE Segal 1969<br />

Oxalido-Parietarietum judaicae (Br.-Bl. 1952) Segal 1969 subass. typicum<br />

“ “ subass. cymbalarietosum muralis Brullo et Guarino 1998<br />

Capparietum rupestris O. Bolòs et Molinier 1958<br />

Centranthetum rubri Oberd. 1969<br />

Hyosciamo albi-Parietarietum judaicae Segal 1969<br />

Antirrhinetum siculi Bartolo et Brullo 1986<br />

Vegetazione camefitica orofila<br />

RUMICI-ASTRAGALETEA SICULI Pignatti et Nimis in Pignatti et al. 1980 em. Mucina 1997<br />

(= Cerastio-Carlinetea nebrodensis Brullo 1984)<br />

207


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

ERYSIMO-JURINEETALIA BOCCONEI Brullo 1984<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

CERASTIO-ASTRAGALION NEBRODENSIS Pignatti et Nimis ex Brullo 1984<br />

Cachryetum ferulaceae Raimondo 1980<br />

Carduncello-Thymetum spinulosi Brullo et Marcenò in Brullo 1984<br />

Vegetazione erbaceo-camefitica dei macereti<br />

THLASPIETEA ROTUNDIFOLII Br.-Bl.1948<br />

SCROPHULARIO-HELICHRYSETALIA Brullo 1984<br />

EUPHORBION RIGIDAE Brullo et Spampinato 1990<br />

Aggr. a Centranthus ruber<br />

LINARION PURPUREAE Brullo 1984<br />

Senecionetum siculae Brullo e Marcenò in Brullo 1984<br />

Scutellario-Melicetum cupanii Brullo, Scelsi et Spampinato 1988<br />

Vegetazione forestale m<strong>ed</strong>iterranea<br />

QUERCETEA ILICIS Br.-Bl. ex A. et O. Bolòs 1947<br />

QUERCETALIA ILICIS Br.-Bl. ex Molinier 1934 em. Rivas-Martínez 1975<br />

QUERCION ILICIS Br.-Bl. ex Molinier 1934 em. Brullo, Di Martino et Marcenò 1977<br />

Ostryo-Quercetum ilicis Lapraz 1975<br />

Aceri campestris-Quercetum ilicis Brullo 1984<br />

“ subass. Typicum<br />

“ subass. Helleboretosum bocconei Marcenò & Ottonello 1991<br />

Viburno tini-Quercetum ilicis (Br.-Bl. 1936) Rivas-Martinez 1975<br />

Oleo-Quercetum virgilianae Brullo 1984<br />

Sorbo torminalis-Quercetum virgilianae Brullo, Minissale et Spampinato 1995<br />

ERICO-QUERCION ILICIS Brullo, Di Martino & Marcenò 1977<br />

Genisto aristatae – Queretum suberis Brullo 1984<br />

Erico arboreae – Quercetum virgilianae Brullo & Marcenò 1985<br />

Teucrio siculi – Quercetum ilicis (Gentile 1969) Brullo & Marcenò 1985<br />

“subass. teucrietosum<br />

Quercetum gussonei Brullo & Marcenò 1985<br />

Quercetum leptobalanae Brullo 1984<br />

PISTACIO-RHAMNETALIA ALATERNI Rivas-Martínez 1975<br />

OLEO-CERATONION Br.Bl.1936 em. Rivas-Martínez 1975<br />

Oleo-Euphorbietum dendroidis Trinajstic 1974 subass. typicum<br />

“ subass. phlomidetosum fruticosae Brullo et Marcenò 1985<br />

“ subass. euphorbietosum bivonae Gianguzzi, Ilardi et Raimondo, 1996<br />

“ subass. celtidetosum aetnensis Marcenò C., Ottonello D. et Romano S., 1995<br />

Rhamno alaterni- Euphorbietum dendroidis Géhu & Biondi 1997<br />

Aggr. a Chamaerops humilis<br />

Aggr. a Phlomis fruticosa<br />

Aggr. a Rhus coriaria<br />

ARBUTO UNEDONIS-LAURION NOBILIS Rivas-Martínez, Fernandez Gonzalez et Loidi 1999<br />

H<strong>ed</strong>ero helicis-Lauretum nobilis Bueno et Fernandez Prieto 1991<br />

208


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

ERICION ARBOREAE (Rivas-Martínez ex Rivas-Martínez, Costa et Izco 1986) Rivas-Martínez<br />

1987<br />

Erico arboreae-Arbutetum un<strong>ed</strong>onis Molinier 1937<br />

Erico arboreae – Myrtetum communis Quezél, Barb., Ben., Lois.l & Riv.-Mart. 1988<br />

„ subass. Calicotometosum infestae Brullo, Minissale, Signorello & Spampinato 1995<br />

Aggr. A Calicotome infesta<br />

Vegetazione forestale mesofila e orofila<br />

QUERCO - FAGETEA Br. – Bl. & Vlieger in Vlieger 1937<br />

QUERCETALIA PUBESCENTI – PETRAEA Klika 1933<br />

Sorbo graecae – Aceretum pseudoplatani Gianguzzi & La Mantia 2004<br />

Vegetazione forestale ripariale a pioppi<br />

QUERCO-FAGETEA Br.-Bl. et Vlieger in Vlieger 1937<br />

POPULETALIA ALBAE Br.-Bl. ex Tchou 1948<br />

POPULION ALBAE Br.-Bl. ex Tchou 1948<br />

Ulmo canescentis-Salicetum p<strong>ed</strong>icellatae Brullo et Spampinato 1990<br />

Vegetazione di boscaglia alveo-ripariale a salici<br />

SALICETEA PURPUREAE Moor 1958<br />

SALICETALIA PURPUREAE Moor 1958<br />

SALICION ALBAE (Soó 1936) R.Tx. 1955<br />

Salicetum albo-p<strong>ed</strong>icellatae Brullo et Spampinato 1990<br />

Vegetazione di boscaglia alveo-ripariale a tamerici e/o oleandro<br />

NERIO-TAMARICETEA Br.-Bl. et O. Bolòs 1958<br />

TAMARICETALIA Br.-Bl. et O. Bolòs 1958<br />

TAMARICION AFRICANAE Br.-Bl. et O. Bolòs 1958<br />

Tamaricetum gallicae Br.-Bl. et O. Bolòs 1958<br />

Aggr. a Tamarix africana<br />

RUBO-NERION OLEANDRI O. Bolòs 1985<br />

Spartio-Nerietum oleandri Brullo et Spampinato 1990<br />

Vegetazione alto-arbustiva di margine forestale<br />

RHAMNO-PRUNETEA Rivas Goday et Borja ex R.Tx. 1962<br />

PRUNETALIA SPINOSAE R.Tx. 1952<br />

PRUNO-RUBION ULMIFOLII O. Bolòs 1954<br />

Rubo-Crataegetum brevispinae O. Bolòs 1962<br />

Crataegetum laciniatae Brullo et Marcenò in Brullo 1984<br />

Rubo-Dorycnietum recti Brullo, Minissale, Scelsi et Spampinato 1993<br />

Roso sempervirentis – Rubetum ulmifolii Blasi, Cutini, Di Pietro & Fortini 2001<br />

Aggr. a Spartium junceum<br />

Vegetazione basso-arbustiva di gariga<br />

209


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

CISTO-MICROMERIETEA Oberd. 1954<br />

CISTO-ERICETALIA Horvatic 1958<br />

CISTO-ERICION Horvatic 1958<br />

Erico-Polygaletum preslii Marcenò et Colombo 1982<br />

Erico-Micromerietum fruticulosae Brullo et Marcenò 1983<br />

Aggr. a Cistus creticus<br />

Aggr. a Thymus capitatus<br />

Vegetazione a megaforbie sciafilo-nitrofile<br />

GALIO-URTICETEA Passarge ex Kopecky 1969<br />

CONVOLVULETALIA SEPIUM R.Tx. ex Mucina 1953<br />

CALYSTEGION SEPIUM R.Tx. ex Oberd. 1957<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Arundini donacis-Convolvuletum sepium R.Tx. et Oberd. ex O. Bolòs 1962<br />

GALIO APARINE-ALLIARIETALIA PETIOLATAE Görs et Müller 1969<br />

(= Glechometalia h<strong>ed</strong>eraceae R.Tx. in R.Tx. et Brun-Hool 1975)<br />

ANTHRISCION NEMOROSAE Brullo in Brullo et Marcenò 1985<br />

Anthrysco nemorosae-Chaerophylletum temuli Brullo, Scelsi et Spampinato 2001 (=<br />

Anthrysco-Heracleetum cordati Brullo & Marcenò 1985<br />

Antryscetum nemorosae Hruska 1981)<br />

BALLOTO-CONION MACULATI Brullo in Brullo et Marcenò 1985<br />

(=Conio maculati-Sambucion ebuli Rivas-Martínez et al. 2001)<br />

Urtico-Sambucetum ebuli (Br.-Bl. in Br.-Bl. et al. 1936) Br.-Bl., Roussine et Négre 1952<br />

Galio aparine-Conietum maculati Rivas-Martínez ex Lopez 1978<br />

URTICO-SCROPHULARIETALIA PEREGRINAE Brullo in Brullo et Marcenò 1985<br />

ALLION TRIQUETRI O. Bolòs 1967<br />

Acantho-Smyrnietum olusatri Brullo et Marcenò 1985<br />

Vegetazione a xerofite ipernitrofile di grossa taglia<br />

ONOPORDETEA ACANTHII Br.-Bl. 1964<br />

CARTHAMETALIA LANATI Brullo ex Brullo & Marcenò 1985<br />

ONOPORDION ILLYRICI Oberdorfer 1954<br />

Onopordo illyrici-Cirsietum scabri Brullo et Marcenò 1985<br />

Bonannietum graecae Brullo & Marcenò 1985<br />

Phlomido-Salvietum sclareae Brullo et Marcenò 1985<br />

Phlomido-Nepetetum apuleii Brullo et Marcenò 1985<br />

Carlino siculi-Feruletum communis Gianguzzi, Ilardi & Raimondo 1996<br />

Vegetazione erbacea perennante delle praterie xerofile<br />

LYGEO-STIPETEA Rivas-Martínez 1978<br />

HYPARRHENIETALIA Rivas-Martínez 1978<br />

AVENULO-AMPELODESMION MAURITANICI Minissale 1995<br />

Helictotricho-Ampelodesmetum mauritanici Minissale 1995<br />

Astragalo huetii-Ampelodesmetum mauritanici Minissale 1995<br />

Aggr. a Stipa barbata<br />

210


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

HYPARRHENION HIRTAE BR.-BL., P. SILVA ET ROZEIRA 1956<br />

(= SATUREJO-HYPARRHENION HIRTAE O. BOLÒS 1962)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Hyparrhenietum hirto-pubescentis A.& O. Bolòs et Br.-Bl. in A.& O. Bolòs 1950<br />

BROMO-ORYZOPSION MILIACEAE O. Bolòs 1970<br />

Thapsio-Feruletum communis Brullo 1984<br />

LYGEO-STIPETALIA Br.-Bl. et O. Bolòs 1958<br />

MORICANDIO-LYGEION SPARTI Brullo, De Marco et Signorello 1990<br />

Lygeo-Eryngietum dichotomi Gentile et Di Ben<strong>ed</strong>etto 1961<br />

Asteretum sorrentinii Brullo 1985<br />

Lygeo-Lavateretum agrigentinae Brullo 1985<br />

Aggr. ad Arundo pliniana<br />

Vegetazione erbacea perennante delle praterie mesofile<br />

MOLINIO-ARRHENATHERETEA R.Tx.1937<br />

CIRSIETALIA VALLIS-DEMONIS Brullo et Grillo 1978<br />

PLANTAGINION CUPANII Brullo et Grillo 1978<br />

Cynosuro-Leontodontetum siculi Brullo et Grillo 1978<br />

PASPALO-HELEOCHLOETALIA Br.-Bl. in Br.-Bl. et al. 1952<br />

PASPALO-POLYPOGONION VIRIDIS Br.-Bl. in Br.-Bl. et al.1952<br />

Polygono-Xanthietum italici Pirola et Rossetti 1974<br />

PLANTAGINETALIA MAJORIS R.Tx. et Preising in R.Tx. 1950<br />

MENTHO-JUNCION INFLEXI De Foucault 1984<br />

(= Agropyro-Rumicion crispi Nordhagen 1940)<br />

Cirsio-Eupatorietum cannabini Brullo et Spampinato 1990<br />

Phalarido-Agropyretum repentis Brullo et Spampinato 1990<br />

POTENTILLION ANSERINAE R.Tx 1947<br />

(= Lolio-Plantaginion R.Tx. 1947)<br />

Lolio-Plantaginetum majoris Berger 1930<br />

Vegetazione microfitica degli ambienti umidi temporanei<br />

ISÖETO-NANOJUNCETEA Br.-Bl. et R.Tx. ex Westhoff et al. 1946<br />

NANOCYPERETALIA Klika 1935<br />

VERBENION SUPINAE Slavnic 1951<br />

Heliotropio-Heleochloetum schoenoidis Rivas Goday 1956 (=Glino-Heliotropietum supini<br />

Brullo et Marcenò 1974 subass. heliotropietosum Brullo et Marcenò 1974)<br />

Glino-Verbenetum supini Rivas Goday 1964 (=Glino-Heliotropietum supini Brullo et<br />

Marcenò 1974 subass. glinetosum Brullo et Marcenò 1974)<br />

Aggr. ad Eryngium barrelieri<br />

Vegetazione microfitica dei pascoli umidi e semiaridi<br />

POETEA BULBOSAE Rivas Goday et Rivas-Martínez in Rivas-Martínez 1978<br />

POETALIA BULBOSAE Rivas Goday et Rivas-Martínez in Rivas Goday et Ladero 1970<br />

TRIFOLIO SUBTERRANEI-PERIBALLION Rivas Goday 1964<br />

Poo bulbosae-Trifolietum subterranei Rivas Goday 1964<br />

211


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Vegetazione microfitica delle praterie termo-xerofile<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

HELIANTHEMETEA GUTTATI (Br.Bl. ex Riv.God. 1958) Riv. Goday et Rivas-Mart. 1963<br />

TRACHYNIETALIA DISTACHYAE Rivas-Martinez 1978<br />

HELIANTHEMION GUTTATI Br. – Bl. In Br. Bl., Molinier & Wagner 1940<br />

Helianthemetum guttati Br. – Bl. In Br. Bl., Molinier & Wagner 1940<br />

TRACHYNION DISTACHYAE Rivas-Martinez 1978<br />

Thero-S<strong>ed</strong>etum caerulei Brullo 1975<br />

Vulpio-Trisetarietum aureae Brullo 1975<br />

PLANTAGINI-CATAPODION MARINI Brullo 1985<br />

Ononido breviflorae-Stipetum capensis Brullo, Guarino et Ronsisvalle 2000<br />

SEDO-CTENOPSION GYPSOPHILAE Rivas Goday et Rivas-Martínez ex Izco 1974<br />

Filagini-Chaenorrhinetum rubrifolii Brullo, Marcenò, Minissale et Spampinato 1989<br />

Vegetazione erbacea annuale subalo-nitrofila<br />

SAGINETEA MARITIMAE West., V. Leeuw. & Adr. 1962<br />

FRANKENIETALIA PULVERULENTAE Rivas-Martínez ex Castr. & Porta 1976<br />

FRANKENION PULVERULENTAE Rivas-Martínez ex Castroviejo & Porta 1976<br />

Podospermo cani-Parapholidetum pycnanthae Brullo & Siracusa 2000<br />

Vegetazione microfitico-nitrofila dei suoli calpestati<br />

POLYGONO-POETEA ANNUAE Rivas-Martínez 1975<br />

POLYGONO ARENASTRI-POETALIA ANNUAE R.Tx. in Gèhu, Richard et R.Tx. 1972<br />

POLYCARPION TETRAPHYLLI Rivas-Martínez 1975<br />

Euphorbio-Oxalidetum corniculatae Lorenzoni 1964<br />

Trisetario-Crepidetum bursifoliae Brullo 1979<br />

Polycarpo-Spergularietum rubrae Brullo et Marcenò 1976<br />

Arabidopsio-Cardaminetum hirsutae Brullo 1979<br />

Vegetazione infestante le colture agrarie<br />

STELLARIETEA MEDIAE Tx., Lohmeyer & Preising in Tx. 1950<br />

STELLARIENEA MEDIAE<br />

CENTAUREETALIA CYANI Tx. ex von Rochow 1951<br />

SECALION CEREALIS Br.-Bl.1936 in Br.-Bl. et al., 1936<br />

Legousio-Biforetum testiculati Di Martino & Raimondo 1976<br />

RIDOLFION SEGETI NEGRE EX RIVAS-MARTINEZ ET AL. 1999<br />

Capnophyllo peregrini-M<strong>ed</strong>icaginetum ciliaris Di Martino et Raimondo 1976<br />

SOLANO NIGRI-POLYGONETALIA CONVOLVULI (Siss. 1946) O. Bol. 1962<br />

DIPLOTAXION ERUCOIDIS Br.-Bl.1936 in Br.-Bl., Gajewski, Wraber & Walas 1936<br />

Chrozophoro-Kickxietum integrifoliae Brullo & Marcenò 1980<br />

Diplotaxietum viminio-erucoidis Brullo et Marcenò 1985<br />

DIGITARIO ISCHAEMI-SETARION VIRIDIS (Sissingh in Weshtoff et al. 1946) Oberd. 1957<br />

(=Panico-Setarion Sissingh in Weshtoff et al. 1946)<br />

Setario glaucae-Echinochloetum colonum A.& O. Bolòs ex O. Bolòs 1956<br />

Fumario-Cyperetum rotondi Horvatic 1960<br />

212


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

CHENOPODIO-STELLARIENEA Rivas-Goday 1956<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

CHENOPODIETALIA MURALIS Br.-Bl. 1936 em. Rivas-Martínez 1977<br />

CHENOPODION MURALIS Br.-Bl.1936<br />

Chenopodietum muralis Br.-Bl.1936<br />

Chenopodio muralis- Parietarietum diffusae Brullo in Brullo et Marcenò 1985<br />

Amarantho muricati-Chenopodietum ambrosioidis O. Bolòs 1967<br />

MALVION PARVIFLORAE (Rivas-Martínez 1978) Brullo in Brullo et Marcenò 1985<br />

Malvetum parvifloro-nicaensis Br.-Bl. et Maire ex Br.-Bl.1936<br />

THERO-BROMETALIA (Riv. God. & Riv.-Mart. ex Esteve 1973) O. Bolòs 1975 (=<br />

Brometalia rubenti-tectorum Rivas-Martínez et Izco 1977)<br />

ECHIO PLANTAGINEI-GALACTITION TOMENTOSAE O. Bolòs & Molinier 1969<br />

H<strong>ed</strong>ysaro-Lavateretum trimestris Maugeri 1975<br />

Centauretum schouwii Brullo 1983<br />

Reichardio picroidis-Stipetum capensis Rivas-Martínez, Costa et Loidi 1992<br />

FEDIO-CONVOLVULION CUPANIANI Brullo & Spampinato 1986<br />

Ononido-Vicietum siculae Brullo & Marcenò 1985<br />

Chamaemelo-Silenetum fuscati Brullo & Spampinato 1986<br />

Lotetum angustissimo-conimbricensis Brullo et Spampinato 1986<br />

HORDEION LEPORINI Br.-Bl. in Br.-Bl. 1936<br />

Malvo parviflorae-Chrysanthemetum coronarii Ferro1980<br />

Hordeo-Sisymbrietum orientalis Oberd. 1954<br />

Hypochoerido-Plantaginetum serrariae Brullo 1983<br />

Hordeo-Centauretum macracanthae Brullo 1983<br />

Chrysanthemo-Silybetum marianae Brullo 1983<br />

Hordeo-Onopordetum illyrici Brullo et Marcenò 1985<br />

Descrizione delle tipologie di vegetazione<br />

Alcune delle associazioni e degli aggruppamenti vegetali riportate nello schema sintassonomico<br />

sono da considerare delle vere e proprie “emergenze” del territorio dei <strong>Sicani</strong>, in quanto<br />

endemiche, rare o di particolare fitogeografico. Complessivamente si tratta di 37 fitocenosi (33<br />

fra associazioni e subassociazioni e 4 aggruppamenti) in prevalenza costituite da formazioni<br />

forestali – boschive, ripali <strong>ed</strong> arbustive – oltre a comunità rupicole, igrofile, calanchive, ecc.<br />

Esse, infatti, sono spesso caratterizzate dalla presenza di specie endemiche o rare nel territorio<br />

regionale e/o nel comprensorio dei <strong>Sicani</strong>, buona parte delle quali già comprese fra le<br />

“emergenze floristiche” le quali trovano appunto il loro habitat in queste formazioni.<br />

213


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Le stesse fitocenosi sono pertanto comprese fra le “peculiarità” naturalistiche del territorio e<br />

rappresentate cartograficamente. In particolare, si tratta delle seguenti associazioni:<br />

1) Aceri campestris-Quercetum ilicis Brullo 1984;<br />

2) Asteretum sorrentinii Brullo 1985;<br />

3) Cachryetum ferulaceae Raimondo 1980;<br />

4) Capparietum rupestris O. Bolòs et Molinier 1958;<br />

5) Carduncello-Thymetum spinulosi Brullo et Marcenò in Brullo 1984;<br />

6) Caricetum hispidae Brullo et Ronsisvalle 1975;<br />

7) Cynosuro-Leontodontetum siculi Brullo et Grillo 1978;<br />

8) Filagini-Chaenorrhinetum rubrifolii Brullo, Marcenò, Minissale et Spampinato 1989;<br />

9) Groenlandietum densae (Oberd. 1962) Segal 1965;<br />

10) H<strong>ed</strong>ero helicis-Lauretum nobilis Bueno et Fernandez Prieto 1991;<br />

11) Heliotropio-Heleochloetum schoenoidis Rivas Goday 1956;<br />

12) Glino-Verbenetum supini Rivas Goday 1964 (=Glino-Heliotropietum supini Brullo et<br />

Marcenò 1974 subass. glinetosum Brullo et Marcenò 1974)<br />

13) Iridetum pseudoacori Krzywanski 1974;<br />

14) Lemnetum gibbae Miyawaki et J. Tx. 1960;<br />

15) Lygeo-Lavateretum agrigentinae Brullo 1985;<br />

16) Oenantho fistulosae-Glycerietum spicatae Brullo et Grillo 1978;<br />

17) Oleo-Euphorbietum dendroidis Trinajstic 1974 subass typicum;<br />

18) Oleo-Euphorbietum dendroidis Trinajstic 1974 subass. celtidetosum aetnensi Marcenò,<br />

Ottonello et Romano 1995;<br />

19) Oleo-Euphorbietum dendroidis Trinajstic 1974 subass. euphorbietosum bivonae<br />

Gianguzzi, Ilardi et Raimondo 1996;<br />

20) Oleo-Euphorbietum dendroidis Trinajstic 1974 subass. phlomidetosum fruticosae Brullo et<br />

Marcenò 1985;<br />

21) Oleo-Quercetum virgilianae Brullo 1984;<br />

22) Ononido-Vicietum siculi Brullo et Marcenò 1985;<br />

23) Ostryo-Quercetum ilicis Lapraz 1975;<br />

24) Polygono-Potametum natantis Sòo 1964;<br />

214


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

25) Salicetum albo-p<strong>ed</strong>icellatae Brullo et Spampinato 1990;<br />

26) Scutellario-Melicetum cupanii Brullo, Scelsi et Spampinato 1988;<br />

27) Senecionetum siculae Brullo e Marcenò in Brullo 1984;<br />

28) Sorbo torminalis-Quercetum virgilianae Brullo, Minissale et Spampinato 1995;<br />

29) Spartio- Nerietum oleandri O. Bolòs 1958;<br />

30) Tamaricetum gallicae Br.-Bl. et O. Bolòs 1958;<br />

31) Typho-Schoenoplectetum glauci Br.-Bl.& O.Bolòs 1958;<br />

32) Ulmo canescentis-Salicetum p<strong>ed</strong>icellatae Brullo et Spampinato 1990;<br />

33) Viburno tini-Quercetum ilicis (Br.-Bl. 1936) Rivas-Martinez 1975;<br />

34) Zannichellietum palustris Lang 1967.<br />

Alle associazioni menzionate sopra, per completare il quadro degli aspetti vegetazionali del<br />

territorio dei <strong>Sicani</strong>, sono da aggiungere anche taluni aggruppamenti (ossia formazioni vegetali<br />

non ancora ben indagate dal punto di vista fitosociologico e non ascritte ad alcuna fra le<br />

associazioni note), che in ogni caso sono ritenuti fitocenosi di particolare valore naturalistico e<br />

ambientale:<br />

35) aggruppamento a Chamaerops humilis;<br />

36) aggruppamento ad Eryngium barrelieri;<br />

37) aggruppamento a Ranunculus sp. pl.;<br />

38) aggruppamento ad Tamarix africana.<br />

Le succitate associazioni (ivi compresi gli aggruppamenti vegetali) verranno di seguito prese<br />

singolarmente in rassegna – secondo l’ordine alfabetico richiamato sopra –, riportando per<br />

ciascuna di esse i dati più salienti utili per la stessa pianificazione e gestione territoriale,<br />

inerenti: specie caratteristiche, struttura <strong>ed</strong> ecologia, bioclima di pertinenza, ruolo sindinamico<br />

nell’ambito del paesaggio vegetale, distribuzione generale nel comprensorio dei <strong>Sicani</strong>.<br />

1) Aceri campestris-Quercetum ilicis Brullo 1984<br />

SINONIMI – Orneto-Quercetum ilicis Horvatić 1958 ostryetosum Horvatić 1958; Orno-Quercetum ilicis Horvatić 1958<br />

ostryetosum Trinajstić 1966.<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Quercetea ilicis, ordine Quercetalia ilicis, alleanza Quercion ilicis.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Acer monspessulanum, Ilex aquifolium, Sorbus graeca, Ulmus glabra.<br />

215


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Formazione forestale mesofila a dominanza di Quercus ilex, caratterizzata dalla presenza di<br />

Acer campestre, cui – sulle Madonie – si aggiungono talora anche Acer monspessulanum, Ilex aquifolium, Sorbus graeca,<br />

Ulmus glabra. E’ diffusa sui rilievi calcarei e dolomitici, legata ad un clima di tipo m<strong>ed</strong>iterraneo-montano, con<br />

precipitazioni tra 750 e oltre 1000 mm annui.<br />

BIOCLIMA – Mesom<strong>ed</strong>iterraneo umido inferiore.<br />

RUOLO SINDINAMICO – La degradazione del bosco dell’Aceri campestris-Quercetum ilicis (“testa di serie”) porta<br />

all’ins<strong>ed</strong>iamento di una boscaglia che, a seguito di ulteriori azioni di disturbo (taglio, incendi, messa a coltura, ecc.),<br />

tende a diradarsi, lasciando spazio ad aspetti arbustivi. E’ il caso del Rubo-Crataegetum brevispinae, associazione a<br />

dominanza di elementi spinosi o lianosi dell’alleanza Pruno-Rubion ulmifolii e della classe Rhamno-Prunetea, di cui nel<br />

territorio sono rilevabili degli esempi rappresentativi; tuttavia, a seguito del minor grado di disturbo, costituiscono<br />

spesso degli stadi di recupero della serie, più che degli aspetti involutivi. Dall’ulteriore degradazione del “margine<br />

forestale” si può originare un altro aspetto secondario, la gariga a Cistus creticus (alleanza Cisto-Ericion), e da questa la<br />

prateria ad Ampelodesmos mauritanicus, fitosociologicamente da riferire all’associazione Helictotricho convoluti-<br />

Ampelodesmetum mauritanici. Dal punto di vista sindinamico, la serie Aceri campestris-Querco ilicis sigmetum è<br />

collegata con varie altre serie forestali (Rhamno-Querco ilicis sigmetum, Viburno-Querco ilicis sigmetum e Sorbo<br />

torminalis-Querco virgilianae sigmetum).<br />

DISTRIBUZIONE – L’associazione è segnalata per la Sicilia nord-occidentale, a quote comprese fra 1000 e 1500 m, dov’è<br />

nota per le Madonie (BRULLO, 1984; BRULLO & MARCENÒ, 1985; RAIMONDO, GIANGUZZI & SCHICCHI, 1994), Monte<br />

Carcaci (GIANGUZZI, ILARDI & RAIMONDO, 1995), Rocca Busambra (GIANGUZZI, LA MANTIA & RIGOGLIOSO, 2000), Monte<br />

Genuardo (GUZZARDO, 2002) e Monte delle Rose (GIANGUZZI, LA MANTIA & MARCHETTA, 2001); la subass.<br />

helleboretosum siculi è stata descritta per i <strong>Monti</strong> di Palermo (MARCENÒ & OTTONELLO, 1991).<br />

2) Asteretum sorrentinii Brullo 1985<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Lygeo-Stipetea, ordine Lygeo-Stipetalia, alleanza Moricandio-Lygeion sparti.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Aster sorrentini, Podospermum canum, Diplotaxis erucoides var. hispidula,<br />

Centaurea pulchellum.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Formazione erbacea pioniera fisionomizzata dalla dominanza di Aster sorrentinii, endemica<br />

circoscritta nell’interno siciliano (RAIMONDO et al.,1981). L’associazione è diversificata anche dalla presenza di<br />

Podospermum canum, Diplotaxis erucoides var. hispidula e Centaurea pulchellum; nel corteggio floristico è possibile<br />

rilevare diverse altre specie erbacee, parte delle quali trasgressive dalle comunità prative circostanti.<br />

BIOCLIMA – Dal termom<strong>ed</strong>iterraneo secco al mesom<strong>ed</strong>iterraneo subumido.<br />

RUOLO SINDINAMICO – La cenosi tende spesso a costituire una vegetazione stabile, in ambiti climacicamente riconducibili<br />

ai boschi caducifogli dell’Oleo-Querco virgilianae sigmetum, ponendosi in contatto con i vari aspetti della rispettiva serie<br />

di vegetazione. In alcuni casi l’Asteretum sorrentinii trova anche collegamenti catenali con aspetti di macchia alonitrofili<br />

a Salsola oppositifolia e/o Sua<strong>ed</strong>a fruticosa.<br />

DISTRIBUZIONE – L’associazione è localizzata nella parte centrale della Sicilia (BRULLO, 1985; VENTURELLA et al.,1986).<br />

Oltre sui <strong>Sicani</strong> – nota per le località di Bosco Rifesi, Palazzo Adriano, Bivona, S. Stefano di Quisquina e Burgio – si spinge<br />

nella parte meridionale delle Madonie (Petralie, Blufi, Castellana Sicula), sul versante sud di Rocca Busambra e<br />

nell’Agrigentino (Sutera al Vallone della Mollacchina e altrove, Mussomeli, S. Biagio Platani, Maccalubi di Aragona).<br />

