ÑÑÐ¼

Толеген ЖЭКГГАЙУЛЫ 

^ 

HVPFHCA Т1ЛЕНДИЕВ 

ЭССЕ 

Алматы «Арда» 2007

и 

ББК 84 Каз. 7-44 

Ж 21 

К,азакстан Республикасы Мэдениет жэне акпарат министрлт 

Аппарат жэне мурагат комитетшщ багдарламасы бойынша 

шыгарылды. 

С.Торайгыров 

атындагы ПМУ-дщ 

:кадемик С.Бейсвмб«ев 

атындагы гылыми 

КИАПХАНА^Ы 

Т. Жэмтайулы 

Ж 21 Нургиса Тшендиев: Эссе. — Алматы: “Арда”, 2007. — 

168 бет, жапсырмалы. 

ISBN 9965-778-41-8 

Бул кггапкд казактын. эйгш ca3repi, Халык каИарманы Нургиса 

Тшендиевтщ eMipi жэне атакты енер тарландары туралы айткан естел1к 

энпмелер1 енпзшген. 

KiTan кепшийк окырманга арналган. 

ж 4702250201—053 

00(05)—07 

хабарландырылган, 2007 ББК 84 К,аз. 7-44 

ISBN 9965-778-41-8 

© Жокггайулы Т., 2007 

© "Арда", 2007

с е з БАСЫ 

Нурага кеш л к у й н щ шуакты шагында эн п м еш шешшё 

шертетш. Tinre ш еш ен. Ойга бай. З ердеа мыкты. 

Бес ж асы нда OKeci, дэулескер купил Тш ещ ц Атабайудьш 

ын “А рманы ” мен “Т ерю какпайы н” ш ерткен, “Кдбан 

жыраудын к,ула жоргасын” тайпалтьш, “Сарыбай бидан Желмаясы 

н” жедд1рткен Нурага тумысы белек жан ед! гой. Аталарымыз 

“Tenipi e3i суйш жараткан пендесш щ ЖYЗiнeн нур 

тегш ш турады ” дегенда жш айтушы еда. Бше-бшгенге казак 

ен -куйш щ сулейi — Нургиса нак сондай жаратылыстан. К,ударета 

куигп Алла тагаламыз Ж еруйы к Ж етку топырагында 

дуниеге келтарген Н ургиса — Тш енщ куйш ш щ алпыс бестен 

асканда суйген перзенп. Тумысы белек демей кери^з... 

... А лматы ны н кiндiк ортасындагы Тшенда корасы ны н 

тебесш де домбы ра ш ертш , ж анары нан от ш аш ы п отырган 

бес жасар Нургисаны Аханньщ, деп сол жылы Санкт-П етербург 

консерваториясын темемдап келген казактын “сикырлы 

таякш алы ” тунгыш дирижер), академик Ахмет Ж убановтын 

кез келтару1 де кездейсокты к емес. Айта берсек, казакты н 

э й г ш композиторы туралы актарылар сыр к ел-к ей р . Келешекте 

де том-том «отапка аркау болар Н урага eMipi жайлы 

талай дуниелердщ ж ары к Kepepi хак. 

Бул к1тапка Н урага айткан энпм елер езек болды. Асылы 

нда Н урага э н п м е л е р Ы н e 3i туны п турган мол казы на 

едг ©KiHiurrici сол жауИар казы наны н тек оннан 6ipiH гана 

ecrrin, кагаз бетше Tycipe алганымыз. 

“Ан ауласан алыстан корш а” деген бар. Бул ютап —мен 

жайында емес, казакты н касиетп eHepi, талантты ул-кы здары 

туралы кейшгглерге мол маглумат беретш ю тап болса 

деймж. Сондыктан айтар онпмем1зд! аяктауга and талай уакьгг 

керек” . 

Бул сезд! Нурагадан осы ю тапка f нпзш ген дуниелердш, 

денш e3i 6ip карап ш ы кканы нда eciireH6i3. С ы ркаттаны п 

ауруханада жаткан. Сауыгып кетерие сешмш-тугын. —“ Мен 

майданда уш жер!мнен ондырмай тиген н ем к т щ огы нан да 

3

аман калгам. Уш рет журектен инфаркт алып та катарга 

косылгам. Олардьщ касында мына шаншу деген ауруын тук 

те емес”, - деп кеп узамай T eyip болып шыгатынына б!зд1 

де сещйретш. Сенетшб1з. 

... Нурага 1997 жылдын куз айларында ете кауырт жумыс 

успнде болды. 0 з колымен курган “Отырар сазы” оркестршщ 

сахнага шыга бастаганына он бес жыл толыпты. К,азак eHepi 

мен мэдениетшщ шын жанашыры болган атакты Дшмухаммед 

Ахметулы К,онаевтын нускауымен 1982 жьшы курылып, 

тусауы кесшген “Отырар сазыньщ” еткен тарихынан Нураганын 

e3i былай деп сыр шертетш. 

—Сол, сексен екшип жылдын акпан айы болуы керек. 

Орталык Комитеттщ 6ipiHmi хатшысы 1здеп жатыр деген 

сон, дереу бардым. Мактанганым емес, аруагыннан айналайын 

Димаш агамньщ eciri кез1нде мен ушш ердайым аш ык 

болды. Шаруам болса, езге журт сиякты емес, кабылдауына 

ерк1н KipeTiHMiH. BipaK ол юсш щ алдына eMipi жеке басымнын 

шаруасымен барган емесшн. Алматьща композитор Шемmi 

Кдлдаяков петерден-петерге кешш жургеншде: “Шэмип 

казактын 6ipryap талантты улы, Димаш ага! У й-жайы болмай 

киналып жур”, — деп баспана беруш етшгешмде ею сезге 

келген жок. Кеп узамай пэтер ордерш колына устатты. Эйгш 

актер Кененбай К,ожабековтщ турмыс-жагдайына, келгк алуына 

жердем керекпгш айтканымда колкамды жерге тастамады. 

Bipre журген достардьщ, енерл1 шшердщ шаруасымен 

канша марте атш 1ш айтсам да, 6ip рет месел!мд1 кайтарган 

емес. 

Жаньщ жанатта болгыр, Димаш агам, тек казактьщ гана 

емес, ел1м!здеп езге улттардын да жанашыры ед1 гой... 

Сонымен койшы, сол Димаш агам кабылдауына барып, 

уш уйыктасам туам е юрмейт1н тапсырма алып кайттым. 

Екеум1зд1н онаша кабинеттеп энпмем 1з кыска болды. 

—Нуркен, сеш шакырткан себебЁм мынау. Сенщ композиторлык 

дарынын, оркестрдег1 дирежерл1к ш еберлтц елге 

танымал. Эн-куйлерщ тындаган жанньщ журегш баурайды. 

У йымдастьфушылык кабшетщ тагы бар. Соньщ бэрщ ескере 

кел1п, езЁне 6ip улкен шаруаны жуктегел1 отырмын. Улттык 

енер1\йзд1н тендесаз екенд^пн езге журтка таньпуымыз ушш 

б1зде фольклорлык-этнографиялык оркестрдщ болуы керекак. 

Kasipri дирижер, композиторлар арасынан ceHi ьщгайлы 

кердж. Соны тездетш колга алуьщ кажет, —дед1 Димагам 

шаруага тетесшен кешш. Не айтарымды бшмей калдым. Ол 

4

кезде Ш .Айманов атындагы “ К,азакфильмде” музыка редакциясынын 

бас редакторымын. Жоспарлап тастаган кьфуар 

жумыс бар. К,алай б щ е н кел1се кояйын. Димагамнын жуктеп 

отырган шауасы оцай емес. Ол кез —ел щйрдё коне аспаптын 

тым азайып кеткен шагы. Ал, ондай аспаптардьщ тшш 

бшетшдер жоктын касы гой. Соньщ бэрш ой елегшен етюзе 

келе карсылыгымды эр турш сылтаулармен бивдре бастап 

ед1м, Димагам орнынан турып: 

—Нуркен, сен осы казаксы н ба? — дед1 карсы алдыма 

TiK келген калпы, отюр кэз1мен сынай карап. 

—Таза казакпын! —дедгм жулып алгандай мен де ушып 

турып. 

—Онда эцпм е 6iTTi. Б упннен бастап сен сол этнографиялык 

оркестрдщ жетеюшЫсщ, Ц деп Димагам колын усынъгп 

коштасты. 

Сойтш, аты тургай, заты ж ок оркестрщ “баскарып” шыга 

келгешм гой. Димагамнын кайрауымен жатпай-турмай енбек 

eiriM. Акыл-кецесш берген агалар да аз болган жок. Улттык 

аспаптар жасай алатын, оньщ т ш н битётщ адамдарды Ьдеп 

эр oHipre сапар ш еккен кундер бул кунде айтуга онай. С о 

нымен, сол жылгы казан айынын 17-ci кун1 Жамбыл аты н 

дагы филармонияньщ концертпк залында небары 12 онерпаздан 

туратын оркестрд1 сахнага бастап шыктым. Сол кун 

“Отырар сазынын” туган куш саналады. 

Нурага бул куш курамы алпыстан астам адамга жетш, 

дуние ж уйнщ 27 мемлекетшде болып, казак эн-куй энерш 

элемге паш етш журген “Отырар сазы” фольклорлык-этнографиялы 

к оркестр1н1н KemericiH осылайша 6ip тужырып 

orri. “ К,айран Димаш ага болмаса, бул оркестрдщ дуниеге 

келуш щ o3i еюталай ед1 гой” дегещп де жш айтады. 

