Untitled

S 6 3 (5 к ) 

P S 7 

К е р е к у - Б л я н 

U i m A v i x A H A C b i 

------ --------- 

O k 

c j 

с ? л к е и 

М а р г у л а н 

2 6 - ю т а п 

ПАВЛОДАР 

2003

ББК-84(5К) 

М-36 

К^азакстан Республикасы Президентши 

Жолдауында усынылган «Мэдени мура» 

арнаулы орта мерз1мд! багдарламасы 

бойынша 

Редакция алкасы: 

Арын Е. М. (бас редактор), Нухулы А. (бас редактордын 

оры нбасары ), К удабаев А.Ж . (курастыруш ы, жауапты 

редактор), Акышев А .А ., Алдабсргснов К.М., Эбшев Д., 

Эл1мбаев М., Баделхан А ., Елж баев С., Жаксыбаев С., 

Ж ам ан балинов М ., Ж ум абек ов а Р .Ж ., Ж усш К -П ., 

Исабаев К-, Кадысова Р., Канафина А.М ., Сарбалаев Ж., 

Сутжанов С., Шапауов Э. 

М-36 Элкей Маргулан. Павлодар: “ЭКО” F 0 0 ,2003. 

- 233 бет. 

ISBN 9965-568-39-7 

Бул ютапка Элкей Маргуланныц казак халык ауыз 

эдебиет1 улгшершщ 6ipi “Козы Корпеш - Баян Сулу” 

жыры, эпос туралы, сонымен катар Коркыт дэстур1 

жайлы ецбектер1 камтылган. 

Клтап гылыми кызметкерлерге, аспиранттарга, 

жогары оку орындары мен мектеп окытушыларына, 

студенттерге, сондай-ак галы м ны н OMipi мен 

шыгармашылыгы жайлы маглумат алгысы келетш 

жалпы копщинк к а р ш р арналгаН. 

м 47022: 

00-(05 

opanfbipoB 

)оооатында{ГЫ nM fc$$ 

-шшдемик С.Беисемб; 

атындагы гылыми 

К1ТАПХАНАСЫ 

IS B N ------------------ 

© “С.Торайгыров атындагы Павлодар 

мемлекетпк университет!”, 2003

Элкей Маргулан 

Хангали Суйшшэлиев(Э 

ЭЛКЕЙ MAPFYJIAH 

^ 

¥лттык мэдениет1мйзге елеул1 ецбек ащрген | 

кернект1 кайраткерлер1м1здщ 6ipi Элкей Хакан- J 

улы Маргулан. Ол К^азак ССР Рылым академи- , 

ясы ны ц академии, филология тылымыныц док- ( 

торы, профессор. К,азактыц туцгыш тел археолог!, 

бшпр тарихшысы, эйгш фольклорисьэт- < 

нографы. 

Элкей Хаканулы Баянауылдыц Жасыбай кел1 

жагасында 1904 жылы сэу1рдщ нурлы шуагымен 

6ipre дуниеге келдь 

Элкейдщ aKeci Хакан есюше окыган, кез1 

ашьщ енбекнп ел азаматыньщ 6ipi екен. Бес жастан 

ауыл мектепгерше 6epin, езшщ бшгенш 

уйретш, юшкене Элкейд1 коп еркелетпей, ецбекке 

тэрбиелепть Bip жакка шыкса жанынан калдырмай, 

ел-журт, жакын-жаран, KimiripiM кала, 

селоларды, базар-жэрмецкелерд16ipre аралатыпты. 

Жет1 жасында арабша жаксы оки алатын 

кабшегп жас, ел кез1не ерте-ак тускен. Клшкене 

^ Элкейд1 оку-жаза бшетш адамга зэру еск1 ауыл 

\ колына KOTepin, кунде кешю келецкеге кшз 

тесеп жыр, кисса окытады. Осылайша ютапка 

U колы жеткен Элкей он жас шамасында халык 

Ну жырларыньщ б1разын жаттап та улгеред1. «Ь^озы 

у ! Керпеш - Баян сулу», «Кобыланды», «Алпа- 

/ мыс», «Ер Таргын», «1^ыз Ж1бек» жырлары 

[ Элкейдщ сол 6ip жасесшр1м кезшщ танысы. 

П Киссалардан «Шахнаманы», казак акындарыжШнан 

Абай шыгармаларын ерте окып, жатка ай- 

3

Кереку-Баян ютапханасы “Рухнама” 

\татын болады. Осылайша, ол кезшдеп дестур 

бойынша, керкем шыгарманы «жаттау мектебь 

нен» етед1. Бшел, 0Mipe деген моллалар фарсыша 

ютаптары кеп, Шыгысты жаксы бшетш 

адамдар екеа Осылардан фарсыша уйрешп кене 

ютаптарды кеп окиды. Фирдоуси, Сагди, Хафиз 

шыгармаларын, ертеп, киссаларды, кейде кейб1р 

дши ютаптарды, колына тускендерш тугел окып 

шыгады. ©з бешмет 1здену жас талаптьщ ойepiciH 

ecipin, тез жетшд!редг Алгыр кыранша, 

жан-жагын шолып, алые киялга кез т1гедй Осы 

6ip туста жакын калаларда окитын семинаристер 

кала медениет1нен хабарлы жастар да кездесш, 

Элкейге ой салады. Ocipece, жерлестер1 

Султанмахмут Торыайгыров, Каныш Сетбаев, 

Мухтар Э>езов, Жагыпар Секербаев сиякты талантты 

агаларын кергенде, оларга кызыкпай 

тура алмайды. BmiMfli, парасатты Каныш, жанып 

турган от-жалынындай Султанмахмут 

0лкейд1 б1ржола баурап екетед!. Солардай болсам 

деген арман оньщ ойына 6epiK уялайды. 

Калага барып, орыс мектеб1не тусуд1 максат 

туткан саналы жас сол улы халыктьщ тш н бшуге 

ерекше ынтызар болады. Осы 6ip зор талап 

тулпарына мшген Олкей жакын жердеп шойынжол 

курылысына барып, “жаз бойы орыс инженерлерш1ч 

карамагында жумыс ютеп те журедь 

Кеп кешжпей дегешне колы жетш, Семей педтехникумыныц 

eciriH ашады. Будан кешнп 

eMipi - мугашмдш, ер турл1 когамдык жумыстар, 

Октябрь берген жемютщ нерш татып, талай 

1здену, к^деш кец Kepin еркш дем алып, 

mrepi басу жылдары eTin жатады. 

*

Элкей Маруулан 

Ленинград университетшщ В.В.Бартольду 

С.Ф.Ольденбург, Ю.И.Крачковский, В.Л.Щер- , 

ба, Е.Бертельс, С.Малов, А.Самойлович, Н.Мещанинов 

сиякты тамаша галымдарынан лекциялар 

тындайды. Еылым-бшмге сусап барган кыр 

казагыньщ баласы езшщ ынталылыгымш устаздар 

кез1не де тез шнед1, оган ерекше штипат 

керсетшед1. Кабшетше риза болган у стаз дары ( 

жеке кецесш, Элкещц университет аудиториясынан 

тыс eMipre де жетелейдг Ол ЦИК атындагы 

Шыгыс институтыньщ тьщдаушысы да 

болып журедь EKi б1рдей жогары оку орнында 

катар окып, 6ip минутын бос ж1бермей, жатпайтурмай 

гылым дариясына кулаш сермейдь Шаршап-шалдыгам 

деп сйламайды. Бшген уепнг бше 

туссем деген жалгыз-ак, арман оньщ тынымын 

ала бередь 2-курста журш Еылыми экспедицияларга 

катысып, 1зденудщ практикалык жолдарын 

игередг Туган елкдащ этнографиясы, еткенкеткенш 

жете тану максаты сол студшт кездщ 

езшде~ак оныц бойын алган дерттей едь.. 

казакстан мен Алтай елкесш зерттеуге аттанбакшы 

СССР Еылым академиясыныц А.Е.Ферсман 

баскарган экспедициясы жасакталганда 

археолог С.И.Руденко группасына Элкей де 

куана-куана жазылган-ды. Осы 6ip туцгыш сапар 

жас галымныц болашагын белгшегендей, 

eMipiHe ешпес i3 калдырады. Еишмнщ колы тимей 

тунып турган казак елкесшщ атамзамангы 

тарихын казба жумыстары аркылы аныктау, 

есте жок ерте замандар сырын шерту, гасырлар 

галаматын ашып, елшщ еткендеп сеулет енерщ 

^керкем туындыларын айкындау жуйрш киял, 

5


терец ойлылыкты, жан-жакты кабшеттшкт1 керек 

ететш ете ауыр да, игшюп де жумыс. Халык 

езшщ басынан кешкен тарихи кезецдерд1, 

ecK i деректерд! ауыз эдебиет1, оныц ацызоцпмелер! 

мен ертеп, эпостары аркылы есшде 

мэцп сактап келген. Археология табыстары элп 

еете сакталган ecKi ацыздарга уштасып жатеа, 

шындык K03i дол ашылады. Осы 6ip акикатты 

терен тусшген op6ip археолог 6mrip фольклорист 

болуга да куш салады. Э.Маргуланньщ 

фольклорист болып калыптасуына оны итермелеген 

себептщ 6ipi сол непзп мамандыктьщ талабында 

сиякты. 

Ел агасы, акылды шешендер айткан дана 

создер, тарихи ацыз-эпостары, оган ор кезде ой 

салып, гылыми терен тушндер жасауга комектест1. 

Сондыктан хальщ ауыз эдебиет1 улгшерш 

ол ерекше кад1рлеп, кощл коя зерттедь Алгашкы 

жинактар курастырушысы, орта мектеп оку 

куралдарын жасаушы туцгыш автор ретшде де 

коршдь «Соуле», «Енбекьш казак» беттершде, 

«Казактар», «Терме» жинактарында (1920-30- 

жылдары) 03i жиган ауыз одебиетшщ кейб1р 

улгшерщ езшщ туцгыш болжауларын жариялады. 

1940 жылдыц басында казак фольклорынан 

орта мектеп окулыгын жазды. Соз боп отырган 

казак, ауыз одебиетшщ окулыгында «Фольклор» 

деген созге гылЫми аныктама бершп, жер 

жузш к фольклористика гылымына жене соз 

OHepi тарихына шолулар жасалады. Фольклористикада 

болып келген ортурл1 мектептер мен 

оку-агымдарга марксизм классиктершщ кезкарастары 

тургысында тусшштер бередь Казак(|


ауыз едебиет1 улгшерш жуйелеп, онын. ор сала 

сына raicTi халыктык шыгармаларды талдайды. 

Салт елецдер, макал-метел, ертегшер, ацыздар, 

жумбак, ©TipiK елец, эпостык жырлар топталып 

зерттеледт Бул сиякты окулык, жазумен 6ipre, 

галым осы кезден бастап, ауыз едебиетш зерттеу 

iciMeH байыпты айналысып, едебиеттщ 

Heri3ri салаларын терещрек карастырады. 

К^азак ауыз едебиетшщ жеке проблемаларын 

K O T ep in , жаналыктар усынган терец зерттеулершщ 

6ipi, 1940 жылдары жазган, «Казактыц 

ерлш жырларындагы тарихи когамдык сарындар», 

«Казак халкыныц ерлш ацыз-жырлары», 

«Казак эпостарын тудырудагы тарихи муралар», 

«Казак эпосыныц езшдш характер! мен оныц 

тарихка катынасы» т.б. Аталган ецбектер езшщ 

гылымдык тургысы жагынан кезшде мацызды 

зертт^лер. Казак ауыз едебиетщ оныц эпостык 

дестурлерш жалпы сез eTin коймай, оныц тарихи 

тамырларын ашып, халык eMipiHe, есу жолына 

байланыстыра зерттеген гылыми дережес1 

жогары шыгармалар болды. 0cipece, «Казак халкыныц 

эпикалык ацыз-жырлары» келемд1 зер- 

IV ттеу езшдж гылыми жацалыгы бар ецбек. 

V 

Э.Маргулан езшщ 1939 жылы жазган «Халык 

жырын тугызудагы мотивтер» ецбегшде 

U казак ацыз-ертегшерш, эпостык жырларын кец 

rj келемде терец зерттеп, олардыц туу себептерш 

sfo ашуга алгаш кадамдар жасады. Ерлж жырлар- 

Ч 

дыц туу себептерш халыктардыц басынан кешкен 

тарихы мен ecKi наным-сешмдермен, казак 

О ацыздарын Keprni шыгыс жене алые батыс ел- 

ЩмДер1 эпостарыныц мотивтер1мен уштастыра зерт- 

7


)тейдь Ралымныц болжауынша ерлж жырларды 

тутызган сепз турл1 себептер бар. Олар халыктардыц 

бейбшпшк пен жэйл1 ем1рд1 жасауы; 

ел басына ауыр кун туганда кол бастап, жаута 

карсы куш корсетер кезс1з ерл1кт1 тшеу; 

«Култебенщ басында кунде жиын» етюзсе де 

merniM таппай, торыкканда акылды 6ip ауыз 

тужырымды созбен улкен дауды rneniin кетерлж 

Жиренше, Асандардан тапкыр акыл neci шешен 

кэрияны керек ету; алып батырды туатын ананы, 

ер канаты болар тулпарды ардактау; алтын 

басты ак орда neci аяулы арудьщ жауга олжа 

болмауын тику, жас жардыц камын, жас батыр 

улдьщ тэл1м-тэрбиесш армандау, сотые енерш 

уйрену сиякты халык кажеттер1 op6ip ерлк жырлардыц 

шыгу, узак OMip суру себептер1 - деп 

дурыс корсеткен-дь 

Хальщтар санасыныц осу жолында орын 

алып келген турл1 культтер - сешмдер туралы 

жене олардьщ жыр, ацыз, ертегшердеп орындарын 

ашып корсетуге де куш салган. К^аскыр, 6opi 

культтершщ ecKi турштерден келе жаткан ерлж 

куштщ мецзеу1 болганын, одан кешн жет1 басты 

жылан, самурык кус, жалгыз кезд1 дэу, тауды 

тауга урып жататын алыптар, жалмауыз, 

мыстан, жезтырнактар сиякты ecKi тусшштер 

орын алып келгешн, казак ертегшер1нен мысалдар 

келаре отырып дэлелдеп берген. Мац кус, 

шыцгыс, бер1к-кус сиякты атаулардыц тотемдж 

сыры шын бшк кусты, тацгус TOHipi - кок аспан 

алыбы магынасында боп ардакталуы, сондай 

киел1 кустардан акку, каз, кыран бурют, кекжендет, 

лашын, бидайык, туйгындар саналып, олар-


дыц сонау ацшылык кункерю заманынан 

жаткан ежелп кесш елесй екеш, ондай культтер 

тек казакта рана емес, ecKi грек, сумир, нун, вавил 

журтында epic алгандыгы да айтылады. 

Галымныц болжауынша, жылан культшщ казактарда 

да болуы, олардьщ ecKi вавил-сумирлердщ 

моцголдармен салттас боп араласып жургендершщ 

Kyeci. Казактыц «Ер тесткшдеп» жылан 

патшасы жайлары сол культтщ елесг Ал кус 

культше мысал «К^ара мерген» epTerici. «Кун 

астында Кушкей сулу» ертепанен алып тулгалы 

ана дерштелш, «Алтын сакадагы» жалмауыз 

кемшр, жезтырнактардыц жауыздык icTep 

символы ретшде колданылу ce6emrepi аныкталады. 

Алып туар аналык каскыр етше, жыланныц 

басына, буркггтщ журепне, жет1 жалмауыздыц 

канына, боз шгеннщ супне жерк болуы 

сияктылар да сол ecKi тусшктерге байланысты 

ацыздар. Аталган тусшктер мен тотемдк угымдар 

туралы ойларын корыта келш, галым кызык 

болжаулар жасайды. Ол: «EcKi уйсщ кацлылар 

6epiHi касиеттеуден баска, мыктылыктыц бей- 

Heci деп 6ip кезде жыланды да куш-кажырдыц 

мецзеу1 гып санаган. Есю кездеп казак, моцголдарга 

бул едет ecKi вавил журтындагы сумир 

халкынан калуы тшс. Академик Марр мен Бартольдтщ 

айтуынша, ecKi сумирлер моцгол-турк 

тшнде сейлеп, едет1 моцгол журтыныц еден 

тер1зд1 болган» дейдг Э.Маргулан езшщ «Эпос 

- жыр тугызудагы тарихи муралар» ецбегшде 

казак елшщ ерте деу1рден келе жаткан рулары 

уйсш-кацлы, кыпшак тайпалары, олардьщ ме- 

|кендер1, кала, дала eMipi, медениеп, ежелп енер- 

9


ершщ улпа, K0ci6i - егшшшк, кыстак калалары, 

жазгы жайлау epicTepi туралы кунды деректер 

тауып усынды. Ралымныц ескертушше 

уйЫн, кацлы кыпшактардыц ертедеп мекеш - 

Алтай, Алатау, Жетку, Арканыц жоны, Сырдыд 

ен бойы болган. 

Риттер мен Клапроттьщ байкауынша да, 

уйсш - кацлылыктар ездершщ малый кыстай 

Сыр, Шу, Сарысу езендер1 бойында кыстатып, 

жаз шыга EpTic, Есш, Тобыл езендер1 аралыгындагы 

cap даланы басып Орал тауы, Обь езеш 

сагаларына дешн баратын болган екен. Маргулан 

ез1н1н шюрлерш кытай тарихы, есю елиплер 

шмрлер1мен уштастырып, табжылтпас деректермен 

делелдейдг Ол араб жазушысы Ибнал 

Асыр Шамси Дамасахи, батыс елипс1 Ибн 

Баттута, Абил Ремюзе шюрлерш келпру аркылы 

да казактыц керия руларыныц ежелп мекеш, 

кала медениет1, KecinTepi, шаруашылыгы, онер 

улгшер1, шеж1ре жазу, жыл санауы, ою, орнек, 

жыр, epTermepi кец соз болады. 

«Тарихи деу1рлерд1 тексерш Караганда,- дейд1 

галым,- б1здеп ерлк жырлардыц шыгуы уйсшкацлы 

улыстары, ол кездеп Орта Азиядагы 

белпл1 журттардыц 6ipi болып, олар оз алдына 

жер жерлеп, су сулап, ездершше елеуметтж медениет 

ошактарын курганы байкалады». 

Алтын орда заманында Тэуке ханныц сарайын 

Улытауда, Едщ Жайык, Дон, Днепр, Кубац, 

Солтустш Кавказ, Бестау жерлершде де турю 

улыстары мен моцголдар салдырган медениет 

орталыгы, Орда сарай калаларыныц болганы


керсетшедь Олар: ¥лы сарай, Kinii capafiij3| 

Гулстан, Кажы Тархан, Кекек т.б. 

Аталган мекендердщ аттары казак жырларында, 

epTeri ацыздарында ушырасатынын у 

мысалы, «Кыз Ж1бек» жырындагы «Жагалбай- L 

лы мекеш Ак тен1з бен Ь^ара тещз жагасы» деп F 

келетшш аньщтайды. Сондай-ак, кейб1р ecKi I 

epTeriлерде, мысалы, «Куламерген», «Ертостк», Ы 

«Айтолыс», «Хан мерген», «1^убагул» жыр- \ 

ацыздарында да ежелп мекен келем1, калалары,


I Француз елппа Рубрук кыпшактар даласын 

аралау сапарында (XIII F.) керген курылыс 

кумбездер, кесен бшк уйлер жайларынан хабарлар 

жасаган. Ол: «Журш еткен жер1мде тастан, 

юршштен жасалган мунаралы бшк уйлерд1 мен 

талай жерлерден керд1м... ушы сушр кумбезд1 

кебен жасау ол кумандардыц (кыпшактардыц) 

байыргы ici кер1недЬ> - дептг 

Э. Маргуланныц аныктауынша, ногайлыныц 

егшдйс жер1 Есш-Нура аралыгындагы тоганастыц 

токсан ею кел1 болыпты. К^ацлыуйсшдер 

Сыр бойы мен Алатаудан кала салып, 

елд1 «Шарга-Жосын» атты жаз балы зац бойынша 

баскарыпты. Аталган жазбалы зац-жаргыларын 

олар мунаралы уйдщ шшде сактапты, жуйрж 

жылкы, ceMi3 кой, сутп сиыр ecipin, жуз1м, миуа 

жемютерш кутетш KecinKOp ел болыпты. 

Казактыц «Алацгасар деу жене оныц алып 

улы» туралы ацызын талдай отырып, зерттеупп 

казак халкыньщ Акыртас, Дец мойнак, Алмалы, 

К^араша, Туймекент, Талас калалары туралы 

пшрлер корыткан. «Бул легендалардыц мот 

и в ^ Караганда, - дейд! О.Маргулан, - казак 

халкы 6ip кезде кала турмысын да жаксы 6uiin, 

калалар салганын керем1з. Жене кала мотив1 

оларда 6ip гана халык жырында сакталмайды, 

оныц материалдык белпс1 «кесе», «кебен» 

туршде, жер бетшде сакталганын керем!з. Осы 

шюрлерд1 делелдейтш Жедж ханныц жес1р1 

Нигар ханымныц ез баласы Тайыр ханга: «Енд1 

картайган шагымда кала шшде болайын, меш 

Мацгыстаудагы жет1 шаЬарга алып бар» - деп 

тшек бпццрген создерш де зерттеупп мысал ретшде 

орынды келпрген.


Бурынгы атышулы калалар дыц кешн жерм 

жексен боп, кала тургындарыныц тугел дерлк 

кешпешшшке ауысу себептерш де галым 

конымды делелдейдг Казак руларыныц шаруашылыгы, 

халыктыц кец даланы куштарлана 

кызыктауы, оны пелену, игеру ынтасы, согыс 

тэсшдершщ талабы сиякты дэлелд1 себептер 

келт1ршгет. 

Э.Маргуланньщ «Казак эпосыныц сипаты 

жэне соныц тарихи шарттылыгы» атты зерттеушщ 

де казак фольклористикасында ел^л1 орны 

бар ецбек. Ралымныц езше тон терецдк пен 

шабытты T e 6 ip e H ic i аталган ецбектет де айкын 

танылган. Казак эпостары тарихи шындыкка сай 

туган, ел-журтымыздыц басынан кешкен улылы- 

K im m i окигалардыц туындысы, мазмунга бай, 

идеясы терец, такырыбы e p ic T i халык даналыгыныц 

айкын K y o c i дерлк ескертюш екешн таныткан. 

Батырлар жырыньщ аса мэцщ мазмуны 

ел1м1здщ гасырлар бойгы ерлк ктерш щ 

шеж1ресшдей сайрап, когам OMipiH, халык киялы 

мет арман идеасын, ертедеп урпак муцын, рухани 

байлыгын, улыс-ру, халык-улт мудделерш 

шерткен мейлшше реалистк шыгарма екешн 

ескерткен. 

Казак эпостарында, баска хальщтар эпосына 

салыстырганда, терецдшк, мэндшк элде кайда 

басым. Дала халкына тон Tipuibik, турмыс 

езгешелктер1, ©Mip TyciHiri, уй-imi, салт-едет- 

Tepi, шаруашылык KOcinTepi Teric камтылып, 

эпостыц тарихи шындыкка непзделушщ 03i 

ерекше, тугел коллективтщ ерлктерш 6ip батыр 

бейнес1не сыйгыза бейнелеу халык жырларыныц


|шыншылдыгын, терец идеялылырын, образдылыгын 

танытады. «Алпамыс», «Коруглы», 

«Кобыланды», «Ер Таргын», «Ер Сайын» жырларына 

тон кене OMip шындыктары, сырткы 

жауга карсы халык Kypeci, ерлш icTepi бейнеленсе, 

«Орак», «Мамай», «Мусахан» жырларында 

уру, улыс арасындагы езара наразылык шындьщтары 

айкын. Бурынгы турю хандыгы, огыз, 

кыпшак, сак;, уйсш, кацлы дэу1р1н, ^арахан заманын 

бейнелейтш жырлар сюжетш кездесть 

ру1м1здщ e3i казак жырларыныц тарихтык бетш 

белгшерлк гажайып нэрсе, «Огыз К^аган», «Кок 

6opi», «Ьуоркыт ата назы», одан аргы турю хандарын 

жоктау жырлары сакталып, коне тарихты 

тануга мол материал 6epin отыр. 

Э. Маргулан казак эпостарыныц туу тари 

хын бес кезецге бол ген. Олар: 1)Архаикалык 

кезец. Ол исламшылдыкка дешнп турю легенда, 

мифтер1 непзшде жасалган туындылар. Коне 

улыстардыц сырткы жауга карсы KypeciH бейшлейтш 

Tonipi культа, ата-аруагы культа, кок 6 opi 

культ1, акку, кыран кус культа Мысалы, 

Култегш жоктауы, Кула мерген, Шолпан мерген, 

Ертост1к, Ак кобек, Огыз Каган туралы 

ацыздар т. б. 

2) Огыз-кыпшак floyipi (VI-XII). Бул кезде 

жергшкта тур1ктер, Кытай, Иран, Византия, араб 

шапкыншыларына карсы курест1 жырлаган. 

Мысалы, «Коркыт ютабы», «Алдар косе», 

«Козы Корпеш» т. б. 

3) Ногайлы дэу1р1 (XIII-XVI) - «Боген батыр», 

«Ед1ге», «Кобыланды», «Ер Сайын», «Камбар», 

«Мусахан», «Орак» т. б.


4) Калмак шабуылы двуipi. XVII-XVII 

гасырлардагы «Куба калмак» заманы. Абылай 

заманындагы батырлар туралы жырлар: Олжабай, 

Кабанбай, Бегенбай т. б. батырлар туралы 

жырлар. 

5) Кешнп деу1р, казак батырларыныц хан, 

султандарга, патшашыларга карсы” KypeciH бейнелейтш 

Сырым, Исатай - Махамбет, Бекет т. б. 

туралы жырлар. 

Бул казак эпосыныц шыгу тарихына карай 

жуйелеу ретшде гылым ушш кунды болжамдар. 

О.Маргуланныц 6i3 сез етш отырган ецбегь 

нде казак улыстарыньщ тым ерте кезде жаза 

бшген елдер катарында болганын делелдейтш 

фактшер кеп. Бул меселеш делелд^ ушш де зерттеупп 

орасан зор ецбек еткен. Колжазба едебиет1 

казак ел! iiniHe барынша кеп тараганын, шеж1ре 

тарих, турл1 кисса, жоктау, мактау, жыр, 

дастандар формасы казакта ертеден бар едебиет 

улпс1 болганын делелдейдг «Боз ж т т » , 

«Мухаббат нама», «Муцлыц - Зарлыц», «Кысырау 

патша», «Шеюр - Шеюрат», «КаЬарман», 

«Боз торгай», «Кшк», «Китап елец», «Китаби 

Коркыт» т. б. ейгш ацыз, жырлардыц казак 

imiHe колжазба ретшде ерте тараганы ерюмге 

мел1м жай деп, бул туралы басты тарихшы тюркологтар 

В. Бартольд, В. Радлов, Г. Потанин, 

Плано Карпини, Марко Поло, П. Пельо, Рубрук 

пшрлерш орынды келпредг Ал Коркыт не Огыз 

циклды жырлардыц Ke6i казак жершде (огыздардыц 

ecKi мекеншде) туган жырлар деп таниды 

зертт^пп. 

Ралымныц аталган зерттеулер1 казак эпостарын 

дурыс жктеп, тольщ тануда белгш роль


|аткарган басшылык мацызы зор ецбектерден 

саналады. Бул туста жазган ецбектершщ ншнде 

тагы 6ip манызды 3eprreyi «Коркыт куйки» деген 

атпен баеылганды. Зерттеупл аталмыш макалаеында 

куй, кобыз енерлер1не кен токталады. 

Халык аныздарына суйане отырып, ол Коркытты 

казак кушнщ, кобыз OHepiHin атасы деп 

угындырады. Коркыт туралы гылымдагы 

тусшштерд1 баяндап, оларга езшше талдау жасайды. 

Жалпы онер туралы ез талгамдарын 

тушндейдь 

Осы сиякты байсалды пшрлерд1 галым Асанкайгы 

туралы да ерте айткан едг Асанкайгы 

туралы халык ацыздарын кеп жинап, оньщ тарихи 

адам болганын делелдеуге куш салды. Асан 

атынан айтылатын терец ойлы философиялык 

мен1 жогары толгауларды кептеп келт1ру аркылы 

оны казактыц орта гасырлык сана-сатысын 

танытарлык ешпес туынды калдырган дана; ханды 

ез аузына караткан от ауызды, орак TicTi халык 

кемецгер1, кан Teric, кара кушаз аякталмас 

даулардыц ne6ip киын тушнш шешкен шешен би, 

eMip сырын когам, мекен, ел-жайларын теб1роне 

толгаган жалынды жырау ретшде керсеткш-дг 

Булардан кешн Э.Маргулан кыргыз эпосы 

«Манас», казак эпосы «Керуглы», «Козы 

Керпеш - Баян сулу» туралы келемд1 зерттеулер 

жазды. Аталган, соцгы ецбектерш зерттодш e3ip 

баспа бет1не тугел шыгара койган жок. Суйтсе 

де, бул ецбектердщ де жацалыгы мол, казак 

фольклористикасына косар улес1 зор, тыц туындылар 

екещцгше шек келт1руге непз жок.


Жогарыда керсетшген зерттеулер непзшд* 

Элкей Маргуланга е>ел1 филология гылымдарыньщ 

кандидаты, кешн докторлык дорежелер1 

бершдг 

Россияныц улкен гылым ордасы - Ленинградта 

окып, елемге аттары ейгш окымыстылардан 

гылымныц эр саласынан дерю алып, жан-жакты 

кэп бшетщ алгыр ойлы, 1зденпш, сез1мтал 

боп ескен казак галымы - Маргулан ауыз эдебиетш 

зерттеумен гана шектелш калмады, ол 

тарих туцгиыгына терец уцшдь Соныц нэтижесшде 

ол казак халкыньщ ертедеп азаматтык 

тарихын жасау icrne айтарлыктай улес косты. 

Оныц «К^азак ССР тарихыныц» 6ipiHmi томында 

жарияланган «Казакстан халыктары мен тайпаларыныц 

VI-XII гасырлардагы медениетЬ) 

зерттеулер1 атап кэрсетуге турарлык. Ол 

«Култегш» мен «Тоныкек» жазбаларыныц хальщтык 

ecKi эпос улпсшдеп шыгарма екенш 

алгаш болжаган галым. Орта гасырдыц данкты 

классиктер1 - эбу Насыр Эл-Фараби, Эл-Бируни, 

Абу-Рали-Сина туралы тусшжтер 6epin, 

олардьщ жер жузшк медениет1жн алатын орындарын 

атап керсеттг Уйсш хандыгы мен Караханидтер 

кез1не жататын «Кутадгу-бшк», «Огузнама», 

«Коркыт ата жыры», Яссауи, Юнаки, 

Хорезми ецбектер1 туралы мэл1меттер бердг 

Казак хандыгы курылганга дешн жасалган турю 

мэдениет1 улгшершщ казак халкына типзген 

ыкпалдарын ашып кэрсетп. 

Алтын орда^щьфаганнан кешн кайта курылган 

казак хан дыгы-r^усында калыптаса баста- 

)ган халкымыз^ьщн^ ^ 1 ^ э ^ ^ е т ш е де raicTi 

академик С.Бейсем бае|7 

ат ындагы гылыми 

К1ТЛ ПУЛ ЫЛЛ1


бага 6epin, бул туста жасаган Сыпыра, Асан, 

Шэлгез, Коркыт, т. б. жырауларга назар аударады. 

«Казак халкыньщ поэтикалык медениетшщ 

есю сактаушылары туралы» деген макаласында 

галым ерте деу1рге жататын медениет 

улплерш, жыраулар мен акын-шешендер eciMдерш 

кептеп кeлтipeдi. Оларга зерттеупплердщ 

назарын аударады. Ралымныц бул саладагы 

ep6ip зертт^лер1 гылымга тьщ пшрлер усынып, 

жадалыктар косып жатты. Олар кешн езшщ 

колдаушыларын да тапкан-ды. 

Элкей Маргуланды жаксы бш п, кеп тьщцаган 

адамдардьщ 6ipi маркум Есмагамбет Ысмайылов, 

6ip кезде, былай деп жазган ед1: «Ралымдык, 

едебиетпк творчество жолында унем1 

агалык акылы мен енбек суйпштнс м1нез1 жагынан 

Элекеннщ орасан зор ьщпалы тек маган гана 

емес, мен сиякты кептеген едебиетцн, тарихшыларга 

мол болды. Элекецнщ окыганы да, токыганы 

да ушан-тещз. Касында журш, оныц 

юшшешл, устамдылык м1нез1нен де, ушан-тещз 

бшм1нен де кеп тындап, кеп бипм аласьщ. Элекецнщ 

агалык, устаздык сштеу1мен едебиетип, 

тарихшы галымдардыц талайы езш щ жаца 

гылымдык ецбектерш ойдагыдай жазып, жемюта 

нетиже 6epin жур». Бул пшрдщ акикаттыгына 

галымды жаксы бшетш едебиетшшердщ б1рде 

6ipi кумен келтармесе керек. 

Э. Маргуланньщ белгий фольклорист-эпос 

зерттеуип екенш 6i3 ерекше ескерте келш, оньщ 

казак едебиета, медениет1 тарихыньщ барлык 

салаларына да зор улестер косып келгенш айтпай 

кете алмаймыз. Оньщ 1шшде XVIII-XIX

гасырлардагы казак; эдебие-п екшдер1н, ecipece 

букарашыл тобыныц творчествосын таныта 

ту су максатында еткен ецбектер1 аса манызды. 

Шокан, Абай, Moiuhyp Жусш, Жаяу Муса 

сиякты кернекп когам кайраткерлершщ бурын 

мэл1м емес шыгармаларын, архив мулю бои кеткен 

колжазбаларын OMipre экелдг Э. Маргулан 

1зден п и тп мен тапкыштыгыныц мацызды 

айгагы дерлж улкен 6ip табысы - Шокан Шыцгысулы 

Уэлиханов ецбектерш 1здест1ру, табу, 

калпына келт1ру, жариялау жолындагы кажырлылык. 

Узак жылдар бойына талмай 1здену нэтижесшде 

Маргулан бастаган Шоканды зерттеушшер 

оныц бес томдык (200 баспа табактай) 

шыгармалар жинагын бастырып шыгарды. Шокан 

шыгармаларын жинау, бастыру устшде 

Элкей Маргулан ол туралы келемд1 монография 

жазды. К^азактыц улы ойшыл-демократы Шокан 

Уэлихановтыц OMip жолы мен творчествольщ 

ецбектерш тугел камтып, толык таныткан бул 

зерттеудщ де мацызы ерекше.

| МАЦАЛАЛАР 


ЭПОС ТУДЫРЕАН ОРТАНЫН, 

МОДЕНИЕТКЕ КОСКАН YJIECI 

Казак халкына кеп гасырдан 6epi мура болып 

келе жаткан гажайып акыздарды, мазмуны ертепге 

айналган терен мифтерд1, жан кушн кокке 

сермейтш аскак ерлж жырларын, фелсафалык 

карпя сездерш терецнен алып карасан, онда 

букш дуние медениет1не косылатын 6ip улкен 

сеулетп сыр бар екеш кершедь Бул жойкын 

шыгармалардыц ту баста келш шыгуынын 03i 

6ip - жаркын дуние. Оны ец алгаш келшт1ре 

шыгарган елдер ерлж деу1рш басынан кепнрген, 

казактыц байтак сахарасын коныстаган сактар, 

гундар, уйсшдер, кацлылар, олардыц соцын ала 

карыштаган урпактары - огыздар, кыпшактар, 

карлуктар (казыльщтар), наймандар, керейлер, 

пешенеле|), хазарлар. Хазарлардыц, кыпшак, пешенелердщ 

IX-X гасырларда кандай кызыкты 

хикая ацыз (рауаят) айтуларын Иран едебиет1 

едем1 турде жазып калдырган. (Муденмал ат - 

таварих вал - кисас). Бул ацызды 6ip кезде Фирдауси 

(«Шахнама») жене Абурайхан Бируни де 

пайдаланган. (Иран-Хазар рауаяты). 

Мундай улы ацыз, сеулетп ерлж жырларын 

сахарага кеп тараткан елдер ту баста гун мен 

уйсшдер, кацлылар. Олардыц алгаш тегштш 

жырлаган эпос жыры - «Ер Тестж», «Едш», 

«Жайык». Бул гажайып мифтер Казакстанныц 

кеп жершде едем1 сакталып келген. Аса кеп тараган 

жер1 - EpTic пен Жайыктыц арасы. Едш 

ац аулап журш, жалгыз кезд1 деудщ уцпр1не 

кездеседг Едш жалгыз кезд1 деумен алысып,| 

20


кызып турган тем1рмен онын, тобесшдеп жадг-| 

ыз коз1н агызып туЫредь Рун доу1р1нен сакталган 

акыздыц б1рь«Дыц-сулу». Ерте дэу1рдеп улы 

ханныц сулу кызына атакты Элеуке батыр 

гашык болады. BipaK хан кызына бшк мунара 

«дьщ» тургызып, сыртынан карап туруга, 

кырык кузетнп койган екен. Элеуке оньщ киындыгына 

карамай, тылсым аркылы мунараньщ 

басына шыгып, кыздын eciriHeH юредь Кыз 

уйьщтап жаткан екен, жагып койган шамып баска 

жерге койып, кызды акырын-акырын оятып 

тургызады. Кыз касына коркем ж1пт келгешне 

тан калып, катты кызыгады. Кешн окесше соз 

салып, осы жш1тке косуды тшек етедь Тап осы 

сиякты «Дьщ-сулуды» А.Веселовский гундардьщ 

ecKi ацызынан корген. Онда ж1пт мунараньщ 

басына тылсым аркылы шыкпай агаш атка 

MiHin кетертед}. (А.Веселовский. «Сказания о 

красавице в тереме»). 

Еундардыц тарихи акыздарында «Дыц-сулу» 

туралы былай деп айтылады. Bip ханныц eKi 

сулу кызы болган екен. Хан мундай «озгеше 

туган кыздарын елс1з жапан тузге салынган 

jfc «дыц»- мунара 1шшде сактайды. Осы арада оныц 

\ кыздарына 6opi гашык болып, ecipece кун нуры 

дарып, олардан коп урпак тарайды. 

U Козы Корпеш - Баян сулу кешеш де ерте кездеп 

сондай атакты «дыцныц» 6ip Typi.. Оныц 

т улы делел1не ерте кездеп рун шеберлер1 жаса- 

Ч ган алтын шгек бейнесш келтаруге болады. Ол 

* алтынга туЫршген сурет Шоцтеректщ тубшде 

П елш жаткан Козы Корпеш, оны алдына алып 

ЩШегиип жылап отырган Баян сулу, Айбас касын- 

21 Ж

Кереку-Баян кггапханасы “Рухнама” 

а байлаулы аттар (М.П.Грязнов, Древние памятники 

героического эпоса народов южной 

Сибири 21-31). 

Осындай гун шеберлершщ алтыннан куйып 

жасаган эпикалы бейнелер1 толкынды озгеше 

eTin жасаган жырткыш ац мен алысу cyperrepi 

гажайып 6ip жойкын белгшер. (Корсеткен ютап). 

Одан 6i3 гундардыц ecKi дэу1рде одем1 тарих 

жасаганын, мэдениеттщ бшк сатысына ашык 

турде жеткенш керем1з (И.П.Засецкая. Золотые 

украшении гуннской эпохи, 1975). 

Тарихтыц суреттеушше, 6i3 одан ой-сананыц, 

онер дуниесшщ шарыктап жогары умтылганын 

бшш коймай, гун халкыньщ элеумегпк тарихын, 

халык турмысын, елш, жерщ Кытай озбырлыгынан 

аман сактап калудагы ерлж дэстурщ тещздей 

толкыган эпикалы жырларын, халык 

ацыздарын коз алдымызга келт1рем1з. Демек, бул 

мэселеге 6ipa3 токталып оту аса кажет. 

Гундар туралы эдебиет бугшде орасан 

бай. EcKi дэу1рдеп гундардыц eMipi, турмысы, 

елдш багыты кытай, латын, армян, мадияр тарихында 

аса курдел1 турде сакталып келген. 

Сахарадагы мал ocipin, суармалы eriH жумысымен 

шугылданган халыктарды суретт^де бул 6ip 

табылмайтын казына. Осы тарихи кайнар козд1 

непзге алып, гун елшщ тарихын, мэдениетш, 

онер iciH, эпикалы ацыздарын жацадан зерттеушшер 

де аз кездеспейдь 

Ocipece гундар туралы жыл сайын жазылатын 

анналдар Кытай мен Рим тарихында топтобымен 

кездесш отырады. Олар гылымга жацалык 

келт1ретш кадырлы мура. Казакстан мен


Орта Азия елдершщ еткендеп тарихын едемй 

леи айтып беруде 6ip езгеше кайнар кезь Олардыц 

баяндауынша, гундар мындаган жыл сахараны 

коныстап, кешнп туркьмонгол тайпаларына 

мурат ет1п, кеп урпак калдырган ейдж журт. 

Еундардьщ тарихы туралы маглумат К^ытай 

анналдарында ете кеп айтылады. Ен алдымен 

кезге ерекше тусетш б1здщ заманымыздан 6ip 

гаеыр, бурынгы еткен ^ытайдыц улы тарихшыеы 

Сыма Цянньщ шыгармасы «Шы Цзи» (тарих) 

одан кешн «BipiHini хан деу1ршщ тарихы» 

(Цянь хань Шу), «Екшил хан деу1ршщ тарихы» 

(Ханыну), «Тунцзань-Еан-му» анналы, тагы баекалар. 

Оеыларды б1здщ Отанымыздын тшне 

аударып, гун, уйсш, кацлы, турш тайпалары 

туралы бай мел1мет калдырган аяулы галымымыз 

Н.Я.Бичурин. (Собрание сведений о народах, 

обитавших в Средней Азии в древние времена. 

Екшпи басылуы. 1950-1953). 

Еундар туралы кытай, латын, армян тшнен 

аударылган байтак материал европа тшдершде 

де аз емес. Соныц 6ipi кытай тшнен XVIII 

гасырда аударган И.Дегиннщ ецбеп. 

fa Н.Я.Бичуриннен кешн Сыма Цянньщ шыгар- 

\ малары орыс тшне ею ютап болып аударылды, 

6ipiHini ютап - оньщ «Тацдамалы шыгармала- 

У ры». («Избранное, 1956). К^ытайдьщ ecKi деу1рf 

j деп миф, аныздары, еюнпи ютап - Сыма Цян- 

№ ныц тарихи жазбалары (Исторические записки, 

II М., 1972). Булар Н.Я.Бичуринньщ ерте кезде 

( аударганына косылып, гун тарихы туралы кеп 

О кацалыктар юрпздг Бичурин гун тарихыньщ 

№шезш жеке алып аударган. 

23


\ Ь^ытай тарихыньщ баяндауынша, гун кауымыныц 

тарихта белгш болуы б1здщ заманымыздан 

6ipHeme гасыр бурын. Олар кыс куш Кансу, 

Шенси, Ортос бойын, Шыгыс Турюстанды 

коныстап, жаз айларында Алтай, Кангай тауларын 

жайлайтын улы кауым. (Бичурин, I, стр. 40- 

41). Б1здщ заманымыздан уш гасыр бурын - 

Кытай ук1мет1 гундарга карсы жойкын согыс 

ашып, алты жуз жыл еткенде оларды киратып 

б тредь Бостандыкты жаксы керген гундар Алтай 

тауыныц, Жетюудыц тещрепне жиналып, 

суармалы eriH erin, тау-кен жумысымен шугылданады. 

TeMip, мыс, алтып шыгарып, сэнби, 

жуандардыц хандарына кемек керсетедг 350 

жыл еткен соц гундардыц калгандары жацадан 

кетерш ш, VI гасырдьщ орта кезшде турш 

каганатын курады. Бул туралы кытай тарихында 

гундардыц 6ip гажайып ецпмес! сакталган. 

Онда мынандай дерек келпршедг.. Турктердщ 

бурынгы аталары кунбатыс тещзшщ жогары 

жагында туратын. Олар сундардыц 6ip улы тайпасы 

едг Рундар езшщ куншыгыстагы Kepini 

ел1нен жецшп, Teric кырылады, Tipi калганы 

жалгыз бала. Жау ecKepi оны елт1руге кимай, 

ine6i шуйпн келдщ жатгасында калдырып кетедь 

Баланы бершщ каншыгы асырайды. Оны 

ацга шыккан мергендер керш, елшщ басшыларына 

айтып барады. Бершщ каншыгы соцынан 

тускен жау ескерш сезшш, керкем келдщ (Ыстык 

кел) жагасын тастап, баланы epTin куншыгыста 

туратын бшк Алтай тауыныц inline келш 

бекшедь Бул тау Тао-Шаннан (ecKi ойгыр жер1) 

солтустш батыска карай туратын жойк


iiiii толган уцпр. Ец тацсыгы Ергете кец алаоы 

жан-жагын, бшк таулар коршап алган кец алкап, 

кандай жау болса да таудан асып тусе алмайтын, 

мыкты 6eKiHic, iini толган байлык, 

uie6i, суы орасан кеп. Бершщ каншыгы, осы 

арада бекшш, баладан он ул кетередь Соныц 

6ipi гун урпагы Ашына, Кытай эроглифымен 

жазылган, казакша айтканда Шене (берте - Шене) 

- 6epi. TypiK каганатын 6ipiHmi рет баскарган 

гун урпагы Шене (6epi) - акылды, кемецгер, 

ойшы Kici болган, Тоныкекке уксас. 0зшщерекшeлiгiн 

бшд1ру yniiH ордасыныц какпасына 6epi 

басты сурет салынган ту байлатып койган. 

Еундардыц TypiK каганатымет тыгыз байланыстылырын 

сипаттайтын делел - Меденщ 6ip 

урпагы Теле (уйгыр) - каганатыныц солтустж- 

Teri 6ip одагы болган. Византия жазушысы Феофилакт 

Симокатта «Куншырыста туратын 

cкифтepдi 6i3 TypiKTep деп атаймыз» дегет (Фоофилакт 

Симокатта, История, 106). Европага 

ауып келген ауарлардыц арасында гун тайпасы 

абделдер (Эфталиты) бар. Ирандыктар оларды 

TypiK деп атайды (стр. 316). Дурысын айтканда 

ауарлар елдщ этникалык аты емес, европага 

ауып барган «ауарлар (переселенцы), 

гундар. «Живущие по Истру варвары ложно 

присвоили себе наименование аваров» (Феофилакт, 

100). Дурысы кешн ауып келген гундар 

(100). Барлыры Кдзакстан елкеанен (Арал тещз1, 

Ортальщ Кдзакстан, Жайык бойынан), Амудариядан 

ауып келген гундар. Keft6ip тайпасы ез 

жерше кайтып каганатка косылады. Демек, 

Кытай мет латын тарихыныц баяндауынша, VI


асырда улы уюмет курган орхон каганаты 

гундардыц урпагы екал гылымга ертеден мэл1м. 

- «Тюркский народ принадлежал к числу составных 

частей распавшейся в конце первого века 

н э. империи хуннов (гуннов). Бартольд, т. II, 

ч. I, 814). «Китайцы называют тюрков VI века 

потомками хуннов» (Бартольд, V, 33, 577, т. II 

ч. 475). «Хунны были хулнов» (Бартольд, V, 33, 

577, т. II ч. I, 475). «Хунны были рии новое тюркское 

государство» (Бартольд, V; Иностранцев, 

хунну, 94, 96). «Часть хуннов оставались в киргизских 

степях. Эти хунны живушие в стране к 

северу от усуней носят у китайцев название госбань» 

(Чубан). (Бартольд, II, ч. 1,180). «Юсбанцы 

были тюрки, китайцы называют их потомками 

хуннов II говорят что их обычаи и язык 

были одинаковы с гаогюйскими (уйгурскими) 

(Бартольд, II, ч. ,2 267). 

EcKi гундардыц тарихын, мэдениет1н, халык 

турмысын 6ipiHini рет жаркын турде суреттеген 

галымдар И. Дегин, Н. Я. Бичурин (ч. I; 39-45). 

В. В. Радлов, В. В. Бартольд, Ф. Хирт, Гроот. 

Совет галымдарынан аса кецш коя зерттегендер 

Г. Е. Грум-Гржимайло, К. Иностранцев, С. И. 

Руденко, С. В. Киселев, А. Н. Бернштам, С. П. 

Толстов. 

Гундардыц тарихы есю дэу1рдеп турш тайпаларыныц 

OMipi екешн, олардыц улы сахарада 

байтак уюмет курган ел екенш жаксылап суреттеген 

галымныц 6ipi В. А. Панов (К истории 

народов Средней Азии. Сюн-ну (Хунну). Тюркское 

происхождение народа Сун-ну (Хунну) китайских 

летописей. Владивосток, 1916). (


Гундардьщ, турштердщ, монголдыц тарихын(3 

келемд1 eTin XVIII гасырда француз тшне а у д а -\ 

рган атакты галымныц 6ipi И. Дегин. Ол юсшщ 

толык TyciHyiHme «турштердщ Шыгуы ecKi 

гундардан екеш ап-айкын. Монгол мен | 

туржтердщ шыгуында да оншама айырмашы- I 

лык жок. Монголияда туган Шыцгыс ханныц . 

ел1 туржтердщ 6ip болт. Еундар ец есю TypiK. (, 

Олардьщ i3iH ала кешн TypiK каганаты курылды. 

Дегинныц кытай тарихынан кeлтipiлгeн фак- < 

Tbmepi кешн коп галымга ой тYcipдi. Соныц 6ipi 

XVIII гасырдьщ тарихшысы Прай. 

Еундар TypKi тайпасыныц аргы атасы екенш 

кытай тарихынан кел1с^ре аударган жYЙpiк 

галымныц 6ipi Абел Ремюза. Бул ойын галым 

езшщ атакты KiTa6biHbin уш бeлiмiндe айкындап 

айткан. «Хун-гун eKeyi 6ip соз, ecKi деу1рдеп 

гундардьщ аты, олар TericiMeH TypiKTep, 

6epri кезде олардьщ 6ip бoлiгi монгол бола бастаган». 

EcKi д0yipдeгi гундардьщ TypiK екенш ец алгаш 

айкын суреттеген академик А.А.Куник. 

Еалым мадьярдыц есю д0yipдeгi коз кайнакта- 

(ь рын (анналдарын) жаксылап зерттеп, гундардьщ 

\ тарихын ашык турде айкындап берген. Ол 

галымныц кел^рген хабарлары бойынша, TypKi 

U тайпаларыныц оцтустж Россияга келу1 гун заff 

манынан басталады. Еундардыц ecKi уясы Алll 

тай тауы. Ол жерден тарап шыккан TypiK 

Ч 

кауымы алдымен кунбатыс Азияны коныс eTin 

(Арал тещз1, Каспий даласы) одан epi 6ipTe-6ipTe 

Q Кара тещзге дeйiн жетп. Еундардыц косындажШры 

TericiMm TypiK тайпаларынан. Олардьщ i3iH 

27


ала турктердщ кейб1р урпактары (пешене, кыпшак, 

огыздар), кешнп замандарга келш жетп (А. 

A. Куник, о тюркских печенегах и половцах по 

мадьярским источшшам. - Записки Акад. наук, 

т, III, СПб. 1855, стр. 715). Бул галымныц зерттеуше 

ерекше мен берген В. В. Радлов 

турктердщ гундардан шыкканын ете сирек 

ушырасатын фактшермен толыктырады, ондай 

ашык делелге карсы болган к1сшерд1 

«бшмеймш» деп сегед1 (Иностранцев, хунны, 

113-115). 

Гундардыц этникалык сипатын, оныц ecinенген 

жерш ашып жазган галымныц 6ipi 

B.В.Радлов. «Местожительство этих древнейших 

тюркских народов указываются в нынешних 

провинциях Шень-Си, Хэнан II Ганьсу, в 

горах, «лежащих отсюда к северо-западу (Тянь- 

Шань, Памир, Семиречье, Алтай). (В. В. Радлов. 

К вопросу об уйгурских, стр. 78). 

Гундардыц ец ecKi деу1рдеп турк екецщгш 

кытай тарихынан жаксылап айкындаган галымдар 

Ф. Хирт, Е. Паркер. Гундар есю деу1рде 

жасаган турю тайпалары екенш айкындата жазган 

галымдардыц тецщре cypeir^nimepi -Шаванна. 

Тарихтагы 6ip огаш нерсе - кытайлардыц 

гундарга кемс1не карауы, оларды «тагы», «варвар» 

деп атауы. Eip едшеп - менмендк ep6ip 

династия еткен сайын гундардыц улттык атын 

бузып, оларга жацадан жексурын, бузакы аттар 

косып отырган 

Абел Ремюзаныц зерттеушше, Шап-Жун династиясы 

кезшде гундарды «горные рабы»,


«горные варвары» деп атаса, олардьщ кейшг: 

урпактарын «бэй-жун» кезшдеп «осверные варвары», 

Уч-жун-три варвары, Шань-ынь династиясы 

кезшде б1здщ заманымыздан (1766-1134) 

гундарды Гуйфан деп атаган, MOHici «эзозш». 

Олар гундарды корлап, намысына тиген эркашан 

душпандык кезбен карап, жапырып басуды 

жаксы керген. Bip халыктьщ атын op6ip дэуь 

рде езгертш айтып, 6ip «гун» сезшщ озш 6ip 

есе «ху», 6ipece «хунье», 6ipece «хан юнь», 6ipeсе 

«хунну» деп атаган. 

Кытайдыц ец есю жазулары (кайнар кез) 

«шугин», гундар осында айкын суреттелген. Ол 

кайнар коз бойында, гундардыц оцтуспгшдеп 

тайпалары Лобнор куншыгыс Турюстан, «Ман» 

ел1 (Индия) мен кершшес, куншыгысында - 

Кытай тогыз тайпа С олтустк шыгысында 

туцгыс пен корейлер, кунбатысында алты тайпа 

гундар (Сел-жун), солтустт TericiMeH гун 

тайпалары. 

Олар Ортос пен Кансудан бастап, Жайык езе- 

HiHe, Каспий тещз1не, одан да epi коныстанып 

отырган. Бул мэл1меттер 6\здщ заманымыздан 

бурынгы 800-400 жылдарды корсетед1 (Бичурин 

1,12). 

Куншыгыста отырган гундар «тогыз тайпалы» 

елдер. EcKi жазу бойынша олар Яо дву!ршде 

Хунь-юй, Чжоу дэу1ршде - Хянь-юнь, демек 

гун деген создщ кытайша аттары. Бул байтак 

«тогыз тайпа» Кытаймен шекаралас отырып, 

Ортос, Кансу алабын мекендеген. Бул жерд1 жогарыда 

корсеткендей «коне T y p iK » Отаны д ^ 

осыган непзделген.


Чжоу заманынан калган ecid жазулар бойынша 

гундардыц Keft6ip тайпаларын «чиди» - 

Кызыл туст1 гундар, Keft6ipi «байди»- ак гундар 

деп атаган. Олардьщ кария сезш актара келш, 

ecKi дэу1рдеп гундардыц улы кариясын Шоц би 

(Шунвей) деп келт1редь Ол кариядан бастап 

б1здщ заманымыздан бурынгы III гасырга дешн 

гундардыц мыц жылдан аса тарихы етедь Осы 

ею ортада гундарды билеумен аты шыккан 48 

ел баскарушылардыц ©Mip баяны айтылады. - 

(Шучин хикаясы). Егер бул материалды Шыцгыс 

ханныц жазылган шеж1реамен салыстырып, 

оныц бугшп Tipi журген урпагына дешн жетюзсек 

барлыгы 28 ата болып шыгады (1166-1982), 

демек 800 жыл шамасында. Еундардш будан ею 

есе артьщ. Кытай тарихыныц суреттеушше, 

гундардыц аргы Teri кола деу1ршщ соцгы кез1 

Кытайдыц Шанин, есю Чжау заманында жасаган 

елдер, сак (скифтердщ) 6ip улкен улысы. 