3) Cachryetum ferulaceae Raimondo 1980<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Rumici-Astragaletea siculi, ordine Erysimo-<br />

Jurineetalia bocconei, alleanza Cerastio-Astragalion nebrodensis.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Cachrys ferulacea (dom.), Vicia glauca, Melica ciliata, Scutellaria rubicunda<br />

subsp. linneana.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Formazione erbacea a dominanza di Basilisco comune (Cachrys ferulacea) che costituisce<br />

alcuni pascoli alto-montani su rilievi calcarei; si ins<strong>ed</strong>ia su superfici cacuminali, spesso soggette ad intensa erosione dei<br />

suoli <strong>ed</strong> ampi affioramenti carbonatici.<br />

BIOCLIMA – Dal mesom<strong>ed</strong>iterraneo al supram<strong>ed</strong>iterraneo.<br />

RUOLO SINDINAMICO – Costituisce una vegetazione pioniera nell’ambito di serie forestali mesofile, come quella del<br />

lecceto dell’Aceri-Querco ilicis sigmetum.<br />

DISTRIBUZIONE – L’associazione è stata descritta per le Madonie (RAIMONDO, 1980) e segnalata anche sui <strong>Sicani</strong><br />

(GIANGUZZI, ILARDI & RAIMONDO, 1996), in particolare su Monte Carcaci e Monte Rose. Tuttavia, in queste ultime<br />

località si tratta di aspetti floristicamente impoveriti, in quanto mancano del tutto alcune delle entità indicate fra le<br />

caratteristiche.<br />

216


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

4) Capparietum rupestris O. Bolòs et Molinier 1958<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Parietarietea judaicae, ordine Tortulo-<br />

Cymbalarietalia, alleanza Polypodion serrati.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Capparis spinosa subsp. rupestris (dom.).<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Formazione casmo-nitrofila a dominanza di Capparis spinosa subsp. rupestris, tipica di pareti<br />

rocciose calcaree particolarmente assolate e xeriche; colonizza talora anche la sommità di muri e manufatti soprattutto<br />

in stazioni costiere particolarmente esposte e soleggiate. Fra le altre specie figurano Umbilicus horizontalis, S<strong>ed</strong>um<br />

dasyphyllum, Matthiola incana subsp. rupestris, Antirrhinum siculum, Reichardia picroides, Ceterach officinarum,<br />

Asplenium trichomanes subsp. quadrivalens, Hyosciamus albus ecc.<br />

BIOCLIMA – La cenosi si localizza in stazioni ambientali particolarmente xeriche, più tipicamente della fascia<br />

termom<strong>ed</strong>iterranea.<br />

RUOLO SINDINAMICO – Costituisce una vegetazione matura di tipo permanente, con un chiaro ruolo <strong>ed</strong>afofilo.<br />

DISTRIBUZIONE – L’associazione è distribuita nell’area m<strong>ed</strong>iterranea, dove la sua diffusione è stata in parte favorita<br />

dall’uomo, a seguito della coltura del Cappero. E’ segnalata per la Penisola Iberica (BOLÒS, 1967; RIVAS-MARTINEZ et al.,<br />

2002), le Baleari (BOLÒS & MOLINIER, 1958), vari ambiti della penisola italiana (CANEVA et al., 1990; BRULLO et al.,<br />

1993; BIONDI et al., 1999), la Sardegna (BIONDI et al., 1994), la Sicilia (BARTOLO & BRULLO, 1986; BRULLO et al., 1993;<br />

GIANGUZZI et al., 1996), l’Isola di Lamp<strong>ed</strong>usa (BARTOLO et al., 1988), ecc. E’ presente anche è più nell’area dei <strong>Sicani</strong>,<br />

soprattutto nella parte meridionale dei principali rilievi calcarei.<br />

5) Carduncello-Thymetum spinulosi Brullo et Marcenò in Brullo 1984<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Rumici-Astragaletea siculi, ordine Erysimo-<br />

Jurineetalia bocconei, alleanza Cerastio-Astragalion nebrodensis.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Thymus spinulosus (dom.), Carduncellus pinnatus, Teucrium chama<strong>ed</strong>ris,<br />

Scorzonera villosa subsp. columnae.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Formazione erbaceo-camefitica ins<strong>ed</strong>iata su superfici di natura carbonatica, spesso soggette<br />

ad intensa erosione dei suoli, prevalentemente oltre i 900 metri di quota. Essa è ricca di specie endemiche,<br />

caratterizzata dalla presenza di Thymus spinulosus, Carduncellus pinnatus, Teucrium chama<strong>ed</strong>ris e Scorzonera villosa<br />

subsp. columnae. Fra le entità più frequenti figurano anche Helianthemum cinereum, Koeleria splendens, Dianthus<br />

paniculatus, Petrorhagia saxifraga subsp. gasparrinii, vulneraria subsp. maura, Avenula cincinnata, Centaurea<br />

parlatoris, ecc.<br />

BIOCLIMA – Dal mesom<strong>ed</strong>iterraneo al supram<strong>ed</strong>iterraneo.<br />

RUOLO SINDINAMICO – Costituisce una vegetazione pioniera nell’ambito di serie forestali mesofile, come quella del<br />

lecceto dell’Aceri-Querco ilicis sigmetum.<br />

DISTRIBUZIONE – L’associazione, descritta per le Madonie (BRULLO, 1984), è segnalata anche per alcuni rilievi dei <strong>Sicani</strong><br />

(M. Rose, Pizzo Cangialoso e Monte Cammarata) e Rocca Busambra (Piano della Tramontana, Contrada Marosa, Piano<br />

Pilato, ecc.).<br />

6) Caricetum hispidae Brullo et Ronsisvalle 1975<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Phragmito-Magnocaricetea, ordine Magnocaricetalia, alleanza<br />

Magnocaricion.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE – Carex hispida.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Vegetazione alofitica tipica dei margini di corsi d’acqua perenni con acque calme e poco<br />

profonde a dominanza di Carex hispida, alla quale si associano diverse altre specie dell’alleanza Magnocaricion e della<br />

classe Phragmito-Magnocaricetea (Cirsium creticum subsp. triumfetti, Apium nodiflorum, Galium elongatum, Menta<br />

aquatica,ecc.).<br />

BIOCLIMA – Dal termom<strong>ed</strong>iterraneo al supram<strong>ed</strong>iterraneo.<br />

RUOLO SINDINAMICO – La cenosi entra in contatto con aspetti igro-idrofitici e con espressioni di vegetazione ripale<br />

ins<strong>ed</strong>iate lungo le sponde dei corsi d’acqua.<br />

DISTRIBUZIONE – L’associazione, localizzata nell’area m<strong>ed</strong>iterranea, in Sicilia è rappresentata lungo i corsi d’acqua<br />

perenni. E’ segnalata per i Gorghi Tondi (BRULLO & RONSISVALLE, 1975), per alcuni fiumi iblei (BARTOLO et al., 1982),<br />

per la parte alta del fiume Platani (SORTINO et al., 1974), nonché per i fiumi della Sicilia meridionale e centrooccidentale,<br />

ivi inclusa l’area dei <strong>Sicani</strong> (BRULLO & SPAMPINATO, 1990).<br />

217


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

7) Cynosuro-Leontodontetum siculi Brullo et Grillo 1978<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Molinio-Arrhenatheretea, ordine Cirsietalia vallisdemonis, alleanza<br />

Plantaginion cupanii.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Leontodon hispidus subsp. siculus, Cynosurus cristatus (dom.), Lolium<br />

perenne (dom.), Trifolium incarnatum subsp. molinerii,Polygala presili,Crepis lentodontoides var. presili, Centaurium<br />

erythraea ssp. majus, Trifolium squarrosum, T. striatum, T. phleoides.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Formazione prativa a struttura chiusa, fisionomizzata dalla dominanza di specie erbacee<br />

mesofile, quali Cynosurus cristatus e Lolium perenne, cui si aggiungono diverse altre graminacee e leguminose dei generi<br />

Trifolium, M<strong>ed</strong>icago, ecc.<br />

BIOCLIMA – Dal mesom<strong>ed</strong>iterraneo al supram<strong>ed</strong>iterraneo.<br />

RUOLO SINDINAMICO – La cenosi si rinviene in ambiti climacicamente riconducibili ai boschi caducifogli del Sorbo-Querco<br />

virgilianae sigmetum, dove svolge un importante ruolo di ricolonizzazione di aree un tempo coltivate.<br />

DISTRIBUZIONE – Associazione endemica della Sicilia centro-settentrionale, rappresentata sulle Madonie (BRULLO, 1984),<br />

Nebrodi (BRULLO & GRILLO, 1978), Peloritani (GUARINO, 1998), oltre che sui <strong>Sicani</strong>, benché con aspetti floristicamente<br />

impoveriti che non comprendono alcune fra le specie caratteristiche succitate. La cenosi è sporadicamente<br />

rappresentata anche nella parte alta dei <strong>Sicani</strong>; Leontodon hispidus subsp. siculus è appunto segnalato per M.<br />

Cammarata, S. Maria del Bosco, M. Triona, Prizzi, Palazzo Adriano, Corleone, Cozzo Padorno (presso Filaga) e M. Rose.<br />

8) Filagini-Chaenorrhinetum rubrifolii Brullo, Marcenò, Minissale et Spampinato 1989<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Helianthemetea guttati, ordine Trachynietalia distachyae, alleanza S<strong>ed</strong>o-<br />

Ctenopsion gypsophilae.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Filago eriocephala, Avellinia nichelii, Chaenorrhinum rubrifolium.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Formazione terofitica assai rara, legata a substrati gessosi, dove si localizza sugli straterelli<br />

di suolo posti su cenge rocciose o fra gli aspetti di gariga a Thymus capitatus. E’ fisionomicamente dominata dalla<br />

presenza di specie a ciclo primaverile precoce come Campanula erinus, Valentia muralis, Helianthemum salicifolium,<br />

S<strong>ed</strong>um caeruleum, Stipa capensis, Filago eriocephala, Avellinia nichelii, nonché Chaenorrhinum rubrifolium, peculiare<br />

gipsofita caratteristica, in quanto tipica di queste aree.<br />

BIOCLIMA – Termom<strong>ed</strong>iterraneo.<br />

RUOLO SINDINAMICO – Associazione pioniera posta a contatto con altri aspetti di vegetazione rupicola e subrupicola.<br />

DISTRIBUZIONE – L’associazione, descritta da BRULLO et al. (1989), è nota per le aree della serie gessoso-solfifera del<br />

Messiniano, presenti nell’Agrigentino (Milena, Realmonte, Grotta d’Entella, Monte Conca, Torresalsa, ecc.).<br />

9) Groenlandietum densae (Oberd. 1962) Segal 1965<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Potametea pectinati, ordine Potametalia pectinati, alleanza Potamion.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE – Groenlandia densa.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Vegetazione monospecifica a dominanza di Groenlandia densa, alla quale si associano talora<br />

altre peculiari idrite.<br />

BIOCLIMA – Dal termom<strong>ed</strong>iterraneo al mesom<strong>ed</strong>iterraneo.<br />

RUOLO SINDINAMICO – La cenosi entra in contatto con altri tipi di vegetazione igro-idrofitica ins<strong>ed</strong>iati negli ambienti<br />

umidi, nonché con unità algali sommerse.<br />

DISTRIBUZIONE – Associazione distribuita nell’Europa con penetrazioni nel M<strong>ed</strong>iterraneo. In Sicilia è rara, già segnalata<br />

per i Nebrodi (BRULLO, MINISSALE & SPAMPINATO, 1994; GIANGUZZI, 1999). Sui <strong>Sicani</strong> è presente negli ambienti umidi di<br />

Palazzo Adriano, Monte Carcaci <strong>ed</strong> il fiume Sosio.<br />

10) H<strong>ed</strong>ero helicis-Lauretum nobilis Bueno et Fernandez Prieto 1991<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Quercetea ilicis, ordine Pistacio-Rhamnetalia alaterni, alleanza Arbuto<br />

un<strong>ed</strong>onis-Laurion nobilis.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Laurus nobilis (dom.), H<strong>ed</strong>era helix.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Formazione forestale caratterizzata dalla presenza di numerosi elementi laurifilli (Laurus<br />

nobilis, H<strong>ed</strong>era helix, Rhamnus alaternus, etc.), legata a stazioni di fondovalle su substrati calcarei.<br />

BIOCLIMA – Dal termom<strong>ed</strong>iterraneo subumido inferiore.<br />

RUOLO SINDINAMICO – Formazione preforestale dinamicamente collegata a vari aspetti forestali, come nel caso della<br />

218


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

macchia dell’Oleo-Euphorbietum dendroidis o dei boschi a Quercus ilex.<br />

DISTRIBUZIONE – L’associazione risulta segnalata nella penisola iberica <strong>ed</strong> in Sicilia, a Monte Lauro (BRULLO, COSTANZO &<br />

TOMASELLI, 2001) e sui <strong>Sicani</strong>, nella Riserva naturale di S. Maria del Bosco.<br />

11) Heliotropio-Heleochloetum schoenoidis Rivas Goday 1956 (=Glino-Heliotropietum supini Brullo et<br />

Marcenò 1974 subass. heliotropietosum Brullo et Marcenò 1974)<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Nanojuncetea, ordine Isöeto-Nanocyperetalia, alleanza Verbenion supinae.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Heliotropium supinum, Euphorbia chamaesyce.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Formazione erbacea igrofila ad optimum estivo, legata a substrati soggetti a lunghi periodi di<br />

sommersione, come le sponde degli invasi artificiali, dove si localizza nelle superfici più inclinate. E’ caratterizzata dalla<br />

presenza di specie ad habitus prostrato-reptante, tipiche di ambienti fangosi nitrofili.<br />

BIOCLIMA – Mesom<strong>ed</strong>iterraneo.<br />

RUOLO SINDINAMICO – Associazione pioniera posta a contatto con altri aspetti di vegetazione igrofile e palustri, come il<br />

Glino-Verbenetum supini.<br />

DISTRIBUZIONE – In Sicilia la cenosi è stata segnalata da BRULLO & MARCENÒ (1974), per alcuni bacini artificiali<br />

dell’interno siciliano (Pian del Leone, Lago Poma e Lago Prizzi).<br />

12) Glino-Verbenetum supini Rivas Goday 1964 (=Glino-Heliotropietum supini Brullo et Marcenò 1974<br />

subass. glinetosum Brullo et Marcenò 1974)<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Nanojuncetea, ordine Isöeto-Nanocyperetalia, alleanza Verbenion supinae.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Glinus lotoides, Verbena supina.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Formazione erbacea igrofila ad optimum estivo, legata a substrati soggetti a lunghi periodi di<br />

sommersione, come le sponde degli invasi artificiali, dove si localizza nelle superfici poco inclinate e quasi pianeggianti.<br />

E’ caratterizzata dalla presenza di specie ad habitus prostrato-reptante, tipiche di ambienti fangosi nitrofili.<br />

BIOCLIMA – Mesom<strong>ed</strong>iterraneo.<br />

RUOLO SINDINAMICO – Associazione pioniera posta a contatto con l’Heliotropio-Heleochloetum schoenoidis <strong>ed</strong> altri<br />

aspetti di vegetazione igrofile e palustri.<br />

DISTRIBUZIONE – In Sicilia la cenosi è stata segnalata da BRULLO & MARCENÒ (1974), per alcuni bacini artificiali<br />

dell’interno siciliano (Pian del Leone, Lago Poma e Lago Prizzi).<br />

13) Iridetum pseudoacori Krzywanski 1974<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Phragmito-Magnocaricetea, ordine Phragmitetalia, alleanza Phragmition.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE – Iris pseudacorus.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Vegetazione elofitica tipica di ambienti palustri e stagni caratterizzati da acque poco<br />

profonde e soggetti a prosciugamento estivo, nel cui ambito assume un ruolo fisionomico rilevante Iris pseudacorus,<br />

specie assai rara in Sicilia.<br />

BIOCLIMA – Mesom<strong>ed</strong>iterraneo.<br />

RUOLO SINDINAMICO – La cenosi entra in contatto con altri aspetti di vegetazione igro-idrofitica tipici degli ambienti<br />

umidi. Lungo le sponde dei corsi d’acqua prende contatto con aspetti ripali a pioppi e salici.<br />

DISTRIBUZIONE – L’associazione è ampiamente distribuita in tutta l’Europa e nella Regione m<strong>ed</strong>iterranea. In Sicilia era<br />

stata prec<strong>ed</strong>entemente segnalata per i Nebrodi (BARBAGALLO et al., 1979; BRULLO, MINISSALE & SPAMPINATO, 1994;<br />

GIANGUZZI, 1999), ma presente anche sui <strong>Sicani</strong> lungo i Gurghi Carcaciotto e Carcaci, nonché ai margini del Fiume Sosio.<br />

14) Lemnetum gibbae Miyawaki et J. Tx. 1960<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Lemnetea minoris, ordine Lemnetalia minoris, alleanza Lemnion minoris.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE – Lemna gibba.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Vegetazione monospecifica a dominanza di Lemna gibba, piccolissima idrofita natante<br />

estremamente specializzata alla colonizzazione di habitat con acqua stagnante (abbeveratoi, pozze d’acqua, invasi,<br />

ecc.), dove tende a formare dense colonie fluttuanti.<br />

BIOCLIMA – Dal termom<strong>ed</strong>iterraneo al mesom<strong>ed</strong>iterraneo.<br />

219


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

RUOLO SINDINAMICO – Non essendo presente in bacini naturali, la cenosi non entra in contatto con altri tipi di<br />

vegetazione fanerogamica. Gli unici contatti sono con unità algali sommerse e talora con comunità muscinali presenti sui<br />

manufatti per la raccolta dell’acqua.<br />

DISTRIBUZIONE – In Sicilia più o meno frequente, anche se segnalata solo per il Pantano Gurna, presso Riposto (MINISSALE<br />

& SPAMPINATO (1990) e Monte Cofano (GIANGUZZI & LA MANTIA, 2000). Nel territorio dei <strong>Sicani</strong> è rara.<br />

15) Lygeo-Lavateretum agrigentinae Brullo 1985<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Lygeo-Stipetea, ordine Lygeo-Stipetalia, alleanza Moricandio-Lygeion sparti.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Lavatera agrigentina, Allium agrigentinum, Limonium calcarae, Lygeum<br />

spartu (dom.)..<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Formazione erbacea calanchiva, fisionomizzata dalla dominanza di Lygeum spartum, cui si<br />

associano alcune interessanti endemiche, quali Lavatera agrigentina, Allium agrigentinum, Limonium calcarae e, fra le<br />

altre specie caratteristiche dell’alleanza Moricandio-Lygeion sparti, Capparis sicula, Moricandia arvensis.<br />

BIOCLIMA – Termom<strong>ed</strong>iterraneo secco-subumido.<br />

RUOLO SINDINAMICO – La cenosi tende spesso a costituire una vegetazione stabile, in ambiti climacicamente riconducibili<br />

ai boschi caducifogli dell’Oleo-Querco virgilianae sigmetum, ponendosi in contatto con i vari aspetti della rispettiva serie<br />

di vegetazione. In alcuni trova anche collegamenti catenali con aspetti di macchia alo-nitrofili a Salsola oppositifolia e/o<br />

Sua<strong>ed</strong>a fruticosa.<br />

DISTRIBUZIONE – E’ tipica di stazioni calanchive localizzate nella Sicilia centrale e meridionale (Maccalube di Aragona,<br />

Sciacca, S. Catalso, Racalmuto, Mussomeli, Enna, Caltanissetta, Villarosa, Delia, Pietraperzia, S. Carlo, Castelteltermini,<br />

S. Caterina Villarmosa al Torrente Vaccarizzo, Licata a Torre S. Nicola, Mazara del Vallo, Porto Emp<strong>ed</strong>ocle). Sui <strong>Sicani</strong><br />

non è molto frequente; è stata rilevata in aree calanchive presso Palazzo Adriano e sotto la Rocca di Entella.<br />

16) Oenantho fistulosae-Glycerietum spicatae Brullo et Grillo 1978<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Potametea pectinati, ordine Potametalia pectinati, alleanza Alopecuro-<br />

Glycerion spicatae.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE – Oenanthe fistulosa.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Vegetazione acquatica a elodeidi e piccole ninfeidi di acque mesoeutrofiche caratterizzata<br />

dalla presenza di Oenanthe fistulosa, cui talora si associano altre idrofite, quali Glyceria spicata, Apium inundatum,<br />

Callitriche sp. pl., Potamogeton sp. pl., ecc.<br />

BIOCLIMA – Dal mesom<strong>ed</strong>iterraneo al supram<strong>ed</strong>iterraneo.<br />

RUOLO SINDINAMICO – La cenosi entra in contatto con altri tipi di vegetazione igro-idrofitica ins<strong>ed</strong>iati negli ambienti<br />

umidi, nonché con unità algali sommerse.<br />

DISTRIBUZIONE – Associazione distribuita nell’Europa con penetrazioni nel M<strong>ed</strong>iterraneo. In Sicilia è rara, già segnalata<br />

per i Nebrodi (BRULLO & GRILLO, 1978; BRULLO, MINISSALE & SPAMPINATO, 1994; GIANGUZZI, 1999), ma presente anche<br />

sulle Madonie, Ficuzza e nei <strong>Sicani</strong> (Gurgo di Carcaci).<br />

17) Oleo-Euphorbietum dendroidis Trinajstic (1973) 1984 subass. typicum<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Quercetea ilicis, ordine Pistacio-Rhamnetalia alaterni, alleanza Oleo-<br />

Ceratonion.<br />

SINONIMI – Oleo-Lentiscetum euphorbietosum Molinier 1954; Rhamno-Euphorbietum dendroidis (Trinajstic 1984) Gehù &<br />

Biondi 1997.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Euphorbia dendroides (dom.), Olea europaea var. sylvestris.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Vegetazione di macchia legata ad ambienti semirupestri e talora rupestri, tipica di substrati<br />

rocciosi compatti di varia natura (calcari, gessi, scisti, vulcaniti, ecc.). E’ fisionomicamente dominata dalla presenza di<br />

Euphorbia dendroides, cui si associano anche Olea europaea var. sylvestris e varie altre specie dei Pistacio-Rhamnetalia<br />

alterni.<br />

BIOCLIMA – Dall’infram<strong>ed</strong>iterraneo secco superiore al termom<strong>ed</strong>iterraneo subumido inferiore.<br />

RUOLO SINDINAMICO – Formazione di macchia a carattere <strong>ed</strong>afico-climacico, facente parte di serie xerofile e pioniere,<br />

ins<strong>ed</strong>iate lungo le creste rocciose aride, posta a contatto con microgeoserie rupicole e detritiche, oltre che con altre<br />

serie forestali climaciche dei Quercetea ilicis. Può talora svolgere un ruolo secondario, ins<strong>ed</strong>iandosi in habitat lasciati<br />

liberi dalle formazioni boschive in seguito a processi di degradazione (taglio, incendi, ecc.).<br />

DISTRIBUZIONE – La subass. typicum è segnalata da vari autori un pò in tutto il territorio regionale e in altri ambiti<br />

dell’area m<strong>ed</strong>iterranea. Nell’area dei <strong>Sicani</strong> è più o meno frequente, soprattutto nella parte nord del comprensorio.<br />

220


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

18) Oleo-Euphorbietum dendroidis Trinajstic (1973) 1984 subass. Phlomidetosum fruticosae Brullo &<br />

Marcenò 1984<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Quercetea ilicis, ordine Pistacio-Rhamnetalia alaterni, alleanza Oleo-<br />

Ceratonion.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Euphorbia dendroides (dom.), Olea europaea var. sylvestris, Phlomis<br />

fruticosa.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Vegetazione arbustiva legata ad ambienti semirupestri e talora rupestri, tipica di substrati<br />

rocciosi compatti di varia natura (calcari e gessi). E’ fisionomicamente dominata dalla presenza di Euphorbia dendroides,<br />

cui si associano anche Phlomis fruticosa, Olea europaea var. sylvestris e varie altre specie dei Pistacio-Rhamnetalia<br />

alterni.<br />

BIOCLIMA – Termom<strong>ed</strong>iterraneo.<br />

RUOLO SINDINAMICO – Formazione di macchia a carattere <strong>ed</strong>afico-climacico, facente parte di serie xerofile e pioniere,<br />

ins<strong>ed</strong>iate lungo le creste rocciose aride, posta a contatto con microgeoserie rupicole e detritiche, oltre che con altre<br />

serie forestali climaciche dei Quercetea ilicis. Può talora svolgere un ruolo secondario, ins<strong>ed</strong>iandosi in habitat lasciati<br />

liberi dalle formazioni boschive in seguito a processi di degradazione (taglio, incendi, ecc.).<br />

DISTRIBUZIONE – La subass. phlomidetosum fruticosae è rappresentata nelle aree interne della serie gessoso-solfifera del<br />

Messiniano e su alcuni rilievi calcarei. Nell’area dei <strong>Sicani</strong> è rappresentata soprattutto nella parte sud del comprensorio,<br />

sui gessi e sulla dorsale di Pizzo Telegrafo.<br />

19) Oleo-Euphorbietum dendroidis Trinajstic (1973) 1984 subass. euphorbietosum bivonae Gianguzzi,<br />

Ilardi & Raimondo 1996<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Quercetea ilicis, ordine Pistacio-Rhamnetalia alaterni, alleanza Oleo-<br />

Ceratonion.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Euphorbia dendroides (dom.), Olea europaea var. sylvestris, Euphorbia<br />

bivonae.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Vegetazione di macchia legata ad ambienti semirupestri e talora rupestri, tipica di substrati<br />

rocciosi compatti di natura calcarea. E’ fisionomicamente dominata dalla presenza di Euphorbia dendroides, cui si<br />

associano anche Euphorbia bivonae, Olea europaea var. sylvestris e varie altre specie dei Pistacio-Rhamnetalia alterni.<br />

BIOCLIMA – Termom<strong>ed</strong>iterraneo, con penetrazioni nel mesom<strong>ed</strong>iterraneo.<br />

RUOLO SINDINAMICO – Formazione di macchia a carattere <strong>ed</strong>afico-climacico, facente parte di serie xerofile e pioniere,<br />

ins<strong>ed</strong>iate lungo le creste rocciose aride, posta a contatto con microgeoserie rupicole e detritiche, oltre che con altre<br />

serie forestali climaciche dei Quercetea ilicis. Può talora svolgere un ruolo secondario, ins<strong>ed</strong>iandosi in habitat lasciati<br />

liberi dalle formazioni boschive in seguito a processi di degradazione (taglio, incendi, ecc.).<br />

DISTRIBUZIONE – La cenosi, descritta per l’area di Monte Pellegrino presso Palermo (Gianguzzi,<br />

ILARDI & RAIMONDO, 1996) <strong>ed</strong> i rilievi costieri della parte nord-occidentale della Sicilia tra Cefalù e Trapani, è altresì<br />

rappresentata anche sui versanti meridionali dei <strong>Sicani</strong>, in particolare lungo la dorsale di M. Telegrafo.<br />

20) Oleo-Euphorbietum dendroidis Trinajstic (1973) 1984 subass. celtidetosum aetnensis Marcenò,<br />

Ottonello & Romano, 1996<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Quercetea ilicis, ordine Pistacio-Rhamnetalia alaterni, alleanza Oleo-<br />

Ceratonion.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Euphorbia dendroides (dom.), Olea europaea var. sylvestris, Celtis<br />

aethnensis.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Vegetazione arbustiva legata ad ambienti semirupestri e talora rupestri, tipica di substrati<br />

rocciosi compatti di varia natura E’ fisionomicamente dominata dalla presenza di Euphorbia dendroides, cui si associano<br />

anche Euphorbia bivonae, Olea europaea var. sylvestris e varie altre specie dei Pistacio-Rhamnetalia alterni.<br />

BIOCLIMA – Termom<strong>ed</strong>iterraneo, con penetrazioni nel mesom<strong>ed</strong>iterraneo.<br />

RUOLO SINDINAMICO – Formazione di macchia a carattere <strong>ed</strong>afico-climacico, facente parte di serie xerofile e pioniere,<br />

ins<strong>ed</strong>iate lungo le creste rocciose aride, posta a contatto con microgeoserie rupicole e detritiche, oltre che con altre<br />

serie forestali climaciche dei Quercetea ilicis. Può talora svolgere un ruolo secondario, ins<strong>ed</strong>iandosi in habitat lasciati<br />

liberi dalle formazioni boschive in seguito a processi di degradazione (taglio, incendi, ecc.).<br />

DISTRIBUZIONE – La cenosi è stata descritta per l’area di Caltabellotta (MARCENÒ, OTTONELLO & ROMANO, 2002) è<br />

frammentariamente rappresentata lungo la dorsale di M. Telegrafo.<br />

221


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

21) Oleo sylvestris-Quercetum virgilianae Brullo 1984<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Quercetea ilicis, ordine Quercetalia ilicis, alleanza Quercion ilicis.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Quercus virgiliana (dom.), Quercus amplifolia (dom.), Olea europaea var.<br />

sylvestris, Pistacia lentiscus, Teucrium fruticans, Prasium majus, Euphorbia dendroides, Chamaerops humilis, Ceratonia<br />

siliqua, Asparagus album.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Formazione a querce caducifoglie termofile (Quercus virgiliana e/o Quercus amplifolia),<br />

caratterizzata dalla presenza di specie dei Pistacio-Rhamneta1ia a1aterni, indicatrici di una certa xericità ambientale.<br />

L’associazione si ins<strong>ed</strong>ia su suoli più o meno profondi <strong>ed</strong> evoluti che si sviluppano su substrati di varia natura (calcari,<br />

dolomie, marne, argille, basalti, calcareniti, ecc.), in ambiti caratterizzati da precipitazioni m<strong>ed</strong>ie annue comprese fra<br />

500 e 800 m.<br />

BIOCLIMA – dal termom<strong>ed</strong>iterraneo secco superiore al mesom<strong>ed</strong>iterraneo subumido inferiore.<br />

RUOLO SINDINAMICO – L’associazione costituisce l’aspetto maggiormente strutturato di una serie di vegetazione a<br />

carattere climacico, posta in contatto catenale con diverse altre serie di vegetazione facenti capo a formazioni forestali<br />

dell'Oleo-Ceratonion o del Quercion ilicis, nonchè con microgeoserie igro-idrofitiche o rupicole. I processi di<br />

degradazione portano normalmente all’ins<strong>ed</strong>iamento di garighe del Cisto-Ericion (quali l’Erico-Polygaletum preslii<br />