Сол “Отырар сазынын” он бес жылдык мерейтойы карсанындагы 

Нурага аткарган уш ан-тещ з жумыстардын шет 

жагасын гана Kopin журдж. Э к е а Тш ендш щ Эйгш куйцй 

болганын, б 1рталай куйяершйд бар екеш н энпм е арасында 

еске алып коятын. К,ыркуйектщ басынан бастап б1ржарым 

ай Ш ш де 63i бес жасында ест1ген Тш ендш щ “А рман” , 

“Тергскакпай” , “Сарыбай бирщ Ж елмаясы” , “А к бокен” , 

“ Бооуырлаштарым” , “ К,абан жыраудын кула ж оргасы” , 

“ К,оянкоз ана” атты жетп б1рдей куш н нотага туардь “ Бугш 

тунде гана аяктап ш ы кты м” деген “Арман”, “Тергскакпай” 

куйлершщ ертешнде-ак оркестр орындауында куйкылжыта 

орындалганыньщ куэа болып, тандай кага тамсандык. Филар- 

5

мониянын аядай залында кунше сан марте ойналды бул 

куйлер. Сэл гана yiuieciMi келмеген тусты ертецнен кешке 

дейш “Журегщмен ойна, айналайындар” деп кайталаудан 

жалыкпайтын Нурага табандылыгына, кажыр- кайратына, 

устаздарыньщ дггтеген талабынан шыга бшген шэюрттер 

шыдамдылыгына суйсшдж. внер жугшщ соншалыкты ауыр 

екендпчн туйсшдж. 

Сэндай бейнетп дайындыктан сон алдымен Орталык, 

концерт зальшда 17 казан куш , еюшш рет 4 желтоксанда 

Республика сарайында “Отырар сазы” оркестрЁ оздершщ 15 

жылдык мерейтойын атап это. Он бес жылда дуниежузийк 

ipi-ipi фестивальдерде б1рнеше дуркш лауреат атанган, 

Солтустж Кореяда 1994 жылы элемнщ алпыстан астам мемлекетшщ 

музыка майталмандары катыскан “Cayip кызгалдагы” 

фестивашнде бас байге —кумю Кубокты олжалап кайткан 

“Отырар сазыньщ” мерекелж концерт! де журтшылык 

кацш нен шыкты. Мындаган кэрермен рухани лэззат алды. 

Казактьщ улттык саз аспаптарынан тэгшген куй, аскактата 

салган эсем эн кальщ елдщ журегше шуак больш куйылды. 

Жггерш жаныды, рухын аскактатты. Нураганьщ ©3i де сахнага 

сан шыкты. Дирижерлжтщ кайталанбас куд^ретш Kapcerri. 

“Куйдщ аты “Элкисса”, орындайтын Нургиса” деп алып, 

он терт жасында у стазы, академик Ахмет Жубанов сыйлаган 

коныр-кызгьигг домбырасымен топдщрш атакты “Элкисса” 

куйш шерткен. Концерт соцьшан халык эдеттепсшше “Кустар 

кайтып барады” энш ерке композитор улымен косыла 

айтъш тарасты. 

Осы соцгы концерттен кейш п тунде ж е т т с жасаган 

улы журек тагы да сыр бердц. Сонша уакыт тынымсыз аткарылган 

кыруар ецбек журекке улкен салмак Tycipce керек. 

Дес бергенде, жеп тунде урещц алган жедел жэрдем машинасы 

ушшш1 рет инфракт алган Нураганы ауруханага дер кез1нде 

жетюзш улгерд1. Кальщ казак багына карай он ею 

кун бойы нэр сызбай реанимадия тэсегше тацылган Нурага 

он ушшлй кун дегенде 6eTi 6epi карал, жеке палатага ауысьш 

шыкты. Ести сала ушып жеткенШз. Палатага енгенде жон 

аркамыз шымырлап коя берд1. Осьщан ею апта бурын гана 

сахнада дауыл соктырган кайратты композитордьщ орньшда 

озге 6ipey этырган сеюлд1. Жудеу жуз1не карап, TiKciHin 

калдык. ©Hi аппак кудай. Каз1 шущрейш, ш к е юрген. Оте 

элс1з. Оздшнен таяк тастам жер журу1 мун. Кос т1зе бастырмайды. 

Туган-туыскандарынан озге сырт адамдардыц 

6

келуше, кеп вцпмелесуге дерйгерлер тыйым салган. BipaK , 

оган кенетш Нурага ма?!. Кецш сурай кьлгейдердщ 6ipiH де 

жолдан кайтартпайды. Келгендерд1 кемшде жарты сагаттай 

жанында устамай жене ж1бермещц. Сыркатынын жанга батып 

отырганын елеместен атакты енер йелер1 туралы сыр шертедд, 

не болмаса киыстырып калжын айтып кулиге кенелтедь 

Сондагы тем1рдей тезгмш еуйегшщ, асылдыгына балап, 

суйсшетш едцс. 

Ал, арада уш ай еткенде Нурага сондай ауыр наукастан 

айыгып шыккан. Аягынан каз турып кетуше езше деген 

журттын ыстык ыкыласынын да cenTiri аз тимегенш сезетшб1з. 

Жана жылдын алдында сол кездеп Алматы обдысынын 

ё й ш Заманбек Нуркадшов кенш сурай Kipin шыгыпты. 

Келе жаткан Жана жылмен куттыктап, сый-сыяпатын ала 

к е л д т “Айналайын Заманбек гшмнщ, кым-куыт шаруасьш 

тастап, кециймд1 сурап келгенше тш п кетершш калдым. Ел 

Ti3riHiH ерте устаган зердел1 азамат кой. Екеум1з б1рталай 

енпмелестж. Кекешмде журген ойларымды айттым. “Мына 

Алматы, Талдыкорган eHipi нагыз мал шаруашылыгын дамытатын 

жер. Мундай жерщ “Тугш тартсан, майы шыгады” 

деп казак тегш айтпаган. Соны есшде устагайсьщ” —дегецщ 

кадап айттым. Б1здерге Заманбек inici сыйлаган сэ|цц кол 

сагатты керсетп. Шынысыньщ шане жыр дулдул! Жамбылдьщ 

бейнеа салыньшты. Бас бармагымен сол тусты жайымен 

гана сипап кояды. 

Онан бурын сол кездеп Денсаулык жэне бш м министр! 

К,ырымбек Кешербаев келш, емдеуий дэряерлермен арнайы 

сейлесш шыгып, будан былай Нураганын кут1мш e 3i кадагалайтынын 

баса айтьшты. “Кезшде осы Кырымбектщ экеа 

Елеумен дос болгам. Елеу Кешербаев ертеректе Кызылорда 

ендрвде бедщ кызметтер аткарган. BLniM/U, мшезге бай, e 3i 

галым, жазушы, енер адамдарын катты курметтейпн Kici 

ед[. Анау-мынау емес, Элкей Маргулан, Эуелбек Коныратбаев 

сынды гулама галымдармен тоннын ш и бауындай 

жаксы араласкан жан. Кырымбек сондай экеден TaniM алган 

азамат кой. Kicuiiri мол екен. Сол ушан алгысымды айттым”, 

— дед] Нурага мешрленш. 

Баска да кевддш сурай келген адамдар туралы да суйсше 

айтып, риза кещлмен ыкылас бщщрш отыратын. 

Акпан айьшда наукасынан айыкты. Дэр1герлер руксаты- 

7

мен уйде кутшетш болып, ауруханадан шыкты. Шыкты да, 

ол-пул, юйм-кешектерш Дарига тэтем^здщ колына устатып: 

—Озщ журе бер. Мен оркестрдщ жумысын 6ip тексерш 

кайтайын, —деп ушне де сокпастан б1рден филармонияга 

карай 6ip-aK гартты. Кешке дейш сонда болып, inip карацгылыгы 

ушршген шакта гана ушне кайтты. Канында внерге 

деген туа б1ткен гашыктык бар жаннын осындай кесек 

м1незше калайша тентс болмассыз?! 

Иэ, Нурага онерге деген шын гашык жан ед1 гой. Ен 

тунгыш туындысы болып саналатын “Студенттер енш ен” 

бастап туйдек-туйдек тегшген “Нурага эндержщ ез1 торт 

жузден асады екен. “Кустар кайтып барады”, “Аралдагы 

жецеше”, “Жан сэулем”, “Куэ бол”, “Сарыжайлау”, “0 з 

ел1м” сиякты жылдар бойы уздшлз шыркалып келе жаткан 

кептеген ендер1 гасырдан гасырга асатын, казак халкымен 

мецп 6ipre жасайтын елмес туындылар. Ал, Нурагацнын 

куйлер1 ше? Атакты “0лкисса”, “Акку” куйлерш Нурагацнын 

езшдей мыц турлентш шертетш, тындаушысыньщ 

журепн елжтрететш жан бар ма? “Ата толгауы”, “Кеш керуен”, 

“Махамбет”, “Атадан мура” куйлерш ест1меген жанды 

б1здщ елден таба коюымыз еюталай. 

Нурагацнын жиырмадан астам керкем фильм, мултьфильмдерге 

шыгарган музьпсалары ез алдына 6ip тебе. “Менщ 

“Кыз Жлбек” фильмше жазган шыгармаларым тагы сондай 

ею кино Tycipyre ерюн жетеда. Ол шыгармаларым сол фильмнщ 

музыкалык редакторы болган Кадыр Крсаевтыц архив шде 

жатыр”, — дегенш б1рнеше мерте естщгк. 

—Нурекем жумыссыз жургенд1 жактырмайды —дешц, 

улы композитормен отыз жыл отаскан Дарига апамыз. 

—Шыгармаларын ердайым тунде жазатын. Бар кушкуатын 

музыка жазуга жумсап ето десем, ешюм дау айтпас. 