Олардьщ ерте кезде мекендеген жер1 терюкей 

кунгей елкесг Bepri кезде олардан кептеген турю 

тайпалары тарап, тепамен байтак сахарада ocin 

енедь 

EcKi К^ытай жазулары бойынша, кола деуь 

ршщ соцгы кезшде жасаган гундардыц ата Teri 

ол1 де кешш журуд! бше коймаган. Олар 6ip 

жерд1 коныс eTin епншшк Keci6iMeH, мал барумен, 

кен казу жумысымен шугылданган. Ацыз 

бойынша гундарга ец алгаш егшшшк кэс1б1не 

уйретш кеткен аяулы карт Кауке. Ол - гундардыц 

есю жырларында узшмей айтылатын улы 

бейне. Рундардыц сол есю дэу1рдеп турмысын 

архсологиялык зерттеу мен ашкан совет галымы 

30 

В. Киселев (Древн. история южной Сибири 

1951, 317-326). Б1здщ заманымыздан 8 гасыр 

бурын гундар бурынгы отырьщшылык турмыстан 

шыгып, енд1 терт тулж мал ecipeTiH 

кешпел1 турмыска ауысады. Еунныц кешпел1 

тайпалары Кайрой, Алтай, Тарбагатай, Орталык 

Казакстан, Тянь-Шань тауларында коныс 

eTin, осы арада есш-енедг Кеп мал багып, кешш 

журу жердщ гсографиясын тау-тасын, суы мол 

жерщ ауа райын айыруга мумюцщк бередг Сол 

ауа райына карай, кешу еркашан оцтустк пен 

солтустжтщ арасында созылып жаткан байтак 

елкелердщ арасында етедь Кыс кун! болса Ортос, 

Кансу, Лобнор, Тарым езеншщ бойы Тянь- 

Шань таулары, Жетюу елкесш коныстап шьщса, 

жазга карай терюкейдеп салкын тауларга, 

Муз тещзше дешн барады. Муны айкын жазган 

Клавдий Птоломей мш Анмиан Марцеллин 

«гундар Муз тещзшщ (Ледовитый океан) жагалауына 

дешн барады (В. В. Латышев, II, ч. 2, 

337-339). Гундардыц аса кушешп, мьщты болган 

кез1 - б1здщ заманымыздан бурынгы IV-III 

гасырлар арасы. Олардьщ бар eMipi Кытай ель 

мен согысумен етед), кытай олардьщ коп заманнан 

6epri ecKi жауы, оларды бутшдей курытып, 

жерш тартып алуга KipicKeH ектем ел Осы кезде 

гундар ортасынан ел коргайтын кемецгер 

басшы, жойкын алып ерлер шыга бастайды. 

Соныц 6ipi - Туман, оныц алып улы ер Модэ 

б!здщ заманымыздан 209-174 жыл бурын жасаган 

гундардыц жойкын epi, есю Ty6i Хя (Ка) деген 

атага барып преледг 

Модэнщ деу1р1 - гундарда ерлк жырын тудырган 

6ip жаркын заман. Оныц бар eMipi


■Кытайдьщ озбырлык iciivieH алысып, оны не 

жещп шыгуга, не тец тусуге арналган Алгашкы 

жылдары К^ытай ук1мет! Модэш ездершен кем 

санап, одан салык сурайды, кымбатты дуние, 

алтын, кум1с алмакшы болады. Соньщ 6ipi - 

Модэнщ екесшен калган, кушне мын шакырым 

жупретш атакты тулпар, соны 6i3re тартсын деп 

елпп ж1беруг Модэ (Бодэ) бул icri билердщ ке- 

Hecine салады. Бектер жаны кызып, жойкын наразылык 

бшд1редг - Бул не деген сез? Мын шакырым 

жупретш тулпар тек гун елшщ казынасы. 

Оны калай бересщ? Модэ болашакка коз 

салып, бул залыммен ез1рше жауласпайын. Б1зде 

тулпар жылкы аз емес кой деп, беруге уйгарады. 

Тулпарды алып Кытай еюмет1 тагы да ершелене 

бастайды «б1зге Модэнщ 6ip ханымын сыйга 

тартсын» деп елпп ж1бередг Руннын бектер1 

оньщ хатын оки отырып - «Кытай хандарында 

ар, уят деген нерсе жок! Не дегсн сез, ханнын 

ейелш берс1н» деу. Оньщ сезш тьщдап отырган 

ша тура согыска шыгу керек» деседг Модэ 

оган карамай 6ip токалын 6epin ж1бередк Оларга 

айтканы, гундар Кытай елшен тыныштык 

тшейд1, сыпайылык, едептшк адамнын, суйетш 

ici гой» (Кюнер, Кит. Известия, 318). 

BipaK Кытайдын гундарга астамшылык ici 

кешн ycTi-ycTiHe кобейе бередг «Модэ б1зден 

коркады ексн. Олай болса eKi уюмет арасындагы 

узындыгы мын шакырымга созылып жаткан б,ос 

жерд1 сурап алайык», - деп тагы да елпп ж1берсдг 

Модэ бектерш жинап кездескенде, кейбь 

peyi бос жаткан шелд1 жсрд1 беру, Keft6ipeyi бер-


меу керек,- дедь Модэ оган катты ашуланып, 

не деген сез? Жер - халыктьщ казынасы, оньщ 

кун Kepici. Оны калай 6epecin? Берейк деген 

бектердщ бершщ басын кеспрдь Сол арада отырып, 

«мундай зорлыкты есткенше, не бутшдей 

жойылып, не улы жойкын согыс ашайын» деген 

улы тшекке келдь Ец алдымен К,ытайга карсы 

туратын, жойкын к у н т - уюмет кушш жасады. 

Кунбатыс пен куншыгыстары кеп тайпаларды 

бутшдей 6ipiKTipin, улан-байтак куш жиды. 

Олардын не заманнан Кытайга карсы тгстерш 

кайрап журген ашуларын устьуст1не кушейтш, 

Кытайдьщ жаулап алу зулымдыгына карсы 

шыкты. Модэнщ баскарган ел1 куншыгыста 20 

тайпадан артык, олардьщ шпнде ец мыктылары 

икюй (казак улысында екен), Ортос, Кансу 

бойларында 30-га тарта кала салып, кыс куш 

калада отыратын тайпалар, екшпи «у тайпа» 

екейлермен аралас. «На севере находились 

жуны поколений икюй. Икюйские жуны построили 

города». Кытайлар екей тайпасына кеп 

ескер ж1берш, оларды TericiMeH куртты. Сол 

жерге узын камал тургызды (Бичурин). Екшпи 

6ip елкес1 Дун-хуан, Лобнор, Тарим езеншщ 

> бойы, Тянь-Шань таулары, бул орталык аймак, 

кунбатыста уйсш мен кацлылардыц улысы, 

) гуздар (хусие) тагы да 20 шакты каладагы тайпалар 

(Бичурин). Терюкейд1 коныстап отырган 

белгш тайпалар кыпшактар, кыяттар, кайлар 

(огыз), кыргыздар, Тын-Линдер Модэны жаксылап 

карсы алып, олардьщ акылды басшылары 

Модэны кемецгер алып деп атады. 

' Кыпшакты ecKi Кытай тарихында кюеше, 

шкыйгак, Ше, Ши деп атаган. Тарихтьщ баянда- 

33


уынша «В середине III в до н. э. могущественное 

государство, которое китайцы называют 

Модэ (Бодэ) наибольшего значения. Они распадаются 

на тюрков западных и восточных, враждующих 

друг с другом, которые сосседишшись 

вместе благодаря походам Модэ. На севере жили 

кипчаки (кюеше) кан (огузы). Кыргызы и Динлины. 

В числе западных тюрков Китайцы называют 

усунь к югу от Балхаша и далее на запад 

канглы, (Канпой) до Амударьи, к юго-западу от 

них до Каспийского моря юэ-джи. Модэ покоряет 

все эти племена. (В. В. Радлов). Уйсшдердщ 

гундармен 6ipirin мыкты куш жасаганын Модэ 

К^ытай патшасына жазган хатында серпше айтады: 

«Баска тайпалар сиякты уйсшдерде гун 

эскерше косылды», (Бичурин). Муны Кытай 

елшшер1 де костайды. «Усун алыста жаткан ел 

болган соц Кытайды бшмейд1, оздер1 гундармен 

туыс, оларга багынады». Тагы 6ip жершде 

елшшер ашьщ айткан: гундардьщ улы уюмет 

жасауы - усун, кацлымен 6ipiryinzje. Олар yineyi 

де туыскан ел, кейде согысып, кейде 6ipirin 

журедь Осыган карсы олардьщ арасынан 

Кытай уюмет1 от жакпакшы болды: «Китайский 

двор выдал царевну за усуньского владетеля, 

чтоб отделить от хуннов союзные государства 

на Западе». (Демек, Орта Азия) (Бичурин). 

Осылардыц барлыгы 6ipirin, баска елд! жаулагыш 

Кытай уюмет1не карсы турады. Барлык тайпаларды 

Модэ 24 улыска белш, олардьщ 1ппнен 

мыц басы, жуз басы, он басы атак бередь Елге 

мурат калдыратын кемецгер басшыларын Жа-


уке (Жуки), Дуй (уды), «терт мушздт деп атай 

ды. Олардьщ барлыгы 6ip мыкты еюмшшкке 

багынады 1,50). Модэнщ билеген кезшде оньщ 

уК1мет1 орасан к у п т болды. Оньщ саяси мурасы 

Конгой, Алтай тауынан бастап б1здщ заманымыздан 

177 жыл бурын Каспий тещзше дешн 

жетть (Бичурин). Барлык тайпаларды 6ip саяси 

орталыкта багындыра отырып, ордасы 6ip олкеде 

жасады. Жазды кунп ордаларды Алтай, 

Кацгой тауыныц шшде, Орхон езеншщ бойында 

болды, кыскы ордалары Кижуда, Ортос бойында, 

Либнорда, Куншыгыс Турюстанда, Жетшуда, 

Шу, Талас, Сырдария бойында орналасты. 

Ец улы ордасын Коян улысыныц ордасы деп 

атады. 

Осы елкелерд1 мекендеп отырып гун мен 

уйсшдердщ максаты - мецп жауласкан ел1 

Кытай олардыц зорлыгына карсы туру. Кытай 

мен гундар мыцдаган жыл согысты. Ец улкен 

жойкын согыс Модэ заманында erri. Модэ жойкын 

к у п т мемлекет жасап, елш к у п т тертшке 

тус^рдт Осыган орай, олардыц ортасында кемецгер 

ойшылдар, атакты ескербасылар аз болган 

жок. Рундар сол кездеп улы мемлекеттщ 6ipi 

болып, Кытаймен тец Tycin отырды. Модэныц 

fleyipi - гун тарихында ерлж жырын шыгарудыц 

6ip жаркын деу1рг Ол барлык Орта Азиядагы 

халыктарды 6ipiKTipin, Кытайга карсы конган 

мьщты куш. Кеп галымдар Модэш Огыз ханныц 

жорыгымен салыстырып, eKeyi 6ip сюжет 

Деп аныктайды. Демек, eKeyiHin ем1рбаяны ете 

уксас, eKeyiHin де ата дестур1мен елд1 жаркын 

}т УРДе баскаруы, зулымдыкка карсы аттанган


орьщтары халык аузында ацыз болып калган, 

(Бичурин, Бернштам). Модэ бар жорыгын 

Кытайга арнап жасайды. Ец алдымен кептеген 

жагдайды тузейдц кару-жаракты кобейтед1, каншама 

жебе октарын куйдырткан. Ол ушш барлык 

жйтттерш, усталарын кен казу жумысы, 

металл, алтын, кумю, кола балкытып, каншама 

топталган кару-жарак кылыш, узын селебе, канжар, 

сан жетпейтш садак огын, жебе, кебелерд1 

топтатты. Кептеген жойкын эскер легш топтап, 

кытаймен жойкын согысуга шыкты. Шекарадагы 

олкелерге эскер дем алып жататын кептеген 

жер уйлер тургызды (Бичурин), (Кюнер). 

Модэныц ескершщ саны 300 мыцнан аса бар 

ед1, К,ытай эскер1 100 мыцнан артык емес ед1, 

олардьщ атты ecKepi TinTi аз болатын. Модэныц 

езгеше 6ip ici жiгiттepiнe “алтын кабак” аттырып, 

мергендердщ санын орасан кобейгп, олар 

аспанда ушып келе жаткан кустыц 03iH тез атып 

TycipeTiH аскан мергендер едг Енд1 6ip ici, согыс 

устшде жау ескерше улкен эсер ететш ыскырып 

шыгатын жебе огын жасатты. Ynri, садак, 

кылыш, канжар, селебе жасайтын усталарды 

ерекше кад1рлеп, олардьщ ез1не арнап шеберлж 

ушн жасап бердг 

Модэ осы эскери купймен Кытай ескерше 

карсы шыгып, олармен жойкын турде согысты. 

Кытай ocKepi шыдап тура алмады, Модэ оларды 

тез арада киратып жецдг Б1здщ заманымыздан 

бурын Цэн Тян тартып алган Ортос алабын оз1не 

кайырып алды. Ел1 жаксылап 6 ip куанды. Демек, 

Гундардыц Кытай уюмет1не улкен эсер еткен 

кез1 - осы Модэнщ кезг Модэ Кытайды ез1не 

багындырып, оларга жыл саиын салык теле 

туруды мшдет erri. Гундар не сураймын десе, 

epKi толык ж erri. «Бул, ерине, улы мемлекеттщ 

ici. Кытай оларга багынышты болып, салык 

телеп турды». (Бичурин). 

Модэныц баласы Лаошан да - атакты алып 

ердш 6ipi. Гундардыц кунбатыстагы шекарасы 

бул кезде де Каспий тещз1не жетет1н. Бул кезде 

Кытай мемлекет1 гундардан кеп сескешн, уреш 

уша бастайды. Кытай ортасында, 6ip ацыз тарап, 

«б1зд! Ху ел! жоймакшы» деген сез шыгады. 

Осыны Heri3re алып, Кытай yKiMeTi бес мыц 

километр шекарага ездершщ узын камалын 

тургызуга юрюедг «Китайские императоры для 

ограждения себя от ху построили долгую стену 

(Бичурин). BipaK ол узын камал гундарга артык 

бегет бола койган жок. Гундардыц купи артыла 

бердг 

Модэ б1здщ заманымыздан 147 жыл бурын 

дуние салды. Лаошан 101 ж. бурын елдг Оныц 

немерелершщ кезш де феодалдык Кытай 

уюметшщ кушейе бастаган Ke3i, Кытайдыц патшасы 

Уди гундарды Teric куртудыц жолына 

тYceдi. Б1здщ заманымыздан 114 жыл бурын ол 

кеп ескермен гундарга шабуыл жасап, оларды 

Ортос, Кансу, Инь-Шань тауларынан куып шыгады. 

Инь-Шань (туржше KyMic тау) орманы, 

алтыны, KyMici кеп 6ip кад1рл1 жер. Ол жерд1 

кеб1несе Модэ турак erin, оныц алтын, KyMici мен 

кола TeMipiHeH кару соктырган Ол жер гун шеберлершщ 

керкем дуние жасайтын, кызыктаган 

êpi. (Бичурин). Шекарада туратын гун карттарыныц 

кария ce3i бойынша, Инь-Шань тауын


])Кытай ecicepi тартып алганда, гундар ботадай 

боздап, одан кетюсп келмейдь BipaK Кытай 

ocicepi олардын жастарын тепамен кырып, калгандарын 

куып шыгады. Олар елш-талып, калгандары 

озер-озер дегенде не Жетюуга, не Алтайдагы 

туыскандарына барын косы лады. 

Кунбатыс тайпаларга саяси багыт берген 

Модэньщ баласы Лаошан. (Кырги). 

Модэньщ урпагынан Кытаймен аяусыз согыскан 

атакты алып ер Шижы. Ол У-дидьщ саясатына 

айырыкша карсы шыгып, кунбатыс пен 

куншыгыстагы, терккейдеп коп тайпаларды 

жацадан 6ipiKTipin, Кытайга бар куатымен карсы 

турады. Оныц ыкпалына ерген тайпалар 

гундар, уйсшдер, кацлылар, кыпшактар, кайлар 

(огыз), кыргыз дар. Шижы б1здщ заманымыздан 

бурын уйсшдерге ой Tycipin, былай дейд1: 

«Кытаймен дос болуын койсын, Кытайдьщ ел 

жаулап алуына карсы б1збен одак болсын». (Бичурин). 

Бул кезде Кытайга карсы болган 

уйсшнщ басшылары ордасынан кашып, кадлыларга 

келш журетщ уйсшнщ ордасында булш 

шыгаргандар - уйсшнщ хандарына шыккан 

кытайдьщ кыздары. Олар Кытай уюметшщ тапсыруы 

бойынша, касында жиналган коп Кытай 

тьщшылары мет уйсшнщ ордасын eKi белш, 

олардьщ купйн азайтып, 6ip-6ipine карсы салып, 

улкен зулымдык ютейдь Шижы осыган карсы 

багынбаган уйсшдерге ескер шыгарып, оларды 

ез1мш б1ржт1редь Мемлекетш кушейтедь

Элкей Мартулан 

Сыма Цянньщ баяндауынша, кунбатыста Ш у(Я| 

атты мемлекет бар, олар Кытайдан кеп алые 

жерде турады. Оздершщ елеуметтш салты жун \ 

елшш зацымен журпзшедь «Жун» кытайлардыц ) 

ecKi заманнан айтып келе жаткан, тун елшщ М 

халык аты» (Сыма Цянь, Избранные произве- г 

Л&шя, 1956), Шу атакты мемлекеттщ астана Ж 

каласы екенш Махмуд Кашгари да айтады. «Ис- (к 

кендер Зулкарнаин заманынан бурын Жетюуда | 

6ip улкен кала болтан, оны Шу деп атаган. Оны ц 

салдырган сол жердщ ел баскарушысы Шу деген 

Kici». (Кашгари). 

Бул eKi «Шу» 6ip тана Шу езеншщ аты. Онда 

ертеде 6ip улкен кала болган. Махмуд Кдшгари 

мен Сыма Цянньщ айтып отырганы сол кала. 

Сыма Цянь айткан кезде бул калаларды Жетюуда, 

Талас езеш бойында келют1ре салган гун 

мен уйсшдер, кацлылар. 

Тарихтыц айтуынша, Шу, Талас езеш бойындагы 

кеп каланы тургызган - б1здщ заманымыздан 

6ip гасыр бурын жасаган гундардьщ алып 

epiHin 6ipi Шижы. Ол Жет1суда улкен уюмет 

жасап, Талас каласын керкейтш, оны езшщ улы 

астанасы етедт Ол кала Алатаудьщ терюкей бетшде. 

«Талас езеншщ бойында куралган гундар, 

уйсш, кацлылар кыс куш осы калаларда отырып, 

жаз шыга Орталык Казакетанга жайлауга баратын. 

Осыныц делел1 ретшде олардыц калдырган 

медениет белгшер1 Орталык Казакстанда, 

Оцтустш елкелерде 6ipmeH-6ipi айнымайтын 

YKcac болып отырады. 

Рундар Талас каласынан баска Алатаудьщ 

)тер1скей ipreciHeH тагы да кептеген калалар 

39


\тургызады. Соныц 6ipi эйдш «Тас-Ахыр» сарайы, 

«Кызыл-Кайнар», «Туйме-Кент». Булардыц 

барлыгында Кытай эскер1не карсы туратын 

улы камалдар, баганалар, бшк мунаралар 

болган. 

Шижы - Кытайдьщ улы жауы. Ол ез1не келген 

Кытай ел1шлершщ сондай зулымдыгын 

бшген сон, оларды ел1не ж1бермей, тура жойып 

отырады. Кытай патшасы оган TiciH кайрап, 

тез жок кылудыц соцына туседь Б1здщ заманымыздан 

36 жыл бурын Кытай уюмет1 Жетюуга 

жойкын эскер шыгарып, «Шижыны куртпакшы 

болады. Эcкepдi бастаушы Чэнь Тан кеп 

колмен Шансиден шыгып, мьщдаган шакырым 

турган Талас каласына жетедь Ол жерде 6ipHeше 

кун жойкын согыс болады. Ол Тас-Акыр, 

Кызыл-Кайнар камалыньщ туб1нен басталады. 

Кытай ocKepi гундарды 40 шакырым Талас каласына 

серпштедь Рундардыц бул согыстагы улы 

купи кацлылар, чубиндар, жалдамалы Рим 

эскер!. Алгашкыда Кытай эскерше б1рталай 

соккы берсе де, жаудыц топталган каруын жену 

оцай болмайды. Жаудыц ecKepi Талас каласыныц 

камалына Kipin согысады. Шижы оларды 

мунараныц басына шыгып атады. Жау ecKepi 

оныц сарайына орт ж1берш, оныц агаш баганалары 

reric жанып жатады. Шижы барльщ колынан 

айрылып колга тусед1. Оныц басын кесш 

алып, Кытай ecKepi тездетш ел1не кетед1. Талас 

каласын Teric тонап, кымбат дуниелерщ алтын, 

кум1стер1н 6ipre ала кетедь 

Бул жойкын согысты келют1ре жазган доктор 

Дайвен-дайк. Дайвендайктыц 6ip катес1 ол| 

40


канлыларды унем1 «согдиана» деп жазады 

Онын бул катесш табушы совет галымы, JI. Н. 

Гумилев. 

Ш иж ы олген соц, Орта Азия гундарыныц 

алып epi - К оян> барлык тайпаларды бурынгыша 

6ipiK Tipin, Кытайга аяусыз карсы турды. 

Шижыныц урпактарына комек керсеткен 

кацлылар. Олар кун батыстагы гундардыц мыкты 

одагы едг Шижыныц урпактарын езшщ елiMen 

ескер1мен ез жерше шакырып, Талас елкесш 

оларга бередг Алтайдан Шижы Талас бойынан 

келерде, олардьщ алдынан мыцдаган туйе, 

сайгулш ат ж1берш, Kemipin алады. 

Кацлылардыц коныстанган жер1 - тарихи замандагы 

Казакстанныц сахарасы, Куншыгыс, 

Орталык Казакстан, Торгай, Жайьщ бойы, Сырдария 

мен Орал тауыньщ арасындагы байтак 

елке. Хэ Цю-Таоныц зерттеушше «6yriHri казак 

жер1 - ол ecKi деу1рдеп кацлылардыц отаны. 

Кацлылардыц едет-салты казактарда 6epiK сакталып, 

урпактан урпакка ауысып казак болып 

шыкты» (Кюнср, Китайские известия, 174). Кеп 

галымдардыц тарихтан керушше Кангюйды 

соответствуют народу Канга, их отожествляют 

также с тюркским народом канглы. (Бартольд, 

IV, 96). В.В.Бартольдыц аныктауынша кангюй 

мен усундер кешнп замандагы кешпел1 тайпалардан 

ein6ip езгеш елт жок едь 

Кацлылардыц Heri3ri турагы Орталык теменп 

Сырдыц бойы, Каратау, Арал тещзшщ жагасы. 

Олардьщ жасаган деу1р1 б1здщ заманымыздан III 

расыр бурын, содан турш каганатына дешн. 

|Олар Орхон жазуын колдана бшген, калалары- 

41

| | | е § £ ш | ^ Кереку-Баян кггапханасы “Рухнама” 

\ныц кабыргаларында осы жазудын 1здер1 сакталган. 

Демек, Кунбатыстагы гундардыц улы купи - 

кацлылар. Олар кеп заман Таласта, Сыр бойында 

гундармен TinTi жакын болып, 6 ip re туратын 

болган. Гундардыц ез тайпалары: Чубан икюй, 

абдал (эфталит), кердары. Чубан (жубан) есю 

тайпа, Tmi уйгыр тшмен б1рдей, е>елде терюкей 

гундарыныц кауымында болган. Оте таза ел, 

сулулыкты жаксы керген. Олар ею тайпага 

белшш турган. B ipi Талас каласында Шижыныц 

урпагында, кешн TypiK каганаты кезшде Дулат 

одагына Kipin, Шушш-чубан аталган: енд1 6 ipi 

кыпшактар тещрегшде болып, кешу-чубан сыгын 

деп белгш болган. (Бичурнн). Чубанныц 

еркектер1 шашын таза кырып, кабагын сипап 

отырады. Тамак ж ^дщ алдында колын тазалап 

жуады, ас irn yre содан кешн отырады. Бул улыстыц 

оцтуст1к жагын ала бшк таулар турады 

(Талас Алатауы). Талас каласын салган солар 

мен гундар 6 ep ri кезде олар жужан ел1мен дос 

болган едг Олардыц шакырган конагына бара 

жатып, елшщ бет аузын жумай K ip re батып 

жургенш K epin , ел1не кайтып кетедг (Бартольд), 

Чубандардыц ортасындагы кызыкты ецпмеге 

айналган атакты баксылары, ауруды тез жазатын 

eM inuiepi кеп болган. Б1здщ заманымыздан 

104 не 99 жыл бурын, Кытай ecK epi келш гундарды 

ез1не каратпакшы болганда Чубанныц баксылары 

К^ытай ескерше карсы барып баксы 

окып, кажытып, жещп шыгады (Кюмер). B ep ri 

кезде жужандар келш шаппакшы болганда Чубанныц 

баксылары тагыда кун жайлатып, бо-

ран соктырып елш аман-есен алып калады-мыс 

Сактар, гундар, уйсшдер, кацлылар казак 

сахарасында ерте деу1рден кала мэдениетш жасаган 

айд1к мемлекеттер. Олар каланы 6ipiHmi 

рет Жетюуда, Алатаудыц койнауларында, 1ле, 

щ у? Талас езендершщ бойында, Сырдарняда, 

Каратауда, Арал тещзшщ жагасында кебейте 

бастады. Оларды сактардан кешн гун ел1нен жасаушылар-чубандар 

(кытайша юлбап), абдалдар 

(эфталиты), кердершер (кидариты), калыц 

кацлылар. Ж еткуды ц уйсшдер1, рун мен 

уйсшдер Жетюуда байтак Шу каласын, керкем 

Талас каласын тургызып, тарихта керкем мура 

калдырады. (Махмуд Кашрари, III, 306). Рун мен 

кацлылар 6ipirin, сондай медениеттщ бай орталыры 

eTin, Сырдарияныц теменп алабы мен 

Арал тещзшщ жагасын, Каратауды керкейтедь 

Бул елкеш коныстаган рун тайпалары чубандар, 

эфталиттер (хиониттер), гундар-кидориттер. 

Кидарит ту баста Амударияныц теменп 

сарасында туратын кала, аты Кердер деген ел 

атынан шыккан. 

Кердер екенш 6ipiHiui рет жаксылап айткан 

П. И. Лерх (гунны-кидариты). Приск Панийскидщ 

жазуынша дейд1 Лерх, бул гундардьщ 6ip 

атасы Кидариттен алынган дейдь 

Арал тещз1 бойында кеп жыл археологиялык 

зерттеу журпзген С.П.Толстов Амударияныц 

сагасында ею Кердер1 каласыныц орны бар 

екенщ айтады. Bipeyi оныц оц жагасында, араб 

жазуларында Кердерен-Хас дейд1, енд1 6ipi сол 

жагында - Кердер1, Шымбайга таяу жерде тура- 

Ды. Бул ею каланыц атын (Кердер!) С.П.Тол-


стов: «Kiini жуз ортасында сакталган Кердары 

тайпасыньщ есю аттары» деп аныктайды. Оньщ 

6ip езгеше жер1 Кердары тайпасы осы кунге 

дешн езшщ тарихи заманнан келе жаткан Амударияныц 

теменп алабында кыстактарда коныстап 

отырады.(Толстов). 

Терещрек айтканда, бул Кердары улысы гун 

деу1ршде Амудария мен Арал тещзшщ жагасында 

улан-байтак 6ip бай елке болган. Кырда жаткан 

Сарыарка не Д епт-К ы пш ак хальщтыц 

кезте кандай куанышты болса, Арал тещ зш щ 

бойы, Кердары елкес1 де сондай шалкып жаткан 

байлык, толып жаткан каласы бар, Хорезмге 

куш беретщ сонын 6ip жаркын Kepinici болган. 

Арабтар Хорезмды жаулап алганда, Кердары 

ездершше еркш дтн 6epiK устап, арабка багына 

коймаган. (Ибн Хор-дадбех). Якут Кердарыга 

келеек, олар Хорезмнщ куншыгыс терюкешнде 

туратын турктердщ 6ip елкесг Ол жерде 

кысты кун1 отыратын кыстактар ете кеп. Багатын 

малы да сансыз кеп. Якут Кердарыньщ 

сыр бермейтш аскак м1незш сынап, Афрасиаптан 

калган алтын кызнаныц кай жерге кемшгешн 

айтпаганга катты еюнедь Демек, Кердарылар 

Афрасиапты ерекше кад1рлеп, оны Ток алып деп 

бас иген тайпалардыц 6ipi. Афрасиап туралы 

едем! ацыздар кыпшак елшде, Жепсуда гажайып 

турде сакталган. Кердары - 6ip гажайып ел 

Олар Арал тещзшщ бойында мыцдаган жылдан 

аса турган есю гундардыц калдыгы. С.П.Толстов 

пен В.В.Бортольдтыц аныктауынша, Арал 

тещзшщ гундары ту баста Жепсудан ауысып 

келген (Толстое).


EcKi дэу!рден гундардьщ туыскан одагы бо-fe 

лган ел-кацлылар. Олар ecipece Шижы мемле- , 

KeTi тусында оган орасан куш 6epin, ездер1 

Шижыны колтыктап Keninmiri онымен 6ipre 

Талас каласында турады. 

Ол кездеп гун мен кацлылардьщ, уйсшдердщ 

шуйгш коныстары Жетюу, Тарбагатай, Алатаудын 

койнаулары, EpTic бойы, Алтай, Орталык, ( 

Кунбатыс К,азакстан, Сырдын бойы, Арал 

тещзшщ жагасы. Осы Казакстан сахарасынан 

гундардьщ Keft6ip тайпалары Кунбатыска козгала 

бастайды. Ол TinTi Модэ заманыньщ ез1нен 

басталады. BipaK гундар TericiMeH ауып кетпейд1, 

кепшшп Кдзакстан жершде отыра беред^ кешн 

TypiK каганаты болып аныкталады. EKi жуз жыл 

еткен сон есю усундер казак улысыныц белгш 

6ip кауымы болып, ¥лы жуз казагыньщ 6ip 

Tiperi болды. 

Чубандар (юсбань) туралы В.В.Бартольд тагы 

6ip жацалык айтады: «Из среды юсбиней вышли 

хиониты классических писателей и иранского 

священного писания Авсаты, дошедшие до 

границы Персии II упоминающиеся в IV- IIV 

вв как враги персов и как союзники с римлянами». 

Демек, юсбандар (чубандар) ту баста Шижыныц 

куш алган улы тайпасы. Шижыныц Талас 

каласындагы сарайында Рим ескершщ туруы 

олардьщ Иранга карсы одак болуы да сол кез- 

Ден басталган болу керек. Кешн барлык гун 

тайпалары (чубан, абдал, кердер1) Иран патшалыгына 

карсы турады. Ол Иран хикаясында, 

)Фердаусид1ц «Шахнаме» поэмасында жаркын


турде жазылган. Бул Афрасиаптыц заманы, 

Якуттыц Кердарыны сынап, Афрасиаптыц жасырын 

сырын айтып бермед1 деп екшу1 де осы 

ацыздыц 6ip Typi. 

Бартольд атаган «хиониттер» чубан тайпасына 

юрмейдь Ол кеп заман Амудария мен Арал 

тещзшщ елкесш мекендеген гундардыц еюнпи 

6ip мыкты улысы. Оларды гректер хионит, рим 

жазушылары эфталит, болмаса «Кидарит гундары», 

армян жазушылары «хентал», арабтар «хайтал» 

дейдг 

Бул тайпаныц атын дурыс жазган Византия 

жазушысы Феофилакт Симокатта, гундардыц e3i 

кандай айтса солай жазгап -«абдал», б^зде «эфталит» 

деп айтылатын тупю нускасы - дейдь 

Истеми Каганныц Византия патшасына жазган 

хатында «мен абдалдардыц кесемш ез1ме багындырдып, 

ол менщ одактасым болды» дейдг 

(Феофилакт Симокатта) Bip гажабы бул «абдал» 

тайпасы кешн туршпен мен Kinii жуз казактарыныц 

курамында сакталды. Олардыц урпагы 

ел1 кунге бар (П.И.Небольсин). 

Тепнде Абдал мен Кердарыны 6ip косып, 

оларды «ак гун» деп атайды. Олар медениеттщ 

жогаргы сатысына кетершп, кеп кала салган 

елдер. Осы Жетюу, Сырдария елкесшде жасаган 

гун тайпаларыныц кейб1реулер1 Едш бойынаг 

Кунбатыска ауыскан. Оны жакеылап жазган 

Г.Моравечин. 

Тарихтыцайтуынша, (В. В. Бартольд) гундардыц 

Орта туржтердщ атасы едг Орал езенш олар 

тур1кше Яик деп Азия сахарасынан Европага 

козгалуы 6ipiHini гасырдьщ соцынан бастап,


мандайы Куншыгыс Европаныц шет1не барып(Й| 

жетть Кытай тарихыньщ айтуынша, олар VlN^ 

гасырды атаган (Бартольд). Бул турштер айтатын 

Яик сез1н жаксы бшп, жазган географ Клав- , 

дий Птоломей. Еундар IV гасырда Дон езешнс L 

токтап, V гасырда Европага юредь BipaK Едш I 

елген сон, олар кайыра куншыгыска кайтып, 1 

ездер1мен туыскан тайпаларымш байланысады. U 

Золтанньщ Мадьяр ацыздары бойынша зертте- | 

ушше Едш елген соц оныц балалары Ернак,

Кереку-Баян Ютапханасы “Рухнама” 

анган, найзаныц етюр басын тем1рден жасамай 

едем1 узын етюр суйектерден жасаган. 

Олардын жауынгерлж кимылы езге адамнан 

бутшдей баска, умггтщ ерлж Typi орасан аскактап 

турады (Латышев). Марал - олардьщ киел1 

хайуаны. Ац аулап жургенде марал гундарды 

талай эдем1 жерлерге апарып, казы керсетш 

журедь Оларга жаца жерд1 керсететш бука мен 

койшы. Сэйгел кутан бука жупрш, Азактещзь 

не тусш, оньщ ар жагына шыгады, оньщ соцынан 

бакташы 6ipre етед1. EKeyi бос жаткан жерд1 

Kepin ел1не айтып келедь «Огызнаме» жырында 

бос жаткан жерд1 Огызга апарып керсетупп 

атакты кок 6epi мш алпауыт айгыр. (Огыз 

наме). 

Еундардыц кару-жарагын, куш алатын куралдарын 

айкындап жазган Рим эскербасылары 

Приск Панийский, Вегоций (Сказания Приска 

Панийского в переводе Г. С. Дес. Туниса, 1861). 

Еундардыц 6ip бел1п - жуан-жуандар. Ед. 

Шаваннаныц зерттфнше VI гасырдьщ 50-жылдары 

жуан-жуандар турж каганатынан жещлген 

сон ecKi гундардьщ i3iMeH кунбатыска кетедг 

Жуан не жуан-жуан олардьщ ел аты емес, кытайлардыц 

кем1т1п койган бузакы c©3i. Heri3ri тайпа 

- аты Мукылы. Европага барган сон олар 

Дунай езеншщ бойында ездерш «ауарлар» деп 

атады. Ауарлар - турж сез1, «ауып келуден» 

шыккан, ауып келген гундардьщ 6ip белит. Сондыктан 

Дунай езеншщ бойында оларды «ауарлар» 

деп кетед1, орысша «переселенцы». Жалпы 

кунбатыска барган гун тайпалары TericiMeH 

«ауар», «оуар»- переселенцы деп аталган

Демек, кунбатыстагы гун мемлекетч тозы 

бггкен соц, олардыц кепш ш п Арал тещзшщ 

жагасына кайта келш, сол жердеп ecni гундармен 

6ipiKxi. Соцынан TypiK каганатыныц б!р саласы 

пайда болды. (Бернштам). 

рундар, уйсшдер, кацлылар - ете ecKi деу1рден 

Казакетан сахарасын отан eTin, онда кеп 

жойкын калалардыц уШндюш калдырган елдер. 

Олардыц жасаган каласыныц 1здер1 Жеткуда, 

1ле, Шу, Талас езендершщ бойында, Каратауда, 

Сырдария елкесшде, Арал тещзшщ жагасында 

ете жаркын турде суреттелш отырады. Сактар, 

гундар, уйсшдер, кацлылар, казак халкыныц 

ерте деу1рде шыгу тарихымен тыгыз байланысы 

бар, мал еЫрген, егш еккен белгш халыктар. 

Олардыц соцын ала 6epri кездщ езшде тагы сол 

уйсшдер, кацлылар, огыздар, кыпшактар, карлыктар, 

керей, наймандар, тагы баскалары улыс 

жасап, тарихка белгш бола бастайды. Олардыц 

мекендеген жер1 сол ecKi тайпалар коныстаган 

мал ecipeTiH байтак сахарасы. К,азакстанныц ер 

тукшршде сак, гун, уйсщ кацлы деу1ршщ калган 

медениет белплер1 орасан кеп, оныц барлыгын 

жиып айтканда медениет дуниесшщ 6ip 

жойкын белпсь 

Рундардыц ец керкем дуниес1 - алтыннан, 

кумютен, коладан, асыл тастан, бриллианттан, 

гакиктан эсемдеп жасаган сэулетп OHepi. Оны 

ecKi деу1рдеп гундардыц атакты шеберлер1 эпикалык 

бейнеге айнаддырып, медениеттщ жогаргы 

сатысына жетюзгсн. Бул енердщ байтак 

Казналары бугшде Эрмитажда, Алматы музейлершде, 

Фрунзе каласында орасан кеп. Олар


уралы эдебиет те ете бай. Оньщ кейб1р жинак; 

турш М.П.Грязновтьщ (Древние памятники героического 

эпоса народов южной Сибири), 

С.И.Руденконыц (Культура хуннов и ноинулинские 

курганы), А.В.Давыдованьщ (К вопросу о 

хуннских художественных бронзах. Совет. Археология, 

1971, I), И.П.Засецкаяныц (Золотые 

украшения гунаской эпохи, 1975) тагы баскалардьщ 

зерттеулершен керуге болады. Кунбатыс 

елкелершде сакталган гун енерлерш айырьщша 

зерттеген галымдар А. Альфольд. 

Куншыгыс Казахстан, Алтай, Оцтустш Ci6ip, 

Ортос обаларында сакталып келген шеберлер1 

жасаган жаркын медениет енер улпЫ Петр 

б1ршшшщ сеулета коллекциясында едем1 суреттеледг 

Ол медениет улплерш кеп жыл 

шшде ершбей зерттеген археологтар С.А.Теплоухов 

(раскопка Курганов в горах Ноинула), 

С.В.Киселев (Древняя История южной Сибири). 

Бул Андерсон кеп eMipiH Кытай мен Ci6ip арасындагы 

тас деу1ршен 6epri жасалган медениет 

еркендеуш зертт^те жумсап, екеушщ арасында 

ерекше айырма бар екешн аныктайды! Ci6ip мен 

Казакстанда аса керкем турде еркендеген кола 

медениет1 Кытай жершде бутшдей жок. Рун 

деу1ршде Кансуда, Ортоста, калыптаскан гун 

медениет1 Кытайдан бутшдей езгеше. Кайта 

гундардьщ ерте чжоу кезшде керкейген улплер1 

Кытайга улкен есср етш отырган. Муны жалгыз 

Андерсен айтып коймайды, кептеген галымдар 

дьщ niKipi де солай. Бул галымдар куншыгыс 

гун шеберлершщ алтыннан, кумютен, коладан 

куйып жасаган талай зергерлж дуниелерш 

Элкей М а р и а н 

жарыкка шыгарды. Оларда кешбф} адамдардьщ( 

тобы, хайуандардьщ, аттардьщ, туйенщ, буканын, 

кошкардьщ бейнелер1 не толкынды рельеф 

суреттер, бурыньщ, кшктщ, елжтщ жупрш келе 

жаткан не уйыктап жаткандагы Typi, кен 

TycipreH суреттер бершер, не олардын басы, 

кулагы, кошкардьщ, тау-текенщ, барыстыц, арыстанныц 

бастары, таласып жаткан айгырлар 

(Ортос, Енесей, Казакстан), таласып жаткан буралардьщ 

айкасы (Ортос, Енесей, Казакстан), 

буканыц жырткыш ацмен алысуы (Ноинула), ею 

дэу буркггпц тау текеш жарып жаткан cypeTi 

(ортос), канатты жырткыштар, канатты жауынгерлер 

бейнеленедь (Тецдж, Талдыкорган обл) 

Полехромда (кеп cyperri) мотивтер мен TycipreH 

ацшылык cypeTi, керкем орманньщ толкынды 

бейнеш, оныц шшде жасырынып жаткан андар, 

олардын соцынан Tycin журген ацшы бейнеленед1. 

Суреттщ бетш аншыньщ, ацшыныц атыньщ 

кезш, туяктарын керкем бриллиант таспен 

накыштан, шетю жиектерш едем1 кемкершген. 

(Петрдщ коллекциясы). Осындай 6ip 

алтын шыгарма Сырдарияныц аягында, Кармакшы 

ауданында, Туздак деген жерден табылган. 

Осы арада композициясы тузу бурышты тагы 6ip 

алтын бшезш табылган Ортасында гундар техникасымен 

Ti3ecin 6yrin салган аттьщ cypeTi бар. 

Ортос пен Ci6ipflen табылган eKi айгырдьщ 

таласуы да композиция жагынан осы Туздактан 

табылган аттыц бейнесше уксайды. Оларда да 

композицияныц шетю жиектер1 TericiMeH бершщ 

Кулагымен ешекейленген. Туздактыц суретшде 

)6ipa3 e3repic бар. Ол кеп заман еткен сон, соцгы 

51


рал тещзш коныстаган гундар дэу1ршде шыккан 

болу керек. Бершщ басы ecipece Шибэден 

кеп табылган. 

С.В.Киселевтщ тужырымдауынша, гундардьщ 

керкем шыгармалары Пазырьщта (стр. 361 - 

364), Шибэ обасында (Шыгыс К^азакстан Алтайы), 

Котанды корымынан (Алтай) коп табылган. 

«Близость населения Алтая к хунну ярко 

выступают по материалам Курганов Шибэ, Котанды 

II Каракола». (стр. 257). 

Гундардыц ец сулу дуниесшщ 6ipi - алтынмен 

зерлеп жасаган есем кшмдер1, едем! ернекпш 

кестелеген камка шапандар, алтынмен зерлеген 

бшк телпектер (Есж, Котанды). Мамык 

iuiiKTep, кымбатты керкем тондар, ешюнщ такыр 

терюшен т1ккен кафтандар, кестеленген шалбарлар, 

кемкершген кипз байпактар, ж1бек байпактар, 

едем1 омыраушалар тагы толып жаткан 

кеп мол дуниелер. Булардыц ец бай табылган 

жер1 - Алтай тещ реп, Пазырык, Котанды, 

Шибэ, Кестел1 epi такыр кшемнщ кеп шыккан 

жер1 - Казакстан Алтайы - Котанды, Шибэ. 

Гундардыц керкем дуниесшщ 6ipi ейелдерд1 

керкейтетш алтын, кумютер, бриллиант, хакык 

тастан ешекейлеп жасаган алтын алкалары, жаудыратып 

теплтетш гажайып сыргалар (Кеген 

ауданы, KaPaaFaui>Бурабай кел1, Кызыл-Кайнар). 

Сом алтыннан жасаган бшезжтер, сеукеленщ 

мацдайына тартатын тет^лер, едем1 алтын 

белбеулер, алтын кумю коладан жасаган шгектер. 

Сондай ертепге айналган гажайып алтын 

шгектщ 6ip керкем бейнгЫ Шоцтеректщ тубшде 

елш жаткан Козы Керпештщ cypeTi, оны алды-^


на алып жоктау айтып отырган Баян сулу, Ай 

бас ер, олардьщ касында байлаулы турган аттар 

(Грязнов, Древние памятники тероическо- 

Го эпоса). Булар б1здщ заманымыздан III гасыр 

бурын жасалтап шыгармалар. 

рундардьщ KepiKTi заттарыньщ 6ipi алтын мен 

кумютен, коладан жасаган ат турмандар. Оньщ 

6i3re келш жеткен Typi орасан коп. Оны архоэлогтар 

гун деу1р1нен калган обалардьщ барлыгынан 

тауып алып отырады. Сондай кеп дуниелердщ 

б1разы уй imimn салтанаты, едем1 сырмактар, 

кшемдер, туе кипздер, ыдыс аяктар, 

былгарыдан, агаштан, металдан, балшык-кезеден, 

суйектен, мушзден жасаган заттар. (Пазырык, 

Ноинула, Котанды, Шибэ, Кецкол, К,ызыл- 

Кайнар. Актебе). 

Рундар мен уйсшдердщ алтын, KyMic, коладан 

жасаган дуниелершщ кеп табылатын жер! 

Жетюу, Алматы каласыныц тещреп. Олардьщ 

шшде ен кымбатты казынаньщ 6ipi б1здщ заманнан 

уш гасыр бурын жасалган Каргалыдан 

табылган енердщ 6ip сулу Typi. Бул гун мен 

уйсшдердщ аяулы шеберлер1 жасаган, дуние медениет1не 

зор улп болатын 6ip езгеше шыгарма. 

Алматыньщ тубшдеп Каргалы казынасында 

бес жузге тарта алтын, кшмнен шашылып калган 

усак алтындар табылган. Олардьщ жасалу 

Typi де кызык, кун мен айга табынатын алтын 

суреттер TypiH децгелетш жасаган. Журек сиякты 

керкем суреттер, кшмнщ етегш тобектеп, 

тау текенщ баска турл! андардьщ сурет1мен 

кемкерген. Ец кымбат буйымныц 6ipi акыкпен 

суреттеген алтын сакина, оныц турш m erin жа-


|ткан туйе бейнесшдей TycipreH, енд1 6ip сурет 

акьщпен жаркыраткан алтын сырга - жупрш 

келе жаткан тышкан формасында TycipreH. Tan 

осы суреттер Эрмитажда Петрдыц коллекциясында 

оте коп. Олар да Кдзакстаннан, EpTic бойынан 

табылган белгшер. Кварталы тэт1сшщ жалпы 

сюжет1 кызыкты, бакытты ем1рд1 т1лек етудщ 

мотив1 бар. 

Рун шеберлершщ езгеше жасаган 6ip коркем 

OHepi Кеген езеш бойында Актастыдан табылган. 

Бул кол OHepi жасаган шеберлжтщ 6ip жаркын 

шыгармасы. Эйелдщ сулу бейнемен жасаган 

алтын алкасы, незк ернепмен адамды езше 

epiKci3 тартады. Осы тер1зд1 ейелдщ сеукелес1не 

тартатын алтын алкалар Едшдщ теменп жагасындагы 

корымдардан, Солтустк Кавказдагы 

(Ставрополь) Маныш езеш бойындагы обалардан 

кеп табылган. Бул елкелер 6ip кезде гун тайпалары 

коныстап, кеп тарихи мурас калдырган 

жерлер. (И.П.Зисецкая). 

Ондай кымбатты алтын алкалардьщ кеп табылган 

жершщ 6ipi Талас езеншщ бас жагы, 

Кызыл-Кайнар, Сырдария бойы (Актебе 2). 

EpTic бойы (П.Строгоновтыц жинагы). Аса езгеше 

нерсенщ 6ipi шашбауга не мойынга тагатын 

алтын бауларда узын етш еретш болтан (54 см). 

Оньщ кеп табылган жер1 Шелек езеншщ бойы 

(Алматы облысы), Кызыл-Кайнар, Едшдщ 

теменп обалары (Акишев, 44, 45, Мерешкев, 

Кызыл-Кайнар, рис. 7.2 И. В. Синицын, Поздно- 

Сарманские погребения) ерте жасалганы Шелектш.


Жетюудан табылган гун-уйсшдердщ жаркынЫ 

шыгармаларыньщ 6ipi салт атка мшген канатты \ 

жауынгерлер, барлыгы керкем жет1 сурет, Талдыкорган 

облыеындагы «Тещцк» деген жерде 

табылган, б1здщ заманымыздан III - II гасыр t 

бурын жасалган заттар. Онда кшмд1 ернектегш j 

кеп усак алтындар, журек сиякты есем ернек- ' 

тер, асыктыц алшысы сиякты алтын ешекейлер, / 

жулдызбен ернектегш алтынга малган аса таяк. 

(Акишев, рис. 40, 43).

Кереку-Баян ютапханасы “ Рухнама” 

уннщ K©3i сиякты деп-децгелек, жиегшен 

децгелете сэуле шашып турады. Моншак тастьщ 

аралары гун шеберлершщ улпс1мен ушбурышты 

алтын дэнмен толтырылган. Дел осыларга 

уксас эйелдердщ мойын эрнеп Солтустщ Кавказда 

Ставрополь каласыньщ касынан табылган 

(И.П.Засецкая, Золотые украшения гуннской 

эпохи). Кара-агаштан табылган екшпи сулу 

кумю сырга Typi жана туган лактын басына 

уксайды, ек1 козщ аузын томпак асыл таспен 

жаркыраткан Моншактан озге жерд1 гун эдю1 

бойынша уш бурышты кумю дэнмен эшекейлеген. 

Тап осындай 6ip сырга Едшдщ тэменп алабында, 

Энгельс каласыньщ манынан табылган, 

ещц 6ipi Бурабай копйнен, 6ipi Кырымнан, Kefi6ipi 

Алтайдан, олардьщ барлыгында моншактьщ 

тещрегшде туЫрген уш бурышты, не тура тарткан 

дэндердщ улпа бар. 

Орталык К,азакстанда гун энершщ кэп табылган 

жер! Кекшетау облысы, Бурабай келшщ 

жагасы. Онда 6ip обаньщ оз1нен толып жаткан 

алтын, кумю, коладан жасаган заттар тгзбектелш 

шыккан. Одан шыккан ернектер турмыстьщ уш 

турл1 тшепне сай келедь а) Баланьщ 6eciriH ардактау, 

б) эйелге эдем1 эшекейлер жасау, в) ат 

турманды керкемдеу. Ец эдем! дуниелер баланьщ 

6eciriH кэркемдеуге арналган. 

Мундагы суреттердщ барлыгын айдыц, 

куннщ K03i сиякты сыртына шыгыцкы моншак 

таспен, алтын, кумюпен жебелеп отырган Оньщ 

барлыгы баланьщ 6eciriH ардактау, оны ocipeлеп 

корсету. BeciKTi сактаушы ретшде алтынга 

бояган моншак пен эсемдеген буркггтщ cypeTi,


оньщ непзш агаштан безеген; турегеп турган^ 

бершщ cypeTi - алтыннан киып жасаган (Запорож 

облысы). 

Беспсп есемдеуде шеберлердщ аса кещл койган 

ici - аспан дуниесш еарелеу, кущц, айды, 

жулдызды едемшеп T ycip y. Буларды жаркын 

турде сипаттайтын белгшер солтустш Кавказда, 

Запорож облысында, Кырымда кеп табылган. 

Солардьщ ш ш де едемшеп жасаган аспан, 

жарты ай, жулдыздар (Засецкая). Бурабай 

келшен табылган ернектердщ Ke6i ат турманын 

керкейтуге арналган. Оньщ Ke6i есемдеп жасаган 

тартпалар, керкем таралгылар, шалкыта 

жасаган емшд]рштер, куйыскандар, алтыннан 

куйган шгектер. Ещц 6ip тобы ейелдердщ 

керкем дуниесь Олардьщ керкем алкалары, 

мойнына тагатын моншактары, алтынмен асыл 

тастан киган сом туймелер1, керкем бшезпстерг 

Кымбат алтын алкамен катар аса езгеше етш 

шыгарган керкеменердщ 6ip Typi rori (диадема). 

Оны гун шеберлер1 аса бшк сатыга жетюзе, ecKi 

деу1рдеп енердщ 6ip улы шыгармасы етш суреттеген. 

Тэтшщ ец керкем1 оньщ бутш тур! Едшдщ 

теменп алабында Волгоград облысынан табылган. 

Олардьщ саны екеу, eKî де жаксы калпында 

сакталган. Рун шеберлершщ кандай жаркын 

турде шыгара бшетшш олар ашык турде 

сипаттайды. Сондай алтын тетш щ 6ipi Елек 

езшшщ бойынан Шипаво станциясынын касынан 

сулу тетшердщ сыныктары Едщ бойында 

Энгельс каласыньщ тубшен табылган Сарысу 

бойында Ш онньщ Караагашынан, Бурабай 

)келшен сеукеленщ мандайына кадайтын 6ip 

57


еркем тэт1 Токырауын езеншщ бойында Канат 

Тастан шьщты, енд1 6ipi Жамбыл облысында 

Ш олактаудыц тубшен табылды. (Казакстан 

Акад. музеш). 

Гун мен уйсш шеберлер1 жасаган тетшердщ 

(диадема) ец ecKi Typi Каргалыдан табылды. 

Онда моншак тастар 6epri кездегщей, пзбектелщ 

керсетшмеген. Онда есю ац cypeTi ерекше орын 

алады. BipaK барлык тетшердщ композиция жасау 

Typi 6ipire-6ipi ете жакын, барлыгы полихром 

(кеп cyperri) улпмен жасалган. Бул рун шеберлер1 

калдырган енердщ жаркын керкем, сулу 

бейнелерг 

Жогарыда керсеткендей, гун енершщ жаркын 

Typi - олардьщ улы адамдары мелд1ретш киетш 

алтын кшмдерг Тарихта айткан гой: гундардыц 

байлыгы олардьщ едем 1 кшмшде, жейтш 

мол тамагында, б1здщ заманымыздан 307 жыл 

бурын кытайлар гун (ху) кшмш кикщ жаксы 

кердг (Бичурин). 

Орнектеген алтын кшмдердщ кеп шыккан 

жер1 ерте кезде гундар коныстаган Казакстан 

елкес!, Алтай тауыныц iini, Монголия, Алтай 

ecKi деу1рлерден 6epi карай астын муз басып 

жаткан езгеше 6ip елке болгандыктан, оныц 

обаларына койган гунныц едем 1 кшмдер1 онша 

тоза коймай, Keft6ipeyi бутш калпында сакталып 

келген. Муны Алтайдагы обалар: Котанды, 

Шибэ, Пазырык жаркын турде суреттейд1. Алматыныц 

касында ЕЫктен шыккан алтын кшм 

де ecKi гун мен сактардыц дестурл1 сулу кшмь 

Шибэ Алтайдагы 6ip атакты оба, гундардан 

калган жеджер. Одан шыккан енер дуниес1 де 

ете бай (М.П.Грязнов, Раскопка княжеской м 

гилы на Алтае). 

Бул Шибэден табылган дуниелер - алтын 

кшмнщ сакталган турлерь сырмак, туе кшздер, 

текеметте едем1 оюлар, зергерлк icTep, ацныц 

cyperrepi. Кезге ерекше тусетш улкен кафтандар, 

былгары кшмдер. Олардьщ барлыгын алтынмен 

бояган агаш суреттермен ешекейлеп 

отырган. Агаштан жасаган ернектер TericiMeH 

рельеф турш де, не скульптура формасында 

орындалган. Сонын 6ipi - киел1 буканыц Typi. 

Аса кымбат кшмдер Казакстан Алтайында 

Котанды деген обадан табылды. Бул оба Бедоуха 

тауыныц тубшде, гасырлар бойы муздактыц 

ш ш де жаткан. Мунан табылган кшмдер Шибэден 

табылган кшмдерге ете уксас, соныц iniimje 

ец кымбаттысы алтын суреттермен есемдеген 

узын жаргак тондар, кысты куш киетш улкен 

мамьщ камка тондар, етштер. Олардьщ сыртын 

алтынмен бояган агаш оймыштар безеген. Bip 

камка тонныц езшде 8000-дей алтын суреттер 

бар. Оныц Ke6i агаштан жасаган аттыц бейнес1, 

алтынга малган соц олар кезге ерекше есер беретш 

болган (С. В. Киселев, Древняя история). 