Marcenò & Colombo 1982 <strong>ed</strong> il Rosmarino-Thymetum capitati Furnari 1965) le quali, col perpetrarsi di incendi, lasciano<br />

spazio a praterie ad Ampelodesmos mauritanicus dell’all. Avenulo- Ampelodesmion mauritanici.<br />

DISTRIBUZIONE – L’associazione è stata segnalata per la parte meridionale della penisola italiana e la Sicilia, dove occupa<br />

un’ampia fascia altimetrica, estesa dalla costa fino a 1000-1100 metri di quota. Nelle aree interne e nella parte<br />

meridionale <strong>ed</strong> occidentale del territorio, risulta spesso rarefatta e frammentaria, a seguito delle massicce<br />

deforestazioni effettuate sin da epoche remote per far spazio ai coltivi.<br />

22) Ononido-Vicietum siculae Brullo & Marcenò 1985<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Stellarietea m<strong>ed</strong>iae, ordine Thero-Brometalia (=Brometalia rubenti-tectori),<br />

alleanza F<strong>ed</strong>io-Convolvulion cupaniani.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Vicia sicula, Ononis alopecuroides, Daucus muricatus.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Formazione erbacea legata a bordi strada, scarpate <strong>ed</strong> aree pascolive incolte da diversi anni<br />

su substrati argillosi-fliscioidi, caratterizzata dalla presenza di alcune specie rare in Sicilia, quali Vicia sicula, Ononis<br />

alopecuroides, Daucus muricatus.<br />

RUOLO SINDINAMICO – Associazione pioniera che si ins<strong>ed</strong>ia nell’ambito potenziale di serie climatofile facente<br />

principalmente riferimento all’Oleo-Querco virgilianae sigmetum.<br />

DISTRIBUZIONE – L’associazione descritta da BRULLO & MARCENÒ (1984) per l’area a sud di Palermo è stata<br />

successivamente reinquadrata da BRULLO & SPAMPINATO (1986). La sua distribuzione risulta in buona parte riferibile<br />

all’areale di Vicia sicula nota appunto per diverse località di quest’area, ivi compresi i <strong>Sicani</strong>, (Marineo, strada per<br />

Castronovo, Stazione di Roccapalumba, tra Marineo e Ficuzza, tra Ficuzza e Piana degli Albanesi, tra Prizzi e Corleone,<br />

Balestrate, Palermo ad Misilmeri a Valle Longa, Val di Mazara, Calatafimi, Grazia, Roccazzo, Pizzuta).<br />

23) Ostryo-Quercetum ilicis Lapraz 1975<br />

SINONIMI – Orneto-Quercetum ilicis Horvatić 1958 ostryetosum Horvatić 1958; Orno-Quercetum ilicis Horvatić 1958<br />

ostryetosum Trinajstić 1966.<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Quercetea ilicis, ordine Quercetalia ilicis, alleanza Quercion ilicis.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Ostrya carpinifolia (dom.), Viola alba subsp. dehnhardtii, Brachypodium<br />

ramosum, Dryopteris villarii subsp. pallida, Silene italica.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Formazione forestale basifila e mesofila a Quercus ilex <strong>ed</strong> Ostrya carpinifolia, legata a<br />

substrati calcarei, in stazioni esposte a nord, ombreggiate e fresche, caratterizzate anche da una certa umidità <strong>ed</strong>afica.<br />

BIOCLIMA – Mesom<strong>ed</strong>iterraneo subumido/umido inferiore.<br />

RUOLO SINDINAMICO – L’associazione costituisce l’aspetto maggiormente strutturato di una serie di vegetazione a<br />

carattere <strong>ed</strong>afo-climacico, posta in contatto catenale con diverse altre serie forestali facenti capo a formazioni delle<br />

classi Quercetea ilicis e Querco-Fagetea, nonchè con microgeoserie igro-idrofitiche o rupicole.<br />

DISTRIBUZIONE – In Sicilia l’associazione è segnalata per i <strong>Monti</strong> Iblei, sui <strong>Monti</strong> Nebrodi e sui <strong>Sicani</strong>, presso il Monte delle<br />

Rose e al Bosco Rifesi. La sua distribuzione generale interessa anche la Penisola Italiana – con la subass. cyclaminetosum<br />

purpurascentis (BIONDI, CASAVECCHIA & GIGANTE, 2002) – nonchè il settore illirico e le coste della Dalmazia.<br />

222


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

24) Polygono-Potametum natantis Sòo 1964<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Potametea pectinati, ordine Potametalia pectinati, alleanza Nymphaeion<br />

albae.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE – Polygonum amphybium.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Vegetazione idrofitica tipica di acque oligo-mesotrofiche, in cui svolge un ruolo rilevante<br />

Polygonum amphybium, rizofita ninfeide appariscente soprattutto nel periodo della fioritura, cui in genere si associano<br />

altre idrofite.<br />

BIOCLIMA – Dal mesom<strong>ed</strong>iterraneo al supram<strong>ed</strong>iterraneo.<br />

RUOLO SINDINAMICO – La cenosi entra in contatto con altri tipi di vegetazione igro-idrofitica ins<strong>ed</strong>iati negli ambienti<br />

umidi, nonché con unità algali sommerse.<br />

DISTRIBUZIONE – Associazione distribuita nell’Europa centro-orientale con penetrazioni nel M<strong>ed</strong>iterraneo. In Sicilia è<br />

segnalata per i Nebrodi (BRULLO, MINISSALE & SPAMPINATO, 1994; GIANGUZZI, 1999), ma presente anche sui <strong>Sicani</strong> nei<br />

Gurghi Carcaciotto e Carcaci.<br />

25) Salicetum albo-p<strong>ed</strong>icellatae Brullo & Spampinato 1990.<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Salicetea purpureae, ordine Salicetalia purpureae, alleanza Salicion albae.<br />

SPECIE DIFFERENZIALE – Salix p<strong>ed</strong>icellata.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Associazione ben rappresentata lungo i corsi d'acqua che scorrono su substrati argillosi o<br />

marnosi con alvei molto ampi <strong>ed</strong> interessati da un clima xerofilo soprattutto nel periodo primaverile-estivo. Si tratta,<br />

come nella prec<strong>ed</strong>ente associazione, di aspetti ripali floristicamente poveri caratterizzati da specie ad habitus arbustivo<br />

(Salx alba, S. p<strong>ed</strong>icellata, S. purpurea) o arboreo (Populus nigra).<br />

BIOCLIMA – Termo e Mesom<strong>ed</strong>iterraneo subumido.<br />

RUOLO SINDINAMICO – Costituisce l’aspetto più evoluto di una serie <strong>ed</strong>afica.<br />

DISTRIBUZIONE – Corsi d’acqua della Sicilia centrale e meridionale (Trapanese, Agrigentino, Nisseno Ragusano),<br />

geologicamente appartenenti alla serie evaporitica del Messiniano.<br />

26) Scutellario-Melicetum cupanii Brullo, Scelsi et Spampinato 1988<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Thlaspietea rotundifolii, ordine Scrophulario-Helichrysetalia, alleanza<br />

Linarion purpureae.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Scutellaria rubicunda subsp. linneana, Melica cupanii.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Formazione erbaceo-camefitica pauciflora, caratterizzata dalla presenza di Scutellaria<br />

rubicunda subsp. linneana e Melica cupanii tipica dei coni detritici dei rilievi calcareo-dolomitici. In particolare essa si<br />

localizza nella parte più interna del detrito, dove si vengono a creare maggiori condizioni di disturbo <strong>ed</strong>ifico; si creano<br />

così le prime isole di vegetazione, ma il continuo apporto di nuovi detriti dalle rocce soprastanti, annulla la loro opera di<br />

colonizzazione, per cui la vegetazione si mantiene in uno stadio pioniero.<br />

BIOCLIMA – Dal mesom<strong>ed</strong>iterraneo al supram<strong>ed</strong>iterraneo.<br />

RUOLO SINDINAMICO – La cenosi svolge un interessante ruolo pioniero nella colonizzazione dei brecciai che si sviluppano a<br />

ridosso dei rilievi calcareo-dolomitici.<br />

DISTRIBUZIONE – L’associazione è stata descritta da BRULLO et al. (1998) per alcuni brecciai dei <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong> (Monte<br />

Cammarata e Monte delle Rose) e successivamente segnalata anche per Rocca Busambra (GIANGUZZI & LA MANTIA 2004).<br />

27) Senecionetum siculae Brullo e Marcenò in Brullo 1984<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Thlaspietea rotundifolii, ordine Scrophulario-Helichrysetalia, alleanza<br />

Linarion purpureae.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Senecio siculus, Arrhenatherum nebrodense, Linaria purpurea.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Formazione erbaceo-camefitica pauciflora, caratterizzata dalla presenza di Senecio siculus,<br />

Arrhenatherum nebrodense e Linaria purpurea tipica dei coni detritici dei rilievi calcareo-dolomitici. In particolare essa<br />

si localizza essenzialmente nella parte più esterna dei brecciai, laddove si registrano minori perturbazioni del suolo, a<br />

contatto con l’associazione Scutellario-Melicetum cupanii.<br />

BIOCLIMA – Dal mesom<strong>ed</strong>iterraneo al supram<strong>ed</strong>iterraneo.<br />

RUOLO SINDINAMICO – La cenosi svolge un interessante ruolo pioniero nella colonizzazione dei brecciai più xerici che si<br />

sviluppano a ridosso dei rilievi calcarei.<br />

223


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

DISTRIBUZIONE – L’associazione è stata descritta da BRULLO et al. (1998) per alcuni brecciai della Sicilia occidentale, in<br />

particolare Madonie e <strong>Sicani</strong> (Rocca Busambra, M. Cammarata e M. Rose).<br />

28) Sorbo torminalis-Quercetum virgilianae Brullo, Minissale, Signorello & Spampinato 1996<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Quercetea ilicis, ordine Quercetalia ilicis, alleanza Quercion ilicis.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Sorbus torminalis, Physospermum verticillatum, Huetia cynapioides.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Formazione forestale a Quercus virgiliana, diversificata dalla presenza nello strato legnoso di<br />

Sorbus torminalis, legata a suoli profondi di natura calcarea <strong>ed</strong> a condizioni mesiche.<br />

BIOCLIMA – Dal mesom<strong>ed</strong>iterraneo al supram<strong>ed</strong>iterraneo subumido superiore.<br />

RUOLO SINDINAMICO – L’associazione costituisce l’aspetto maggiormente strutturato di una unità seriale posta in contatto<br />

catenale con diverse altre serie forestali, quali l’Oleo-Querceto virgilianae sigmetum o l’Aceri campestris-Querceto ilicis<br />

sigmetum.<br />

DISTRIBUZIONE – E’ circoscritta all’area dei <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>, dove si rinviene a quote comprese fra 900 e 1400 m, nota per il<br />

Santuario di S. Stefano della Quisquina e Monte delle Rose (BRULLO, MINISSALE, SIGNORELLO & SPAMPINATO, 1996;<br />

GIANGUZZI, LA MANTIA, MARCHETTA, 2001), Monte Carcaci (GIANGUZZI, ILARDI & RAIMONDO, 1995) e l’area di Monte<br />

Genuardo (Bosco del Pomo, Neviere, tra Portella Balata e M. Genuardo, fra Serradamo e S. M. del Bosco, vicinanze<br />

sorgente Koco, Portella Balata, fra La Rocca Rossa e M. Genuardo).<br />

29) Spartio-Nerietum oleandri O. Bolòs 1956<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Nerio-Tamaricetea, ordine Tamaricetalia, alleanza<br />

Tamaricion africanae.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Spartium junceum, Calicotome infesta, Nerium oleander (dom.).<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Boscaglia riparia a dominanza di Nerium oleander, cui si associano Spartium junceum,<br />

Tamarix gallica, Rubus ulmifolius e Calicotome infesta, mentre nello strato erbaceo si rilevano inoltre Dittrichia viscosa,<br />

Oryzopsis miliacea, Foeniculum piperitum, ecc.. E’ legata a corsi d'acqua a carattere stagionale, caratterizzati da alvei<br />

ciottolosi.<br />

BIOCLIMA – Termo e mesom<strong>ed</strong>iterraneo (dal secco al subumido).<br />

RUOLO SINDINAMICO – Costituisce l’aspetto più evoluto di una serie <strong>ed</strong>afica.<br />

DISTRIBUZIONE – E’ nota per alcuni corsi d’acqua della Sicilia settentrionale (Pollina, S. Stefano, Tusa, Furiano,<br />

Rosmarino, Fitalia, Alcantara, ecc.) e meridionale (Gela, Dirillo, Platani, ecc.), talora frequente anche verso l’interno, in<br />

ambiti particolarmente aridi.<br />

30) Tamaricetum gallicae Br.-Bl. & O. Bolòs 1957.<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Nerio-Tamaricetea, ordine Tamaricetalia, alleanza Tamaricion africanae.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Tamarix gallica (car.), Glycirrhyza glabra (diff.); quest’ultima infatti non è<br />

esclusiva, ma entità subnitrofila legata a suoli limosi.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Formazione a dominanza di Tamarix gallica, cui si associa talora anche Tamarix africana,<br />

legata a corsi d'acqua a carattere stagionale, limitatamente ad aree molto xeriche, caratterizzati da substrati ricchi in<br />

limo e argilla. L’associazione forma in genere delle fasce di vegetazione più o meno continua che ne delimitano il<br />

percorso.<br />

BIOCLIMA – Termom<strong>ed</strong>iterraneo secco e talora subumido.<br />

RUOLO SINDINAMICO – Costituisce l’aspetto più evoluto di una serie <strong>ed</strong>afica.<br />

DISTRIBUZIONE – E’ più frequente lungo i tratti terminali di vari corsi d’acqua (Platani, Salso, Gela, ecc.) e nelle piane<br />

salse (es. Gela, Torresalsa); in alcuni casi (Salso, Simeto, ecc.) si spinge talora anche fino all’interno.<br />

31) Typho-Schoenoplectetum glauci Br.-Bl.& O.Bolòs 1958 corr. (=Typho-Schoenoplectetum<br />

tabernaemontani Br.-Bl. et O. Bolòs 1958)<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Phragmito-Magnocaricetea, ordine Phragmitetalia, alleanza Phragmition.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE – Schoenoplectus tabernamontanus.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Vegetazione elofitica tipica di corsi fluviali impaludati o più o meno stagnanti, con acque<br />

caratterizzate da una certa concentrazione salina, nel cui ambito assume un ruolo fisionomico rilevante Schoenoplectus<br />

tabernamontanus.<br />

224


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

BIOCLIMA – Mesom<strong>ed</strong>iterraneo.<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

RUOLO SINDINAMICO – La cenosi entra in contatto con altri tipi di vegetazione igro-idrofitica tipici degli ambienti umidi.<br />

Lungo le sponde dei corsi d’acqua prende contatto con aspetti ripali a salici e/o tamerici.<br />

DISTRIBUZIONE – In Sicilia l’associazione era stata prec<strong>ed</strong>entemente segnalata per la parte alta del fiume Platani<br />

(SORTINO et al., 1974; BRULLO & SPAMPINATO, 1990).<br />

32) Ulmo canescentis-Salicetum p<strong>ed</strong>icellatae Brullo et Spampinato 1990<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Querco-Fagetea, ordine Populetalia albae, alleanza Populion albae.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Ulmus canescens, Salix p<strong>ed</strong>icellata e Populus nigra.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Vegetazione forestale ripale a prevalenza di Salix p<strong>ed</strong>icellata e Populus nigra,<br />

strutturalmente e fisionomicamente dissimile dalle formazioni tipiche del paesaggio vegetale circostante. Fra le altre<br />

specie figurano, Clematis vitalba, H<strong>ed</strong>era helix, Ficus carica, Salix alba subsp. alba, Salix alba subsp. vitellina, Populus<br />

alba, Fraxinus angustifolia, Tamarix africana, Lavatera olbia, Brachypodium sylvaticum, Euphorbia amygdaloides ssp.<br />

arbuscula, etc..<br />

BIOCLIMA – Dal termom<strong>ed</strong>iterraneo subumido inferiore al mesom<strong>ed</strong>iterraneo umido inferiore.<br />

RUOLO SINDINAMICO – Costituisce l’aspetto maggiormente strutturato di una serie <strong>ed</strong>afoigrofila posta normalmente in<br />

contatto catenale con i boschi dei Quercetea ilicis.<br />

DISTRIBUZIONE – Cenosi diffusa nella parte alta dei bacini fluviali della Sicilia centro-settentrionale <strong>ed</strong> occidentale,<br />

segnalata per il Trapanese (Torrente Salemi), Palermitano (Fiume Eleuterio, Ficuzza), parte nord-occidentale del<br />

comprensorio dei <strong>Sicani</strong> e Madonie (Vallone S. Nicola presso Polizzi Generosa).<br />

33) Viburno tini-Quercetum ilicis (Br.-Bl. 1936) Rivas-Martinez 1975<br />

SINONIMI – Quercetum gallo-provincialis Br.-Bl. 1936 s.l..<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Quercetea ilicis, ordine Quercetalia ilicis, alleanza Quercion ilicis.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Viburnum tinus.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Vegetazione forestale a dominanza di Quercus ilex, legata a stazioni di cresta o ambienti<br />

semirupestri soleggiati ma esposti a nord, su substrati di natura calcarea. Tra le altre specie forestali di particolare<br />

interesse fitogeografico, sono presenti Viburnum tinus, Ostrya carpinifolia e Arbutus un<strong>ed</strong>o.<br />

BIOCLIMA – Mesom<strong>ed</strong>iterraneo umido.<br />

RUOLO SINDINAMICO – Si tratta di una formazione forestale relittuale, costituente l’aspetto più evoluto di una serie di<br />

vegetazione <strong>ed</strong>afo-xerofila, posta in contatto catenale con le serie climatofile del lecceto con Acero campestre (Aceri<br />

campestris-Querco ilicis sigmetum) del querceto caducifoglio (Sorbo torminalis-Querco virgilianae sigmetum).<br />

DISTRIBUZIONE – Viburnum tinus è un’entità che, alla stato spontaneo, è particolarmente rara in Sicilia. L’associazione è<br />

stata, in realtà, descritta per la parte settentrionale della Regione m<strong>ed</strong>iterranea. Aspetti simili sono stati rilevati nella<br />

Piana della Favorita, ascritti alla subass. viburnetosum tini del Pistacio lentisci-Quercetum ilicis (BRULLO & MARCENÒ<br />

1985). Sui <strong>Sicani</strong> questi aspetti sono presenti nell’area di S. Maria del Bosco.<br />

34) Zannichellietum palustris Lang 1967 [= Z. obtusifoliae Brullo et Spampinato 1990 Charo-<br />

Zannichellietum Sortino et al. 1974]<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Potametea pectinati, ordine Potametalia pectinati, alleanza Zannichellion<br />

p<strong>ed</strong>icellatae.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE – Zannichellia palustris subsp. p<strong>ed</strong>icellata.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Vegetazione igrofila semisommersa tipica di acque leggermente fluenti, in cui svolge un ruolo<br />

dominante Zannichellia palustris subsp. p<strong>ed</strong>icellata, tendente a costituire popolamenti monofitici o comunque<br />

pauciflori.<br />

BIOCLIMA – Mesom<strong>ed</strong>iterraneo.<br />

RUOLO SINDINAMICO – La cenosi entra in contatto con altri tipi di vegetazione igro-idrofitica ins<strong>ed</strong>iati lungo i corsi<br />

d’acqua, nonché con unità algali sommerse.<br />

DISTRIBUZIONE – Associazione distribuita nell’Europa centrale con penetrazioni nel M<strong>ed</strong>iterraneo. In Sicilia è segnalata<br />

per il Platani (SORTINO et al., 1974), alcuni corsi d’acqua degli Iblei (BARBAGALLO et al., 1979), nonché l’Anapo <strong>ed</strong> il<br />

Sosio-Verdura (BRULLO & SPAMPINATO, 1990).<br />

225


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

35) Aggr. a Chamaerops humilis<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Quercetea ilicis, ordine Pistacio-Rhamnetalia alaterni, alleanza Oleo-<br />

Ceratonion.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Chamaerops humilis (dom.).<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Vegetazione arbustiva xerofila a dominanza di Chamaerops humilis, localizzata lungo le<br />

creste rocciose calcaree.<br />

BIOCLIMA – Mesom<strong>ed</strong>iterraneo subumido.<br />

RUOLO SINDINAMICO – Costituisce aspetti pionieri lungo le creste rocciose.<br />

DISTRIBUZIONE – L’associazione risulta rappresentata in vari ambiti del territorio dei <strong>Sicani</strong>, dove tuttavia occupa spazi<br />

esigui (rilievi di Burgio, Valle del Sosio, S. Stefano Quisquina, ecc.).<br />

36) Aggr. ad Eryngium barrelieri<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Nanojuncetea, ordine Isöeto-Nanocyperetalia, alleanza Verbenion supinae.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE E DIFFERENZIALI – Eryngium barrelieri.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Formazione erbacea igrofila ad optimum tardo primaverile-estivo, legata a substrati soggetti<br />

a lunghi periodi di sommersione, come le sponde delle pozze umide temporanee. E’ caratterizzata dalla presenza di<br />

specie ad habitus prostrato-reptante tipiche di ambienti fangosi nitrofili.<br />

BIOCLIMA – Mesom<strong>ed</strong>iterraneo.<br />

RUOLO SINDINAMICO – Associazione pioniera posta a contatto con altri aspetti di vegetazione palustri.<br />

DISTRIBUZIONE – In Sicilia questi aspetti di vegetazione sono noti per pochissime località dei <strong>Sicani</strong> (lago Pian del Leone e<br />

Gurgo di Carcaciotto) e del catanese (Lago Gurrida).<br />

37) Aggr. a Ranunculus sp. pl.<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Potametea pectinati, ordine Potametalia pectinati,<br />

alleanza Ranunculion aquatilis.<br />

SPECIE CARATTERISTICHE – Ranunculus peltatus e R. trychophyllus subsp. trichophyllus.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Vegetazione idrofitica in cui svolge un ruolo dominante Ranunculus peltatus s.l., entità<br />

caratterizzata da splendide fioriture primaverili che si mantengono fino a stagione inoltrata, cui in genere si associano<br />

altre idrofite.<br />

BIOCLIMA – Mesom<strong>ed</strong>iterraneo.<br />

RUOLO SINDINAMICO – La cenosi entra in contatto con altri tipi di vegetazione igro-idrofitica ins<strong>ed</strong>iati negli ambienti<br />

umidi, nonché con unità algali sommerse.<br />

DISTRIBUZIONE – Cenosi distribuita in Europa con penetrazioni nella Regione m<strong>ed</strong>iterranea, presente anche nel territorio<br />

nazionale <strong>ed</strong> in Sicilia. Sui <strong>Sicani</strong> è presente nei Gurghi Carcaciotto, Carcaci e Colobria.<br />

38) Aggr. a Tamarix africana<br />

INQUADRAMENTO SINTASSONOMICO – Classe Nerio-Tamaricetea, ordine Tamaricetalia, alleanza Tamaricion africanae.<br />

SPECIE DIFFERENZIALE – Tamarix africana.<br />

STRUTTURA ED ECOLOGIA – Formazione floristicamente povera, a dominanza di Tamarix africana, la quale vicaria la<br />

prec<strong>ed</strong>ente cenosi nei fiumi della Sicilia centrale e sud-occidentale. Alcuni frammenti della stessa formazione si rilevano<br />

anche lungo le aree subcostiere o anche a quote più elevate, localizzandosi nella parte più esterna delle sponde, su suoli<br />

pesanti in inverno <strong>ed</strong> asciutti in estate.<br />

BIOCLIMA – Termom<strong>ed</strong>iterraneo secco.<br />

RUOLO SINDINAMICO – Costituisce l’aspetto più evoluto di una serie <strong>ed</strong>afica.<br />

DISTRIBUZIONE – Segnalata da BRULLO & SPAMPINATO (1990) per il Platani, ma sporadicamente presente anche altrove.<br />

226


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Elenco Floristico<br />

Pteridophyta<br />

Adiantaceae<br />

Adiantum capillus-veneris L. – G rhiz – Boreo-Trop.<br />

Aspidiaceae<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Dryopteris pallida (Bory.) Maire & Petitm. subsp. pallida [=D. villarii (Bell.) Woynar subsp. pallida (Bory) Heyw.] – G rhiz<br />

– M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Dryopteris affinis (Lowe) Frasser-Jenkins subsp.borreri (Newman) Fr.-J. –G rhiz – Sub-trop.<br />

Polystichum setiferum (Forsskål) T. Moore ex Woynar – G rhiz – Circumbor.<br />

Aspleniaceae<br />

Asplenium lepidum C. Presl – H ros – Europ. SE<br />

Asplenium obovatum Viv. – H ros – M<strong>ed</strong>it. E (Steno)<br />

Asplenium onopteris L. – H ros – Paleotrop.<br />

Asplenium trichomanes L. subsp. trichomanes – H rhiz. – Cosmop.<br />

Ceterach officinarum DC. – H ros – Eurasiat.<br />

Phyllitis scolopendrium (L.) Newman subsp. Scolopendrium – H ros – Circumbor.<br />

Athyriaceae<br />

Cystopteris fragilis (L.) Bernh. Subsp. Diaphana Litard. – H caesp – Cosmop.<br />

Equisetaceae<br />

Equisetum arvense L. – G rhiz. Circumbr.<br />

Equisetum ramosissimum Desf. subsp. ramosissimum – G rhiz – Circumbor.<br />

Equisetum telmateja Ehrh. – G rhiz – Circumbor.<br />

Gymnogrammaceae<br />

Anogramma leptophylla (L.) Link – T caesp – Cosmop. (Subtrop.)<br />

Hypolepiadaceae<br />

Pteridium aquilinum (L.) Kuhn – G rhiz – Cosmop.<br />

Isoetaceae<br />

Isoetes durieui Bory – G bulb – M<strong>ed</strong>it. W (Steno)<br />

Osmundeceae<br />

Osmunda regalis L. – G rhiz – Cosmp. (Sub.)<br />

Polypodiaceae<br />

Polypodium cambricum L. subsp. australe (Fée) Greuter & Burdet [=P. australe Fée.] – H ros – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

227


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Selaginellaceae<br />

Selaginella denticulata (L.) Spring – Ch rept – M<strong>ed</strong>it. (Steno)<br />

Sinopteridaceae<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Cheilanthes acrostica (Balbis) Todaro [= C. pteridioides (Reichard) C. Chr.] – G rhiz – M<strong>ed</strong>it. (Steno)- Turan.<br />

Angiospermae (Dicotil<strong>ed</strong>ones)<br />

Acanthaceae<br />

Acanthus mollis L. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno) W<br />

Aceraceae<br />

Acer campestre L. – P scap – Europ.-Caucas.<br />

Acer pseudoplatanus L. – P scap – Europ. Caucas.<br />

Ailanthaceae<br />

Ailanthus altissima (Miller) Swingle – P scap – Cina<br />

Amarantaceae<br />

Amaranthus albus L. – T scap – Nordamer.<br />

Amaranthus chlorostachys Willd. – T scap – Neotrop.<br />

Amaranthus graecizans L. – T scap – Paleosubtrop.<br />

Amaranthus retroflexus L. – T scap – Cosmop.<br />

Anacardiaceae<br />

Pistacia lentiscus L.- P caesp – M<strong>ed</strong>it.-Macar.S<br />

Pistacia terebinthus L. – P caesp – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Rhus coriaria L. – P caesp – S M<strong>ed</strong>it.<br />

Apocynaceae<br />

Nerium oleander L. – P caesp – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Vinca major L. – Ch rept – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Aquifoliaceae<br />

Ilex aquifolium L. – P caesp – M<strong>ed</strong>it. Atl (Sub.)<br />

Araliaceae<br />

H<strong>ed</strong>era helix L. subsp. helix – P lian – M<strong>ed</strong>it.-Atl. (Sub)<br />

Aristolochiaceae<br />

Aristolochia clusii Lojacono – G bulb – Endem.<br />

Aristolochia longa L. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.-Macar.<br />

Aristolochia rotunda L. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

228


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Boraginaceae<br />

Anchusa italica Retz. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Anchusa cretica Miller - T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno) NE<br />

Borago officinalis L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Buglossoides arvensis (L.) I.M. Johnst. – H scap – S Europ.-Pont.<br />

Buglossoides minima (Moris) Fernandes – T scap – Endem.<br />

Buglossoides purpuro-caerulea (L.) Johnston – H scap – S Europ.-Pont.<br />

Buglossoides gasparrini (Heldr.) Pign. - T scap – M<strong>ed</strong>it.(Mont.)<br />

Cerinthe major L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Cynoglossum columnae Ten. – T scap – M<strong>ed</strong>it. NE (Orof.)<br />

Cynoglossum creticum Ten. – H bienn – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Cynoglossum clandestino Desf. - H bienn – M<strong>ed</strong>it. W (Steno)<br />

Echium italicum L. – H bienn – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Echium parviflorum Moench – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Echium plantagineum L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Echium vulgare L. – H bienn – Europ.<br />

Heliotropium europaeum L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)-Turan.<br />

Heliotropium supinum L. – T scap – Paleosubtrop.<br />

Myosotis incrassata Guss. - T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno) NE<br />

Myosotis sicula Guss. - T scap – M<strong>ed</strong>it. (Euri) N<br />

Myosotis arvensis (L.) Hill. – T scap – Europ.W-Asiat.<br />

Myosotis ramosissima Rochel – T scap – Europ.W-Asiat.<br />

Myosotis sylvatica Hoffm. subsp. elongata (Strobl) Grau – H scap – Paleotemp.<br />

Onosma canescens Presl – Ch suffr - Endem.<br />

Symphytum bulbosum Schimp. – G rhiz– Europ. SE<br />

Symphytum gussonei F. W. Schultz – G rhiz – Endem.<br />

Symphytum officinale L. – H scap – Europ. – Caucas.<br />

Cactaceae<br />

Opuntia ficus-indica (L.) Mill. [= O. ficus-barbarica A. Berger] – P succ – Neotrop.<br />

Callitrichaceae<br />

Callitriche hamulata Kuntze – I rad – M<strong>ed</strong>it. Atl. (Sub)<br />

Callitriche obtusangula Le Gall. - I rad – M<strong>ed</strong>it. Atl. (Sub)<br />

Callitriche stagnalis Scop. - I rad – Euras.<br />

Callitriche brutia Petagna - I rad – M<strong>ed</strong>it. Atl. (Sub)<br />

Campanulaceae<br />

Campanula dichotoma L. – T scap – M<strong>ed</strong>it. W (Steno)<br />

Campanula erinus L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Edrainthus graminifolius (L.) DC. subsp. siculus (Strobl) Lakusic – Ch suffr – Endem<br />