Жалпы, Канабек ага Байсештовтщ “Нургисаныц денесшен 

6ip Tyftip erri жулып алып лактарып ж1берсец, сол 6ip ryftip 

етщ булкшдеп он салып жатар efli”, — дейтш тецеу! жайдан-жай 

айтыла салмаса керек. Жылдар еткен сайын шабыт 

уст1не шабыт косатындай KepiHeTiH маган. Уйкысы ете аз. 

Шаршап-шалдыгуды бшмейд1. Кунд1з уйде болуы сирек. 

Келсе кебшесе агаларыныц, дос-жолдастарыныц 6ip тобын 

ерте келед1. Конакка барын тегед1. Калжьщга шебер. Конактарды 

кулд1ре карсы алып, мез-мейрам калпында шыгарьш 

салады. Bip гажабы, ешкашан калтасына акша салып 

журмейтш. Дуниеге кызыгу едетшде жок. Мешмен шацы-

рак, кетергел1 уйшийк бар шаруаны маган сен т койган! 

Араласпайтын, квщп белмейтш. Нурекем, кундел1кп куйбен 

т1рл1ктен унгейш жогары туратын, нагыз nepiurre жан еда гой. 

0 з кашрш жаксы бшетш, — деп Дарига апамыз сагынышты 

коз жасын 6ip сыгып алды. 

Дарига Тшенда кёлип Нургисадай улы композитордын 

жары болуымен катар, журтшылыкка акгерлмс кырынан да 

жаксы таныс болса керек. Ол Kici квптеген квркем фильмдерде 

басты рольдерде шебер ойнаган белгш енер иеа, 

“Казакстаннын енбек ciHipreH epTici”. Бэрш болмаса да 

6ipкатар фильмдердщ аттарын атап втешкпп. “К,Улагер" 

фильмшде Уркия, “Ак машина телефильмшде —Айдостын 

анасы, “Алты жасар Алпамыста” - Кдлиханнын анасы Рыскал, 

“Жамбыл фильмшде —Суйшбайдын бейбгшеа —Енлж 

бейнелерш сомдаган —Дарига Тшендиева. Tirni, эйгип 

“К,ыз Ж1бек” киносындагы Ж1бектщ некер кыздарынын 

6ipi —осы Дарига Tuiemii кел1Н1 “К,ыз Жтбек” демекпп, сол 

кино Tycipinep кезде Дарига апамыз К,ыз Ж1бектщ ролше 

жасалган конкурска катысып, бес жуз кыздын ш ш де ipiKтелш 

шыккан санаулы умтткерлер катарында болыпты. Байкау 

ушш TycipuireH сонау жетрюшни жыл басындагы турль 

TycTi суреттер сез1мазге дэлел. Сол суреттерден касы-кез1 

киылган сулу жуз, сымбатты MyciH, аш белге тускен кою 

бурымды кергенде “Шын К,ыз Ж1бек осындай-ак болган 

шыгар” дейми шзт^й суйсше Апамыздын жеке архившде 

жинакталган суреттерге карап отырьт, кайгылы кендлге каяу 

Tycipin алмауды ойлай келе Нурага туралы, ез; жайында 

биггШз келётжш айттык. Ол юсще кашанда карсылык жок. 

Анда-санда женш KypciHe rycin, шешше сыр актарды. Ие, 

Нурага туралы езшщ жан-жарынан артык им айта алады. 

Ынтыга тындаймыз. 

—Нурекемдей улы адаммен отыз жыл 6ipre тутш тутеткен 

тагдырыма бул кунде мыц да 6ip шуюршийк етемш, — 

дейда апамыз терен ойга берше. 

—Бакытты кундердщ кас-кагымдай болмай ете шыгарын 

юм битген. Бтз уйленгенде Нурекемнш кырыктан аскан, 

ал менщ жиырма екщеп кез1м. Нурекем онда “К,азакфильмде” 

музыка редакииясын баскарады. Мен болсам киностудиянын 

актерл1к курсында окып жургем. Алпыс еешшзш жылдын 

жазында таныстык- Сол танысу'куш бупнге дейш кез 

алдымда. Эдцекалай Эстониядан атакты кино мамандары 

келген. К,айтар уакыттарында сол меймандарга сый-сияпат 

9

керсету уш1н тау бектерше арнайы уй TiKTipuireH. Олжас 

Сулейменов, Эк1м Тарази, Турар Дуйсебаев, Токкул Бей- 

6iTOB, тагы баска да кеп адамдар конактарды сол жакка 

бастап барды. Б1рнеше кыз 6ipre бардык. Саркырап аккан 

Алматы езеншщ бойы. Табигат тамылжып тур. Айнала жапжасыл. 

Керемет сулулыкка тамсанган конактар мез-мейрам. 

Суды кешш, аргы бетке де шыгып тамашалайды. 

Дастархан басында Нурекем тегщдарш куй шертп. Естен 

кетпес едем1 демалыс болды. 

Кешке карай ел б1ртшдеп тарай бастаган. Ойымда ештене 

жок. “Cipe, сонгы машиналардьщ 6ipiMeH кай-татын 

болармын” деп журе 6epinniH. Касымдагы кыздар елдекашан 

кетш калган. Кун батты. 1щр карангысы коюланып 

келедь Аландай бастадым. Куткен кел-тлоздщ карасы 

KepiHep емес. Yui-ак адам калыппыз. Нурекем, мен жене 

кузешп кария. Кшз уй сол калпында тур. Ойым сан-сакка 

жуйредь К,оркып отырганымды сезген Нурекем: “Саспа, 

енш1 кыз. Мына кшз уйда Keuiipin вкету ушш 6ip машина 

келу1 керек”, — деген сездермен MeHi ауык-ауык жубатып 

кетедь 03i катты толкулы. Сэл кызулау. Кеп уакыт кшз 

уйдщ ишнде аксакалмен вцпмелесш, 6ip кезде сыртка шыкты. 

Тун ортасы ауып кеткен. Су жагасында кецш аз журген 

менщ касыма келда. Баганагьщай емес, Tirrri жайдары. Жендл 

езшмен сезге тартады. Тун сулулыгына суктанады. Шынында 

да, сондагы макпал туннщ сулулыгы суктанарлыктай 

бар еда. Алатау 6eicrepi. Ап-ашык аспаннан жулдыз 6inceH 

жымындаса кулгп, жер дуние ай нурына балкып тургандай 

ед1. Сол гажайьш табигат сулулыгын сез етпк. Элден уакытта 

Нурекем ендете бастады. Бурын еспмеген гажап 6ip еуен. 

Ею-уш рет “ла-ла-лай, ла-ла-лай” деп акырьш кайталап алды 

да, сонан сон, “Куе бол жулдыз, куе бол айым, куе бол 

Алатауым” деп бар даусымен айта бастады. Куанышты, шаттыкка 

толы дауыс. 

— Кептен толгантып жур efli. Ka3ip шыкты, —деда 6ip 

кезде маган карап. —Бул ен саган арналады. Ойткеш, мен 

ceHi катты унаттым. Менщ сушспеншштмнен ен туды. Оган 

мынау Алатау, ана жулдызды аспан, анау алтын ай куе! 

CeHi бугш едеш оцаша калдыртгым. Есесше, мьшандай всем 

ен туды. BipaK, ani толык емес. Эдда аяктауым ушш сен кез 

алдымда туруьщ керек, - деп меш коярда коймастан 6ip 

биж тас устше шыгарды. —MiHe, ещц керемёт болды. Тан 

10

атканша солай отыруга шыдасан, эн де аякталып калуы 

мумюн, —дейд1 эудем жерден карап, жадырай кулш. 

Менщ елден жырылып жеке калуым е в д тусйшкп болды. 

Тац-тамаш амын. Сенер-сенбесгмд1 бшмей, тас устшде 

уяттан ертен1п отыра бёрдш. Озше мектеп кабыргасында 

жургенде-ак eciMi таныс, атакты композитор KiciHiH аяк астынан 

сез салуы кайран калдырды. Жасымыз тутас болса, 

6ip CBpi. Арамызда аттай жиырма жыл жатыр. Есейе келе 

энйи болуды армандаган мен, бул KiciHiH “Жан сэулем”, 

“Кендала” сиякты эндерш мектептеп окушы кез1мнен-ак 

суйсше шыркайтынмъщ. Сондай енерше табынган KiciM енщ 

келш жас жЫттей кызулыкпен “суйем” деген журекжарды 

ce3iMiH актарар деп юм ойлаган. Онын устше сол кезде 

HypeKeMHiH отбасыньщ бар eKeHiH де eciin журетшмш. Не 

айтарымды бшмедш. Ол созге шешен. Алды-артымды орап, 

жан сырын алдыма жайьш салды. Мен болсам: “Ci3 тым тез 

суйетш, суйш калсаныз табан астында эн шыгара салатын 

кызык жан екеназ” —дей беремш кайталап. 

Бул —сетмсщ щк таныткан T y p iM . Нурекем жана ёщй 

кайталаудан жалыкпады. Сейтш, бвдёр элп бшк тас усгпнде 

танды атырдык. Ертещнде ертелетш келж те келдь Сонымен 

калага кайттык. HypeKeMHiH сол кезден бастап MeHi 

онашалауы жиитедд. Екеум1здщ косылуымызга тшектес жандар 

да аз болмады. Кыскасы, келер жылдьщ кузшде 6i3 

шанырак кетердж. Эрине, коре алмагандар тараткан канку 

сездер де жаныма аяздай бататын. Оньщ 6epi де кундердщ 

куншде артта калатынына сеншм. Шынында да солай болды 

гой. Нурекемд1 мен каншалыкты курмет тутсам, оньщ да 

маган деген ыкыласы йгёкшз ед1. Жас кёзгмде “Нургис” дей- 

TiHMiH. EepfiH келе “Нуреке” деуге кеШтш. Кандай жиынтой 

болсын, журтгьщ кезшше MeHi кокке кетерш отыратьщ. 