Суреттерш коспаганда, Котанды мен Шибэнщ 

кшмдер! niuiyi, Tiryi бойынша казактшмен 

б1рдей. Жаргак кафтандарды оларда ешюнщ 

TepiciHeH терт бурышты турде Kecin, оныц арасын 

сыртына шыгарып тарамжылап кесте 

туршде Tirin отырган. (М.П.Грязнов). Муны 

Лшинградтагы этнография музешнде не Алматыда 

сактаулы турган жаргак тондар олармен 

бутшдей 6ip сиякты екеш байкалады. Галымдар-


эщ керсетушше Шибэден табылган мушз оймыштардьщ 

epHeri TericiMeH Алтайдьщ, казактардын, 

кыргыздардыц ернепнен eui6ip аумайды. 

(Киселев, 1931, 338). 

Рун шеберлер1 жасаган осындай жаркын 

улгшер Алтай тауыныц бар жершде обалардан 

кездесш отырады. Оныц езгеше турлерш курайдан 

(Кос-Агаш аймагы), Куроттан (Урсш езеш), 

Туйактан, Аргольден керуге болады. Тува елкесшде 

- Кызыл-белш, Туран, тагы баска аймактарында 

да ете кеп. 

Алтай, Цангой тауларында медениеттщ канша 

бай дуниесш калдырса, гундардьщ кеп жебелеген 

керкем елкесшщ 6ipi ToHipi-тау, 6epri 

кезде Алатау, Кытайлар оны ез тш не аударып, 

Тянь-Шань деп атаган. Оцтустш Ci6ip, Ортоспен 

катар гундар бул елкеш де ерте заманнан 

коныстап, кыргыздар сиякты жазды куш солтуст1кке 

Keuiin барып, кыска карсы жылы жакка, 

Алатаудьщ койнауына, Жетюуга келш журген. 

Осыган орай гундардьщ бул Орта Азия елкесь 

нде де медениет калдьщтары орасан кеп. BipaK 

А.Н. Бернштам мен С.В.Киселев, С.П.Толстовтан 

кешн бул меселенщ сонына тусушшер аз 

болды. Рундар мен уйсшдердщ жойкын медениет! 

кеп сакталган жерлер 1ле езеншщ бойы 

оган куятын Талгар, Шелек, Кеген, Уш Мерке 

езендерь Осы арада т1збектелш жататын уланбайтак 

обалар-гун мен уйсшдердщ естелт. С оздай 

керемет обалар Караталда, Крапал езешнщ 

бойында, Аксуда, Jlenci езеншщ жагасында 

Жоцгар тауыныц жойкын алабында кездеседь 

В1стык келдщ жагасы, оган куятын езендердщ| 

60

Э л к е й Маргулан 

бойы да гун мен уйсшдердщ медениет1не ора 

сан толык. 

Гундардыц (чубан тайпасыньщ) кеп отырган 

жер1 1ле езеншщ он жагы. Олардан калган 

тарихи белгшер осы арадан т 1збектелш куншыгыска, 

солтустшке созылып жатады (Токырауын, 

Бегазы, Сарысу, Кенпр), букш Жонгар тауын, 

Алакелдь Тарбагатай, Шьщгыс тауларын 

молынан камтып, Алтайга созылып жатады. 

Олардьщ елген адамды каб1рлеу едет1 бутшдей 

езгеше, каб1рдщ 6ip жарынан бушр шыгарып 

(катакомб), лакаттап жасайды. Оныц уст1не койган 

юсшершщ басы да езгеше, оларды жас 

куншде Tepire салып сопайтып, басына киетш 

дулыга тыгыз отыруы уппн icTereH (Аммиан 

Марцеллин). 

Гундардыц барлык коныстаган жершде, Жетюуда, 

Орталык Казакстанда, Алатауда, Орта 

Азия елкесшде елген адамдарга жасаган Ka6ipлер1 

Ke6iHece лакат туршде. Бул едет VII гасырдагы 

арабтардыц жаулауымен косылып, лакатп® 

отыргызу кеп замангы едетке айналады. 

/и, * * * 

\ Аса кецш белетш 6ip меселе гундардыц, 

уйсшдердщ, Кацлылардыц ecKi деу1рде Казак- 

U стан елкесшде жасаган бай кала медениеть 

fj Олар байтак сахараны ец ecKi заманнан коныс 

м eTin, талай гажайып белгшердщ сшемш калды- 

/ рган. Олардыц калдырган байтак медениет бел- 

I rmepi т 1збек-т1збек жойкын турде кездесш, топ- 

D талган оба, корым, ел баскарушылардыц жойк- 

Ш )ын кабыры туршде (Алматы, Ыссык, Крапал, 

61


^А лтын-А сар), не топталган ecKi калалардыц 

, жойкын yftiH Aici турш де 6 ip гажайып дуние 

KepiHin, ©3iHin мэдениет1не, ecKi дэу1рде жасалган 

онер турше адамнын ойын ерекше тартады. 

Бул бай медениет Typi тек жакын арада зерттеле 

бастады, 6ipaK жойкын зерттеу eлi шгерще сиякты. 

Олардын ец непзп топтаскан жерлерь 

I Жетюу, Шу, Талас езеншщ бойы, Сырдария, 

Каратау, Орталык Казакстан, Алтай, Арал 

тещ зш щ мацы. Б улардан баска гун мен 

уйсшдердщ кеп кала, атакты сарайлар тургызган 

елкелер! куншыгыс Турюстан, Тарым, Лобнор 

езеншщ бойы, Дун-Хуан, Кокунар, Ортос, 

Алтай, Кацгай тауларыныц imi. 

Осыларга ой салып караса гун мен уйсшдер 

тек кана су 1здеп, epic 1здеп кешш кана журген 

ел емес, олардьщ байтак калалары, кыскы кыстаулары, 

терец казган кудыктары да орасан кеп 

болган. Олардьщ атакты шеберлер! агаштан едем! 

куйме, жазгы кипз уйлерд! керкем турде жасап, 

оларды «орда» деп атаган (Бичурин, I, 49). 

Олардьщ терт атакты ел баскарган ордасы 

болган. Bipeyi Орхон езеш бойында, Кацгай тауыныц 

етепнде (хунну-хэ), (Б, I, 56, 91), 6ipeyi 

Куншыгыс Туркстанда, терюкен Тянь-Шань тауында, 

атакты «коян ордасы» (хоян, хуан, чуан, 

хуян), енд! 6ipi койбу (хюйбу), ещц 6ipi «Сюйбу 

ордасы» - Ортос алабында жасаган (Б... I, 120). 

«Сюйбу знаменитый хуннский Дом» в Ордосе», 

оны баскарушы гундардьщ атакты 6eri Сюйбудан 

(Субеден). (Бичурин, I, 49, 97,109). 

Рун мен уйсшдер уйлерш Ke6iHece тастан, 

К1ртштен, агаштан жасап, олардьщ л

Ялкей М аргулан 

с а т ы с ы н ете жогары кетерген (Талас, Кызылу 

К^айнар, Шелтебе; Сырдарияда - Актебе 2, Жеriacap; 

К.Акишев. Зимовки - поселения и жилища 

древних усуней. 1969; Его же: о возникновении 

оседлости и земледелия у древних усуней 

Семиречья). 1970). Уйсшдердщ «Чаян-уши» деген 

кыстагы болганы тарихта да жазылган (Бичурин, 

1-80), улкен болмаса да Kiiiii-Kiiui калалары 

болганы да ашык айтылады (Бичурин, II, 

155). Олардьщ саяси, медени астанасы Чие (шие 

- Кызыл кала), кытайша чигу, 1ле езеншщ 

оцтустж (кунгей) бетшде, Алатаудьщ койнауына 

Kipe турган, Шыгыс Туркютанда туратын 

Аксу каласынан 400 километрдей терюкей батыста, 

Ыстыккелдщ шыгыс терюкешнде турган. 

Тарихтьщ айтуынша Чиеде уйсш басшылары 

туратын мунаралы сарайлар, конак уйлер болган. 

Аса кеп кала тургызган елдер гун мен кацлылар. 

Еундардыц кала мен кыстауды кеп тургызган 

жерлер1 Ортос, Коку-Нор, Дун-хуан, Шань- 

Шань (Лобнор), Тарим езеншщ алаптары, Халмил 

(Хами), тер1сксй Алатау, Турфан елкесь 

Жонгария сахарасы. Ол елкеш коныс еткен 

р гундардыц улы ордасы Хуан, Шаншань екейлер. 

1 Булардыц ортасынан шыккан алып ер Коян бар 

у кушш, Кытайга карсы жумсап, олардьщ i3i 

I кунбатыета болмауын ерекше кадагалаган. «До 

I 177 года до нашей эры гунны обьединили за- 

! паДные владения, утвердили Лэулан (Тарим, 

Лобнор), усунь, хусе (гузы) и 26 среднеазиатс- 

*ч ких владений. Жители владшин поступили хуннеких 

войск» (Бичурин, I, 54-55). 

63


) К^ытай елшшершщ хабарлауынша гундар 

Тарим мен Алатау елкесшде барлык жерге кала 

тургызуды ойластырган. Каланы, каншама 

камалдарды ecipece Ортос алабында Ke6ipeK етщ 

жасаган. «В Ордосе народонаселение (гуннов) 

умножилось, пастбища покрылись лошадьми и 

рогатым скотом». 

Ортоста жасаган гундардыц атакты коргандары 

Лун-гуан (Улы K°PFaH) оны тагы да Анжу 

н-гуан деп атайды. Бул - корганга б1здщ заманымыздан 

140 жыл бурын Кытай ecKepi ерт 

койып ж1бергш. Вувэй-Ортостеп гундардыц 

ecKi корганы, б. э. 223 жыл бурын Туман салдырган 

(III, 16). Шеусян-Сары езеннщ куншыгыс 

жагасында, Тохты-Хота каласына жакын 

жерде турган Ортостеп мыкты корган. Тунгуан 

(Тун-Корган) Шань-Си бойында, тагы 

баскалар. Тарихтыц айтуынша: «Хунны строили 

землянки на границе для наблюдения китайцев. 

Строение для пограничного караула называется 

эуто. Там жили военные пограничных 

караулов. (Б. I, 78 п) Мунда Кытайга карсы жасалган 

кеп коргандар, камалдар б1здщ заманымыздан 

III - I гасыр бурын Ортос алабында 

Коку-Норда, Дон-Хуанда, Лобнорда, Кунлун 

тауыныц шпнде, Таримде, терюкей Алатауда, 

Алтайда орасан кеп болган. 

Сондай жойкын, мыкты корганныц oip тамашасы 

Fao-Кюс-бшк камалы Модэныц кезшде 

гундардыц жасаган жойкын бекшю1, Ортос бойында, 

Лин-жун (Ин-Шань) тауыныц бшк асуында, 

Сары езеннщ Tenpi келден куншыгыска 

карай бурылатын жер1не карсы салынган улы 

мунара. Солтустш жене кунгей бет1 тепс 1мен| 

64

Элкей М аргулан 

мунарткан бшк таулар, кунбатысы Алашаннынм^ 

улы бархандары. Бул камал б1здщ эрамызга4 -^ 

деш н Ш гасыр бурын Модэнщ дэу1ршде салынган. 

Б1здщ заманымыздан 121 жыл бурын К^ытай / 

ecKepi жуз мыцдаган колмен келш ертеп, кира- (а 

тып кетедь Гундардьщ 6ip тобы Fao-кюеден г 

кашып, Шань-Шань (Лобнор), Кун-лун тауына 1 

кетед1. Жойкын камалды басцаратын гундардьщ щ 

алып 6eri Хуньше (Кунше) енд1 Кокунор, Дун- Г 

хуан, Лобнор олкесш бнлеп отырады. Ол жерге ^ 

де кыстау, корган, калаларды кобейте бастайды. 

Ортос (Ор тос) - гундарша- бшк алан еез1, 

кытайша Хэнан; уш жагын 6epiK eTin Сары 

езеннАн жагасына т 1релш, кунгей жагы ашык 

турады. Онтустжте корпл болып Шаньси елкес1 

жатады (Цинь-жун). Бул eKi олкенщ eK ^ i де ecKi 

дэу1рден гундардьщ аргы атасы хялардьщ (ка) 

жерь Ол б1здщ заманымыздан 1764 жыл бурын 

жасаган гундардьщ аргы атасы, оныц баласы 

Шунвей - Модэнщ (Бодэ) тупю атасы Хяшы Хя- 

Шань Ортосте 6ip таудыц жэне 6ip каланыц 

атында сакталган, оны жасаушы гундардьщ ел 

баскарушысы Хэлян (Кыран) деген Kici. Bepi 

келе Хяны Шофан деп атады. Бул жерлер мал 

багуга колайлы атакты таулар, олардьщ 1шшде 

гундардьщ аса жаксы корген таулары Инь-Шань, 

Рань-Шанъ, Лин-Шань, Мусун-Даба (Кокунордыц 

кунгешнде) Кун-Лун, Памир, Тянь-Шань, 

Актау, Рао-Шань, Алтай, Хангюй. Тундар осы 

айткан тауларга табынып, ол жерде жаз бойы 

той жасап, кунге арнап ас 6epin журдь Бул таулар 

дьщ 6 ip тамашасы Байдын-Тай (Байден- 

)Шань) ортасы, куыс, шыгатын аузы жок. Тундар 

6 5


одэнщ кезшде осы куыска Кытайдыц ханын 

жет1 апта аш камап, айткандарын ютетедг 

Гундардыц жершщ аты, калаларыныц аты эр 

уакыт езшщ елшщ атымен, улы тайпаларыныц 

атымен аталып отырады. Кытайша коп айтылатын 

создер «жундер», «жун-ди», «жун-и». 

Гундардыц улкен калаларын оз бепмен баскаратын 

жеке ханы, билер1 болды. Олардьщ Шанси 

елкесшде Шангун деген 6ip каласы б1здщ 

заманымыздан уш гасыр бурын деу1рлеп турды. 

Онда туратын - гун тайпалары: Байди, Чиди, 

Жунди. Кешнп уйгырлар осылардан тарайды. 

Ол тайпалардыц отырган каласы б1здщ заманымызга 

дешн III гасыр бурын жасалган. 

Тарихтагы ец бай улыстыц 6ipi - «Шан-Шан» 

немесе Лэулан, Лобнор келш щ жагасында, 

TopiM езен1н1ц бойында болган. Жазда кешш, 

кыс айларында калада туратын елдердщ багатыны 

- жылкы, сиыр, кой, баптайтыны - eriH. 

Бул жерде т1збектелген калалардыц орыны ете 

кеп. Ол Лобнордан бастап Памирге дешн созыла 

бередг Лобнор келшщ ез жагасында да калалар 

ете кеп, оныц ш ш де тарихта жш айтылатыны 

- уйпи - гун басшылары уратын Орда. ( 

Лобнордан кунбатыска, Давань (Фергана), 

Кацлыга, Чошыга дей1н агылып улкен жол жа- * 

тады. Оцтуст1кте Кунлун тауларыныц 1ш1нде ' 

Жокян деген 6ip улыс бар, оныц камалыныц аты 1 

Янгуан баскарушы гундардыц 6ip 6eri Кюй-Ху- i 

лай, кей1н Кытайга багынды (II, 172). Ек1нш1 

корган Кун-Лун, Дун-Хуаннан 170 ли кунбатыста 

турады. Оны баскарушы да гундардыц ал- I 

гаш 6eri - Дуй. Шань-Шанда (Лобнор) тураты нр

Э л к ей М а р гу л ан 

гундардыц 6ip кариясыныц айтуынша - 

жер1м1здеп атакты кала Исюн (Уйсш). Оныц 

жер1 ете Шурайлы. Кытай ecKepi ол каланы тартып 

алып, барлык гундарды кул eTin, кытай 

эскерше тамак дайындау уппн eriH eKTipin койды. 

Бул жер олардыц баска жерд1 корлайтын 

орталыгы болды» (Б. П. 176). 

Кул болган гундар Дун-Хуаннан Лобнорга 

дешн суармалы eriH салып, бекет жасап жолды 

тузетш жатады. 

Шан - жуннен тараган гундардыц улы тайпасыныц 

6ipi - «Екей жундерЬ>. Ортост1, Шан - Си 

елкесш колына мыкты устаган елдер. Олардыц 

тарихка белгш тайпалары Бэйди (Бэй-жун), 

Деле, Суан (Сюйян), Ожей. Сары езеннщ бас 

жагында олардыц салган калалары жаксы суреттеледг 

«Икюйские жуны для ограждения себя 

построили города, которые богдохан покорил 

себя. Китай завоевал у икюйцев 25 городов, коварно 

убил владетеля икюйских жунив в дворце, 

вслед за ним отправлено войско в икюи и 

его царство уничтожена Китай приобрел икюйские 

города Лун-си, Бэй-ди и Шанюн и для ог- 

> раждения себя от ху построил долгую стену». 

Екейлердщ Ортос (Кансу) бойындагы орталык 

каласы «Далай» деп аталган кейде «юсба» 

(чуба) деп те атаган, екейлердщ салты Жетюуда 

f жасаган юсбан (чубандарга) ете уксас. Мумюн 

I олармен аталас болу керек. Екейлер тарихта 

TYpiK каганаты деу1р 1не дешн кездесш отырады. 

Кунбатыс TypiK каганатыныц 6ip ханы екейлер 

L деп шыккан. Екеп - жебе хан деп керсетшген. 

ЦшКейш екейлер улы жуз казарыныц 6ip атакты 

67


}тайпасына айналды. Атакты хальщ акыны Жамбыл 

осы екей (Икюй) тайпасынан. Екейлердщ 

6ip тайпасы Деле Дун-Хуан мен Лобнордыц арасын 

коныстап отырды. IV гасырдьщ соцында 

«Fao-гюй» деп аталды, MOHici бшккуйме, кацка. 

Екейлер мен Kopnii Ортосте отырган гун тайпаларыньщ 

6ipî - кыны Лэуфан (Лаупан, Лапан, 

алпан), Байлан Аланку (Линьху) жундерь 

Олар Ин-Шан тауындары Гао-Кюе бекшюшде 

мыкты отырган тайпалар. Олардьщ аты мен айтылатын 

Ортос бойындагы 6ip астана каланы 

Лэуфан дейд1 (Б. I, 43 п. III, 37). Олардьщ мыкты 

TipeK кылганы Г ао-Кюе корганы. BipaK б1здщ 

заманымыздан 128 жыл бурын Ь^ытай ecKepi 

Гао-Кюе 6eKiHiciH жаулап алып, онда турган 

тайпаларды Teric куып шыгып, Шофан каласын 

тургызады, Терюкей гундарын Крян (Хоян, Хуян, 

Гуан) деп атаган. Олардьщ ордасын бекггкен 

улы мекеш А ктау Тянъ-Ш ань тауы ны ц 

солтустж-шыгыс бет1 Калул каласынан терюкейге 

созылып жатады. Бул олке мал еЫрудщ, егш 

салудыц байтак мекеш. Бул кунбатыс, терюкей 

гундарыц баскаратын алып ердщ 6ipi Коян 

(Хоян), барлык батыс елдерш оз1не мыкты багындырган 

жойкын батыр. 

Олардьщ улы ордасыныц 6ipi - Ьуоян (Дон 

Хоян), кешн Сюйбу сепебтерге мура болып 

калады. 

Крян улысын кытайлар «Чуан Жун», «Гуани» 

(жун), «жун-и» деп атаган олар кешн б1здщ 

заманымыздан 140 жыл бурын Кытайга багынып 

турды.

Гундардыц арасында кеп уакыт журш, Ар 

тешз1не дешн барып кайткан Чжан Кян мен Ган- 

ИннЩ баяндауынша, гун улыстарында калалар 

ете кеп. Олар Куншыгыс Турюстанда, Жонгарияда, 

Алтай, Тарбагатай, Тянь-Шань тауларында, 

Жетюуда, Сырдарияда, Арал тещзшщ жагасында 

жи! кездесш отырады. Сондай калалардын 

кеп жер1 Хатар - Дария, Тарим езеншщ 

бойы, Шань-Шань (Лобнор), Камул, Турпан, 

Кашгар елкес1, терюкей, куншыгыс Тянь-Шань 

тауларыныц ойпаттары. Камул елкесшде б1здщ 

заманымыздан уш гасыр жасаган ecKi каланыц 

6ipi - «Неж1хан», кытайша И-Чжеу «Ж^хан», 

Неж1хан каласыныц кунбатыс тершкешнде 

турган, «юн-жун», ecKi кала «лун» (казакша 

«улу»), кешн сенбилардыц астанасы болган. 

Онда едем1 сарайлар, табынатын храмдар, жаксы 

салынган уйлер кеп болган 

Гундар Турпан елкесш Гао-Чан деп атаган 

(Кацкалы ел), мемлекет орталыгы кытайша: Гао- 

Ган-га, Теримдеп аса кала. Бул жерде жиырмадан 

аса кала бар. Орталык каласы Жоха-Хота 

(6ipiHini гасыр). Оныц касында ecKi астана Карахожа, 

Лукчак, Пичан камалдары болган. 

Гао-чан улысына KipeTiH калалар Терим 

езеншщ бойында орасан кеп. Олар кебшесе 

Карашар тещрепне 6ipirin отырады. Карашар 

(Яньки) Лобнор келшщ жагасынан 200 ли Tepiскейде, 

Терим езенш щ жатасында турады. 

Оныц тер1скей шыгысында жаткан ecKi кала 

«Чаган-Тунге» Кара-шор дан 190 ли epi турады. 

(Б. III, 68). Екшии кала Халга-аман (Калкаман) 

тау ш ш де туратын кыстак, Карашардан кунгей 

батыска карай 90 ли жерде турады.


Карашар елейе-ине юретш 6ip атакты кала - 

Улунтай (Лунтай), гундардыц есю каласыныц 

6ipi. Карашордан батыска карай 680 ли (350 км) 

жерде турган. Б1здщ заманымыздан 103 жыл 

бурын кытай ecKepi киратып, гун басшыларын 

елпрш кеткен. Турюстанныц кунбатысында, 

гун дэу1ршде болган ecKi калалардыц 6ipi - Рума 

улысы epi кала. Ол жерден Хотан каласына 15 

кун ж у р т жететш болган. Аксу (Выньсу) каласыныц 

терюкей шыгысында турган. Кача (Куча) 

каласына дешн 670 ли (330 км) жер. Гуманыц 

ел1 тем1р ещцрю, жез корыткан. (Б. III. 198). 

Онымен керпп турган улкен кала Аксу (Выньсу), 

уйсшшц астанасы Чигудыц кунгей жагында 

610 ли (300 км), шыгыста Румадан 270 ли 

батыста турган. (Б. II, 199). Аксудан 100 шакырым 

кунгей батыста, Кекшал тауыныц бауырында 

турган 6ip каланы Юйту, (Уйту) деп атайды. 

Бул атакты Уш-Турпан каласы, халкы жаз 

бойы кешш, кыс айларында калада турады. Typi, 

мшгз1, кшмдер1 уйсшдерге уксас. 

Рундардыц ец улы ордасыныц 6ipi куншыгыс 

- Тянь-Шань тауыныц 6ip керкем жер1 Актаудыц 

терюкей бетшде. Бул басын кар баскан мал 

багудыц 6ip орталыгы, ец мьщты байлары осы 

арада турады (Б. I, 145). Ол Камул каласынан 

120 ли терюкенде, Баркел езеншщ бойында (Б. 

III, 13). Рундар к у п т кезшде Гао-ганды, Кучасты, 

Камулды осы арада отырып баскарган 

Жоцгария елкесшдеп мьщты калалар Ацшы 

(Аныпы), Тарбагатай жагында турады, енд1 6ipi 

Гян-Ин, оныц кунгешнде, Угу каласы EpTic бойынан 

орын тепкен. Алтай тауында Ненсу. Куай- 

Жен (Хуай-Жен) деген калалар болган. Жонга 

риядары гун тайпаларыныц орталык каласы - 

(Орда) Гин-Ман, онымен катар Утансысы 

улысы, Дан-Куан (Дан-Хуан) каласы, кеш нп 

Урумчи каласына карай Тарбагатай жагында 

турган. Тарбагатай тауын кытайлар Гинвэй- 

Шань деп атаган. Ол жер деп атакты тау Кара- 

Мацлай, онда Уто деген б е л г ш 6ip кала болган. 

Тарихтыц айтуынша ол жердщ адамдары уйд1 

дей1м тастан салып жургш. Тарбагатай тауыныц 

терюкей бет1нде «аркан керген» (деген) деп аталган 

тастан кетерш салган мунаралар (д1цгектер) 

болган. Бул ат бутшдей сол калпында казак 

ел1н1ц ес1нде сакталган. Н. А. Абрамовтыц жазуынша 

«Тарбагатай тауымен Саксан езен1н1ц бас 

жагында ерте заманда тастан салынган камалдардыц 

ipreci сакталган. Онда арасын тас пен 

кергон ею камалдыц орыны жатыр. Арасы 25 

шакырым. Казактар оны «керген тас» деп атайды. 

Bip корганныц узындыгы 8 шакырымга созылады» 

(Н. Абрамов. Река Черный Иртыш. 

Архив Геогр. общ. разряд 69, on. I, д. I). 

Барлык гундар, уйсшдер жасаган улыстарда 

(Жетюу, Тарбагатай, Алтай - Пазырык, Котанды, 

Шибэ, Ноинул) олардьщ аталарын ардактап 

жасаган салтанатты каб1рлер1 болган. Жетюуда, 

Тарбагатай тауында, Алтайда, Орталык Казакстанда 

олардьщ кыздарына арнап бшк мунара 

eTin тастан салган дщгектер}, тас уйлер! болган 

(Б. 1,214). 

Ец адемикп салгандары гундардыц басшыларына 

арналган -«Tenipi кут» (Б. I, 120) отыратын 

астана калалары - «Шанью-Чен», «Ша-


ю-Тан», олар Ортостыц кунбатысын жебелеп 

туратын Ин-Шан тауыныц бауырында, Fao-Кюе 

камалыныц касында болтан. (Б. III. 74). Сондай 

астаналардыц 6ipi -«Ян-Жан», «Мэушы-Ген», 

Ортос бойында б1здщ заманнан 95 жыл бурын 

тургызылган. (Б. I, 131). Рунныц алып беп Сюйбудан, 

езш Кытайдан коргау yrniH ЖельСай. 

корганын тургызады. (Б. I. III). 

Б1здщ заманымыздан ею гасыр бурын, Ортос 

пен Дуп-Хуанда каланы, корганды коп тургызган 

гунныц мыкты бектер1 - Кожей (Хючжой), 

Хунте (Хуньше). 

Рундардыц улы 6eri - Хуншенщ ордасы Су- 

Суаи (Цзю-цюан), Ортос бойындагы едем1 каланыц 

6ipi. Оныц терюкей жагынан Сары езен 

агып жатады (Б. III, 64, 66) Хуншенщ улысын 

«Жан-ие» деп атаган, б1здщ заманнан уш гасыр 

бурын белгип болган тайпа (Б. III, 70). Оныц 

билеген жер1 Ортос, Шан-си ордасы, елшщ кеп 

жерш б1здщ заманымыздан III жыл бурын 

К^ытай тартып алып, ез1не багындырады. Б1рак 

гундар сонда да мыкты болган Хуншенщ замандасы, 

гундардьщ улы бегшщ 6ipi Хожей (Хючжей). 

Оныц баскарган улысы «By-вей» Раньсу 

елкес1нде Кокунор, Дун-Хуан. Шань-Шань (Лобнор 

кел1), астанасы Гу-цзен (Вувей хан), XVIII 

гасырда кытайлар Лян-чжеу деп атаган (Б. III, 

16), Б1здщ заманымыздан 121 жыл бурын Кытай 

ecKepi Ран-Шань тауын жайлап отырган гундарды 

тепс1мен кырып, Хожейд1ц ел1Н тег1с1мш 

киратты, калаларын, мул1ктер1н талап алды. 

Хожейдщ ордасын шауып, Teric талап алды. 

Оныц ец кымбатты дуниес1 алтыннан жасаган

экесшщ алтын муЫш (скульптура) едг Хоже~ 

оран кун сайын табынып бас шп журетш едт 

Длтын мусшд1 Кокунор тауыныц сыртында 

турган Кун-Лун жартасыныц iniiHe-anapbin тыгып 

койган едь Кытай эскерi оны да зорлап таптырып 

алды (Б. I, 65). 

Кожей сиякты гундардыц алып бегшщ 6ipi 

Жаосын (Жаукасын). Ол Кытай мен шекарада 

узын камалдыц iprecinzje турган. Сондыктан 

Кытайга багынып, оныц эскер1не басшы болып 

журетш. Кытай ocKepi ец алгаш Ортоске келш, 

гундармен жойкын согыска юргенде, Жаосын 

езшщ эскер1мен Teric гундарга косылып кетедт 

Бундар оны ардактап Дун-Хуан бойынан жаца 

кала салып бередь (Б. I, 66). 

Ортосты баскарган гундарды ц 6ip 6 eri 

Хелян-Бабо (Кыран-Бабо), б1здщ заманнан уш 

гасыр бурын осы элкенщ бойында Тунван деген 

6ip кала салган (Б. III, 76). Сары езеннщ 

куншыгыска бурылатын жер1не карсы б1здщ заманымыздан 

212 жыл бурын Гю-Гюан, Юн-Жун 

деген калалары турган. 1 2 1-жылгы жорыкта, 

Кытай оларды TericiMeH басып алады. Бундардыц 

сондай ecKi калаларыныц 6ipi - Сумо, Раосян, 

Шан-гу, Шань-юнь калалары. 

Шань-юнь б1здщ заманымыздан VII гасыр 

бурын Кансуда жасалган гундардыц ец есю 

Каласыныц 6ipi. Ол каланы мекендеген тайпалар 

Байди, Чиди, Жун-ди. Олар 6epri кезде аты 

шыккан уйгырлардыц аргы Teri. 

* * *


Рундардыц аскаралы жумысыныц 6 ipi - 

кунбатыс пен куншыгыс арасында отырган тайпалардьщ 

тыгыз байланысы, олардын арасында 

сауда iciH кушейту. Ол унин улкен кер>ен 

жолдарын кушейту. Бул мэселе Модэнщ оз заманында 

бшк сатыга жетп. Оньщ баласы Лаошан 

61зд1н заманымыздан бурын 177 жылдары 

Каспий тен1з1не дешн барып кайтты. 

Кер>ш жолдарын Ортос бойындагы улы сарайдан, 

Fao-Кюс камалынан кунбатыска созды. 

Ол eKi елдщ кер>ш жолы едi. Bipe/i оцтуст!к жол, 

Кунлун тауыныц терюкей етепмен журетш. Fao- 

Кюе камалынан шыгып, Кокунор, Дун-Хуан, 

Шань-Шань (Лобнор), Хотан, Яркент (Сюгюй) 

елкесшен етш, Памир тауы аркылы Даванга 

(Фергана), Кдцлыга, Бактрияга баратын. Еюннп 

солтуспк жол, Камулдан (Хами) от-eTin, терюкей 

Тянь-Шань тауып жагалап Рао-Чан, Жонгария, 

уйсш аркылы, Щу, Талас езеншщ бойы, 

Сырдария, Арал тещз1 аркылы Хорезм (Ургенчire) 

OTeTin. Б.з. Ill - 1 гасыр бурын ол елкелерд1, 

ол кер)ен жолдарын баскарып отырган гундар 

болды. (Б. И. 170). 

Кытайдьщ богдоханы У-дидщ кезшде (б1здщ 

заманымызга дешнп (140-87) жылдарда) Кытай 

гундардьщ соцына Tycin, гундарды TericiMeH 

куртудыц жолына туст1. Алдымен Ортост1 тартып 

алды (б. з. 124 ж. б.). Tipi калган гундар 

Кокунорга, Дуи-Хуанга, Куншыгыс Туркютанда 

елдер1не барып косылды. Кытай ещц ол жерлерге 

де шабуыл жасады. Б}здщ заманымыздан 

123 жыл бурын, саяхатшы Чжан Кян мен ескер 

басы Ли бастаган Кытайдьщ мыцдаган inepyi

Я лкей М аргул ан 

гуНдарды шабуга келш, согыста жецшш, JT 

туткында калады, Чжан Кян езер-взер кутылып 

шыгады. Кытай момын жаткан ел Даван (Фергана) 

елкесш де ез1не каратпакшы болады. Сез 

тарту ушш алдымен аргымак ат суратып елппсш 

яабередг Фергананьщ 6eri елинш «сен мэнц ecKi 

жауымсын» Деп Узген (ю) каласында атып 

0Лт1ред1. Кытайлар оган ештесш, Даван елщ 

киратып кел деп отыз мьщ ескер ж 1беред1 согыс 

болады. Даванды аман алып калуга гундар, 

уйсшдер, кацлылар кемектеседг Кытай ecKepi 

куш керсете алмай, арып ашып елше кайтады. 

«Вторжение Китая в Давань произошло в 99 г. 

до н. э. Хунны в больших силах окружили 

китайское войско и оно едва спасся» (Бичурин). 

Демек, кунбатыс гундары б1здщ заманымыздан 

50 жыл бурын, онан кешн де ете мыкты болган. 

«Вся страна находилась под ордой хуннского 

князя хоян... хунны владея ею, препятствовали 

Китаю иметь сообщение с западными владениями» 

(Б. III, 57). Екшпп жершде айткан «Хоян 

полковластно управляет заладным краем» (Б. II, 

218). Бул б1здщ заманныц 123 жылдары едг 

Алайда, Кытай гундарга карсы шабуылын 

токтатпайды. Олар Ортостан кешн Кокунорды, 

Дун-хуанды ез1не каратады. Куншыгыс Туркютанга 

да неше рет шабуыл жасап кеп гасырлар 

ш щ де жещп ала алмайды. Ерте кезде оларга 

гундар карсы турса, кешн уйгырларда катты 

кареылык керсетедь Кытайдыц куншыгыс 

Туркютанды жаулан алуы XIX гасырдыц екшпп 

жартысынан кешн гана.


Орта Азия гундарыньщ медениет орталыгы 

еткен жер1 Жетюу, 1ле, Шу, Талас каласыньщ 

бойы. Бул жерде олар улы мемлекет жасап, Талас 

каласын ездер^не астана eTin кетередь (Б. 1, 

90, II, 184; 229). Талас ол кезде Орта Азиядагы 

ен атакты каланьщ 6ipi, Самарканд сиякты улкен 

орында болган. Екшпп улкен кала 1ле 03eHi бойында 

керкейген уйсш дердщ астанасы Чигу 

(Чиге, Шие - Кызыл), ушшпп улы кала, epi 

6epiHffl де ecKiperi, Шу езеш жагасында керкешп 

турган. Сыма Цянньщ «тарихтыц 6eirepi» деген 

жазуында айтканы: «Шу - 6ip улкен мемлекет. 

Кунбатыста Кытайдан кеп алые жерде турады, 

мацайы шел Онда турушылар езшщ едет1, 

зацы бойынша мал ecipeTiH жундер» (Сьша 

Цянь. Избранное, 1950, 124). «Жун»-гундардьщ 

аргы Teri екешн 6i3 жогарыда келт1рдж. Шу езеш 

бойында Александр Зулкарнайн заманында 

улкен Шу каласы турганын Махмуд Кашгари 

де айтады. «Ескещцр Зулкарнайн кезгнен бурын 

жасалган ecKi кала - Шу. Оны салдырган Шу 

дегеп ел баскарушысы. Бул сездщ курылысына 

ерекше мен берген галым В.В.Радлов. «Древнейшая 

крепость Шу, построенпая владетелем 

Шу, как бы современником Александра Маке- < 

донского. Крепость существовала в такие время, 

когда городов Сайрама, Таласа и Баласагу- ( 

на еще не было. У казахов вместе звука Ч. заменился 

звук III и река Чу называется Шу. Очень 

вероятно, такое же произношение было тогда у 

тех тюрок, которые жили па ‘берегах Чу». 

В.В.Бартольдьщ аудармасы. В.В.Бартолъд осы 

ойды дурью деп бшген Чу езеш бойында жасаган 

турштердщ сейлеу! б у п н п казактардын


сейл^мен б1рдей болган. Демек, бул уйсш м 

гундардьщ заманы. Рундар, уйсшдер, кацлылар 

ху ecKi заманньщ езшде Казакстан елкесшщ кеп 

жершде кала медениетш жасаган улкен улыстар. 

Олардын калаларын бугшге дешн сакталып 

келген 1здер1 Жетюуда, Шу бойында, Таласта, 

Сырдарияда, Арал тещзшщ жагасында сакталып 

келедг Олардьщ жаркын турш уйсшдердщ 

Чигу каласы, Шу астанасы, Талас каласы, Сырдарияда 

Ж е т с а р уш ндш ете анык сипаттайды. 

В.В.Радловтыц зертт^чнше «в середине III 

в. до нашей эры могущоственные государства, 

которое китайцы называют государством хунну, 

достигшим в царствование Модэ (Бодэ) наибольшего 

развития. Они распадаются на тюрков 

западных и восточных, враждующиу друг с 

другом, но соединенных вместе лишь благодаря 

Модэ (Бодэ). Солардыц 1иинде кыпшак, огыз 

(кайы), кыргыз, Динлин (телецпттер), кунбатыста 

уйсщ кацлылар. (Радлов, об уйгурах). 

Рун тайпасы, жубан (губан) улысы жасаган 

калалардыц, коргандардыц калдыгы Талас езеш 

бойында аз кездеспейдь Соныц 6ipi атакты 

Туймекент каласы. Бул гун деу1р1шн калган есю 

каланыц 6ipi, Жамбыл каласынан 45 километр 

терюкей шыгыста, Тас-Акырга таяу жерде тура- 

Ды. Туймекент каласыньщ сыртын жойкын 

Камалмен беютш, оныц сыртын тагы да терец 

ормш коршап, сумен толтырып коятын болган. 

Камалдыц мыкты кабыргасын куйд1рмеген, еш 

45 сантиметр жалпак юршштермен калап шы- 

Гарган. 1ргес1не мыкты тас тесеген. Каланыц 

Узындык; мелшер1 жарты километр шамасында


ете улкен, осы кунп сакталган бшктш 20-дан 

35 метрге дешн. 

Туймекент каласын коргайтын терт кабыргасы 

теп с 1мен бшктеп мунарамен (баганалар) 

пзбектелген. 0 p 6ip кабырганыц езшде катаркатар 

тургызган жет1 багана жойкын турде суреттеледг 

Ец керемет eKi багана (фортификация) 

каланыц Kipep аузына, ею жагына б1рдей алып 

куш берепн, сеулетп турде бшкке кетере шыгаргаа 

К^ала тек мал ecipeTiH жарты кешпел1 

елдеп калган мура. Оныц ш ш де тек кана жазды 

кун1 пайдаланатын кшз уйлер, жещл уйлер, 

кару-жарактар турган. Бул Туймекент сиякты 

калаларды совет галымдары «городище - убежище» 

жан коргайтын камал» деп атаган (Толстов. 

По следам древнгхорезмской цивилизации). 

Bip кызыгы, Туймекент каласыныц архитектурасы, 

мелшер1 тепсгмен Сыр бойында турган 

Ж епасар калаларыныц К ¥Ры лысымен б1рдей. 

Ж епасар калаларын тургызган юрпштермен 

б1рдей жалпак: 40x30x9. Kipnim куятын балшыкка 

сабан косып отырган. 

Туймекент Тас-Акыр сарайына жакын жерде 

тургызылган. Демек, бул Тас-Акыр дыц езш 

жасаган гун тайпасы жубандар. Оныц бппей 

калуы б1здщ заманымыздан 36 жыл бурын 

кытай ecKepi Талас каласына шабуыл жасап, 

Шижыды елт1рш кету1мен байланысты болу 

керек. 

Ал Тас-Акырга кершшес Кызыл-Кайнар 

ушндкп, Ka3ipri Жамбыл каласынан 25 километр 

куншыгыста турады. Кытаймен согысып журген 

ecKi деу1рде ол Талас каласын коргау yinin оныц

Элкей Маргулан_______________________ 

алдынан кытай эскер1не карсы курган и ы к т ы Л 

камал болды. Оныц юршштен жасалган керемет'V 

кабыргалары орасан мьщты, калыцдыгы 3,15 

метр, сакталган бинспп 6ip жарып метр, узын- > 

дыгы 35 метр. Кдбырганыц бетш жаксылап сы- L 

лаган майлайтын балшыкка, куятын юрпннке J 

шоп сабан косып отыргап. 1 

Корганныц ер екш ел т - кабырганыц iniKi ( б 

кабатынан, ылги т\к бурышты узын уйлер | 

тургызып, сырткы кабырганыц бушршен оц 

атар тес1ктер шыгарып отырган. Кунгей, Tepicкей 

узын уйлерде тесштерд1 кабырганыц 6ip 

бшкппнде жасаган. Bip кабырганыц езшде 20- 

дай ок ататын тесштер болган. Барлыгы согыска 

арналган. 

Корган кабыргасына койылган 50 жастагы 

6ip адамнын кабыры табылган. Осы Kici б1здщ 

заманымызга дешнп 36 жылы кытай ескершщ 

колынан елген болу керек, басында канжардьщ 

ушы тиген TeciK калган. 

Ол KiciMOH 6ipre гун енершщ улкен ек ш болган 

болу керек. Мойнына суйектеп жасалган 

сыбызгы асынган елген адам табылады. Сыбызгыныц 

6ip 6eTi шыгыцкы, 6ip 6eTi куыс, ортасында 

улкешрек Teciri бар, онымен катар ею 

жагында ею KiinipeK Teciri бар. Typi Болат Сарыбаев 

архившде турган сыбызгылармен бгрдей 

(Академия музешнде). EKiHmici - едем1 ернектелген 

белдш, кшмд1 едемшеп ернектейтш алтын 

калка, алтын аттын MyciHi, алтын жага (мойнында 

ж аткан). Булардыц барлыгында уш 

бурышты не т 1к тарткан алтын буршактармен 

(Квмкерген, кейб!ре/лер!не асыл тастар таккан. Ец 

79


кызыктыларыныц 6ipi - гундардьщ узын селе- 

6eci (74 см) канжары, тагы баскалар. 

Талас бойындагы гундардьщ тамаша етш 

жасаган 6ip корганы Шел-Тобе, Жамбыл каласынан 

45 км, Кызыл-Кайнардан 20 километр 

куншыгыста. Ац Шолак ауылыньщ касында 

турады. Оныц келем1 Кызыл-К^айнардан улкенipeK. 

Архитектурасы, уй салу Typi Кызыл-^айнармен 

б1рдей. Оныц кабыргасында да ок ататын 

TeciKTepi соншалык кеп. Кызыл-Кайнар мен 

Шел-Тебенщ жобасы Тас-Акыр нускасына ете 

жуык, 6ipaK курдель Будан кершетш жаркын 

делел epi бугшге дешн сакталып келген ipi калалардыц 

ymmjici гун мен уйсшдердщ кацлыларды, 

олардьщ урпагы болган огыз-кыпшактарды 

карлуктарды ерекше ардактай, ecKi Казакстан 

елкесшде кала медениетш еркендеткш осы ерлж 

суйген елдер екеш кер1недк 

Тундардыц екшпй 6ip медениет орталыгы 

Арал тец1з1н1ц жагасы, Амудария мен Сырдарияныц 

теменг1 алаптары. Ол жерге гун тайпалары 

Жет1 судан ерлеп келген. (Толстов). Ол жерд1 

ecKi деу1рден коныстаган гун тайпалары Абдал 

(эфталит), Кердары (КердерО, Дай (Адай), 

жубандар. 

Тундар - мыцдаган жыл улы сахараны коныстап, 

ездер!нен кеп урпак, бай медениет калдырган 

ел Олардан урпак болып калган елдер 

уйсшдер, кацлылар, огыздар, кыпшактар, аргындар, 

коцырат кияттар, наймандар, керейлер, 

уак-уцпттер, латтар. Булар мура eTin калдырган 

калалар Сыр бойында, Жетюуда, кунбатыс 

Казакстанда, Мацгыстауда орасан кеп. Олар-


дыц шйнен ец жойкындары Сайрам, Суткент 

Отырар, Турюстан, Саурам, Сыгынан, Кауган- 

Ата, Артык-Ата, Баршынкент, Жент, Огыз-Дабан, 

Хорасан-Ата, тагы одан баска Сыр бойы 

мен Каратауда толып жаткан езге калалардыц 

ушнд1лер1 (Субанкент, Ягакент, Баба-Ата, 

Кумкент, Кенжек), тагы баскалар. 

Жетюуда болган атакты калалар Шу, Баласагун, 

Талас, Барсхан, Отльщ (Атлах) Шельж1, 

Чегш (LLIeKTi), Кулан, Мерке, Ашпара, 1лебалык, 

Куяш, Ею-Огыз, Киялык, Kimi-Талас, тагы баскалар. 

Бул айтылган калалардыц барлыгы ете 6epiK, 

баска елдщ жаулауына карсы мыкты етш жасаган. 

Олардьщ сырткы камалдары ете 6epiK, 

кабыргаларыныц, бурыштарын мунара т1збепмен 

6eKiTin, KipeTiH алып какпаларын мыкты 

баганалармен бшкке кетерген. Олардьщ iuii едемшеп 

салынган MerniT, мед1ресе, конак уйлер, 

кер^ш сарайлар. Бул тамаша калаларды кейб1р 

зертт^шшер сахараны коныстаган тайпаларга 

KenciHin, оны жасаушылар ауып келген бетен 

адамдар деп тусшген. BipaK бул шындывда келмейтщ 

кате, агат айтылган. Оны кеп айтатын 

ocipece немш галымдары. Бул калаларды жаксы 

тексерген галымдар С.В.Киселев пен С.П.Толстовтыц 

зерттеулер1 зор шындыкка суйенген. Бул 

калаларды мекендеген тайпалардыц едет-гурпы, 

медениет Typi, колешршщ калдыгы, ернектер1 

тепс1мен кешпел1 не шала кешпел1 тайпалардыц 

тумаеы. Б1здщ аяулы галымымыз муны ете жа- 

РКын турде суреттегсн: «Семиречье славилось 

своими городами, центрами ремесла и торгов-


переходили чорез Сыр 

Глотая от пристеснения кровавые слезы 

Приходили мы в эту сторону, испускав вопли 

Рыдая, проливая кровь из глаз 

Приходили мы и жаловались царю ислама. 

(VII-VIII г.) 

Бул ете ерте уакытта, Эбшхайыр, Шайбани 

ханныц казактарга булшшшк салган кезь Халыкты 

Сыр бойындагы калалардан куып шыгып 

жудеткен кезь Муны Шайбани ханныц 

жорыгын жазган Рузбаханда осылай ашык жазады. 

«Шайбани хан казактардыц мусш таска 

табынуын кешрдщ ici деп, оларга газауат согысын 

жариялайды... BipaK казактар ©3iHin жойкын 

кунпмен, ж анкепш е р л т мен дуниедеп 

белгш елдщ 6ipi, Шайбанимен 6ip туыскан, ата 

Teri 6ip ел (Рузбахан. Записки бухарского гостя, 

62-64). 0з1мен 6ip туыскан ондай елмен согысып, 

03iH боска кинау, ез жершен e 3i айрылганмен 

б1рдей бол ар едг 

«Казакпен согысуда кандай i3rmiK бар. Муны 

ханныц ез1не айтсам, ол меш де жерге тыгар едЬ> 

дейд1 Рузбехан. Mine осындай окигалар казак 

халкыныц урешн ушырып, каладан 6e3in кету, 

каланы кез жасымен жоктап, жырлаган. Гун, 

уйсш деу1ршде салынган калалар туралы да 

казак тш нде едем1, гажайып хикаялар ацыздар 

жаркын турде сакталган. Соныц 6ipi «Деу Ажы 

не Алангасар алып». Оныц Туймекент пен Тас- 

Акырды калай тургызганы туралы. Бул ацыз 

араб карпымен тура казак тш нде жазылып калган. 

Оны кеп айтатын ecip ece бурынгы Талас 

езеш бойында отыратын казак ауылдары. Казактыц 

мундай жаркын ацыздарына ерекше ме 

6epin, оны бастырып шыгаруга улес коскан 

галымдарымыз П.И.Лерх, С.М.Дудин, В.В.Бартольд 

(т. IV, 37-38). Г.Н.Потанин (Восточные 

мотивы, 176), В.А.Каллаур (Киргизская легенда 

о постройке Акыр-Таша, Ше-ц, А. (Недостроенный 

храм. ТВ. 1913, 103). 

Бул ацыздыц ерте кезде казакша жазылган 6ip 

сулу варианты. «Тас-Акырды» жазып алган 

С.М.Дудиннщ варианты Алацгасар деу алып. 

Ол Туйме деген 6ip кызды суйген. Кыз айтты: 

сен маган кала салып, сарай тургызып берсец, 

саган тием1н,- дедг Алацгасар оны куп алып, 

Бота Мойнак тауынан деу тас тасып, Тас-Акырдыц 

кабыргасын тургызды. Оны бшрген соц, 

Бота Мойнак тауын Kecin, Талас езеншщ суын 

осы арадан егюзбекпп болды. Сол кезде ол екшпн 

6ip сулу кыздыц соцына Tycin, Тас-Акыр б1тпей 

калды. 

Сондыктан оны «Алацгасар» деп атады. 

MeHici ауыздыкеыз кеткен деген угымды 

бодцредь (Бартольд, IV, 37-38). 

Туймекент пен Тас-Акыр сарайы туралы ерте 

казакша жазылган 6ip ютабын тауып алган 

аяулы галым А.А.Диваев ютапты жазушы Тастебе 

болысында 6ip кыстакта туратын Тауке 

молла Нурабаев деген Kici бул ютапка А.А.Диваев 

В.Н.Андерсенмен косылып тусшштеме 

жазып, казак текстш орысша аудармасымен 

Косып, Н.Ф.Катановтыц алгы ce3i мен Казан 

университетшщ журналында басып шыгарады. 

Нурабаевтыц ацызы бойынша Алацгасардыц 

шын аты Ажы. Ол орасан узын бойлы болган.


ер жузш топан су каптаганда, ол Ажыныц т1зеcirai 

аспаган Ацыздыц баяндауынша «Бурынгы 

заманда Алацгасар атты 6ip дэу болыпты, оныц 

Арсалац Алып деген баласы бар екен. Ек^ч жер 

аралап келе жатып, Бота мойнак, Алматы, Марат 

а деген жерлерге келшть Бота Мойнак Талас 

езеншщ жагасында болады екен, ол жерге алыптар 

«Туймекент» детен шаЪар тургызады. Бул 

е к ф де атакты батыр екен, тагы да «Акыртас» 

деген каланы тургызамыз деп кецес курыпты. 

Екеушщ ерлшпен серттескен уед еа бойынша, 

eKeci тас калап жатса, баласы таудан тас тасып 

туратын болыпты. B ip a K eKeci баласына жанжагыца 

карама дейд1. Алып бала бурылып караса, 

анадайдан 6ip сулу ейел eTin бара жатыр екен. 

Ж1пт сулуды кере сала соцына туседь Кыздыц 

аты Туйме екен, оган ж 1п т бурыннан гашык 

екен. Ж1пт кызга барып: «Маган ти» дейдь Кыз 

айтады: «Тастан шаЬар салып берсец, тиемш» 

дейдь Алып оган кала салып бермекип болады. 

Алацгасар алып Бота Мойнак тауынан тас тасып, 

кала тургызады. Бота Мойнак тауын жырып, 

Талас езенш щ суын каланыц касынан 

етюзбекнп болады. B ip a K Алацгасар алып тагы 

6ip сулу кызды кергенде бурынгы кызын да, салатын 

каласын да умытып кетедь Эйткенмен, 

кала салмаса да бул Алып елген соц оныц сирагынан 

Амудария суына Kenip салыпты-мыс. 

(«Акыртас» epTerici) Екшпи 6ip ертеп - ецпмеде 

Тас-Акыр туралы былай дейдп кундерде 6ip 

кун ж1пт жол журш 6ip mahapra кез келедь Келсе, 

бул iuahap калпымен таска айналыпты. Уйлер1, 

нерселер^ отын кескен юсшер турган-турган 


жершде балтасымен тас болып калыпты. Keft6i 

адам отын кетерген калыпша тас болган, кейбь 

реу кешеде келе жаткан калпында тас болган. 

Ж1пт бул каланы аралап, ханныц ушне келсе, 

ханнын жалгыз кызы бар екен: кыз елге жар салып 

осы каланы жацадан тургызып берген Kicire 

куйеуге шыгамын дейд1 («Тас болган mahap» 

epTerici (Каз. Акад. ютапханасы, 100). 

MiHe, бул кeлтipгeн epтeгi-eцгiмeлepдiц Heri3i 

жогарыда айтылган кала турмысына байланысты 

тарихи шындыкка суйенген. Бул ацыздардыц 

сарынына Караганда, казак халкы 6ip кезде 

кала турмысын да жаксы бiлiп, оны мен байланысты 

ецбек ici казак халкыньщ ертеп, жырында, 

ацыз сездершде ете ашьщ суреттелген. 

К^ала турмысыныц сарыны тек халык жырларында 

гана емес, ол кеп тарихи монументте, 

бшк мунаралар туршде сакталып келген. Оны 

6ipiHini рет жаксылап айтып кеткен Х1П гасырдагы 

француз саяхатшысы Вильгельм Рубрук. 

Оныц айтуынша, «кумандардыц (кыпшактардыц) 

едет1 бшк дщгек,- ycTi шошак бшк уйлер 

тургызады, кей жерлерде юршштен салынган 

бшк мунаралар кepдiм, тасы жок жepлepдiц 

езшде тастан салган уйлер жш кeздeceдi. Кдбыргалардыц 

терт бурышында бшк тастан калап 

шыгарган кулактары бар, демек терт кулакты 

там. (Рубрук. Путешествие в Бостонные страны, 

80). Муныц барлыгы казактарда сакталган. Ец 

тамашасы дщгек баскыштар (дыц), мен, узын 

мунаралар. Олардьщ Keft6ipi осы кунге дешн 

еакталган. Оны Домбаул, К°зы Керпеш-Баян 

сулу кешеш, Коркыт-Ата мунарасы, Бикем


унарадан, Сараман-Коса, езге толып жаткан 

Торгай, Улытау бойындагы уй тастар, дындар 

ашык турде керсетедь Булардыц K eninm iri 

Аякоз бойындагы «Козы Керпеш - Баян сулу» 

кешеш сиякты, тастан суш рлеп жасалган 

кумбезд1 монументтер. Мумкш, Рубрук 1253- 

жылы Аякез жолымен журш еткенде, «Козы 

Керпеш» кешеш керкем туршде туруы гажап 

емес. 

Бул сиякты, бузылган кумбез уйлердщ ecKi 

орны келген, «кумбездер», дыц «дщгектер» 

Казакстан елкесшщ талай жершде ушырасады. 

Мундай ecKi муралар ecipece Алтайда, Жетюуда, 

Арка жершде, Сырдария елкесшде, Мацгыстауда, 

Каспий, Жайык бойларында жш кездеседг 

Кырда ерте кезде салынган тас уйлер туралы 

Meuihyp Жусш Кепеевтщ жазгандары тарихи 

жагынан ете багалы. Ол юсшщ айтуынша 

ногайлы-казак халкыньщ ескер басы ж т т т е р 1 

айдалада жургенде, тас корган уй жасайтын болган. 