Legousia hybrida (L.) Delabre – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri) -Atl.<br />

Legousia falcata (Ten.) Fritsch – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Legousia speculum-veneris (L.) Chaix - T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

229


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Solenopsis minuta (L.) C. Presl subsp. nobilis (F. E. Wimmer) Meikle [= Laurentia bivonae (Tineo) Pign.] – T scap –<br />

M<strong>ed</strong>it.(Steno) W<br />

Capparidaceae<br />

Capparis spinosa L. subsp. rupestris (S. et S.) Nyman – NP – Eurasiat. (Subtrop.)<br />

Capparis ovata Desf. – NP – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Caprifoliaceae<br />

Lonicera etrusca G. Santi – P lian – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Lonicera implexa Aiton – P lian – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Sambucus nigra L. – P caesp – Europ.-Caucas.<br />

Sambucus ebulus L. – G rhiz – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Viburnum tinus L. – P caesp – M<strong>ed</strong>it.(Steno) W<br />

Caryophyllaceae<br />

Arenaria leptoclados Guss. – T scap – Paleotemp.<br />

Arenaria serpyllifolia L. – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Cerastium brachypetalum Desportes subsp. tauricum (Spreng.) Murb. [=Cerastium luridum Guss.] -T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)-<br />

Turan<br />

Cerastium glomeratum Thuill. – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Cerastium scaranii Ten. - T scap – Endem.<br />

Cerastium semidecandrum – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Dianthus arrostii C. Presl in J. & C. Presl – Ch suffr – SW M<strong>ed</strong>it.<br />

Dianthus paniculatus Lojac. - Ch suffr – Endem.<br />

Dianthus rupicola Biv. – Ch suffr – Subendem.<br />

Dianthus sylvestris Wulfen subsp. siculus (C. Presl) Tutin. – H scap – M<strong>ed</strong>it. (Mont.)<br />

Gypsophyla arrostii Guss. – Ch suffr – M<strong>ed</strong>it. E<br />

Herniaria glabra L. - T scap – Paleotemp.<br />

Holosteum umbellatum L. - T scap – Paleotemp.<br />

Minuartia verna (L.) Hiern subsp. grandiflora (Presl) Hayek- Ch suffr – Endem.<br />

Minuartia hybrida (Vill.) Schischkin – T scap – Paleotemp.<br />

Moehringia pentendra J. Gay - T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Moenchia erecta (L.) G. Gaert., B. Meyer & Scherb. - T scap – M<strong>ed</strong>it.W<br />

Paronychia echinulata Chater - T scap – M<strong>ed</strong>it. (Steno)<br />

Petrorhagia dubia (Rafin.) Lόpez González & Romo [=P. vellutina (Guss.)] - T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Petrorhagia illyrica (L.) P.W. Ball & Heywood subsp. haynaldiana (Janka) Ball & Heyw. – H caesp – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Petrorhagia prolifera (L.) P.W. Ball – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Petrorhagia saxifraga (L.) Link subsp. gasparrinii (Guss.) Pignatti – H caesp – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Petrorhagia velutina (Guss) P.W. Ball & Heywood – T scap – S-M<strong>ed</strong>it.<br />

Polycarpon polycarpoides (Biv.) Zodda subsp. polycarpoides – Ch suffr - M<strong>ed</strong>it. SW<br />

Polycarpon tetraphillum L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Sagina apetala Ard – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Silene alba (Miller) Krause – H bienn – Paleotemp.<br />

Silene bellidifolia Juss. – T scap – M<strong>ed</strong>it.<br />

Silene coeli-rosa (L.) Godron in Gren. & Godron – T scap – M<strong>ed</strong>it. SW<br />

230


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Silene conica L. – T scap – Paleotemp.<br />

Silene fruticosa L. – Ch suffr – M<strong>ed</strong>it. NE<br />

Silene fuscata Link ex Brot. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Silene gallica L. – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Silene italica (L.) Pers. – H ros – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Silene latifolia Poiret subsp. latifolia – H bienn – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Silene neglecta Ten. – T scap – M<strong>ed</strong>it. SW<br />

Silene nocturna L. subsp. nocturna – T scap – M<strong>ed</strong>it.S-Macar.<br />

Silene saxifraga L. var. lojaconi Lacaita – H caesp- Europ. S<br />

Silene sicula Ucria – H ros – M<strong>ed</strong>it. (Mont.) N<br />

Silene vulgaris (Moench) Garcke subsp. commutata (Guss.) Hayek – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Mont.) E<br />

Silene vulgaris (Moench) Garcke subsp. vulgaris – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Mont.) E<br />

Spergula arvensis L. – T scap. – Cosmop. (Sub)<br />

Spergularia rubra (L.) J. & C. Presl – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Stellaria m<strong>ed</strong>ia (L.) Vill. subsp. cupaniana (Jordan et Fourr.) Nyman – T rept – Cosmop.<br />

Stellaria m<strong>ed</strong>ia (L.) Vill. subsp. m<strong>ed</strong>ia – T rept – Cosmop.<br />

Stelletaria neglecta Weithe – T scap – Paleotemp.<br />

Stelletaria pallida (Dumort) Piré – T scap – Paleotemp.<br />

Celastraceae<br />

Euonymus europaeus L. – P caesp – Eurasiat.<br />

Ceratophyllaceae<br />

Ceratophyllum demersum L. – I rad – Cosmop.(Sub)<br />

Chenopodiaceae<br />

Arthrocnemum glaucum (Delile) Ung.-Sternb. – Ch succ – M<strong>ed</strong>it.-Mac.<br />

Arthrocnemum perenne (Mill.) Moss – Ch succ – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Atriplex latifolia Wahlenb – T scap – Circumbor.<br />

Atriplex patula L. - T scap – Circumbor.<br />

Beta vulgaris L. subsp. maritima (L.) Arcangeli – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Beta vulgaris L. subsp. vulgaris – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Chenopodium album L. subsp. album – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Chenopodium ambrosioides L. – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Chenopodium murale L. – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Chenopodium opulifolium Schader – T scap – Paleotemp.<br />

Chenopodium vulvaria L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Chenopodium urbicum L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Cistaceae<br />

Cistus creticus L. – NP – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Cistus monospeliensis L. NP – M<strong>ed</strong>it. (Steno)<br />

Cistus salvifolius L. – NP – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Fumana procumbes (Dunal) G. et G. – Ch suffr – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

231


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Fumana thymifolia (L.) Spach – Ch suffr – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Halimium halimifolium (L.) Willk. – NP – M<strong>ed</strong>it. W<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Helianthemum aegyptiacum (L.) Miller – T scap – M<strong>ed</strong>it. S - Turan<br />

Helianthemum cinereum (Cav.) Pers. – Ch suffr – M<strong>ed</strong>it. (Mont.) SW<br />

Helianthemum croceum (Desf.) Pers. var. bicolor (Desf.) Pers. – Ch suffr – M<strong>ed</strong>it. W (Mont)<br />

Helianthemum nummularium (L.) Miller – Ch suffr – Europ.-Caucas.<br />

Helianthemum salicifolium (L.) Miller – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Tuberaria guttata (L.) Fourr. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri) (Subatl.)<br />

Compositae (Asteraceae)<br />

Achillea ligustica All. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Aetheorrhiza bulbosa (L.) Cass. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Anacyclus tomentosus (All.) DC. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Andryala integrifolia L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri) W<br />

Anthemis arvensis L. subsp. arvensis – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Anthemis arvensis L. subsp. incrassata (Lois.) Nym. – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Anthemis arvensis L. subsp. sphacelata (C.Presl) Fern. – H bienne – Endem<br />

Anthemis cotula L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Anthemis cupaniana Tod. ex Lojac. – Ch suffr – Endem.<br />

Anthemis triumfetti All. – H scap – Europ. S<br />

Anthemis praecox Link – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno) W<br />

Artemisia alba Turra – NP – M<strong>ed</strong>it. W<br />

Arctium minus (Hill) Bernh. – H bienn - M<strong>ed</strong>it. (Euri)<br />

Artemisia arborescens L. – NP – M<strong>ed</strong>it. SW<br />

Aster sorrentini (Tod.) Lojac. – Ch suffr – Endem.<br />

Aster squamatus (Sprengel) Hieron – T scap – Neotrop.<br />

Atractylis cancellata L. – T scap – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Atractylis gummifera L. – H ros – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Bellis annua L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)-Macar.<br />

Bellis perennis L. – H ros – Europ.-Caucas.<br />

Bellis sylvestris Cirillo – H ros – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Calendula arvensis L. subsp. arvensis – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Calendula suffruticosa Vahl subsp. fulgida (Rafin.) Ohle – Ch suffr – M<strong>ed</strong>it.CE<br />

Carduncellus pinnatus (Desf.) DC. – H ros – M<strong>ed</strong>it. SW<br />

Carduus argyroa Biv. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Carduus corymbosus Ten. – T scap – Endem.<br />

Carduus macrocephalus Desf. subsp. siculus Franco – H bienn – M<strong>ed</strong>it. SW<br />

Carduus nutans L. subsp. nutans – H bienn – Europ. W<br />

Carduus pycnocephalus L. – H bienn – M<strong>ed</strong>it.-Turan.<br />

Carlina lanata L. – T scap – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Carlina nebrodensis Guss. – H scap – Endem.<br />

Carlina sicula Ten. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno) S<br />

Carthamus lanatus L. subsp. lanatus – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Centaurea busambarensis Guss. - H scap – Endem.<br />

232


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Catananche lutea L. – T scap – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Centaurea calcitrapa L. – H bienn – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Centaurea cyanus L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Centaurea napifolia L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno) SW<br />

Centaurea macroacantha Guss. – H bienn – Endem.<br />

Centaurea nicaeensis All. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno) SW<br />

Centaurea parlatoris Heldr. – H scap – Endem.<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Centaurea solstitialis L. subsp. schouwii (DC.) Dostàl – H bienn – Endem.<br />

Centaurea triumfetti All. subsp. variegata (Lam) Dostàl - H scap - Endem.<br />

Chamaemelum fuscatum (Brot.) Vasc. [= Anthemis praecox Link] – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Chondrilla juncea L. – H scap – M<strong>ed</strong>it.S(Euri)-Siber.<br />

Chrysanthemum coronarium L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Chrysanthemum segetum L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)-Turan.<br />

Cichorium intybus L. – H scap – Cosmop.<br />

Cirsium creticum (Lam.) D’Urv. subsp. triumfetti (Lacaita) Werner – H bienn – M<strong>ed</strong>it. NE<br />

Cirsium italicum (Savi) DC. - H bienn – Europ. SE<br />

Cirsium scabrum (Poiret) Bonnet & Baratte – H scap – M<strong>ed</strong>it. SW<br />

Cirsium vulgare (Savi) Ten. subsp. vulgare - H bienn - Cosmop. (Sub)<br />

Coleostephus myconis (L.) Cass. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Conyza bonariensis (L.) Cronq. – T scap – Amer. Trop.<br />

Crepis bursifolia L. – H scap – Endem.<br />

Crepis leontodontoides All. – H ros – M<strong>ed</strong>it. W (Mont.)<br />

Crepis phathulata Guss. - H ros- Endem.<br />

Crepis vesicaria L. subsp. vesicaria – H scap – M<strong>ed</strong>it.<br />

Crepis vesicaria L. subsp. hyemalis (Biv.) Babcock - H scap - Endem.<br />

Crupina crupinastrum (Moris) Vis. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Cynara cardunculus L. subsp. cardunculus – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Doronicum orientale Hoffm. - H scap - Endem.<br />

Dittrichia viscosa (L.) Greuter – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Echinops siculus Strobl – H scap – Endem.<br />

Eupatorium cannabinum L. – H scap – Paleotemp.<br />

Evax asterisciflora (Lam.) Pers. – T rept- M<strong>ed</strong>it. (Steno)<br />

Evax pygmaea (L.) Brot. – T rept – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Filago germanica (L.) Hudson – T scap – Paleotemp<br />

Filago pyramidata L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Galactites tomentosa Moench – H bienn – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Geropogon glaber L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

H<strong>ed</strong>ypnois cretica (L.)Willd. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

H<strong>ed</strong>ypnois rhagadialoides (L.) Willd. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Helichrysum italicum (Roth) Don – Ch suffr – Europ. S<br />

Helichrysum pendulum (C. Presl) C. Presl [= Helichrysum rupestre (Rafin.) DC. subsp. Pendulum (Presl) Fiori] – Ch suffr –<br />

Endem.<br />

Hyoseris radiata L. – H ros – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Hyoseris scabra L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

233


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Hypochoeris achyrophorus L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Hypochoeris cretensis (L.) Bory & Chaub. – H scap – M<strong>ed</strong>it. NE (Orof.)<br />

Hypochoeris laevigata (L.) Ces. – H ros – M<strong>ed</strong>it. SW (Mont.)<br />

Hypochoeris glabra L.- T scap - M<strong>ed</strong>it. (Euri)<br />

Hypochoeris radicata L. subsp. neapolitana (DC.) Guadagno - H ros - Endem. (Sub)<br />

Inula graveolens (L.) Desf. - T scap - M<strong>ed</strong>it. - Turan<br />

Inula montana L. – H scap – M<strong>ed</strong>it. W (Mont.)<br />

Inula viscosa (L.) Aiton – H caesp - M<strong>ed</strong>it. (Euri)<br />

Lactuca saligna L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)-Turan.<br />

Lactuca serriola L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)S-Siber.<br />

Lactuca viminea (L.) Presl – H bienn – M<strong>ed</strong>it.(Euri)S-Asiat.<br />

Lactuca virosa L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.-Atl.<br />

Lamottea caerulea (L.) Pomel [= Carduncellus coeruleus (L.) DC.] – H scap – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Lapsana communis L. – T scap – Paleotemp.<br />

Leontodon hispidus L. subsp. siculus (Guss.) Strobl. [= Leontodon siculus (Guss.) Nyman] – H ros – Endem.<br />

Leontodon tuberosus L. – H ros – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Leuzea conifera (L.) DC. – H scap – M<strong>ed</strong>it. W<br />

Logfia gallica (L.) Cosson & Germain [= Ogliga gallica (L.) Chrtek & Holub] – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Logfia heterantha (Rafin.) J. Holub [= Oglifa heterantha (Rafin.) Pign.] – T scap – M<strong>ed</strong>it. SW<br />

Notobasis syriaca (L.) Cass. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Onopordum illyricum L. – H bienn – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Pallenis spinosa (L.) Cass. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Phagnalon rupestre (L.) DC. subsp. annoticum (Jordan) Pign. – Ch suffr – W e S-M<strong>ed</strong>it.<br />

Phagnalon saxatile (L.) Cass. – Ch suffr – M<strong>ed</strong>it. W<br />

Picris aculeata Vahl. – H scap – M<strong>ed</strong>it. W<br />

Picris echioides L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Picris hieracioides L. – H scap – Eurosib.<br />

Podospermum canum C.A.Heyer (Terr.) – H scap – Europ.<br />

Podospermum laciniatum (L.) DC. – H bienn – Paleotemp.<br />

Ptilostemon stellatus (L.) Greuter – T scap – M<strong>ed</strong>it. N (Steno)<br />

Pulicaria dysenterica (L.) Bernh. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Pulicaria odora (L.) Rchb. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Pulicaria sicula (L.) Moris – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Reichardia picroides (L.) Roth – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Rhagadiolus <strong>ed</strong>ulis Gaertner – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Rhagadiolus stellatus (L.) Willd. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Scolymus grandiflorus Desf. – H scap – M<strong>ed</strong>it. SW<br />

Scolymus maculatus L. – T scap – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Scorzonera deliciosa Guss. – G rhiz – M<strong>ed</strong>it. SW<br />

Scorzonera hirsuta L. – H scap – M<strong>ed</strong>it. NW<br />

Scorzonera villosa Scop. subsp. columnae (Guss.) Nym. – G rhiz – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Senecio delphinifolis Vahl – T scap – M<strong>ed</strong>it. SW<br />

Senecio squalidus L.- T scap - M<strong>ed</strong>it.<br />

Senecio erraticus Bertol. – H bienne – Europ.CS<br />

234


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Senecio lividus L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Senecio rupestris W. & K. var. calabricus (Fiori) Pign. - T scap – Endem.<br />

Senecio squalidus L.- T scap - M<strong>ed</strong>it.<br />

Senecio leucanthemifolius Poiret – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Senecio lycopifolius Desf. – Ch suffr – Endem.<br />

Senecio siculus All. [= S. nebrodensis L.] – T scap – Endem.<br />

Senecio vulgaris L. – T scap – Cosmop.<br />

Silybum marianum (L.) Gaertner – H bienn – M<strong>ed</strong>it.-Turan.<br />

Sonchus asper (L.) Hill subsp. asper – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Sonchus maritimus L. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Sonchus oleraceus L. – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Sonchus tenerrimus L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Toraxacum minimum (Briganti ex Guss.) N. Terrac. [=T. megalorrhizon (Forsskål) Hand. – Mazz.] – H ros - M<strong>ed</strong>it. (Euri)<br />

Taraxacum megalorrhizon (Forsskål) Hand.-Mazz. – H ros – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Taraxacum obovatum (Wild.) DC. – H ros – M<strong>ed</strong>it. W (Orof.)<br />

Taraxacum officinale Weber – H ros – Circumbor.<br />

Tolpis virgata (Desf.) Bertol. subsp. virgata – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Tolpis virgata (Desf.) Bertol. subsp. grandiflora (Ten.) Pign. – H scap - M<strong>ed</strong>it. (Steno)<br />

Tragopogon crocifolius L.- H bienn - M<strong>ed</strong>it. (Steno)<br />

Tragopogon nebrodense Guss. – T scap – Endem.<br />

Tragopogon porrifolius (L.) subsp. cupani (Guss.) Pign. – H bienn – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Tragopogon porrifolius (L.) subsp. australis (Jord.) Nyman – H bienn – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Tussilago farfara L. – G rhiz – Paleotemp<br />

Urospermum dalechampii (L.) Schmidt – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Urospermum picroides (L.) Schmidt – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Xanthium italicum Moretti – T scap – Europ. S.<br />

Xanthium spinosum L. – T scap – Amer. S<br />

Xeranthemum inapertum (L.) Miller – T scap – Europ.S-Pont.<br />

Convolvulaceae<br />

Calystegia sepium (L.) R. Br. – H scand – Paleotemp.<br />

Calystegia sylvatica (Kit.) Griseb. – H scand – Europ. SE<br />

Convolvulus althaeoides L. – H scand – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Convolvulus arvensis L. – G rhiz – Cosmop.<br />

Convolvulus cantabrica L. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Convolvulus elegantissimus Miller. – H scand – M<strong>ed</strong>it.(Steno)E<br />

Convolvulus pentapetaloides L. – T scap – S M<strong>ed</strong>it.<br />

Convolvulus tricolor subsp. cupanianus (Tod.) Cavara & Grande – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno) W<br />

Convolvulus humilis Jacq. – T scap – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Convolvulus siculus L. subsp. siculus– T scap – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Cuscuta cesatiana Bertol. – T par – Amer. N<br />

Cuscuta epithymum (L.) L. – T par – Eurasiat. temp.<br />

235


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Corylaceae<br />

Carpinus orientalis Miller – P scap – Pontico<br />

Ostrya carpinifolia Scop. – P caesp – Circumbor.<br />

Corylus avellana L. – P scap – Europ. – caucas.<br />

Crassulaceae<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Crassula vaillantii (Willd.) Roth – T scap- Europ. – Afric. (Subatl.)<br />

S<strong>ed</strong>um album L. – Ch succ – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

S<strong>ed</strong>um caespitosum (Cav.) DC. - T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

S<strong>ed</strong>um capaea L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.-Atl. (Sub)<br />

S<strong>ed</strong>um caeruleum L. – Ch succ – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

S<strong>ed</strong>um dasyphyllum L. – T scap – M<strong>ed</strong>it. SW<br />

S<strong>ed</strong>um hispanicum L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.-Atl.<br />

S<strong>ed</strong>um rubens L. subsp. rubens – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)-Atl.<br />

S<strong>ed</strong>um ochroleucum Chaix – Ch succ – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

S<strong>ed</strong>um s<strong>ed</strong>iforme (Jacq.) Pau – Ch succ – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

S<strong>ed</strong>um stellatum L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

S<strong>ed</strong>um tenuifolium (S. & S.) Strobl [= S. amplexicaule DC.] – Ch succ – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Umbilicus horizontalis (Guss.) DC. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Umbilicus rupestris (Salisb.) Dandy – G bulb – M<strong>ed</strong>it.-Atl.<br />

Cruciferae (Brassicacae)<br />

Alliaria petiolata (M. Bieb.) cavara & Grande – H bienn – Paleotemp.<br />

Alyssum campestre (L.) subsp. campestre (L.) Rothm. [= A. minus (L.) Rothm.] – T scap – M<strong>ed</strong>it.-Turan<br />

Alyssum siculum Jordan – T scap – Endem.<br />

Arabidopsis thaliana (L.) Heynh. in Holl & Heynh. – T scap – Cosmop.<br />

Arabis alpina L. subsp. caucasica (Willd.) Briq. – T scap – M<strong>ed</strong>it. (Mont.)<br />

Arabis collina Ten. – T scap – M<strong>ed</strong>it. Orof.<br />

Arabis hirsuta (L.) Scop. - H bienn – Europ.<br />

Arabis recta Vill. [=Arabis auricolata Lamb. ] - T scap – M<strong>ed</strong>it. Orof.<br />

Arabis recta Vill. [=Arabis auricolata Lamb. ] - T scap – M<strong>ed</strong>it. Orof.<br />

Arabis verna (L.) R. Br. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Barbarea vulgaris R. Br. – H scap – Eurosib.<br />

Biscutella maritima Ten. – T scap – Endem.<br />

Bivonaea lutea (Biv.) DC. – T scap – M<strong>ed</strong>it. SW<br />

Brassica amplexicaulis (Desf.) Pomel subsp. souliei (Bat.) Maire & Weill. – T scap – SW M<strong>ed</strong>it.<br />

Brassica fruticulosa Cirillo – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)SW<br />

Brassica nigra (L.) Koch – T scap – M<strong>ed</strong>it. (?)<br />

Brassica rapa L. subsp. sylvestris (L.) Janchen – T scap – M<strong>ed</strong>it. (?)<br />

Brassica villosa Biv. subsp. bivoniana (Mazzola et Raimondo) Raimondo et(Mazzola -Ch suffr – Endem.<br />

Brassica rupestris Rafin. – Ch suffr – Endem.<br />

Barbarea vulgaris R. Br. – H scap – Eurosib.<br />

Calepina irregularis (Asso) Thell. – T scap – M<strong>ed</strong>it.-Turan.<br />

236


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Capsella bursa-pastoris (L.) M<strong>ed</strong>ik. – H bienn – Cosmop.<br />

Cardamine graeca L. – T scap – N-M<strong>ed</strong>it.<br />

Cardamine hirsuta L. – T scap – Cosmop.<br />

Cardaria draba (L.) Desv. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Clypeola jonthlaspi L. - T scap – M<strong>ed</strong>it. (Steno)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Coronopus squamatus (Forsskål) Ascherson – T rept – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Coronopus didymus (L.) Sm. – T rept – Cosmop.(Sub)<br />

Diplotaxis erucoides (L.) DC. – T rept – M<strong>ed</strong>it.(Steno) W<br />

Diplotaxis harra (Forsskål) Boiss. subsp. crassifolia (Raf.) Maire –Ch suffr – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Diplotaxis muralis (L.) DC. – T scap – N-M<strong>ed</strong>it.-Atl.<br />

Diplotaxis tenuifolia (L.) DC. – H scap – M<strong>ed</strong>it.-Atl.<br />

Diplotaxis viminea (L.) DC. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Draba muralis L. – T scap – Circumbor.<br />

Erophila verna (L.) Chevall. subsp. praecox (Steven) P. Fourn. – T scap – M<strong>ed</strong>it.<br />

Erophila verna (L.) Chevall. subsp. verna (L.) P. Fourn. – T scap – M<strong>ed</strong>it.<br />

Erysimum bonannianum Presl – H scap – Endem.<br />

Erysimum metlesicsii Polatschek – H bienn – Endem.<br />

Hirschfeldia incana (L.) Lagreze-Fossat – H scap – M<strong>ed</strong>it.-Macar.<br />

Hornungia petraea L Rchb. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Iberis semperflorens L. – Ch suffr – Endem.<br />

Isatis tinctoria L. subsp. tinctoria – H bienn – Asiat. SE<br />

Jonopsidium albiflorum Durieu – T scap – M<strong>ed</strong>it. SW<br />

Lepidium graminifolium L. - H scap – M<strong>ed</strong>it. (Euri)<br />

Lepidium hirtum (L.) Sm. subsp. nebrodense (Raf.) Thell. – H scap – M<strong>ed</strong>it. NE (Mont.)<br />

Lepidium latifolium L. – H scap – Pont.-Asiat. C<br />

Lobularia maritima (L.) Desv. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Nasturtium officinale R. Br. - H scap – Cosmop.<br />

Matthiola fruticulosa (L.) Maire subsp. fruticulosa – Ch suffr – Endem.<br />

Neslia paniculata (L.) Desv. subsp. thracica (Velen.) Bornm. – T scap – Turan.<br />

Raphanus raphanistrum L. subsp. lantra (Moretti) Bonnier – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Raphanus raphanistrum L. subsp. raphanistrum – T scap – Circumbor.<br />

Rapistrum rugosum (L.) All. subsp. rugosum – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Sinapis alba L. subsp. alba – T scap – M<strong>ed</strong>it. W<br />

Sinapis arvensis L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Sinapis pubescens L. – Ch suffr – M<strong>ed</strong>it. SW<br />

Sisymbriella dentata (L.) O. E. Schultz – T scap – Paleotemp.<br />

Sisymbrium irio L. – T scap – Paleotemp.<br />

Sisymbrium officinale (L.) Scop. – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Teesdalia coronopifolia (J.P. Bergeret) Thell. - T scap – M<strong>ed</strong>it. (Euri)<br />

Thlaspi alliaceum DC. - T scap – Europ. S-Subatl.<br />

Thlaspi perfoliatum L. - T scap – Paleotemp.<br />

237


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Cucurbitaceae<br />

Bryonia dioica Jacq. – G rhiz – M<strong>ed</strong>it. (Euri)<br />

Ecballium elaterium (L.) A. Richard – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Dioscoreaceae<br />

Tamus communis L. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Dipsacaceae<br />

Dipsacus fullonum L. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Knautia integrifolia (L.) Bertol. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Knautia calycina (C. Presl.) Guss. – H bienn – Endem.<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Scabiosa parviflora Desf. [=Scabiosa dichotoma Ucria] – T scap – SW M<strong>ed</strong>it.<br />

Lomelosia crenata (Cyr.) Greuter & Burdet subsp. crenata[= Scabiosa crenata Cyr.] – Ch suffr – M<strong>ed</strong>it. S (Orof.)<br />

Lomelosia cretica (L.) Greuter & Burdet [= Scabiosa cretica L.] – Ch frut – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Sixalis atropurpurea (L.) Greuter & Burdet subsp. atropurpurea [= Scabiosa atropurpurea L.] – H bienn – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Sixalis atropurpurea (L.) Greuter & Burdet subsp. grandiflora (Scop.) Soldano & F. Conti [=<br />

Scabiosa maritima L. – H bienn – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Ericaceae<br />

Arbutus un<strong>ed</strong>o L. – P scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Erica arborea L. – P caesp – M<strong>ed</strong>it. (Steno)<br />

Erica multiflora L. – NP – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Euphorbiaceae<br />

Chamaesyce canescens (L.) Prokhanov [=Euphorbia chamaesyce L.] - T rept – M<strong>ed</strong>it. (Euri)<br />

Chrozophora tinctoria (L.) Juss. – T scap – M<strong>ed</strong>it.-Turan<br />

Euphorbia akenocarpa Guss. - T scap – M<strong>ed</strong>it. SW<br />

Euphorbia amygdaloides L. subsp. arbuscula Meusel – Ch suffr – Endem.<br />

Euphorbia biumbellata Poiret – Ch suffr – M<strong>ed</strong>it. W<br />

Euphorbia bivonae Steudel – NP – M<strong>ed</strong>it. SW<br />

Euphorbia ceratocarpa Ten. – Ch suffr – Endem.<br />

Euphorbia chamaesyce L. – T rept – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Euphorbia characias L. – NP – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Euphorbia cuneifolia Guss. - T scap – M<strong>ed</strong>it. W<br />

Euphorbia dendroides L. – NP – M<strong>ed</strong>it.(Steno)- Macar.<br />

Euphorbia exigua L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Euphorbia helioscopia L. – T scap – Cosmop.<br />

Euphorbia peploides Gouan – T scap – Cosmop.<br />

Euphorbia peplus L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)-Turan.<br />

Euphorbia pterococca Brot. - T scap – M<strong>ed</strong>it. – Macar. W<br />

Euphorbia rigida Bieb. – Ch suffr –Europ.S-Pont.<br />

Mercurialis annua L. – T scap – Paleotemp.<br />

Mercurialis perennis L. – G rhiz – Europ. – Caucas.<br />

Ricinus communis L – P scap – Paleotrop.<br />

238


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Fagaceae<br />

Castanea sativa Miller – P scap – Eurom<strong>ed</strong>it.<br />

Quercus amplifolia Guss. – P scap – M<strong>ed</strong>it. C<br />

Quercus cerris L. – P scap – M<strong>ed</strong>it.E<br />

Quercus congesta Presl – P caesp – NM<strong>ed</strong>it. W<br />

Quercus dalechampii Ten – P scap – Europ. SE<br />

Quercus xfontanesii Guss. – P scap– Endem.<br />

Quercus fontanesii Guss. – P scap – Endem.<br />

Quercus gussonei (Borzì) Brullo – P scap – Endem.<br />

Quercus ilex L. – P scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Quercus leptobalanos Guss. – P scap – Endem.<br />

Quercus suber L. – P scap – W M<strong>ed</strong>it. (Euri)<br />

Quercus virgiliana (Ten.) Ten. – P scap – Europ.<br />

Quercus bivoniana (Quercus suber x Quercus pubescens)<br />

Gentianaceae<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Blackstonia perfoliata (L.) Hudson subsp. perfoliata – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Blackstonia perfoliata (L.) Hudson ssp. serotina (Koch) Voll. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Centaurium erythraea Rafn subsp. erythraea – H bienn – Paleotemp.<br />

Centaurium maritimum (L.) Fritsch – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Centaurium pulchellum (Swartz) Druce – T scap – Paleotemp.<br />