Ондай кездерде шггей керемет маркайып калатьщмын. 

— Кайран Нурекем, —дейщ апамыз мунды жузбен Нурага 

cypeTiH колына аялай устап отырып. —0м1рвдце асыгып-аптыгуды 

бiлмeйтiн жан едл гой. Эн-куй шыгаргандагы 

Ke3iH айтамын. Сол “Куэ бол” энш щ озш 6ip жылдан 

астам уакыт еткен сон гана, б1здер уйленгеннен кейш жарыкка 

шыгарды. Талгамы бщк ен суйер халык оны б!рден 

win екетт1. 

Ол Kici ез шыгармаларына ете жауапкершшкпен карайтын. 

Талай дуниелерш элдекашан аяктап тастаса да, устшен 

кайта-кайта ендеумен кейде жылга апарады. Эбден ез кенш 

11

толмай жан баласына ол туралы Tic жарып ештеце айтпайды. 

Сыншысы —Ko6iHe-Ken жалгыз 03iM. Отыз жылда каншама 

тамаша эндер мен куйлердщ тунгыш тындаушысы 

болдым. Талай-талай шабытты ш актарынын куэгер1мш. 

Бэлюм, менен бакытты жан ж ок шыгар. 

Атакты “Э лкисса” куйш шыгарганы ani ес!мде. Тун 

жарымы болатын. Ш ырт уйкыда жаткан ед1м. “Даха, Дах!” 

деген окыс дауыстан шошып ояндым. Ол Kici MeHi тек кана 

осылай атап э т и гой. Не боп калды екен деп ж упре басып 

барсам, Нурекем сондай 6ip жадырап, шалкыган турмен домбырасын 

солакай устап рахаттанып отыр. Таныс KopiHic. Не 

жаца эн, не куй шыгарганда сейтетш ед1. Элден уакытта 

HypeKeMHin ©3i: “Дах, мен 6ip куй шыгардым. Отырып, 

соны тыцдаш ы”, —дед1 де домбырасын KYмбipлeтe шерте 

жонедщ. Еажап. М еш н тан калганым, куй тун ортасында 

керемет естшед1 екен. Содан Нурекем “Элкиссаны” токтамастан 

элденеше кайталап тарпы . Акыры тан бозарып атып 

келе жатканда гана “Ш ы кты -ay” деп кумб1рлеп, домбырасын 

мэпелей кушактаган куга аркасын диванга суйеп “Дем 

алайьш” деген ьщгай таньггты. “Элкисса” куш дуниеге осылай 

келдь 

...Рас, турмысымыз тек ш аттыкка толы болды десем, 

шындыкка жанаспас. Ойткеш, куанышы мен кайгысы, решив 

мен жубанышы катар журетш ом!р гой, бул. Ы дыс-аяктьщ 

кай шылдыры есте калдын дейсщ. Оньщ устше Нурекем 

мш езш щ 03i жан баласыньщ бойына 6iTe бермес мшез емес 

пе?! Оны журттьщ Ke6i бшед1 десем, кателеспеспш. 9 cip e ce , 

шыгармалары онтайга келмей журген кездер1 немесе элдеб1р 

эдшетс1здгктерге жаны куш нген шактарда cipKeci су кэтермейтш. 

Кещшне ештене жакдайды. BipaK, “Жаксыньщ ашуы 

ж1бек орамал кепкенш е” дегендей Н урекемнщ кайтымы 

тез. Мен оньщ еш созш коцш м е алмайтын ед1м. “Сен” деп 

бепне карсы келмед1м. Алла тагала маган зор шыдамдылык 

6epinTi. Ж аратушыньщ сонысына ризамын. Оны кейде 

Нурекемнщ 03i де мойындап, агынан жарылатын. 

— Дах, —дейтш онаша сэттерде салмакты калыпта. — 

М енщ осылайша epKiH журу1м, еркелеп журуш сенщ аркан. 

Ecinae болсын, осы мшезщнен жанылмасан туппн туб}нде 

тарихта озгелер емес, сен каласьщ, —дер ед1 менщ кэцш 1мд1 

аулап. Кезгнде мэн бере коймаппын. Сол сэздердщ магынасыньщ 

терен eKeHiH ендьенд! тусш ё бастаган секищ1мш. 

12

Асылында, Дарига Tlneam келМ улкенге де, Kirnire де 

нет бщщруден жацылмайтын Kimineiiln, ак, жаркын жан. 

Айтса тек боямасыз шындыкты айтатыньш да жаксы бщещз. 

Болмыс-бтмш ен алысты ойлап, кенцнен гашетш дархан мшез 

байкалады. Отыз жыл бойы Нурагадай улы тулганы ардактап 

откен жанньщ б^здерге актарар сырыньщ агыл-тепл еке- 

HiHe де ceHiMiMi3 кемш. 

И э, Нурага жасы жетшстен асканш а ш алкар шабыттан 

арылмай, сонына ушан-тен!3 асыл туьшдылар калдырса, сол 

мурага осы Дарига апамыздын да хал-кадершше улес косканына 

юм дау айта алар?! 

Нурага шыгармаларына зер сала карасак, ол KiciHiH ен 

кесек туындыларынын деш кы ры к жастан аскан шагында 

дуниеге келе бастапты. Ш апкан сайын бауырьш жаза тусетш 

тулпар тектес санлак композитор жылдар еткен сайын, жас 

улгайган сайын самгай TycinTi. Елущ ш ын мэнш де ердщ 

жасы деп таныган Нурага, алпысты алкымдаганда да тын 

жумыска теуекелмен бел шеше KipicinTi. 1982 жылы “Отырар 

сазы ” ф ольклорлык-этнографиялы к оркестрш куруды 

колга алган ол Kici “Алпыстагы адамнын ал 6 e p i” екещ ппн 

делелдеп еткендей. “Отырар сазы” оркестр!мен алыс-жакын 

шетелдерде сан мерте енер керсетп. К азакты н аскак енкую 

отызга жуык ipi мемлекеттер аспанында калыктап, тьщдаушыларын 

тещ ! erri. 

Он бес жылда “Отырар сазы ” оркестр1нде сандаган 

шеиртгер тербиеленш- Нурагадан тел1м алып, “Халык eprici”, 

“Кдзакстанньщ ецбек ciHipreH кызметкер4” атактарьш иеленген 

енер иелерх аз емес. 

— Нурекем ш ын меншвдеш нагыз каЬарман адам екен, 

— дейд-i апамыз узшген eHriMeciH жалгап. — “М ьщ eлiп, 

мын Tipuice” де еш сыр бермейтж ондай Kici гасырда 6ip-aK 

туатын шыгар. Откен 1998 жылдын тамыз айында “Халык 

каИарманы" атагы 6epuiin, ррезедегш мш Нурсултан Назарбаев 

Алтын жулдызды Нурекемн1н кеудесше ез колымен 

такканы нан кейщг! уакытта ол Kici мулде Teyip болып кеткендей 

болып ЖYpдi. К,уттыктай келген адамдармен еменжаркын 

сейлесш отыратын. Oji карапайым жене карапайым 

ХШ1ЫКТЫН алдында гана бас иетш э ^ с щ е й жанылмады. 

Кейде ертеннен кешке дешн толассыз агылган адамдар карасы 

сел сейигген сеттерде: “Осы журт кы зы к. Мен ауруханада 

epirin жатыр деп ойлай ма екен. Кунш е жуз адам келш 

кетедь Сонгы кездер4 мен емделудщ: орнына тек Kici кабыл- 

13

дауга к е и т м ” деп калжындап кулер едь Казан айында 

дэряерлердщ руксат етпегешне карамастан К,арасай батырдьщ 

400 жылдык тойына катысып кайтты. Сол жолы “Отырар 

сазына” соцгы рет дирижерлж erri. 

Осы кун1 ойлап отырсам, мен Нурекем барында OMip 

бойы еркелеп еткен екенмш. Эр куш м мереке болыпты. 

К,анша кы зы кты бастан еткерд1м. Н урекем маган куй де 

арнады, ен де шыгарды. Ол Kici дос-жолдастары ушнде 

конакта болганымызда кебшесе “Кендлда бикеш” деген куйш 

шертетш де артынша ол куй туралы: 

— Мен бул кущ ц Дахама арнап шыгаргам. Байкаган 

шыгарсындар бул куй кеницц басталса да сонгы жагы кещлаздеу. 

Ce6e6i, куйде Даханьщ MiHe3i айтылады. Мен уйге 

акш а алып келсем ол ете кецицц де, ал “жуз грамм” жутып 

келсем екпелеп журед1, —дейтгн калжындап. 

Нурекем ырымшыл едь Эш еымде, жетшсшош жылы 

жаз айында сыркаттаньпт, аз уакыт ауруханада жатып калганмын. 

Bip KyHi туске карай сырттан атымды атаган даусын 

ecTin терезеге келгем. К,арасам теменде касы нда терт-бес 

досы бар Нурекем тур. Кдлында 6ip шалбар. 0 3 i кызулау. 

— Дах, — дейд1 айгайлап. — М ы наны Ka3ip 6epin 

жзберемш, жаксыдап ш ске, сосын басьща жастанып жат. 

Бул —Баукенш н дамбалы. 