1Ш дерт1 езен ш щ аягы нда туратын, 

«Акжар-сасай»- сол ногайлы кыпшактардыц 

хандарыныц орда кылып, так орнаткан жерг 

Есш, Нураныц арасындагы улкен айдын «Тоганастыц 

токсан ею келЬ>- ногайлы-казактардыц 

жойкын eriH салган жерлерь «Кызыл-мола», 

«Сулу-там», «Сырлы-там», «Хан-суйеп» солардыц 

жедшерлерЬ) дейдг (Meuihyp Жусш. Сары- 

Арка. 1907, 2-4 б). Бул eriH салу ислам дшшщ 

салтымен байланысты нерсе емес, ол бурынгы 

мал ecipy салтымш катар шыккан шаруашылыктыц 

еюнпп Typi дейдг Оны XIV гасырдыц саяхатшысы 

ибн Батута да делелдейдг Сахараны 

коныс еткен елдер (сак, гун, уйсш, кацлы, огыз 

кыпшак, одан бурын чань-чунь бакташылык 

турмыспен катар суармалы eriH шаруасын да 

жаксы бшш, кала турмысымен тыгыз байланыстырып 

отырган. Тарихта кеп айтылатын суармалы 

епндер (Махмуд Кашгари), бул кунде жер 

болып кеткен, Жетюу, Сыр бойындагы толып 

жаткан ecKi калалардан соц айткан елдер дш калган 

тарихи муралар. Сондыктан ертедеп кала 

салып, суармалы eriH салган тайпалар кейб1р 

галымдардыц уст1рт1н айтканындай соншалык 

«тагы калпында» калган жок. Энгельстщ ecKi 

грек рулары туралы айтканындай, медшиеттщ 

белгий сатысына кетершш, ауыз едебиетте, 

б1рсыпыра белгшер калдырган. 

BipaK, ол кездеп медениет улплер1 узак 

гасырлар ш ш де жойылып отыргандыктан, б1зд!ц 

тусымызга тек солардыц тарихи сшемдер1 гана 

жетш, Ke6i умытылып калды. Сондай тарихи 

белгшер калдырган ерте замандагы гун, уйс1н, 

кацлылар ескертюштердщ айтуынша Жетюудагы, 

Сыр бойындагы кеп калаларды мекшдеп, 

ез алдына зац жасаган елдер. Уйсшдер - осы гун 

мш кацлылардыц 6ip тарауы. Олардьщ жылкысы 

сулу, аты ж уйрк келед1, сыйыр, кой еаредг 

Жуз1м, миуа жемютерш егед1 - муны жазыл кеткш 

VII гасырдыц саяхатшысы-Суанзан дегш 

Kici. Саяхатшыныц айтуынша: Алатаудыц езен- 

Aepi кебшесе куншыгыска карай агады. Шу 

озешнщ бойында - Шу дегш улкен кала бар, бул 

Канада кешпел1 халык пен саудагерлер аралас 

тУрады. Шудан жогары б1рнеше калалар бар, ол 

Калалардыц ep6ipimn жеке-жеке баскарушыла-


}ры бар. Бул калалардыц барлыгы TypiK хандыгына 

карайды. Астана каласы - Талас (Жамбыл 

каласы). Булардьщ оцтустш беткешнде муз баскан 

бшк тау, сансыз келдер бар. Ол таудан 

швлейтке карай б1рнеше езендер агып туседг 

сондыктан, ол жерд1 «Мыц арна» деп атайды. 

(Бичурин, III, 220). Демек, «Алацгасар - алып» 

вцпмесшде казактыц еск1 тайпалары бакташальщпен 

катар, кала турмысында жаксы кергеш 

едем1 суреттеледг Оны Сыр бойындагы калаларды 

казганда оныц Шнен казак OMipiMeH байланысты 

жаркын нерселердщ куйылып шыгуы 

аньщ сипаттайды. 

Демек, журт кала салудан ешуакыт у м т н 

узбеген. Эбш хайыр мен Абылайдыц патша 

уюметане арыз 6epin, кала салуга руксат бер деп 

сурауы соныц 6ip двлель 

Кала, кент туралы айтылатын казак ацыздарындагы 

ерекшелш, кала турмысыныц сарыны 

кебшесе кыз атынан айтылады. Мэселен, ecKi 

деу1рдеп кала салу меселес1 «Туйме кыз» 

(Туймекент) атымен байланысты болса, Касым 

хан кезшде Нигар ханы атынан айтылады (XV 

г.). Нигар ханда Касым ханныц жецгеа, Жэдш 

ханныц Шайбани хан заманында жаугершшктен 

epi елген сон Нигар ханымныц баласы Тайырга 

айтканы: «Енд1 6i3 бул мацгыттыц ортасында 

калмайык, картайган шагымда кала 

ш ш д е болайын, меш Магулыстандагы Жет1 

niahapra алып бар» дейдь (Мухамед-Хайдар. 

Тарихи Рашиди.). Бул да казак кауымыныц 6ip 

кезде кала OMipiMeH айналысканыныц белпсь 

Арык казып, шел жерд! суару, тас тасып кала

саду (Акыртас, Сынтас) ол кездеп Ац Кебек 

Мацгыс. Алацгасар алып сиякты ацызга айналган 

ерлердщ мшдет1 болган. 

Казак кауымыныц откен гасырларда кешпел1 

турмыс пен отырьщшы турмысты б1рдей салт 

кылганы, e c ip e c e Г.Н.Потанин жазып алган 

казак халкыньщ ертеп-ецпмелершде ашык айтылады. 

Ол ертеп-ецпмелерде казак руларыныц 

б1рде кешпел1, б1рде отырыкшы eMip кеппргеш 

айтылады (Г.Н.Потанин. Казахские и алтайские 

легенды, 54). Казактыц ецпмел1 жырына непз 

болган - сымбат енершщ 6ip Typi гундардыц ою 

улгшер1 (орнамент), оныц казак халкыньщ ернегшде 

сакталган Typi. Казактыц ертеп-жырларыныц 

сулу болатыны сиякты, оныц агашка, матага, 

кшзге, тем1рге, суйекке тагы баска затка 

TycipreH ою улгшер1 де сондай ернекп сулу болган. 

Есю сак, гундар, уйсщ кацлылар, бурынгы 

гректерше, ою улпсш геометрияльщ ушюл, 

киыкша, кошкар мушз турлер1мен келйрген. Тек 

кана 6ip сызыктыц уйкасымен калмай, олар геэметриялык 

шецбер, цилиндр турде де ер алуан 

улп шыгарган. Огыз хан мен К°ркыт ецпмелершде 

кeлeтiн «ж1бек юлем», «айшык кесте» - осы 

сиякты неше тустщ тогысуынан шыккан геометриялык 

ушюлдердщ ернектерь Казактар ернекке 

(кестеге) геометрияльщ мотивпен баска 

е а м д к турлершде, гул, есиел1 шептерд1 де алган. 

Ац ©MipiHeH: кус - бурют, каршыга, туйгын, 

турымтай, торгай, кшк, куралай, аркар тер1зд1 

ацдармен, не олардьщ мушздерш кестелеген, 

жуйрпс, сулу аттыц басын да салган. Ою, кесте, 

Кырнау, безеу, какыс icira казак руларыныц пай-


аланган заттары: балшык, тас, агаш, кола, жез, 

мушз суйек, туйенщ, койдыд жуш, ешкшщ 

T y6 iT i, мата, тагы баскалар. Есю ернекте тем1р 

сирек кездеседь Алайда, тартпа таралгы, белбеу, 

ертурмандагы ою-орнектер тем1рден ютелген. 

Бул айткан орнамент (ою-улп) сарындары 

6ipa3 гасырлар умытылып, оньщ кайсыб1р 

орнектер1 сонгы жылдардьщ 1нинде турмыска 

юре бастады. 

Ерте заманда болган онершшдж, сымбат 

ютершщ аялгысы «Кыз Жлбек» жырында ашык 

суреттелген. Онда былай дейдп 

Ак мандайы жаркылдап. 

Танадай коз1 жалтылдап, 

Алтын шашбау шашында. 

Кырьщ нарга жук арттырган, 

Камка, зерл1 юлемд1 

Жук уст1не жаптырган. 

Казыналы кырык нарга 

Ж1бектен аркан тарттырган. 

Эсемджтщ 6 ep iH де, 

Бул жаЬаннан арттырган.. 

Алтын камзол жейде жен, 

Алтын шыны кеседей. 

Бешштен шыккан шам-шырак 

Козшщ rayhap карасы... 

EpTeri, жырларда кездесетш: «жауЬар», «калы 

юлем», «зерл1 казына», «ж1бек аркан», «дуние 

бешпент», «алтын кешен», «Ак сарай», немесе 

Ибн-Батута айткандай, Баян сулу мен Кыз 

Ж1бектщ «куймел1 кок арбасы» - осыньщ 6opi 

де тарихи зат, ш еберлж тщ , буйым жасау 

OHepiHin нэтижесь Ол кездеп кыпшак олкес1н-


де жасалган медени зат, буйым, шеберлж ici ту 

ралы араб жазушыларыныц жазгандары б1здщ 

халык жырларымызда айтылатындарга жанас 

келедг Мысалы, «Козы Керпеш» жырында айтылатын 

«тем1р куйме» 6ip кездеп канлы-кыпшак 

елшщ п р ш т г ш д е болган тарихи нерсе. 

XIV гасырдьщ отызыншы жылдары кыпшак 

елкесше саяхатка келген арабтын атакты жаЬанкез1 

Ибн-Батута кыпшактардагы куймел! арба 

туралы былай деп жазган: «ДештьКыпшакта) 

арба терт децгелекп турде жасалады, оган ею я 

6ipHeine ат жегедь Арбанын, агаштан киып жасаган 

ертурл1 куймеа болады. Куймеш iniiHCH 

кшзбен не баска нерсемен (мата) каптап кояды. 

Куйменщ ш ш де отырган Kici тыстагы адамды 

кере алады, тыстагы icici ш ш де отырган KiciHi 

кере алмайды. Куйменщ Ш н де Kici калаган 

ьщгайынша отыруга болады: онда уйьщтауга да, 

тамак iniyre де, жазуга да болады. Ибн-Батута 

будан кешн кыпшак ейелдершщ кешкенде арбага 

м1нетшщ арбанын кек сырлы болатынын, 

«Кыз Ж1бек» жырындагы тер1зд1 кеш алдында 

едеш ки1нген терт бес кеш басшы отыратынын 

айтады. 

Ибн-Батутаньщ бул сездер1 «Кыз Ж1бек» 

жырындагы кештщ сурет1не дел келетш сиякты. 

Мысалы: 

Кешпенен 6ipre журсем деп, 

Бет1ме тозац тиер деп, 

Кек куймеге отырып, 

Тац сеуледей кеткен деп 

Шешесшщ сол жерде 

Буларга берген жауабы...


Ж1бектщ куймел1 арбасына уш ат катарынан 

жегул1 екен. Куйменщ какпагы жабулы, ат айдаушы 

сырттан гана кершед1 екен. Телеген 

куйменщ алдына 6ip шыкты, артына 6ip шыкты, 

ешюмд1 кере алмады». Кек куйме арба мшш 

журетш Кыз Ж1бек сиякты, кыпшак кыздарыньщ 

сырткы сеулетше Ибн-Батутаньщ мына 

сездер1 де дел келерлжтей: Жеккен атка алтынмен 

безелген жабу жауып кояды... Ханныц ейелдер1 

басына каркара кадаган, асыл тастармен 

маржандаган (зейнеттеген) баутак (кимешек) 

киед1, устшде жауИармен безелген ж1бек кшмдер1 

болады. Жас ейелдер басына алтын жиек 

желек, кыздар келе (сеукеле) киедь Келелердщ 

тебес1н асыл тастармен безещнрш, алтынмен 

кемкер1п кояды. Оньщ устше каркара кадайды - 

дейдь 

Ибн-Батута ол кездеп кыпшак журтыньщ 

iuiKi салтын, уй ишнщ жайын да жазады. «Озбек 

ханньщ ордасына барганда, ордага кымыз тиеп 

екелген кеп арбалар турды. Ханньщ eMipi бойынша 

кымызды журттан жинап 1шед1 екен, маган 

да 6ip арба кымыз келт1рген ед1, оны манымдагы 

Kicmepre берд1м. Ханымныц буйрыгы бойынша 

6ip куш кымыз екелш, ханым жука ыдыска 

куйып, кымызды ез колымен усынады. 

Бвйбшенщ ез колымен конакка ас 6epyi кыпшактарда 

аса курметтщ 6ipi екен, буган дешн 

кымыз iuiin керген жок ед1м ханым ез колынан 

берген сон шпеске болмады» дейдк Казак жырларында 

кеп айтылатын «Ногайлыньщ Уш 

кентЬ> туралы Ибн-Батута жене былай деп жазады:


«0 збек ханыньщ сарайы («Берке») - терт ага 

баганага отыртып, устше алтын-кумю каптал 

1стеген 6ip зор уй. Бул терт багананьщ бастарында 

нур шашып туратын алтын, кумю доптар бар. 

Алые жерден Караганда бул сарай 6ip бшк тау 

сиякты жалтырап турады. Сарайдыц iininzje теriciMeH 

ж1бек сырмак тесеп, ортасына так орнаткан. 

Сарайда конакта болганымда алтын, кумю 

табакпен неше турл1 iuiin-жем келт1ршдь Табакты 

терт-бес Kici журш тартты. Берген астары - 

кой, жылкы eirepi. 0 p6ip бипкп адамга жеке 6ip 

табак тартты. Erri туздык куйып, алтын кумю 

табакка салып тартты. ETTi ж 1бек кшм киген 

жылпос «бауыршылар» турады. Бул «бауыршылардыц» 

ет турауга шеберлштер1 тан, каларлык 

едь 

Атакты географ Аскар Пешелдщ айтуынша 

сахарада кшз басып кумбез уй жасау, биенщ 

супн кымыз кылу,.куйрыкты кой ecipin, туйеш 

келш орынына пайдалану - Орта Азиядагы 

журттардыц бурыннан байыргы ici болган, 

eKiHmi жагынан, бул табыс журтшылык еркендеушщ 

белгш 6ip сатысы дейдь Шынында, Аскар 

Пешел айткандай, 6ip сызыкпен салатын тас 

(агаш, юршш) уйден геометрияльщ какыспен дел 

келпрш шар тер1зд1 кшз уй жасаудыц алгашкы 

идеясы онша оцай болмауга тшетг Бес канат 

кумбез уйдщ саганагын торларын дел келпрш, 

оны шацырак пен уьщка тапкелт1рш шыгару 

расында улкен шеберл1кп керсетедг Жене кшз 

Уй жасаудагы ерекшелктщ 6ipi - Kni3 ущц горизонт 

багытымен келпре бшушшк. Бул, ери-


(не, ете тапкырлык. Мундай кумбез тер1зд1, шар 

п ш 1нд1 пайдалану ерте кездеп грек-римдердщ 

уй жасау накыстарында да болып, оган «амфитеатр» 

деп ат берген. Сонымен, бул айткан ой 

еркендеу1 де сулу жыр кызыкты тугызуга белгш 

есер етедг Ен ecKi журтшылык турмысын мезгейтш 

«Ер Тестж», «Ак Кебек» ецпмелершщ 

езшде «камал», «тем1р капка» сиякты сездер 

кездесе бастаса, одан 6epi ногайлы кыпшак 

жырларында «Алтын кешен», «Ак сарай» сиякты 

сездер жш айтылып, ол Сырдария, Мацгыстау, 

Жайык бойларында, Орталык Казакстанда, 

Жетюуда улкен-улкен калалар салынганын керсетет1н 

Бул кезде бурынгы бакташылык турмыска 

да б1рталай езгерю Kipin, енд1 какпасы мыкты 

калалар тургызатын, феодализм TepTi6i орын 

ала бастаганы байкалады. BipaK, ecKi бакташылык 

турмыстан, бурынгы кешпел1 салттан б1ржола 

кол y3in кетуге де болмады, даланьщ географиялык 

ландшафты берш кала салып орныгуга 

колайсыз болды. Сондыктан, Касым ханньщ 

кезш деп жасалган кала турмысынан казак 

кауымы мулдем кол узш XVIII гасырларда кайта 

кешпел1 турмысты «Алтын кешш», «Ак сарайлар» 

кала калпында сакталмай, бузылып, 

олардьщ халык улпсш деп i3i «Козы Керпеш», 

«Кыз Ж1бек», «Кобыланды» сиякты жырларда 

гана калды. 

Бул сиякты б1рде каланы сагалап, б1рде бакташылык 

турмыспен кун кеппру - еск1 гректерде 

де болган. Энгельс бул деу1рд1 рушылык кезш 

деп «ерлж деу1р» деп атайды. Гректердщ 

«ерлж fleyipi» б1здщ деу1р1м1здщ бурынгы XI- 


XII гасырларда, Гомер заманында болган. Бу 

кездеп гректердщ кесi6i кеб 1несе бактатылып 

турмыс пен егш ш ш к те болды. Ел баскаратын 

юсшер «тархонт» (ру басы) делшш, олардьщ ел 

баскару TepTi6i «буле» (ру басшыларыньщ кецеЫ) 

аркылы болган, мысалы, казактыц «Кул 

тебенщ басында кунде жиыны» сиякты. Казактагы 

сыкылды, гректщ ру басшылары кеб1несе 

согыс мэселесш шешуге, дау-жанжалды бт руге, 

не 6ipeyre ас бергенде жиналады. Бул туралы 

Энгельс атакты жазушы Эсхильден мысал 

келпрш , «Фабиан кецесшщ» Етокильге (ру 

басы) калай ас бергенш айтады). «Ру басшылар 

кецесшен» баска есю гректерде «агота» ден аталган 

«журт жиылысы» болган (Typiк монголдардыц 

«курылтайы» сиякты). Бул жиылыска келген 

журт тау басына шыгып «алка котан отырып» 

(умстанд) ак кипзге кетерш хан сайлап, 

ел коргайтын базилевстерге (батырларына) 

кошемет айтады. Келген журт жиылыска кошамет 

керсеткенде, Эсхильдщ «коргаудыц Tuieriнде» 

жазганындай, не колын кетерш мерей 

кылып, не «Уа» деп урап шакырады): Кыпшак, 

уйсшдерде еркек адам сайдауыт шеру болса, 

гректерде де улыстыц бар ер азаматы аламан 

сиякты болады. Олардыц «базилевс» деп аталатын 

шеру басыларды есю казак руларыныц батырларына 

укеайды. Гомердщ «Илиада» деген 

жырында «батырлардыц батыры» деп аталатын 

Агамемнон Шыцгыс ханныц Субетай, жебелер1, 

я Киев деу1ршдеп орыс халкыныц «Владимир 

Кызыл куш» тер1здь Сонымен, Энгельс айткан 

Гомер заманындагы гректердщ ерлж деу1р1 сак,


рун, уйсш, кацлы заманынан 6epi жасаган ecKi 

казак руларыныц дэу 1рше б1рталай уксайды. 

Олардьщ элеумегпк TipTuiiri рушылык, бакташылык 

турмыска байланыскан. Бул айткан 

ерлк деу1рде ру сатысыньщ жогары курылысы 

гректерде «срракия» болса, казак кауымында 

«улыс», одан кешн улыска юретш рулар. «¥лыстьщ 

улы» куш - рулардьщ жиылып мереке жасайтын 

кун1. Энгельстщ ecKi грек когамы 

женш де айтканына Караганда казактьщ Уш 

жуз! «уш улысы» «уш фракия» сиякты. 

Mira, сахарадагы ертеп - эцпме, эпос-жыр 

шыгаруга непз болган журттардьщ кыскаша 

баяны осы. 

* * * 

Еундар казак сиякты мал ecipyfli ерекше жаксы 

коргзг Тарихи заманда олардьщ ец кызык 

корген малы туйе, туйенщ Tonipici - ойсыл кара, 

туйеш кебейтуд1 максат етедь.. Еундар оны 

акызга айналдырып, куд1регп алып турш колага 

туЫредг Бул ацыз сол калпында казактардыц мал 

багу хикаясында сакталган. Жылкыныц иесш 

оны колдаушыны - Камбар ата, сиырдш - Зецп 

баба, койдш - Шопан ата болып айтылады. 

Булардыц барлыгы тарихи заманнан мал оаруд1 

мурат туткан халык унпн терец угымдар. Есю 

казактардыц тшек еткен ойлары «Ойсыл-кара 

ондай гор», «Камбар ата колдай гор», «Зецп баба 

жарылкай гор», «Шопан ата байыта гор» деп 

оларга бас ш п отырган. Бул мал кобейту 

иелершщ шыккан, тараган жерлер1 Ж епсу, 

Казыгурт тауы, Каратау, Сарыарка, Арал, Каспий 

тещздершщ жагасы, EpTic бойы, Алтай,

Элкей Мару улан 

Тарбагатай таулары. Солардыц ш ш де ерекшс 

орын алган жерлер Алатау тещреп. Бул байтак 

елкелер ерте заманнан 6epi карай мал еслрудщ 

кен epici болып келген. 

XIV гасырдьщ соцында Эл1р TeMip Эз1рет 

султанныц кумбезш жацадан тургызуга юрюкенде, 

Каратау мен Сырдария казактары жиналып 

келш, кирап жаткан кумбезд1 мындаган туйемен 

коршап алады. Тем1рдщ KicuiepiHe айтканы: 

- Сакып кыранга барып айтыцдар, кумбезд1 ец 

алдымен бул жерге салмай, Зецп атаныц басына 

тургызсын. Ол Кожа Ахметтен кеп заман 

бурын еткен данышпан, e 3i бакташы, сиырды 

топ-тобымен молайтып, халыкка куаныш берген 

ойшыл Kici. Ол ер уакыт сиырдыц соцынан 

epin, кунге кушп, бет-аузы кап-кара болып, сиыр 

баккан Kici. Соган орай, кумбезд1 ец алдымен 

умытылып жаткан Зецп атаныц басына тургызып, 

со дан кешн Эз1ретп кетервдер. 

TeMip халыктыц уйгаруына карсы болмайды, 

кYмбeздi алдымен Зецп атага тургызып, содан 

кешн 03ipeTKe ауысады. 

Сиырды кебейтетш Зецп атаныц KyM6e3i осы 

кунге дешн сакталган. Ол Казыгурт тауыныц 

оцтусттнде Ташкенге таяу жерде турады. 

Кожа Ахмед Яссауи жас кунш Сайрамда, 

QKeci И браимш ц уш нде eткiздi. Ол кезде 

Туркютан каласы кетершп, Сырдария мен Арка 

казактары саудамен сонда кеп жиналатын. Кожа 

Ахмед оларга у л п айту у ш *н Сайрамнан 

Турюстанга кeлeдi. Ол юсшщ Турюстанга келгенщ 

ecKi казак тайпалары (кыпшак, коцырат) 

|аса жаксы Kepin, Арал тещзшщ бойындагы улы-


стар оган арнап куетай ушатын жуйрж Ак мая 

екелш тартады. Аныз бойынша Яссауи тац намазын 

Турюстанда окып, Ак маясымен ушып 

барып кешк1 намазды Мекеде окитын болган. 

Туйенщ алыбы Ойсыл-К^араньщ туган жер1 - 

Жетюу, Казыгурт тауы, Каратау. Оньщ сеулетп 

бейнесш тас оюшылар осы елкелерде таска безеп 

Tycipin кеткен. 

Туйенщ аса коп тараган жер1 Арал мен Каспий 

тещзшщ жагасы. Оны грек пен латын жазушылары 

эдемшеп суреттеген. Клавдий Эллпанньщ 

бакылауынта, Каспий тещзшщ жагасын 

коныстайтын гундардьщ туйелер1 орасан 

коп. Олардын е з г е ш е л т туйенщ ж умсак 

жуншде, ол ж1бек жушнен еш кемшшп жок жене 

ете мол турде кездесед1, екшпп ерекшелш мыкты 

келж. (В. В. Латышев). 

Бул ойды Арриан мен Срабон да айткан. 

Олардын бакылауынша сак пен гундардьщ мал 

багуы ете ерекше оларда жылкы, туйе, кой мейлшше 

кеп. Жазы-кысы олар б1ргана малдьщ сонында 

журед1, ылги ine6i шуйпн, кен epicTi 

коныстайды. 

Олардьщ корек кылатыны малдьщ cyri, оныц 

ет1, кеп жейтш1 ecipece жылкыньщ ет1. Г еродоттын 

барлауында - даланы мекендейтш сактардьщ 

жаксы керетш ici мал багу, 1шетш тамагы 

биенщ cyTi. Биенщ емшеп сутке толган кезде 

оны елсш-элсш сауып, ашытатын Ky6ire куйып 

отырады. Кеш болса кулдар кезек-кезек nicin, 

кымызга сондай жаксы касиет беред!. E iri казанга 

nicipefli, казан жок жерде (далада анда 

жургенде) сойган малдьщ карынына су толты-


рып соган пкпредь Карын отка куймейд1, жак 

сы шседь Курбандыкка жылкы шалады (Геродот). 

Бул ар дыц барлыгын зерттеген сак, уйсш 

елшщ ортасында болган Гезиод пен Аристейден 

алган. Аристей уйсшдердщ (исследот) ортасында 

кеп уакыт журш, олардьщ жылкы багуын, 

бие саууын жаксылап айырган. Оныц 

жазуында «Коркыт», «Огыз-наме» хикаясында 

кездесетш ecKi ацыздар еске туседг ¥зак сапардан 

келе жаткан Огызды айгыры ала кашып, 6ip 

аскар таудыц iiuinaeri гажайып жерге екелш 

жольщтырады. Айгырмен 6ipre тутеп турган 

боранда Огызды адастырмай кекжал 6epi алдында 

жол керсет1п отырады (Абылгазы). Г еродоттыц 

баяндауынша, керкапта отырган Гераклды 

айгыры алын кашып, тау iiniiie юрпзедь Ол 

уцпрде жаткан басы Kici, куйрыгы жылан сиякты 

6ip деу кызга жольщтырады. Геракл онымен 

аз уакыт 6ipre турады. Екеу[ айрылысарда кыз 

айтады: 

- Менщ 1цнмде сенщ уш балац бар, олар туып 

ер жеткенде мен не ютеймш? Геракл сонда кыздыц 

алдынан садакты шлте тартып: -Садакпен 

осылай аткан баланы осы жерде калдыр, тогышарын 

баска жерге ж1бер, - дейдь Булда «Алаша» 

мен «Ед1ге» жырында айтылатын мотивтерге 

ете жакын. Ерл1кт1 кадхрлеген сак, гун, 

уйсщдер жолга шыкканда бел1не не кумю кесе, 

не тулпар аттыц туягын байлап журетш болган 

Бул дестур б1здщ заманымызга дешн Kiini жуз 

тайпаларында сакталып келдь Оныц устше 

тулпар аттыц туягыныц i3i таудагы таска да безелш 

тускен. (Тулпар тас Арганаты тауында,


Тулпар тас Абралы тауында). Геродоттыц айтуынша 

сактар жершде адам табынатын таска 

туаргш «тэщршщ» «табан i3i» бар деген угым 

болган. Ондай таска киып TycipreH адам 1з1 Бетпак-Далада 

Тацбалы жар тасында, Сарысу бойында, 

TepeKTi эулие тасында, Улытауда Арганаты 

тасында кездеседь Бируни мен Казвинидщ 

баяндауынша ондай таска TycipreH адам i3i кыпшак 

пен Огыз дэу1ршде ерекше орын алган. 

Мал ecipy - топан суы 6iTKeH соц, неолит кола 

дэу1ршщ кезшде кушейе бастады. Казак ацыздары 

бойынша, букш дуниеш топан суы басканда 

Нух пайгамбардьщ KeMeci Алатаудыц 6ip 

бел1п Казыгурт тауыныц басына келш токтайды. 

Бул мэселе одебиетте жазылмаган, Ty6i библиядан 

тараган 6ip гажайып ацыз. Арараттан 

кешн Нухтыц екшпп рет токтаган жер1 - таудыц 

6ip бшк басы, Казыгурт тауы. Казак ацызы бойынша 

Казыгурттыц устшде кеме токтаган алац 

бар, асты ynrip, тебеане агаш кадаган, Казыгурт 

атаныц ордасыныц орны сакталган. Ол жерд1 

казактар осы кунге дешн Казыгурт бабаныц тауы 

Казыгурт ата, Казыгурттыц жацгак корасы, 

Казыгурттыц ац койлары, шудалы туйелер1 жай- J 

ылтан жер дейдь BipaK Казыгурттыц KiM болга- 7 

ны умытылган. Мумюн, бул сез Казы-Коркыт 

шыгар. Оган себеп, Казыгурттыц басына булт \д 

айналгапда эйелдер cecKenin, даладагы нэрселерш 

уйге юрпзедг Ty6i коркудан шыккан (Коркыт). 

Акындар домбырага косылып: - Казыгуртты 

торлаган булт жаумай кетпес деп, Нух пайгамбардыц 

кемесше арнап жыр шыгарады. 

(Казыгурттыц басында ксме калган, ол эулие

Элкей М аргулан 

болмаса неге калган) Жет1 бота мен 6ipre Кдзы 

гурттын баеында коп едем 1 кулындар ойнан, 

одан К^мбар ата шыгады, ак кошакандарга Шопан 

ата ие болады, сиырга Зещт ата колдаушы 

болады. (А.Диваев, Тарту, 1924, 113-114 бет- 

Tepi). Малдьщ шыгуын казактар мифке айналдырып 

«жылкы желден», «туйе сордан», «сиыр 

судан», «кой ауадан» деп эдем 1 жырлар айтады. 

Малдьщ кебеюш мурас еткен карттар «Сауганын 

бие болсын», «койьщ ор1стен кетпесш» деп 

тшек етедь. 

Сак, гун, уйсш кезшде Казакстанныц Ka3ipri 

даласында мал ocipy ерекше ербшен. 

К^азактар ecKi деу1рден кен сахараны коныстаган 

осы тайпалардыц калдыгы. Грек пен латын 

жазушыларыныц бакылауынша тарихта 

белгш ат калдырган мал багушы елдер сак, гун, 

уйс1н, кешн огыз бен кыпшактар. Олар этнос 

жагынан 6ip туыскан елдер, ecKi сактардьщ 

кешнп урпактары. EcKi деу1рдеп турю тшдес 

тайпалар осылардан тарайды. Кытай тарихыныц 

баяндауынша турю каганаты - гундардьщ 6epri 

кездеп 6ip тарауы. Рун, уйсщ кацлы 6ip туыскан 

елдер, олардын т ш гаогюй (ойгыр) тшмен 

б1рдей. 

Рундарга улы тотем болгандар - Кок бука, 

6epi, марал. Рим жазушыларыньщ гундардан 

жазып алган 6ip ацызы бойынша - «оларга елее 

6epin, жол керсетш отыратын сулу ак Марал» 

болган. Мэотю батпагында ан аулап журген 6ip 

топ гундар батпактан шыга алмай кеп киындыктар 

кередь Сол кезде кенеттен 6ip сулу марал 

кездесш, батпакты Kecin eTin, келдщ ар жагына


шыгып урады. Оран тац калган ацшылар Маралдьщ 

1з1мен 6ipre отедь Олар шыккан кезде 

Ак Марал козден тайып жок болады. Бул ацыз 

Рим жазушыларына улкен эсер етш, олар кейб1р 

сюжеттерде еске Tycipin отырады. 

Еундардыц мал шаруасына, рухани Tipniiл 

т н е зор эсер еткен, ацызга айналган бука. Бул 

ацыз казактарда найман елш де сакталган. 

Еасырлар бойы оларга тацсык болып «Кек буканыц 

куш» эл1 кунге EpTic бойында, Алтайда 

умытылмаган. 

Ец гажайып нэрсе кумю табактыц бетше 

TycipreH Кэк буканыц cypeTi Ноин-¥лы обасын 

казганда содан шыккан. Б1здщ заманымыздан 

eKi гасыр бурын оны гун шеберлер1 кумкке ойып 

TycipreH. Бука - мал оарудщ 6ip алыбы. Ол 03i 

акылды, 93i алпауыт, суы мол, uie6i шуйгш жерд1 

кун1 бурын болжап бшедь Латын жазушысы 

Ермий Сезоменныц бакылауынша - «кундерде 

6ip кун сэйгелден мазасы кеткен 6ip бука кэлд1 

жузш отш, судыц аргы бет1не шыгады. Оныц 

1з1мен сиыр багушы 6ipre шыгады. Байкаса, ол 

жер созылып жаткан 6ip жойкын opic, оны ель 

не келш айтады. 

Кытайдыц хань дэу!рш деп ecKi жазулары 

бойынша гундар баласыныц атын «Окр» деп 

коятын болган, бул o r i 3 сезшщ 6ip T y p i. Окр, 

Окреш наймандардыц ecKi дэу1рдеп 6ip тайпасыныц 

аты. 

Bip тацсык нэрсе, гундардыц балаларын ардактайтын 

алгы сэздерг Онда не деген: - Ай 

мушзд1 ак кошкарым бастаган отарлы ак койым 

сешю болсын, камыстай сушр кулагынын


шетшде кара мещ бар мелд1р кезд1 без айгырым/^ 

бастаган, улан-байтак без жылкым сенш бол-N 

сын, шудалары тегшген, тус1нен Kici шошитын, 

кара бурам бастаган отарлы туйем сенш болсын, 

мушз1 карагайдай, 6epi келсе оны жармай тыныш 

алмайтын, кек букам бастаган малым сенш 

болсын. 

Демек, мунда мал вcipyдi келют1ре суреттеу- ( 

мен 6ipre ол кездеп малдыц Typi, 6iTici, сулулыгы, 

epicTi тацдай 6myi жаркын турде айтылган. 

Онымен катар ол кездеп малдьщ ерлж касиeTi 

орасан к у п т болган. Ocipece айгыр мен буканыц, 

кошкардыц каскырга карсы турып, оны 

жармай тыныш калуы болмаган. Берп кезде бул 

жагдай казактыц мал багуында да ерекше орын 

алады. 

Рун, yftciH, кацлылардыц суйген ici жылкыны 

едемшеп багуы, оны 6ip мыкты тертшке 

Tycipyi Аррианныц бакылауынша «сак гундардыц 

жылкысы орасан кеп, олар езшщ TepTi6i 

бойынша ете езгеше аттары сондай мьщты, 

шыдамды, кенбю, бар icKe кене бередЬ>. (СК, I, 

520). Олар айгырдан баска ceyipiKTepin Tericiмен 

ш п тр ед 1, айгырын мшбейдь Курбандыкка 

дайым жылкы малын шалады. Жылкы багу туралы 

Казакстан сахарасы 6ip гажайып ацыздыц 

уясы. Сак, гун, уйсш заманынан 6epi карай казак 

AeyipiHe дешн олар жылкыныц шше алуан едем1, 

сулу MYciндiлepiн баптаган. Олардыц аса кад1рлегеш 

ecipece тулпар аттар. 

Кытай тарихыныц суретт^чнше, гундардыц 

ерекше суйгеш бейге бермес ж у й р т , аскан 

)тулпары, кунше бес жуз километр жупретш


}аяулы кулжтерь Кытай ескербасылары рун 

жылкысын ерекше багалап, куншде мыц ли (500 

км) жупретш олардьщ тулпарлары айтылмайтын 

улы казына - деп, оларды «тэщршк», «мыц 

лшик», «кан теринк» деп атаган Казак тшшде 

жуйрж аттар тулпар, кулш, аргымак. Кандай 

тулпар аттар болганы казак тшшде коптеген 

ацыз, эпос жырларда молд1рете суреттеледь Соныц 

6ipi Кобыланды батырдыц Тайбуырылы, 

А лпамыстыц Байш убары, XIX гасы рдагы 

тулпар аттыц ардактысы Сацырактыц Кула- 

6ecTici, Акан cepiHin K yârepi. Тарихи заманда 

кейб1р канатты тулпармен майданда олш жаткан 

атакты ерд1 жау колынаи алып шыгу гундардыц 

ерлш ici болган. Ондай канатты тулпар 

XVIII гасырда Жоцгармен, Кытаймен согысып 

жургенде казак ерлершщ де мактанышы болган 

EcKi гун, уйсшдер жылкыны сондай кад1рл1 

коргендштен, оны сондайлык кобейткен. Кытай 

тарихы бойынша op6ip уйсш байларыныц жылкысы 

бес мыцнан кем болмаган Ибн Фадланныц 

бакылауынша, огыз бен кыпшактарда, бесенелерде 

ец бай уйдщ жылкысы жиырма мыцнан 

кем болмаган. BipaK, XVIII-XIX гасырдьщ 

бас кезшде жасаган казактардыц жылкысы 

бэр1нен де артьщ. Нура бойын коныстаган Апан 

бидщ жылкысы отыз мыц, Кудайменденщ жылкысы 

отыз мыц, Коцьфкулжаныц жылкысы 18 

мыц, Азнабайдыц жылкысы да сондай болган. 

Демек, гун мен уйсшдерден кешн жылкыны коп 

ос1руд1 суйген казактар, кыргыздар, тувалар, хакастар, 

Алтай елдерь

рундардыц рухани Tipmmiri ecKi казак тайпа 

ларыныц ойлауымен б1рдей. Олар жаратылыстары 

барлык керкем бейнелерд1 ардактап, оган 

бас иген. Аса суйген дуниедер аспан, кек, жерсу, 

эдем1 зэул1м таулар, улы орман. Олардьщ бас 

нет1н Tonipici, дш1 аспан, кек, одан i3ri дуние 

болмаган. Кекке карап кунге, айга табынган. 

руннын басшылары танертен ерте турып, шыгып 

келе жаткан кунге бас шп, колын кекке 

кетерген. Жаца ай туганда колын кекке кетерш 

айга табынган. Казактар бул дестурд1 ерекше 

ардактап, em6ip езгерус1з сол калпында XIX 

гасырдыц соцына дешн алып келдь Казактар да 

жаца ай туганда мынадай тшек айтатын: 

Ай кердк аман кердж, 

Жаца айда жарылка, 

EcKi айда ecipKe. 

Кунге табыну - есю туржтер мен кыпшактар 

жасаган ата-анага, ескерге, кемецгер адамдарга 

арнаган тас мусшдерде айкын суреттелген. Тас 

мусшдерд1 ecKi TepTi6i бойынша бет1не шыгып 

келе жаткан кунге каратып койган. Еундардыц 

жерд1, тау, тасты, орманды ардактау ici огыздарда, 

кыпшактарда, казак, кыргыз, алтай елшде 

керкем орын алган. Казактарда айтылатын 

«жер-су», «жер уйык», «Tenipi тау», «хал тещрЬ> 

Деп айтылатын угымдар - соныц жаркын мысалы. 

Рундар ecipece, Алтай, Кдцгай, Тарбагатай, 

Tenipi тауларын ерекше кад1рлеген оларга табы- 

НЬ1п, курбандыкты сонда шалатын. Алтай тауын 

Кытай тарихы «гун тауы» деп атаган (Бичу

Кереку-Баян кпапханасы “Рухнама” 

рин, 1,92). Ол таулар ерте кезде сеуегей гундардыц 

отаны болган. Онда ерте кезде кеп мунара, 

дщгек, ата-ананын рухына арнаган курбан тастар 

болган. 

Хан деу1ршде кытайлар кушешп, гунды 

еле1рете баетады. Ерте кезде Модэ тургызган Ин- 

Шан тауындагы гунньщ сарайларын, камалдарын 

Teric киратып, адамдарын аяуеыз кыра бастаганда, 

кейб1р гундар кез жасын келдей Terin, 

Ин-Шан тауын жоктап, езер-езер Жетюуга, Алтайга 

келш тыгылады. Кытайга карсы бул кезде 

Талас каласында Орта Азия елдерш билеп 

отырган Шижы К,ытайдыц елппсш елт1рш,олармен 

катынасын жояды. 

Рундар е з 1н 1н те;уелс1зд 1гш сактау ушш 

Кытаймен мын жылдай согысты. Олардьщ 

кушейген Модэ заманында кытайлар урейленш, 

гундармен шекарадан ездершщ улы камалын 

тургызганын айткан болатынбыз. 

Тундардыц тарихи дау1рде жасаган кеп тайпалары, 

елеуметпк курылысы, казак ортасында 

жаксы сакталган. Кдзакстан Орта Азия елкелерш 

коныстаган гун тайпалары VI гасырда 

ею мш ш к курып, кешн турш каганатына косы- j 

лады. Олардыц Шнен бугшге дешн сакталып 

келгендер1 улы жузде абак, екей (икюй), суан 

(субан, сюан, субан кент), албан (алпан, алапан, 

лабан), Kiini жузде кердер1 абдал (эфталит), адай, 

кете, орта жузде аргын, (аругуп), кыпшак 

коцырат. Булардыц барлыгы гундардыц ecKi 

атасы кияттардан тарап, Ергене кец алабынан 

шыккан елдер. Г рек латын жазушыларында ecKi 

кыпшакты - коман (куман), аргынды-аргынбай,

артыпгтей, адайды - дай, кердерш кердуэни де 

атаган. Булардыц барлыгы Арал - Каспий 

теШ31НЩ жагасында, Сырдарияда, Жетюуда, 

дркада, Алтай, Тарбагатай елкесшде турган 

елдер. Плинидщ жазуынша (Естеств. История.) 

Яксарттын аржагында туратын улы тайпаларды 

гректер скиф десе, Иран дар сак дейдь Бул 

тарихи мэселеш терец зерттейтш галымдар 

кептен 6epi айтып келедь Солардыц 1шшде жаркын 

ой калдырган галымдар Н.Я.Бичурин, 

B.В.Радлов, Н.А.Аристов, В.В.Бартольд, Европа 

галымдарынан Абем Ремюзв, Ю.Клапрот, 

Ф.Хирт, Г.Ховорс, Е.Шаван, П.Пельо^ де Грост, 

К.Енок, Ф.Алътхеим, О.Менген-халфен, О.Прицак, 

тагы сол сиякты бул мэселеге ете терец 

карагандар К.А.Иностранцев, С.В.Киселев, 

А.Н.Бернштам, С.П.Толстов, J1.И.Гумилев, 

C. И. Руденко. 

Гундардьщ едет-гурпы, турмыс, рухани салты 

казактардшмен б1рдей. Казак сиякты оларда 

ата рухын кад1рлеген. Атаныц басына тастан, 

агаштан, балшыктан кешен тургызып, оган ас 

беру дестурш шыгарган. Сол сиякты гундарда 

аспанга (тещрО кунге, айга, жерге табынган 

(жер уйьщ). Гундардьщ басшылары тецертец 

ерте турып, шыгып келе жаткан кунге бас иген, 

колын кекке кетерш дуа окыган. Ушне келш, 

аспанга, кунге, айга, ата рухына арнап iprere 

кымыз куйган. Бул салт казактарда XX гасырга 

Дешн сакталып келдь 

Гундардьщ куда тусу салты да казакпен, кырплздармен 

б1рдей. Оларда калыцдыкка калыц 

мал 6epin, емецгерлж жорасын 6epiK устады.


Кальщдьщ ер жеткенде куйеудщ оган урын (жасырып) 

келу1не oneci epiK бердг Ьуызды узатканда 

оган сэулетп жасау беру - Эке мен ананьщ 

ардакты ici болды. Келш тускен кезде, акын беташар 

жырын айтып болган сон, келш алдымен 

атасыньщ ушне Kipin, отка май куяды, «от-ана, 

май-ана» дейдь Бул отка табынудыц 6ip Typi, уй 

iinimH, ошак басыньщ сактаушысы, сюжет1, 

«кун тощр1мен» б1рдей. EcKi гундардан калган 

бул салт турк1 тшдес елдердщ кебшде сакталып 

келдг 

Bip тарихи байланыс - Kici кому салты. Kici 

олгенде гундарда бетш жыртып, атакты адамдарына 

арнап жоктау жырын шыгарады. (Бартольд). 

Едш елгенде барлык гундар жиылып, 

оган арнап эдеш жоктау жырын айтады. Бул улы 

окиганы откен гасырда латын тшнен орысшага 

аударып жазган орыс халкыньщ улы галымы 

А.Н.Веселовский (поэтика). Кдзактарда бет 

жырту, жоктау айту XX гасырдыц басына дешн 

сакталып келдг Казак эйелдершщ -«Бет1м-ай!» 

деп KypciHyi бет жырту дыц калдыгы. 

Гундардыц герман т ш мен мадьяр тш нде сакталып 

келген кария создерш жаксы зерттеген 

галым Ю.Блеер. Ол Kici гундар, ecKi турктер, 

мадьяр дыц кейб1р тайпалары 6ip-6ipiH£H тараган 

дейдг 

Германдардыц гун туралы айтылатын кария 

создерш терец зерттеп, Ю.Блеер кептеген жацалыктар 

айтады. Аса тацсык нэрселер туралы - 

Европага мэл1м болган гундардыц ecKi ацыздары, 

олардьщ ш еж 1релер1 айтылады. Еалым 

гундардыц кейб1р туркше создерш мысалга кел-|

Ялкей Маргулан 

tipefli, соныц Ш нде Kici аттары - Ернак, Дщ1зак/£» 

кул - кшп (кул Kici, кул), кыз - бала, ал заттардан 

кацлы (селебе) сездерг Бул ceздepдi жаксы тексерген 

Ф.Хирт пен В.В.Бартольд. Бул галымныц 

аныктауыпша, гундардыц тiлi - ец есю TypiK L 

типнщ 6ipi. Олар ерте кезде Орал езенш Яик деп J 

атаган. Кытай жазушылары тYpiктepдi гунныц I 

урпагы деп атаган. Туржтердщ ец ecKi ce3i осы h 

рун тiлiндe сакталган. Гундардыц ец ecKi Д0yip- ( 

де сойлеген 6ip c©3i «кыцльщ». Кыцлык-кынга 

салып журетш селебе, кылыш, «парадный меч 

гуннов» (Бартольд). Бул сез бiздiц заманымыздан 

47 жыл бурын гундар Кытай уюмепмен 

кeлiciм жасап отырганда тагы кездеседь Еундардыц 

тiлiндe «иер», «су», «от», «тещрЬ>, «ажун» 

(дуние) сездер1 айтылып отырады. Буларды жаксылап 

тексерген Ф.Хирт, К.Ширатори, Л.Базин. 

О.Менген-Халфен, П.Пельо, Ф .А льтхеим , 

Ю.А.З>ев. П.Пельо мен В.В.Бартольдтыц зерттеушше 

гундардыц урпагы сенбилерде TypiKuie 

сейлеген. Ш ираториды ц 3epTTeyiHuie гун 

YЙciндepдiц ел баскарган Kicuiepi казак тш не 

жакын сейлеген, 6ipaK кытай эроглифы ол 

ceздepдi бузып жазган. Меселен Унгуйми - 

казакша Оцгарбай, Тулехе - казакша Телеке, 

Хулке - казакша кулке (6ip тайпаныц аты). Ажа 

- буйрык, зац. Казактар: «ай дерге ажа жок, кой 

Дерге кожа жок» дейдг 

Туршше айтылган гун сездершщ 6ip тобын 

мысалга кел^рген галым Ширатори. Зерттеупп 

гундарды «кун» атымен жазады. Оныд ерекше 

кецш койган ce3i «тещрЬ> - аспан, кек «гундар 

|&з кек тещршщ улымыз» деп атаган, ещц 6ip 

111


ажайып сез «тез», казакша «тез1м», «тез1мдЬ>, 

«тезу». Бул сезбен тез1мд1, акылды, кемецгер 

ойшыларды айткан. 

Б1здщ заманымыздан ею гасыр бурын жазылган 

Кытай тарихынан гундардьщ он терт сезш 

тапкан зерттеупп В.JI.Панов. Олардьщ шпнде 

белгш сез - чэн-ли, тан-ли (тещрО, тоу-ло (таудагы 

турак), гуту-кутты, ци-лынь - с т к , таза, 

казакша сшку, тагы баскалар. 

Ойсылкараны тек коладан жасаган мусшмен 

коймай, оны тастарга сурет eTin Tycipin отырган. 

Еундардыц туйеге ерекше кызыгуы - туйе тарихи 

заманда узак жолды жену ушш табылмайтын 

мыкты келж болган Еундар б1здщ заманымызда 

уш гасыр бурын, куншыгыс Турюстан мш 

Каспий Teni3iHin арасында улкен кер>ш жолын 

жасап, оган туйеш ерекше пайдаланган. Еундардыц 

уюмет! мыкты болган кезде кытайлар Жетicyra, 

Орта Азияга келе алмаган. Тянь-Шань тауыньщ 

терюкешндеп улы кер>ен жолын жасаган 

гундар. Кытайдьщ ен 6ipiHini елпис1 Чжан- 

Кянь, б1здщ заманымыздан eKi гасыр бурын 

Жетюудагы гундарга келгенде, гундар оны ел1- 

не кайтармай он жыл устап отырады. Акырында 

кашып шыгып он уш жылдан кешн ел1не келедь 

(Бичурин). Ол кезде куншыгыс Турюстанда, 

Жетшуда, Сырдарияда Кытайдьщ кер>еш 

болмаган. Ортостен Каспий тещз1не дешн туйемен 

журетш улы кер>ен жолын сауда жумысын 

керкейткен гундар. Кешн ол кер>ш жолын олар 

Европага дешн жетю зедь Кытайдьщ Римге 

дешнп байланысы Афганистан, Персия аркы-

лЫ еткен. Гундардыц, турштердщ, 1ле, Жайык 

ЕД1Л аркылы журетш кер>ш жолын латын едебиетшде 

жаксы суреттелген. (Менандр). Еундар 

сол ecKi заманныц езшен Европа елдер1мен 

карым-катынаста болып, сауда жолын кещнен 

ашып, езш щ тарихын, халык ацыздарын шеберлш 

мураларымен таныстырып отырды. 

Латын жазушыларыныц суреттеушше гундар 

сэулет енер1н де, коленерш де жуйрж бшген. 

Оган мысал ретшде Дунай езеншщ бойында 

кетершген Едшдщ керкем сарайы, оныц эйел1 

Меркеге арнап салган сулу сарай айтылады. 

Жазушылардыц баяндауынша, Меркенщ сарайы 

толган колы шебер ейелдерге толы болган. 

Олар да казак ейелдер1 сиякты сырмактыц, 

тускшздщ, кшемнщ неше алуан турлерш шыгарып 

шебер колдарыман едем 1 бас кшмдер, тондар, 

сулу кестелер жасайтын болган. 

Еундардыц Европа ел1мен карым-катыста 

болганы тек тарихта жазылып коймай, Европа 

елдершнщ улы эпос жырларында (сага), кария 

ацыздарында да жаркын турде сакталып келген. 

Олардьщ гун туралы барлык кария ацыздарын 

толыгынан алып жазган галымдар Блеер мен 

француз галымы А.Тьерри. Бул галымныц мегз^чнше 

«Имя Аттилы завоевало в истории человеческих 

гениев рядом с именем Александра 

и Цезаря». 

Еундар туралы едем! хикаялар ecipece Скандинавия 

жырларында, германныц ecKi эпос 

жырларында (Нибулын), Латынныц, Мадьяр- 

Дыц кария сездершде жш кездесед1. Рун дар дыц 

жаркын бейнес1 Скандинавияныц «Улы Эдда»,


«Kiiui Эдда» сиякты дуние ж узш к едебиеттщ 

сюжет1 болып табылган. Ол epi кызыкты, opi 

керкем, opi тамсанып айтылатын гажайып эпос 

жырын шыгаруга непз болган. «¥лы Эдда» 

жырыньщ бас кешпкер1 шыгыстан Европага 

келген алып ер. Ол ©3i тез1мд1, оз1 кемецгер, оз1 

ел баскарушы. Жылкы ocipin кымыз 1шед1, 

кормеде м усш д 1 аттары байлаулы турады, 

ерлжт1 12 жасынан бастаган, атакты алып тулга, 

алып ер Едш «Нибулын» жырында оныц топ 

алдында айткан накыл сездер1, сез ернегш киыннан 

киыстырып шешенд1кпен табуын тацдана 

айткан. Едш елгенде гундар тепс1мен кара жамылып, 

оны жоктап кайгыруы, тулпар аттыц 

жупрш елш жаткан Едщщ шскеп, кез1нен жас 

Teryi, туыскандарыныц, топ-топ ейел тобыныц 

косылып жоктау жырын кеп уакыт зармен айтуы, 

атакты се>егей жырау Белбидщ кабыр 

устшде сейлеген терец магыналы сездер1 кешен 

басында отырган куйшшердщ сыбызгы мен толкынды 

ун косуы, койшыныц сарыны - 6epi 

казактар турмысында болган жойкын ойлар. 

Казак, кыргыз, алтай эпосында куд1ретп непз 

болган 6ip ой - кешпкер максатты icine жете алмай 

камыкканда киын туе керш, толгау сездер 

айтуы. Бул ацыз да Нибулын жырында кездесш 

отырады. Едш елершщ алдында туе Kepin, ем1рдщ 

ететш1 колынан ушып кеткш ак суцкар кус сиякты 

кершед, бакшадагы агаштары елш сулагандай 

болады. Бул ацыз гундардьщ айтуынан алынып 

«Улы Эдда» жырына косылган Мундай толгау 

айту кыргыздыц «Манас» жырында, казактьщ 

«Орак» жырында едемшеп айтылган


Демек, Ойсылкара бейнесш тэщрщей жога 

ры кетер1п, туйемен кызык Kepin, шыгыс пен 

батыс елш танып, езшщ тарихи меденпет1 epi 

бай, epi керкем, дуние ж узш к едебиетке улес 

коскан гундардьщ жеш осындай. 

«Манас» жырыныц ец алгашкы курылысын 

кейшп каттаулардан аныгын, оныц ту бастагы 

эпикалы сюжетш аньщтау - Ka3ipri зертт^шшерге 

6ipiHim меселе болуга тшсть Осы максатпен 

6i3 бул ецбепм1зде Шокан мен В.В.Радловтыц 

ертеректе жазып алынган версияларына суйенш, 

«Манастыц» ту бастагы эпикалык курылысына 

кеб 1рек токтап, оныц тарихи елеуметтж 

непзш зерттеуд1 кездедж, ногайлы деу1р1нен 6epi 

карай косылган каттауларга оншалык бегелмедж. 

«Манас» жырын жацартып айту Шокан мен 

Радловтыц кезшде-ак керше бастаган. Шокан 

бул едют1 унатпай жырдыц тубегейл1 курылысын 

жаксы бшетш жыршы 1здеп тапкан. Мше, 

сондьжтан Шокан жазып алган нусканыц гылыми 

мацызы TinTi ерекше. Мунда 6epri кездеп 

езгертш айткан сарындар жоктыц касы. Расырлар 

бойы 6ip калыпта айтылып келген жырдыц 

Heri3ri сюжет1 езшщ туракты, сеулетп туршде 

жазылып алынган (Кеше жолы, Кекетайдыц 

керзес1, аска сауын айту cypeTi, тагы баскалар). 

Шокан Mffl В.В.Радловтыц жазуларына суйене 

отырып, «Манас» жырыныц ту бастагы эпикалы 

желюш 6epri кездеп косымшалардан арылту 

соншалык киын да емес, ейткеш жырдыц 

жаркын жосыктары ол нускаларда едем1 сактальщ, 

б1здщ заманымызга езшщ сеулетп туршде


келш жеткш. Муны Сагымбай Оразбаковтьщ, 

Саякбай Ь^арал аевтыц Тогалак Молданыц айтуларынан 

айкын керуге болады. Бурынгы ейгш 

манасшылардьщ meKipTTepi XIX гасырдьщ соцына 

дешн, одан кешн де жырдьщ ертеде калыптаскан 

сюжетш, Kici аттарын оншалык озгерюке 

тус!рмей, сол калыптаскан тYpiндe, 6ip-6ipine 

ете жакын TeKciMeH айтып келген. Улы устаздардьщ 

дecтYpлi Yлгici 6epri кeздeгi атакты манасшылар 

Тогалак молдага, Сагымбай Оразбаковка 

ауысады. Оны барлык жыршыга ортак болган 

такпактап айтып жырлау дэстур1 делелдейд1. 