Centaurium tenuiflorum (Hoffm. & Link) Fritsch – T scap – Paleotemp.<br />

Geraniaceae<br />

Erodium acaule (L.) Becherer & Thell. – H ros – M<strong>ed</strong>it. (Mont.)<br />

Erodium cicutarium (L.) L’Her. – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Erodium malacoides (L.) L’Her. – T scap – M<strong>ed</strong>it.-Macar.<br />

Erodium moschatum (L.) L’Her. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Geranium columbinum L. – T scap – Eurosib.<br />

Geranium dissectum L. – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Geranium lucidum L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Geranium molle L. – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Geranium purpureum Vill. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Geranium pyrenaicum Burm. F. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Geranium robertianum L. – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Geranium rotundifolium L. – T scap – Paleotemp.<br />

Guttiferae<br />

Hypericum hircinum L. – NP – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Hypericum perfoliatum L. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Hypericum perforatum L. – H scap – Paleotemp.<br />

Hypericum tetrapterum Fries – H scap – Paleotemp.<br />

239


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Haloragaceae<br />

Myriophyllum alterniflorum DC. – I rad – M<strong>ed</strong>it.-Atl.<br />

Lamiaceae<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Acinos alpinus (L.) Moench subsp. meridionalis (Nyman) P. W. Ball – Ch suffr – M<strong>ed</strong>it. C<br />

Ajuga iva (L.) Schreber – Ch suffr – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Ballota nigra L. subsp. uncinata (Béguinot in Fiori & Paoletti) Patzak – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Ballota rupestris (Biv.) Vis. – Ch suffr – M<strong>ed</strong>it. NE<br />

Calamintha nepeta (L.) Savi subsp. glandulosa (Req.) P.W. Ball – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Mont.)<br />

Calamintha nepeta (L.) Savi subsp. nepeta – H scap – M<strong>ed</strong>it. (Mont.)<br />

Clinopodium vulgare L. subsp. arundanum (Bois.) Nyman – H scap – Circumbor.<br />

Lamium amplexicaule L. – T scap – Paleotemp.<br />

Lamium byfidum Cyr. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Lamium flexuosum Ten. – H scap –M<strong>ed</strong>it.(Mont.)<br />

Marrubium vulgare L. – H scap – Cosmop.(Sub)<br />

Melissa officinalis L. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Melissa romana Miller – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Melittis albida Guss. – H scap – M<strong>ed</strong>it. NE (Orof.)<br />

Mentha aquatica L. – H scap – Cosmop.(Sub)<br />

Mentha pulegium L. – H scap – Cosmop.(Sub)<br />

Mentha spicata L. subsp. spicata – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Mentha suaveolens Ehrh. subp. suaveolens – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Micromeria canescens (Guss.) Bentham – Ch suffr – Endem.<br />

Micromeria cosentina (Tin.) N. Terr. – Ch suffr – Endem.<br />

Micromeria fruticolosa (Bertol.) Grande – Ch suffr – Endem.<br />

Micromeria graeca (L.) Benth. subsp. graeca – Ch suffr – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Micromeria juliana (L.) Bentham – Ch suffr – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Micromeria nervosa (Desf.) Bentham – Ch suffr – S-M<strong>ed</strong>it.<br />

Nepeta apulei Ucria – H scap – M<strong>ed</strong>it. SW<br />

Nepeta tuberosa L. – H scap – M<strong>ed</strong>it. SW<br />

Origanum vulgare L. subsp. viridulum (Martrin-Donos) Nyman [= O. heracleoticum L.] – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno) SE<br />

Phlomis fruticosa L. – NP – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Phlomis herba-venti L. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Prasium majus L. – Ch frut – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Prunella vulgaris L. – H scap – Circumbor.<br />

Rosmarinus officinalis L. – NP – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Salvia argentea L. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Salvia sclarea L. – H bienn – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Salvia verbenaca L. – H scap – M<strong>ed</strong>it.-Atl.<br />

Scutellaria rubicunda Hornem. ssp. linnaeana (Caruel) Rech. fil. – H scap – Endem.<br />

Sideritis romana L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Sideritis romana L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Stachys germanica L. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Stachys ocymastrum (L.) Briq. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno) W<br />

240


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Teucrium chama<strong>ed</strong>rys L. – Ch suffr – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Teucrium flavum L. – Ch suffr – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Teucrium fruticans L. – NP – M<strong>ed</strong>it.(Steno) W<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Teucrium polium L. subsp. capitatum (L.) Arcang. – Ch suffr – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Teucrium scordium L. subsp. scordioides (Schreb.) Maire & Petmg. – Ch suffr – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Thymus capitatus (L.) Hofmgg. et Lk. – Ch frut – M<strong>ed</strong>it.(Steno) E<br />

Thymus spinulosus Ten. – Ch rept – Endem.<br />

Lauraceae<br />

Laurus nobilis L. – P scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Leguminosae<br />

Acacia karoo Hayne – P caesp –Afric. S<br />

Anagyris foetida L. – P caesp – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Anthyllis tetraphylla L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Anthyllis vulneraria L. subsp. busambarensis (Lojac.) Pign. – H scap – Endem.<br />

Anthyllis vulneraria L. subsp. maura (Bech) Lindb. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Astragalus hamosus L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Astragalus caprinus L. subsp. huetii (Bunge) Podlech [= A. huetii Bunge] – H scap – Endem.<br />

Astragalus sesameus L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.-Turan.<br />

Bituminaria bituminosa (L.) E. H. Stirton [= Psoralea bituminosa L.] – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Calicotome infesta [Presl] Guss – P caesp – Centro-M<strong>ed</strong>it.<br />

Ceratonia siliqua L. – P caesp – S-M<strong>ed</strong>it.<br />

Coronilla emerus L. subsp. emeroides (Boiss. & Spruner) Hayek – NP – M<strong>ed</strong>it.E-Pont.<br />

Coronilla scorpioides (L.) Kock – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Coronilla valentina L. subsp. glauca (L.) Batt. – NP –M<strong>ed</strong>it. SW<br />

Cytisus villosus Pourret – P caesp – M<strong>ed</strong>it. C<br />

Dorycnium rectum (L.) Ser. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Glycyrrhiza glabra L. – G rhiz – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

H<strong>ed</strong>ysarum coronarium L. – H scap – M<strong>ed</strong>it. W<br />

H<strong>ed</strong>ysarum glomeratum Dietrich – T scap – M<strong>ed</strong>it. W<br />

H<strong>ed</strong>ysarum spinosissimum L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno) W<br />

Hippocrepis unisiliquosa L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Lathyrus amphicarpos L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Lathyrus annuus L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Lathyrus aphaca L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Lathyrus articulatusL. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Lathyrus cicera L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Lathyrus clymenum L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Lathyrus hirsutus L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Lathyrus latifolius L. – H scand – Europ. S<br />

Lathyrus ochrus (L.) DC. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Lathyrus odoratus L. – T scap – Endem.<br />

Lathyrus pratensis L. – H scap – Paleotemp.<br />

241


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Lathyrus setifolius L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Lathyrus sphaericus Retz – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Lotus corniculatus L. – H scap – Cosmopol.<br />

Lotus <strong>ed</strong>ulis L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Lotus ornithopodioides L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Lotus preslii Ten. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Lupinus angustifolius L. subsp. angustifolius – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

M<strong>ed</strong>icago aculeata Willd. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

M<strong>ed</strong>icago arabica (L.) Hudson – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

M<strong>ed</strong>icago ciliaris (L.) All. – T scap – M<strong>ed</strong>it.S-Macar.<br />

M<strong>ed</strong>icago hispida Gaertner – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

M<strong>ed</strong>icago intertexta Miller – T scap – M<strong>ed</strong>it.W-Macar.<br />

M<strong>ed</strong>icago minima (L.) Bartal. var. recta (Desf.) Burnat – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

M<strong>ed</strong>icago murex Willd. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

M<strong>ed</strong>icago orbicularis (L.) Bartal. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

M<strong>ed</strong>icago rigidula (L.) All. var. minor Guss. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

M<strong>ed</strong>icago rugosa Desr. – T scap – M<strong>ed</strong>it. S<br />

M<strong>ed</strong>icago rugosa Desr. – T scap – S M<strong>ed</strong>it.<br />

M<strong>ed</strong>icago sativa subsp. sativa L. – H scap – Cosmop.<br />

M<strong>ed</strong>icago scutellata (L.) Miller – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

M<strong>ed</strong>icago tenoreana Ser. – T scap – Europ. Sorient.<br />

M<strong>ed</strong>icago truncatula Gaertner – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

M<strong>ed</strong>icago tuberculata (Retz.)Wìlld. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Melilotus indica (L.) All. – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Melilotus infesta Guss. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Melilotus italica (L.) Lam. – T scap – M<strong>ed</strong>it. N<br />

Melilotus segetalis (Brot.) Ser. – T scap – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Melilotus sulcata Desf. – T scap – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Onobrychis aequidentata (Sm.) Dum.-Urville – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)E<br />

Onobrychis caput-galli (L.) Lam. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Ononis alopecuroides L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Ononis breviflora DC. – T scap – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Ononis minutissima L. – Ch suffr – M<strong>ed</strong>it. NW<br />

Ononis mitissima L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Ononis oligophylla Ten. – T scap – Endem.<br />

Ononis pusilla L. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Ononis reclinata L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.S-Turan.<br />

Ornithopus compressus L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Pisum sativum L. subsp. biflorum (Rafin.) Soldano [= Pisum sativum L. subsp. elatius (M. Bieb.) Asch. & Gr.] – T scap –<br />

M<strong>ed</strong>it.(Steno)-Turan.<br />

Robinia pseudoacacia L. – P caesp – Amer. N<br />

Scorpiurus muricatus L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Spartium junceum L. – P caesp– M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Tetragonolobus biflorus (Desc.) Ser. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

242


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Tetragonolobus purpureus Moench – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Trifolium angustifolium L. subsp. angustifolium – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Trifolium arvense L. – T scap – Paleotemp.<br />

Trifolium bivonae Guss. – H scap – Endem.<br />

Trifolium brutium Ten. – T scap – Endem.<br />

Trifolium campestre Schreber – T scap – Paleotemp. W<br />

Trifolium cherleri L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Trifolium fragiferum L. – H rept – Paleotemp.<br />

Trifolium glomeratum L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Trifolium incarnatum L. subsp. molinerii (Balbis ex Hornem.) Syme – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Trifolium strictum L. (= T. laevigatum Poiret) – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Trifolium lappaceum L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Trifolium leucanthum Bieb. – T scap – E-M<strong>ed</strong>it<br />

Trifolium maritimum Hudson – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Trifolium nigrescens Viv. subsp. nigrescens – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Trifolium physodes Steven – H scap – M<strong>ed</strong>it. E<br />

Trifolium pratense L. subsp. semipurpureum (Strobl.) Pign. – H scap – Cosmop.(Sub)<br />

Trifolium repens L. – H rept – Paleotemp.<br />

Trifolium resupinatum L. – T rept – Paleotemp.<br />

Trifolium scabrum L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Trifolium speciosum Willd. – T scap – M<strong>ed</strong>it. E<br />

Trifolium spumosum L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Trifolium squarrosum L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Trifolium stellatum L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Trifolium subterraneum L. subsp. subterraneum – T rept – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Trifolium suffocatum L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno) W<br />

Trifolium tomentosum L. – T rept – Paleotemp.<br />

Trigonella foenum-graecum L. – T scap – Asiat. SW<br />

Trigonella gladiata Steven – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Trigonella monspeliaca L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Vicia bithynica (L.) L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Vicia disperma DC. – T scap – M<strong>ed</strong>it. W<br />

Vicia hybrida L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Vicia lathyroides L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Vicia leucantha Biv. – T scap – M<strong>ed</strong>it. SW<br />

Vicia lutea L. subsp. vestita (Boiss.) Rouy – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Vicia narbonensis L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Vicia sativa L. subsp. macrocarpa (Moris) Arcang. – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Vicia sativa L. subsp. sativa – T scap – Colt.<br />

Vicia sativa L. subsp. segetalis (Thuill.) Gaudin – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Vicia sicula (Rafin.) Guss. – H scap – Endem.<br />

Vicia tetrasperma (L.) Schreber – T scap – Cosmop.<br />

Vicia villosa Roth subsp. varia (Host) Corb. [= V. dasycarpa] – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

243


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Linaceae<br />

Linum bienne Miller – H bienn – M<strong>ed</strong>it.(Euri)-Atl.<br />

Linum decumbens Desf. – T scap – M<strong>ed</strong>it.W<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Linum strictum L. subsp. corymbulosum (Rchb.) Rony – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Linum strictum L. subsp. strictum – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Linum trigynum L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Lythraceae<br />

Lythrum junceum Banks & Sol. in A. Russell [= Lythrum graefferi Ten.] – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)-Macar.<br />

Lythrum hyssopifolia L. – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Malvaceae<br />

Lavatera agrigentina Tineo – NP – Endem.<br />

Lavatera olbia L. – P caesp – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Lavatera trimestris L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Malope malacoides L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)-Asiat. W<br />

Malva cretica Cav. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Malva nicaeensis All. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Malva parviflora L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Malva sylvestris L. – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Molluginaceae<br />

Glinus lotoides L. – T scap – Paleo-Subtropic.<br />

Moraceae<br />

Ficus carica L. var. caprificus L. – P scap – M<strong>ed</strong>it.-Turan.<br />

Oleaceae<br />

Fraxinus angustifolia Vahl subsp. angustifolia [=F. oxycarpa Bieb.] – P scap – Europ. SE<br />

Fraxinus ornus L. – P scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)-Pont.<br />

Olea europaea L. var. sylvestris Brot. – P scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Phillyrea latifolia L. – P caesp – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Onagraceae<br />

Epilobium hirsutum L. – H scap – Cosmop.(Sub)<br />

Epilobium parviflorum Schreber – H scap – Paleotemp.<br />

Epilobium tetragonum L. subsp. tournefortii (Michalet) Lèveillé – H scap – M<strong>ed</strong>it.C<br />

Orobancaceae<br />

Orobanche caryophyllacea Sm. – T par – M<strong>ed</strong>it.-Atl.(Sub)<br />

Orobanche chironii Lojac. T par – Endem.<br />

Orobanche crenata Forsskål – T par – M<strong>ed</strong>it.(Euri)-Turan.<br />

Orobanche lavandulacea Rchb. – T par – M<strong>ed</strong>it.-Atl. (Sub)<br />

Orobanche pubescens D’Urv. – T par – M<strong>ed</strong>it. E<br />

244


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Orobanche ramosa L. – T par – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Orobanche rapum-genistae Thuill. – T par – Subatl.<br />

Orobanche sanguinea C. Presl– T par – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Oxalidaceae<br />

Oxalis corniculata L. – H rept – Cosmop.<br />

Oxalis pes-caprae L. – G bulb – Afr. S<br />

Paeoniaceae<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Paeonia mascula (L.) Miller subsp. russii (Biv.) Cullen et Heyw. – G rhiz – Europ.-Caucas.<br />

Papaveraceae<br />

Chelidonium majus L. – H scap – Circumbor.<br />

Fumaria agraria Lag. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Fumaria capreolata L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Fumaria densiflora DC. – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Fumaria flabellata Gasparr. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Fumaria gaillardotii Boiss. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno) E<br />

Fumaria officinalis L. subsp. officinalis – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Fumaria vaillantii Loisel. – T scap – M<strong>ed</strong>it.-Turan<br />

Papaver dubium L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Papaver hybridum L. – T scap – M<strong>ed</strong>it. E-Turan<br />

Papaver pinnatifidum Moris – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Papaver rhoeas L. – T scap – M<strong>ed</strong>it. E<br />

Papaver setigerum L. – T scap – M<strong>ed</strong>it. W<br />

Papaver somniferum L. – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Plantaginaceae<br />

Plantago lagopus L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Plantago lanceolata L. – H ros – Cosmop.<br />

Plantago major L. – H ros – Cosmop.(Sub)<br />

Plantago psyllium L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Plantago serraria L. – H ros – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Plumbaginaceae<br />

Armeria gussonei Boiss. H ros – Endem.<br />

Plumbago europaea L. – Ch frut – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Polygalaceae<br />

Polygala monspeliaca L. – T scap – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Polygala preslii Sprengel – H scap – Endem.<br />

Polygonaceae<br />

Fallopia convolvolus (L.) Holub – T scap – Circumbor.<br />

Polygonum amphybium L. – G zhiz – Cosmop.(Sub)<br />

245


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Polygonum aviculare L. – T rept – Cosmop.<br />

Polygonum patulum M. Bieb. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Polygonum persicaria L. – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Polygonum rurivagum Jordan – T rept – Cosmop.(Sub)<br />

Polygonum salicifolium Brouss. – H scap – Cosmop.(Sub)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Persicaria lapathifolia (L.) S. Gray [=Polygonum lapathifolium L.] – T scap – Cosmop.<br />

Rumex bucephalophorus L. subsp. bucephalophorus – T scap – M<strong>ed</strong>it.-Macar.<br />

Rumex conglomeratus Murray – H scap – Eurasiat. CW<br />

Rumex crispus L. – H scap – Cosmop.(Sub)<br />

Rumex nebroides Campd. – H scap – N-M<strong>ed</strong>it<br />

Rumex pulcher L. subsp. pulcher – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Rumex scutatus L. – H scap – Cosmop.(Sub)<br />

Rumex thyrsoides Desf. – H scap – M<strong>ed</strong>it. W<br />

Portulacaceae<br />

Portulaca oleracea L. subsp. oleracea – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Primulaceae<br />

Anagallis arvensis L. – T rept – Cosmop.(Sub)<br />

Anagallis foemina Miller – T rept – Cosmop.(Sub)<br />

Asterolinon linum-stellatum (L.) Duby – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Cyclamen h<strong>ed</strong>erifolium Aiton – G bulb – M<strong>ed</strong>it. N<br />

Cyclamen repandum Sm. – G bulb – M<strong>ed</strong>it. N<br />

Samolus valerandi L. – H scap – Cosmop.(Sub)<br />

Rafflesiaceae<br />

Cytinus hypocistis (L.) L. – G rad – M<strong>ed</strong>it.-Macar.<br />

Ranunculaceae<br />

Adonis annua L. subsp. annua – T scap –Europ. W<br />

Adonis microcarpa DC. – T scap – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Anemone coronaria L. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Anemone hortensis L. – G bulb – M<strong>ed</strong>it. N<br />

Clematis cirrhosa L. – P lian – M<strong>ed</strong>it.(Steno)-Turan.<br />

Clematis vitalba L. – P lian – Europ.-Caucas.<br />

Delphinium halteratum Sm. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Delphinium staphysagria L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Nigella damascena L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Nigella arvensis L. subsp. glaucescens (Guss.) Greuter & Burdet – T scap – Endem.<br />

Ranunculus angulatus C. Presl [= R. marginatus D’Urv.] – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Ranunculus arvensis L. – T scap – Paleotemp.<br />

Ranunculus bulbosus L. subsp. aleae (Willk.) Rouy & Fouc. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Ranunculus bullatus L. – H ros – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Ranunculus ficaria L. subsp. ficaria – G bulb – Eurasiat.<br />

246


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ranunculus lanuginosus L. – H scap – Europ.-Caucas.<br />

Ranunculus millefoliatus Vahl – H scap – M<strong>ed</strong>it. (Mont.)<br />

Ranunculus muricatus L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Ranunculus paludosus Poiret [= R. flabellatus Desf.] – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Ranunculus peltatus Schrank – I rad – Europ.<br />

Ranunculus pratensis Presl – H scap – Endem.<br />

Ranunculus repens L. – H rept – Cosmop.(Sub)<br />

Ranunculus trichophyllus Chaix subsp. trichophyllus – I rad – Europ.<br />

Ranunculus trilobus Desf. – T scap – M<strong>ed</strong>it.-Macar. W<br />

Ranunculus velutinus Ten. – H scap – M<strong>ed</strong>it. N<br />

Thalictrum calabricum Sprengel – H scap – Endem.<br />

Res<strong>ed</strong>aceae<br />

Res<strong>ed</strong>a alba L. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Res<strong>ed</strong>a lutea L. – H scap – Europ.<br />

Rhamnaceae<br />

Paliurus spina-christi Miller – P caesp – Europ. SE – Pontico<br />

Rhamnus alaternus L. – P caesp – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Rosaceae<br />

Agrimonia eupatoria L. subsp. eupatoria – H scap – Cosmop.(Sub)<br />

Crataegus laciniata Ucria – P caesp – M<strong>ed</strong>it. (Mont.) S<br />

Crataegus monogyna Jacq. subsp. monogyna – P caesp – Paleotemp.<br />

Geum urbanum L. – H scap – Circumbor.<br />

Malus sylvestris Miller – P scap – Centroeurop.-Caucas.<br />

Potentilla reptans L. – H ros – Paleotemp.<br />

Prunus mahaleb L. var. prostrata Lojac. (= P. cupaniana Guss.) – P caesp (P scap) – S – Europ. Pontico<br />

Prunus spinosa L. – P caesp – Europ.-Caucas.<br />

Pyrus amygdaliformis Vill. – P caesp – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Rosa canina L. – NP – Paleotemp.<br />

Rosa glutinosa Sm. in Sibth. & Sm. – NP – M<strong>ed</strong>it (Orof.) NE<br />

Rosa heckeliana Tratt. – NP – NM<strong>ed</strong>it. E<br />

Rosa micrantha Sm. – NP – Pontico-Eurim<strong>ed</strong>it.<br />

Rosa montana Chaix – NP – M<strong>ed</strong>it. Mont.<br />

Rosa sempervirens L. – NP – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Rosa sicula Tratt. – NP – M<strong>ed</strong>it. (Mont)<br />

Rubus hirtus W. et K. – NP – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Rubus ulmifolius Schott. – NP – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Sanguisorba minor Scop. subsp. minor – H scap – Circumbor.<br />

Sanguisorba minor Scop. subsp. rupicola – H scap – Paleotemp.<br />

Sanguisorba verrucosa (Link ex G. Don) Ces. – H scap – M<strong>ed</strong>it.<br />

Sorbus domestica L. – P scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Sorbus graeca (Spach) Kotschy – P caesp – Europ.SE-Pontico<br />

247


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Sorbus torminalis (L.) Crantz – P scap – Paleotemp.<br />

Rubiaceae<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Asperula aristata L. subsp. scabra (Presl.) Nym. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Mont)<br />

Asperula arvensis L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Asperula laevigata L. – H scap – M<strong>ed</strong>it. CW<br />

Crucianella angustifolia L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Cruciata p<strong>ed</strong>emontana (All.) Ehrend – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Galium album Mill. – H scap – Eurasiat.<br />

Galium aparine L. – T scap – Eurasiat.<br />

Galium debile Des. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Galium divaricatum Lam. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Galium elongatum Presl – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Galium lucidum All. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Galium murale (L.) All. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Galium setaceum Lam. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)- Asia SW<br />

Galium spurium L. – T scap – Eurasiat.<br />

Galium tricornutum Dandy – T scap – Eurasiat.<br />

Galium verrucosum Hudson – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Galium verticillatum Danth. – T scap – M<strong>ed</strong>it.<br />

Galium verum L. subsp. verum – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Rubia peregrina L. subsp. longifolia (Poiret) O. Bolòs – P lian – M<strong>ed</strong>it.(Steno)-Macar.<br />

Sherardia arvensis L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Valantia muralis L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Rutaceae<br />

Ruta chalepensis L. – Ch suffr – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Salicaceae<br />

Populus alba L. – P scap – Paleotemp.<br />

Populus nigra L. – P scap – Paleotemp.<br />

Salix fragilis L. – P scap – Eurosib.<br />

Salix alba L. subsp. alba – P scap – Paleotemp.<br />

Salix alba L. subsp. vitellina (L.) Arcang. – P scap – Paleotemp.<br />

Salix p<strong>ed</strong>icellata Desf. – P scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Salix purpurea subsp. lambertiana (Sm.) Newman – P scap – Eurasiat.temp.<br />

Santalaceae<br />

Osyris alba L. – NP – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Thesium umile Vahl – T scap – M<strong>ed</strong>it.-Atl.<br />

Saxifragaceae<br />

Saxifraga bulbifera L. – H scap – M<strong>ed</strong>it. NE<br />

Saxifraga carpetana Boiss. Et Reut. – H scap – Steno. M<strong>ed</strong>it. Occ.<br />

248


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Saxifraga h<strong>ed</strong>eracea L. – T rept – M<strong>ed</strong>it.(Steno) W<br />

Saxifraga tridactylites L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Scrophulariaceae<br />

Antirrhinum siculum Miller – Ch frut – Endem<br />

Bellardia trixago (L.) All. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Chaenorrhinum rubrifolium (Robill. & Castagne ex DC.) Fourr. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Cymbalaria muralis Gaertner, Mey. & Sch. – Ch rept – Cosmop.(Sub)<br />

Cymbalaria pubescens (C. Presl) Cufod. – Ch rept – Endem.<br />

Kickxia spuria (L.) Dumort. subsp. integrifolia (Brot.) R. Fernandes – T rept – Eurasiat.<br />

Linaria heterophylla Desf. – H scap – M<strong>ed</strong>it. SW (Steno)<br />

Linaria pelisseriana (L.) Miller – T scap – M<strong>ed</strong>it.-Atl.<br />

Linaria purpurea (L.) Miller – H scap – Endem<br />

Linaria reflexa (L.) Desf. – T rept – M<strong>ed</strong>it. SW<br />

Misopates orontium (L.) Rafin. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Odontites bocconei (Guss.) Walpers – Ch frut – Endem.<br />

Odontites rigidifolius (Biv.) Bentham – T scap – Endem.<br />

Odontites vulgaris Moench subsp. vulgaris [=O. rubra (Baumg.) Opiz.]– T scap – Eurasiat.<br />

Parentucellia latifolia (L.) Caruel – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Parentucellia viscosa (L.) Caruel – T scap – M<strong>ed</strong>it.-Atl.<br />

Scrophularia auriculata L. – H scap – Subatl.<br />

Scrophularia canina L. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Scrophularia peregrina L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Verbascum creticum (L.) Cav. – H bienn – M<strong>ed</strong>it. SW<br />

Verbascum pulverulentum Vill. – H bienne – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Verbascum sinuatum L. – H bienn – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Veronica anagallis-acquatica L. – H scap – Cosmop.<br />

Veronica anagalloides Guss. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Veronica arvensis L. – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Veronica cymbalaria Bodard – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Veronica h<strong>ed</strong>erifolia L. – T scap – Eurasiat.<br />

Veronica persica Poiret – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Veronica polita Fries – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Veronica praecox All. – T scap – CentroEurop.<br />

Simaroubaceae<br />

Ailanthus altissima (Miller) Swingle – Avventizia<br />

Solanaceae<br />

Datura stramonium L. – T scap – Cosmop.<br />

Hyoscyamus albus L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Hyoscyamus niger L. – T scap – Eurasiat.<br />

Lycium europaeum L. – NP – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Mandragora autumnalis Bertol. – H ros – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

249


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Solanum dulcamara L. – NP – Paleotemp.<br />

Solanum nigrum L.subsp. nigrum – T scap – Cosmop.<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Solanum nigrum L. subsp. schultesii (Opiz) Wessely – T scap – M<strong>ed</strong>it.<br />

Solanum sodomaeum L. – NP – S Afric.<br />

Tamaricaceae<br />

Tamarix africana Poiret – P scap – M<strong>ed</strong>it. W<br />

Tamarix gallica L. – P caesp – M<strong>ed</strong>it. W<br />

Theligonaceae<br />

Theligonum cynocrambe L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Thymelaeaceae<br />

Daphne gnidium L. – P caesp. – M<strong>ed</strong>it.(Euri)-Macar.<br />

Daphne laureola L. – P caesp – Subm<strong>ed</strong>it.-Subatl.<br />

Ulmaceae<br />

Celtis aetnensis (Tornabene) Strobl [= C. asperrima Lojac.; C. tournefortii Lam.] – P scap – Endem.<br />

Celtis australis L. – P scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Ulmus canescens Melville – P scap – M<strong>ed</strong>it. E<br />

Ulmus glabra Hudson – P scap – Europeo-Caucas.<br />

Ulmus minor Miller – P caesp – Europeo-Caucas.<br />

Umbelliferae<br />

Ammi crinitum Guss. – T scap – Endem.<br />

Ammi majus L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Ammi visnaga (L.) Lam. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Ammoides pusilla (Broth.) Breistr. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Anthriscus nemorosa (M. Bieb.) Sprengel – H scap – Europ.S-Pont.<br />

Apium graveolens L. – H scap – Paleotemp.<br />

Apium nodiflorum (L.) Lag. – I rad – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Athamanta sicula L. – H scap – M<strong>ed</strong>it. SW<br />

Bifora testiculata (L.) Sprengel – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Bonannia graeca (L.) Halacsy – H scap – Endem. (Sub)<br />

Berula erecta (Hudson) Coville – G rhiz – Circumbor.<br />

Bunium bulbocastanum L.– G bulb – W Europ.<br />

Bupleurum baldense Turra – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Bupleurum odontites L. (=Bupleurum fontanesii Guss.) – T scap – M<strong>ed</strong>it. SE<br />

Bupleurum lancifolium Hornem. – T scap – M<strong>ed</strong>it.-Turan.<br />

Bupleurum tenuissimum L. var. columnae (Guss.) Godron – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Cachrys sicula L. – H scap – M<strong>ed</strong>it. W<br />

Cachrys ferulacea (L.) Calestani – H scap – M<strong>ed</strong>it.(N)-Turan.(E)<br />

Capnophyllum peregrinum(L.) Lange – H scap – M<strong>ed</strong>it.W-Mac.<br />

Chaerophyllum temulum L. – H bienn – Eurasiat.<br />

250


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Cnidium silaifolium (Jacq.) Simonkai – H scap – Europ. SE<br />

Conium maculatum L. – H scap – Paleotemp.<br />

Daucus aureus Desf. – T scap – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Daucus carota L. subsp. carota – H bienn – Cosmop.(Sub)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Daucus carota L. subsp. maximum (Desf.) Ball. – H bienne – Paleotemp.<br />

Daucus muricatus (L.) L. – T scap – M<strong>ed</strong>it. W<br />

Elaeoselinum meoides (Desf.) Koch ex DC. [= E. asclepium (L.) Bertol. subsp. meoides (Desf.) Fiori ex Tut.] – H scap –<br />

M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Eryngium amethystinum L. – H scap – Europ SE-Pontic.<br />

Eryngium barrelieri Boiss. – H bienn – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Eryngium campestre L. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Eryngium dichotomum Desf. – H scap – M<strong>ed</strong>it. SW<br />