Мен ынгайсызданьш, epi 6ipre жаткан ейелдерден уялып, 

тук тусш бей турмын. “Баукецнщ шалбарын несш е екеп 

тур” деймщ ш тей ренжзп. Жанымызда 6ip улкен апа бар 

едь Сол Kici: “К,алкам, Баукен деген рухы кушта адам гой. 

Жолдасын ырым кыльпт екеп отыр. Жастан десе, жастанып 

жат” деп тусйадрдь 

Кешн e3i айтады: “Сол саган бара жатканымда Баукеннщ 

уш не едега согып, коярда коймай жыгып алып, бутынан 

сыпырып екетам . “Дурак, ал, ал соны ” деп жаланбут кала 

6epfli Баукен, —деп кулетш. 

Сол келгеншде тагы да: “Саган 6ip он шыгарып кеддхм, 

Дах! Аты — “Ак кусы м ”. Тында” , —деда де — “Сагынып, 

саргайып, салган eHiM” — деп бар дауысымен шыркатты 

дейс1н терезе тубщце турып. Ею колы ею жакта, кез1нде 

жас. Э ннщ сол жалгыз жолы гана бар. Барлы к еуенш сол 

сездермен гана айтып шыкты. Кешн ол “А к кусы м ” енш щ 

сезш акын Бею р Тежзбаев жазды гой. 

Нурекем кещлд1 кездер1нде: “Егер апам Tipi болганда 

MeHi сенщ де, Данияр мен Зулияньщ (Дшзухраны осылай 

14

атайтын) да манына да жолатпас еда. Менщ багым бар екен, 

— деп калжындайтын. — Сен апама Ke6ipeK уксайсыц, — 

дейтш. MeHi кётермелегеш гой. Ал коз коргендер айтады: 

“ Нургисаныц етюр Tuii, мш ез-кулкы, TinTi x y p ic -турысына 

дейш анасына аумай тарткан”, — деп. Рас та шыгар. 

Анасы туралы айткан 6ip сезщце ол: “Ойлап отырсам, апам 

эулие Kici екен. Кдйтыс боларын алдын-ала сезген бе деймш. 

Bip KyHi аяк астынан барлык жакын-жуык, агайын-туыстарды 

уйге шакырып конак erri. Самаурынды e3i кайнатып, 

шай куйып отырган апамды ертецп куш -ак кез жумар 

деп юм ойлаган? Сейтсем, ол Kici ем1рден етер кезш KyHi 

бурын iiilim | агайындарына ез колымен сонгы рет дэм таткызганы 

екен гой” деген едг 

Bip гажабы, Нурекемнщ e3i де фэни дуниемен кеп узамай 

коштасарын шамалады-ау деймш. вйткеш , карашанын 

бас кёзщде 6ip барганымда терен ой кушагына берше тусш: 

“Мен халкыма ризамын. Жакеылыгымды асырды, жаманымды 

жасырды. Еркелеп етт1м халкыма. Bip адамга тйееш атакданктан 

да кур калдырмады. Енда ажал ппркшда де каскайьш 

карсы алуым керек шыгар” дегеш HypeKeMHin. М енщ тамагыма 

eKciK тыгылып, ушм шыкпай калды. Сейтсем, журек 

iiiipiciH сезд1рген екен гой. 

Ауруханада жаткандагы жш айтатын сездер{ KyHi бупнге 

дейан кулагымда кумб1риеи тургандай. 

—Дах, мен елгенде осы колымды кембендерш1. Терге 

шшдер бул колдарды, —дейтш сонгы уакытта уйып кала 

беретш колын укалап отырганымда. —Енда Mine, сол Нурекем 

жок- Барша журтка нур шуагын Terin журетш кайран 

Нурекем! K,a3ip суп-суык кара жер койнауында жападанжалгыз 

калай жатыр екен?.. 

... Журек шымырлап erri. Дарига апай унше ekcie араласып, 

кез жасы маншак-моншак тегщц!. Сагыныш жасы... 

Жан жарын ансаган журек iuepi... 

— Нурекем туралы менщ айтарым аз дейещ бе, айналайын, 

— дед1 ол Kici 6ipmaMa уакыттан соц. — BipaK, ол 

халыктын улы гой. Нурекем жайында менен repi халкы 

жаксырак б1пед1, те ре Hi ре к таниды деп ойлаймын. Сондыктан, 

enfliri жерде Нургиса туралы энпмеш халкынын e3i 

айтсын, — деген еда Дарига апамыз. 

Жаны бар сез. XX гасырдыц 6ipryap тулгасы, улы композитор, 

тендесаз дирижер Нургиса Тшендиев туралы халы 

к iiuiHfle айтылар эцпм енщ мол екёнйщё шубэм!з жок- 

15

Ендеше окырмандарымыз алдагы жыддарда кдзактын Нургиса 

ж айы нда ж ан-ж акты жазылган дуниелергмен де кауы ш аты - 

н ы на кем ш сенейгк. 

Ал, б1эдщ мавдайга Нур-агадай улы сазгердщ енпмелерш 

ты ндау бак,ыты ж азы лы пты . Эттец, дейм1з бул кунде ш т е й 

ек ш е. Уак,ыттыц ты м -ты м келте болганы н а екш ем1з. 0 3 i 

курм ет тутатын енер иелер1, олардьщ е ш р ж олдары нан бастап 

барлык, ен -к у й , ш ы гарм алары ны н дуниеге келу тар и - 

хын ж еке-ж еке айтып бермек болган, сондай улкен ж оспарга 

куры лган дуниенщ ш оп -ш олак темемдалганьш а екгнеш з. 

Ш у ю р щ ш к еткен1м!з, Н урага эщ тмелерднщ колы м ы з- 

да бары ны н e3i аз дуние емес екен...

I бел!м 

HYP KYHCA ДЕП Т1ЛЕПТ1 Т1ЛЕНД1 ЭКЕМ 

Нураганньщ етйпиймен жаз айында Медеу шаткалы 

манындагы тау басына шыкканбыз. Кен кеуцеш кере тусш 

сулу табигатка суйсше караган Нурага 6ip рахат сезш кушагында 

узак турды. “Кумарым 6ip канды-ау!” —деп кояды 

KyrciMcipen. К,айтар уакытта карлы шьщ басына кез сала 

турып: 

— Салика анамнын айтуынша мен осы Алатаудын мына 

Y зынагаш жагындагы осындай 6ip бийс тебе басында дуниеге 

келшпш, — деп бастаган ед1 зцпмесщ . — Экем Плещи 

Атабайдын улдан тунгышы. Бес агайынды. Тшепалды, Tiлеген, 

Ногайбай атты iHuiepi, Кулендо деген enKeci болган. 

Тшегеннен урпак калмаган. Тшепалдыдан 6ip кыз, ал Ногайбайдан 

ейгш актер Ыдырыс Ногайбаев жалгыз ед1. Tiлендшщ 

Баймолда, Каймолда атты ею улы согыстан кайтпаган. 

Жастары менен кеп улкен болатын. Т1ленщ екем мен 

туганда алпыс бес жаста екен. 

0зш1н еткен eMipi туралы енгшедеуда аса калай коймайтын 

Нурагамды табигаттьщ тамылжыган мына всем 

KepiHici теСнрентп ме, вйтеугр темеюсш нвшгмен тартып 

турьш, 6i3 сурауга бата алмай журген жайттарды айта бастады. 

—Нургиса деген непзшен кызга койылатын eciM гой, — 

дейд1 Нурага. —Экемнщ алангасарлау 6ip женгес1 тан алакеу1мде 

туган меш жергекке орай салып: “Сушнпп такия 

Tirin берер туды, кьп туды” деп кшз уйдщ сыртында журген 

екемнщ колына устата салыпты. Сонда ол Kici элп жергектщ 

орауын жазып ж1берш: 

—Е, Алла бергенще мын да 6ip шуюршш1к! Ею улдан 

кешн кыз тшеп едам, TuieriMfli кабыл eTTiH. Нурлы кыз 

болсын, я, Алла нурынды куй бул кызга. Нур куйылса 

екен, нур куйса екен жаратушы ием осы кызга, — деп атып 

келе жаткан танга карата MeHi кос колымен кекке кетерт, 

куанышын баса алмай кеп турыпты дейиой. Элден уакыттан 

сон: 

— Нургиса болсын муньщ аты, — деп темен Tycipinn. 

Сейтсе, жанында турган 6ip агайыны: 

— Оу, Тшеке, болса да жепгепу. шешкен сон женлеп 

карамадын ба? К,олындагы шию е 

гой, — десе екем: 

пе К0.зГ(*)Ш#ы^й1 оала 

атындагы ПМУ-дЦ' 

академик С.Бейсвмбш 

атындагы гылыми 1 

К1ТАПУАНАГ'

—Meifcni улга да жараса беретш ат кой. Аузыма кудай 

салган шыгар, 6api6ip eciMi Нургиса болады, — деп кулап>1- 

ма уш кайтара айгайлап, жецгесше кайтып бере салыпты 

дейдг Экем менен кейш 6ip кыз суйген екен, 6ipaK ол сэби 

кезшде шешек ауруынан кайтыс болыпты. 

Сол жет1 айлык боп шала тугандыктан шыгар экемйзге 

тартпай, еспей калганы мыз, — деген Нурага азшщ иыгьшан 

гана келш турган Амантай жиеш екеум1зге кезек карап, 

рахаттана куледь — Эйтпесе, Тшецщ балуан денеш, анаумынау 

аттыц белш шьщатпайтын ipi Kici болган. —Ал мына 

Кулендщен тарайтын Амантай болса, cipa, бес айлык боп 

туган шыгар, —деп б1здерда ду кудщре теменде калган кашкке 

карай аяндай бердо. 