«Манастыц» ту бастагы сюжет жeлici ecKi 

TypKi тайпаларына дестур болган жыр rypiMeH 

курылган. Ол - Манастыц eMipre кeлyi, оныц 12 

жасар бала кундеп epлiгi, есейе келе Алмамбетпен 

кездесу1, жас алыптыц ертеден келе жаткан 

epлiк салтымен YЙлeнyi. Будан epi Манастыц 

ерлш ем1рбаяны басталады. Оган юретщ ец алдымен, 

влеуметпк-журтшыльщ мшдеттер, ел 

баскару, квшш-кону M0ceлeci, Кекетайдыц асын 

беру, журтшылык ш ш деп талас, сырткы жаудыц 

кол сугуы (Квзкамандар), сырткы елмен 

карым-катынас, Отан коргау ici соныц жолында 

Манастыц ел1мг MiHe жырдыц осы аркауы 

Манастыц замандастары Косай, Бакай, Алмамбет, 

Шубак, Сыргак туралы ацыздармен кецешп 

жатады. Бул катар да Манастыц жаулары (Мес- 

Кара, Коцырбай, Жолай) да орын алган. 

Тегш де ертедеп кыргыздар, сол кездеп 

оз 1мен 6 ipre ж асаскан тайпалар (гундар, 

уйсшдер, кыпшактар, огыздар, карлыктар) айтатын, 

тарихи окигаларды, тамаша ацыздарды,


epreri жырларды жаксы бшген болу керек. Олар 

дьщ кейб1р жаркын бейнелерш кыргыз халкы 

гасырлар бойы умытпай, есшде сактап, оны атадан 

балага, урпактан урпакка жетюзш отырган. 

«Манас» сондай гажайып ецпменщ 6ipi. Bip кезде 

(IV гасырлар) осындай кызыкты ацыздарды, 

тамаша ерлж жырларды гундар Европа журтына 

таратып, «Ага Эдда» сиякты ж узш к эдебиетке 

мура болган epi кызыкты, epi керкем тамаша 

эпос жырыныц шыгуына улес косады. «Ага 

Эдда» жыры езшщ аялгысы, елеуметтш сарыны 

бойынша. «Манас» жырымен ете ундес келш 

отырады. Оныц басты каИармандары Манас 

сиякты Орта Азияда туып, жылкы ecipin, кымыз 

шкен, кермеде мусш аттар баптаган ецшец сершер. 

Бул eKi жырдыц ундестшш оларды салыстырып 

зерттеупп галымдар Чэдвиктор дурыс 

тусшген. Мунда б1ршппден кезге тусетш нерсе 

«Манас» жырында да «Ага Эдда» да ерлж 12 

жастан басталады. Тегшде бул жас ежелп TypKi 

тайпаларына жора болган ерлж жас. Оны Н.И.- 

Веселовский мен П.И.Мелиоранский дурыс 

аныктаган. 

«Ага Эдда» да мынадай 6ip шумак бар: «Согыска 

12 жастан бастап ер-алыптар Teric шыкты, 

Кунанбай бастап MiHin, барлык жылкы ерге 

ат болды». Жаца ecnipiM баланы тай-к;унанга 

отыргызып уйрету казак пен кыргыз халкында 

улкен 6ip кауым тербиеа болатын, ол осы соцгы 

заманга дешн умытылган жок. Ер балага жаца 

туган кулынды «ат болсын» деп арнап кою жорасы 

да осыныц 6ip KepiHici.


Бул eni жырдыц этнография уксастыгымен 

катар, оларда ерте заманнан калыптасып, белгш 

дестурге айналган керкемдш бейнелер де кеп 

жершде 6ipiHe-6ipi жакын келш отырады. Меселен, 

бейтерек, ак еункар, кумай тазы, канатты 

тулпар, тагы баскалар. Европа галымдары (Павел 

де Куртейль, Чэдвиктер) бул бейнелерд1 6ip 

гана кешпел1 елдерге тен акындык бейнелер деп 

тусшд1рген. 

«Ага Эдданыц» Едшд1 улап елт1ру аялгыеы 

«Манаска» ете уксае. 0лер алдында бул ею батырдьщ 

eK eyi де жаман туе керш шошынады. 

Едшге еткен eMip колынан ушкан акеункар, не 

бакшага еккен агаштардьщ бутактары жапырылган, 

тубшен копарылган туршде кершедь Бул 

жырдын аялгыеы «Аксак кулан» эцпмесш деп 

«терек туптен жыгылады, юм тургызар, уа, ханым» 

дейтш еарынмен де ете ундее. 

Терек туптен тербелд1, 

Teni3 туптен шайкалды 

Бул немене болушы ед1? 

Манаска да туе акеункар болып юред1, eKîнде 

де аксуцкар, бэйтерек, туе керудщ Heri3ri 

аялгыеы. Алмамбет Манастыц тус1не колына 

конган акеункар болып юредг Сейтш, «аксуцкардыц» 

колдан таюы бактьщ кету1, кайта келш 

конуы ырыстыц оралуы туршде айтылады. Акеункар 

бейш а Орта Азия халыктарыньщ жырында 

ертеден дестур болган керкемдж бейненщ 6ipi. 

Ол ecipece казак пен кыргыз жырларында ерекше 

орын алады. Буны «Ага Эдда» мен «Манас» 

жырында катар кездесу1 - олардьщ тамыры 

ежелп деу1рдеп 6ip арнага т 1релетшш делелдейдг 


Бул eKi жырда ундес тагы 6ip тамаша жора 

ерлердщ 6ipiMeH-6ipi достасканда анттасуы. 

«Ага Эдданьщ» ерлер1 шыгып келе жаткан 

кунге карап анттасады. Манас пен Алмамбет 

достыкты бузсак: 

Tyci тукт1 жер урсып, 

Te6eci ашьщ кун урсын, - деп суреттеледг 

Булар 6epri кездепдей «кудай урсын», 

«куран урсын» демей кекп, аспанды, кущц касиет 

тутады. Муньщ барлыгы исламнан анагурлым 

бурын болган ежелп заманда калыптаскан 

ой-сананыц KepiHici. Казак пен кыргыздарда бул 

ecKi наным соцгы кезге дешн умытылмаган. 

Оны «кек соксын», «ант атсын», «кек соккан», 

«ант урган» дейтш угымдар ашык керсетедг 

«Манас» жырында кейде ежелп гундардыц 

тарихта жазылган ерлж ем 1ршщ елес1 де кездеседг 

«Ага Эдда» да Едщ согыска отыз шорасын 

epTin шыгады, «Коркыт» жырында Камбер1 мен 

баласы - Бамсы кырык жшггпен, Манас кырьщ 

шорасымен журедг Б1рак «Манас» жырында 

кырык шора мен катар кейде «отыз ул» айтылады 

(Кара-Багыш отыз ул). Есю тарихи жазулар 

бойынша «отыз мыц шеру» ерекше куш болып 

еаналган. Ец мыкты жауды жецу ушш тек отыз 

мыц кол ж1беру дестурге айналган. Тепнде турю 

тайпаларыныц ескер тузеу салтында отыз мыц 

оц колды, кырык мыц сол колды керсетедь Бул 

эекери TepTinTin елес1 Манас жырында да сакталган. 

Меселен: 

Оц жагында отырган 

Отыз ею ханы бар. 

Сол жагында отырган


Кырьщ батыр дыц саны бар. 

Орхон жазуы бойыыша Култегш бабаларыныц 

бурын 17 H0Kepi болса, кешн ол кобешп 70 

болады, одан соц 700-ге жетедь Мундагы киел1 

сан - жетг Буган Караганда колбасшыга ерген 

отыз, кырык не 70 шора (нокер) ep6ip тайпалардыц 

басшылары болуга тшс. Согыс болганда 

олар соцынан мыц-мыцнан шеру алып шыгатын 

болган. Муны жырдыц ез1 де солай сипаттайды. 

Мэселен Алмамбетпен бэсекелес кырьщ 

шораныц 6ipi - Шубак «меш кецеске шакырмады» 

деп езше ерген колмен майданнан кетш 

калады (Багыш Сазанов). 

Ежелп гундардыц ерлк oMipiH еске туаретш 

тарихи белгщщ 6ipi сол заманда колданган согыс 

эдютерг Бул «Манас» жырында эдем1, езшщ 

дестурл1 туршде кездеседк Эскерд1 оц кол, сол 

колга белу де ертеден калыптаскан тертш . 

Ежелп тайпалардыц эскери ем1ршдеп мундай 

едю кытай тарихында ете ашык жазылган Тарихтыц 

керсетушде гундар согыста б1рыцгай 

боз ат, не баран ат пайдаланган Жауга ылги ай 

жарык кундер1 боз ат пен ай астынан rain, кундо 

кун жагынан тиетш болган Мше, осы эскери 

айла жырда Манастыц ерекше колданган eflici 

болып суреттеледг 

Ай жагынан тиген дейд1, 

Айтадан сурец салган дейд1 

Кун жагынан тиген дейд1, 

Кунду сурец салган дейдь 

(Шоцаи, 22 кагаз). 

Ежел1 замандагы согыс жорасы бойынша, eKi 

жактыц колы бетпе-бет келгенде, тура ат кой- 


ыспай, э>ел1 куш сынасып, тш катысатын болг-| 

ан. взш щ купине сенген жак жауын урейленд1ру 

уцпн: «алыспак керек пе, атыспак керек пе» деп 

шарт койган. Ерте заманнан салт болган бул 

коркыту едш «Манаста» да бар. 

Ерлш деу1ршдеп магиямен (керемет) байланысты 

жораныц 6ipi - арбау. Бул «Манас» жырында 

ерекше орын алады. Мундагы барльщ 

атакты батырларга тепс1мен осы касиет дарыган. 

«Манас» жырыныц ежелп мазмуны Орхон- 

Енисей жазуларымен тыгыз уштасып жатады. 

Мунда сол кездеп халык едебиет1не достур болган 

одет-гурып жырларыныц «Ест1рту», «Коштасу», 

«Жоктау» (Шокан версиясы бойынша) 

улплер1 кездеседг Кекетайдыц олер алдындагы 

халш op6ip елге жариялап, бшд1ру осыган мысал 

Батпан аяк бал iniKCH 

Батпансыган мырзага айт, 

Кун тускен калыц ногайга айт, 

Кокетай жаман болды деп. 

Кокетай мен Манастыц ел1мен, журтымен 

коштасуы, булардыц ел1м1не байланысты айтылган 

жоктау байыргы деу1рдщ салтымен сабактас. 

Жоктау - ауыз едебиетш щ ец ecK i T yp i. 

Мундай олец уй 1ппнде, кауым ортасында ар- 

Дакты болган ип адамдардыц дуниеден кешке- 

HiHe ©KiHin, оларды еске T ycip y ретшде айтылган. 

Жоктау - Орхон жазуларыныц тубегейл1 аялгысы. 

Оныц ец 6ip жаркын турш 6i3 Култегш 

(Жазуынан керем1з. 

121


■ 

Жоктаудьщ Heri3ri максаты - елген атакты 

алыптьщ ерлш iciH ардактау. Оньщ ец ecKi турщ 

Бегре-тас жазуынан керуге болады (648 ж). 

Мен Тарап 1шраки 

Жиырма бес жасымда 

Ага, ш1мнен айрылдым. 

Кушм, айым болган 

Ym улымнан айрылдым. 

Жер1мде тыныш жата алмадым, 

Жерден, судан айрылдым, 

Тарап 1шраки - «Манас» жырындагы Енисей 

боиын керсететш тупю (iniKi) ханга ете жакын. 

Академик В.В.Радлов 1шракидщ бейнесш кыргыздьщ 

6ip кездеп басшысы Барысбекке укеаткан. 

Жоктау мен кереез (есиет) сездщ жаксы улпс1 

Ерен - ¥лукка арнаган Алтын-кел, Уюк-Архан 

тас жазуларында да бар. BipaK муньщ ен тамаша 

жаркын Typi - Култегшд1 жоктау. Орхон жазуыныц 

суретт^анше, куншыгыста туратын елдер 

дщ Ke6i Култегшге аза тутып келедь Олар - 

табгач, тубгг, тата-бий, апар-пурым, кыргыз, ушкурыкан, 

кытай, «Муншалык ел жиналып сыктамыш, 

жоктамыш»,- дейд1 таска жазган шеж1- 

ре (С.Е.Малов, стр. 29.). Орхон жазуларында 

Култегшд1 жоктау мына турде айтылган: 

1н1м Култегш 

(Тещрге) керек болды. 

Мен ез1м сагындым, 

Керер кез1м керместей, 

Бшер 6miriM бшместей болды. 

Мен ез1м сагындым. 

Ой, тещр1-ай,


Kici угылы елмей калмастай 

(С. Е. Малое, стр. 33). 

Махмуд Кашгаридын жазуы бойынша да 

жоктау - еж елп TypKi тайпаларыныц ерлж 

турмысынан туган жырдьщ 6ip Typi. Мунын 6ip 

жаркын турш «Коркыт» жырында кездесетш 

Бамсы-буйрьщты жоктаудан коруге болады. 

Мунда былай деген: 

Ак уйдщ iuimeH зарлаган дауыс шыкты, 

Суксырдай бой жеткен жас кыз 

Ак кшмш nieniin, кара жамылды. 

Бамсыньщ ак боз атыныц куйрыгын кест1. 

Кырык беске келген ж тттер 

Teric кара кшм кшсть 

Бастарына коксолде салысты, 

Казалбектщ алдына келш, 

Селделер1мен жерд1 урып, 

«Буйрык кайда!» - деп жыласты. 

Жоктау «Манас» жырыньщ коп версиясында 

кездесш «отырады. Ол, ocipece, 6ip кездеп 

халыктьщ акылшысы корганы болган Кокетай, 

Косай, Манас, Алмамбет, Семетей сиякты ерлер 

олгенде - солардьщ ерлж iciH, адамшылык 

касиетш жоктау ретшде айтылады. 

«Манас» жырында кездесетш кейб1р сарындар 

Култегшнщ тас жазуындагы сарындармен 

ете ундес. O cipece, «Манас» пен (В.В.Радлов 

бойынша) Култегшге арналган жазудьщ басталуы 

6ipiHe-6ipi TinTi жакын. 

К у л т е г i н жазуында: 

Тебеде кок Tempi, 

Астында кара жер болганда


Манастыц б а с т а л у ы: 

Жер - жер болганда 

Су - су болганда. 

0зге уксастыктан тары мына жолдарды салыстыруга 

болады: 

К у л т е г i н жазуында: 

1. Yсте Tonipi баспаса 

Астында жер айрылмаса 

2. Жалацаш елд1 тонды кылдым, 

Шыгай ерд1 бай кылдым, 

Аз елд1 кеп кылдым. 

(С. Е. Малое, стр 31) 

К о р к ы т жырында: 

Жалацашты кшцщр, 

Аш жургэад тойындыр. 

3. Iuii ассыз, тысы тонсыз 

Елд1 жиып ел кылдым. 

3. Тел1 етш кус салдым, 

Тентект1 жиып ел кылдым. 

Курама жиып сл кылдым. 

«М а н а с» жырында: 

Жер айрылып су шыгып 

Кек айрылып кун шыгып 

2. Атсыз келген шорага 

Аттан тулпар мшпздам 

Тозып келген шорага 

Тон мыктысын кипзд1м. 

{Манас, 1958, II, 10.) 

Кейде алыптардыц тулпар аттарыныц бейнелер1 

де уксас келш отырады. Меселен,


Култепннщ аты «Башац без» болса, «Манас> 

жырындагы алыптардыц аттары «Данка без», 

«Айбан без», «Айбан кулж» туршде айтылады. 

Бул келт1рген уксастыкты, ерине, кездейсок деп 

айтуга болмайды. Бул уксастьщтар халык жырындагы 

эпикалы бейнелердщ тууы ерте заманнан 

бастап, 6epri XIX гасырдьщ соцына дешн 

уштасып жаткан ашьщ жосьщтар екенш керсетедг 

Шокан жазып алган версиядагы 6ip ерекшелж 

- мундагы эпикалы герой - Кекетай хан 

тек кыргыз елшщ ханы болып суреттелмейд1, 

ол кешпел1 кеп тайпалардыц, оньщ шйнде Орталык 

К^закстанды, Каспий даласын, Сыр бойын, 

Жеткуды, EpTic ещ рщ Кунбатыс Ci6ipfli, 

Орта Азияны мекендеген елдердщ улы ханы 

ретшде бейнелешп, сол жерлердщ би-батырларына, 

алыптарына жарлык 6epin отырады. 

(Кекетайдьщ асы). Мше, муньщ e3i де турж 

каганаты кезшдеп тарихи гоографиялык жагдайды 

еске Tycipin, сол деу1рдеп шындыктыц 

кемесю елесш кез алдында кел^ргендей болады. 

Оньщ ycTine «Манас» жырында суреттелген 

Кекетай мен Орхон жазуындагы Тоны-Кектщ 

(Tenipi-Кек) аттарында, юшде, адамшылык 

касиеттершде кеп уксастык бар. Бул екеушщ 

жыр мен тас жазуда керсетшген бейнес1 бipдeй, 

eKeyi де данышпан ел агасы, тозган eлдiн акылшысы, 

кеменгер карты тYpiндe сипатталады; 

eKeyi де eлepiндe eлiнe есиет айтады. Егер Нотайлы 

заманынан 6epri каттауларга кещл белмесек, 

«Манас» жырыньщ ту бастагы сюже^ осы 

сиякты 6ipTanaft айкындала бастайды. Жырдагы


еройлардыц (Кекетай, Косай, Бакай, Манас, 

Алмамбет) елеуметпк icTepi, ондагы окиганьщ 

турлер1 бутшдей турж каганаты кезшдеп тайпалардыц 

саяси кауым TipmuiiriH еске туЫредй 

Муны кеп галымдар осылай тусшген. «Манас» 

жырыныц ecKi сюжет1 6ip жагынан Орхон жазуларына 

ете уксас келш отырса, eKiHrni жагынан, 

сол кездеп тарихи окигалардыц кемескшенген 

сшемдер1 мунда б1рталай сакталган. Бул 

жырдьщ тубегейл1 мазмуны тарихи окигаларды 

салыстырудан айкын ацгарылады. 

Кыргыздыц Орталык Азияда белгш куш болып, 

ерлш жасаган заманы XI гасырга дешн. 

Одан 6epri деу1рлерде «Манаста» суреттелген 

улы жорык, ерлш окига тарихта кездеспейдк 

Муны кеп галымдар осылай аныктайды. 

Ойткеш, XII гасырдан 6epri окига (Кара 

Кытай шабуылы, монголдар жорыгы) кыргыз 

халкыньщ ерющцгш сактауга epiK бермеген. 

Бурын гасырлар те>елс1з болып келген кыргыз 

ел1не 6ipiHini рет тиген катты соккы ecipece кара 

кытай шабуылы болды. Кара кытай баскыншылары 

кыргыз елшщ алтын 6eciri болган уйык 

жерлерш (Бесбалык Барсхан, Баласагун, Ыстык 

кел) басып алып, оларды «балапан басына, 

турымтай тусына» дегенде бет-бет1не бостырды. 

Алатау мен Алтай, Саян тауларыньщ арасындагы 

ерте заманнан калыптаскан кыргыз елшщ 

дестурл! кеш жолына бегет жасап, оларды ею 

жакка белш тастады. Mine, бул соккы, ерине, 

кыргыз елш куйзелтпей коймады. Халыктын 

рухани TipuimiriH толкыткан бул куйзелу ертеп 

ерлш деу1рд1 еске Tycipin, ол туралы кептеген|


эпикалы жыр, жан-кушн тербететш неше турл!| 

эдем1 ацыздар шыгаруга непз болды. Онымен 

6ipre бурыннан келе жаткан ацыз ецпме «Манас» 

жырын жацадан айтуга серпш тугызды. 

Кара Кытай шабуылы Сагымбай Оразбаковтыц 

айтуында ашыгырак суреттелген. Бул версия 

бойынша осы шабуыл кезшде Манастьщ OKeci 

Жакып ельжуртымен катты сургшге ушырайды. 

Жакып - картайган, баласы - жас. BipaK жаудан 

кек алуды кексеген журтшылык киялы Манасты 

тез ecipin, оны жаца шыккан алып куш 

ретшде суреттейдг 

Жыр бойынша кара кытай шабуылынан кешн 

кыргыз елшщ тынышын кет1рген баскыншыныц 

6ipi - Алеуке хан. Бул Алеуке Шьщгыстыц 

немерес1, белгш Хулагу хан, оны казак пен кыргыз 

халкы Алеуке деп атайды. Алеукенщ кыргызга 

жорыгы 1254 жылы Иранга бара жаткан 

сапарында болды. 

Кара кытай шабуылы кезш деп улы окига 

бурынгыша Бесбалык (Бейжш) тещрегшде болады. 

Бул окига тарихи жазуларда да, Манас 

жырында да непзп сарын болып айтылады. Демек, 

Бейжш уппн курес алты гасыр бойы (VI - 

XII) халыктьщ ойын толкыткан, оныц жан-кушн, 

сез1мш, намысын козгаган, улы патриоттык 

окига болганы анык. Кара кытай ocKepi Бесбальщты 

кеп заман ала алмайды. Кыргыз, карлык, 

Кыпшак, ягма, канлы тайпаларыньщ б1рлескен 

патриоттыц купи жауды Отанньщ алтын 6eciriHe 

жолатпай, cepnin тастап отырады. Кара кытайлар 

бетш баска жакка аударып, алдымен Бала- 

(сагун, Кашгар, Узген, Хатан калаларын басып, 

127


ц соцында Бейжшге кайта оралып, бар кушщ 

кыргыз эскерш жецуге салады. 

Тарихтьщ барлауынша, кара кытаймен согыс 

жергинкт1 тайпалардьщ баскыншыларга карсы 

Отан коргау жолындагы жойкын Kypeci туршде 

етедь Муны жырда со лай суреттейдь Мундай 

жсйкын айкас тарихта 751 жылы Талас тубшде 

болган. Шыгыстан тенген жауга гасырлар бойы 

карсы болып келген карлык, кыпшак, огыз, кыргыз 

тайпаларымен одактасып шабуыл бастаган 

арабтар Тан патшалыгыныц косындарына мыц 

жыл бойы (751 -1758) бас квтермейтт етш соккы 

бередь Бул жойкын окиганы кейб1р галымдар 

«араб м эдениетш щ устем болуынан» деп 

дэрштеген. BipaK оныц тарихи шындыгы - одан 

бутшдей баска. Ол узакка созылган жер уппн, 

Отан yrniH алысудыц ец соцгы рет айрыкша 

шешшген тусы деуге болады. Бул айкастан кешн 

Тац патшалыгыныц ecKepi Бейжшге коп заман 

келуд1 ойламаган. 

Кыргыз халкыньщ араб мемлекет1мен медени-сауда 

карым-катынасы арабтардыц Орта 

Азияны жаулап алган кез'гшн (VIII гасырдан) 

басталады. Тарихтьщ корсетушше арабтыц сауда 

кер>еш кыргыз Алатауын Енисейге баратын 

кеш жолымш талай рет журш еткен. Бесбалыкта 

болып, кыргыз ханы (Ажы) туратын ордасын 

суреттеп ж азган. Кытай ж азуш ыларыныц 

елштеушше, ол орда - Медичи деп аталган Н.Я.- 

Бичурин оган менйт деп TyciHiK бередь Кыргыз 

халкыньщ рухани TipuiuiiriHe токтап, кытай жазушылары 

былай дейдк кыргыздардыц музыкасы 

сыбызгы мен дауылпаз, тагы ею турл1 аспап- 


тары бар (кобыз, домбыра). Ойындары туйе сай 

bic, арслан ойнату, ат сайыс, аркан ойын. Баксыларын 

кам дейдь Олшке бетш жыртпайды. 

0л1кт1 уш кабат орап, мезгш-мезгш жоктау айтады. 

М1не, осы айтылган ерте замандагы тарихиэтнографиялык 

кершютер «Манас» жырыныц 

тубегейл1 cyperrepi болып отырады, оны ecipeсе, 

«Кекетай» жыры ете ашыгырак суреттейдь 

Жырда басымырак айтылатын - ерине, согыс 

cyperrepi, ерте замандагы баскыншылыкка карсы, 

отанныц бутш дш н мура еткен ж ергш кп 

тайпалардьщ б1рлескен патриоттык жорыгы. Бул 

окига VI-VIII гасырларда шиеленюе тусед1, оныц 

тушцщ жер1 ecipece, Бейжш (Бесбальщ) болып 

шыгады. Дегенмен, 751 жылгы улы айкас кеп 

замангы баскыншьшыкка айрыкша соккы 6epin, 

Шыгыс Турк1стан мен Бейжш каласын гасырлар 

бойы бейбггшшк eMipre белейдь Бул жойкын 

окигалардыц cypeTi тарихта, Орхон жазуларында 

кец айтылган, ол «Манас» жырында да 

шалкыган эпикалы сарын болып суреттелген. 

Манас жырыныц мацызы, М1не, осында. 

Алты гасыр бойы Бенжшд1 коргау ici орта 

гасырдьщ басында «газат» деп айтылмаган. 751 

жылгы Талас тубшде болган кеп ел катынаскан 

жойкын согыс та «газат» деп аталмаган. «Манас» 

жырындагы «газат»- 6 e p r i заманныц шындыгын 

керсетедь BipaK оныц дшмен еш байланысы 

жок. Бул «газат» тарихи замандагы тайпалардыц 

ез теуелс1здтн сактап, Отан коргау 

жолында сырткы жауга карсы куш 6 ip iK T ip re H 

дорыты. Екшпй жагынан, «Манас» жырындагы 

129


|«газат» ecKi замандагы ер лк окигамен 6ipre 

XVIII-XIX гасырларда шыгыс Турюстанда болган 

канды окиганы елестетедь Ш ыгыс 

Турюстанда «газатты» 6ipiHini рет уран гып 

кетерген агайынды Бурхан-Еддин мен Кожа- 

Жахан. Бул газат 1758 жылы Манжур эскершщ 

шыгыс Турюстанга басып юрумен байланысты 

котершген. Еазат кетерушшер букш Орта Азиялык 

халыктарына уран тастап, кытай эскер1не 

карсы куреске ундейдг Буган орай, Орта Азия 

елдершщ басшылары, оньщ шпнде казак; хандары 

- Эбшмамбет, Абылай, Нуралы, Кокан 

ханы Ерден би, Ора-тебе 6eri Фазыл би, кыргыз 

басшылары бурынгы «езара араздыкты 

уакытша умытып» 6epi 6ipirin, уйгыр патриоттарыньщ 

газатына косылмакшы болады. Олардыц 

6api ол кездеп Орта , Азиядагы ец мыкты 

эюм Ауган султаны Ахметтщ тещрепне жиналады. 

Ахмет Пекинге елип ж1берш, Шыгыс 

Туркютанды кайтарып бер деп шарт кояды. 

Буныц 6epi Орта Азия халыктарыныц анттасып 

6ipiKKen улы газаты туршде журедг 

Екшнп газат 1822-1825 жылдары уйгырмен 

кыргыз халкыныц кытай отаршыларына карсы 

жойкын Korepmici туршде шыгады. Котерш еп 

бастаушы Ж эцпр торе eKi жыл бойы кыргыз 

халкыныц арасында болып, куш жиып, улы газатка 

дайындалады. Ец соцында «газат» уранын 

KOTepin кашкар каласына юредь Осы аттаныска 

кыргыз тайпаларынан Шоц-багыш, Саяц, Бассыз, 

Кава жэне олардыц басшылары: Суранчи, 

А тантай, Тайлак, Чыбылды каты насы п, 

кетершст16ip талай саяси бшк сатыга ж

£ул газатка тэжш, езбек рулары да (жуз, кып 

щак, турш) косылады. Сейтш XIX гасырдагы 

КЬ1тай отаршылдыгыца карсы кетерш стщ барлыгы 

6ip гана «газат» уранымен еткен. Теуелс1зд1к 

ушш курескен уйгыр, кыргыз, дунган 

халыктарыньщ бул окигалары Молла Билял бин 

Юсуф деген жазушыныц «Китаб-ал-газат дер 

мулюк чин» деген шыгармасында жаксы суреттелген. 

Бул шыгарма 1875 жылы елецмен жазылган 

тарихи жырдьщ 6ip турь Кеп жер1 «Манастагы» 

«Чоц газат» пен ундес шыгып отырады. 

Будан шыгаратын тарихи шындык «Манас» 

жырына есер еткен «газат» жорыгы дш упнн, дш 

тарату ушш болган курес емес. Ол кеп тайпалардьщ 

6ip гана Отан коргау, те>елс1здкт1 сактау 

жолындагы баскыншылыкка карсы куш 

6ipiKTipin, патриоттык сез1м керсеткен ерлш 

жорыгы «Манас» жыры соныц жаркын айнасы, 

оньщ iinimje «Чоц газат», Бейжш жорыгы оньщ 

тубегейл! аялгысы. 

Отанньщ намысын оньщ те>елс1зд1гш берк 

устау идеясы Кекетайдьщ асында болган жанжалда 

кер1не бастайды (Шокан, Радлов, Саякбай). 

Keft6ip зерттеушшер улы жорыкка себеп 

болган жет1 ханныц кетершс1 деп аныктайды. 

BipaK улы жорык жасауга мунда соншальщ тарихи 

елеуметпк непз жок. Бул тек езара iund 

тартыстыц cypeTi гана. Тарихтьщ баяндауынша 

°ндай кетершст1 VIII гасырда Огыздьщ жет1 

алпауыт беп де жасаган. Жырдагы жет! ханньщ 

к©тер1л 1с1 сондай окиганьщ умытылмай келген 

^ангырыгы болуы да мумкш


Дегенмен улы жорыктыц бас себеб! Отанньщ 

те>елс1здтм ен байланысты, жыр оны аса 

тенд1ре айтады. Алмамбеттщ Бейжшнш кашьщ 

Манаска келушщ e3i 6ip гана осыны керсетедг 

Сейтш «Манас»- коп гасыр жасаган, дуниежузшдеп 

едебиетке белгш мирас болган дадкы 

жырдьщ 6ipi. Колем жагынан оньщ алдында 

туратын эпос жок. «М анас» жырыньщ ец 

кызыцты бел1п - оныц ец алгаш жасалган сюжет!. 

Оныц мазмуны ежелп деу1рдеп, оныц 

ш ш де Орхон жазулары шыккан кездеп тайпалардыц 

басынан KemipreH окигалардан сол кезде 

айтыла бастаган ерлж жырынан, алыптар, 

жалгыз К03Д1 дэу (Тебекез) туралы кызыкты 

epTeri, мифтш куралган. «Манас» жырыньщ бул 

сюжетш, оныц эпикалы сарынын кушейтуге 

эсер еткен, ocip ece, кыргыз халкыныц ерлж заманы 

(IX-XII), сол кездеп тарихи эпизодтар. Бул 

кез б1ршшщен кыргыз халкыныц саяси-шаруашылык 

жагынан кушешп, Орта Азиядагы 1ргел1 

халыктардыц 6ipi болган кез1; екшинден, кара 

кытай шабуылымен байланысты, езшщ бурынгы 

дацкынан айырыла бастаган шагы. «Манас» 

жыры - сол ерлж заманды еске туарудщ 

ашык жосыгы. Кыргыз халкыныц тарих сахна- J 

сынан 6ipTe-6ipTe калай тускенш озара таласпен I 

етюзген заманын суреттейтш «Манас» жыры- я 

ныц кешнп тараулары «Семетей» мен «Сейтек». у 

BipaK «Манастыц» ез текст! олардан кеп баска, I 

ол монгол деу1ршен бурын шыккан, «Коркыт», 

«Огыз-наме», «Алпамыс» сиякты ец ecKi жырлар. 

Сондыктан «Манас» жырыньщ байыргы 

текстшде ерте заманда калыптаскан керкем суреттер 

кеп кездесш отырады.


«Манас» жырында Култегш жазуындагыда" 

ecni ернектер! кездеседк Меселен: 

«Манас» жырында: 

К ултегт жазуында: 

Кеше он ешсшде ок аткан, 

Кеше xeMip каныга дешн сулед1м 

Жер астында жазгырган. 

Тер1С1нде жер байрыгына 

Кеше жалмауыздьщ уйпнп, 

Жер астында жазгырган. 

Кеше уцпршшнщ ойынан, 

Уш какпаныц бойынан 

«Коркыт» жырында, «Огыз-намеде», «Аксак 

кулан» эцпмесшде кездесепн, ертеден далыптаскан 

ацындык шумактар «Манаста» бар. Меселен: 

Кекке ушкан кус жылайды, 

Кеп жасаган карт жылайды, 

Аспандагы ай жылайды, 

Алты жасар бала жылайды. 

(Радлов). 

Бул ецпме 6i3re ел1мге дауа 1здеген Крркыт 

философ иясынан бeлriлi. 

Семетейдщ тустде 

«Ацсащулан» эцг'тестде: 

Терек туптеп тербелде 

Терек туптеп жыгылды 

Тещз туптен шайкады 

Kim тургызар уа, ханым? 

Бул немене болушы ед1? 

Тец1з туптеп былганды 

(Раддов.V. 338 )


Клм тундырар уа, ханым? 

Бул ею узшдшщ де акындык Typi, философияльщ 

жумбак мэш 6ip, eK ^ i де коркыныштыц, 

урейленудщ сез1м1н акылмен жену туралы, жалгыз-ак 

коркыныш (ел1м) 6ipeym e туе болып 

Kipce, eKiHuiiciHe (ханга) атакты жыршыныц 

кобыз ушмен, жупел1 сез1мен жумбактап айтылады. 

Тагы 6ipep мысал: 

«Манас» жырында 

«К^орк^ыт» жырында: 

Ат ceMipin куз болды, 

Жата-жата жан ауырды, 

Ер ceMipin туз болды, 

Отыра-отыра тон ауырды, 

Аттаналык, жорталык. 

Кел, 6 e K T e p iM , туралык, 

(Радлов, V.) 

Ацга шыгып кызык керелж. 

«Манас» жырындагы жалгыз козд1 кара дву 

езш щ суреттелу1, бейне тулгасы бойынша 

«Огыз-намедеп» алып киятка, не «Коркыт» 

жырындагы тебекезге жакын. Булардьщ ушеуш 

уксастыратын олардьщ жырткыштыгы, туган 

жершдеп елге тыныштык бермей, олардьщ малый, 

басын аяусыз-кырып, жалмай беретшдш. 

Айтылган уш жырдьщ ушеу! де корсетшген дэулерд1 

адамныц урешн ушыратын каской куш деп 

суреттейдь 

«Коркыт» эцпмесш де Тебе-квз кушне ею 

Kici, бес жуз кой жалмайды. «Манас» жырындагы 

К^ара дэу кушне кошкар, 20 бука, 20 бура,

20 aiiFbip жейдь Сейтш, бул ежелп уш жырды 

yixieyine де сюжет, болган ерте заманныц миф1, 

батырлык epTerici, op турл1 ерлк ацыздар. Ондай 

миф, батырлык ертегще кезге тусетш елеуметт1к 

сарын - деумен алысу, деуд1 жещп, ерлш 

керсеткен ж т т ердщ epi болып саналады. 

Айтылган уш жырдьщ мазмунында, ocipece, 

«Манас» пен «Огыз-наменщ» сюжет курылысында, 

мунан баска кеп уксастык бар. 

«Манас» жырыныц «Огыз-намемен» ундес 

шыгатын тараулары ocipece, «Манастыц тууы», 

«Кекетай жыры», «Алмамбет» жыры, «Улы 

жорык». Бул айтканныц барлыгы «Манастыц» 

ежелп аркауынан саналады. Олардьщ шинде 

«Кекетай жыры» - езшщ канондык тулгасын 

артык езгертпеген эпостыц ец ecKi тарауыныц 

6ipi (Шокан версиясы бойынша). Ол - халык 

ортасына кец тараган, халык букарасыныц аса 

сушп тыцдаган кызыкты жыры. Сондыктан ол 

«Манас» эпосыныц барлык версиясынан калмай, 

оныц бас тарауыныц 6ipi болып жырланады. 

Манас эпопеясы «Кекетай» ецпмесш ен 

кешнп ец шурайлысы «Алмамбет» жыры, едепкще 

ол жеке жыр, сюжет курылысы бойынша 

«Огыз-наменщ» 6ip Typi секиад, кешн кыргыз 

жыршылары баска кып жeлiлepiмeн 6ipre, муны 

да Манас тещрепне топтайды. Осыган орай «Алмамбет» 

жырыныц ерте замандагы Бейжшмен 

байланысты ecKi сарыны 6cpri жоцгар деу1рш- 

Деп жаца окигалармен араласып, сюжет1 6ipa3 

шубарланган Бул жагдай кейб1р галымдардыц 

Алмамбегп тек жоцгар доу!р1мен байланысты- 

Рып карауына себеп болып жур. Моселен


К.П.Петров Алмамбетп калмак Хартагудщ прототип! 

деп айтса, Э.Абылдаев оны Жоцгариядан 

катып шыккан Давачкпен, Амурсанамен 

салыстырады. Булай карауга тегшде Радлов 

жазып алган версия дэлел болган болу керек. 

Онда мынадай шумак бар: 

Жен жер1мде кеп ед1м 

Терт арысты ойраттыц 

Тересшщ баласы. 

Алтын айдар, шок белбеу 

03ip ханньщ баласы. 

Каблан туган батырдьщ 

Мен хан Алмамбеттщ ез1мш. 

(Радлов, V, 54). 

Бул шумактан акынньщ кайшылыгы б1рден 

KepiHin тур. Б1ршппден, ол Алмамбегп терт арысты 

ойраттыц тересшщ баласы ep i Эз1з ханныц 

баласы деген. Ойратта араб атымен айтылган 

Эз1з хан болмаган, ондай ат оларда болуы мумк1н 

емес. Эз1з кешн ислам дшшщ ыкпалынан 

туган. 

«Алмамбет» жырын терец тексерген академик 

В. В. Радлов онда кездесетш «ойрат сез1не 

еш мен бермей, оны 6epri кездеп косынды деп 

таныган. Ол KiciHin ойынша «Алмамбет» - 

«Огыз-наменщ» 6ip Typi, шыккан заманы монгол 

деу1р1нен анагурлым бурын болган. Талым 

«Огыз-наме» ец ecKi жыр, бул ацыз кешпел1 

турк1 тайпалар арасында осы кунге дешн бар»,- 

деп «Алмамбет» жырына кещл аударады. Бул 

ею жырда кандай укеастык бар. BipiHiniaeH 

каИарман бейнелер1, олардьщ аттары 6ipm e-6ipi 

ете жакын, кейде б1рдей. Огыздыц да, Алмам- 

Эдкей Маргулан 

беттш де атасы - Кдрахан, Огыздыц анасы - Ай-| 

К^аган, Алмамбетпю - Алтын-Ай. А.Н.Бернштамныц 

Ай-Каган агын ежелп матриархатпен 

байланыстыруында гылыми непз жок, ол Typi к 

тайпаларыныц едет-гурпын терец туешбегенд- 

1ктен айтылган сез. Кыздар данкты бол сын деген 

умипен оларга хан, тере, шах, бек, султан, 

тархан, ага сездерш косып айту соцгы заманга 

дешн халыктыц peciMi болган нерсе. Оныц жаркын 

мысалын кыпшак бектершщ, Тем1рдщ 

бикештер1не койган аттарынан керуге болады 

(Бул туралы «Бабур-намедее» кара). Меселен: 

Улус - ага ханым, Умгг-ага, Ай-Бепм ага, Агасултан 

Бепм, Шах-Султан Бепм, Ханзада-Бепм, 

Тархан-Бепм, Ханзада ханым, Теребек ханым, 

Рабига-Султан Бепм, Айша Султан Бепм тагы 

баскалар. TinTi осы кунп казак кыздарыныц 

кейб!ршщ аттарына бурынгы дестур бойынша 

хан, султан, бек, би деген сез дер жалганады. 

«Огыз-наме» мен «Алмамбет» жыры ecipece 

сюжет б1рлт жагынан ете укеас, е к ф де ерте 

замандагы 6ip ацыздан, 6ip тарихи окигадан 

шыкканы байкалады. Мунда Огыз да, Алмамбет 

те Орта Азия тайпалары ортасына ец алгаш 

ислам дшш таратушы журт басшылары ретшде 

еуреттеледь 

«Огыз-намеде» Огыз анасыныц туеше Kipin: 

- Ей, ана, мусылман болгыл, болмасац ак 

супщц ембесшн,- дейдг Анасы улын кимай айткднын 

ютейдь BipaK, баска медениет кушагын- 

Да жасаган Карахан ислам дшше карсы болады. 

Кемецгер ана ата мен баласыныц арасынан дш 

)тУралы булш ш ш ш шыга ма деген KayinneH 

137


мусылман болганын жасырып, айтпай журедг 

Эке мен баланыц таласы кешн улгайып, насырга 

шабады, талас экенщ жецшу1мш б!тед1. 

Ислам дшш ен алгаш кабылдаган алпауыт 

бектер. Бул дшд1 кыпшак даласына таратуга 

кун1 салган ю сш щ 6ipi - Алтын Орда ханы 

Озбек (1312-1342). BipaK халык букараеы, оныц 

ш ш де кыпшак бектер1 «Огыз» бен «Манас» 

жырында айтылгандай, Озбектщ ислам дшш 

ресми турде кабылдауына катты карсылык 

бицпредг Тарихи дэу1рлерде ислам дiнiнe карсы 

болудыц эле/метпк werai бул дшнщ ежелп 

TypKi тайпаларыныц мэдениет1не, журтшылыц 

салтсанасына бутшдей керегарлыгында жатыр. 

Ислам дйп бурынгы кешпел1 тайпалар жасаган 

ежелп мэдениет белгшерш (тас мусшдерд!, суреттерд1), 

жалпы бейнелеу енерш кад1рлеуд1 

д1нЫздж деп табады. Осы ретте 1509 жылдары 

езбек Ш айбани ханныц усынысы бойынша 

Букара ишандары казактарды MyciH таска табынатын 

д1наз ел деп фатуа шыгарганын еске салсак 

та жеткш кть 

«Манас» жырында Ер Кекшенщ елш мусылман 

кылган Алмамбет ецщ ез ел1н, ез экесш 

мусылман етпекгш болганы айтылады. 

Енд\ ел1ме барайын, 

Ел1ме айтып керешн. 

Ел1м тшмд1 алмаса, 

Ханды елт1рш кашайын. 

Тепнде Алмамбеттщ Бейжшнен кашып шыгуына 

себепкер саяси таластыц 6ipi осы болуга 

raicT i. Алмамбеттщ ислам дшш жактауы - оган 

сонша кумарлыктан емес, баска да саяси аста-


pbi болган. Ойткеш езшщ ежелп жауын Еж 

ханды жену унпн, Алмамбет араб тш н кабылдаган 

елдерден де куш алгысы келедь Ондай 

куштщ 6ipiKKeHi кандай нетиже бергешн 751 

жылы Талас бойындагы жойкын согыстан керуге 

болады, Алмамбет OKeci Караханды да мусылман 

болуга шакырады. 

О дуние мен бу дуние, 

Жаксыльщ жэшн бшелж 

Б1з бусурман болальщ. 

Карахан баласыньщ бул сез1н ecTirici де келмейд1, 

елш жиып, булкан-талкан болып «улымды 

кез1ме керсетпей елт1рд1ндер» деп буйрык 

бередь Атасынан корыккан Алмамбет ещц анасына 

келш жацагы сезш айтады. Анасы «Карахан 

не болса со боламын» десе де, баласын кимай 

жасырын мусылман болады. (Сагымбай, Саякбай.) 

Эке мш баланьщ дщ туралы, ел баскару туралы 

таласы ежелп жырлардьщ кебшде кездесед1, 

бул ocipece, «Огыз-наме» мет «Алмамбет» 

жырында 6ip сюжетпет айтылады. Сондыктан, 

бул еш жыр 6ip окигадан нор алган, еке/i де 6ip 

заманды (арабтардьщ Орта Азияны жаулаган 

кезш), керсететш есю жыр. Бул жырларда оке 

мен баланьщ таласы кеб1несе, ecKi мет жацаныц 

таласы туршде суреттеледь Бул таласта оке ecKi 

патриархал кауымньщ ережесщ оныц едетщ 

салт-санасын жактаса, бала оныц барлыгына 

карсы турып, жаца ереже, жаца жосын турлерш 

колдап шыгады. Эке мет баланьщ мундай Kypeci 

бурынгы тайпалардьщ саяси т1ршшгщде аз болмаган. 

Оны ocipece, гун деу1ршдеп Батыр мет


оныц eKeci Туманный шабысуынан, каганат 

дэу1ршдеп TeHipi-Квктщ баласымен таласуынан 

айкын керуге болады. Бул ею жыр («Огызнаме», 

«Манас»), мумюн, сондай окиганьщ б1зге 

келш жеткен cuieMi болуы гажап емес. 

КАЗАКТЬЩ ХАЛЬЩ 

МУЗЫКАСЫНДАЕЫ ЦОРЦЫТ 

дестуи 

Коркыт - Эл-Фарабидщ жерлес атасы, оньщ 

тарихи заманындагы устазы. Казак ацыздарында 

Коркыт казактьщ куй атасы, казакка эн, куй, 

музыка уйретунп. Халык музыкасында Коркыттан 

калган мураныц ец тамашасы «Коркыт 

куш», «Коркыт сарыны», «Коркыт толгауы». 

«Tonipi бш». Буларга музыка мен философия 

косылып уласады. Коркыт сарынында куйпи 

езшщ ата-бабасын еске тус1ред1, еткен замандагы 

ерлж дэу1рд1 аскактата толгайды, келешекке, 

1згшкке ундейдь Кеп гасырлар ш ш де Коркыттыц 

сазы едем1 ацызга айналып, ол казактьщ 

халык ен-кушне, оныц жырына непз болган, 

кейб1ре/лер1 езшщ тарихи формасын жогалтпай, 

сол ез калпында сакталып келген. 

Коркыт музыкасын Казакстан елкесшде 

гасырлар бойы сактап келген баксы-жыраулар, 

Казак баксыларыныц icTereH Keci6i, едет1, дагдысы 

музыканы жан кушмен cyioi. Олар Ci6ip 

халкыньщ шамандарынан баскарак -Озбек ханныц 

ислам дшш кабылдауына бутшдей карсы 

турып, улкен зор кауымдык багытка ие болган 

адамдар. Булар ец алдымен Коркыттыц кобы-

Ялкей Маргулан 

зына косып сарын айтатын акын-жыраулар 

кобызбен боздатып куй тартатын куйинлер. Сондыктан 

ерте замандагы казак баксылары кеб1несе, 

турнсмендердеп баксы-жырауларга уксас. 

Баксы-жыраулар турмыеын терец зерттеген 

казак галымы Шоканныц айтуынша, казактыц 

бурынгы баксылары езшщ бшм1мен керемет ей 

neci атанган, ол жай адамнан анагурлым бшк 

турган. Олар - epi акын, epi музыкант, epi сеуггей, 

оныц уст1не емш1. Елдщ Ko6i акын бола алмайтыны 

тэр!зд1 казактыц 6epi б1рдей баксы 

бола алмаган. 

Шоканныц niKipi Рашидеддиннщ К°ркыт 

туралы айткандарына ете ундес. Ралымныц бул 

ойларын казак музыкасын зертте/ini енерпаздардыц 

Ke6i жактаган. Музыкашы Р.А.Пфеннигтщ 

бакылауынша кобыз ежелп заманныц музыка 

аспабы болса, баксы сол заманныц аскан акыны, 

музыканты. К^азак музыкасын зерттеушшердщ 

ойынша да кейб1р баксылар шын магынасында 

«дарынды музыкант epi акын, epi актерлык 

ролш аткарган». Казак баксыларын кез1мен 

керген белгип галымдар Г.Н .П отанин мен 

П.П.Семенов-Тяньшанский да оларды «epi акын, 

epi домбырашы, epi кобызшы» деп аныктайды. 

Хальщ ацыздары бойынша, казактыц ежелп 

баксыларыныц т1ршшгшде тарихи замандагы 

Коркыт дананыц дестурлер1 аса жаркын турде 

сакталып келген. Тарихи деу1рдеп Коркыт дана 

тэр1зд1, казак баксылары да хальщтыц акылшы, 

батагещ, акыны; музыканты, кемесюш болжайтын 

Селегей кариясы, керемет ой neci, еулиеЫ 

(саналган. Баксылардыц бул сипаты «Койлыбай- 

141


щ кобызы», «Коркыт сарыны», «Коркыт куй» 

сиякты ацыз жырларда ашык суреттелген. Атакты 

жырау баксылардан халык жырынан белгиц 

орын алган дацктылары Койлыбай, Балакай, 

Кдрамырза, Жамансарт, Шумен баксы. Олардыц 

op6ipi Коркыт дэстуршде тэрбие алган, оны кад- 

1рлей устай бшген. 

Баксы жырында сакталган 6ip мотивте былай 

делшгш: 

Баксыныц эр алуан болады ici, 

Бшед1 жолдас болып корген Kici, 

Колына кобыз алып боздатканда, 

Саргаяр жапырактан оныц Tyci. 

Баксылар эркашан езшщ ата-бабасыныц аруагына 

сиынып жалбарынады. Солардыц атынан 

насихат, накыл создер айтады, кобызбен куй 

тартады. 

«...Kopyuii баксы сезш алады угып, 

Отырар айтканына кулак Tirin. 

Сарынмен кобыз тартып болганнан соц. 

Кэрсетер ойын-онер терге шыгып». 

Немесе: 

Orapi баксылардыц болмас ада, 

Куткеш Коркыт асыл дана1 

Jjirepi откен кадым заманында, 

Дэулерге болып OTTi патша зада. 

Койлыбай баксылардын, улкен nipi, 

Олардьщ таусылмайды айтса жыры. 

Халайык улкен-юип K03i корген. 

Кэп qjx\ ол ерлердщ айтса сыры. 

Ежелп баксы-жыраулардыц 6ip тобы «абыз» 

деп аталган (Нысан абыз, Курманбай абыз, Сабырбай 

абыз, тагы баскалар). Булардыц ерек-


шел1п ecKi заманньщ хаттарын, Коркыт дана 

казак ацыздарында айтылатын Коркыттын 6ip 

аты, Крркыт-Керкаптан туды деген ацыз да айтылады, 

(«Керкаптан улы данам шыккан кезде») 

жазылган сездерш тани бшген, ерте заманньщ 

таска, агашка, Tepire TycipreH жазуларын оки 

бшген. Далада таска TycipreH жазулар кездессе, 

ол жердщ казактары оны пэлен абызга керсет 

деп отыратын болган. 

Казакта «кипз ютап дейтш угым бар, бул 

угым толыгымен абыз аттарымен байланысты 

журедь Халык ацызы бойынша тас, агаш, суйек, 

терщен баска бурынгы заманда жазуды жука 

кшздерге жазып отырган. Орта гасырдагы абыздардьщ 

кепш ш п казак хандарыньщ хатшылык 

кызметшде болып, олардын Kenecmici, акыл беpyinici 

болган, халык алдында упт айтып, оларга 

езшщ насихатымен кенес берген. Бул деректерге 

Караганда, казактьщ абыздары ecKi замандагы 

окымысты баксылардыц дестурш сонгы 

заманга дешн сактап келген, солардыц калдыгы 

деуге болады. Абыздар 6ip жерде отырмайды, 

ылги тау-тасты аралап, таска жазу Tycipin, ecKi 

жазуларды окып журед1, жирен атка мшш ел 

кыдырып, кобыз тартып, сарын айтып, сеуегейлж 

курып журетш болган (Сабырбай, Нысан 

абыз). Бул дэстур ocipece Алтайда, Ертю 

бойында, Тарбагатайда кеб1рек сакталган. Алтайда 

жирен атка мшш, кобызбен куй тартып, 

сарын айтып журетш карияларды «Жиренше» 

не «Сарыабыз» деп атаган. Г.Н.Поташганщ бакылауынша 

-«Жиренше казактарда кемецгер, 

акылшы, дана Kici» бейнесшде суреттелед1,


|екшнп жагынан баксы, жыршы ретшде айтылады. 

Абыздардьщ сырткы Typi баксы жырында 

былай суреттеледк «Алтайдан келген алтауым, 

шабдар атты кемецгер», болмаса: «Сары ала 

камка тон киген, сары аргымак ат мшген»- болып 

айтылады. 

Казак абыздарыныц 6ip ерекшелш олар сахарада 

эр заманда устем болган салт-сананы 

6ipiKTipin (тэщр1, будда дш1, мани), олардыц 

аралас (синкретик) турш колданган. Олар 6ip 

жагынан сарын айтып, сэ>егейлк курса, кейде 

оны буддизм пантеоныныц сарындарымен бояп 

отырган. 

Жырау-баксылар журтшылыкпен кездескенде, 

ец алдымен, кобызга косылып, боздап сарын 

айтады. Сарнаган кезшде олар шабыттанып, 

екшенедг Одан соц созбен сэ>егейлк, болжау 

айтуга ауысады. Ец соцында кобызбен Коркыт 

кушн тартады. Баксы жыраулар жаугершшк 

кезде колбасыныц касында болып, кобызга 

косылып, азынатып жауынгерлш дэстурд1 жырлайтын 

болган. Эскер жауга аттанарда оларга 

pyx 6epin, кобызбен куй тартады. Согыс устшде 

жэй (жада) тасымен кун жайлатып, ашьщ кунде 

«кар жаудырып, боран соктыратын» болган. 

Баксыныц керемет1 деп осыларды айтады. Бул 

туралы кытай, араб, иран эдебиетшде айтылатын 

гажайып эцпмелер орасан кеп. Арабтар 

Орта Азияны жаулап алуга келгенде. Орыздардыц 

атакты баксылары майданга шыгып, жада 

(жай) таспен араб эскер1не карсы «Кун жайлатып», 

боран соктырып, кар жаудырып, олардыц 

урейш ушырады (Ибн Ал-Факих). Шыцгыс хан 

Орта Азияга аттанарда оныц касында атакты ек 

улы баксы болады, 6ipeyi - Муцлык. Ежесе - аскан 

ойшы, кемецгер карт, ещц 6ipi - оныц баласы 

Кекше, хальщ оны «Тобе-тэщрЬ> деп кеткен. 

EKeyi де керей тайпасынан, Он-ханга жакын 

адамдар. Екеушщ де керемет neci бар. (Рашидеддин, 

Сборник летописей, т. 1. 1952, стр. 167.) 

X IX -X X гасыр арасында, ecipcce, Озбек хан заманында 

ислам дш1 баксылыкка аяусыз соккы 

бердь Казак баксыларыныц сэ>егейлк, сарын 

айту дэстурш жаЬилд1к - д1нс1зд1к деп табады, 

соларды халык букарасына кубыжык кылып 

керсепп, барльщ жамандьщты оларга жабады. 

Содан 6epi баксылар азгындап, к1ш1рей1п, езш1ц 

улы бейшс1н езгертш, шд1 кобыздыц куй1мш, 

сарын айтумен, тек Kici емдейт1н eмшi болуга 

айналады. Bipan мунда да казак баксылары 

ауруга бар жанын салып, eлiммeн алысады. 

Аурудыц алдында Коркыт куй1н тартып, ел1мге 

дауа 1здейдь Бул сипаттыц e3i де Коркыттыц 

ел1мге дауа 1здеген дэстур1нен туган кершю екен1 

байкалады. 

Сонымен Коркыт дэстурш 6epiK устап, оны 

кад1рлеген, 9cipece, кобызбен куй, сарын тартатын 

баксы, жыраулар, не Коркыт жолын куган 

атакты куйшшер. Казак акыздары бойынша Коркыт 

казак жырауларыныц атасы, олардыц nipi 

болып айтылады: 

Жыраудыц улкен nipi Коркыт ата, 

Бата алган тамам баксы аскан ата. 

Тац калып журттыц 6opi турады екен, 

Кобыз алып Коркыт ата куи тартканда. 

Осы калыптас езге эфсана бойынша, Корк-


|ыт ец алгаш кобызды шыгарган атакты куйил, 

барльщ эн-куйдщ атасы, казак куйшшерщ 

6ipiHini рет кобызга уйреткен устазы. Ацызда 

казак музыкасыныц Ty6i осы Коркыттан басталады. 

Бул вцпмеш 6ipiH ini рет кагаз бетше 

TycipreH Шокан Уелиханов. 

«Баксы жыры» деп Коркыттыц кобызын, 

оны сарынын ец алгаш мурат еткен Kici - Койлыбай 

баксы. Ол Ьуоркыттыц niOKipTi болып саналады. 