Eryngium triquetrum Vahl – H scap – M<strong>ed</strong>it. SW<br />

Ferula communis L. subsp. communis – H scap – S M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Foeniculum vulgare Miller subsp. piperitum (Ucria) Coutinho – H scap – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Foeniculum vulgare Miller subsp. vulgare – H scap – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Huetia cynapioides (Guss.) P. W. Ball – G bulb – M<strong>ed</strong>it. (Mont) NE<br />

Kundmannia sicula (L.) DC. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Magydaris pastinacea (Lam.) Paoletti – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno) W<br />

Oenanthe fistulosa L. – H scap – Eurasiat.<br />

Oenanthe globulosa L. – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno) W<br />

Oenanthe pimpinelloides L. – H scap – M<strong>ed</strong>it.-Atl.<br />

Opopanax chironium (L.) Koch – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Orlaya interm<strong>ed</strong>ia Boiss. [=Orlaya kochii Heywood] – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Physospermum verticillatum W. Et K. – H scap – M<strong>ed</strong>it. (Mont)<br />

Pimpinella anisoides Briganti – H scap – Endem.<br />

Pimpinella peregrina L. – H bienn – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Ridolfia segetum Moris – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Scandix australis L. subsp. australis – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Scandix pecten-veneris L. subsp. pecten-veneris – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Smyrnium olusatrum L. – H bienn – M<strong>ed</strong>it.-Atl.<br />

Smyrnium perfoliatum L. – H bienn – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Smyrnium rotundifolium L. – H bienn – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Thapsia garganica L. – H scap – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Tordylium apulum L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Torilis arvensis (Hudson) Link. subsp. purpurea (Ten.) Hayek – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Torilis nodosa (L.) Gaertner – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Visnaga daucoides Gaertn. [=Ammi visnaga (L.) Lam.] – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Urticaceae<br />

Parietaria judaica L. [= P. diffusa Mert. & Koch] – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)-Macar.<br />

Parietaria lusitanica L. – T rept – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Urtica dioica L. – H scap – Cosmop.(Sub)<br />

Urtica membranacea Poiret – H scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

251


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Urtica urens L. – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Valerianaceae<br />

Centranthus calcitrapa (L.) DC. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno) W<br />

Centranthus ruber (L.) DC. – Ch suffr – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

F<strong>ed</strong>ia cornucopiae (L.) Gaertn. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Valeriana tuberosa L. – H scap – M<strong>ed</strong>it. Mont.<br />

Valerianella carinata Loseil – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri) W<br />

Valerianella eriocarpa Desv. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Valerianella microcarpa Loisel. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Verbenaceae<br />

Verbena officinalis L. – H scap – Paleotemp.-Cosmop.<br />

Verbena supina L. – T scap – Steno-M<strong>ed</strong>it.<br />

Violaceae<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Viola alba Besser subsp. dehnhardtii (Ten.) W. Becker – H ros – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Vitaceae<br />

Vitis vinifera L. subsp. sylvestris (Gmelin) Hegi – P lian – Circumbor.<br />

Zygophillaceae<br />

Tribulus terrestris L. – T rept – Cosmop.<br />

Angiospermae (Monocotil<strong>ed</strong>ones)<br />

Agavaceae<br />

Agave americana L. – P caesp – Amer. N<br />

Alismataceae<br />

Alisma plantago-aquatica L. – I rad – Cosmop.(Sub)<br />

Alliaceae<br />

Allium agrigentinum Brullo & Pavone – G bulb – Endem.<br />

Allium amethystinum Tau. Sh. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(mont.) E<br />

Allium ampeloprasum L. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Allium arvense Guss. – G bulb – Eurasiat.-Temper.<br />

Allium chamaemoly L. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno) W<br />

Allium cupanii Raf. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Allium flavum L. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Allium nigrum L. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Allium pallens L. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Allium paniculatum L. – G bulb – Paleotemp.<br />

Allium pendulinum Ten. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno) W<br />

Allium roseum L. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

252


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Allium sphaerocephalon L. – G bulb – Paleotemp.<br />

Allium subhirsutum L. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Allium triquetrum L. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno) W<br />

Allium vineale L. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Nectaroscordon siculum (Ucria) Lindley [= Allium siculum Ucria] – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Amaryllidaceae<br />

Galanthus nivalis L. – G bulb – Europeo-Caucas.<br />

Leucojum autumnale L. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Narcissus serotinus L. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Narcissus tazetta L. subsp. tazetta – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Sternbergia lutea (L.) Ker-Gawl. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Mont.)<br />

Araceae<br />

Ambrosinia bassii L. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)W<br />

Arisarum vulgare Targ.-Tozz. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Arum italicum Miller – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Biarum tenuifolium (L.) Schott – G rhiz – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Commelinaceae<br />

Tradescantia fluminensis Vell. – G rhiz – Amer. S<br />

Cyperaceae<br />

Bolboschoenus maritimus (L.) Palla – G rhiz – Cosmop.<br />

Caex contigua Hoppe – H scap - Euras<br />

Carex depauperata Good – H caesp – Euras<br />

Carex distachya Desf. – H caesp – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Carex distans L. – H caesp – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Carex divisa Hudson – G rhiz – M<strong>ed</strong>it.(Euri)-Atl.<br />

Carex divulsa Stokes – H caesp – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Carex acutiformis Ehrh. – H caesp – Eurasiat.<br />

Carex elata All. – H caesp – Europeo-Caucas.<br />

Carex flacca Schreber subsp. serrulata (Biv.) Greuter – G rhiz – Europ.<br />

Carex halleriana Asso – H caesp – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Carex hispida Willd. – G rhiz – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Carex otrubae Podp. – H caesp – M<strong>ed</strong>it.(Euri)-Atl.<br />

Carex pendula Hudson – H caesp – Eurasiat.<br />

Carex punctata Gaudin – H caesp – M<strong>ed</strong>it.(Euri)-Atl.<br />

Carex remota L. – H caesp – Europeo-Caucas.<br />

Carex riparia Curtis – H caesp – Europeo-Caucas.<br />

Carex vulpina L. – H caesp – Eurosib.<br />

Cyperus fuscus L. – T caesp – Paleotemp.<br />

Cyperus longus L. – G rhiz – Paleotemp.<br />

Cyperus rotundus L. – G rhiz – Cosmop.(Sub)<br />

253


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Eleocharis palustris L. – G rhiz – Cosmop.(Sub)<br />

Holoschoenus australis (L.) Rchb. – G rhiz – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Isolepis cernua (Vahl) R.et S. – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Isolepis setacea (L.) R. Br. – T scap – Paleotemp.<br />

Schoenoplectus lacustris (L.) Palla – G rhiz – Subcosmop.<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Schoenoplectus tabaernemontani (Ghelin) Palla – G rhiz – Eurosib.<br />

Dioscoreaceae<br />

Tamus communis L. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Gramineae<br />

Aegilops geniculata Roth – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)-Turan.<br />

Aegilops triticoides Req. – T scap. – M<strong>ed</strong>it.<br />

Agrostis salmantica (Lag.) Kunt – T scap – Steno M<strong>ed</strong>it.<br />

Agrostis stolonifera L. – H rept – Circumbor.<br />

Alopecurus geniculatus L. – H caesp – Cosmop.(Sub) temp.<br />

Ampelodesmos mauritanicus (Poiret) Dur. & Sch. – H caesp – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Andropogon distachyus L. – H caesp – Paleotrop.<br />

Anthoxanthum odoratum L. – T scap – Eurasiat.<br />

Anthoxanthum ovatum Lag. – T scap – M<strong>ed</strong>it.W (Steno)<br />

Arrhenatherum elatius (L.) Presl subsp. bulbosum (Willd.) Schül. & G. Martens – H caesp – Paleotemp.<br />

Arrhenatherum nebrodense Brullo, Minissale et Spampinato – H caesp – Endem.<br />

Arundo donax L. – G rhiz – Cosmop.(Sub)<br />

Arundo plinii Turra [= A. pliniana Turra] – G rhiz – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Avellinia michelii (Savi) Parl. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Avena barbata Pott ex Link – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)-Turan.<br />

Avena fatua L. – T scap – Eurasiat.<br />

Avena sterilis L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)-Turan.<br />

Avenula cincinnata (Ten.) Holub – H caesp – M<strong>ed</strong>it.(Mont.) SW<br />

Brachypodium phoenicoides (L.) Roem. & Schult. – H caesp – Subatl.<br />

Brachypodium rupestre (Host) R. & S. – H caesp – Subatl.<br />

Brachypodium sylvaticum (Hudson) Beauv. – H caesp – Paleotemp.<br />

Briza maxima L. – T scap – Paleotrop.<br />

Bromus alopecuroides Poiret – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Bromus fasciculatus Presl – T scap – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Bromus hordeaceus L. [= B. mollis Parl.] – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Bromus interm<strong>ed</strong>ius Guss. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Bromus lanceolatus Roth [= B. macrostachys Desf.] – T scap – Paleotemp.<br />

Bromus madritensis L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Bromus ramosus Hudson – H caesp – Eurasiat.<br />

Bromus rubens L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.S-Turan.<br />

Bromus scoparius L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Bromus sterilis L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)-Turan.<br />

Bromus tectorum L. – T scap – Paleotemp.<br />

254


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Catapodium rigidum (L.) Hubbard subsp. rigidum – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Cynodon dactylon (L.) Pers. – G rhiz – Cosmop. (Termo)<br />

Crypsis schoenoides (L.) Lam. – T scap – Paleotrop. (Sub)<br />

Cynosurus cristatus L. – H caesp – Europ.-Caucas.<br />

Cynosurus echinatus L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Cynosurus elegans Desf. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Dactylis glomerata L. – H caesp – Paleotemp.<br />

Dactylis hispanica Roth. – H caesp – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Dasypyrum villosum (L.) Borbàs – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)-Turan.<br />

Digitaria sanguinalis (L.) Scop – T scap – Cosmop.<br />

Echinaria capitata (L.) Desf. var. capitata – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Echinaria capitata (L.) Desf. var. todaroana (Ces.) Cif. & Giacom. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Echinochloa crus-galli (L.) Pers. – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Eleusine indica (L.) Gaertn. – T scap – Cosmop. (Termo)<br />

Elymus panormitanus (Parl.) Tzvelev [= Agropyron panormitanum Parl.; Roegneria panormitana (Parl.) Nevski] – G rhiz –<br />

M<strong>ed</strong>it.(Mont.)<br />

Elymus repens (L.) Gould. subsp. repens [= Agropyron repens (L.) Beauv.; Elytrigia repens (L.) Desv. ex Nevski] – G rhiz –<br />

Circumbor.<br />

Festuca arundinacea Schreber – H caesp – Paleotemp.<br />

Festuca circumm<strong>ed</strong>iterranea Patzke [= F. laevis Hac.] – H caesp – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Festuca drymeia M. et K. – G rhiz – M<strong>ed</strong>it.(Mont.)<br />

Festuca exaltata C. Presl. – G rhiz – Endem.<br />

Festuca fenas Lag – H caesp – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Gastridium scabrum Presl. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Gastridium ventricosum (Gonan) Sch. & Th. – T scap – M<strong>ed</strong>it.-Atl.<br />

Gaudinia fragilis (L.) Beauv – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Glyceria plicata Fries – I rad – Cosmop.(Sub)<br />

Hainardia cylindrica (Willd.) W. Greuter – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Helictotrichon convolutum (Presl) Henrard – T scap – M<strong>ed</strong>it. NE (Orof.)<br />

Holcus lanatus L. – H caesp – Circumbor.<br />

Hordeum bulbosum L. – H caesp – Paleotrop. (Sub)<br />

Hordeum leporinum Link – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Hordeum murinum L. – T scap – Circumbor.<br />

Hyparrhenia hirta Stapf subsp. hirta – H caesp – Paleotrop.<br />

Koeleria splendens Presl – H caesp – M<strong>ed</strong>it. (Mont.)<br />

Lagurus ovatus L. subsp. ovatus – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Lamarckia aurea (L.) Moench – T scap – M<strong>ed</strong>it.-Turan<br />

Lolium multiflorum Lam. subsp. multiflorum– H scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Lolium perenne L. – H caesp – Circumbor.<br />

Lolium rigidum Gaudin – T scap – Paleotrop. (Sub)<br />

Lolium temulentum L. subsp. gussonei (Parl.) Pign. – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Lolium temulentum L. subsp. temulentum – T scap – Cosmop (Sub)<br />

Lygeum spartum L. – H caesp – M<strong>ed</strong>it.<br />

Melica arrecta O. Kuntze – H caesp – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Melica ciliata L. – H caesp – M<strong>ed</strong>it.(Euri)-Turan.<br />

255


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Melica cupanii Guss. – H caesp – M<strong>ed</strong>it. S-Turan.<br />

Melica magnolii G. et G. – H caesp – M<strong>ed</strong>it.(Steno)-Turan.<br />

Melica minuta L. – H caesp – M<strong>ed</strong>it.(Steno) W<br />

Melica uniflora Retz. – H caesp – Paleotemp.<br />

Milium effusum L. – G rhiz – Circumbor.<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Oryzopsis miliacea (L.) Asch. & Schweif. subsp. miliacea – H caesp – M<strong>ed</strong>it.(Steno)-Turan.<br />

Parapholis incurva (L.) Hubbard – T scap – M<strong>ed</strong>it.-Atl.<br />

Paspalum paspaloides (Michx.) Scribner – G rhiz – Neotrop.<br />

Phalaris brachystachys Link – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Phalaris bulbosa L. – H caesp – M<strong>ed</strong>it.(Steno)-Macar.<br />

Phalaris canariensis L. – T scap – Macar.<br />

Phalaris coerulescens Desf. – H caesp – M<strong>ed</strong>it.(Steno)-Macar.<br />

Phalaris minor Retz. – T scap – Paleotrop. (Sub)<br />

Phalaris paradoxa L. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Phleum hirsutum Honck. subsp. ambiguum (Ten.) Tzvelev [= P. ambiguum Ten.] – G rhiz – Endem.<br />

Phleum bertolonii DC. – H caesp – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Phleum echinatum Host – T scap – M<strong>ed</strong>it. NE (Steno)<br />

Phleum pratense L. – H caesp – Europ.<br />

Phragmites australis (Cav.) Trin. – G rhiz – Cosmop.(Sub)<br />

Poa annua L. – T caesp – Cosmop.<br />

Poa bivonae Parl. – H caesp – Endem.<br />

Poa bulbosa L. – H caesp – Paleotemp.<br />

Poa sylvicola Guss. – H caesp – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Poa trivialis L. – H caesp – Eurasiat.<br />

Polypogon maritimus Willd. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)-Macar.<br />

Polypogon monspeliensis (L.) Desf. – H caesp – Paleotrop. (Sub)<br />

Polypogon viridis (Gonan) Beistr. – H caesp – Paleotrop. (Sub)<br />

Rostraria cristata (L.) Tzvelev [= Lophochloa cristata (L.) Hyl.] – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Sesleria nitida Ten. – H caesp – Endem.<br />

Setaria pumila (Poiret) Roemer & Schultes [= S. glauca (L.) Beauv.] – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Setaria verticillata (L.) Beauv. – T scap – Cosmop. (Termo)<br />

Sorghum halepense (L.) Pers. – G rhiz – Cosmop. (Termo)<br />

Stipa austroitalica Martinowsky -H scap – (Endem)<br />

Stipa barbata Desf. – H caesp – M<strong>ed</strong>it.(Steno) W<br />

Stipa bromoides (L.) Dorfl. – H caesp – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Stipa capensis Thunb. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Trachynia distachya (L.) Link – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)-Turan.<br />

Trisetaria aurea Pign. – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Trisetaria parviflora (Desf.) Maire – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Steno) SW<br />

Trisetum splendens C. Presl – H caesp – Endem.<br />

Vulpia ciliata (Danth.) Link – T scap – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Vulpia ligustica (All.) Link – T caesp – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Vulpia myuros (L.) Gmelin – T scap – Cosmop.(Sub)<br />

Vulpia sicula (Presl.) Link – H scap – M<strong>ed</strong>it. W (Mont.)<br />

256


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Iridaceae<br />

Crocus biflorus Miller – G bulb – M<strong>ed</strong>it. NE-Turan.<br />

Crocus longiflorus Raf. – G bulb – Endem.<br />

Gladiolus byzantinus Miller – G bulb – M<strong>ed</strong>it. (Steno)<br />

Gladiolus communis L. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.N-Asiat.W<br />

Gladiolus italicus Miller – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Iris foetidissima L. – G rhiz – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Iris planifolia (Miller) Dur. & Sch. – G bulb – M<strong>ed</strong>it. S<br />

Iris pseudacorusL. – G rhiz – Euroasiat.-Temp.<br />

Iris pseudopumila Tineo – G bulb – Endem.<br />

Iris sisyrinchium L. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Romulea bulbocodium (L.) Sebastiani & Mauri – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Romulea columnae Sebastiani & Mauri – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Juncaceae<br />

Juncus acutus L. – H caesp – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Juncus articulatus L. – G rhiz – Circumbor.<br />

Juncus bufonius L. – T caesp – Cosmop.<br />

Juncus capitatus Weigel. - T scap – Euri.M<strong>ed</strong>it. – Atl.<br />

Juncus conglomeratus L. – G rhiz – Eurosib.<br />

Juncus effusus L. – G rhiz – Cosmop<br />

Juncus fontanesii J. Gay – G rhiz – Paleotrop. (Sub)<br />

Juncus inflexus L. – H caesp – Paleotemp.<br />

Juncus subnodulosus Schrank. – G rhiz – Europeo-Caucas.<br />

Luzula forsteri (Sm.) DC. – H caesp – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Lemnaceae<br />

Lemna gibba L. – I nat – Cosmop.(Sub)<br />

Lemna minor L. – I nat – Cosmop.(Sub)<br />

Lemna trisulca L. – I nat – Cosmop.<br />

Liliaceae<br />

Asparagus acutifolius L. – G rhiz – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Asparagus albus L. – Ch frut – M<strong>ed</strong>it.(Steno)Occid.<br />

Asphodeline lutea (L.) Rchb. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Asphodelus cerasifer Gay – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Asphodelus microcarpus Salzm. & Viv. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Bellevalia dubia (Guss.) R. & S. subsp. dubia – G bulb – Endem.<br />

Bellevalia romana (L.) Sweet – G bulb – M<strong>ed</strong>it. C<br />

Colchicum bivonae Guss. – G bulb – Endem. (Sub)<br />

Colchicum cupanii Guss. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Gagea amblyopetala Boiss. & Heldr. – G bulb – Endem.<br />

Gagea chrysantha Schult. & Schult. f. (=G. amblyopetala Boiss. & Heldr.) – G bulb – Endem.<br />

Gagea busambarensis (Tineo) Parl. [= G. nebrodense (Tod.) Nyman] – G bulb – Endem.<br />

257


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Gagea fistulosa (Ramond) Ker-Gawl. – G bulb – Euras. (Orof.)<br />

Gagea foliosa Schultes – G bulb – M<strong>ed</strong>it. CW (Orof.)<br />

Gagea granatellii Parl – G bulb – S-M<strong>ed</strong>it.<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Gagea pratensis (Pers.) Dumort. ssp. pomeranica (Ruthe) Ruthe – G bulb – Endem.<br />

Gagea ramulosa A. Terr. – G bulb – Endem.<br />

Leopoldia comosa (L.) Parl. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Muscari atlanticum Boiss. & Reut. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Euri)-Turan.<br />

Muscari commutatum Guss. – G bulb – M<strong>ed</strong>it. CE<br />

Ornithogalum exscapum Ten. Ssp. exscapum – G bulb – Europ.SE<br />

Ornithogalum gussonei Ten. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Ornithogalum montanum Cyr. – G bulb – M<strong>ed</strong>it. NE (Mont.)<br />

Ornithogalum narbonense L. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Ornithogalum pyramidale L. – G bulb – SE Europ.-Asiat. W<br />

Ornithogalum umbellatum L. G bulb – Euri - M<strong>ed</strong>it.<br />

Ruscus aculeatus L. – Ch frut – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Prospero autumnale (L.) Speta (=Scilla autumnalis L.) – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Ruscus aculeatus L. – Ch frut – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Scilla bifolia L. – G bulb – Europ.C-Caucas.<br />

Scilla cupani Guss. – G bulb – Endem.<br />

Scilla sicula Tineo – G bulb – Endem<br />

Smilax aspera L. – NP – Paleosubtrop.<br />

Tulipa sylvestris L. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Urginea maritima (L.) Baker – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)-Macar.<br />

Orchidaceae<br />

Aceras anthropophorum (L.) R.Br. [= Orchis anthropophora (L.) Allion] – G bulb – M<strong>ed</strong>it.-Atl.<br />

Anacamptis pyramidalis (L.) L. C. M. Richard – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Cephalanthera damasonium (Miller) Druce – G rhiz – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Cephalanthera longifolia (Hudson) Fritsch – G rhiz – Eurasiat.<br />

Epipactis helleborine (L.) Crantz – G rhiz – Paleotemp.<br />

Himantoglossum hircinum Sprengel – G bulb – M<strong>ed</strong>it.-Atl. (Euri-)<br />

Himantoglossum robertianum (Loisel.) Delforge [=Barlia robertiana (Loisel) Greuter] – G bulb – M<strong>ed</strong>it.-Atl.<br />

Limodorum abortivum (L.) Swartz – G rhiz – Euri-M<strong>ed</strong>it.<br />

Neotinea maculata (Desf.) Stearn [= N. intacta (Link) Rhcb.]<br />

Ophrys apifera Hudson – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Ophrys archim<strong>ed</strong>ea P.Delforge & M.Walravens – G bulb – Endem.<br />

Ophrys bertolonii Mor. – G bulb – M<strong>ed</strong>it. C<br />

Ophrys bombyliflora Link – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)Occid.<br />

Ophrys ciliata Biv. (=O. speculum Link) – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Ophrys exaltata Ten. (= O. sphecodes Miller subsp. sicula Nelson) – G bulb – Endem.<br />

Ophrys fusca Link subsp. fusca – G bulb – M<strong>ed</strong>it.<br />

Ophrys garganica E. Nelson ex O. E. Danesch – G bulb – Endem.<br />

Ophrys incubacea Bianca [=O. sphecodes Miller subsp. atrata (Lindl.) E. Mayer] – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Ophrys lacaitae Lojac. – G bulb – Endem.<br />

258


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Ophrys lucifera Devill.-Tersch. & Devill. – G bulb – Subendem.<br />

Ophtys lunulata Parl. G bulb - Endem<br />

Ophrys lupercalis Devill.-Tersch. & Devill. – G bulb – M<strong>ed</strong>it. CW<br />

Ophrys lutea Cav. – G bulb – M<strong>ed</strong>it-Atl.<br />

Ophrys numida Devill.-Tersch. & Devill. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.Atl.<br />

Ophrys obaesa Lojac. – G bulb – Endem.<br />

Ophrys oxyrrhynchos Tod. subsp. oxyrrhynchos – G bulb – Endem.<br />

Ophrys pallida Rafin. – G bulb – Endem.<br />

Ophrys panormitana (Tod.) Soò – G bulb – Endem.<br />

Ophrys phryganae Devill.-Tersch. & Devill. – G bulb – M<strong>ed</strong>it. E<br />

Ophrys sicula Tin. - G bulb – M<strong>ed</strong>it. Atl.<br />

Ophrys sphecodes Miller – G bulb – Endem.<br />

Ophrys tenthr<strong>ed</strong>inifera Willd. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Ophrys vernixia Brot. subsp. vernixia – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Orchis brancifortii Biv. – G bulb – Endem.<br />

Orchis collina Banks & Solander ex A. Russell – G bulb – M<strong>ed</strong>it.<br />

Orchis commutata Tod. – G bulb – Endem.<br />

Orchis italica Poiret – G bulb – M<strong>ed</strong>it.<br />

Orchis lactea Poiret – G bulb – M<strong>ed</strong>it.<br />

Orchis laxiflora Lam. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Orchis longicornu Poiret – G bulb – M<strong>ed</strong>it. W<br />

Orchis papilionacea L. var. grandiflora Boissier – G bulb – M<strong>ed</strong>it.<br />

Orchis provincialis Balb. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.-Caucas.<br />

Spiranthes spiralis (L.) Chevall. – G bulb – Europ.-Caucas.<br />

Serapias lingua L. – G bulb – Steno-M<strong>ed</strong>it.<br />

Serapias parviflora Parl. – G bulb - Steno-M<strong>ed</strong>it.<br />

Serapias vomeracea (Burm. fil.) Briq. – G bulb – M<strong>ed</strong>it.(Euri)<br />

Palmae<br />

Chamaerops humilis L. – NP – W-M<strong>ed</strong>it.(Steno)<br />

Potamogetonaceae<br />

Groenlandia densa (L.) Fourr. – I rad – Cosmop.(Sub)<br />

Potamogeton coloratus Vahl. – I rad – Cosmop.(Sub)<br />

Potamogeton crispus L. – I rad – Cosmop.(Sub)<br />

Potamogeton gramineus L. – I rad – Circumbor.<br />

Potamogeton natans L. – I rad – Subcosmop<br />

Sparganiaceae<br />

Sparganium erectum L. subsp. erectum – I rad – Eurasiat.<br />

Typhaceae<br />

Typha latifolia L. – G rhiz – Circumbor.<br />

Typha angustifolia L. – G rhiz – Circumbor.<br />

259


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Zannichelliaceae<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Zannichellia palustris L. subsp. p<strong>ed</strong>icellata (Wahlemb. & Rosén) Hegi [= Z. dentata Willd.] – I rad – Cosmop. (Sub)<br />

Zannichellia palustris L. subsp. polycarpa (Nolte) Richter – I rad – Cosmop.(Sub)<br />

Elementi rari della flora briofitica e lichenica<br />

Epatiche<br />

Cephalozia bicuspidata (L.) Dumort.<br />

Cephaloziella rubella (Nees) Warnst.<br />

Porella obtusata (Taylor) Trevis.<br />

Muschi<br />

Amblystegium valium (H<strong>ed</strong>w.) Lindb.<br />

Bryum klinggraeffii Schimp. ex Klingg.<br />

Campylostelium pitardii (Corb.) E. Maier<br />

Dicranella howei Renauld & Cardot<br />

Didymodon spadiceus (Mitt.) Limpr.<br />

Ephemerum recurvifolium (Dicks.) Boulay<br />

Fabronia pusilla Raddi<br />

Fontinalis hypnoides C. J. Hartm. var. duriei (Schimp.) Husn.<br />

Gymnostomum viridulum Brid.<br />

Leptobarbula berica (De Not.) Schimp.<br />

Orthotrichum pallens Bruch ex Brid.<br />

Pohlia melanodon (Brid.) A.J.Shaw<br />

Schistidium confertum (Funck) Bruch & Schimp.<br />

Schistidium singarense (Schiffn.) Laz.<br />

Syntrichia calcicolens Amann<br />

Licheni<br />

Aspicilia coronata (Massal.) B. de Lesd.<br />

260


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

B.3.3 Sch<strong>ed</strong>a di valutazione del grado di invasività delle specie aliene<br />

Aspetti vegetazionali<br />

Le indagini floristiche e vegetazionali evidenziano la presenza di taluni ambienti a carattere<br />

spiccatamente artificiale: nel caso in oggetto sono stati sottoposti ad attenta osservazione i<br />

rimboschimenti nell’Ambito territoriale <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>.<br />

L’analisi floristica permette di d<strong>ed</strong>urre una decisiva azione di incidenza negli equilibri ecologici e<br />

dinamici delle serie evolutive della vegetazione, a scapito delle formazioni vegetali autoctone,<br />

che v<strong>ed</strong>ono come principali protagonisti le fitocenosi artificiali nei rimboschimenti forestali con<br />

l’impianto di specie alloctone e aliene rispetto alla flora autoctona, per esempio Eucalyptus sp.<br />

e Pinus sp.<br />

Eucalipto<br />

Eucalyptus globulus Labill (Famiglia: Myrtaceae, Myrtacee)<br />

L’Eucalipto è specie originaria dell’Australia <strong>ed</strong> è stata introdotta in Europa e in Sicilia verso la<br />

metà del XIX secolo a scopo di rimboschimento e a scopo ornamentale, oltre che per l’estrazione<br />

di essenze con effetti terapeutici (eucaliptolo) sulle vie respiratorie.<br />

Oltre alla specie menzionata sopra, sono stati introdotte altre specie dello stesso genere: E.<br />

camaldulensis Dehnh., E. rudis Endl. e E. robustus Sm. Oggi le specie del genere Eucalyptus sp.<br />

sono numerose e tutte coltivate per scopo ornamentale. Fortunatamente è una specie i cui semi<br />

non germinano facilmente e quindi la sua diffusione è controllabile.<br />

L’impianto forestale della specie osservata, Eucalyptus globulus, determina una forte aridità<br />

degli strati superficiali del suolo e degli strati maggiormente profondi, a causa di una consistente<br />

capacità di assorbimento di acqua attraverso l’apparato radicale. La stessa specie possi<strong>ed</strong>e le<br />

foglie particolarmente coriacee e resistenti ai processi di decomposizione, che avvengono in<br />

modo molto lento, in particolare laddove sussistono basse percentuali di umidità atmosferica <strong>ed</strong><br />

<strong>ed</strong>afica: in questo modo si depositano al suolo, formando uno strato che non permette un<br />

sufficiente scambio gassoso e liquido, fondamentali per gli equilibri geochimici del substrato<br />

fertile. La conseguenza di tale evento è la formazione di uno strato superficiale decisamente<br />

inospitale per molte specie vegetali autoctone, che invece contribuirebbero in modo decisivo<br />

all’evoluzione dei suoli e degli strati bassi di vegetazione; inoltre si produce anche un<br />

inaridimento dello strato superficiale del suolo con conseguente depauperamento delle biocenosi<br />

<strong>ed</strong>afiche. Si aggiunga anche, nel corso del tempo, un compattamento meccanico del suolo<br />

(aggregazione delle particelle del suolo senza alcuno spazio interstiziale) che imp<strong>ed</strong>isce nel<br />

corso del tempo la formazione di uno strato non sufficientemente idoneo alla germinazione delle<br />

plantule e quindi è soggetto facilmente a fenomeni erosivi a scapito di superfici già<br />

caratterizzate da problematiche di stabilità idrogeologica.<br />

La specie osservata, Eucalyptus globulus, sembra avere buone capacità di rigetto dei polloni nel<br />

caso si intervenga con una capitozzatura degli esemplari più vetusti, rigenerando in questo modo<br />

e nel tempo una nuova serie di esemplari: nel caso di eventuale sostituzione delle specie<br />