Кекейде кептелген кап суракты коюга бата алмаган 6i3 

де Нурага сонынан yHci31лестЬс. Юм бите®, казбалап сурай 

бергенцц жактырмайтын KiciHiH ашуына тиш кетсек, тау басына 

жаяу тастап KeTyi де гажап емес кой. 

ДИНА БЕРГЕН БАТА 

—ЦПркш, Дина сиякты куйнп кызы болган казак халкында 

арман жок кой, —дейщ Нурага. Даусында 6ip ерекше 

суйсшу бар. —0ткенде айтьш едам гой. Мен бала кезгмде 

Дина апамнан б1рталай куй уйренгем деп. Бугш сол жайында 

мьгаа 6ip окигалардьщ eciMe туеш отырганы. 

—Бала кез1мде Ахан сыйлаган юшкентай кызыл домбыраны 

катерш Дина апамньщ ушне жш барушы ед1м. Дина 

шешем1з ол кезде Ka3ipri К,абанбай мен Шамип К,алдаяков 

квшeлepiнiн киылысындагы уш-тарт бвлмeлi жекеменшж 

уйде турды. Атын умытыппын, баласы милицияда, кeлiнi — 

кешннен б1здщ филармонияда “костюмерша” болып ютеген. 

YfliHiH алдында кец ауласы бар ед! Мен Дина апам ушне 

келгенде кабше сол аулада ол касшщ алдында бурынырак 

келген Ыгылман Элжанов пен Элмурат Этегенов отырады. 

Ол юсщен куй уйрену бакытына ие болган осы ущеумаз. 

Тарткан куйлерш тындауга, уйренуге куштармыз. 

Дина апамыз кызык efli. Bi3re куйд! былай тарт, олай 

тарт деп уйретпейдь Эуеай бастан-аяк 03i тартып шыгады. 

Сосын: 

—Ал сендер тартындар, —дейдк Унамаса, колына 

ломбырасьш алып жанагы куйда кайта тартаДы. BipaK eiciraiii 

18

рет тартканда элп куш алгашкысындай болмай шыгады. 

Сонда да болса, 6i3 де кагып алып, жобасын тартамыз. 

—Эй, балаларым, —дейдг — К,урмантазы атам маган 

куй уйреткен жок- Bip тартканнан езш кагып алатынмын. 

Сендер болсандар, канша тартсам да нобайьш гана кеотйресшдер' 

Куйд1 тусшш уйрену керек кой. Эр куйдщ тарихы, 

мазмуны бар. Алдымен соны уйренщдер. Домбыраны салдырлатьш, 

калай болса, солай тартуды койьшдар. Мше, домбыра 

бурауьш мен сиякты былай бос бурасандар, дыбыстын 

ернеп мен мазмуны айкын естшеда. Саусак ушымен пернет 

дэл басып, зырлата тарту керек. Оньщ катты, акырын ойнайтын 

жерлерше мэн берщдер. Домбыра шел эндетш, зарлатьш 

турсын. К,олды жешл устап, пернедеп саусактар катты басылса, 

домбыра дыбысы эсем шыгады. Осыны есте уставдар. 

Ал, бугшге осы жетедг Ертен тастай кылып кел1ндер, —деп 

6i3oi кайтарып ж1беред1. 

Менщ ойымша, сол шешем1з айтып кеткен ете манызды 

дуниеге Ka3ipri кеп домбырашылардьщ колдары жетпей 

келеда. 

Дина шешем мшезге бай бола турьш, катандыгы да бар 

едг 0з1не келген шэюрттерше ренж1генде айтатыны 6ip-aK 

ауыз сез: 

—Кеще болсан, менщ жазыгым жок. Жогалт, кезщд1! — 

деп уйшен куып шыгатын. 

Осынша жаска келгенше казак домбырашылары ипшде 

Дина шешем^здщ енер» 6ipeyre дарыпты деп айта алмаймын. 

Дина шешем мен ушш аспандагы жулдыз сиякты. 

К,урмангазы бабамыздан калган жалгыз туяк. Кбайта тумас 

енер пайгамбары еда. Муны айтып отырган ce6e6iM, шешем1з 

ер мше>зд1 адам болатын. Ешк1мд1 еркелетпейтш, ез! де кезкелгенмен 

ашык-жаркын сейлесе бермёйтш Kici. Акылга, 

шнезпё бай. Адалдыктын KeceMi сиякты кер}нетш. К,урмангазы 

аруагын адалдыкпен сыйлап еткен жан. К,урмангазы 

мен Дина екеуш салыстыруга болмайды. Булардьщ шыгарган, 

тарткан Kytoepi 6ip-6ipiHe мулде уксамайды. Ол eKeyi казак 

онершщ тарихында мэцш йк ез ерекшел1ктер!мен калады. 

Халкы мойындаган улы куйшшер... 

S i eciMae. Bip KyHi ауылдан агайындар 6ip кой экелд1. 

Ертешнде анам Салика: 

—Эй, балам, —деда элдекайда жиналып жаткан маган. — 

Ана койды жетекте, жур Дина шешеннщ алдына барып, 

бата алайык, ~ деда. Анамыздьщ айтканы зан. К,аланьщ йлшде 

19

кой жетектеп журуге кулкым сокпай турса да “ж аксы ” деп, 

корадан элп койды алып шыктым. Койды жетектеп, Динаньщ 

уй1не келдйс. 

Bip гажабы, менщ шешем мен Д ина апамньщ MiHe3i 

керемет уксас болатын. Кдйнагалары, ecipece, Жамбыл атам 

менщ шешемд[ “каскы р келш”, деп кеткен. Ойткенг, шешем 

маркум, ете адуын, сезге шешен, турасын айтатын адам. 

“Кдсьуыр келш ” деп аталуы тегш емес. Кесек мiнeздi жан 

еда, 

Bi3 дел ш айдын устш е кeлiппiз. Аулада жайылган дастаркан 

терш де Ахмет Ж убанов шай imin отыр. Kipin барганнан 

Дина апам отырган туска койды алып барып, алаканымды 

жайып, пзерлеп отыра кетам . Сондагы Дина апамньщ 

батасы: 

—Балам, саган айтатын он батам мынау. Халыктыц улы 

бол! К,урмангазы атамдай ей гш куйпп атангайсьщ! Онердеп 

адалдыктан айныма! Эумин!” —дедь 

Алаканым шупщдеп нурга толып кеткендей. Terin алардай 

акырын вкeлiп, yHci3 бепмдо сипадым. Содан 6ipa3 отырганнан 

кешн, руксат сурап уйге кайттык. Ахан 6i36eH 6ipre 

ш ы ккан. К еш е бойлап, б1рталай жер жаяу журдш. Ахан 

жол бойы ештене айта коймаган. BipaK , туршен елдеб1р нэрсеге 

ьщгайсызданганы байкалып турды. Ш ынында Ахан дэл 

коштасарда шешеме: 

— Апа, Дина шешем алдында MeHi овдырмай жыгып 

бердщаз. М ына алып келген тартуыныз казак салтында талантты 

суйгенщ кп, улкенд1 сыйлагандыкты 6umipefli гой. 

0нерщ тусшетш адамньщ гана колынан келетш жен-жоралгысын 

ecKepMenniH. Байкадьщыз ба, Дина шешем Нургисага 

бата бергеннен кейш маган жалт карап, жымиып кулд! 

емес пе?! Бул жагдай маган eMipi умытпайтын сабак болды. 

Ci3re рахмет! —деп женш е бурыла берд1... 

Содан ертещнде мен Дина шешеме кещи ед1м, 6ipa3 

куйлерд1 кайталата тарткызган сон: 

—К алканкулак балам. ByriH тустен кейш апанды уйге 

epTin кел. 0 3 i сырнаймен ен салады деп ecTin ед1М. Сырнайын 

умытпасын. Bipre отырып 6ip сауык курайы к, —дед1. 

0 3 i кеншд!, дауысы санкылдап шыгады. 

Сейтш , сол KyHi тустен кешн сагат терт шамасында 

апам екеум1з Дина апаньщ ушне келдак. Ол 6ip естен кетпес 

кун болды. Аханды да арнайы шакьфтса керек. Bi3 келгенде 

ол Kici ауладан карсы шыкты. Содан улкендердщ енпм е- 

20

дукен куруымен ет жeлiндi. Дастаркан жиналар кезде гана 

Дина апам домбырасын кецищене колына алып: 

—Эй, Ахмет, —деда —Шешеш сыйласан, Курмангазыдай 

сыйла, e3i е й рет патша турм'есшё жатса да; анасын 

умытпай, куй арнаган К,урмангазы улы куйпи гой. Сондагы 

зарыгып, сагынып ж у р т тарткан куш мына “ К,айран 

шешем”. Соны тынданыздар , —йеда 

Бул куЩи сонда 6ipiHiui рет ecTyiM. Менщ таныркауым, 

кущйн орындалуынын кереметпп еда! Дина шешем домбыраны 

тартканда eici иыгында куд1рет бардай комданып, 

аппак ак саусактары кесш п , домбыранын тиек тусынан 

мойнына дейш ойнайды. Домбыра nepHeciHe карау жок. Е й 

кез1 жайнап, жуз1 нурланып, карсы алдынан устазы К,урмангазы 

келе жаткандай ещнде улкен куаныш кершедь Будан 

бурын неше мерте келш ж у р т , Дина шешемнщ мундай 

кудареттшгш калай ангармаганмын?! Тан кала карап калыппьш. 