Моселен: 

Э>ел1 баксы nipi Коркыт ата 

Тшеймш модет бер деп кетсе ката. 

Адамнан ер Сулеймен откеннен соц, 

Мойнына кеп жамагат салган бата. 

Койлыбай Коркыттан соц дэурен сурген. 

Эр жерде ак сарайдай уйге KipreH. 

Ел1не кылгап екен коп кызмет 

Шайтанды устап алып жалгыз журген. 

Бул ацыз бойынша адам баласыныц 6ipiHmi 

данасы Сулеймен, одан кешн коптщ батагош 

болган Коркыт, одан соц Койлыбай. Ол хан сарайларында 

жырлаган, ез заманыныц атакты 

жырауы болып айтылады. Торгай даласында 

Жыланшык езешне куятын 6ip саланы «Койлыбай 

езен1» дейдг Тепнде Койлыбай Торгай мен 

Сыр суыныц арасында ерте кезде кош т журген. 

Баганалы ортасынан шыккан 6ip сацлак Kici 

екен1 байкалады. 

Баксы жырында Койлыбай айткан жерде 

оныц nipi, устазы ретшде Коркыт 6ipre айтылады. 

Крркытпен байланысты тамаша эпсананыц 

б1р1-«Койлыбайдыц кобызы» - узак дастан. 

Оныц мазмуны Коркыт пен оныц niOKipTi 

146


лыбай туралы, солардьщ енерш, кобызын, дана 

лык icTepiH суреттеуге арналган. Коркытты nip, 

ата туту казак ацыздарында кеп кездеседь Сонын 

6ipi мынадай: 

Су аягы Коркыт 

Пэлекетп сен Коркыт 

Баксы nip емес пе ец? 

Баксы баба сен колда. 

Бул жерде Коркытка уш турл1 бершген: баба, 

nip, ер. Коркыт мурасынан казак халкыньщ есшде 

жаксы сакталганы ecipece «Коркыт куш», 

сонымен байланысты Коркыттыц кобызы туралы 

ацыздар. Кобыз тарту казак арасында соцгы 

кезге дешн KyuiTi болды, ол туралы белгш жыр 

да бар («уйецкшщ туб!нен ушрш алган кобызым»). 

Кобызды ерекше кад1рлеудщ ce6e6i: 

«кобыз Коркыттыц суйген куралы, ол ел1ммен 

алысканда муцын кобыз аркылы шыгарады. 

Кешнп заманда баксы-жыраулардыц ауруды 

жырмен, куймен емдеушщ e3i осыган т1реледь 

Кобыздыц KacneTi «Коркыт ата» дастанында 

кандай эдем! суреттелсе, баска жырларда да сондай 

жаркын бейнеленген («Койлыбайдыц кобызы»). 

Казак эпосында жау колына тускен, не зынданда 

жаткан казак батырлары, ерте замандагы 

огыз батырлары тэр1зд1, жау колынан, ел1мнен 

Кобыз тартып кутылып отырады. Батырлар 

жауга аттанарда дайым кобыз тартып шыгатын 

болган. Кобыз сарыны казакта музыканыц ец 

ecKi Typi. 

«Коркыт саздан» - боздаган, кущренш, тебь 

Ренумен ой тугызатын, терец ем1рлш сыры бар


музыкалык шыгарма. Ол эрдайым ©MipAi ecipкеумен, 

елдилеумен, 1згшшпен, кызык керумен 

мегзеп отырады. «Коркыт куй», «Коркыт сарын» 

казак халкыньщ мэдени мурасында кад1рл1 

орын алатын, ем1рд1 керкем суреттейтш пелсапалык 

мен1 бар 6ip тацсык казына. Ол сарынды 

казактыц кеп акындары тартып келедг Бул бай 

казынага Н.Ф.Финдейзек, А.В.Затаевич, А.Жубанов, 

Б.Г.Ерзаковичтер кецш белдг BipaK ел1 

де болса терец зерттеу керек екеш байкалады. 

Коркыттыц ем1ршде кызык Kepin устаганы, 

оныц журегше жакын санаганы кешн ацызга 

айналган атакты кобызы. Коркыт кобызы казак 

ацыздарында «Огыз-намеде», «Коркыт дастанында» 

киел1 мура ретшде суреттелш отырады. 

Коркыт жырында айтылгандай: 

Колына алып кобызын 

Елден елге, бектш бекке. 

Келер акын 

Ерлердщ KiMi жаксы, KiMi жаман, 

Бшер акын. 

Колына кобызын устаган, елден елге, бектен 

бекке келш журген казактыц 6ip топ акыны XIX 

гасырдыц ортасына дешн жасап келд1, олардьщ 

ш ш де аста, тойда ерекше жулде алгандары - 

Жанак акын, Нысанбай, Найман-бала. 

Кобыз ете ecKi деу1рден келе жаткан музыка 

аспабы. П.Пельоныц айтуынша кобызды кытайлар 

турктерден Kepin уйренген. 

Кобыздыц ец ecKi Typi - ¥лытаудыц терюкей 

баурайында 6ip гажайып MyciH таста сакталган. 

Екшпп 6ip Typi Каркаралы аймагында, Дегелен 

тауыныц 6ip алабында VI-VIII гасырларда MyciH 

таска киып тус1ршген. Кобызды кандай агашта 

жасауды казак пен Алтай елшщ ацыздары ете 

жаркын турде суреттейд1, оны уйецю агаш деп 

атайды. Ол казактыц такпак сездершде едем1 

айтылган: 

Уйецкшщ туб1нен, 

Ушрш алган кобызын. 

Казак ацыздары бойынша, уйецю су жагасында 

есетщ кеп жыл жасайтын эпикалы агаш, ол 

эркашан су жагасыныц сеулетп керю, езшщ 

тулгасы да келемд1, сабагы жуан, едем1 жапырагы 

орасан зор кеп. Ол дымкыл сулы жерд1 де, 

кургак жерд1 де б1рдей жаксы кередг Бул туралы 

халык айтатын ацызды еткен гасы рда 

Г.Н.Потанин жазып алып аяулы галым А.Н.Веселовский 

езшщ ецбегшде пайдаланган. 

Казактыц ecKi деу1рдеп кобызыныц формасы 

аккудыц бейнесше уксайды, мойны узын, 

куйрыгы сопак, узынш а келген, аккуды ц 

куйрыгы сияктанып турады. Сырт жагынан 

Караганда аккудан ein6ip езгешелеп жок. Сол 

сиякты 6ip-eKi кобызды Болат Сарыбаев Алтай 

казактарыныц iiniHeH тапкан. 

Кобызды аккудыц TyciHe келт1рш жасаудыц 

зор тарихи дестур1 бар. Bipimni, хальщтыц сулулыкты 

суйетш ой-сана-сы бойынша, кудыц дауысы 

- жаратылыстагы кулакка едем1 естшетш 

ец сулу уннщ 6ipi. Еюнпп, акку казактардыц 

ерекше кад1рлейтш киел1 кусы, оны еш уакытта 

атып елт1рмейд1 (табу), су бетшде жузш журген 

аккуды керсе, оган жаны куанып, суйаж карай- 

Ды. Мумюн, тарихи заманда акку турю тайпаларыныц 

6ip тотем1 болуга тшс.


Орта гасырда казактарда «Акку» деген 6ip 

тамаша куй болган, онда аккудьщ сулу бейнее1 

мен едем1 ун1 аса керкем суреттелген. 

Музыка зерттеушшердщ суреттфнше Арканыц 

едем1 таулары, еанеыз езендер1, шалкыган 

келдер1, кальщ ормандары жаз бойы кус шуымен 

толып, оньщ жацгырыгы едем1 жыр шыгаруга, 

кобыз бен домбырага толкынды ун коеуга, 

толкыган ен, ыргакты куй шыгаруга есерлещцрген. 

Каспий мен Жайык бойыныц cypeTi де осыган 

келедь (Затаевич, XV). «Акку» кушн 1906 

жылы Жайык бойыныц акыны Казакбай Орынбордыц 

архившде галымдар дьщ алдына тартып 

керсетедь 

Акын, жыршы, кобыз, домбыра - булар тойдьщ, 

халык мерекесшщ улы кызыгы. Коркытпен 

тустас, оньщ касындагы алып ерлер де 

кобызды ерекше кад1рлеген, ор уакыт колына 

кобызды алып, 0дем1 куйлер тартып отырган, 

кейде кобыздьщ едем1 ушмен жау колынан 

туткыннан босанып журген (Казанбек, Бамсы, 

Алпамыс), Казанбек жау колында туткын болып 

отырганда «кобызымды берицзпп, 6ip куй 

тартып берешн» деп сурайды. Коркыт 03i жасаган 

6ip кобызды езшщ алып досы Уйсш кожа 

улы Секрекке сыйга тартады («Коркыт ютабы)», 

В. В. Вильямин-Зернов жазып алган 6ip казак 

епсанасы нда Коркыт домбырада да ойнай 

бшген. 

Казак епсанасы бойынша Коркыт кобызды 

ез колымен жасап, оны туйенщ TepiciMeH едемь 

леп каптайтын болган. Коркыт езшщ заманында 

кобыз ешрш ете бшк сатыга жеткЫп, оны 

кешнп урпакка мура етш калдырды. Оны 

кобызынын толкынды сарыны, едем1 уш сырткы 

сулулыгы, адамды толгандырып отырады. 

Коркыттын кобызын, оньщ сарынын жаксы 

бшген казак жыраулары, не акындары, кобызды 

колына алып, ел шмнде эпикалык сарын, толгау 

тартып журдь Солардыц ш ш де эпикалык жырды, 

тарихи деу1рдщ ацыздарын сеулегп етш 

айтушылар атакты Жанак акын, Нысанбай, Каспий, 

Жайык бойында Марабай акын. 

Коркытпен байланысты казактьщ куй-ацыздары 

медениет мурасыньщ ен курдел1 TypiHin 

6ipi. BipaK олардьщ терец сырларыныц Ke6i ел1 

ашылмаган. ¥лы мазмунды, кец толгаулы, музыка 

енершщ тарихынан кад1рл1 орын алатын 

даусы KynipeHin шыгатын, пелсапалык жойкын 

куйлер орасан кеп. Олардьщ iuimeH кешнп заманга 

дешнл сакталып келген гажайып турлер1 

- «Tempi куй» (Коркыттыц куш), «Саймактыц 

сары езеш», «Коркыт куй», «Аксак кулан», 

«Жошыхан», «Азамат кожа», «Бозайгыр», «Жет1 

кыз», «Суга кетп ер Котан», «Кек бука», «Боз 

шген». 

Куйдщ 6ip тобын кобызшылардыц тартуымен 

оныц ш ш де Канкожа, Уелиханов, Досжан, 

Жанак акын, Отеболат, XIX гасырдьщ ортасында 

Шокан жазып алды. Олардьщ М и д е кезге 

ерекше тусетш Уак Баян батырдыц «Сыбызгы- 

Да тартканы», Баганалы Балакай баксыныц 

«Коркыт куш», «Суга кетт1 ер Котан», «Ала 

байрак» (Досжанныц тартуымен), «Кызыл 

Кайыц» (Отеболат), «Таргыл бука» (Досжацщю), 

«Капыда еткен карбалас», «Тайлакбайдыц сы-

Ш Ш 


|бызгыда тартканы», «Tonipi куш» (Шоканда 

«Аллах всевышний). «Ер Шедегей еткейсщ» деген 

кобызбен тартатын пелсапалык куй (XIII г.). 

Бул шыгармаларды казак Kyftuimepi уш турл1 

аспаппен, эдем1 толкынды ун шыгаратын сыбызгымен, 

кобызбен, шалкыта тартатын уш iiueKTi 

домбырамен тарткан. Сыбызгымен адам жанын 

тербеткен атакты куйпплер Саймак, Баян батыр, 

Тайлакбай, кобыздан куй тамызган Тетпкара, 

втеболат, домбырага тш б т р ге н Алшагыр, 

Тэтпмбет, Кангожа, Деулеткерей, Абыл, Курмангазы, 

тагы баскалар. Казак эпсанасы бойынша 

осылардьщ бвршщ устазы, nip атасы Коркыт 

болып айтылады. EcKi куйшшердщ кебшщ тартканы 

«Коркыт куш», баксылардьщ есшде кеп 

заман сактап келгеш «Коркыт сарыны». Коркыт 

сарынын айтканда баксы жыраулар ец алдымен 

езшщ улы nipi Коркытты еске туЫредь 

оныц гажайып icTepiH айтады. Откен заманды, 

келешек заманды толгай жырлайды. 

Коркыт сарыны ерте заманнан 6epi кобызда 

орындалады. Оныц езшщ арнаулы музыкасы 

бар. Ол музыканыц жалпы е>еш суык сарынды, 

кущрену, толгану, боздаумен келедг Коркыттыц 

0лiмi, оны куймен жактау, Коркыттыц eлiмгe ем 

таба алмай Tynmyi, - осыныц 6epi зор пэлсапалык 

мэш бар сарын тугызады. Коркыт кушн ерте 

кезде шалкыта тарткан Койлыбан, Баганалы 

Балакай баксы, Досжан, Шемен деген юсшер. 

Коркыттыц кобызын 03iHe кеп заман мурат 

е т т , оныц кушн ацырата, боздата тарткан 

куйшшердщ 6ip тобы казак халкыныц атакты 

акындары, оныц йшшде ХУ1П-Х1Х гасырдыН)

акындары Жанак, Сабырбай, Найман-бала, Кан 

кожа Уэлиханов, Жумагул, Кулыншак, Базар 

жыраулар. Бул ар дьщ кейб1рш Шокан Уэлиханов 

кобыз тартушылардыц ец соцы деп аныктаган. 

Оньщ байкауынша кобыз езшщ тарихи музыкальщ 

касиетш XIX гасырдьщ ортасына дешн 

сактап келдь BipaK жыр дьщ сюжет^ кобызды 

шалкыта тарту улг1с1 атакты куйылма акын 

Жанак акын елген сон, умытыла бастады. Кешн 

кобызга кеп заман исламнан соккы Kepin, жудеп 

бггкен баксылар ие болган. 

Жанак кобыздьщ KepiKTi ушне косып «Козы 

Керпеш - Баян сулу» жырын кущренте тартып 

бергенде, Кунанбай оган улкен сый тартады. 

Жанактьщ туган жер1 - Каркаралы аймагы, Кент 

тауыньщ inii. 

Бул таудьщ алабында «Жанак журты» деген 

кыстаудыц орны бар, мунда Жанактьщ бабалары, 

e3i, урпактары мекен еткен. Кент тауында 

«Жанак асуы» деген атакты асу бар. Ол Жанактьщ 

дайым кобызын артып асатын асуы екен. 

Б1рак кобыз тарту eHepi Шокан айткандай 

XIX гасырдьщ ортасында мулдем ceHin калмайды, 

ол езшщ тарихи дестур1 бойынша б1здщ заманымызга 

дешн жетш, жацадан еркендей бастады. 

Коркыт кушн сарната тарткан каратаулык 

атакты куйпп Ыкылас, оньщ Жаппас Каламбаев, 

Деулет Мыктыбаев секшд1 дестурш жалгастырушылар 

болды. Куйнп Ыкылас езшщ барлык 

турмысымен, кобыз тарту эд1с1мен ерте заманныц 

сэ>егей музыканты Коркытты, оныц


шеюрт1 Койлыбайды еске туЫретш 6ip тулга. 

Булардыц ушеуше тен ерекшелш - адамньщ 

ойын epiKci3 ез1не тартып алады. Олардьщ yuiî 

де кобызды су жагасында елепзген шабытпен 

тартатын болган. Ацыз бойынша Коркыт атакты 

куйлерш Сыр суыньщ бетш е тесеген 

юлемнщ устшде отырып шыгарган. Эпсананьщ 

кешнп заманга жетюзген бул ушкындары Койлыбай, 

Балакай, Жумагул сиякты куйпп жырауларга 

шын магынасында достур болып калады. 

Эл1шер Науаи гулама акындар туралы жазган 

«Жаксылардьщ м е ж ш с т деген шыгармасында 

«Баксы жыраулар кей уакытта адамнан 

безш, даланы, тау-тасты аралап журетш едЬ> 

дейдг 

Койлыбай кобызын эркаш ан Жыланшык 

езеншщ жагасында отырып тартатын болгандыктан, 

ол езеннщ 6ip саласы «Койлыбай езеш» 

деп аталган. Жумагул акын шабыт кернегенде 

дала кезш кетш, кобызымен Ыргыз езеншщ жагасын 

кущрентетш болган. Бул дестур кешн ец 

сонгы ipi куйш1 Ыкыласка ауысады. Ыкылас та 

кобызды ауылдан Kerin, куй толкынын Шу 

езенш щ жагасына барып шырарган десед1, 

Оныц кобыз даусымен елд1 куйге белеген жерлер1 

- Каратау, Шу езеш, Бетпакдала, Сарысу 

езеншщ бойы. 1946 жылы Кектас езеш бойында 

отырган «Тасты» совхозында болганымда 

кенеттен Ыкыластьщ ушне кездеспм. Онда басшы 

болып оты рган - Ы кы ластьщ келш1, 

кшппейщ картан эйел Уйдщ жогаргы уыгында 

Ыкыластьщ кобызы шул1 тур, ейел оны ешюмге 

устатпайды екен. «Б1з Алматыга апарып, ха-


лыкка таныс етешк» деген сезге кенбедь О 

KiciHiH айтуынша Ыкылас жапан тузд1 жаксы 

керген opi акын, epi кYЙшi, epi енкумар болган. 

Ойга, толганыека тускен кезде Ыкылас ушнде 

отыра алмай, кобызын алып, су басына, не агаштын 

туб1не барып куй тартатын ед1, - дeйдi. Оньщ 

6ip тартканы «Коркыттыц «Желмаясы», Коркыт 

ел^мге ем таба алмай, торыгып жапан тузде 

отырып жан козгайтын куй боздатуы адамга 

улкен эсер еткен. 

MiHe муньщ 6epi ерте замандагы Коркыттан 

калган дестур. Коркыттыц атымен байланысты 

оньщ езен, су аттары Казакстан жершде осы 

кунге дешн кездеседь Мэселен Сырдарияньщ 

теменп жагы «Су аягы Коркыт» деп аталады. 

«Коркыт кэл», «Коркыт су» деген атаулар Торгай 

даласында 6ipHeine жерде бар. Бул атаулардьщ 

шыгуына тарихи непз ерте замандагы огыз 

тайпаларыныц Сырдария мет Торгай даласыныц 

арасында кеш ш ЖYpyiнeн болу керек. 

Екшпп 6ip себеп - судыц агыны мен музыканьщ 

толкыны ундес шыгып, тындаушыга ем 1рдщ 

узшмес агыны болып естшген. Оларда куйд1, 

музыканы, жырды ец алдымен судыц агынынан, 

жeлдiц ушнен, боранныц eKcin согуынан уйрену 

керек деген угым болган. 

«Акын» деген сездщ e3i «агыннан» шьщса 

керек. Атакты казак, куйшшершщ аттарыныц 

езен суымен байланысты болуыныц бас ce6e6i 

°сы. Осы дэcтYpдi езше мирас еткен акынкуйцплер 

бурын дала Ke3in, кобызды далада езен 

сУлардыц жагасында, кумбездер касында тартатын 

болган. Мэселен, еткен гасырдьщ орта кезь


де жасаган атакты Жумагул акынныц дала 

кезш , 6ipa3 eMipiH езен суыньщ жагасында 

е тю зу 1 ацыздагы К,оркытты еске салады. 

Жумагул тац рауанынан далага шыгып, кунге 

карап кобыз тартып, жыр толгайтын болган. 

Оныц кобызыньщ унш ушкан кус, жупрген ац, 

жер-су, тау-тас 6epi тьщдайды. Бул сарынды 

Коркыт ецпмеамен салыстырып керсек, екеушщ 

ундест1п ашьщтан-ашык KepiHin турады. 

Кобызды Коркыттыц ай шыгарганын, оны 

кандай е дюпен ойнаганын казак ацыздары ез 

алдына 6ip хикая етш сейлейдь Коркыттыц 

кобызы ecKi куйпп акындар уппн 6ip сулу елем. 

Бул туралы казак ацызы былай дейдк - Коркыт 

бала кунщде дала Ke3in, Желмаясына MiHin, 

елс1зде карацгы тунде келе жатса, алдынан сарнап 

шыккан 6ip едем1 ун естшедг Ун шыккан 

жерге келсе, айдалада ез1нен-ез1 тартылып жаткан 

6ip кобызды кередь Коркыт Желмаядан 

Tycin, кобыздыц сарынын тыцдап, кеп уакыт 

оныц касында отырады. Кобыздыц сарыны басылган 

кезде Коркыт кобызды бауырына басып 

«бул енд1 менш» деп катты куанады. Желмаяга 

отырып ушне алып келедь Ел-елд1 аралап гажайып 

сулу куйлер тартып журедг Коркыттыц бул 

кобызбен 6ipiHini тартканы «T enipi куй», ец 

соцы тартканы «Елмен коштасу» (Олкуат Кайнарбаев), 

оныц сезш Абылгазы келт1ргш: 

Сая Коркыт елер болдыц енд1, 

Ол Казанныц деулет1не дуга кылгын 

Коркыт кобызыньщ сарнап шыккан даусы 

TinTi алыстагы жерге ест1ледь Сол кездеп журт 

оны «Коркыттыц кобызы» деп атап кетедь


«TeHipi куй», «Коркыт куй» сарындарын едем' 

тарткан кобызшылар - Кет-Буга (XIII г.), Койлыбай 

(¥лытау), Нургали баксы (Кошкар ата), 

оныц урпактары Карамырза, Бексешт (XIX), 

атакты кобызшы Дэулет баксы (Казалыдан, XIX 

р.) Табынбай кобызшы (Сыр бойынан), Менитбай 

кобызшы (Ыргыздан), Сокыр абыз (Кызылордадан), 

Бержбай баксы (Шыцгыстаудан). 

Баксы 6ip гана куй тартушы, керемет neci 

гана болып калмай, улыстыц улы кецесппс!, 

кария сез айтушысы, тарихи окигаларды жырлап 

беретш жыраулары болып журдг TenipiMeH, 

аталар рухымен «тшдесе» бшепш, адамныц жанкушн 

езше багындырып, шешен толгайтыны, 

болашакты бастайтыны, оларды ел баскарушылар 

алдына кад1рл1 керсеткен. Сондай улы баксыныц 

6ipi - керейлердщ (уранкай) атакты жырауы 

Тебе Tempi (шын аты Кекше TeHipi) Шыцгыс 

ханга кецес 6epymi болган Атакты баксы 

жасырын сырды айыра бшет1н, керемет neci саналган, 

езш «Мен тещршщ ез1мен тшдесемш, 

кекке шыгып журемш» деп дерштеген. Ол 

Шыцгыс ханныц ордасында отырып «сен дуние 

жузш билейсщ» деп се>егейлж жасаган дел1недг 

Кыстыц суык айларында Тебе Tempi Керелец 

езешнщ музына жап-жаланаш жатканда оныц 

денесшщ жылуынан муз epin, буы аспанга кетершген, 

- дейдь (Рашидеддин, сборы, летописей, 

1» 167-168; кн. II. 150, 253). Bip согыста жай тасын 

ханныц ез ескер^не тус1ргенджтен, хан оны 

шпмге буйырады. 

Тебе тец1р1мен катар шыккан улы баксыныц 

6ipi Ееей-Бука, Октай заманына дешн жасады.


|Бул улыска тэрбие берупп - ез1 галым, ез1 устаз, 

жырау. XIII гасырдьщ отызыншы жылдары ол 

эбден картайьш, эр жерге куймеге отырып барып 

журдк Оныц туып эскен жер1 осы кунп 

Алакэлдщ тещ реп (Рашидеддин, 1, 158). 

Улы баксы жыраулардыц, кобызшылардыц 

кеп шыккан ортасы ocipece кыпшактар арасы 

(XIII-XIX г.). Олардьщ М н д е 1299 жылы Византия 

тарихында жазылган Кекем баксы, Румга, 

Мысырга елпп болып барган Кесе баксы, 

Беренде баксы (Рашидеддин, III. 125), Жарьщ 

(Ярук) баксы (P. III. 46). Булардыц Kefi6ipeyi 

Мысырга кобызын ала барып, Мысырдыц суpeTinuiepi 

оларды суретке Tycipin алган. (Эйхгорн). 

Кыпшактыц ец атакты баксыларыныц 6ipi - 

Барак баба, Барак баксы. Кобыз тартумен 6ipre 

ол кыпшак тш нде эпикалы жыр айтып, кейде 

елецдер жазып журд1. Токтагу хан кезшде Еазан 

ханга (Иран) елпй болып барды. 

ДештьКыпшактан шыккан баксылардыц ец 

Kyfliperrici- Сары-салтык. Бул халык ш ш деп 

се)егейдщ аса 6ip Kaflipnici. Токтагу хан елген 

соц, ол Озбек ханга багынбай, оныц мусылмандыгына 

карсы шыкты. Ел ортасында кад1рл1 баксы 

болып журд1, дауылпаз тартты, не турл1 кереметтер 

Kepcerri. ДештьКыпшакта «Барак-факих» 

деген кыстак соныц атынан калды. Табризде, 

Кавказда жасаган атакты акын, баксы - Жалалледдин 

Руми, Дербентте турган кыпшактар 

арасынан шыккан. Оныц басына кигеш баксылардыц 

6epKi, мацдайында «сеуегей» деген жазуы 

болган, ел арасында кобызын аркасына ар-


тып журген. Оньщ жазулары кеб1несе кыпша 

тшнде. 

Баксылардыц ой-санасын эдем1 жазган - улы 

акын Элйнер Науаи. Ол Kici кебшесе жалайырдан, 

керейден, найманнан, ксщыраттан шыккан 

баксыларга кэб1рек токтаган. Солардьщ шпнен 

ец дарынды жыраудьщ 6ipi - Саки Жапар баксы, 

03i акын, e3i шебер, туржше, парысша б1рдей 

жаксы жаза бшедг Эскерде аскан ердщ 6ipi. 

Кешн кедешпкке Tycin, адамнан безш, дала кезш 

журед!. Жырында оны ез1 айткан: 

Мойныма жага кылып каргы тактым, 

Tycin калып журмейтш эдю таптым. 

Оныц жаксы KopeTiHi жуйрж тулпар ат, соны 

эдем1 суреттейдк 

Атымныц сулулыгы сурша кустай, 

Ею жак канатымш ушатындай. 

(Алишер Навои. Сочинения, т. IX, 6ecimni 

мэжшс. 130). 

Сондай атакты баксыныц 6ipi Сайлы акын, 

жырды эдем1 жазады, 6ipaK адамга жуымай сай 

кезш журед1, (еюнип мэж ш с, 91). Тагы 6ip баксы 

Баба-Саудани, ол Жауари деген атпен жазып 

журдь Табигаттыц танылмайтын сырларын ойсананыц 

куппмен ашпакшы болды. Кейде 

ешюмд1 кермей, адамнан 6e3in кетп. Тау, тасты, 

даланы кезш, eci кеткенше сарнау айтып жYpдi. 

«Tonipi куйге», «Коркыт куйге» косып айтатын 

арнаулы сездер болганын тYciндipeтiн ацыз- 

Дар бар. Бул куйге Коркыттыц в31 косып айтты 

Дейтш сез мынау. 

Жалганшыга келмей бак, 

Келсец 6ipaK олмей бак.

Келесщ тагы дегенге, 

Ант берсе де сенбей бак;. 


Коркыт кушне косып айтатын бул сарынды 

6epri заманга жетюзуип атакты жырау-баксылар. 

Бул еарын езшщ терец мазмуны бойынша, ислам 

дшшщ ережелер1не бутшдей карсы. 

Коркыт кобызыныц ацызга айналган елес1 

казак халкыньщ ойында гасырлар бойы сакталып 

келедь «Коркыт кумбезшщ касынан еткенде 

оныц пшнен кобыздыц эдем1 уш эр уакыт 

естш п туратын едЬ>, - дейд1 казак ацызы. 

Салар Казанныц ушн жау шапканда оныц 

ауылында кой баккан койшыдан баска ешюм 

калмай, агашта байлаулы турган кобыз гана 

оз1нен-ез1 кущренш ун шыгарады. Бул кезде аспанды 

булт жауып, сурапыл дауыл турады. 

Кобыз агашты туб1нен копарып жау соцынан 

куады, елд1 жау шапканын бщщредг Mira, осы 

тамаша сурет казак эпсаналарында «Койлыбайдыц 

кобызы» деген узын дастан туршде жырланады. 

Оны 6epri кезде «Баганалы - Балакай баксыныц 

кобызы» деп те айтатын болган. Казак 

хикаяларында кобыздыц жауы карсы кущренш 

боран тургызатыны айтылады. «Койлыбайдыц 

кобызы» ат бэйгес1, бесеке устшде сурапыл дауыл 

соктырып борандатады. Енд1 б1рде осындай 

окига былайша баяндалады. К°йлыбай баксы 

кобызын ат бэйгеЫне косуды тшек етедг Барлыгы 

300 сейгулш, ылги атакты жуйрк, аскан 

тулпар косылады. B ip a K ат сейютер Койлыбайдыц 

кобызын жаксы кермей, оган алакезбен 

карай карайды. Олар кобызды устап алып, 6ip 


жуан терекке арканмен байлап кояды. А ттар® 

журш кетед1, кобыз агашта байлаулы калады. |Г 

Сол кезде жырау езшен-ез1 елепзш, тынышы 

кетедь 

Койлыбай сонда турып зарланады, 

L 

Жас агып ею кезден парланады. | 

Койлыбай 03iHin кобызы туралы аспанды \ 

дулаткан кущретп сарындар айтады. Сол кезде U 

сурапыл боран согып, кобыз агашты туб1р1мен | 

жулып ала женеледц куып аттардыц соцынан 

жетед1, кайтарында бейгенщ алдынан келедг 

Женелген кобыз екен жулып ала, 

Оган да берген екеп алып дала. 

Аттардыц шауып кеткен карасы жок, 

Женелд1 барлык аттан кешн кала. 

0Hepi бул кобыздыц асты бастан, 

Не ж уйрк басып озды тулпар аттан. 

03i де кандай ауыр болса дагы, 

Сонда да озып шыкты барлык аттан. 

Кобызга жау болган юсшердщ ойын жыр 

былай сипаттайды: 

Кобызды 6ip агашка байлап едк. 

Орынды мекем кылып сайлап едк. 

Б1з будан 6ip кун бурын кеткен едк, 

Кобызды байлаулы боп калды гой деп. 

Казак ацыздары бойынша, Койлыбайга куш 

беретш оныц атакты кобызы, деу nipi, достары 

(Коркыт), еткен деу}рдеп улы алып ерлердщ 

елее!, езшщ туган улдары. 

Терт улы Койлыбайдан туган батыр, 

Эр кайсы алыптыкта мыцга татыр. 

EciKKe кызыл фанар жагады екен. 

Коркаптан алып келген кызыл шатыр. 

161


) Bip ацызда Койлыбайга куш беретш epi 

кобызшы, epi улы алып EpTic (Ер Тестш) бастаган 

бес мыц батыр (Коркыт жырында 336 батыр). 

Бас болган EpTic батыр бес мыц ерге, 

Дуниеде муктаж емес алтын жерге. 

Согыста 63i балуан erepi аскан, 

Коймайды юрген жанды кара жерге. 

Bip уакыт EpTic кeлдi желдей ecin, 

Кудайым пендес^не бергет Hecin. 

Шайтанды кашып журген устап алып, 

Кырады торка YЙдiц аузын ашып. 

Койлыбайдыц кобызында айтылатын бул 

жыр тутасымен эпос жырына уксас. Бул сюжет 

Рашидеддинныц «Жамиг-ат тауарих» ютабында 

да айтылган, Найман елшщ езгеш елтн суpeттeйдi. 

(1 том, кн. 1. стр. 137). 

Шоканныц айтуынша баксы-жыраулардыц 

iшiндeгi ец дацктысы баганалы Койлыбай барлык 

баксылардыц nipi, коргаушысы, онан соц 

баганалы Балакай баксы, Кекшетау даласында 

Шемен баксы. Булардыц коргаушысы, сиынатын 

алыптары Кекаман, Ер Шойлан, ец улысы 

Назар-Шолак. 

Койлыбайдыц кобызы ат жарыска тускенш 

Шокан да жазып алган. Койлыбайдыц жаратылыста 

болатын зулымдыкка карсы Kypeci 6ip улы 

окига, баксы оны жецш, халык алдында ете дацкты 

болады. Оган кемек керсетупп улы nipi 

Надыр-Шолак, EpTic, Кекаман, Ер Шойлан Сондай 

трлердщ кемепмен Койлыбай алты канат 

ак орданы жерден «кетерген», журт оган кайран 

калган. |

Каркаралы ауданы, TeMipmi болысында жа 

саган Оспан картты н айтуынша, кобызды 

бэйгеге косуды бул елде де 6ip атакты баксы юте- 

Ген. «Ерте кезде 6ip баксыньщ кобызы э>емет 

ушып, ен ж уйрк аттардан езып, алдынан келген. 

Кундерде 6ip кун, 6ip тойда ат жарыс болатын 

кун1 атакты баксы келш, осы «бэйгеге мет 

кобызымды коясып ж1берсем» деген, 6ipaK оны 

кере алмайтын куншш адамдар баксыны мазактап 

кулюед1. Кобызды ат жарыска ж1бермо/ уппн, 

куншшдер кобызды 6ip агашка арканмен мыктап 

байлап кояды. Аттар шабатын жакка женелгенде 

кобыз агаштан босанып, оларды куып 

жетед1, кайтарда жуйрктермен 6ipre жупредь 

ен сонында олардан кэп жер озып, 6ipiHini 

бэйгеш алады. 

Ecni Каркаралы ауданында усталар кобызды 

XX гасырдьщ ЗО-mi жылдарына дeйiн жасап 

келдг Кобыз Ka3ipri Жезказган облысына карайтын 

Актогай ауданында кэбхрек кездеседь Бул 

ещрде ерекше дарынды энпп, кобызшы, домбырашылар 

мейлшше кеп болды. Актогай ауданында 

кобызды едем1 тартып келгендердщ 6ipi 

- Адамбай Ермекулы, оньщ баласы - Шэмпп 

Адамбайулы. Кобызды ез колымет icTen шыгаратын 

сол елкеге аты шыккан кобызшы Эинрбек 

Тшешулы - (1880 жылы туган) еткен дэу1рдщ 

ЭДем1 куйлерш тартатын санлак Kici. Сондай-ак 

кобызбен сэулегп куй тарткан юсшщ 6ipi - Хамит 

Стамкулулы. Булардьщ 6epi куй тартуды 

ерекше суйген, кобыз бет домбыраныц ушмен 

0дем1 бейне жасауды куаныш еткен адамдар... 

Олардьщ кобыздары зерттелд1 ме, eдeмi куйлер1


нотага туЫриш ме оны музыка тарихыньщ сонына 

тусушшер бшедь Булар - Жанак ©Mip кещкен 

жерде туып ескен, Жанактан улп алган, 

кобыз енерш кад1рлей бшгендер. Олардьщ айтуынш 

а Ж анак Кент тауыньщ ш ш д е eMip 

сурген. Ол таудан куншыгыска шыгатын аеуды 

«Жанак аеуы» деп атайды. Жанак кобызын 

колына алып, дайым осы асудан асып журген, 

Оскенбайдыц асына барарда касына ерген кеп 

cepi жшггпен сол асудан еткен. 

Оскенбай XVIII гасыр мен XIX гасырдьщ 30 

жылдарына дешн жасаган Абай мен Халиулланыц 

кемецгер бабасы. Ас берупй Кунанбай мен 

каракесек ель Оскенбайдын асында барлык тобыкты 

ел1 бугес1нен отырып, ботадай боздап 

жылап берген. Сонда аска келген Б е й ж т т Танабай 

деген Kici Жанакка «Мыналардьщ кецш н 

басу 6ip гана сенщ кущретщнен келедЬ> депп. 

Жанак кобызын алып сарнатып куй тартады, 

Кобызга коскан ce3iH Кунанбайга арнайды: 

Ей, Кунанбай, Кунанбай, 

Казакта сенен де артык 

¥ л туар ма мынандай? 

Ас бepдiц екеце, 

Уш жуздщ косып баласын, 

Билeдiн гой Орта жуздщ 

Tepeci мен карасын, 

Кунанбайдай ул туып, 

Экеме мен де ас берсем, 

Тобыктыньщ баласы-ау! 

Жылай да 6epin кайтесщ? 

Топырагы торка бола 6epciH де. 

(айтушы Ту рагу л) 

jj


Кобыздыц гасырлар бойы адам рухын 

peTiH музыкалык, куд1ретш Жанак бул аста керемет 

эдем1 керсеткен. 

вскенбайдыц асында халыкца керсетшген 6ip 

тацсык нерсе рун деу1ршде ойнайтын «тайлак 

тарту» сахнасы. EcKi деу1рдеп салт бойынша 

ycTiHe керкем кшем - асмалдык жапкан ею 

еркеиш баладай едем1 коякыр шгещц топ ортасына 

екелш, кермеге байлап кояды. Дестур бойынша 

оны кулпыра шыккан жас келшшек не кыз 

жалацаш шыгып, TiciMeH байлауды ineinin, 

шгещц журт алдында ойнатып шыгады. Ереже 

бойынша тайлак шген сол жалацаш-шыккан 

ейелге тартылады... 

Bip гажабы бул «тайлак тарту» ойыны «Манас» 

жырында да айтылады. ¥лыстыц улы тойында, 

шгещц TiciMeH ineinin алуга сулу ейел 

шьщпай, кемшрлеу, ейел шыгады. Оган ойынды 

кызьщтап отырган Манас катты наразы болады. 

Шокан жазып алган «Манас» жырында айтылган: 

«Бок-мурын (хан) майданга жез буйдалы, 

калы кшем жапкан, ею еркепй баладай каймалы 

караша ту шгещц шыгарып, кермеге байлатты. 

Жап-жалацаш ейел майданга шыгып, осыны 

TiciMeH ineinin алсын» - дедь.. Майданга ею 

колын тебес1не койып, ею емшепн торсыктай 

eTin, тырдай жалацаш болып Оракка катын 

шьщты. Туйеш TiciMeH ineinin алып, жалацаш 

калпында оны жетелеп топты аралап шьщты. 

Орацканыц шыкканы Манаска жакпады, оган 

журт та мазак eTin кулдг 0ткен деу1рде сулулык- 

)ты жанындай жаксы керетш cepiлep, атакты 

165


алып ерлер, тек кана буралган сулу кыздыц, ^ 

едем1 келшшектщ шыкканын кутетш, кейде 

оган уйленетш. Оскенбайдыц асындагы майданга 

шыккан едем1 сулу кыз Жапак акынды катты 

кызыктырады, акын оган арнап едем1 куй 

шыгарады (Турагул). Бул Эскшбайдьщ асындагы 

майданга жаланаш шыккан сулу эйел мен 

«Манас» жырындагы жалацаш шыккан Орацканьщ 

6ip калыпта айтылуында зор тарихи мещ 

бар. Тобыктыньщ 6ip атасы ездерш «Манас» 

урпагынанбыз деп атайды. Олардьщ ортасында 

«Манас» адызыньщ i3i сакталып калган. Ол - 

Манас ердщ «Ак-кула» аты туралы. Опсананьщ 

айтуынша Ак-кула аттьщ кунд1з жайылатын 

жер1 Бегазы тауыньщ бектер1, тунге карсы ат 

таудыц басына шыгып тас акырдан шеп жеп 

турады-мыс. К,азактардьщ айтуынша Ак-кула 

шеп жеген тас акыр тау басында ел1 кунге сактаулы-мыс. 

Сол жерде тулпар аттьщ туягыныц 

i3i бар, казактар оны Ак-куланьщ туягыньщ тацбасы 

деп санайды... 

EcKi деу1рден сакталып келген кобызды тартып 

отырган куйппш 6ipiHini рет Мацгыстауда 

суретке туарген Бронислав Залеский, одан кешн 

EpTic езеш бойында керген В.В.Радлов. Сондай 

кобыздыц 6ipHeineyiH жарыкка шыгарган Капд, 

одан алып жацадан ецбепне юрпзген Ф.Шварц. 

Оядай кобыздарды кешн едемшеп суретке бастырган 

И.А.Чеканинский, Болат Сарыбаев, тагы 

баскалар. 

Кобыз XIII гасырда кыпшактар аркылы Мысырга 

дешн тараган. Сондай 6ip едем1 кобыздыц 

сурет1н Мысырда суретке TycipreH. Кобыз-

дЫН казак пен каракалпак, езбек арасында эпи 

калы жыр айтуга куд1ретп болтаны осы соцгы 

заманга дешн сакталып келдг 

«КОЗЫ К0РПЕШ - БАЯН С¥ЛУ» 

ЖЫРЫ 

Казак халкы гасырлар бойы айтып келгш бул 

жыр сахарадагы мал ocipynii тайпалардыц шыгарган 

6ip жаркын сеулетп ецпмесь Бул туралы 

жазылган эдебиет op6ip тшде орасан коп, 

солардыц ш ш де орыс едебиетшшершщ nkipi 

ерекше орын алады. 

Бул жазуларды зерттегенде, олардьщ аса кещл 

койып, кызыга караганы, ocipece, Керпеш пен 

Баян сулудыц тарихи заманнан келе жаткан улы 

мунарасы, сеулетп етш жасаган бшк кешеш. EcKi 

казактар ондай курылысты «дыц», «дынтек» деп 

атаган. Мундай ескертюштер Казакстанныц кеп 

жершде осы кунге дешн сакталып келедг (Олар 

туралы кешшрек токталамыз). 

Козы Керпеш - Баян сулу кумбез1 Аягездщ 

оц жагасында, Тацсык деген ауылга карсы салынган. 

К °зы Керпеш - Баян сулу ацызы бойынша, 

Сарыбайдыц mici Тайлак би Тобыл езеш 

бойынан Аягезге терт сан кол (40 мыц Kici) 

ж1берш, Козы Керпешке ас 6epin, ат шаптырып, 

той жасайды, Козы мен Баян сулудыц кумбезш 

6epiK eTin тургызып, олардьщ суретш таска 

Tycipefli. Баян сулудыц ещн, келбетш едемшеп 

келпред1 (Радлов варианты). 

Жанак акынныц жырлауынша, елу мыц юспп 

баетап келгш Айбас. Олар уш кеш жерден (90


километр) тас тасып, Аягездщ бшк белесшен 

кумбез жасайды. Ол кумбез ел1 тозган жок, оларды 

умыттырмай артында белп болып келед! 

(Жанак). 

Олсе дагы Козыкем арманы жок, 

Сурет болып б т п п Аягезге. 

(Жанак,.) 

Халык акызы бойынша Козы Керпеш - Баян 

сулу кумбез! каланган тасты баска 6ip таудан 

екелген. Тау мен Аягез езеншщ бойында кептеген 

тайпалардын, мьщдаган Kicinepi атпен т1збектеле 

турып 6ip колдан 6ip колга 6epin жетюзщ 

турган. 

В.В.Радлов Козы Керпеш - Баян сулу мунарасыныц 

кай заманда тургызылганын жете танымаган. 

Огыз-кыпшак деу1ршде «дын» салу 

едет1 болганын, ол сез бупнге дешн казак пенен 

TypiK тш нде сакталып келгешн бшмеген. 

Казактар мои катар «дьщ», «децпп», «децпп 

тепе» тур1кпенн1н кеп жершде кездесед1, ecipeсе 

Ниса, Нишман калаларыньщ тубшде, Анау 

м еш тн щ касында едем1 сакталган. Олар езшщ 

калыбы бойынша не децгелек, не терт бурышты 

болып кер1нед1; Казакстандагы ец ecKi дыцдар 

мен салыстырганда кешшрек жасалган огыздар 

Сыр бойынан ауып Амударияга барган кезден 

(XI г.) пайда болган Олардыц есю Typi кеб1не 

тастан (Нуратада), кейб1реулер! балшьщтан, пахсадан 

салынып, Te6eci бузыла бастаган. Сырдария 

бойында толып жаткан бшк «дыц коргандар» 

сондай курылыстыц калдыгы. В.В.Радловтыц 

бул айтылган дыц курлысынан хабары болмай, 

«Козы Керпеш - Баян сулу» кешенш тургы-

зган калмактар болу керек» деп жорамал жаеа 

ган. Сондай-ак ол кешен мен 6ipre катар жасалган 

6ip топ MyeiH таетар арасында мьщ жылдык 

айырма бар деп караган. Бугшп жаца зерттеулер 

бул тужырымды тер1еке шыгарады. Касында 

MyeiH таетар койып тургызган дьщдар ¥лытауда, 

Kenrip бойында осы кунге дешн сакталып 

келген. Оньщ уст1не В.Рубрук: «Куманы 

(Кипчаки) строят для богачей пирамиды (дьщ), 

т.е. остроконечные дома, хотя камней там и не 

находятся», - деген. 

Оте аянышты жер1 В.В.Радловтыц елгшдей 

жацсак ойларын кешнп зерттеушшер пайдаланып, 

гылымга 6ip талай киындьщтар келт1рш 

отыр. 

Жырдагы ец жаркын турде айтылатын едем1 

сурет К,озы Керпештщ кешеш мен оныц ш ш де 

турган терт мусш тас. Олар туралы жырда былай 

делшген: 

CypeTi Аягездщ тасында тур, 

Кабыры ексушщ касында тур, 

Аягез бойында турган бул кешен мен оныц 

ш ш деп MyeiH таетар - исламнан кеп бурын 

жасалган ете ecKi деу1рдщ белгшерь Олар турш 

каганаты кезшде (VI-VIII г.) шыккан. Адамныц 

еурет1н салган мусш тасты халык сол кезден 

ерекше кад1рлеген. Мундагы терт мусш тас кешеннщ 

куншыгыс жак бетшде турган. Олардьщ 

yuiî - ейел, 6ipî - жас ж т т , халык ацызы бойынша 

булар Козы Керпеш - Баян сулу, оныц 

апалары Айтацсык, Айгыздыц cypeTTepi деп 

айтылады. Жене 6ip гажайып жер1, олардьщ аты 

тек кана мусш таста сакталып коймай, жер ат-


тарына да койылып отырган. Онын, зор делел1 

Баянньщ атымен аталатын сол жердеп «Баян 

журек» тауы, Аягезге куятын ею езеннщ б1ршщ 

аты - Айтацсык, 6ipimH аты -Айгыз. Булардьщ 

барлыгы 6ip кездеп тарихта болган окиганы 

еске Tycipin, солардыц осальщ ортасына кеп тараган 

терец сырларын сактап келген, B cipece 

«Баян журек» тауы. Баян мен Козы Керпештщ 

жш косылып сушскен жер1 деп бшу керек. Жакынырак 

келш Караганда, Козы Керпеш - Баян 

сулу кешеншщ сеулетп Typi халыкка улкен эсер 

еткен. Аягез езеншщ бойын ерлеп ететш жолаушылар, 

галымдар, ескербасылар оган сокпай 

кетпеген, кешен оларды ез1не epiKci3 тартып, ол 

туралы казак халкы айтатын ацыздарды жазып 

алу улкен едебиет мурасына айналады. 

Жалпы айтканда, казак халкыныц кария 

сез1не ой белу XVIII гасырдыц ортасынан 6epi 

карай басталады. Бул кезде казактьщ атакты 

билер1, шешендер1 орыс халкыньщ бшпш адамдарымен 

кездесш, оларга казак халкыньщ тарихын, 

шеж1ресщ ой-санасын козгап, кеп жацалыктар 

айта бастаган. Казак халкыньщ шеж1рес1не, 

кария сез1не, кеп ой белген ралымдар - В.Н. 

Татищев (1686-1750), Н.И.Новиков (1744-1818), 

Н.И.Карамзин (1766-1826). Казак халкыньщ 

кария сезщ эпос жырын 6ipiHuii рет жазып алуга 

улес коскан - Г.И .С пасский, И.П.Ш анган, 

Г.Ф.Гене. «Козы Керпеш» жырыньщ казакша 

есю колжазбасын алгаш рет (1827) жылы тапкан 

И. Беленищин. 

Бул жырды Беленицин Петерборда сенатка, 

бш м орындарына апарып керсетед1, кай жер-

деН тапканын айтады. Бул меселе А. С. Пуш 

кинге де таныс болады. Кешн Орынборга келгенде, 

(1833 ж) А. С. Пушкин казак халкыньщ 

ауыз эдебиетше ерекше кещл белш , «Козы 

Керпеш» жырын eciHe тус1редь Осыныц делел1 

ретш де Пушкиннщ кагаздары ш ш де «Козы 

Керпеш - Баян сулу» жырыныц 6ip нускасы сакталып 

келген. Онымен катар акын ол жырдьщ 

1812 жылы Уфада шыккан вариантымен де таныс 

болган тер1здг Казак жыршылары айтатын 

«Козы Керпеш - Баян сулу» жырыныц махаббатты 

ардактайын сюжет1 А.С.Пушкинге ете 

унаган. Бул жырдьщ мазмунын А.С.Пушкинге 

жазып берген О рынбордьщ жас инженер! 

К.А.Бух (1812-1895) Плюшар энциклопедиясыныц 

«Русская старина», «Вестник Европы», 

«Отечественные записки» журналдарыньщ авторы. 

А .С .П уш кин О ры нборга келтенде 

К.А.Бух онымен жаксы танысып, ецпмесше 

катынасып журедь А.С.Пушкин Берд1 аулында 

болганда ондагы башкурттардан кара шаруаныц 

кетериис жагдайын сурап, казак халкыньщ 

алып, ерлер1 туралы ацыз, ецпме тьщдайды, 

кейб1р казак жырларын орысшага аудартып отырады, 

«Козы К ерпеш » - Ti36eri сондай 

кеиирменщ 6ip Typi. А.С.Пушкин мен К.А.Бухтьщ 

Орынборда кездескеш б1зге кептен 6epi 

белгш. 

Козы Керпеш пен Баян сулудьщ кешеш туралы 

казак ацыздары кеп жазып алынган. Ол ке- 

Шенд1 ец алгаш сипаттап мел1мдеген академик 

И-П.Фальк (1771 ж). Саяхатшы Г.Волошин кешеш 

суретке тус1ред1, картасына жазып алады.


М щЮ ныц картасы бугшге дешн сырткы icTep ми- 

М) нистрлтнщ улкен архившде сакталып келедг 

Г.Е.Катанаевтыц зерттеушше, Волошин 1771 

R жылы Оскеменнен шыгып, Балкаштыц жанынан 

Щ ©Tin, 1ле озенш бойлап Кулжага барады. Осы 

Щ жылы ол атакты «Козы Корпеш - Баян сулу» 

кешешн, онда турган торт мусш тасты суретке 

Jjy Tycipin алады, кешеннщ планын, оньщ мацай- 

| ындагы KopiHicTi Tycipefli, барлыгы уш сурет, 6ip 

план. 

Козы Корпеш - Баян сулу кешешн ен алгаш 

рет зерттеп, ол туралы халык аузында сакталып 

келген ацыздарды 6ipmini рет жазып алган 

галымдардыц корнект1лер1 П.С.Паллас, И.Г.Андреев, 

А.И.Левшин. 

Бул кетпаад Г. Ф. Генске жаксылап айтып 

берген татар саудагер1 Муртаза Файзуллин, 

оныц созш Гене 1824 жылы жазып алады. Аса 

кунды деректердщ 6ipi - И. Беленицкийдщ 

TycipreH cyperrepi (1827). Ол Козы Корпенщ кешешн, 

оньщ ш ш де турган торт мусщ тасты 

одемшеп суретке Tycipin, Петерборга алып барады. 

Сенатка жазган 6ip рапортында «Сделаны 

рисунки, снятые мною на самом месте происшествий, 

с гранитных изображений героев 

известной повести» деген. 

Козы Корпеш кешешн XIX гасырдьщ отызыншы 

жылдары жаксылап Kopin, оньщ анызын 

орысша жазып алган галымньщ 6ipi астроном 

В. Федоров, кыркыншы жылдары ескертю пш 

А. И. Шренк барып корген, елушпп жылдары 

кешен туралы оцпмеш Н. А. Абрамов т. б. хатка 

туЫрген. Козы Корпеш - Баян сулу к ум безЦ 

172


1 846 жылы ¥лы жузде болатын тойга бара жат 

кан А. Янушкевич кере алмай кетедг «Я потерял 

возможность посетить могилу, покрывающую 

останки влюбленных Козы Корпеша и Баян 

сулу, увидеть на нем камни, где резец степного 

ваятеля оставил потомство портреты романтической 

пары» (Дневник 1847, 76). 

Козы Керпеш - Баян сулу кешенш, онда 

турган мусш тастарды терещ рек зерттеген 

галым - Шокан Уелиханов. Бул белпш керуге 

ол 6ipHenie рет келген. Ралымныц бакылауынша, 

Казакстан жершде сакталган архитектура 

белгшершщ ец ecKici пирамида - мунара, дыц 

туршде кездеседг Дыцды едетте даладагы таспен 

epin тургы зады . Ол жерден жогары 

кенпршген бшк мунара, оныц ip reciH т к бурышты 

турде тургызып, устш сушрлеп, жогары кетередг 

Мундай дыц курылысын П. С. Паллас Торгай 

елкесш де Тогызак езенш щ бойынан 

керген, енд1 6 ip i - Жетюуда, Аксу езеншщ бас 

жагында - Ордабайдыц кешеш деп аталады. 

Оныц ш ш де т1к тургызган мусш тас бар. Оныц 

Typi Козы Керпеш - Баян сулу кешешмен б1рдей. 

Шокан бул дыцгекп керу уилн е д ет 1здеп барады. 

Шоканныц ец алгаш керушше «ею гашыкка 

арнап салган атакты белп осы кунге дешн Аягез 

взенщщ оц жагасында. Кызыл-Кия бекет1нен 10 

шакырым темешрек, Семейден Капалга баратын 

жолдан б1ржарым шакырымдай epipeK турады. 

Кумбезд1 таспен калап, арасына балшык куйып 

°тырган. Б ш ктЫ 7 кулаштай. Астын терт 

бурышты кырлап кетерш, устш пирамида си-


кты ет1п, Ш нде ецсеЫ бар, кумбез eTin жасаган. 

Уйдщ imxi кабыргасында тастан децгелете 

жасаган Kici отыратын орындыктар бар. Eciri 

оцтустш-шыгыска караган, жогаргы жиегшде 

терезе сиякты Teciicrepi кер1щщ... Кумбездщ ipreсшде 

терт мусш тас тур, олардьщ ушеуш алкамен 

ешекейлеген Bipeyi езгес1нен кеп бшк, б!рак 

басы жок, 6ip кара надан кагып TycipreH. Ойга 

жуйрж 6ip казактьщ айтуынша бул басын 

шейтан кагып TycipreH Кодар болу керек - дeйдi. 

«BipaK Кодардыц мус1н тасы ез кабырыньщ басында 

тур» (Валиханов, IV, 417). 

Шоканньщ бакылауынша дыцныц ец керкем1 

Козы Керпеш - Баян сулу кешеш (1853). Ол 

Аягез каласынан 90 шакырым теменде. Кешеннщ 

iuiKi кабыргасында гранитпен киып icTeген 

терт мусш тас тургызган. Олардьщ омырауын 

едем1леп алкамен ешекейлеп, басына едем1 

кимешек жауып, колдарына кезе сауыт устатып 

TycipreH. Халык анызы бойынша бул мусш тастар 

- поэмада жырланатын каЬармандардьщ суpeTi. 

Казак, акындары бул жырды узак тун бойы 

айтып тауысып 6iTipe алмайды. Кешеннен 6ip 

шакырымдай epipeK, жеке койылган 6ip мусш 

тас тур. Оньщ турщ бет аузын сондай жексурын 

eTin TycipreH, халык ацызы оны журт 

суймейтш Кодардьщ тасы деп айтады. 