261


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

alloctone, questo carattere incide fortemente anche nella gestione del rimboschimento, in<br />

quanto sono necessarie opere di estirpazione meccanica dell’apparato radicale, già abbastanza<br />

profondo rispetto al piano di campagna.<br />

In bibliografia risultano già numerosi studi relativi ai rimboschimenti con specie alloctone e che<br />

possi<strong>ed</strong>ono forti capacità di invasività e/o di competizione con altre specie autoctone di maggior<br />

valore floristico e vegetazionale regionale. La pianificazione di interventi tesi alla<br />

riqualificazione naturalistica dei rimboschimenti con specie alloctone, deve essere<br />

opportunamente programmata attraverso uno studio botanico e forestale al fine di rispettare<br />

opportuni criteri di ripristino delle condizioni ambientali per raggiungere un buon grado di<br />

naturalità e capaci anche di poter ospitare una consistente coorte di specie faunistiche,<br />

garantendo la biopermeabilità all’interno di questi neo-ecosistemi forestali.<br />

Alle entità menzionate sopra, si aggiungano anche talune specie che hanno origine nei sistemi<br />

colturali intensivi e derivano spesso dalle selezioni in seno alle superfici trattate con prodotti<br />

fitosanitari di sintesi: l’uso intensivo di tali sostanze implica una selettività delle specie invasive<br />

a favore di quelle maggiormente resistenti agli effetti nocivi dei trattamenti fitosanitari. Per<br />

questo in seno alle aree interessate da coltivi, poste in vicinanza di sistemi naturalistici, possono<br />

essere rilevate specie avventizie, favorite dalle attività umane. Pertanto si ritiene utile una<br />

pianificazione degli interventi colturali per scongiurare scompensi ecologici a favore di specie<br />

aliene e/o invasive delle formazioni vegetali naturali.<br />

Si passa in rassegna la descrizione di altre specie introdotte a scopo ornamentale o per scopi<br />

forestali, ma la loro invasività risulta abbastanza esaltata dalle condizioni climatiche dell’area<br />

dei <strong>Sicani</strong> e per l’abbandono colturale di molte aree, ma in modo particolare per talune tecniche<br />

colturali già menzionate sopra.<br />

Ailanto o Albero del Paradiso<br />

Ailanthus altissima (Miller) (Famiglia: Simaroubaceae, Simaroubacee)<br />

Sinonimi: Ailanthus glandulosa Desf., A. cacodendron Sch. et Th.<br />

Albero importato nel XVIII secolo dall’Asia orientale (Cina e Corea del Nord) a scopo<br />

ornamentale. Si inselvatichisce facilmente, in particolare nelle zone periurbane e nelle aree<br />

agricole incolte, in vicinanza di borghi rurali: è conosciuto perchè provoca danni sia ai manufatti<br />

sia agli ambienti naturali e alla vegetazione indigena. È una specie poco esigente a crescita<br />

rapida, molto concorrenziale rispetto alle specie autoctone. Ricaccia i polloni dalle radici,<br />

mentre i semi alati possono volare a lunghe distanze.<br />

Può essere confuso con le seguenti specie: a) il Sommacco maggiore (Rhus typhina L.),<br />

ugualmente invasivo ma più piccolo (5-8 m), con fiori verdastri e segmenti fogliari dentati; b) il<br />

Frassino (Fraxinus sp.), che presenta però delle gemme nere e foglie composte al massimo di 12<br />

segmenti opposti.<br />

Cresce di preferenza sui suoli aridi nelle regioni calde a quota collinare: si ins<strong>ed</strong>ia sui bordi<br />

stradali, nelle stazioni e lungo le linee ferroviarie, nelle zone industriali, presso ruderi, accanto<br />

262


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

a muri, nelle aiole abbandonate, nei margini forestali e prati naturali, negli incolti. Sopporta<br />

bene una debole salinità <strong>ed</strong>afica, la siccità e l’inquinamento atmosferico.<br />

Nell’Europa meridionale forma popolamenti puri che minacciano le comunità vegetali<br />

m<strong>ed</strong>iterranee.<br />

La specie si diffonde molto efficacemente grazie ai rizomi <strong>ed</strong> i popolamenti che forma sono<br />

difficilmente controllabili.<br />

L'Ailanto colonizza facilmente le zone <strong>ed</strong>ificate e provoca danni strutturali ai manufatti. Cresce<br />

molto velocemente e si diffonde con grande efficacia grazie agli stoloni sotterranei. Forma<br />

popolamenti densi in grado di produrre un forte ombreggiamento che riduce o imp<strong>ed</strong>isce la<br />

crescita delle specie autoctone. Le samare sono trasportate dal vento e consentono una rapida<br />

colonizzazione di nuove stazioni.<br />

Nell’uomo, la corteccia e le foglie possono provocare forti irritazioni cutanee (per la presenza di<br />

una sostanza, detta ailantina) e, al pari delle radici, devono essere trattate solo con i guanti;<br />

raramente il polline è allergenico.<br />

Negli animali, le sostanze amare contenute nelle foglie, rendono la pianta poco appetibile.<br />

La prevenzione ha un ruolo preponderante: non si devono diffondere né i semi né le piante. É<br />

necessario imp<strong>ed</strong>ire la crescita sui tetti piani e nei giardini estensivi; bisogna sradicare le giovani<br />

piante prima che diventino troppo grandi. Se la pianta è già presente <strong>ed</strong> è adulta, è necessario<br />

evitarne l’espansione: tagliare le infiorescenze prima della formazione dei frutti e strappare<br />

tutti i rigetti.<br />

Evitare di depositare in giardino pezzi di radici, bruciare le piante e le radici o consegnarle al<br />

servizio di incenerimento dei rifiuti del Corpo Forestale; non gettare nel compost e non<br />

consegnare ai servizi di raccolta dei rifiuti verdi.<br />

É utile seminare specie autoctone su terreni aperti nelle vicinanze di individui di ailanto.<br />

La lotta allo sviluppo dell’ailanto è molto difficile dato che ogni volta che si taglia, l’albero<br />

produce nuovi rigetti dalla ceppaia. I rigetti devono essere strappati fino alla morte<br />

dell’individuo. La lotta con l’uso di funghi parassiti sembrerebbe dare risultati promettenti.<br />

Anche la lotta chimica può rappresentare un’opzione valida, ma deve essere autorizzata dai<br />

servizi competenti e affidata a professionisti. Dopo gli interventi sono necessari controlli per<br />

diversi anni.<br />

Robinia, o Acacia o Gaggia<br />

Robinia pseudoacacia L. (Famiglia: Fabaceae, Leguminose)<br />

La Robinia è originaria dell’America settentrionale <strong>ed</strong> è stata introdotta in Europa nel 1630, dove<br />

è diffusamente coltivata dal 1750. La robinia è invasiva in tutta l’Europa orientale e meridionale.<br />

263


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

É un albero ornamentale, di uso forestale per il consolidamento delle scarpate e dei pendii<br />

franosi, inselvatichisce facilmente e forma popolamenti densi, arricchisce il terreno con<br />

composti azotati, ostacola o modifica la flora forestale autoctona.<br />

La Robinia pr<strong>ed</strong>ilige i luoghi aridi e caldi, si ins<strong>ed</strong>ia nelle aree golenali, nelle radure forestali,<br />

sulle pareti rocciose, lungo i sentieri, gli argini fluviali, nei terreni agricoli e negli incolti,<br />

prevalentemente in pianura, ma anche in collina e in zone montane delle regioni m<strong>ed</strong>iterranee.<br />

La Robinia ha un ciclo biologico corto e si comporta come specie pioniere: nella zona di origine<br />

ha un ruolo ecologico temporaneo prima di essere sostituita da altre essenze. I semi sono<br />

trasportati dal vento fino a 100 m di distanza e conservano la germinabilità per molti anni: la<br />

loro germinazione richi<strong>ed</strong>e la luce. Le radici possono rigettare abbondantemente i polloni; la<br />

specie può ins<strong>ed</strong>iarsi <strong>ed</strong> attecchire in formazioni dense e colonizzare i prati e gli incolti.<br />

Nell’uomo, la corteccia, i semi e le foglie sono velenose per il contenuto di una sostanza, la<br />

lectina: l’ingestione di piccoli quantitativi provoca dolori addominali, nausea, vomito e un<br />

innalzamento della frequenza delle pulsazioni. Può essere mortale per gli animali.<br />

La Robinia è una pianta a crescita rapida, capace di occupare ampie superfici grazie agli stoloni<br />

e all’emissione di polloni in caso di taglio. I popolamenti possono essere molto densi e<br />

soppiantare arbusti e specie forestali autoctone. L’albero fissa l’azoto atmosferico e arricchisce<br />

il suolo, che diventa inadatto alle specie meno esigenti in contenuto di azoto. Nelle stazioni dove<br />

la robinia svolge il ruolo di pioniera, la successione vegetazionale è fortemente accelerata con<br />

conseguente esclusione delle specie pioniere della flora forestale originaria.<br />

La lotta consiste nel non diffondere né i semi né le piante, in particolare presso le riserve<br />

naturali e i tipi di vegetazione originari con un significativo ruolo ecologico e fitogeografico,<br />

degno di conservazione e di salvaguardia. La pianificazione delle strategie di lotta deve essere<br />

programmata per evitare effetti controproducenti. Si tenga conto che il taglio la specie emette<br />

numerosi e vigorosi polloni dalle radici: pertanto dopo gli interventi è necessario controllare le<br />

zone trattate, estirpare i germogli, le giovani piante e le radici di alberi abbattuti. Bruciare le<br />

piante e le radici o consegnarle ai servizi di incenerimento della forestale; i residui vegetali non<br />

devono essere depositati nei giardini, non gettati nel compost e non consegnare ai servizi di<br />

raccolta dei rifiuti verdi.<br />

Un valido sistema per evitare che le piante rigettino i polloni, consiste nel praticare la<br />

cercinatura, cioè l’asportazione di un anello di corteccia su una superficie larga di 15 cm: in<br />

questo modo le radici non ricevono più riserve e l’anno successivo l’albero può essere abbattuto<br />

senza la produzione di altri polloni.<br />

264


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Sommacco maggiore<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Rhus typhina L. (Famiglia: Anacardiaceae, Anacardiacee)<br />

Sinonimo: Rhus hirta<br />

É un arbusto divenuto sub-spontaneo e introdotto dal continente nordamericano come pianta<br />

ornamentale: forma localmente popolamenti densi e costituisce una minaccia per la vegetazione<br />

indigena. Il Sommacco può essere confuso con l’Ailanto (Ailanthus altissima), che ha fiori gialli-<br />

biancastri, foglie lunghe 40 - 90 cm con 9-25 foglioline intere (e non dentate!). L’Ailanto si<br />

riconosce facilmente perchè ha un odore sgradevole.<br />

Il Sommacco dal punto di vista ecologico pr<strong>ed</strong>ilige stazioni fortemente soleggiate e si ins<strong>ed</strong>ia su<br />

suoli m<strong>ed</strong>iamente arricchiti di sostanze nutritive e debolmente umidi. È particolarmente<br />

competitivo, nelle stazioni esposte al sole, su suoli leggeri, permeabili, moderatamente umidi o<br />

aridi, con molte specie della flora m<strong>ed</strong>iterranea.<br />

Al di fuori della suo areale di origine naturale, il Sommacco sembrerebbe essere diffuso solo nel<br />

sudovest d'Europa e in alcune regioni del Canada e degli Stati Uniti.<br />

Negli anni ‘60 e ‘70 il Sommacco è stato spesso piantato nei parchi e nei giardini pubblici delle<br />

città, da dove in seguito è stato trasportato negli agglomerati urbani attraverso i movimenti di<br />

terra. Ancora oggi il Sommacco è sovente impiegato perché resiste all’inquinamento delle aree<br />

urbane.<br />

Il Sommacco produce una grande quantità di rigetti radicali e si diffonde efficacemente<br />

formando boscaglie dense e minaccia le specie forestali e arbustive autoctone.<br />

Tutte le parti della pianta, se spezzate, producono una sostanza o lattice leggermente tossica e<br />

può generare problemi gastrici in caso di ingestione di grandi quantitativi. Il lattice può<br />

provocare anche infiammazioni o irritazioni epidermiche o oculari.<br />

É necessario evitare l’impianto del Sommacco nei giardini e nei parchi; si devono sradicare i<br />

vecchi individui o quelli già presenti. Si suggerisce di non utilizzare terriccio contenente radici di<br />

Sommacco.<br />

Il materiale di estirpazione e taglio del Sommacco non deve essere compostato ma condotto<br />

presso impianto di incenerimento.<br />

La lotta è molto difficile, perchè il taglio produce rapidamente nuovi polloni dalla ceppaia. I<br />

polloni devono pertanto essere strappati fino alla morte della pianta. Esistono modalità di lotta<br />

biologica che prev<strong>ed</strong>ono l’impiego di funghi. La lotta chimica può rappresentare una buona<br />

opzione, ma richi<strong>ed</strong>e un’autorizzazione e deve essere affidata a professionisti. Le zone trattate<br />

devono essere controllate e monitorate per parecchi anni.<br />

265


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

In appendice al presente capitolo (Appendice 1B_1) è riportata, per ciascuno dei siti, la sch<strong>ed</strong>a<br />

compilata relativa alla presenza delle specie invasive, pr<strong>ed</strong>isposta secondo il modello fornito<br />

dall’<strong>Assessorato</strong> Regionale <strong>Territorio</strong> e <strong>Ambiente</strong>.<br />

Aspetti faunistici<br />

Le indagini effettuate non hanno evidenziato la presenza di specie aliene invasive.<br />

B.3.4 Valore floristico degli habitat<br />

L’Elaborato cartografico informatizzato è riportato in allegato alla presente relazione.<br />

Come richiesto, tale elaborato è stato realizzato, con riferimento allo specifico Sito,<br />

considerando la sommatoria (numerosità), in ciascun habitat (codifica Corine Biotopes), delle<br />

diverse specie floristiche e faunistiche di interesse aventi caratteristiche di idoneità per quel<br />

habitat (cfr. Carte del Valore Floristico e del Valore Faunistico).<br />

B.3.5 Valore faunistico degli habitat<br />

L’Elaborato cartografico informatizzato ottenuto dalla sovrapposizione delle carte di idoneità<br />

ambientale delle singole specie presenti negli allegati II, IV e V della Direttiva Habitat,<br />

all'Articolo 4 della Direttiva 79/409/CEE e delle specie di cui alla tab. 3.3 motivazione A e B del<br />

Formulario Standard Natura 2000, è riportato in allegato alla presente relazione.<br />

Le apparenti discrepanze nell’individuazione del valore faunistico dei vari habitat nei differenti<br />

sic vanno interpretate anche in funzione del differente grado di esplorazione del territorio,<br />

dunque delle informazioni disponibili in termini di numero di specie. Il valore degli habitat deve<br />

essere dunque letto in questa s<strong>ed</strong>e non come valore bio-ecologico assoluto ma come valore<br />

relativo al differente grado di idoneità per le specie che li frequentano, in funzione delle loro<br />

attività.<br />

Ciò premesso a livello di ambito di piano gli habitat, maggiormente rappresentati, con più alto<br />

valore faunistico risultano essere le praterie mesofile, le praterie ad Ampelodsmeti, i prati e i<br />

pascoli aridi, le formazioni a macchia della fascia termo-m<strong>ed</strong>iterranea, le leccete.<br />

B.3.6 Habitat delle specie<br />

L’Elaborato cartografico informatizzato è riportato in allegato alla presente relazione.<br />

Come richiesto, tale elaborato è stato realizzato, con riferimento allo specifico Sito,<br />

considerando la sommatoria (numerosità), in ciascun habitat (codifica Corine Biotopes), delle<br />

diverse specie floristiche e faunistiche di interesse aventi caratteristiche di idoneità per quel<br />

habitat (cfr. Carte del Valore Floristico e del Valore Faunistico).<br />

266


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

L’elaborato cartografico in oggetto si presenta in linea generale coerente con la carta del valore<br />

faunistico.<br />

Nell’ambito in esame, le aree che presentano i massimi valori relativi all’habitat delle specie,<br />

nonché del valore faunistico, si concentrano nei territori appartenenti alla ZPS compresi tra i<br />

SIC, generalmente in corrispondenza delle categorie vegetazionali Cynosuro-Leontodontetum<br />

siculi, Lolio-Plantaginetum majoris e Thero-S<strong>ed</strong>etum caerulei, Vulpio-Trisetarietum aureae,<br />

Ononido breviflorae-Stipetum capensis, Filagi*.<br />

Seguono con valori inferiori i SIC ITA020037 - <strong>Monti</strong> Barracù, Cardellìa, Pizzo Cangialosi e Gole<br />

del Torrente Corleone, ITA040007 - Pizzo della Rondine, Bosco di S. Stefano Quisquina e<br />

ITA020031 - M. d'Indisi, Montagna dei Cavalli, Pizzo Potorno e Pian del Leone, sebbene, in<br />

generale, anche i restanti Sic presentino discreti valori habitat specie.<br />

B.3.7 Descrizione di aree di importanza faunistica<br />

La presenza degli animali nel paesaggio è pervasiva. La rappresentazione cartografica dei valori<br />

faunistici rappresenta quindi un obiettivo difficile da conseguire in modo adeguato per diverse<br />

ragioni. In primo luogo la mobilità propria delle specie animali non consente un’identificazione<br />

spaziale stabile delle loro popolazioni, che si sottraggono alla percezione imm<strong>ed</strong>iata. Per<br />

raggiungere lo scopo l’unico approccio possibile è quello di identificare i territori che posseggono<br />

tipologie di habitat che possano soddisfare le esigenze ecologiche delle diverse componenti della<br />

fauna. Un certo numero di specie è presente con popolazioni straordinariamente numerose e la<br />

loro diffusione è determinata dalle attività umane. Per altre specie della fauna selvatica, invece,<br />

la sopravvivenza è messa a rischio dagli eccessi e dagli squilibri legati alle attività antropiche.<br />

Queste ultime specie costituiscono una parte fondamentale della biodiversità che garantisce il<br />

mantenimento degli equilibri ecologici e da alcuni decenni sono oggetto di strategie di<br />

conservazione promosse da convenzioni internazionali, direttive europee, nonché leggi nazionali<br />

e regionali.<br />

La r<strong>ed</strong>azione della carta delle “aree di particolare interesse faunistico” intende individuare le<br />

aree strategiche e/o importanti per la conservazione delle specie facenti capo a quest’ultima<br />

categoria.<br />

L’analisi del territorio è stata effettuata associando lo studio delle ortofoto a sopralluoghi <strong>ed</strong><br />

utilizzando le informazioni reperite in bibliografia e i dati faunistici frutto di studi prec<strong>ed</strong>enti.<br />

Tra questi figura la carta delle emergenze faunistiche realizzata nell’ambito del “Progetto<br />

Strategico del Sistema Naturale dei <strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>” (si tenga presente che detta carta prende però<br />

in considerazione solo Anfibi, Rettili e Uccelli).<br />

Sono state così identificate quelle aree, di ampiezza adeguata ad una loro rappresentazione<br />

cartografica, che presentano gli habitat essenziali per la permanenza di una diversità faunistica<br />

significativa. La loro individuazione è stata raffinata incrociando i risultati di questa analisi con<br />

267


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

quelle effettuate dagli altri gruppi di studio <strong>ed</strong> in particolare con gli studi sulla vegetazione e<br />

sull’uso del suolo e tenendo conto della carta degli Habitat Natura 2000 e relativa legenda.<br />

Nell’individuazione di tali aree si è inoltre tenuto conto delle caratteristiche morfologiche del<br />

territorio, privilegiando quelle aree che (a parità di altre caratteristiche) presentano, sotto<br />

questo aspetto, una maggiore eterogeneità.<br />

Tali “aree di particolare interesse faunistico” così individuate possono includere al loro interno<br />

una o più d’una tra tipologie di habitat di cui vengono qui di seguito descritte le caratteristiche.<br />

Valloni, ambiti fluviali, golene (24.16)<br />

Tali aree sono strutture vallive con corsi d’acqua temporanei o permanenti in cui è ancora<br />

presente una vegetazione ripariale più o meno evoluta. Esse rappresentano degli importanti<br />

corridoi ecologici, spesso utilizzate anche come aree di rifugio dalla fauna selvatica, all’interno<br />

di aree sfruttate dall’agricoltura. Sotto il profilo zoocenotico, le golene dei corsi d’acqua<br />

rappresentano degli ecosistemi con discrete capacità omeostatiche. Molti di questi habitat, nel<br />

territorio in esame sono stati oggetto di interventi di sistemazione idraulica che hanno<br />

modificato <strong>ed</strong> impoverito le biocenosi sia acquatiche che ripariali. Per questo motivo, le poche<br />

aree rimaste integre dal punto di vista naturale, assumono il significato di veri e propri serbatoi<br />

di biodiversità, da dove potrebbe partire la ricolonizzazione da parte delle specie più stenoecie<br />

delle zone più profondamente alterate, qualora su queste ultime venissero effettuati interventi<br />

di ripristino ambientale. Questi habitat (anche nei casi in cui si presentano profondamente<br />

modificati dall’azione dell’uomo) svolgono, nel territorio in esame, l’importante funzione di<br />

corridoi ecologici.<br />

Corpi d’acqua (22.1, 22.4)<br />

Tali aree, sebbene la maggior parte di esse artificiali, offrono opportunità di sopravvivenza a<br />

molte specie di vertebrati <strong>ed</strong> invertebrati. Tali ambienti contribuiscono ad accrescere<br />

sensibilmente l’eterogeneità ambientale e la biodiversità. Essi possono essere utilizzati da<br />

diverse specie di uccelli, anche di passo, come delle vere e proprie “zone umide”, e<br />

dall’erpetofauna, in particolare dagli anfibi notoriamente legati all’acqua per l’espletamento del<br />

loro ciclo biologico; ma anche da specie di invertebrati paludicole, o comunque igrofile. Tali<br />

aree, nell’ambito in questione, sono ben rappresentate; tuttavia, in molti casi, appaiono<br />

frammentate. Sarebbe dunque auspicabile, oltre ad avviare e/o favorire processi di<br />

naturalizzazione, realizzare una maggiore inter-connettività attraverso la creazione o il<br />

potenziamento dei corridoi ecologici.<br />

268


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Canneti a Fragmites (53.1)<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Sono aree caratterizzate da una fitta copertura vegetale costituita in prevalenza da cannuccia<br />

d’acqua (Phragmites australis) legate all’acqua e agli ambienti umidi. Tali aree contribuiscono<br />

ad accrescere sensibilmente la eterogeneità ambientale e la biodiversità a livello di specie.<br />

Questi territori sono infatti utilizzati da molte specie di uccelli acquatici e non, sia residenti che<br />

di passo; dall’erpetofauna, in particolare dagli anfibi notoriamente legati all’acqua per<br />

l’espletamento del loro ciclo biologico; da specie di invertebrati paludicole, o comunque igrofile;<br />

da numerose specie di mammiferi.<br />

Prati e praterie aride (34.5, 34.622, 34.633, 34.74, 34.81)<br />

Si tratta di ambienti xerici che ospitano una fauna molto specializzata. Accresce il loro interesse<br />

il fatto che su questi habitat il pascolo esercita una pressione molto ridotta. Queste aree<br />

rivestono un ruolo importante per la fauna selvatica: esse rappresentano, come i pascoli, zone di<br />

foraggiamento dei rapaci e habitat di elezione per numerose specie di uccelli proprie degli<br />

ambienti aperti.<br />

Pascoli <strong>ed</strong> incolti (34.36, 38.11)<br />

Si tratta di diverse tipologie di ambienti aperti accomunati dall’utilizzazione a pascolo. Gli<br />

incolti sono stati inclusi in questa tipologia nei casi in cui risulta evidente l’abbandono definitivo<br />

delle colture e/o quando essi sono contigui ad habitat naturali. Spesso si tratta di zone con suolo<br />

povero e con affioramenti rocciosi. Queste aree hanno un notevole interesse per la fauna; esse<br />

rappresentano zone di foraggiamento dei rapaci e habitat di elezione per numerose specie di<br />

uccelli proprie degli ambienti aperti. Un gran numero di specie di insetti è esclusivo di questi<br />

habitat e la presenza del bestiame al pascolo è all’origine di numerose catene alimentari.<br />

Arbusteti e garighe (31.81, 32.22, 32.4, 32.9, 32.A)<br />

Sono aree che ospitano una vegetazione arbustiva, più o meno evoluta, che rappresenta sia un<br />

aspetto di degrado dell’originaria vegetazione forestale, sia un aspetto di ricolonizzazione dei<br />

pascoli da parte di specie preforestali. Queste aree sono, quindi, dinamicamente correlate alle<br />

zone boscate, verso la cui formazione tenderebbero ad evolversi naturalmente in assenza di<br />

disturbi quali l’incendio, il pascolo e la c<strong>ed</strong>uazione. Esse fungono da “serbatoi di biodiversità”<br />

(principalmente per quanto riguarda la fauna invertebrata) e da aree di riposo, rifugio e<br />

foraggiamento per molti vertebrati e, essendo altamente permeabili, contribuiscono ad<br />

incrementare la connettività ecologica del territorio.<br />

269


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Macchia, boschi e boscaglie (32.211, 32.215, 41.732, 41.7511, 44.122, 44.1273, 44.614,<br />

44.81, 45.215, 45.31A)<br />

Sono state incluse in queste aree diverse tipologie boschive naturali. Spesso si tratta di boschi<br />

secondari formatisi in conseguenza dell’abbandono delle colture. In alcuni casi inoltre, nel<br />

perimetro di queste aree sono state incluse anche radure e cespuglieti, contigui o circondati dal<br />

bosco, che possono essere colonizzati da essenze arboree e che comunque hanno un importante<br />

ruolo nell’assetto faunistico dell’insieme. La tutela di questi habitat è essenziale per la<br />

conservazione della fauna.<br />

Aree rupestri (61.3B, 62.14)<br />

In questo caso si è preferito privilegiare la tipologia morfologica piuttosto che quella legata alla<br />

vegetazione, quest’ultima può presentare diversi aspetti: da ambienti steppici ad ampelodesmeti<br />

a cespuglieti, che ospitano svariati tipi di fauna. Queste tipologie comprendono rocche e poggi<br />

con forte acclività o verticali, generalmente rocciosi o pietrosi. In molti casi, la forte acclività le<br />

ha finora salvaguardate da pesanti trasformazioni antropiche. Queste aree offrono rifugi e siti di<br />

nidificazione a diverse specie di uccelli, <strong>ed</strong> hanno un ruolo fondamentale per la sopravvivenza<br />

dei rapaci. Inoltre spesso presentano cavità e fessure tra le rocce che sono luogo di rifugio per i<br />

pipistrelli.<br />

Calanchi (34.5136)<br />

Questi habitat, pur ospitando una vegetazione rada, rivestono una notevole importanza<br />

faunistica per la presenza di alcune specie rare e molto localizzate. Un gran numero di specie di<br />

insetti è infatti esclusivo di questi ambienti. Accresce il loro interesse il fatto che tali aree<br />

rappresentano dei veri e propri corridoi ecologici, poiché consentono lo spostamento di molte<br />

specie animali attraverso ambienti ad esse ostili o, comunque, non congeniali.<br />

Rimboschimenti (83.31, 83.322, 83.325)<br />

Questi habitat, sebbene non siano caratterizzati da una fauna specializzata e non rivestano<br />

generalmente un particolare interesse naturalistico, rappresentano potenziali rifugi per un buon<br />

numero di specie sia di Vertebrati che di invertebrati; la loro presenza accresce inoltre la<br />

connettività ecologica dell’intero territorio.<br />

Agro-ecosistemi di interesse faunistico (82.3, 82.3A, 83.11)<br />

Fungono da aree di foraggiamento, sosta, riposo e talora nidificazione per la fauna. Per tale<br />

motivo in generale esse oltre a connotare, per alcune di loro, fortemente il paesaggio in modo<br />

270


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

armonico con la natura rivestono comunque un notevole significato per la conservazione della<br />

fauna e dell’avifauna in modo particolare.<br />

B.3.8 Definizione delle relazioni del Piano di gestione con la Rete Ecologica Regionale <strong>ed</strong><br />

individuazione delle reti e dei corridoi ecologici presenti e potenziali sia all'interno<br />

del piano sia all'interno di ciascun sito.<br />

La frammentazione del paesaggio <strong>ed</strong> i cambiamenti che si verificano in esso fanno sì che le<br />

chiazze isolate sono spesso di ridotta estensione per sostenere popolazioni vitali. Le popolazioni<br />

locali sono sottoposte a pressioni antropiche tali da essere costantemente a rischio di<br />

impoverimento in numero di individui e nei casi estremi anche di estinzione. In questo quadro di<br />

colloca l’opportunità di una rete ecologica che permetta l’interconnessione tra le varie<br />

popolazioni locali nonché il loro spostamento con possibilità di maggiore diffusione.<br />

Dunque nell’ambito della pianificazione di un territorio, soprattutto se finalizzata ad azioni di<br />

tutela e salvaguardia dei beni naturalistici, la presenza di corridoi ecologici, aree permeabili e<br />

stepping-stones aumenta senza dubbio la connettività ecologica dell’area vasta. L’elaborazione<br />

di una cartografia relativa all’individuazione di corridoi ecologici mira a cogliere le connessioni<br />

reali o potenziali fra habitat e siti ai fini di una migliore salvaguardia della loro biodiversità<br />

floro-faunistica.<br />

L’intero territorio di un SIC e/o ZPS rappresenta un’area centrale del sistema, caratterizzata<br />

generalmente da un’elevata naturalità e rappresenta uno dei nodi della Rete Ecologica.<br />

I corridoi ecologici, assicurando una continuità fisica tra ecosistemi, hanno come funzione<br />

principale quella di mantenerne la funzionalità e conservarne i processi ecologici (flussi di<br />

materia, di energia, di organismi viventi). Tuttavia, piuttosto che limitarsi al concetto di<br />

corridoio, per la r<strong>ed</strong>azione del PdG e per il contesto territoriale nel quale esso si colloca, sembra<br />

più opportuno applicare il concetto di connettività. Più che a livello di ecosistemi, il problema è<br />

stato affrontato a scala di paesaggio, secondo un’ottica di connettività diffusa.<br />

La connettività è funzione sia delle differenti tipologie ambientali, sia delle caratteristiche<br />

intrinseche proprie delle differenti specie che si disperdono. Essa, quindi, oltre ad essere<br />

determinata da una componente strutturale, legata al contesto territoriale, è determinata anche<br />

dalle caratteristiche eco-etologiche delle specie.<br />

Le diverse componenti faunistiche hanno una diversa “percezione” del mosaico ambientale, per<br />

cui emerge una oggettiva difficoltà ad individuare vie di dispersione generalizzate e valide per<br />

tutte le specie animali. Le funzioni di collegamento o di barriera degli elementi territoriali sono<br />

infatti legate alle differenti caratteristiche bioecologiche delle specie di volta in volta<br />

considerate.<br />

271


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Ai fini di una corretta individuazione e perimetrazione delle aree di collegamento fra i nodi ad<br />

elevata naturalità sarebbe necessario conoscere in dettaglio le esigenze eco-etologiche e la<br />

struttura delle singole popolazioni. L’analisi rigorosa di una problematica così complessa<br />

richi<strong>ed</strong>erebbe tuttavia tempi e livelli di approfondimento delle conoscenze ben più lunghi<br />

rispetto a quelli previsti per la r<strong>ed</strong>azione del PdG.<br />

L’individuazione delle aree di collegamento ecologico, che deve comunque essere ritenuta<br />

sufficiente ai fini degli obiettivi perseguiti dal PdG, è stata elaborata seguendo un approccio<br />

fisico-strutturale basato su elementi geomorfologici, idrografici, vegetazionali etc. desunti da<br />

cartografie tematiche. L’individuazione delle suddette aree è stata effettuata tra aree nucleo,<br />

con l’individuazione di collegamenti reali, più o meno continui, tra il SIC e le ZPS dell’ambito<br />

territoriale in questione.<br />

Nella cartografia le diverse tipologie di aree di collegamento ecologico sono state individuate<br />

attraverso l’interpretazione di ortofoto digitali a colori (scala 1:10.000 anno 2007) affinata con<br />

l’ausilio della carta degli habitat, della carta dell’uso del suolo e della carta della Natura. Di<br />

grande aiuto, in questa fase, sono state anche le carte tecniche regionali in scala 1:10.000.<br />

Nella tabella che segue vengono riportate le tipologie di aree di collegamento ecologico<br />

individuate e il grado di permeabilità relativo ai diversi ambienti.<br />

Tipologia Definizione Inquadramento<br />

Corridoi lineari Aree naturali di collegamento ecologico con<br />

struttura lineare e più o meno continua;<br />

rappresentano habitat adeguati per<br />

numerose specie.<br />

Stepping stones Frammenti di habitat naturale che possono<br />

fungere da aree di sosta e rifugio (oltre che<br />

di foraggiamento) per numerose specie<br />

durante il passaggio attraverso una matrice<br />

paesaggistica ad esse meno favorevole. Sono<br />

considerate dunque aree ad elevata<br />

permeabilità.<br />

272<br />

Nel contesto territoriale in<br />

esame seguono i corsi d’acqua<br />

e la vegetazione ad essi<br />

associata. Essendo<br />

rappresentati, nella maggior<br />

parte dei casi da fasce<br />

ristrette, è auspicabile un loro<br />

potenziamento.<br />

Per lo più costituite da<br />

vegetazione a macchia o<br />

arborea, sono rappresentate<br />

da frammenti residui di<br />

habitat naturale immersi in<br />

una matrice paesaggistica di<br />

colture agricole estensive <strong>ed</strong><br />

ambienti urbanizzati. La loro<br />

conservazione appare di<br />

importanza strategica in un<br />

ottica di salvaguardia delle<br />

popolazioni e di connettività a<br />

livello di paesaggio.