Домбыра тартып отырганда ез тулгасынан ею есе ецсел1 

KepiHin, жуз1 нурланып, бетшщ ёж ш дёр жок болып кетед1 

екен. Э зш щ бойы ортадан жогары, киген KniMi казакш а, 

басында Алатау шынындагы кунге шагылыскан кардай аппак 

каркаралы кунд1к. Улы енер тулгасы ёкешн ангартады. 

Буюл халкымыздьщ анасындай, MeftipiMfli жуз1 кулпырып 

отыр. Куй бггкеннен кешн, даусы санк етш: 

—Эй. Жамбылдын каскы р келпи! Сырнайды колына 

алып, e3iH жаксы керетш 6ip енге салшы, —деда шешеме 

карап. Сосын шешем салган еянда тындап отырып: 

— О, Салика, сенде улкен енер бар екен. Сырнаймен 

елен айтуьщ ете жарасымды. BipaK , салган енщ Шздщ елдщ 

енш ен TepKiHi баскалау екен, —дeдi домбыраны алып. — 

Bi3fliH елде Мухиттын еш н былай салатын, —дей сала домбырага 

косылып мен еспмеген 6ip ен айтты. Дауысы жарыкшактау 

ш ыкканымен, ен айтысында ipuiiK бар. Бул — 

мен бшмейтш Дина апамныц 6ip кыры болатын. 

...Мерекелерде сахнага шыкканда Дина шешеме деген 

ел курметш ауызбен айтып жетйзу киын. Журт орындарынан 

турып апып, кол шапалактап ep6ip куйден кейЩ улкен 

кошамет керсетш, сахнадан ж1бермеуип едь 

Bip жолы еамде калганы, ол Kici сахнага шыга бергёнщде 

пысыкайлау 6ip-eKi ш й т колтыктамак болып еда апам ашулы 

турмен eKeyiH де е й ж акка cepnin тастады. Сахнага жайып 

тасталган кшем устш деп мамык жастыкка e3i барып, баппен 

ынгайланып отырды. УстшДёй шапанынын он ж ё р н 

21

meiLtin тастап, кай куйд1 тартатынын хабарлауды кутпей 

Курмангазыньщ “Серперш” куйкылжытып ала женедщ. Ол 

кезде микрофон деген атымен жок. Отырган халык тымтырыс. 

Шыбын ызьщы естшедь Журттьщ бар ынтасы Дина 

шешем1здщ онершде. Ж ан-тенш салып тындап калган. 

BipiHeH сон 6ipiH тегштп дейсщ токпе куйдь 

Концерт бггкеннен кейш Ахан екеум1з ол Kici шаршаган 

шыгар деп, белмесше юргенб1з. Сойтсек, кушш апамыз 

жацагы сахнада тартылган бес-алты куйге айызы канбагандай, 

аркалана тусш домбырасын шертш отыр. Жуз1 жаркьш. 

Б1зге карап: 

—Жогары шыгындар, балаларым, отырындар, —дедь 

YHi сергек. Оны айтып отырганым Ka3ipri домбырашылар 

сахнада eKi-уш куй тартса, мойындарынан су кеткендей 

терлеп-тепш1п, 6ip улкен жумыс бтрген дей болады. Ал, 

Дина оншакты куй тартса да ещ нен шаршагандыктьщ i3i 

бшшбейдь 

...1940 жылы акпан айы шйнде Ka3ipri Жамбыл колхозындагы 

Жамбыл музешнде Жамбыл атамньщ туган куш 

атап етщщ. Сол тойга анамыз екеум1з туске жакын жеткен 

едйс. Каптаган ел, асылган казан, кайнаган самауырын дегендей. 

Жамбыл атама барып селем бердж. Жанында Дина 

шешем отыр. MeHi керщ де Дина шешем касына шакырды. 

Сол тойга Себит, Рабит агалар бастаган жазушы-акындар, 

еюмет басшылары келген екен. Bip байкаганым, Жамбыл 

атам мен Дина eKeyi калжындасып, 6ipiH-6ipi коштап, ецпмелер1 

жарасып отырганы. MeHi кушагына кысып отырган 

Дина шешем 6ip уакытта Жамбылга карап: 

—Жеке, мына менщ колтыгымда отырган бала, менщ 

кенжем болады, аты Нургиса. K îp осы балама куй тарткызайын 

деп отырмын, калай карайсыз, —дед1 жаркын унмен. 

Жамбыл атам м е т танымагансып, жулып алгандай: 

—Э, солай ма? Динаш-ау, бул баланы сонда кай жерден, 

кай куйеущнен тауып алып журсщ? —деп кулю аралас 

суракты жаудырып жатыр. Дина: 

—Алматыдан тауып алдым. Жеке, ол жагын казбалап 

кайтес1з —десе. Жамбыл атам: 

— Мейла, мейл!, кайдан тапсац, одан тап, бауы берж 

болсын, —дейщ ею иыгын селюлдете кулш. Сейтш, калжьщдары 

жарасып отыра бердь Мен 6ip куй тартып берщм. 

Осьщан K eftiH , мен ауылга келген сайын.Жамбыл атам 

ьшги: 

22

—Эй, шешен аман-есен бе? Менен селем айт, —деп 

туратын болды. Сондагы мецзегеш Дина шешем. Екеушщ 

6ip-6ipiHe деген кещ р гажап едь Сол сыйластыктары eciMe 

туссе “Дарынды дарын сыйлайды” деген сездщ рас екенше 

кезш анык, жеткендей болады да турады. 

ЦПркш, талай улы куш ш т тудырган казактын eai гажап 

ел гой. Арманы жок казактын! К,урмангазынын алтьш туягы, 

елшщ epKeci болган кайран Дина апам! Дина тендеа жок 

улы домбырашы! Кдз1рп домбыра устаган бар казактын анасы! 

Б¥Л Б¥Л 

1998 жылгы акпан айынын ортасы. Нураганын ауруханадан 

шыкканына б1рнеше кун гана болган. Телефонмен 

хабарласып, хал-жагдайын сураганымызда: 

— Е, жатырмыз гой, —деген немкурайды унмен. — 

Дерйсрлер 6ipa3 уакыт уйде кутшущ керек деген сон кенем!з 

де. Баска кандай хал болушы ед1 б1зде. Одан да уакыттарын 

болса келшкайтсандаршы. Бупн Кулеш апам туралы кеп 

жайлардын есгме тусш отырганы, —дегеншде белгш журналист 

Кыдырбек Рысбекулы екеум1зде жан калмады. Жарты 

сагаттын айналасында Нурага ушне жетпк. Шынында 

да 6i3re айтар энпмесш эбден жуптап койса керек. Б1рден 

бастап Keiri. Б1здщ м1ндет1м1з бар енпмеш каз-калпында 

жазып алу гана болды. 

—Кулеш апай, Шара Жиенкулова, Димаш aFa (Дшмухамед 

К,онаев. —Т.Ж.) ymeyi 6ip мектепте окыпты. Бул — 

Димекеннщ айтуы, —деп карсы алдымда отырган Нурага 

дэптер1мнщ жогаргы жагын сук саусагымен туртш, нактылап 

койды. — Yujeyi де 1912 жылы туыпты. Аруагыннан 

айналайын Димаш ага, енер иелер1 туралы есше алганда еуещ 

Кулэшп айтатын. 

—Нуреке, 6i3 курбы-курдас боп естж, —деген еда б!рде 

Димаш ага. —Алматыда Кулеш, Шара Жиенкуловамен керш! 

едж. Кебшесе Байбуланнын уйшде ^ездесемйз. Шаранын 

e.Keci Байбуланнын уш Ka3ipri Рабит Mycipenoe атындагы 

жастар театрынын жанында —Аманкелда аланында еда. Байбуланнын 

ейел! гажап сулу жан болатын. Оган баратыным — 

Байбуланнын ейелз Куртшш кызы. Сарыуйсйшен тарайды. 

Мен де Куртще еспм. Сондыктан жакын тартатын болуым 

керек. Сол уйде Кулеш жш журетш. Bipre естйс дейпшм 

сол. Кейш узак уакыт кездеспей кеттйс. Кулеш 1936 жылы 

23

Мескеу декадасында (Казак едебиет! мен енершщ онкущцп. 

Т.Ж.) 24 жасында улкен театр BHiuici Неждановамен 6ipre 

КСРО халык артис! атагын алган кезде мен Шыгыс К,азакстанда 

жургем. Алгашкыда сол Кулеш па, елде жок па деп 

ойладым. Bip-eici куннен сон, газеттен кергешмде катты куандым. 

Сол баягы бала кезде 6ipre ескен уялшак кыз —Кулеш 

екен. Шара мен екеушщ Жамбыл атамызды кушактап турьш 

тускен cypeTi газетке басылыпты. Кулеш кпнкене кезшде 

тым уялшак едт Оган Караганда Шара етюрлеу-тш. 

Содан Алматыга келген сон Кулешт1 арнайы Ёздеп барып, 

табысымен куттыктадым. Ол да меш умыта коймапты. 

Балалык шакты еске алдык. Содан жш кездест журдйс. 

BipHeine рет спектакльге барганда гул сыйладым. Музыкадан 

керемет 6uiiMi болмаса да б1здщ халыктан шыккан 

тунгыш СССР халык apraci атануы —казак енерше конган 

бак едь Сол кезде Кулеш аркылы казак деген халыктын 

бар екенш букш жер жуз! биад, —деген еда Димаш ага улы 

енш1ге суйсше отырып. 