1856 жылы Шокан Ыстыккелге саяхатка бара 

жатып, Козы Керпеш кешенш едемшеп суретке 

туЫрмекпп болады. Ол туралы езшщ кунделж 

дептершде былай деп жазган: 

- «Мш Аякезд1 сондай суйемщ сондай каД1 

леймщ оган сулу Баянньщ алтын шашты Козы(

Элкей Маргулан_______________________ 

Корпешке гашьщтыгы туралы ацызы себепкер(й| 

болу керек, олардьщ махаббатпен байланы сты V 

ерекет1 осы ©зеннщ бойында ©ткен, бул себеп 

0дай дуние емес кой». 

Шокан кешенге беттеп Аягезден шыкканда L 

кун жанбырлы болады. Бул жанбыр Шоканды f 

да, оньщ ат айдаушы жомппгш де o6irepre % 

туЫредт Бул жацбыр ойлаган ойды icKe асыруга ц 

богет болатын Typi бар. Есш Баяннын елесш | 

xycipe алмай кету1м ©те аянышты, - деп жазды


пак профир устше тургызган, Кешеннщ асты 

жан-жагы тец тускен бшк кабырга, оныц усгпне 

6niK терт кырлы мунара орнаткан, профир таспен 

калап шыгарган. ImKi жагы терт бурышты 

уй, устшде бшк enceci бар, оныц б ш к т т - 6 

метрдей (сажень). 

Галымныц суретте>пнше Козы Керпеш кешеш 

казак даласына кец танылган ескертюш, казактар 

оныц басына табынуга келш журедь Бул 

кешенмен тыгыз байланысып отырган ейгш 

поэзиялык ацыз бар. Ацыз каЬармандары - Козы 

Керпеш пен оныц суйген жары Баян сулу. Козы 

Керпенги К°ДаР атып елт1ргенде Баян сулу да 

6ipre еледь П.П.Семенов-Тяныпанский де, Радлов 

сиякты кешен, мш мусш тастыц арасында 

ein6ip байланыс жок дегенд1 айтады. Муныц кате 

екенш 6i3 жогарыда корсеток, зерттеушшердщ 

байкауынша, кешеннщ кай заманда жасалганын 

казактар умыткан, тек ацызды гана жадында 

сактап келген. «Козы Керпеш» жырын казак 

акындары сагаттар бойы айтып 6iTipe алмайтын 

болган. 

Бул кешещц кыскаша сипаттап, оныц ацызын 

келт1рш отыратын 6ip топ офицер ойлары да 

сакталган, олардьщ ш ш де аса кецш койгандары 

М.Путинцев (1863), А.К. Гейнс, П. Галицкий, 

тагы баскалар. 

М. Путинцев езшщ дептершде былай деп 

жазган: «Б1з, Шебалин екеу1м1зд1 Омбыдан Алматыга 

командировкага ж1берген едь Жол-женекей 

«Козы Керпеш - Баян сулу» деп аталатын 

казактыц тамын кердш. Оныц iinimie жаткан 

адамдардыц 6ipeyi - кыз да, 6ipeyi жтт. Олар -


казак даласында кеп тараган атакты поэманын| 

каИармандары. Бул кешецщ бшмейтш казак сирек 

кездеседг ©зшщ сагынышты ойга баткан 

мунды кезшде 6ipiH-6ipi суйгш ею гашыкты еске 

xycipin, кезшен жасын Terin жырлап отырады, 

махаббаты уилн - жанына салганды кетерген ару 

кыздыц ерлж iciH суреттеп, суйгеншен калып 

койган сагынышты eMipiH e3i курбан еткешн 

айтады. «Козы Керпеш» сюжетш М.Путинцев 

Аягез бойында жазып алган (1863 ж). BipaK 

жырдьщ мазмунын тусшбей, кателштер ж1берген. 

Оныц жазуында жас ж т т Баян сулу, жаннан 

аскан сулу кызды Козы Керпеш деп атаган. 

Мундай кемш ш к М. Путинцев жазуыныц езге 

жерлершде де кездесш отырады. Ол Карабай мен 

Сарыбайды «два султана - отцы влюбленных, 

наездники грабители. Они отправились на промысл, 

т. е. на баранту» деп керсеткен. «Козы 

Керпеш - Баян сулу» жырыныц кай нускасын 

алсац да, ею байдыц ел тонагыш, бузакы болып 

суреттелмейтш1 мел1м. 

Козы Керпеш - Баян сулу кешенш зерттеген 

галымдар Г. Н. Потанин, Н. Н. Пантусов, 

С. Баранов, Н. Н. Балкашин, И. А. Кастапье, 

П. П. Румянцев, В. П. Масальский. Булардыц 

айтуынша Козы Керпеш - Баян сулу кешеш терт 

кырлы пирамида (дыц), б ш к п п алты кулаш 

(16 м), б1рыцгай калыц тастан тургызылган. 

¥ й д щ inii жогары ецсе болып кетерш едь 

Белпнщ касында ацызда айтылатын каИарман- 

Дардш дел1нетш терт мусш тас турган. 

Козы Керпеш - Баян сулу кешеш туралы ец 

|Кад1рл1 ецбектщ 6ipi - Е. Барановтыц зертт^ч. 

177


Бул Kici кешендц б1рнеше кун тексер1п, алдымен 

оньщ сэулегп бейнесш суретке, мусш тастарды 

фотога тус1ред1, олар туралы халык анызын жазып 

алады. Зерттеушшщ ойынша аныз Семей 

ещршде кеб1рек тараган. Оньщ сюжетш Баранов 

орыс тш нде жазып алады. Ацыздыц сипаттауынша 

Аягоз, Тарбагатай, Алакел, Алатау, 

Балкаш тещрепндеп Карабай мен Сарыбай деген 

туыскан ею Kici мекен eTin журед1, бул eKeyi 

улы мет кызын бала куншет атастырып койган 

болады. BipaK 6ip адам ел iшiндe сез таратып, 

«бул eKi бала косылса, бакытсыз болады» депть 

Mic. Карабай осыган cenin, жайлаудан Аягозге 

Kornin кетедг Сарыбайдьщ агасы Ажыбайдыц 

«антымызды 6epiK устайык, серттен таймайык» 

дегешне Карабай кулак аспай кеше женелдь Кеп 

уакыт Баянауыл тауын жайлап отырады. Ол 

арада Баян сулудьщ керуге кеп сершер жиналады. 

Кодар Баянды олардан кызганып, жолшыбай 

кудык казып, тура Алатауга тартады. EpiKci3 

алмак болган Ьуодарга Баян уш турл1 киын шарт 

кояды: а) малдьщ ece6iH ал, б) сусыз жердет кеп 

терец кудык каз, в) Тацсыктыц кумбезшщ касына 

Aягeздiц суын келт!рш, улкет кел жаса, - 

дейдь КоДаР буныц 6epiH ютещц. Бул кезде Баян 

сулуды 1здеп елшен К^озы Керпеш шыгады. 

Оныц жолда кергет киындыктары Жанак акын 

айткандагымен б1рдей. Алдымен Баянауылга 

келш , Карабайдыц кеш ш кеткенш бшедь 

Журтта сайгактыц етш кактап отырган 6ip картка 

жолыгады. Ол Козыныц калай KeTin бара 

жатканын бшуге шыккан Ажыбайдыц адамы 

екен, Козыга жол керсетедь

Козы КаРабайдьщ ауылына келш, мал багу 

ц1Ыболады. Озшщ KiM екешн Баян сулуга сездь 

ру уцпн 6ip кун1 Кодар жокта кшз уйдщ eciriHin 

алдында отырып эдем! куй тартып, эн салады. 

Екеу^нщ жас куншен атастырылган тарихын 

баяндайды. Сез арасында «Жакында досы келед1, 

кабылдар ма екен калындык» деп кайталап 

отырады. Bip кун1 Баян Козыныц жаркыраган 

алтын шашын Kepin калып, оньщ К °зы екешне 

ебден сенед1, содан кешн куймеде 6ipre жатып 

журедь Соцгы сарындары езге нускалардагымен 

б1рдей. 

Козы Корпеш мунарасы туралы халык 

ацызын кеб1рек жинаган турколог Н. Н. Пантусов. 

Ралым ез ойларын ж ергш кп газеттерде, 

журналда, кейде жеке ютап туршде жариялап 

отырды. «Бул белп, - дейд1 ол, - откен-кеткен 

адамдарды оз1не каратпай коймайды. Ол жойкын, 

улы мунара алыстан Tyci кызыл-курес тартып 

турады. Халык акызы бойынша оны калап 

шыгарган тасты Алатаудан, Тарбагатай тауынан 

алып келген. Тау мен Аягоздщ арасынан мыцдаган 

атты Kici койып, тасты 6ip колдан 6ip колга 

6epin отырган. Тургызган мунараны кэп заман 

кун кэз1 шалып, жел мул1ген сон, оньщ Tyci де 

©згерш, сыны кете бастаган». Будан opi 

Н.Н.Пантусов «Козы Корпеш - Баян сулу» жырыныц 

мазмунын таныстырады. (Ол туралы 6i3 

баска тарауда токталамыз). 

«Козы Корпеш - Баян сулу» мунарасын, оныц 

сюжет курылысын коп жыл бойы кызыга зерттеген 

аяулы галымдардыц 6ipi Г.Н.Потанин. Ол 

К1сщщ ойлауынша, еск1 дэу1рден келе жаткан


кейб1р мунаралар казак жершде ©те кад1рл1 саналады. 

Соньщ 6ipi - Семей облысындагы Козы 

Керпеш - Баян сулу кешеш. Кешен мунараны 

даладагы тастардыц 6ip келют1 турлер1нен жасаган. 

Козы Керпеш - бакытына жетпей елген 6ip 

гашык. Аныз бойынша К°ДаР Баян сулуды 

кушпен алмакшы болып, Козыны атып елт1рген. 

Б1рак Баян оныц колына туспейд1, Козымен 

6ipre еледь 

«Козы Керпеш - Баян сулу» жырын жацадан 

жинап, оньщ мунарасын жаксылап зерттеу ушщ 

Г. Н. Потанин кеп галымдармен, казак акындарымен, 

шеж1ре айтушылармеп тыгыз байланысып 

отырады. Осыныц нетижесшде оньщ колына 

«Козы Керпеш - Баян сулудьщ» б1рнеше варианты 

тусед1, оларды ж1берген атакты Абай 

акын (1884 ж.), Е. А. Александов, К. В. Урасов 

тагы баскалар. А. Н. Седельниковтыц Г.Н. Потанинга 

жазган 6ip хатында (№ 265) «Козы 

Керпеш - Баян сулу» анызын жию туралы бупн 

Атбасарга хат жазып ж1берд1м» деп керсетшген. 

Г. Н. Потаниннщ «Козы Керпеш - Баян сулу» 

жырын жацадан жинау керек деген пшрше 

А. II. Белослюдов былай деген: «С1здщ К°зы 

Керпеш туралы жазган хаты кызга кеп ой 

белд1м, ол туралы ep6ip ауданга хат жазып суратып 

жатырмын, icKe асатын Typi бар. Бул ацыздьщ 

варианты негурлым кеп болса, согурлым 

аса бермекнп (№32). 1917 жылгы хатында А. Н. 

Болослюдов экспедицияга шыгып бара жатканын 

бщщрш, «Козы Керпеш» жырын Балкаш 

тещрепнен, оньщ мунарасы турган Аягез бойындагы 

казактар ортасынан жиып алсам деген

ниетш айтады. Семейге таяу жерде оньщ жац 

нускасы табыла коймайды, 6opi Катановтыц 

вариантына уксас келш отырды. «Козы 

Керпештщ кешешне ею рет бардым, онда мусш 

тастар бутшдей жок. Кешеннщ 6ip жак бушрш 

артиллерист нысана гып аткан, ол каз1р бузыла 

бастаган. Маркум агамньщ (Виктор Николаевич) 

маган айтуынша Козы Керпештщ ею мусш 

тасын Германияга алып кеткен. Виктор Николаевич 

Козы Керпештщ ел1мш суретке Tycipy 

уинн коп мэл1мет жинап алган едЬ> (35 хат) дел 

мэл1мдейдь 

«Козы Корпеш» жырыи басына койган мунарасын 

тексерумеи 6ipre Г. Н. Потанин эпос 

каЬарманыныц еткен жолында еске Tycipin айтады. 

Бул жол - Карабайдьщ Аягозден Аркага, 

о дан opi Ecui, Тобыл езш1не дешн Kernin барып 

кайтатын жолы. 0p6ip вариантта кездесетш аттары: 

Аягез, Жауыр, Мейзек, Токырауын, Жамшы, 

А лтынсандык, Каркаралы, Баянауыл, 

Караеткел (Есш бойы) Домбыралы, Моншакты, 

Тумен. 

Козы Керпештщ жазды куш отыратын жайлауы 

кейб1р ecKi вариант бойынша тер1скейде, 

Туменнен epi, Муз тещзшг таяу жерде детнедь 

Муны Дербюалин вариантынан (1834 ж) керем1з: 

Bip су бар узын аккан Tepic тустште 

Табарсыц тап сол жердш Козы Kepneurri. 

Демек, бул жер узын аккан Ертю пен Обь 

взеншщ косылган жерлерь Айбас Баян сулуга 

барып, ел1не кайтканда, Аягезден бастап Аркань 

щ барлык жерш онтустктен терюкейге карай 

аралап етед1. Жолында Жауыр, Жамшы, Карка-


ралы, Баянауыл, Нура калады, Домбыралы, Моншакты, 

Есш езешнен ©Tin Туменге содан кейщ 

Муз тауында отырган ушне келедь 

Айбас Кулат тЬгшш 6ip тартып 

Муз тауында отырган уйге барган. 

(Радлов варианты) 

Баян ер жеткенде Козы Корпешке арнап Айбастан 

едем1 дуниелер ж1берш отырады, онын; 

1нпнде Алтын сандык (Жамшы езенше таяу 

жердщ аты), Каркара (бас кшм), Домбыра, Моншак 

(Моншакты) болады. Буларды Г. Н. Потанин 

«Айбастыц 1здерЬ> деп атаган. Демек, Козы 

Керпеш ер жеткенде Баян сулудыц 6ipiHmi рет 

барып керген Козыныц агасы Айбас. Жырдьщ 

ep6ip вариантында Айбас Баян сулудыц ж1берген 

селемдемесш Козыкеге жетюзе алмай, жолшыбай 

жогалтып отырады. Жырда былай деген: 

Айбас кул адасканын ецщ бщщ, 

Fapbin жанын кыз ушш отка салды. 

Баян туган жершде демш алып 

Баянаула деген тау содан калды, 

Жамшыде ак жамшысы Tycin калды, 

Домбырасы, моншагы 6ipre TycTi. 

Айбас кул адасканын ендо бшш, 

Ecui-Нура бойына кайтып келдь 

(Швже, 1846 ж). 

«Козы Керпеш - Баян сулу» жырыныц кейб1р 

вариантында Карабай жаз куш Аягезден солтуст1кке. 

Туменге карай кешсе (Жанак акын), Сарыбай 

о да Сыр бойынан Аркага кеипп барады, 

eKî солтустжте жайлауда журш дос болады, ол 

жакта бугы ете кеп, eKeyi ацга шыгып, бугы 

атын кызык кередг Ацыздыц айтуынша «Сары-


байдыц аргы атасы туркмен едЬ> дейдг Бул ефса 

на ecKi деу1рде Сыр бойын коныстаган не огыз, 

не кыпшактарды еске тус1редь VI-X гасырларда 

огыз бен кыпшактардыц кыс куш Сыр бойын 

коныстап, жаз куш Сарыаркага жайлауга 

шыгатынын Жувейни, Рашидеддин, Абылгазы 

эдемшеп суреттеген. Демек, бул оцтустш пен 

солтустш арасында кешш журу TepTi6i ту ecKi 

дэу1рден келе жаткан дестур. Кысты куш жылы 

жакты коныстап, жаз шыга солтустшке, салкын 

жакка жайлауга кешш барып отыру ecKi сактарда, 

гундарда, уйан, кацлыларда болган эдю. Бул 

жагдай ecKi заманныц кызык ец п м еа «Козы 

Керпеш - Баян сулу» ацызында жаркын турде 

сакталган. 

Бул жырдыц В. В. Радлов жазып алган варианты 

бойынша, Карабай жазгытуры Аягезден 

шыгып, алдымен Жорга, Жауыр, Шубарайгыр 

тауларына келш отырады. Бул жерлердщ аты 

Шубартау ауданыныц жерлершде осы кунге 

дешн сакталган. Шубарайгырдан шыгып, Карабай, 

Казангап, Кусак, Токырауын, Жамшы езендер1не 

келш малын сем1ртед1, одан Орманбет, 

Атбасар тещ репндеп Есш езешне келед1, одан 

epi Домбыралы, Моншакты тауларынан етш 

Туменге, Муз тещзшщ жагасына дешн барады. 

Жырда бул сурет ете жаркын турде айтылган: 

Орманбеттен аттанган он сан ногай, 

Б1реутщ акылы он сан колдай. 

Муз тауына ею хан келд1 кешш, 

Байлыгы шыккан екен талай-талай. 

Мухтар Э>езов бастырып шыгарган Жанак 

акын варианты да солтустшке карай жайлауга


кешудщ сурет1н ашык турде берген. Карабай 

Аягезден шыгып тагы да Жорга, Шубарайгыр 

тауына келед1, одан кешн Мейзекке етед1 (Абралы 

ауданы, Жанактыц туган жер1), одан Токырауын, 

Жамшы барып, одан epi Алтынсандык 

(Анша тау тещреп), Каркаралы, Баянаулы, 

Ш щ е р т т басып Караеткелге (Есш бойына) 

жетедь Мунан соц Домбыралы, Моншактыны 

басып, Туменге, Муз тещзгш етедь Осы араны 

жайлап кайтады. «Козы Керпеш - Баян сулу». 

Жанак акын айтуынша. (Жинаган М. Э>езов 

1936, 235-236 6). 

Жанак акын айткан вариант бойынша, Тобыл 

езеншщ бойы шалкып жаткан улы жайлау. Одан 

аргы жайлауды Балталы деп атаган. Бул жазгы 

едем1 уй жасау уипн, ылги балта алып журу едет 

болгандыктан койылган ат болса керек. Жырда 

ол туралы айтылганы: 

Токтамай кун-тун катып удай кеипп, 

Ек1 бай Балталыга б1рдей келдг 

Балталы - Муз тещз1не таяу турган салкын 

байтак жайлау, жойкын елке, шыбынсыз жаз, 

Карабай Аягезге кеше кашып женелгенде eKi 

кыз ол жермен коштасып, жергекте жет1м калган 

Козыкеш eciHe туаредь 

Халык эпосында Муз тещзшщ мацайы кыпшактардыц 

жаз бойы отыратын жайлауы. EKi 

кыз буны едем1 суреттеген. Кыпшактыц бул 

жайлауы ecipece «Ак Кебек» жырында ете жаркын 

турде айтылган. Алып ер Ак Кебек жаумен 

алыспайды, оньщ алысатыны 6ip гана 

тещздщ музы, табигаттын аяусыз купи, муз аршып, 

малга жайылым, epic 1здеп табады.


«Козы Корпеш» жырындагы 6ip одем1 моти 

- Козыкенщ агасы Айбастьщ Баян сулуды Kepin 

кайтсам деген xijieri. Ол кезде Козыкенщ ел1 бала 

Ke3i. Айбас Карабайдыц кеш жолына Tycin, 

оныц Аягезде отырган аулына келедг Ол жерде 

Айтацсык пен ер жетш келе жаткан Баянды 

керш катты куанады, жаркырап ecin, келе жаткан 

Козыкеш айтып оларды куантады. BipaK 

Карабай мен Кодардыц суркия iciHe кездесш, 

кагысып калады. Баян мен Айтацсьщтыц кемег1мен 

кутылып шыгады. Баян сулу Айбасты 

жолга шыгарып турып былай дедк 

Ау ипм бул тш це сенешн-ай! 

Икемге бурынгыдай келешн-ан 

Апарып Козыкеге табыс кылсац, 

Колымнан алтын жузж берешн-ай! 

Онымен кабат алтын домбырасын, тагы кеп 

алтын дуниелер ж1бередг Бул кад1рл1 тартуларды 

Айбас ушне жетюзе алмай, жол-женекей 

жогалтып отырды. Халык ацызы Алтынсандык, 

Каркара (Каркаралы), Домбыра (Домбыралы), 

Моншак (Моншакты) секиш атауларды Баян 

селемдемелер1 Tycin калган жерлер деп есептейдь 

Жырда узшмей айтылатын киел1 сарын «Шоктерек». 

Ол - Козы Керпеш пен Баян сулудыц 

кызьщ Kepin, гашьщтыц eMiprn кояскан, екеушщ 

махаббат туын Tirin, eKi журектщ 6 ip iK K en жерг 

«Козы Керпеш» ефсанасында казактар бул 

Шоктерект1 сондай сеулетп eTin, шалкыта айтып 

берген. Халык ацызы бойынша ол Шоктерек 

кешнп заманга дешн сакталып келген. Оны 

6ipiHmi рет казактардыц айтуынан жазып алган 

академик И.П.Фальктыц Kicmepi, Шоктерек


Козы Керпеш - Баян сулу мунарасынан 8 шакырымдай 

солтустж батыста турган. Казак, 

жыршылары оны едем1 жырмен Аягезге сауда 

icTen журген Муртаза Файзуллинге айтып берген. 

В. В. Радлов жазып алган вариант бойынша 

бул Шоктерекке Айбас талай рет келген. 

Алдымен Баян сулу eKeyi елш жаткан Козыкеш 

кушактап кеп кайгырады. Кешн Тайлак би бастаган 

ел Аркадан Аягезге келш, Козы Керпеш 

пен Баян сулудыц мунарасын тургызады. Улкен 

той жасап, ас бередг Халыктьщ керия сез1 бойынша, 

Айбас пен Айгыздыц кешен i де осы Шоктеректщ 

касында болган. Bip танкаларлык нерсе, 

бул Шоктеректщ турган жерш еткен гасырдагы 

казактар жакеы бш п, сол манды картага Tycipin 

журген юсшерге айтып бередь Осыныц нетижесшде 

1909 жылы шыккан Кунбатыс Слб1рдщ 

он шакырымдык картасында «Чоктерек» 6ipre 

шыгады. Бул картада Козы Керпештщ Аягез 

бойында турган бшк мунарасы, Айбастыц б е й т 

керсеттген. Айгыздыц кешенi де осы арада болган. 

Ол жерд1 «Лес Чоктерек» деп атаган. Bip 

кецш белерлш нерсе Шоктерекп XIX гасырдыц 

отызыншы жылдары Квартлей деген поляк суретке 

Tycipin, онда К °зы К е р п е п т естерше 

Tycipin отырган Баян сулу, Айтацсьщ, атпен 

кeлiп турган Айбастыц бейнесш керсеткен. Бул 

И. Беленицынныц «Козы Керпеш - Баян сулу» 

жырын ете кызыга зерттеп журген кезь 

0юнерл1П сол И. Белшицынныц ез1 туЫрген суpeirepi 

ол жинап алган «Козы Керпеш - Баян 

сулу» жырыныц кызык нускалары e3ip табылмай 

жатыр.


* * * 

Козы Керпеш - Баян сулудын, бугшге дешн' 

сакталып келгш мунарасы, олардьщ мусш тастары, 

оларга уя болган Шоктерек туралы жаркын 

турде айтылатын ацыздар, эпос жырлар да 

аз емес. «Козы Керпеш - Баян сулудын,» кагаз 

бетше тускен ец ecKi нускасы XVI гасырдьщ сонында 

Оразмамбеттщ архившде сакталып келген. 

Ол архивт1 жакеылап пайдаланган Хусаин 

файзханов В. Р. Розенге дайындаган колжазба 

каталогына Kipri3in койган (Архив. Акад. наук, 

фонд 777, on. I, д. 37 № I). 

XVIII гасырдан 6epi карай «Козы Керпеш - 

Баян сулу» ефсанасын едем1 жырлаган атакты 

акындар - Орманшы Сакау акын, Жанак акын, 

Нысанбай, Найман бала, тагы баскалар. Олардыц 

колжазбалары XIX гасырдьщ бас кезшде 

елге кеп тараган. Казакша ecKi колжазбаларды 

аса кад1рлеген KiciHin 6ipi А. А. Сперанский, 

инженер Беленицин ед1 (1822). А. А. Сперанскийдщ 

колына Абылай заманыньщ 6ip ecKi колжазбасы 

туседг, барлыгы 30 беттей. Сперанский 

оны орысшага аудартып, казакша нускасы мен 

аудармасын Александр I-нщ кецеане ж1бередг 

Ол бугшде Ленинград архившде сактаулы жатыр. 

XIX гасырдьщ бас кезшде казакша жазыл- 

?ан колжазбаньщ ен ecKici «Едше жыры», «Козы 

Керпеш - Баян сулу», «Акбала», «Без жшгг», 

«Сейфш - М олк» (1817 жылы Казанда басыл- 

Ды), «Hecin наме казак», «Кара тау» - «Актабан 

Щубырынды», «Шьщгыс наме», «Сетем1рхан», 

«1збасты бай», «Жан-жануарлардьщ дауласка- 

|ны» («Тышканньщ есиетЬ>), тагы баскалар.


«Козы Керпеш - Баян сулу» жырыныц XIX 

гасырдыц басында арабша жазылган 6ip колжазбасын 

6ipiHini рет Баянауыл тещрепнен тапкан 

инженер И. Беленицын (1825 жыл). Ол казакша 

тупнуска мен аударманы Петерборга апарып, 

Сенатка тапсырады. BipaK олар бугшде кандай 

жерде жатканы белпЫз. Оларды табу уилн Сенаттыц 

квп архив1н, Азия депертаментшщ архивтер1н 

Teric карау керек. И. Беленицин декабристермен 

ундес болган, ор нерсеш жуйрш 

бшет1н, окымысты Kici. Ол б1рнеше жыл казак 

даласында жумыс icTen, 1833 жылы Петерборга 

кайтып кетедг Онда барып Сенатта Азия депертаментшде, 

гылым академиясында казактардыц 

рухани Tipnimiri, едебиет1, хальщтыц салты туралы 

лекция л ар окып журедь Петербордыц кеп 

галымдары «Козы Керпеш - Баян сулу» жырын 

будан жаксылап бшедь Кешн астроном В. Федоровтыц 

«Козы Керпеш - Баян сулу» ацызын 

жазып алуы да (1838) осымен байланысты. 

Бул кезде «Козы Керпеш - Баян сулу» жырын 

аса жаркын турде жырлаган акынныц 6ipi 

Болат Рубайдуллаулы Уелиханов. О л Петерборга 

казак делегаттарын баскарып ею рет барады 

(1824,1828 жылдары). Осы соцгы барганында 

Сенат оныц «Козы К ер п еи т» айтатынын 

ест1п, едеш жиылыс ашып, Болатка «Козы 

Керпеш» жырын айткызады. Болат опы 6ip кун 

емес, уш кун бойы серпште, шарьщтатып айтады, 

кергендер тац калады. Бул ецпме Петербурга 

Teric жайылады. Болатты Николай патшаныц 

e3i K eprici келедг Болат оныц алдында да 

агыл-тегш жыр тегед1, касында турган тшмаШ


орысшага аударып отырады. Болат Уэлиханов 

1865 жылы кайтыс болган. Оныц Сенатта «Козы 

Керпеш» жырын айтканы сол кездеп «Северная 

пчела» деген газетте хабарланган. 

XIX гасырдьщ кыркыншы жылдарына дешн 

Шоканньщ eKeci «Козы Керпеш» жырыньщ кеп 

вариантын жинап алган, кешн оган Шокан да 

ез улесш косады. Олардьщ 1ипнде Кусмурьщ 

Баянауыл нускасы, Жанактьщ, Шеженщ варианты, 

тагы баскалар бар. 

XIX гасырдьщ бас кезшде «Козы Керпеш» 

ацызын ец алгаш орыс тшше жазып алган Н. М. 

Карамзин едь Ол елген соц оньщ зертт^а 6ip 

журналда басылып шыкты. 

В. В. Радлов «Козы Керпеш» жырыньщ турл1 

тшде айтылатын нускаларын жиган, оныц 

шпндеп ец толыгы жене ете багалы варианты 

казак тшнен жазылып алынган. 

«Козы Керпеш - Баян сулу» жырыньщ ею 

нускасын, оньщ 1илнде Шокан жазып алган 

Куемурын вариантын жене Шеже айткан нусканы 

(1864) И. Н. Березин езшщ хрестоматиясына 

ю р п зе д ь Бул eKeyi де Ш окан аркылы 

Н. Ф. Костылецкийге тускен нускалар едг 

«Козы Керпеш - Баян сулу» жырыньщ кыскаша 

мазмунын орыс тш нде айтып берушшер 

Е. Старков, А. М. Никольский, П. М. Мелиоранский, 

В. А. Кудашев, Н. Ф. Катанов, М. В. Готовицкий, 

Н. Я. Коншин, Ив. Тараканов. «Козы 

Керпеш - Баян сулу» жырына аса терец бага 

берген галымныц 6ipi Б. А. Куфтин. Ол Kici 

«Козы Керпеш» жырын казактардыц «Ромео - 

Джульеттасы» деп багалаган. Ралым Козы мен


Баянньщ 6ip-6ipine косылуына зулым куштердщ 

к,арсы болганын, муньщ акыры гашыктардьщ 

ел1м1мен бггкешн, олардьщ кешен сахарада осы 

кунге дешн сакталып келгенш, ол халык ортасында 

сондай вйгiлi, кад1рл1 екенш айтады. 

Ив. Таракавов «Козы Керпеш - Баян сулу» 

вцпмесш едеми тшмен айтып беруд1 ойласа да, 

кеп жерш бузып, халык акызынан алыстап кеткен. 

Мунда тек жырдьщ аты гана келт1ршгеш 

болмаса, сюжет1 TericiMeH автордыц ез ойы. 

«Козы Керпеш - Баян сулу» жырын орыс тшне 

6ipiHuii рет аударуга кещл белген Лазарев институтыньщ 

студент! Федор Ардашев. Ол туралы 

мел1метп Г. Е. Ханттын айтуынан керуге 

болады. Алайда, бул жырды орысшага едем1 

аударган тек Георгий Николаевич Тверптин. Ол 

казак тш н бала кез1нен бше бастаган Оньщ туып 

ескен жер1 бугш п Кекшетау облысы, Шучье 

станциясы. Бул Георгий казакбалалары окитын 

мектепте окып, казакша судай бш п алады. Оган 

ете жакын болган агайынды ею бала Жамакаевтар, 

олар Г еоргиймен казакша сейлесш журедь 

Кешн ол Тобыл семинариясында окып, едебиетке 

кызыгады, таланты жогары ерлеп, ез eMipiH 

ецпме eTin жаза бастайды; Ленинградка барып 

окыган кезшде акындык шыгармалар жазады. 

1913жылы Тверитин казактьщ эпос жырын 

орыс тш не аударуды кулшына колга алады. 

«Менщ - дейд1 акын,- казак ортасына кеп тараган 

«Козы Керпеш - Баян сулу» жырын езшщ 

тарихи непзш едекп сактаган керкем гажайып 

ацызды елецмен айтып берпм келедЬ. Аудармашыньщ 

апасы Т. М.Фарафонтова оган кеп


казак материалдарын жинап бередг Алгашкь 

колжазбасыньщ Kipicne сезшде акын былай деген: 

«Козы Керпеш - Баян сулу» казак халкынын 

толкынды куймен жырлайтын махаббат 

жыры. Tmi T erri куйылма акындар оны кец даланын 

тукшр-тукшр1не жетюзш, аскан жыршылар 

оны керкем бейнеге айналдырган. 

Бул жырды орысшалау максатымен Георгий 

Н иколаевич эпостьщ ер турл1 варианты н 

1здейдг Аягез бойында туратын Козы Керпеш - 

Баян сулу мунарасын Kepin, оны суреттеп жазады: 

«Мунара кызыл тастан салынган, 6niKTiri 10 

кулаш. Ол сондай кад1рл1 дуние, казактар оньщ 

касынан еткенде жей етпейд1, кеп айналып, 

дуга окып, тарихи заманда романтикалы драма 

тугызган каЬармандарды eciHe тус1редй Bip 

кемшшк жер1 Г. Н. Тверптин В. В. Радловтын 

жаксац niKipiHe косылып «Козы Керпеш кешеш 

XVII гасырда салынган болу керек» деп тужырым 

жасаган. 

«Козы Керпеш - Баян сулу» жырын аударуга 

юрюкенде оныц пайдаланган деректер1 Шоканныц 

жазулары, Корайбай акынныц шыгармасы 

^ (Тарбагатай), И. А, Аничковтыц, А. Н. Харузинныц 

зерттеулер1 «Козы Керпеш - Баянсулу» 

S туралы Акмола облыстык газетшде басылып 

/ шыккан халык ацызы жырдьщ Жанак айткан 

у варианты. Ж анак нускасын не Аягезден, не 

) Шыцгыстаудан, не Г. Н. Потаниннен алган сиякты. 

Т. М. Фарафонтованыц естелшне Караганда 

Жанак акын туралы да едем1 сездер жазып 

алынган. «Козы Керпеш - Баян сулуды» жырла-


ан. Жанакка Кунанбай мен Солтыбай жаксы ат 

пен ж1бек шапан сый тартады. 

Г. Тверитиннын, «Козы Керпеш - Баян сулу» 

жырын орысша едем1 тшмен аударуга KipicKeHiH 

ест1ген Г. Н. Потанин жас акынга кемек керсетуд1 

ез1не мшдет етш кояды. Бул жагдай ecipece 

Г. Н. Потанин мен Т. М. Фарафонтованыц жазыскан 

хаттарында ашык суреттелген. 

Bip хатында Т. М. Фарафонтова Г. Н. Потанинге 

казактардыц жаркын, сулу мшезш Kepin 

катты куанады, «казахи очень милы» дейдг Одан 

epi «Мой старший племянник, который написал 

в Козу Коросче в Петербурге, приедет (в аул) 

в половине августа. Я ему написала Ваши указания 

и советы», - деп жазады. 

Осындай кецестерд1 ескере отырып Г. Тверитин 

1913 жылы «Козы Керпеш - Баян сулу» 

жырыньщ 6ipiHini вариантын елецмен жазып 

шыгарады. Оган Kipicne сез жазган Т. М. Фарафонтова 

бул вариантты 1840 жылы ЦГАЛИ 

архивше тапсырган. Жырдыц Жанак айткан 

непзп нускасы ец толык, ец керкем туршщ 6ipi. 

Оныц мазмуны - акынныц Kipicne C63i, eKi байдыц, 

ацда журш анттасуы (песнь о клятве), Сарыбайдыц 

толгауы (песня Сарыбая), тагдырдыц 

толгауы, не Сарыбайдыц тагдыры (Песнь о судьбе), 

карт баксыныц толгауы (песнь старого баксы), 

Кодаркул (песнь о Кодар-куле), Баян туралы 

жыр (песнь о Баяне), К°зыке туралы жыр 

(песнь о Козыке), махаббат туралы жыр (песни 

о любви), Тазшаныц жырлары (песни тазша), 

Баянныц жыры (песня Баян), кундестш туралы 

жыр (песнь ревности), Козы Керпештщ eniMi,


кек алу жыры (песнь о мщении), жоктау жырц 

(песнь плача), Баян сулудыц 6ipre елу1 (песнь о' 

смерти Баян сулу), Айбастыц жыры (песнь джигита). 

Барлыгы 183 бет. Жанактыц нускасын 

эдем1 жырмен орысшага аударып, кейб1р жерлершде 

казактыц рухани TipniuririH ез ойынан 

косып отырады. Аудармашы 6ipiHtui вариантты 

толык 6iTin болган соц оны машинага бастырып 

Г.Н.Потанинге, В. В. Вересаевке, В. А. Вересаевке, 

В. А. Львов-Рогачевке сынауга ж1берш 

отырган. В. В. Вересаевке жазган хатында акын 

«Посьтлаю Вам прелестную киргизскую поэму 

«Козу Корпеш и Баян сулу» деген. 

«Козы Корпеш - Баян сулу» жырын XIX 

гасырдыц бас кезшде жазып алгандар халык 

аузында жаркын турде сакталган Шоктеректщ 

бейнесш де умытпаган. Оны белгш суретнллерге 

айтып, гажайып суреттер TycipTin отырган. 

Баянды одемшеп бейнелегеннщ 6ipi поляк суpeTinici 

Квартлей Шоктеректщ тубшдеп Баян 

сулу, Айтацсык, атпен келш турган Айбас - 

ynieyi Козы Керпештщ махаббатын естерше 

Tycipin, ойга балкып отыргандай. Соган уксас 

9дем1 cyperri Сыр бойыныц казагы Кояжас Жамбаевтыц 

суреттеушше XIX гасырдыц ш ш де 

сырлы бояумен одемшеп тушрген Д. К. Зацепина. 

(Гос. нетор. музей, альбом Зацепина, J1» 30). 

«Козы Корпеш - Баян сулу» жырын Алтай 

елшде айтылатын варианттармен салыстырып 

коргенде коп уксастык бар екеш Kopinefli. Муны 

маркум Ыскак Дуйсенбаев пен С.С.Каташ та 

корсеткен. Алтайда «Козы Корпештщ» ею варианты 

бар, соныц 6ipi -«Козы Эркеш»- батыр- 

193


)лык жыр, eniHmici epTeri туршде айтылатын 

«Козыке мен Баян»- булардыц сюжет курылысы 

казак акындары жырлайтын «Козы Керпеш 

- Баян сулу» жырына ете жакын. Айырмасы - 

казактыц «Козы Керпеш» лирикалык толгауымен 

айтылатын поэма. Б1рак алтай мен казактар 

айтатын улы жырдыц тупю Heri3i, каЬармандары 

тепс1мен б1рдей. «Козы Эркештщ» бас геройлары 

Байым-Сур (Баян сулу); Кодар уул (Кодар 

кул), КаРаты хан (казакша КаРахан>КаРа^ай), 

Ак хан, Ак беке, кэзактарда Ак хан, екшип аты 

Сарыбай. К азаК халкы жырлайтын «Козы 

Керпеш - Баян сулу» жырыныц кейб1р ecKi варианттарында 

оныц бас геройлары КаРа^ай - 

КаРахан, Сарыбай - Ак хан болып айтылады. 

Алтай ел1 мен барабалыктар да осылай айтады. 

Тегшде ecKi деу1рдеп эпос жырында солай аталган 

болу керек. 

Кеп галымдардьщ зерттеушше алтай елшдеп 

эпос жырыньщ ен ecKi шыгармасы «Козы Эркеш» 

жене «Козыке мен Баян». Ондагы улы 

мотив анасы баласыньщ киын, узак, ауыр жолга 

Шыгуына карсылык ететш1 казак жырында 

бул ecKi аныз реалистж турде, се>егей ананын 

жалынуы, Tmeyi ретшде не «ак сутщд1 кекке сауамын» 

деп каргыс айтуы туршде бершедг 

Кикулыдан кырык 6epi келсе жетш Онан 

калай кутыларсыц, кайран балам?! Мундай сапарга 

атасы (екесшщ iHici) де карсы болады. 

- Эй балам, кайт уйще, жол кершбес, 

Карабай барганменен кызын бермес. 

Ата тш н тыцдамай кеткен бала 

Жолынан аман кайтып, ушп кермес. | 

194


Алатауда айтатын варианттыц сарыны алта~ 

Qjii жырлайтын нускага жакынырак. Козы 

К ерпепт сескещнру ушш анасы оньщ алдынан 

баксы шыгарып, ол неше алуан кедерпш керсетед1, 

6ipece бура болып шайнамакшы болады, 

ещп б1рде алдынан журе алдайтын кою орман 

тутасады, 6ipece. тасып жаткан езенге айналады. 

BipaK ержурек Козы Керпеш еш 6ipine бегелмей 

ете бередг (Г. К. Гинса жазып алган нуска). 

Алтай ел1 айтатын «Козы Эркеш» мотивтер1 

архаикалык турге ауысып, миф бола бастаган. 

Анасы баласыныц беттеген жолынан кайтпайтынын 

бшген сон, Козыныц алдынан «жырткыш» 

болып та шыгады. Муныц 6epi эпостыц ecKi 

деу1рде пайда болганын сипаттайды. 

Ек1нш1 ecKi мотив - Козы Керпештщ Караты 

хан сарайына тазша болып баруы. (Бул сарын 

«Козы Керпеш - Баян сулу» жырында да орын 

алган. К°зы Керпештщ тазша болып жургеш 

Кодарга ете унайды, ол алгашкыда Козымен дос 

болады, кей1н Козы мен Баянньщ арасында махаббат 

оты жана бастаганда, Кодар оны 6uiin 

койып катты кызганады, Козыньщ жауы болып 

шыгады. Bip кун1 КаРаты хан мен К°ДаР К°зыны 

устап алуды ойлаганда, Байым-Сурдьщ кемег1мш 

Козыке хан ордасынан кагазга шыгып, 

Шоктерект1ц туб1не барып жатады. Бул мотив 

Казак жырында тура осылай айтылады. Айырмасы, 

казак жырында Баян сулудыц бозторгайы 

оолады. Ол кус Баян мш Козы К ер п еи т хат 

аркылы жалгастырып журедг Бул мотив «Козы 

Эркеш» жырында жок.


«Козы Эркештщ» 6ip варианты «Козыке мен 

Баян». Онда Байым-Сур Кодармен oniTecin, оны 

елт1ред1. 

Мотив казактшмен б1рдей. Демек, алтай ел1 

«Козы Керпеш - Баян сулу» жырын гасырлар 

бойы жырлаган 

Жалпы айтканда, «Козы Керпеш - Баян сулу» 

жыры турю тшдес елдердщ кебшде кездеседь 

Олар казактар, алтайлыктар, тел^ггтер, барабылыктар, 

башкурттар, сахалар, ал уйгырларда 

жырдьщ аты гана сакталган. 

Г. Н. Потаниннщ бакылауынша да «Козы 

Керпеш - Баян сулу» жырыныц 6ip кызык ер- 

Terici телеу1ттер арасында жолыгады. Булардагы 

нусканыц калай пайда болтаны белпс1з. Bip 

аныгы сол телеу1т вариантын езге алтайльщтардан 

белуге болмайды, 6epi 6ip арнадан шыккан, 

сол аркылы казак жырымен де ундесш отырады. 

EcKi деу1рдеп турю-монгол халыктарыныц 

эпос жыры тек жырмен айтылып коймай, алып 

ердщ журттан аскан бейнеа алтыннан, коладан, 

кумютен едем1 сурет болып жасалып та отырган. 

Алтыннан, коладан куйып мусш жасау - 

ерлш мотивш ардактаудыц 6ip Typi. 

«Козы Керпеш - Баян сулудыц» есю деу1р- < 

деп сюжету б1здщ заманымыздан ею мыц жылдан 

аса бурын шыккан Сол кездеп кешпел1 тай- ^ 

палар бул жырды ауыздан ауызга, урпактан 

урпакка айтып, б1здщ деу1р1м1зге дешн жетюзген. 

Bepri кезде ол коп езгерюке Tycin, кейде жаца 1 

сюжеттер косыла бастатан. BipaK, ол калайда 

ез1н1ц тубегейл1 мазмунын сол калпында сактады. 

«Козы Керпеш - Баян сулу» жырыныц кай 1 

кезде шыкканын жаксылап айыратын белгшш

6ipi оньщ кумбезг Бул кумбез ете ерте уакытта 

исламнан кеп бурын, гун заманында, не TypiK 

каганаты кезш де тургызылган белгк Оны 

кумбездщ куншыгыс жак бетшде турган мусш 

тастар делелдейдг Тастан децгелек уйлер. мунаралар 

жасау гун, турж каганаты кезшде ерекше 

орын алган. Кыпшак пен огыздар тебесшде 

кумбез1 бар ондай децгелек тае уйлерд1 «дыц», 

«дщгек», «уй тае» деп атаган, ол еездер казак 

пен туркмен тш нде сакталган. Децгелете салган 

тас уйлер жазды куш отыратын кипз уйге 

уксайды, асты децгелек, тебесшде биж enceci 

бар, сырты кумбезденш, сеулет 6epin турады. 

Казактыц кеп жырында айтылатын «enceci биж 

ак орда» деген тецеме осы уйдщ архитектуралык 

курылысын сипаттаудан туган. 

Тастан жасалган децгелек уйлердщ архитектурасын 

ту баста жасап шыгарган елдер сактар, 

гундар, уйсшдер, кацлылар. TypiK каганаты кезшде 

ол бурынтыдан repi керкейе туседг Бул 

айткан елдер жаз куш кшз уйде, кыска карсы 

ки1з уйге укеатып жасаган жылы уйде отырган. 

Рум жазушыларыныц бакылауынша «сактар 

таудыц етепнде юршштен уй салып, оныц 

Te6eciH кетерш, уйдщ жогары eKi бушр1нен тесж 

калдырады». Бул сипаттама Козы Керпеш - Баян 

сулу кумбез{не тура келедг Тастан, балшыктан 

салынган мундай уйлер ecipece Казакстандагы 

ecKi деу1рде коныстанган гун мен уйсшдерде кеп 

болган. 

Рундар езшщ тарихи дестур1 бойынша, байтак 

сахарадан Европа жер1не ауып барганда осы 

архитектураны ез1мен 6ipre апарып, Дунай


рзенш щ бойында тастан децгелете жасаган 

уйлерд1 кеп тургызады. Муны жаксылап жазып 

калдырган рум жазушылары Менандер, Приск, 

Прокопий, Феофилакт Симокатталар. Сонымен 

катар олар гундардьщ элеуметпк терт1бщ Орта 

Азиядан алып барган медениет мурасын, халыктыц 

ерлш сипатын ецпмелеген. Архитектура 

туралы Прокопий: «На море гунны выстроили 

выступы (коршау камал), которые они называют 

Мола. Местность между морем и стеной они 

загородили постройками» деп жазган. 

Осындай ecKi деу1рде жасалган камалдьщ 

калдыгы XI- X гасырдьщ басына дешн, Кекшетау 

облысында Жакеы, Жангыз тау келшщ 6ip 

жарты аралында сакталып келген. Тутасынан 

коршалган камал терт бурышты порфир таспен 

каланган, кальщдыгы ею-уш метрдей epi бшк 

болган, 6ipaK жел ypin, су шайып жермен жексен 

еткен. 

Феофилакт Симокатта гундардьщ 6ip тайпасы 

ауарлар туралы жазган. Ауарлар кырдан 

ауып, 560 жылы Дунай езенщщ бойында отырган 

туыстары гундарга косылады. Мунда келген 

сод олар ездерш «ауар» деп атады, M eH ici 

ауып келуден шыккан (орысша «авар»- ауар (переселенцы). 

Ауарлар Европага кел]с1мен Дунай 

езеш бойында тастан калап шыгарган децгелек 

уйлер!, 6epiK камалдар сала бастады. («Кругообразные 

земляные укреплении, кольца»). Жазушыныц 

айтуынша Карл Великий ескер ж1берш, 

ауарлардыц децгелек камалдарын тепЫмен 

киратады. 

А. ГильсЬишшннщ керсетушше гун - ауар-


деп атады. Оньщ сырты арьщ суымен коршала 

тын болтан. «В этом круге хранилась несметные 

богатства, полученные ими (гуннами) в день 

от византийских императоров. Следы этпх укреплении 

находятся доселе в разных местах Венгрии» 

дейд1 зерттеунп. 

Эдем1 сарайлар, храмдар, берж камалдар, тастан 

салган дец гел ек уйлер Орхон жазуларында 

да айтылады. 

Жет1судагы есю деу1рден калган сеулетп 

курылыстьщ 6 ip i - Дьщгек. Ол Аксу езеншщ 

бойында, 6yriH ri Жансупров селосынан 8 километр 

куншыгыста, Отептщ сазы деген жерде 

турган. Каз1р Дьщгек жойылып бтгкен. Ол енд1 

тек Н.Н.Пантусовтьщ, В.В.Сапожниковтыц, 

В.И.Масальскийдщ тагы баскалардыц жазулары 

аркылы мел1м. 

EcKi 6ip мунараньщ калдыгы Нура езеш бойында, 

Карт тауыньщ 1шшде сакталган. Казактар 

ол белпш «Карабайдьщ корганы» деп атайды. 

Бул кумбездщ курылысы да Аягез бойында 

турган Козы Керпеш - Баян сулу кумбез1 сиякты 

болган. Ka3ip ол ебден муж ш п б1ткен, тек 

тастардыц i3i жатыр. 

Тастан epin жасаган бшк дыц архитектурасыньщ 

жш кездесетш жер1 Орталык Казакстан, 

оньщ пшнде Улытау ауданы. Бул елкеде онга 

тарта не бутщ ш бузылып жаткан ескертюш ipreлер1 

кер!недь Ен, сеулегп дын Домбауылдыц 

кешеш, Кещтр езеншщ сол жак бетшде, бшк 

белестщ уетшде, Жезказган каласынан 50 километр 

терюкейде турады. Ол туралы едебиет ете

Кереку-Баян кпгапханасы “Рухнама” 

бай. Оньщ курылысы терт бурышты непз (ipre), 

eciri куншыгыска караган, iprenin уе^не сеулетп 

ет1п суй!р басгы кумбез (мунара) орнаткан Тары 

да 6ip дыц ¥лытаудьщ терюкешнде, Тамды 

езеншщ бойында, белестщ устшде тур. Eciri 

куншыгыска караган. Асты ceri3 кырлы тастан 

epin токыган, оньщ уст1не сушрленш шыгатын 

бшк кумбез орнаткан. Уйдщ жалпы TypiH кырнаган 

терт бурышты калан таспен epin шыгарран 

муныц да T ypi Козы Керпеш - Баян сулу 

кумбез1нен аумайды. Жергшкт1 казактар оны 

«Кара дьщ» деп атайды, демек ылги кара тастан 

Ti3in шыгарган Оньщ бейнес1 алыстан сеулеттенш 

турады. 

Осыган уксас юипрект^ ушшшп «дьщ» Сарысу, 

Кедпр езеншщ басталар тусында. Ол жак 

бетшдеп жазьщтау белестщ устшде тур. КУРЬ1_ 

лысы жогарыда керсеткен дьщдармен б1рдей, 

eciri куншыгыс жак бетшде. Бул ете ерте кезде 

салынган болу керек. Калаган тастары арса-арса 

болып мужше бастаган, б1рак ел1 де берж. Калаган 

ipre тастьщ келденещ уш, еденнщ калындыгы 

ею метрдей. Осыган таяу жерде, Сары Кецпрдш, 

басында тагы 6ip дыц сакталган. BipaK ол бузы- ( 

лып, устщ л KyM6e3i ортасына тускен. 

Бшк мунаралы сеулетп дьщнын, 6ip Typi Кен г 

езешне таяу жерде. Керей езеншщ жагасында, > 

Керейт - Кагыл деген жерде сакталган. BipaK 1 

ейдш курылыс копарылып, бурынгы бейнесш \ 

жая бастаган. 

Дыцныц аса 6ip жойкын Typi Атасу езеншщ 

бойында, Караезек деген жерде, белестщ бшк 

басына орнатылган

Тас тьщныц 6ip сеулетп Typi Торгай жерш 

де, Шыгырлы езеншщ бойында сакталган. Терт 

бурышты едем1 кара тастан салынгандьщтан 

казактар оны «Кара тас эулие» деп атайды. Сол 

сиякты 6ip сеулегп дьщ «тас мола» Кумды Еспенщ 

Сарысуга куятын жершде тур. Бшк дыцнын 

6ip Typi Тер1саккан езеншщ Есшге куятын 

жершде 6ip белестщ устшде, бузыла бастаган. 

К^азактар оны «дьщ-оба» деп атайды. Тастан 

бшк eTin салган сондай 6ip дьщ Каркаралы ауданында, 

«Нуркен» совхозыньщ жершде, Керегетас 

деген тау 1шшде, Байкаска езешне таяу жерде 

кер1недг Оньщ да eciri куншыгыс бет1не каратылган. 

Каркаралы, Нура, Есш езеншщ бойында 

турган дьщдар кене заман куелктер1 болып 

саналады. 

Сондай уй тастьщ 6ipi Бетпакдаланын, Арка 

жак шетшде, Сарысу жагында турады. Бузылган 

уй тастардыц ipreci Баянауыл ауданында 

Кызылтау алабында сакталган, енд! 6ipi Орал 

тауыньщ оцтуст1к беткешнде (уй таш) кездеседг 

И. И. Шангин ондай уй тасты Кекшетау тещрепнде, 

Кен езеш бойында керед1 (Здание сложенное 

из известкового камня, основание круглое, 

оканчивается полушарием). 

Бул келт1рген тарихи, медети муралар ислам 

Деу1ршен кеп заман бурын орын тепкен сол 

кездщ езшде-ак тайпалардьщ бшк медениет сатысына 

кетерш гетн дуниеге кезкдрасын, олардьщ 

ю керлтн, шеберлшн сипаттайтын белп- 

ЛеР, «Козы Керпеш - Баян сулу» жыры халык- 

ТЬ1Н журепне кандай толгану, кандай еплмел1 

ои TYcipce, оньщ кумбез1 де халыктыц жай кушн


сондай толкынды сез1мге белеген. Сондыктан 

булардыц барлыгы 6ip кезде жасалган ешпес 

моден иеттщ улы мурасы екешн керсетед1 

КАЗАКТЬЩ EPJIIK ЖЫРЫНДAFbl 

ЭЛЕУМЕТТ1К САРЫНДАР 

Расырлар бойы сахарада айтылып келген ерxeri-жырды, 

ацызды, эцпмеш ен алгаш шыгарып 

тараткан кешпел1 турж тшдес елдер. Олардьщ 

ш ш де журтшылык журепкш белгш орын алып, 

тарихта кернеют ат калдыргандар уйсш мен 

кацлылар, кыргыз бен уйгырлар, одан 6epri огыз 

бен кыпшактар, карлык, керей, наймандар ед1. 

Бул елдердщ ш ш де уйгыр мен кыргыз журты 

болмаса, езгесшщ барлыгы тарихи дэу^рлерде 

бугшп казак даласында т1ршшк жасап, олардан 

тараган рулардьщ Komumiri 6epi келе казак 

елшшщ ipreeiH куруга непз болды. Сондыктан. 

бул айткан ecKi рулар жасаган мэдениет буйымынын 

1здер1 де, оньщ ш ш де халык жыры, эпос, 

ою-ершк, сэулет orepi, журтшылык салты, елдпс 

зацы, барлык рухани Tipinuiiri сахараны уздшЫз 

коныс еткен, олардьщ тубегейл1 Myparepi казак 

елшщ турмыеында ашыгырак сакталды. 

Kopi заманньщ ертеп-жырын, миф, анызын 

б1здщ доу1р1м1зге дешн сулу казына турде сактап 

калдырган бул айткан журттар, кытай меп 

ecKi рум жазушыларыныц айтуынша, Орта Азиядагы 

ец бш кт1 елдерден саналып, оз алдынз 

жер-су, коныска ие болып, оздершше ол ^ м етп к , 

модши TipuimiK жасаган ед1. Олардьщ ел баскарган 

адамдарына кытай мен Иран патш алары 

достык белпс! ретшде кыздарын 6epin, журт


аралык карым-катынас жасап отырган. Мунда~ 

байланыстар да халык эпосында ез KepiHiciH 

тапкан. 

Казак; халкыныц e p re ri-жыры ныц, миф, 

ацызыныц жалпы сарынына Караганда, олардьщ 

TipniuiiriHe зор эсер калдырган ©cipece огыз бен 

кыпшак журттары екеш к©р1недт Казак эпосында 

оларды «Кендиер Кубак журты», «Ногайлы», 

«Кият», «Кыпшак» деп турл! атпен атайды. 

Мундагы «Кещцгер Кубак журты» дегеш - орта 

гасырдагы куншыгыс эдебиет1не белгш «огыз» 

бен «кыпшак» елдерг «Кубан» европа эдебиетшде 

жиi кездесетш «куман» елшщ осы кунге 

дешн сакталып келген 6ip eciMi болуга TnicTi, 

еюнин свзбен айтканда кыпшактыц 6ip руыньщ 

аты. Орталык Казакстанда «Кумантау» деген 

жер бар, ол тау еск1 Куман, (кыпшак;) руларыныц 

атымен байланысты болуы мумюн. Иран 

эдебиетшде жш кездесетш «кимак» та кецш 

аударарлык. 