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Tipologia Definizione Inquadramento<br />

Aree ad elevata<br />

biopermeabilità<br />

Aree a m<strong>ed</strong>ia<br />

biopermeabilità<br />

Aree a bassa<br />

biopermeabilità<br />

Uno o più frammenti di habitat in condizioni<br />

di naturalità, a diffusione più ampia delle<br />

stepping stones, che possono fungere da aree<br />

di sosta e rifugio (oltre che di foraggiamento)<br />

per le specie.<br />

Configurazione spaziale di habitat a<br />

sfruttamento colturale estensivo che<br />

permettono agevolmente i movimenti<br />

faunistici e/o la connettività a livello di<br />

paesaggio. Sono ad esempio usate come aree<br />

per il foraggiamento o lo spostamento da<br />

numerosi mammiferi e uccelli.<br />

Sono aree con un gradiente di permeabilità<br />

più elevato rispetto alle aree urbane, ma<br />

comunque di interesse ecologico<br />

notevolmente basso; tali ambienti, per le<br />

loro caratteristiche vegetazionali o per le<br />

loro ridotte estensioni, possono essere<br />

considerate come aree utilizzate dalla fauna<br />

soltanto per lo spostamento all’interno della<br />

matrice paesaggistica.<br />

273<br />

Sono rappresentate da<br />

garighe, cespuglieti, praterie e<br />

prati.<br />

Sono costituite da: seminativi<br />

estensivi e a struttura<br />

complessa; agro-ecosistemi<br />

considerati di interesse<br />

faunistico (arboreti: oliveti e<br />

frutteti); pascoli e vegetazione<br />

postcolturale; piantagioni di<br />

conifere e di latifoglie (escluse<br />

le piantagioni di Eucaliptus).<br />

Nell’ambito in questione tali<br />

aree sono rappresentate dai<br />

vigneti e dalle piantagioni di<br />

Eucaliptus.<br />

Dall’analisi della Carta dei Corridoi Ecologici emerge che nell’ambito territoriale in questione è<br />

presente una matrice ambientale a biopermeabilità m<strong>ed</strong>io-alta, dove antropizzazione e<br />

urbanizzazione ricoprono un ruolo non decisivo. Le stepping stones interessano soprattutto il<br />

settore Nord (in prossimità del SIC “Boschi Ficuzza e Cappelliere, V.ne Cerasa, Castagneti<br />

Mezzoiuso”), dell’ambito territoriale in questione, e quello Sud-Ovest. Anche le aree ad elevata<br />

permeabilità faunistica si concentrano soprattutto nella zona Sud. Mentre nella parte centrale<br />

dell’ambito (tra i SIC “<strong>Monti</strong> Barracù, Cardellìa, Pizzo Cangialosi e Gole del Torrente Corleone”,<br />

“Monte Carcaci, Pizzo Colobria e Ambienti umidi” e “Rocca Busambra e Rocche di Rao”)<br />

prevalgono aree m<strong>ed</strong>ia bio-permeabilità.<br />

La continuità ecologica, su vasta scala, tra i differenti SIC dell’ambito (individuati come core<br />

areas) sembra dunque essere assicurata, oltre che dalla loro vicinanza reciproca, dalla presenza<br />

sia di stepping stones (rappresentate soprattutto da zone a macchia e arbusteti) che di aree ad<br />

elevata permeabilità faunistica.<br />

La presenza di corridoi lineari tra i SIC dell’ambito è, in generale, meno consistente. Tali aree di<br />

collegamento ecologico sono rappresentate da ambiti fluviali, valloni e torrenti.


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

APPENDICE 1B_1<br />

Sch<strong>ed</strong>e delle specie botaniche invasive<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

(modello fornito dall’<strong>Assessorato</strong> Regionale <strong>Territorio</strong> e <strong>Ambiente</strong>, Regione Siciliana)<br />

(sono state omesse le specie non significative e/o non riscontrate nei siti)<br />

274


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

SIC COD. ITA 020007 BOSCHI FICUZZA E CAPPELLIERE, V.NE CERASA, CASTAGNETI MEZZOJUSO<br />

Taxa Presenza Numero di nuclei o gruppi Giudizio sul grado di invasività<br />

Ailanthus altissima (Mill.) Swingle X < 5 Alto<br />

Datura stramonium L. subsp. stramonlum X > 10 Basso<br />

Oxalis pes-caprae L. X > 100 Basso<br />

Rhus coriaria L. X < 10 Alto<br />

Ricinus communis L. X < 5 Alto<br />

Robinia pseudacacia L. X < 10 Alto<br />

Solanum sodomaeum L. X < 5 M<strong>ed</strong>io<br />

Vicia sativa L. subsp. sativa X < 100 M<strong>ed</strong>io<br />

SIC COD. ITA 020008 ROCCA BUSAMBRA E ROCCHE DI RAO<br />

Taxa Presenza Numero di nuclei o gruppi Giudizio sul grado di invasività<br />

Ailanthus altissima (Mill.) Swingle X < 5 Alto<br />

Oxalis pes-caprae L. X > 100 Basso<br />

SIC COD. ITA 020011 ROCCHE DI CASTRONUOVO, PIZZO LUPO, GURGHI DI S. ANDREA<br />

Taxa Presenza Numero di nuclei o gruppi Giudizio sul grado di invasività<br />

Agave americana L. X < 5 Basso<br />

Ailanthus altissima (Mill.) Swingle X > 10<br />

Amaranthus albus L. X > 10 Basso<br />

Amaranthus retroflexus L. X > 5 Basso<br />

Beta vulgarts L. subsp. vulgaris X > 50 Basso<br />

Brassica nigra (L.) W.D.J. Koch X > 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Chenopodium ambrosioides L. X > 10 Basso<br />

Coronopus didymus (L.) Sm. X > 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Datura stramonium L. subsp. stramonlum X > 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Eleusine indica (L.) Gaertn. subsp. indica X < 5 M<strong>ed</strong>io<br />

Glinus lotoides L. X > 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Opuntia ficus-indica (L.) Mill. X > 10 Alto<br />

Oxalis pes-caprae L. X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Rhus coriaria L. X < 5 Alto<br />

Ricinus communis L. X < 5 Alto<br />

Robinia pseudacacia L. X < 5 Alto<br />

Sinapis alba L. subsp. alba X > 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Solanum sodomaeum L. X < 5 M<strong>ed</strong>io<br />

Vicia sativa L. subsp. sativa X < 5 M<strong>ed</strong>io<br />

Xanthium orientale L. subsp. italicum<br />

(Moretti) Greuter<br />

X > 50 Alto<br />

Xanthium spinosum L. X > 50 Alto<br />

275


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

SIC COD. ITA 020022 CALANCHI, LEMBI BOSCHIVI E PRATERIE DI RIENA<br />

Taxa Presenza Numero di nuclei o gruppi Giudizio sul grado di invasività<br />

Acacia karroo Hayne X < 5 Alto<br />

Agave americana L. X < 5 M<strong>ed</strong>io<br />

Ailanthus altissima (Mill.) Swingle X > 5 Alto<br />

Amaranthus retroflexus L. X < 5 Basso<br />

Beta vulgarts L. subsp. vulgaris X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Brassica nigra (L.) W.D.J. Koch X > 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Chenopodium ambrosioides L. X < 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Datura stramonium L. subsp. stramonlum X > 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Opuntia ficus-indica (L.) Mill. X < 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Oxalis pes-caprae L. X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Rhus coriaria L. X < 5 Alto<br />

Ricinus communis L. X < 5 Alto<br />

Robinia pseudacacia L. X < 5 Alto<br />

Sinapis alba L. subsp. alba X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Solanum sodomaeum L. X < 5 M<strong>ed</strong>io<br />

Vicia sativa L. subsp. sativa X > 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Xanthium spinosum L. X > 10 M<strong>ed</strong>io<br />

SIC COD. ITA 020025 BOSCO DI S. ADRIANO<br />

Taxa Presenza Numero di nuclei o gruppi Giudizio sul grado di invasività<br />

Acacia karroo Hayne X < 5 Alto<br />

Agave americana L. X > 10 Alto<br />

Ailanthus altissima (Mill.) Swingle X > 25 Alto<br />

Amaranthus albus L. X > 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Amaranthus graecizans L. X > 5 M<strong>ed</strong>io<br />

Amaranthus retroflexus L. X > 5 M<strong>ed</strong>io<br />

Beta vulgarts L. subsp. vulgaris X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Brassica nigra (L.) W.D.J. Koch X < 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Chenopodium ambrosioides L. X < 100 Alto<br />

Coronopus didymus (L.) Sm. X > 50 Alto<br />

Datura stramonium L. subsp. stramonlum X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Eleusine indica (L.) Gaertn. subsp. indica X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Glinus lotoides L. X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Opuntia ficus-indica (L.) Mill. X > 100 Alto<br />

Oxalis pes-caprae L. X > 100 Alto<br />

Papaver somniferum L. X < 5 Basso<br />

Rhus coriaria L. X > 25 Alto<br />

Ricinus communis L. X > 50 Alto<br />

Robinia pseudacacia L. X > 50 Alto<br />

Sinapis alba L. subsp. alba X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Solanum sodomaeum L. X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Sorghum halepense (L.) Pers. X > 25 M<strong>ed</strong>io<br />

276


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

SIC COD. ITA 020025 BOSCO DI S. ADRIANO<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Taxa Presenza Numero di nuclei o gruppi Giudizio sul grado di invasività<br />

Tradescantia fluminensis Velloso X > 5 M<strong>ed</strong>io<br />

Trigonella foenum-graecum L. X > 5 M<strong>ed</strong>io<br />

Vicia sativa L. subsp. sativa X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Xanthium orientale L. subsp. italicum (Moretti)<br />

Greuter<br />

X > 5 M<strong>ed</strong>io<br />

Xanthium spinosum L. X > 5 M<strong>ed</strong>io<br />

SIC COD. ITA 020028 SERRA DEL LEONE E M. STAGNATARO<br />

Taxa Presenza Numero di nuclei o gruppi Giudizio sul grado di invasività<br />

Acacia karroo Hayne X < 5 Alto<br />

Agave americana L. X < 10 Alto<br />

Ailanthus altissima (Mill.) Swingle X < 10 Alto<br />

Amaranthus albus L. X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Amaranthus graecizans L. X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Amaranthus retroflexus L. X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Beta vulgarts L. subsp. vulgaris X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Brassica nigra (L.) W.D.J. Koch X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Chenopodium ambrosioides L. X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Coronopus didymus (L.) Sm. X > 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Datura stramonium L. subsp. stramonlum X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Eleusine indica (L.) Gaertn. subsp. indica X < 5 M<strong>ed</strong>io<br />

Glinus lotoides L. X < 5 M<strong>ed</strong>io<br />

Opuntia ficus-indica (L.) Mill. X > 50 Alto<br />

Oxalis pes-caprae L. X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Papaver somniferum L. X > 5 Alto<br />

Rhus coriaria L. X > 10 Alto<br />

Ricinus communis L. X > 25 Alto<br />

Robinia pseudacacia L. X > 25 Alto<br />

Sinapis alba L. subsp. alba X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Solanum sodomaeum L. X > 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Sorghum halepense (L.) Pers. X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Tradescantia fluminensis Velloso X > 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Trigonella foenum-graecum L. X > 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Vicia sativa L. subsp. sativa X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Xanthium orientale L. subsp. italicum (Moretti)<br />

Greuter<br />

X > 100 Alto<br />

Xanthium spinosum L. X > 100 Alto<br />

277


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

SIC COD. ITA 020029 M. ROSE E M. PERNICE<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Taxa Presenza Numero di nuclei o gruppi Giudizio sul grado di invasività<br />

Acacia karroo Hayne X < 5 Alto<br />

Agave americana L. X < 5 Alto<br />

Ailanthus altissima (Mill.) Swingle X > 10 Alto<br />

Beta vulgarts L. subsp. vulgaris X > 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Brassica nigra (L.) W.D.J. Koch X > 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Chenopodium ambrosioides L. X > 5 Alto<br />

Datura stramonium L. subsp. stramonlum X < 5 M<strong>ed</strong>io<br />

Opuntia ficus-indica (L.) Mill. X > 5 M<strong>ed</strong>io<br />

Oxalis pes-caprae L. X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Rhus coriaria L. X < 5 M<strong>ed</strong>io<br />

Ricinus communis L. X < 5 M<strong>ed</strong>io<br />

Robinia pseudacacia L. X > 5 Alto<br />

Sinapis alba L. subsp. alba X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Solanum sodomaeum L. X < 5 M<strong>ed</strong>io<br />

Vicia sativa L. subsp. sativa X > 10 Basso<br />

SIC COD. ITA 020031 M. D'INDISI, MONTAGNA DEI CAVALLI, PIZZO POTORNO E PIAN DEL LEONE<br />

Taxa Presenza Numero di nuclei o gruppi Giudizio sul grado di invasività<br />

Acacia karroo Hayne X < 5 Alto<br />

Agave americana L. X > 10 Alto<br />

Ailanthus altissima (Mill.) Swingle X > 10 Alto<br />

Amaranthus albus L. X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Amaranthus graecizans L. X > 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Amaranthus retroflexus L. X > 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Beta vulgarts L. subsp. vulgaris X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Brassica nigra (L.) W.D.J. Koch X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Chenopodium ambrosioides L. X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Coronopus didymus (L.) Sm. X < 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Datura stramonium L. subsp. stramonlum X > 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Eleusine indica (L.) Gaertn. subsp. indica X > 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Glinus lotoides L. X > 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Opuntia ficus-indica (L.) Mill. X > 25 Alto<br />

Oxalis pes-caprae L. X > 100 Basso<br />

Rhus coriaria L. X < 10 Alta<br />

Ricinus communis L. X > 5 Alta<br />

Robinia pseudacacia L. X > 25 Alta<br />

Sinapis alba L. subsp. alba X > 50 Alta<br />

Solanum sodomaeum L. X > 10 M<strong>ed</strong>ia<br />

Vicia sativa L. subsp. sativa X > 50 M<strong>ed</strong>ia<br />

Xanthium orientale L. subsp. italicum<br />

(Moretti) Greuter<br />

X > 10 M<strong>ed</strong>ia<br />

278


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

SIC COD. ITA 020034 MONTE CARCACI, PIZZO COLOBRIA E AMBIENTI UMIDI<br />

Taxa Presenza Numero di nuclei o gruppi Giudizio sul grado di invasività<br />

Agave americana L. X > 5 Alto<br />

Ailanthus altissima (Mill.) Swingle X > 5 Alto<br />

Amaranthus albus L. X > 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Beta vulgarts L. subsp. vulgaris X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Brassica nigra (L.) W.D.J. Koch X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Chenopodium ambrosioides L. X > 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Datura stramonium L. subsp. stramonlum X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Opuntia ficus-indica (L.) Mill. X < 10 Alto<br />

Oxalis pes-caprae L. X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Rhus coriaria L. X > 10 Alto<br />

Robinia pseudacacia L. X > 10 Alto<br />

Sinapis alba L. subsp. alba X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Vicia sativa L. subsp. sativa X > 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Xanthium orientale L. subsp. italicum<br />

(Moretti) Greuter<br />

SIC COD. ITA 020035 MONTE GENUARDO E SANTA MARIA DEL BOSCO<br />

X < 20 M<strong>ed</strong>io<br />

Taxa Presenza Numero di nuclei o gruppi Giudizio sul grado di invasività<br />

Acacia karroo Hayne X < 10 Alto<br />

Ailanthus altissima (Mill.) Swingle X < 5 Alto<br />

Beta vulgarts L. subsp. vulgaris X < 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Brassica nigra (L.) W.D.J. Koch X < 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Datura stramonium L. subsp. stramonlum X < 5 Basso<br />

Opuntia ficus-indica (L.) Mill. X < 5 Alto<br />

Oxalis pes-caprae L. X < 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Rhus coriaria L. X < 5 Alto<br />

Ricinus communis L. X < 5 Alto<br />

Robinia pseudacacia L. X > 10 Alto<br />

Sinapis alba L. subsp. alba X > 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Solanum sodomaeum L. X < 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Vicia sativa L. subsp. sativa X < 25 M<strong>ed</strong>io<br />

279


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

SIC COD. ITA 020036 M. TRIONA E M. COLOMBA<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Taxa Presenza Numero di nuclei o gruppi Giudizio sul grado di invasività<br />

Acacia karroo Hayne X >25 Alto<br />

Agave americana L. X < 10 Alto<br />

Ailanthus altissima (Mill.) Swingle X < 10 Alto<br />

Amaranthus albus L. X < 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Amaranthus graecizans L. X > 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Amaranthus retroflexus L. X > 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Beta vulgarts L. subsp. vulgaris X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Brassica nigra (L.) W.D.J. Koch X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Chenopodium ambrosioides L. X > 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Coronopus didymus (L.) Sm. X < 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Datura stramonium L. subsp. stramonlum X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Eleusine indica (L.) Gaertn. subsp. indica X < 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Glinus lotoides L. X < 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Opuntia ficus-indica (L.) Mill. X > 10 Alto<br />

Oxalis pes-caprae L. X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Papaver somniferum L. X < 5 Basso<br />

Rhus coriaria L. X > 25 Alto<br />

Ricinus communis L. X < 50 Alto<br />

Robinia pseudacacia L. X > 100 Alto<br />

Sinapis alba L. subsp. alba X < 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Solanum sodomaeum L. X < 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Sorghum halepense (L.) Pers. X > 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Trigonella foenum-graecum L. X < 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Vicia sativa L. subsp. sativa X < 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Xanthium orientale L. subsp. italicum<br />

(Moretti) Greuter<br />

X > 25 Alto<br />

Xanthium spinosum L. X > 25 Alto<br />

280


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

SIC COD. ITA 020037 MONTI BARRACU', CARDELIA, PIZZO CANGIALOSI E GOLE DEL T. CORLEONE<br />

Taxa Presenza Numero di nuclei o gruppi Giudizio sul grado di invasività<br />

Acacia karroo Hayne X > 25 Alto<br />

Agave americana L. X > 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Ailanthus altissima (Mill.) Swingle X > 25 Alto<br />

Amaranthus albus L. X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Amaranthus graecizans L. X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Amaranthus retroflexus L. X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Beta vulgarts L. subsp. vulgaris X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Brassica nigra (L.) W.D.J. Koch X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Chenopodium ambrosioides L. X > 50 Alto<br />

Coronopus didymus (L.) Sm. X > 10 Alto<br />

Datura stramonium L. subsp.<br />

stramonlum<br />

Eleusine indica (L.) Gaertn. subsp.<br />

indica<br />

X > 25 Alto<br />

X > 50 Alto<br />

Glinus lotoides L. X > 50 Alto<br />

Opuntia ficus-indica (L.) Mill. X > 100 Alto<br />

Oxalis pes-caprae L. X > 100 Alto<br />

Papaver somniferum L. X < 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Rhus coriaria L. X > 25 Alto<br />

Ricinus communis L. X > 25 Alto<br />

Robinia pseudacacia L. X > 100 Alto<br />

Sinapis alba L. subsp. alba X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Solanum sodomaeum L. X < 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Sorghum halepense (L.) Pers. X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Tradescantia fluminensis Velloso X < 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Trigonella foenum-graecum L. X < 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Vicia sativa L. subsp. sativa X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Xanthium orientale L. subsp. italicum<br />

(Moretti) Greuter<br />

X > 50 Alto<br />

Xanthium spinosum L. X > 100 Alto<br />

281


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

ZPS COD. ITA 020048 MONTI SICANI, ROCCA BUSAMBRA E BOSCO DELLA FICUZZA<br />

Taxa Presenza Numero di nuclei o gruppi Giudizio sul grado di invasività<br />

Acacia karroo Hayne X 0 > 25 Alto<br />

Agave americana L. X 0 > 50 Alto<br />

Ailanthus altissima (Mill.) Swingle X 0 > 100 Alto<br />

Amaranthus albus L. X 0 > 100 > Alto<br />

Amaranthus graecizans L. X 0 > 100 > Alto<br />

Amaranthus retroflexus L. X 0 > 100 > Alto<br />

Beta vulgarts L. subsp. vulgaris X 0 > 100 > Alto<br />

Brassica nigra (L.) W.D.J. Koch X 0 > 100 > Alto<br />

Chenopodium ambrosioides L. X 0 > 100 > Alto<br />

Coronopus didymus (L.) Sm. X 0 > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Datura stramonium L. subsp. stramonlum X 0 > 100 > Alto<br />

Eleusine indica (L.) Gaertn. subsp. indica X 0 > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Glinus lotoides L. X 0 > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Opuntia ficus-indica (L.) Mill. X 0 > 100 Alto<br />

Oxalis pes-caprae L. X 0 > 100 Alto<br />

Papaver somniferum L. X 0 > 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Rhus coriaria L. X 0 > 100 Alto<br />

Ricinus communis L. X 0 > 100 Alto<br />

Robinia pseudacacia L. X 0 > 100 Alto<br />

Sinapis alba L. subsp. alba X 0 > 100 Alto<br />

Solanum sodomaeum L. X 0 > 100 Alto<br />

Sorghum halepense (L.) Pers. X 0 > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Tradescantia fluminensis Velloso X 0 > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Trigonella foenum-graecum L. X 0 > 50 Alto<br />

Vicia sativa L. subsp. sativa X 0 > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Xanthium orientale L. subsp. italicum<br />

(Moretti) Greuter<br />

X 0 > 100 Alto<br />

Xanthium spinosum L. X 0 > 100 Alto<br />

282


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

SIC COD. ITA 040005 MONTE CAMMARATA – CONTRADA SALACI<br />

Taxa Presenza Numero di nuclei o gruppi Giudizio sul grado di invasività<br />

Acacia karroo Hayne X > 10 Alto<br />

Agave americana L. X > 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Ailanthus altissima (Mill.) Swingle X > 25 Alto<br />

Amaranthus albus L. X > 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Amaranthus graecizans L. X > 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Amaranthus retroflexus L. X > 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Beta vulgarts L. subsp. vulgaris X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Brassica nigra (L.) W.D.J. Koch X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Chenopodium ambrosioides L. X > 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Coronopus didymus (L.) Sm. X > 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Datura stramonium L. subsp. stramonlum X > 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Eleusine indica (L.) Gaertn. subsp. indica X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Glinus lotoides L. X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Opuntia ficus-indica (L.) Mill. X > 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Oxalis pes-caprae L. X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Papaver somniferum L. X < 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Rhus coriaria L. X > 50 Alto<br />

Ricinus communis L. X > 50 Alto<br />

Robinia pseudacacia L. X > 100 Alto<br />

Sinapis alba L. subsp. alba X < 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Solanum sodomaeum L. X < 10 M<strong>ed</strong>io<br />

Sorghum halepense (L.) Pers. X < 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Vicia sativa L. subsp. sativa X < 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Xanthium orientale L. subsp. italicum<br />

(Moretti) Greuter<br />

X < 50 Alto<br />

Xanthium spinosum L. X < 50 Alto<br />

283


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

SIC COD. ITA 040006 COMPLESSO MONTE TELEGRAFO E ROCCA FICUZZA<br />

Taxa Presenza Numero di nuclei o gruppi Giudizio sul grado di invasività<br />

Acacia karroo Hayne X < 10 Alto<br />

Agave americana L. X < 25 Alto<br />

Ailanthus altissima (Mill.) Swingle X > 50 Alto<br />

Amaranthus albus L. X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Amaranthus graecizans L. X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Amaranthus retroflexus L. X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Beta vulgarts L. subsp. vulgaris X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Brassica nigra (L.) W.D.J. Koch X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Chenopodium ambrosioides L. X < 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Coronopus didymus (L.) Sm. X > 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Datura stramonium L. subsp. stramonlum X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Eleusine indica (L.) Gaertn. subsp. indica X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Glinus lotoides L. X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Opuntia ficus-indica (L.) Mill. X > 25 Alto<br />

Oxalis pes-caprae L. X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Papaver somniferum L. X < 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Rhus coriaria L. X < 25 Alto<br />

Ricinus communis L. X > 10 Alto<br />

Robinia pseudacacia L. X > 50 Alto<br />

Sinapis alba L. subsp. alba X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Solanum sodomaeum L. X < 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Sorghum halepense (L.) Pers. X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Tradescantia fluminensis Velloso X < 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Trigonella foenum-graecum L. X < 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Vicia sativa L. subsp. sativa X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Xanthium orientale L. subsp. italicum<br />

(Moretti) Greuter<br />

X > 100 Alto<br />

Xanthium spinosum L. X > 100 Alto<br />

284


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

SIC COD. ITA 040007 PIZZO DELLA RONDINE, BOSCO DI S. STEFANO QUISQUINA<br />

Taxa Presenza Numero di nuclei o gruppi Giudizio sul grado di invasività<br />

Acacia karroo Hayne X < 25 Alto<br />

Ailanthus altissima (Mill.) Swingle X > 25 Alto<br />

Amaranthus albus L. X < 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Amaranthus graecizans L. X < 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Amaranthus retroflexus L. X < 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Beta vulgarts L. subsp. vulgaris X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Brassica nigra (L.) W.D.J. Koch X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Chenopodium ambrosioides L. X > 50 Alto<br />

Coronopus didymus (L.) Sm. X < 50 Alto<br />

Datura stramonium L. subsp. stramonlum X > 50 Alto<br />

Eleusine indica (L.) Gaertn. subsp. indica X > 25 Alto<br />

Glinus lotoides L. X > 25 Alto<br />

Opuntia ficus-indica (L.) Mill. X < 100 Alto<br />

Oxalis pes-caprae L. X > 100 Alto<br />

Papaver somniferum L. X < 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Rhus coriaria L. X > 25 Alto<br />

Ricinus communis L. X < 50 Alto<br />

Robinia pseudacacia L. X < 100 Alto<br />

Sinapis alba L. subsp. alba X > 100 Alto<br />

Solanum sodomaeum L. X < 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Sorghum halepense (L.) Pers. X < 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Vicia sativa L. subsp. sativa X > 100 Alto<br />

Xanthium orientale L. subsp. italicum<br />

(Moretti) Greuter<br />

X < 100 Alto<br />

Xanthium spinosum L. X < 100 Alto<br />

285


Dipartimento Regionale Azienda Foreste Demaniali Piano di Gestione<br />

SIC COD. ITA 040011 LA MONTAGNOLA E ACQUA FITUSA<br />

Ambito territoriale “<strong>Monti</strong> <strong>Sicani</strong>”<br />

Taxa Presenza Numero di nuclei o gruppi Giudizio sul grado di invasività<br />

Agave americana L. X < 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Ailanthus altissima (Mill.) Swingle X < 50 Alto<br />

Amaranthus albus L. X < 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Amaranthus graecizans L. X < 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Amaranthus retroflexus L. X < 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Beta vulgarts L. subsp. vulgaris X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Brassica nigra (L.) W.D.J. Koch X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Chenopodium ambrosioides L. X < 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Datura stramonium L. subsp. stramonlum X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Eleusine indica (L.) Gaertn. subsp. indica X > 50 M<strong>ed</strong>io<br />

Opuntia ficus-indica (L.) Mill. X < 100 Alta<br />

Oxalis pes-caprae L. X > 100 Alta<br />

Ricinus communis L. X < 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Robinia pseudacacia L. X < 50 Alto<br />

Sinapis alba L. subsp. alba X > 100 Alto<br />

Solanum sodomaeum L. X < 25 M<strong>ed</strong>io<br />

Vicia sativa L. subsp. sativa X > 100 M<strong>ed</strong>io<br />

Xanthium orientale L. subsp. italicum<br />

(Moretti) Greuter<br />

X < 100 Alto<br />

Xanthium spinosum L. X < 100 Alto<br />

286

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!