Бурынгы казак карияларыньщ шеж1ре c©3i 

бойынша «кендшер» Сырдариядан оцтустжке 

карай ауган елдерге бершген ат екеш к©р1недт 

Бул атпен ecKi казак рулары 6ip гана Огыз 

журтымен, Мысырга ауып кеткен Мамлук кыпшактарын 

айтатын болган. Бул туралы казак 

халкыныц белгш1 галымы M em hyp Ж у с т 

Кепейулы былай деген: «Сешлханнын балалары 

кенд1гер журтынан шыгып, олар халифаньщ 

Кол астына карагандыктан, «кендшердщ ауыр 

Колы» деп аталатын болган. Туршмендер сол 

кенд1герлер ауып кеткенде мунда калгандары» 

Дейдг Mauihyp Жусштщ бул сез1не Караганда


}казак ацызында ж ш кездесетш «Кенд1гер 

журты» Огыз халкын керсететЫне еш кумен 

калдырмайтын сиякты. Оныц уст1не казак легендасында 

кеп айтылатын, кендкер журтыныц ру 

бастыгы Сейшхан тарихка белгш салжуктын; 

халык аузында сакталган 6 ip аты екеш байкалады. 

Муны туркмен елшщ акын галымы Ихсан- 

Шайх Дана Ата мен казак халкынан шыккан 

атакты акын, ep i галым Нуржан Наушабайулыныц 

жазгандары то лык дэлелдейдь Нуржан 

«Кыпшак шеж1ресЬ> деген жазуында кырда 

Tipmuik жасаган елдердщ кебш журт аузында 

ацыз болган Алаша ханнан таратады. Оныц айтуынша 

Алашадан ею ул туады: BipiHini - Сешлхан, 

eKiHnii - Жайылхан. Мунда Жайылхан 

казак, каракалпак сиякты елдердщ аргы атасы 

тур1не суреттелсе, «Сейшхан» туркмен елшщ 

атасы деп айтылады. «Алашадан ею ул туыпты-мыс» 

дейд1 Нуржан акын,- оныц 6 ip i - Сешлхан: 

одан ceri3 арыс туркмен тарап, казактан 

айрылатын жер1 осы едЬ> дейдь 

Туркмен жазушысы Ихсан-Шайх Дана Ата 

«Огыз-наме» деген шыгармасында «Сейшханды» 

туркм ен елш щ халык аты (этноним) 

турш де жумсайды. Ол Kici «Огыз-наменщ» 

Kipicne сезшде: «алкисса Кугьханныц Огыз-ханныц 

ата тегшден йайлаган фарзантларыныц атларын 

айталык» деп келш, «Огыз-намеш» жазганда 

оны: «Жамиг Сейлханга (туркмен елше) 

б1зден ядгар калсуы деп, теки апы Kepin асыл 

несшларын бшсунлар тен буларны назим кылдылар» 

дейдг Ихсан-Шайх бул жазуында езшщ 

204


шыгармасын Сейшхан туржмен ел1не тарту рет 

шде усынганын керсетпекнп болады. 

Ихсан жобалауынша «Огыз-хан» кеп елд! 

6ipiKTipreH жинак ат болса, Сейшхан туркмен 

елшщ аты. 

Огыз ханден айрылшам, 

Кулл1 Сейлхан елатчьш. 

Bip атадан йайлмашам. 

Иокдур сезде йалатымыз. 

Ихсан-Шайхтьщ бул c©3i де бурын сахарада 

коныстаган елдердщ кауым Tipinuiiri6ip калыпта 

болганын керсететш ашык мысалдьщ 6ipi. 

Огыз, кыпш ак, кацлы не ногайлы сиякты 

журттардын замандар бойында 6ipre коныс еткен1 

казак халкыньщ ес1нен кепке дешн умытылмаган. 

XVIII гасырдыц iininae казак даласын 

аралаган атакты галым П. Паллас, одан кешн 

Георги, Фальк, 6epri кезде Щербина бул туралы 

кариялар аузынан 6ip талай ескш кп сездер жазып 

алады. Паллас казак карияларынан елшщ 

тарихын, конысын сураганда олар Сырдария 

елкеа атамекен байтагы ерте заманда оны «ногайлы» 

мен «Кендкер Кубак» (Огыз) журттары 

коныс еткенш айткан. 

Бул келт1рген мысалдар, ерине, огыз, кыпшак, 

кацлы елдершщ тарихи деу1рлерде 6ipre ecin, 

6ipre жасап, бугшге дешн кеп халык аузында 

айтылатын ертеп-ж ы р, кария сез, ацызды 

(«Коркыт», «Керуглы», «Алпамыш»), ту баста 

олардьщ 6ipre шыгарганын делелдейдь Bipre 

TipniuiiK жасаган елдердщ ертеп-жыр, хикая сез 

мурасында ортак сарындар болуы табиги. Сондыктан, 

«Коркыт» сиякты сулу ацызды огыздан


}кыпшакка, не туржменнен казакка ауган сюжет 

деп айту ©те киын. 

Огыз-кыпшак елдершщ 6ip кезде казак даласын 

коныс eTin, олардьщ саяси-элеуметтж рухани 

Tipinbriri к©п заман 6ipre болганын тенд1ре 

суреттейтш ©cipece орта гасырдагы куншыгыс 

жазушылары, одан кешн оларга тусшжтеме берген 

б1здщ деу1р1м1здщ аскан галымдары акад. 

В.В.Бартольд пен Н.А.Аристов. Куншыгыс жазушыларыньщ 

ш ш деп ец жуйрж, кемецгершщ 

6ipi белгш Рашидеддин сахарада жасаган Огыз 

бен кыпшак елшщ арасында ein6ip айырма бар 

деп айтпайды. Ол юсшщ айтуынша: «огыздар - 

кышпак, кацлы, карлык атты б1рнеше руларга 

белшш, олардыц барлыгы Огыз улысынан тарайды. 

Рашидеддин жазуынша Огыз хан тещрепне 

топталган елдердщ жалпы атасы «Абулша хан» 

не Абылгазы Бахадурше Аланча хан туршде 

айтылады. Мундагы «Абулша» не «Аланча» 

казак ацызындагы «Алаша» ханныц варианттары 

болуга raicT i. Ортальщ Казакетанда ¥лытаудыц 

бауырынан агатын Каракецпр езеш бойында 

турган сэулетп кешещц (мавзолей) казак. 

халкы бугшге дешн «Алаша ханныц кумбезЬ> 

деп туЫнедь Бул жер VIII-X гасырларда Огыз 

бен кыпшактардыц медениет ошагын кураган 

байтак елкенщ 6ipi. 

Бул ещрде Алаша ханныц кешешнен баска да 

ecKi деу1рден калган с©улет буйымдары (архитектурные 

памятники) ©те кеп. Рашидеддин. 

«Абулша хан ер уакыт кырда туруды суйген. 

Оныц жазгы жайлауы Ортау, Кертау атты, мэу- 

^


ел1 бшк таудьщ саласы, ол жерде Анажан (кеш 

Жубан-ана) атты кала болган. Борсык (бугшп 

Бореы к кумы, болмаеа М алые Борсуки), 

Какажан, Каракум бойын коныстайтын Талас, 

Kepi Сайрам калалары бул айткан жерлерге 

кершiлес турады»,- деп керсеткен. 

Абылгазы Бахадур да езшщ «Шеж1ресшде» 

Аланча хан атымен 6ip талай медени ютерд! байланы 

сты ры п, оныц кезш де ж уртш ылы к 

TipiuLiiri еркендеп, кызыкты ецпме epTeri-жыр 

шыгуга себеп болганын айтады: «Аланча хан 

заманында юрт абадан уа ел деулегп болды», 

«Аланча хан заманында халыктыц башы ве 

малы кеп болды, деулетке ecip болды». 

Мунда Абылгазы тарихи деу1рдеп жер аттарын, 

оны коныстаган елдердщ кешпел1 турмысын 

Рашидеддиннен кез\ де ашык, нактырак еуреттеген. 

Абылгазыныц жазуынша, ец ecKi деуь 

рдеп ацызда кездесетш «Op-таг», «Кер-таг» 

оныц заманында «Улуг-таг», «Кичиг-тар» деп 

аталатын болган. Огыз бен кыпшак, кацлылардыц 

журт атасы болган Аланча хан жаз ол жерд! 

жайлап, «Кыш болганда Какакум, Сырдарияныц 

якасныц кышлар ердЬ> дейдь 

Суйтш Kepi заманныц ацызында жш ушырайтын 

«Ортау» «Кертау» не «Улытау», «Юшггау» 

тарихи замандагы аттары Орталык Казакстанда 

ел1 кунге дешн сактап келедь Улаша ханныц 

кешеш турган Улытау epi ме>ел1, epi салкын, оты 

шуйпн кызыкты жердщ 6ipi. Оныц бауырында 

Ka3ip мал ecipeTiH ipi совхоздар бар. Ушы-киыры 

жок кец сахараныц ортасында оныц алыстан 

мунартып кершген сеулет1, ел1 кунге сол Раши-


^деддин мен А былгазы ж азгандагы дан еш 

бетенд^п жок. 1391 жылы OMip TeMip Токтамыска 

к,арсы шеру тартып шыкканда, жазгытурым 

кезшде осы ¥лытау елкесшде токтап, май айынын 

ш ш де оныц басына шыгады. Кешнп заманга 

i3 калдыру уилн, Аксак TeMip касындагы 

шеберлерге тас кырнатып, ¥лытаудыц 6ip шыцында 

улкен кара таска жазу rycipin кетедг Ka3ip 

ол тас (Шарафеддин Иазидидщ ютабында жазылган) 

Лшинградтыц Эрмитажында сактаулы 

тур. 

Б угш п Казакстан елкесш де бул тер1зд1 

ескш кп жеднерлер жш кездеседт Оныц шогырланып 

сакталган жершщ 6ipi осы айткан ¥лытау, 

Кецпр. Сарысу езендершщ бойы, Коргалжын, 

Ест, Нура езендершщ алабы. Бул жерлерде 

ерте заманныц аскан ер, алып батыр ларыныц 

басына тургызган кумбезд1 кемгендерден баска, 

неше турл1 ecKi калалардыц орны, казган арык, 

кен ошагыныц 1здер1 де кеп кездесед!. BipaK, 

олар ел1 зерттелмеген. 

Осы сиякты ескшктен калган медениет мураларына 

Караганда, казак сахарасы тек кана 

жецкше к е ш т журген елдщ тагы жаткан даласы 

емес, 6ip кезде онда да медениет жасалып, 

онда да акыл-ой шыгармасы белгии сатыга жет- , 

кенш керсетед1. «Саймактыц Сары езеш», ' 

«Аксак Кулан» сиякты толкынды куй, терец 1 

ацыздардыц шыгуы да бшк рухани парасатты i 

делелдейдг КыРДа туып ескен кемецгер акыи 

Абай мен бугшп бакытты деу1рдщ Гомер1 саналган 

Жамбыл жырыныц кемел ернгп де кенет- | 

тен пайда болган емес. Олардьщ барлыгы тари-р 

20»


хи деу1рден узшмей келе жаткан поэзиялы 

медениет достуршде астасып жатыр. Маркс пен 

Энгельстщ айтуынша, сахарадагы кешпел1 елдщ 

егш ш ш к тэж1рибес1 болмаганмен олардыц рухани 

медениет1 ете бай, сондыктан олар кейде 

отырыкшы елдщ ез1не эсер ете алган. Демек, 

эпос, ертеп-жыр, ацыз, кария сезд1 0>елде шыгарган 

сахараны коныстаган кешпел1 елдер (сак, 

уйсщ кацлы, огыз, кышпак). Бул айткан елдер 

езшщ дэу1ршде аралас, не керхш отырып, кейде 

6ipiHe-6ipi жакын тшмен сейлеген, саяси-медени, 

шаруашылык турмысы, когам Tipinmiri уксас 

болган. Сондыктан кырда айтылатын эпикалык 

жырдьщ кепш ш п кешн олардан тараган б^рнеше 

елдщ и г ш п болып калады. («Ер Тестш» 

«Алпамыс» т. б.). Сондай эпостык жырдыц 

жоне соларды тугызган когамдык турмыс-салтыныц 

кунш сакталган жершщ 6ipi Казакстан 

сахарасы. XI-гасырдагы белгш галым Махмуд 

К,ашгаридьщ «Лугаты» ютабы бойынша бурынгы 

огыз бен кыпшак елдершщ уй шаруасымен 

журтшылык турмысында колданган создер 

бугшде коб1несе казак, каракалпак, кыргыз 

тш нде K©6ipeK сакталган (емгек - ецбек, ашлык 

- астьщ, шанак, кауа - кауга, кенд, йатук - йатак) 

Кдшгаридьщ «Лугатында» кездесетш тацсьщ 

сездщ 6ipi «кек» («туп», «тек», «ата-тек»). Бул 

С0з сол ecKi замандагы меншде ел1 кунге дешн 

казак тш нде ушырасады. Бурын казак кариялары 

6ipeyre ренжшенде «Kori жалац неме» деп 

урсатын. Болмаса Махмуд Кашгари жазгандай 

б1реудщ ата-тегш бшмеюш болганда «оньщ Keri 

к1м?», «кепнде еш нерсе болган ба?» деп сурай-


тын. EcKi рулардын, оньщ iininae, ecipece, огызкыпшак 

елшщ TipnimiriHeH калган сшемдер казак 

халкыньщ тшшде, ертег1-жырында ете кеп. 

Соньщ 6ip саласы халык макалы, такпак сездер. 

XI-гасырда Махмуд Кашгари алган нускаларга 

дел келетш казак макалдары бар: 

Тау-тауга цаушмас 

Kici Kicire кауысар. 

Канды канмен жумас. 

Таудан жупрген тулю 

Кашып кутылмас. 

Bepi K yu iiriH жемес. 

Bip тулю TepiciH - 

EKi соймас. 

Ел кал ар, 

Тере калмас. 

Куш елден Kipce, 

Тере тущцктен шыгар. 

Курбака айгыр болар. 

Аш не жемес, 

Ток не демес. 

Булардан баска Махмуд Кашгаридьщ «Лугатында» 

казак даласыньщ ecKi замандагы жер 

бедерщ ол кездеп кешпел1 турмысты суреттеп, 

кезге елестететш б1рталай маглуматтар бар. 

Оган мына мысалдарды келт1руге болады: * 

«Жазы катты болса, кысы суш н ш т, кысы кат- ' 

ты болса, жазы сушшшп», «Углак жупргста, 1 

Козы жамрасты, кошкар, теке, шешшд1, саулык i 

cepiK косылды (косакталды): суттер камур-жосылды, 

улак-Козы жамрасар». XI-гасырда хатка 

тускен бул сездер 6epri кезге дешн кешпел1 I 

турмыспен келген казак, кыргыз сиякты халык-


тардьщ TipiumiriH елестетедь Бул ерине, 

деу1рдеп рулар жасаган кешпел1 медетиеттщ, 

оныц ш ш д е этникалык гасырдан гасырга 

ауысып келш отырганыныц ашык 6ip делелг 

Махмуд Кашгари огыз, кыпшак, кыргыз, тухси 

елдер1нен тш: уксастыгы жагынан 6ip топка 

ю рпзедь Олардыц ш ш д е огыз кыпшактар 

6ipine-6ipi оте жакын тшмен сейлест, жазы-кысы 

аралас 6ipre коныстап отырганын айтады. Кашгаридыц 

картасы бойынша Каратаудыц оцтустк 

алабы (Сыр бойы) огыздардыц байтак каласы, 

K onrepi болса, оныц солтустж бст1 (Шу езенш 

орлей) кыпшак пен огыздардыц сыц-сырын кыстаулары 

болган). Огыз бет кышпактардыц булай 

кершшес отырганын Х-гасырда жазылган «Худуд-ал-алем» 

деген ютап та аныктайды. Ол 

ютаптыц баяндауынша, кыпшак не кимактардыц 

елдш салты огыздарга уксайды, олар жаз EpTic 

езешне карай барып, кыска карсы Каратау, Сыр 

бойына келш , огыздармен аралас отырады. 

Кытай тарихынан пайдаланган Риттер мен 

Клапроттыц айтуынша сахарада коныстанган 

рулар бурын малдарын кыс Сырдария, Шу, Талас 

езендершщ бойында кыстатып, жаз шыга 

шелейтке, салкын жакка карай кешш, EpTic, 

Есш, Тобыл езендершщ арасын жайлап, Орал 

тауы, Обь езеншщ сагасына, Муз тещзше дешн 

баратын. 

XVIII гасырдыц басына дешн казак халкы да 

осы шаруашылык салтын 6epiK устап, кыс - 

Сырдыц бойын мекетдеп, малын Шу езеш байында, 

Алатауда кыстатып, жаз - EpTic, Есщ То- 

)былды бойлай, шелейтте Арканы жайлайтын. 

211


Ибн-Эл-ecip, Шамси, Дамшаки, Масуди сиякты 

орта гасырдагы араб жазушыларыньщ айтуынша, 

огыз бен кыпшактар жаз куш Оралдагы 

Булгар жер1мен кершшес отырын, кыс - Сырдьщ 

бойындагы калаларды, не Алатаудагы Баласагун 

сиякты каланы кыстан, малдарын сол тещректе 

жаятын. Сол Ибн-ЭЫрдщ керсетушше бул айткан 

кошпел1 огыз, кыпшак, кацлылар жаз салкын 

жерд1 жайлап, кыс жылы жакты (Сырдария, 

Шу, Талас елкесш) коныстап журген 960 жылдары 

ислам дшш кабылдай бастайды. 

Бул елдердщ ислам дш1не ру-руымен юрген 

кезш Ибн Эл-Эс1р 1043 жылдыц куз1 деп аныктайды. 

Олар ислам дшш ел болып кабылдаганына 

сол жылы улкен той жасайды. 

К^ацлы, кыпшак хандарыныц кыс Сыр бойындагы 

калаларда кыстап, жаз ¥лытауды жайлайтынын 

Кытай тарихшылары да айтады. 

М ундай шаруашылык кеш у-кону калпы 

берп Теуке хан кезшдеп (XVII-XVIII г.) казак 

ем1ршде де орын тепл. Елдщ кеш п ел т Аркада, 

Кунбатыс С1б1рде, EpTic, Есщ Тобыл езендершщ 

алабын жайлап, Муз тещз1не дешн барып 

мал ceMipTin журсе, журт iciHe катынаскан 

би, батырлар, хан, султандар, кеб1несе Сырдария 

мен Каратау тещрегшдеп Турюстан, Сайрам, 

Шымкент, Созак, Карнак, Иран сиякты 

калаларда болуды салт кылатын. Теукенщ ордасы 

жаз куш кеб1несе Каратаудагы «Култебеде» 

болатын, «Култебенщ басында кунде жиын» 

деген кария сез содан калган. Мунаралы кешендер 

бузылган кумбез уйлердщ ecKi орны Казакстан 

елкесшщ талай жершде кездеседг Мундай

ecKi жед1гер Жетюу, Алтай, Арканыц ycTi, Сыр 

дария елкес1, Мацгыстау, Каспий, Жайык бойларында 

кеп. Кырда ерте кезде салынган кешендер 

туралы Meinhyp Жусштщ жазгандары тарихи 

ете багалы. Ол юсшщ айтуынша «калмак 

пеп ногайлы журттары жауласып жургенде, 

ногайлы казак елшщ ескер басы ж1пттер1 айдаладан 

тас корган кумбез уй жасайтын болган. 

Шщерт1 езешнщ аягындагы «Акжар-сасай»- сол 

ногайлы хандарыньщ орда кылып, так орнаткан 

жерг ЕЫл, Нураньщ аркасындагы «Тоганастьщ» 

токсан eKi кел1 - ногайлылардын, егш салган 

келдерг «Кызыл мола», «Сулу там», «Сырлы 

там», «Хан суйеп» солардьщ жед1герлерЬ> 

дейдг Бул айткан жед1герлер ислем дшшен 

бурынгы бакташылык турмыстьщ арнасынан 

туган заттар. 

EpTic замандагы уйсш мен кацлылар кытайдыц 

«Еанму» деген тарихыньщ айтуынша ез 

алдына жеке журт болып, кытайдьщ «хан» деген 

аталарымен кыз алысып, кыз берюедг Олардыц 

мекеш Сырдьщ бойы, туратын каласы - 

«Алатау». Кацлылар дьщ едет1, зацы «дулгастармен» 

б1рдей. Елш жаргы жосынмен баскарады. 

Жазылган жаргысын хан сарайында сактайды. 

Уйсшдер - осы кацлылардыц 6ip тарауы. Олардыц 

жылкысы - сулу, аты - жуйрж келед1, сиыр, 

кой ес1редй Жуз1м, миуа жем1стерш егед1,- дейд1 

Кытайдьщ атакты саяхатшысы Суан-Зан. Ол VII 

гасырдык 30-ж ылдары Жет1су, Сырдария 

елкесш аралап кайтканда аса багалы сездер 

жазып калдырады. Ол юсшщ айтуынша: Алатаудыц 

езендер1 кебшесе куншыгыска карай


агады. Шу езеншщ бойында Шуаб деген улкен 

кала бар, бул калада кешпел1 халык пан сеудегерлер 

аралас турады. Шудан ерще 6ipHeme кала 

бар (Талас, Сайрам, Кумкент, Жанкент, Арал). 

Оныц ерб1ршщ жеке-жеке баскарушылары бар. 

Бул калалардыц барлыгы дулгас (уйсш, дулат, 

тур1к) хандыгына карайды. Астана каласы - Талас 

(Ka3ipri Жамбыл каласы). Булардьщ онтустж 

беткешнде муз жататын бшк тау, сансыз келдер 

бар. Ол таудан шелейтке карап б1рнеше езендер 

агып тусед1, сондыктан-, ол жерд1 «Мьщ арпа» 

(Жетюу) деп атайды. Осы сиякты тарихи маглуматтарга 

Караганда казактьщ жырларында 

жолыгатын «Арай кешен», «Алты кешен», «Ак 

сарай», «Кек кумбез», «Мунара», «Камал», «Тас 

болат» дейтш сездер ойдан шыгарылган нерсе 

емес, ecKi кауымдарды н тарихи, медени 

TipuimiriHai туган Шындык белгю1 екеш кер1недь 

Жогарыда айтылгалы галым Суан-Зан Жеть 

су елкесшщ шуйпн, «бешш» тер1зд1 екенш айта 

келш, бул жердеп ен улкен кала Талас, буган 

жет1 ж уртты ц сеудегер1 келедь Ьуаланыц 

тещреп 8-9 ли (6 км) шамасындай,- дейдь 

Макдиси деген араб жазушысыньщ айтуынша 

Талас (Тараз) Жетюу бойындагы ен KepiKTi 

кала, оньщ iuii толган орман, бакша, каланьщ 

терт жагында какпасы болган Талас каласыныц 

осы сиякты сулу, кернект1 екенш Рум (Византия) 

патшасыньщ елнис1 Земарх та жазган. BipaK, 

бул калалар кеп гасырлар кшнде бузылып, куйреп, 

тек ел алында epTeri болып калган 

Кала, кент туралы казак аныздарындагы кала 

турмысыньщ сарыны кеб1несе кыз атынан ай-


тылады. Меселен, К°ркыт заманында калань 

сую «Туйме кыз», «Туймекент» атымен аныкталса, 

Касым хан кезшде Нигар ханым атына 

байланысады (XV г). Нигар ханым - Касым ханныц 

жецгес1, Ж эдк ханныц ойелг 

Казак кауымыныц еткен гасырларда кешпел1 

турмыс Mai отырыкшы турмысты б1рдей салт 

кылганы, ocipece, Г. Н. Потанин жазып алган 

казак халкыныц ертегьэцпмелершде ашык айтылады. 

Ол ертегьэцпмелерде казак руларыныц 

б!рде кешпел1, б1рде отырыкшы eMip кеппргеш 

соз болады. 

Казактыц эцпмел1 жырына непз болган сымбат 

енсршщ 6ip Typi - ою улплер1 (орнамент). 

Казактыц epTeri-жырларыныц сулу болатыны 

сиякты, оныц агаш, матага, кшзге, тем1рге, 

суйекке тагы баска затка TycipreH ою улплер1 де 

сондай ернект1 накышты болган. Есю сак, уйЫн, 

кацлылар бурынгы гректерше, ою улпсш геометриялык 

ушкш, киьщша, кошкар мушз етш 

келт1рген. Тек кана 6ip сызыктыц уйкасымен 

калмай, олар геометриялык шецбер, цилиндр 

туршде де эралуан улп шыгарган. «Огыз хан» 

мен «Коркыт» эцпмелершде айтылатын «ж1бек 

юлем» «айшык кесте» - осы сиякты неше тустщ 

тогысуынан шыккан геометриялык ушюлдердщ 

улпсь Казактар ернекке еЫмдк турлерш де, гул, 

шоптерд1 де алган. Ац, кустардан бурмт, каршыга, 

туйгын, турымтай, торгай, кшк, куралай, 

аркар суреттерш TycipreH. Кесте, кырнау, безеу, 

накыс icine казак руларыныц пайдаланган заттары: 

балшык, тас, агаш, кола, жез, мушз.


Ерте кезде болган коленер ютершщ аялгысы 

«Кыз Жлбек» жырында ашык суреттелген. 

EpTeri, жырлардан кездесетш «жауЬар», 

«калы кшсм», «зерл1 казына», «ж1бек аркан», 

«урпе бешпет», «алтын кешен», «ак сарай», немесе 

Ибн Батута айткандай, Баян сулу мен Кыз 

Ж1бектщ «Куймел1 кок арбасы»- осыньщ 6epi 

де тарихи зат, буйым жасау онершщ нетижесг 

Ол кездеп кыпшак елкесшдеп шеберлж ici туралы 

араб жазушыларыньщ жазгандары б1здщ 

халыктын жырларымызда айтылатындарга 

уксас келедь Мысалы, «Козы Керпеш» жырында. 

Атакты географ Аскар Пешелдщ айтуынша 

сахарада кшз басып, кумбез уй тургызу, биенщ 

сут1нен кымыз жасау, кой ecipin, туйеш кел1к 

орнына пайдалану - Орта Азиядагы халыктардьщ 

байыргы ici болган. Шынында Аскар Пешел 

айткандай, 6ip сызыкпен салатын тас (агаш, 

ю рш ш ) уйден геометриялык накыспен дел 

келт1рш шар тер1зд1 кшз уй жасау киынырак едг 

Бес канат кумбез уйдщ саганагын, торларын дел 

келт1рш, оны шанырак пен уыкка тап келт1рш 

шыгару улкен шеберлшт1 керсетедь Кшз уй жасаудагы 

ерекшелжтщ 6ipi - оны келбеу багыты- d 

мен келт1ре бшушшк. Бул, ерине, ете тапкыр- 7 

лык. Мундай кумбез, шар тер1зд1 шппцщ пай- ^ 

далану ерте кездеп грек-римдердщ уй жасау XI 

теж1рибесшде «амфитеатр» деп аталган. Ец ecKi т 

журтшылык турмысын мегзейтш «Ер Тестш», $ 

«Ак Кебек» эцпмелерш деп «камал», «тем1р 

капка» сиякты сездер, одан 6epi ногайлы-кыпшак 

жырларындагы «алтын кешен», «ак сарай» 

секщщ бейнел1 т1ркестер Сырдария, Мацгыстау,


Жайык бойларында улкен-улкен калалар салы 

нганын керсететш . Бурынгы бакташ ылык 

турмыска, б1рталай езгерю Kipin, какпасы мьщты 

калалар тургызылганы, феодализм TOpTi6i 

орын ала бастаганы байкалады. Элбетте ecni 

бакташылык турмыстан, бурынгы кешпел1 салттан 

б1ржола кол узш кету киын ед1, даланын 

географиялык бедер1 де 6epiK кала еалуга 

мумюндж бермейтш. Сондыктан К^асым ханньщ 

кезшдеп (XIV-XVI г.) кала турмысынан казак 

кауымы мулдем кол узш, XVIII гасырларда 

кешпел1 турмыеты кайта кушейттг XIII-XIV 

гаеырлар арасында кыпшактар жасаган «алтын 

кешен», «ак сарайлар» кала калпында сакталмай, 

бузы лы п, олар халы к есш де «К^озы 

Керпеш», «Кыз Ж1бек», «Крбыланды» сиякты 

жырларда гана калды. Бул сиякты б1рде калалык, 

б1рде бакташылык турмыспен кун Kemipy 

- ecKi гректерде де болган. Энгельс бул деу1рд1 

рушылык кезшдеп «ерлк дву ip» деп атайды. 

Гректердщ «ерлк fleyipi» б1здщ деу1р1м1зден 

бурынгы XI-XII гасырларда, Гомер заманында 

болган. Бул кездеп гректер бакташылыкпен де, 

епншшшпен де айналыскан. Ел баскаратын 

кюшер «архопт» (ру басы) делшш, олардьщ журт 

билеу TepTi6i «буле» (ру кесемдершщ Keneci) 

аркылы журген («Култебенщ басында кунде 

жиын») сиякты. Казактагы секшд1 гректщ ру 

басшылары да кеб1несе согыс меселесш шешуге, 

дау-жанжалды 6iTipyre, не 6ipeyre ас беруге 

жиналады. Бул туралы Энгельс атакты жазушы 

Эсхилден мысал келт1рш, «Фибан кенесшщ» 

Етокильге (ру басы) калай ас бергенш айтады.


ректер «журт жиылысын» «агора» деп атаган 

TypiK магулдардыц «курылтайы» сиякты. Бул 

жиылыска келген журт тау басына шыгып, «алка 

коятан отырып» (умстанд) ак кшзге кетерш хан 

сайлап, ел коргайтын базилевстерге (басшыларына) 

кошамет айтады. Келген журт жиналыска 

курмет керсеткенде, колын KOTepin мерейлерш 

«уа» деп уран ш акырады. Кыпш ак 

уйсшдерде еркек адам Teric шеру болса, гректерде 

де улыстыц бар ер азаматы аламан сиякты 

болады. Олардыц «базилевс» деп аталатын 

шеру басылары ecKi казак руларына укеайды. 

Гомерд1н «Илиада» деген жырында «батырлардыц 

батыры» деп аталатын Агамемнон Шыцгыс 

ханныц Суб1тай, Жебелер1, Киев дэу1ршдеп 

орыс халкыныц «Владимир кызыл куш» тэр1здг 

Сонымен Энгельс айткан Гомер заманындагы 

гректердщ ерлж доу1р1 сак, гун, уйЫн, кацлы 

заманнан 6epi жасаган ecKi казак руларыныц 

деу1р1не б1рталай укеайды. Олардыц элеуметпк 

Tipinm iri рушылык, бакташыльщ турмыска байланыскан. 

Бул айткан ерлш дэу1рде ру сатысы 

гректерде «фратрия» болса, казак кауымында 

«улыс», одан кешн улыска KipeTiH рулар. Улыстыц 

улы куш - рулардыц жиылып мереке жасайтын 

KyHi. Энгельстщ ecKi грек когамы 

женшде айтканына Караганда казактыц уш жуз1 

«уш улысы» «уш фратрия» екеш байкалады. 

MiHe сахарадагы ертегьэцпм е, эпос-жыр 

шыгаруга непз болган журттардан элеуметпк 

жаргысы осы тэр1здг 

КаЬармандык жырлар, сулу ертеплер тугызуда 

патриархалдык дэу1рдеп непзп сарындар 

мынадай ед1: 

21# 

^


а) Бейб1тшшктц 

б) Ел корганы ерлерд1 ардактау; 

в) Журтка акылшы болатын карияларды кад- 

1рлеу (Коркыт, Жиренше шешен, Асан Кдйгы); 

г) Алып ер туатын ананы курмет туту; 

д) «Алпыс басты ак орданьщ аяулысы»- жас 

эйелд! 6ipeyre олжага TycipM^; 

е) Келешекте ана болатын кыз баланы тэрбиелеу; 

ж) Ер баланы баулап, садак аттыру, жапан 

тузге жалгыз ж1берш, ац аулатып, ерлж сынаудан 

етюзу (мергендер тиш); 

з) Жуйрж жылкыны тануды багалау; Mine, 

соныньщ 6opi аталык дэу1рдеп журтшылык 

тшегш бщщредь Жиренше шешен (эз-Жэшбекке): 

Ата - аскар тау, апа - агар булак, 

Ага - оц канат, mi - сол канат. 

«Керуглы» жырында бул nkip анык кершген 

Аралассан шарбагыц, 

1шшде калмас дагыц! 

Суйенсен аскар тауыц, 

Ага кымбат ж ттк е, 

Он бесшде толган айыц. 

Журегше керек майыц. 

Ж1пт болса сол кешст1, 

Мшгеш жорга жур1ст1, 

Уйде отырган кецес басшы 

Ата кымбат жшггке. 

Бул С0з1ме салсац, кулак, 

Енбектен 6ip болма шырак, 

Кез1вд1 ашкан кос булак 

Ана кымбат ж ттк е.


Аталык дэу1рде «атаныц алдында уятты болганша, 

далада кацгырып олешн» д ^ жас ж тттщ 

салты болган. Асан Кайгыныц (Жиреншенщ) Эз- 

Жешбекке айтканындай, жас ж т т к е жаудан 

корку - ол1м, мал ушш агайынга окпелеу - м1н, 

жау колында жубайын кызгану - ер ж т т т щ намысы. 

Осы сарынныц барлыгы 6ip кездеп эпос 

жырын тудырудыц тубегейл1 Heri3i болган. 

Тарихи дэу1рдщ элеумегпк жосындары, 

турмыстык тшеп, бейбш пш к пен кун кешуд1 

арман eTyi - елдщ ец i3riTUieri едь BipaK халык 

кексеген бул тшек, откен жаугершшк замандарда 

узак гасырлар ш ш де орындала коймайды. 

Kopuii отырган журттардыц 6ipiMen-6ipi жауласуы 

- ел коргайтын алып ерлерд1 аса кажет erri. 

Журтшылык баскару ici, эскери демократияга 

бас иген алып туган ерге, акылы аскан кэрияга 

байланысты болады. 

Ер туган жас жптг аталык кауымныц арманы 

болса, алып бала табу жас эйелдщ, алып ананыц 

тшеп болады. «Керуглы» жырында анасы 

алып баланы корде туып, еаредь Коругылыны 

«сокырдан туган ер едЬ> деп айту сельджуктардан 

калган ацыз. Ел коргау элеумегпк турмыстыц 

мэцгинк ici болгандьщтан, халык алып ерд1 

алып анага таптырады. М ундайда ойелдер 

бершщ епне, «бурюттщ журепне», «жет1 жалмауыздыц 

канына», «без шгеннщ супнг» ж ерк 

болады (Кубыкул батыр эцпмес1). Алып ерге 

кумар болган Орак батырдыц эйел1, ер туган 

баласы Карасайга екщабат болганда, кандай затка 

ж ерк болганы туралы былай дейд1:


Айналайын, Карасай! 

Мен саган ж ерк болганда, 

Аюдьщ ет1н жепздщ, 

Жолбарыстьщ сутш шюздщ , 

Екп1н1нн1н каттысы-ай! 

Белден карга аунаттьщ! 

Онда да коцыр куздей болмады, 

Онда да мешр1м канбады. 

Суйтш туган сен едщ 

Сенщ анан мен ед1м. 

Мш саган ж ерк болганда, 

Сепз жылан жеп ед1м, 

Суйтш туган сен едщ. 

Keuieri экец Орак олгенде 

Орнын басар ма екен деп ед1м. 

Журт Yt (февраль) айында каскырдьщ етше 

ж ерк болган эйелдер, алып ер туады деп сенген. 

EcKi заманда 6epim куд^рет туту орын тепкен. 

Коркыт (VII-VIII г.) (XI-XIII г.) заманында 

шыккан «Карахан», «Арайхан» жырында осы 

угым анык байкалады. «Бершщ ет1не ж ерк болган» 

дейтш аузындагы мэтел осыдан шыккан 

Куртка Кобыландыны ьщгай «бор1м» дейдг 

«Кыз Ж1бек» жырында «Сырлыбайдьщ алты 

улы, алтауы да 6epi едЬ>,- деп айтылады. «Кобыландыдагы»: 

EKi 6epi бас косып, 

Жетш келд1 тан ата... 

Тайбурыл атты жетелеп, 

Крбыландыдай бершщ 

Булацдаган кыз Куртка 

Алдынан кетш барады,-

Кереку-Баян кпапханасы “Рухнама” 

еген жолдар да осы ойды делелдейдг Бершщ 

етчие жерж болып туган баланы «журтшылык 

мактан кылып, оган «мацгыс» (мацгыт), «ногай» 

деген ат бередг Мундагы «Мацгыс», «ногай» 

деген сездер 6ip кезде «6epi» (кокаспан) 

магынасында жумсалган. 

Ерте замандагы «6epi кус», «мацгыт» 6epri 

кезде «ит-кус», «кектщ кусы» деген магынадан 

туган. «Мац», «шыц», «6epi» деп 6ip кезде аспанды, 

би1к кект1 айтатын. Журтшылык езшщ 

ардакты батырын касиеттеу ушш, «мац», 

«шыц», «6epi», «кус» сезщерш косып, онымен 

журт агасы болган иналдарын атайтын болган. 

«Мацгыс», «Шыцгыс», «Bepi кус»- 6opi «аспанныц», 

«кектщ», «шыцныц», «бшктщ» кусы деген 

менде. «Улы», «бшк Kici» деген угымды еселеп 

айткан Typi. «Мацгыс», «6epi», «ер кус» 

(ыргыз) «тацгус» (тацгут) ертеде «тецрЬ> деп те 

аталатын. «ТецрЬ> деген сез тарихи заманда 

«кек», «аспан», «шыц» меншде жумсалган. 

Кытай тарихында «Tenpi» ce3i «тениу» болып, 

оны 6epri кезде европа галымдары «Сениуге» 

айналдырган. «Ш ыцгыс», «мацгыс» деген 

сездер «бш ктеп Kici магынасында, тац-epi» 

(Tenipi), «кектщ алыбы» саналып, гундардьщ 

6eKTepi осылай аталатын болган. «Шыцгыс», 

«мацгыс», «Tenipi» есю гректщ «уран», «нептун», 

«сатурн» сиякты угымдарына орайлас. 

Еасырлар еткен соц феодалдык деу1рде бул 

сездердщ Keft6ipiHe дш бояуы араласады. Монгол 

ертепнде «Ер Сайынныц» анасы «дайха» 

«тецрЬ>, «6epire» «айналады» дел1недг Бул «Ер 

Сайын» тещ рш щ Tenpici болып, аспанныц


шыцына шыкты, кауым т1ршшгшен зор оры 

алды деген угымды керсетедг «Bepi» C03i бертш 

келе бурынгы «кек», «шьщ», «аспанныц кусы» 

деген меншен айрылып, тек каскыр угымында 

гана айтылатын болган. Есю уйсш, кацлылар 

жыланды да мыктылыктыц бейнес1 деп санаган. 

Казак, монголдарга бул урым коне Бабыл 

журтындагы шумер халкынан ауысуы мумюн. 

Академик Марр мен Бартольдтыц айтуынша есю 

шумерлер - монгол, турж тш нде сойлеп, едет1 

монгол журтыныц едет1 тор1зд1 болган. Орта 

Азия журтына тараган ацыз бойынша 6ip заманда 

Бабыл каласын жылан каптап, олардыц оз 

шшен патшасы болыпты-мыс. «Патша жылан 

жау журпзбеу уппц каланы денес1мен орап алып, 

куш-туш багып жаткан дейдг Бул ацыз жылан 

бейнесшде батырлыкты дерштейдь «Жылан 

культшщ» шыгуы да ерте заманда пайда болганы 

анык. Алгашкы кауым адамдары ез1не купш 

кершгеннщ бэр1не табынганы белгш . 

«Жылан культ» казактыц «Ер Тестж» ертег- 

1сшде кездеседг Мунда жылан патшасы «Барса 

келмес» аралындагы Коцыр сулу деген кызга 

гашык болганы айтылады. Ол кыз 6ip жыланныц 

карауында екен. Ер Тестжтщ eKeci кеп ке- 

Р)ш мен келе жатып, кыз 1здеген жылан патшасына 

кез болады. Жылан патшасы Ер Тестжтщ 

екесш орап алып, «Ер Тестж балацды калдырсац 

босатам, ейтпесе босатпаймын» дейдг 0Keci 

не icTepiH бшмей, Ер Тест1кт1 жылан патшасыыа 

кепшге калдырып, e3i кете беред1, 6ip жагынан 

баласын киындьжпен сынагысы келедь Жылан 

патшасы Ер Тест1кт1 «Барса келмес» аралына


i6epin, айдаИардыд колындагы «Коцыр сулуды» 

екеп бер дейдг Ер Тестш «Барса келмес» 

аралына барып, айдаИармен алысады, оны жещп 

«Коныр сулуды» алып кайтады... 

Мундай epTeri, миф кай журттыц болса да 

халык едебиетш де кездеседь Суйтш «Bepi 

культЬ> ecKi казак жырында ерлжтщ м егзф болса, 

жылан мотив1 жаумен алысудыц ишарасы 

ретшде журедг 

Аталык деу1рде алыпты, ал баскаратын ерд1 

ардактаудьщ 6ip KopiHici «кус культ1мен» байланысады. 

EcKi казак руларында акку, каз, киел1 

деп саналган. Бурют, кекжендет, бидайык, 

туйгын т. балгырлыктык мегзеу1 болган. Бурют 

epTerici ecKi шумер, грек журттарында кеп тараган. 

« Б у р к гт культ санау» - Орал - Алтай 

тауыныц арасын мекендейтш бакташы журттыц 

бурынгыдан келе жаткан салты болатын. Алайда, 

бул бурют мотив1 тещз жайлап отырган гректердщ 

угымынан баскаша тер1здг EcKi гректер 

бурк1тт1 киял туршде жырласа, казак кауымы 

оны туз кусы, аспанныц кыраны деп, шаруага 

пайдалы, ацшылыктыц керк1 екенш жырлаган. 

Казак жырында кус Tenipici гып керсететш жануардьщ 

6ipi - кекжендет. Казак жырында кеп 

айтылатын кекжендеттщ бейнеа баска журттьщ 

ацы зы нда кездеспейдь Т ещ з ж айлайты н 

журттар су стихиясындагы жайын алыптардын 

турмысын кандай келют1ре жырласа, кш тау, 

еркш далада ескен бакташы рулар да туз тагысын 

солай ардактаган, ерлерш сол кыргы кустыц 

бейнеЫмен салыстырган.

«Бурют кульпмен» байланысты вцпменщ б!р’ 

- «Кларамерген». «Карамерген жапан тузде ац 

аулауга шыгып, тау 1шшде 6ip жартастыц 

устшде турса, аспаннан соргалаган акиык бурют 

оны адам бармас куздыц inline KOTepin экетш, 

куз сецпрдщ imiHe тастайды. Мерген 6ipa3 кунген 

кешн бурышыша ан аулап кете бередь 

Суйтш, баланы баулу, оны ерлжке, батырлыкка 

тэрбиелеу рулык демократиясыныц 

умытпайтын улы мэселес1 болады. Талпынып 

еадак атып, жапан тузде жалгыз шыгып ад аулап 

журген жас мергендерд1 журт «ер», «батыр» деп 

кетере мактаган. Олар туралы кызыкты жыр 

шыгарган. Кейде жас балаларды тапкырлык, 

шешендж жагынан сынайды. Жиренше шешен 

баласын ел-елге кыдыртканда ылги урыпурсып 

журедь Буран журт тац калганда Жиреншеге 

6ip сыншы кыз: «Балацыз ездтнен 6ip 

нэрсе тапканша ура берщ1з»,- дейдь Жиренше 

шешен 6ip гана оз баласын сынап (баулып) коймай, 

ер, би, шешен бала табатын акылды кызды 

да 6ipre сынайды. Кыздын элгщей ашык жауап 

бергешне риза болып, «сыншы» деп ат бередь 

Кошкарулы Жэшбек сыннан ету уппн караке- 

^ рей сокыр - Абызга кейде Досболга барып, одан 

шешендж уйренедь 

Плутарх 6ip созшде жас ж т т к е кецес 6epin- 

«Сен кария адаммен сойлесш, эркашан оньщ 

кецесшде бол, журт мактайтын е р ж т т болгыц 

келсе, карияныц т ш н ал, сагын сындырма»,- 

дейдь Алып ер каИарман ж1пт тугызуды ecKi 

гректер де суйген. Г омер заманындары сулу эйел 

Алкменге Зевс кызыкканда, оныц ер бала туатынынан 

умггтенедь Алкмен екщабат болып


ургенде одан алып туатынына журттыд 6epi 

сенедг BipaK муны Зевстщ катыны Гера гана 

кундей бастайды. Алкмен босанып, одан атакты 

Геракл сиякты алып туып, кешн оныц «Геркулес» 

деген аты элемге жайылады. Гераклдыц 

бала куншдеп е р л т н сынау уппн, Зевс оган 

садак аттырып уйретед1, ол уппн оны садакшы 

Ебертке косып кояды. Атысып уйренсш деп Герместщ 

баласы Абтолик деген палуанга кобыз 

тартып уйршсш деп Апполонга апарады. 

Аталык деу1рдеп баланы баулудыд сарыны 

«Кыз Ж1бек» жырында жаксы айтылган. Алые 

жердеп суйгенш 1здегел1 турган Телеген, артындагы 

жеткшшеп Сансызбайга акылын айтады. 

Тарихи деу1рлерде тексерш Караганда, б1здеп 

каЬармандык жырдыц шыгуы, сак, гун, уйсш, 

кацлы заманынан басталады. Кытай тарихыныц 

аныктауыпша б.з.д. Ill - 1 гасырларда бул улыстар 

Орта Азияда ез алдына жер жерлеп, су сулап, 

ездершше елеуметтш медениет ошактарын 

курганы байкалады. 

Олардын ел баскарган «елтебелерт кытай 

хандарымен кудандалы болып, дипломатиялык 

катынас жасап турган. Гун, уйЫн, кацлылардыц 

ол кездеп конысы Алтай, Алатау, Жетюу, Арканыц 

жоны, Сырдьщ ен бойы болган 

Откен деу1рдщ жыршылары кандай ерлш 

жырып жырласа да, оныц 6epi материалиетш 

непзге т1релш, болган тарихи уакиганы, тарихи 

фактшерд1 жырлаган. EcKi жырларда (I - VI) 

айтылатын «Камал», «TeMip калка», «Алтын 

кешен», «Аксарай» тер1зд1 угымдар сол деу1рде 

Жетюуда, Талас езеш бойында, Сырдария, Мац-

гыстау, Жайык бойларында, Орталык Казак 

станда, улкан-улкен калалар болган ын сипаттайды. 

Оларда какпасы мыкты, бшк мунаралар, 

сэулетп сарайлар туратын. (Сыганак, Сауран, 

Турюстан, Култобе). Аянышты жер1, жонгар 

шабуылында бул шаЬарлар тепспмен кирап, 

казак журты каласыз калды. Касым ханньщ кезшдеп 

(XIII-XVIII г.) кала турмысынан казак 

кауымы мулде айрылып, ещц каланы жоктап 

жыр шыгарды (Андреев. Киргизская элегия о 

потери городов). 

Каланы еске Tycipy «Едше», «Ер Сайын», 

«Кыз Ж1бек», «Кобыланды», «Шора батыр» сиякты 

жырларда гана сакталып калды. Б1рде каланы 

сагалап, б1рде таза бакташылык турмыспен 

кун Kemipy ecKi гректерде де болган. Энгельс бул 

дэу1рд1 ecKi тайпалар кезшдеп «каИармандык 

дву ip» деп айтады.


Элкей Маргулан eMipi мен 

шыгармашылыгы жайлы жазылган 

эдебиеттер 

1. Маргулан Э. Акын туган орта: (Абай жене оньщ 

ортасы)//Жулдыз.- 1982.-№4.- 192-199 6. 

2. Маргулан Э. Ежелп жыр ацыздар: Еылымизерттеу 

макала /Кураст. Р.Берд1баев.- Алматы: 

Жазушы, 1985.- 367 б. 

3. Маргулан Э. Ею алып туралы ею ауыз сез: 

(М.Э>езов туралы естелж) // Фэниден 03i кетш 

ce3i калган.- Алматы, 1997.- 14-176. 

4. Маргулан Э. Жадымда калган жаксы кундер 

//Жулдыз.- 1997.-№ 9.- 142-149 б. 

5. Маргулан Э. Жамал Каршы: (Жамал Абдулфазыли 

ибн Мухаммед эл-Карши - галым, тарихшы 

X-XIII гасырлардагы Карахан, Селжук, 

Шагатай хандыктарыньщ тарихын жазган) // 

Жалын.- 1972.-№ 2.- 136-141 б. 

6. Маргулан Э. Куйд1 ерттеп, ещц мшген кемецгерлер: 

(Казактьщ сал, серш к дэстурлер1) // 

Жулдыз.- 1983.- № 9.- 173-188 . 7. Маргулан Э. 

Казактьщ кудалык эдеп-гурыптары // Казак унь- 

1994.- желтоксан-кацтар. 

8. Маргулан Э. Казан университетшщ ютапханасындагы 

казак колжазбалары: (Академиктщ 

90 жыл толуына орай жарияланган макала / Дайынд. 

баспага усынган Д.Маргулан) // Акикат.- 

1994.-№ 5.- 68— 78 6. 

9. Маргулан Э.Х., Сэтбаев К-И* Обаган: (Макалалар) 

/ Кураст. А.Ег^баев.- Алматы: Рауан, 

1996.- 110 6. 

10. Маргулан Э. Шокан жэнг «Манас»: («Манас»


жырыныц Шокан жазып алган нускасы тураль 

зерттеу).- Алматы: Жазушы, 1971.- 164 б. 

11. Маргулан Элкей Хасанулы.- Алматы: Рылым, 

1984.- 67 б. 

12. Адамзаттыц «Манасы»: Казактыц зертт^нп 

галымдары «Манас» туралы. - А: Рауан, 1995. - 

255 6. 

13. Акышев К., Байпаков К- Казак археологиясы 

гылымыныц атасы: (Элкей Маргуланныц туганына 

90 жыл) // Казак тарихы. - 1994. - № 2. - 7- 

10 6. 

14. Аргынбаев X. Заманымыздыц зацгар гуламасы: 

[Академик Э.Маргулан (1904-1985) жайлы] / 

/ Егемен Казакстан- 1996.- 7 маусым. 

15. Атабаев К- Тарих пен дерек коз1 - фольклор: 

(Э.Маргулан, Ш.Уэлиханов, Ы.Алтынсарин) // 

Казак эдебиетг - 2002- 2 тамыз. 

16. Эзиев Э. Академик Маргуланныц мурасы // 

Акикат. - 2000. - №2. - 64- 66 б. 

17. Бектуров Б. Булама: (Академик Элкей Хасанулы 

Маргуланныц туганына 90 жыл) // Казакстан 

жыршысы. - 1994. - 25 мамыр. 

18.Берд1баев Р. Маргулан мунарасы // Егемен 

Казакстан. - 1996. - 7 маусым. 

19. Берд1бай Р. Дур дана ойлар тоген: (Академик 

Э.Маргуланныц ецбектер1 турлы) // Казак эдебиеть- 

1994.- 24 маусым. 

20.Ел1м1здщ экономикасын мемлекет иелтнен 

алу жагдайындагы бш м мен гылым проблемалары 

- Жезказган, 2001 ( Bipmuii ютап) - 2001. - 

555 6. 

21. Жэлелов 0., Эл1баева С. Кемецгер бабалардыц 

гылыми-агартушылык ецбектер1 туралы


|кейб1р мэсеелер // Ел1м1здщ экономикасын мемлекет 

иелтнен алу жагдайындагы бш1м мен 

гылым проблемалары. (Екший ютап). - Жезказган, 

2001.- 161-167 б. 

22. Журтбаев Т. Дала данышпаны: (Академик 

Элкей Маргуланньщ туганына 90 жыл) // Жас 

алаш. - 1994. - 9 шшде. 

23. Козыбаев М. Дала перзентк (Академик Элкей 

Маргуланньщ туганына 90 жыл) // Казак эдебиет1. 

- 1994. - №25. - 24 маусым. 

24. Манапова Э.М. Э.Х.Маргуланныц орта 

гасырлар ескертюштерш зерттф // БЕМ 

жэне YFA-ныц хабарлары: Ког-гьшымдар сер. - 

2000.-№ 1.-248-257 6. 

25. Ншбаев Э. Казак коленершщ энциклопедиясы: 

(Э.Маргуланныц «Казактыц халыктык коле- 

Hepi» атты уш томдык ецбеп туралы) // Парасат,- 

1995.-№4.-10-11 б. 

26. втениязулы С. Арманда еткен Элкей ата // 

Казак тарихы. - 1994. - № 2. - 10-16 б. 

27. Рахымжанова Г. Зерттегенд1 танып бшу керек... 

(Элкей Магуланныц 

28. Туганына 90 жыл) // Сарыарка самалы. -1994. 

- 28 coyip. 

29. Уэлиханов Ш. Тандамалы. - А: Жазушы, 1985. 

-5 5 8 6. 

30. Уэлихан Ш-А. Сагыныш: (Академик Э. 

Маргулан туралы естелж) // Казак эдебиеть- 

1996.- 20 акпан. 

31. Хамитова М. Элкей алыпты аскактатар кун 

туды // Сарыарка самалы. - 1999. - 16 наурыз. 

32. Ш от-Аман Ы дырысулы Уалихан. Жоп. 

устшдеп жулдыз: (Академик Элкей М ар гу л ан ^ 

230


хакында) // Парасат. - 1998 - № 5. - 32-34 б 

33. Шекин Ш. BipTyap: (Академик Э.Маргулан 

туралы // Егемен К^азакстан.- 1994.- 4 тамыз. 

34. Ыскаков Б. Элкей Маргулан // Биим жэне 

енбек.- 1967.- № 7.- 7-9 б.


М А 3 М ¥ Н Ы 

х .с у й ш ш о л и е в 

Элкей М аргулан..............................................3 

МАЦАЛАЛАРЫ 

Эпос тудырган ортаныц мэдениетке 

коскан у л е а ................................................... 20 

Казактыц халык музыкасындагы 

Коркыт дэстур1.......................................... 140 

“Козы Корпеш - Баян Сулу” жыры....... 167 

Казактар ерлж жырындагы 

олеуметтж сарындар................................. 202 

Элкей Маргулан ©Mipi мен шыгармашылыгы 

жайлы жазылган одебиеттер.................. 228

Кереку-Баян кггапханасы 

“РУХНАМА” 

Бул басылым С. Торайгыров атындагы 

мемлеке тт/'к университе t i 'h ih , Е. Бекмаханов 

атындагы “Олкен1н тарихы мен этнографиясын 

зерттеу орталыгында ”дайындалды. 

Орталыктын, директоры 

Кудабаев А.Ж. 

Ага гылыми кызметкерлер 

Агманова Э.Е. 

Арын Р.С. 

Енсебаев Т.А. 

Соколкин Э.Д. 

Kiiui гылыми кызметкер 

Ыдрышева Б.К. 

Компьютерде тергендер 

Искакова З.С. 

Сагнаева А.С. 

Компьютерде ешекейлеп каттаган: 

Иманбаев Е.С. 

Солдатов И.С. 

Техникалык редактор 

Шабанов F.M. 

Корректор 

Нурпеисова Б.К,. 

влкей Маргулан 

TepiMre 25.10.2003 ж1бер1лд1. Басуга 28.11.2003 

кол койылды. Flim iM i 84x100 1/32. Офсеттж кагаз. 

Шартты баспа табагы 8,7. EceriTi баспа табагы 7,8. 

Таралымы 1000. Тапсырыс №1004. 

Отпечатано в ТОО НПФ «ЭКО» 

г.Павлодар, ул. 29 ноября, 2. т. 32-16-08

Untitled

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?