— Ал, мен ез1м Кулеш апамды 1936 жылы 6ipiHiui рет 

кердам. Мескеуге Жамбыл атамды шыгарып салуга барганда 

вокзал басында кездестпс. Курманбек, Канабек агаларды, 

Шара Жиенкулованы одан бурынырак бшетшмзн. Кулешп 

сонда керд1м. Жиырма терт жастагы Кулеш апамнын сондагы 

сымбатты тулгасы ел1 кунге кез алдымда. Он жаска 

енда аяк баскан кез1м гой. Вокзал басьшда халык ыгы-жыгы. 

Елдщ енер адамдарына деген курмета керемет. Кед1мп той 

ceicbmi. Радио сарнап тур. Журт ете кецишд ед!. 

Екшпп рет “Кыз ЖШек” спекгаклшде кердам. Анам ертш 

апарган ед1. “Казак концерт” ол кезде Ka3ipri опера театры. 

Баламыз. Кь13 Жлбек Телегеннщ елгенш естш, жылайды 

гой. Жоктау хормен айтылады. Сонда керермендердщ тепе 

жылап отырганын 6ipiHmi рет KepyiM. Мен де кез жасымды 

токтата алмагам. Онердщ шынайьшыгы гой... 

1940 жылдары мен Курмангазы оркестрщце журд1м. Сол 

кезде еспгешм Манарбек Ержанов орьшдалуы киын “Куанамын” 

енш декада карсацында жазыпты. EKiHmici “Казак 

eanbci” . Бул ею эн эдеш Кулэштщ даусына арнап жазылган 

дейд1. Умытылмайтын, картаймайтьш дуниелер! Сол концертте 

Курмангазы оркестр[мён екеуш де Кулеш апамыз 

орындапты. Сейнп “Казак вальс!” жер жузше тарап ед!1'. 

Ka3ip де айтьшады. Манарбек ага сумдык талант кой. Халыкка 

eHi тез тарайтын. Декадада 6ip энш хормен айтыпты. 

24

Онын “Паравозы” гениальный форма. Мундай мелодияны 

шыгаратын композитор Шй туган жок. LUeri жуан домбырасын 

талай устап кергем. Терт бурышты келген, калактай 

гана домбыра. BipaK тарта алмайтын едем. Ал e3i ойнаганда 

бьипсыддатады, тьшдаушысьш балкьггады. Кулэш Манарбекп 

ага дейгщ. EKeyi де Балкаштан. 

Кулэигп жаксы ШШёнш кешн. 1954 жылы М эскеуден 

келд1М. Абай театрында дйрйжёрмш. Уш жыл 6ipre болдык. 

Уш жылда бул ю сш щ бар мш езш биш м. Талантын жаксы 

тусшгендей болдым. Апамыз одактык дэрежедеп депутат, 

мемлекетпк сыйлыктьщ лауреаты, халык ертюй ЕпДщ сыйлы 

адамы. Халык пешштщ кусындай алаканында устады. 

“Жаксыньщ артынан сез ёредо” деген. Сол 6ipre жумыс 

icTen, 6ipre журген алгашкы кездерде апам жайлы кулакка 

жакпайтын талай энпме естцрм. “К,ытымыр, кы зганш ак, 

менмен, тек улкендермен журедь театрмен шаруасы ж о к ” 

деген сиякты канку сёздЕрда кейiн Кулэш апайдын eM ip i 

мен талантын салыстыра карасам, т ттён баскаша. К,арамакайшы. 

MiHe3i, адаа^ёрпилМ ете жогары. Ж урю -турысынан, 

сейлеген сезшен казактын улкен салт-дестур1 анкы п 

ecin турады. Таланты керемет сыйлайды. Оларды тез угады, 

алыстан болжайды. Ешкашан еш йщ й кезщ ё мактаганын 

кермед1м. Ал жаксы тш епн аямайды. Оны “кы зганш ак, 

еркетарёк” дейтш энпменщ 6api К улэпш кере алмайтындардын 

айтканы екен. Оны кешн туаншм. Опер театрынын 

улкен 9pTicrepi, фамилияларын айтпай-ак кояйы н Кулеш 

апамньщ устшен Орталык комитетке арыз жазады екен. Олар 

—театрдагы атакты адамдар. Мына йрлпсгёр1 тым усак. Апам 

меш ете жаксы керш. Мына 6ip айткандары э т кунге ес1мнен 

кетпеШп. Жумыска KipicKeH алгашкы кундердщ 6ipiw ie 

Кулэш апам шакырып жатыр деген сон сахна сыртындагы 

кабинетше бардым. Кецщщ екен. 

- Кдлкам, —деген ед1 сонда мешн, иыгыма колы н сальш 

турып. —Сен мына театрдагы 6ipiHuii казак дйрижергсщ. 

^йрижёрлМ вд Мукан Телебаев жогары багалайды. 0 3 im 

кердом. Аханнын (Ахмет Жубанов —Т.Ж.), Латиф Хамидидщ 

мактаганын естцйм. 

Онысы рас. Менщ алдымда мунда уйгыр Разиз Д угашев 

дирижер болган. Талантгы ёда. Кулэш апам тагы б1рталай 

акылын айтгы. 

- Bip тшепм бар, — дедд ce3iHiH сонында. — Театрда 

тамаша эншйпер, хор, би теш репнде болашагы улкен жан- 

25

дар кеп, 6ipaK бшмдер1 аз. Сауатсыздау. Солармен жаксылап 

жумыс icTe, ренж1те керме. Дирижердщ талайын кердок. 

Bepi окыганын керсетш езгелерда ренж1тедь Сондай едеттен 

аулак бол. Колыцнан келгеншше уйрет. Консерватория 

ашылып жатыр гой. Келешекте 6epi де орнына келеда. К,алкам, 

ен басты тшейм осы, —дедь 

Сол айткандары маган улкен сабак болды. Опера театрынан 

езге жумыска ауысып кеткешмше кепш ипктщ 

кецшше карадым. BepiMeH жаксы сыйластым. 

...1955 жылдьщ Ky3i еда. К,арашаныц аягы. У иметтщ 

6ip жиылысына орай, epi сырт елдерден де конактар келед1 

деп “Кыз-Ж1бект1” коятын болдык- Репетиция. Бекежан 

да, Телеген де сахнага дурсщцетш, тарсылдатып атпен шыгады. 

Спектакль дайындыгы керемет erri. Курманбек Жандарбеков 

—Бекежан. 03i ений, ез! биий. Экесш танытып 

билейда. Манарбектщ Шеге релшде ойнауы тш й сумдык- 

Спектакль аякталысымен халык б1рден Кулешка умтылатын. 

Кушак-куш ак гул. Кеп уакытка дейш орталарынан 

ж1бермей жатады. 

Б1зде мынавдай 6ip калыптаскан дестур бар еда. К,ойылымнан 

соц 10—15 минуттан кешн дирижер e3i барып енерпаздарды 

куттыктауы керек. Бул оларга деген улкен курметп 

бшд1ред1. Кемшшш болса, сонда айтылады. Эуел! соларга 

барып, соцынан Кулеш апамныц кабинетше: 

—К упы болсьш апа! —деп дауыстай Kipin келсем, Павлова 

деген гажап пианистка, гримдеухш, yineyi оцаша екен. 

03i тер жактагы жумсак кара тер1мен капталган диванныц 

6ip жактауына шынтактап отыр. Мескеуден уйренген тербие, 

ким1мда шешпей келгем. 

—Мынау 6ip жаксы ырым, юсйпц кецшш кетерш тастайтын 

ic екен, —деп риза болып калды. Кецшденш: “К,алкам, 

саган да рахмет!” дей берген1нде Мухтар ага бастап 

Канабек, К,урманбек ymeyi Kipin келд1. Мухац б1рден: 

—Же, ей, nani, Кулеш-ау, бугш кутырттыц-ау! ByriHri 

“К,ыз-Ж1бек” бурьшгьщан мулде баскашалау болды. Дауысьщ 

да, сахнадагы енерщ де аркалы дуние! Куттыктаймын! — 

деп, бетшен суйд1 де касына жайгасып отырды. 

—Менщ 6ip тусшгешм, —дер Мухац. —Кулеш картаймауы 

керек. Эйелдщ жасын айтуга болмайды. 42-деп 

Кыз Жзбек емес, баягы 16-дагы К^ыз Ж1бек дерсщ. Ол К,ыз 

Жабек —Кулеш кой. Эй, К,урманбек, сендер Кулешй шаршата 

бермендер. Кулештан жастар уйренсш. * 

26 i

Осы туста Кулэш апам: 

—Муха, Курекен маган кеп урсады. Кейде шапалакпен 

тартып ш б ёр ш . Айтып койынызшы, —деп жорта арызданып 

жатыр. 

Мухан болса: 

— Курекеннщ Кулеш-Кулеш боп калсын Дегещ гой. 

Онерге жанашырлыктан туган талап кой. Кыз Ж1бекп сен 

нашар ойнасан езгеге эсер етед!. Ж1бек, Телеген, Бекежан 

жаксы ойналса, баскага арка бгёеда, тэл1м алады. Бугш дэл 

солай болды, —деп ойлана сейледа 

—Телеген калай екен? —деда Курекен. ~ Байгали (Байгали 

Досымжанов. — Т.Ж.) Кулешка Караганда жас боп 

кершбей ме? 

—Kbihh-Kbihh... —Мухан рахаттана кудда. —Паш, былайгы 

журт сахнадагы эртютщ кайсысы жас екешн кайдан 

айырсын. Байгали нагыз Телегеннщ esi. Байгалиды Кулэштщ 

шлсшдей керш отырсын гой. Мэскеудщ керемет apTicrepi 

бар емес пе? Нежданованыц Kyfteyi Головановтъщ езшен 25 

жас Kirni екенщ бшесщ бе? —деда —Сахнада актерлердщ 

жас айырм’ашылыгында турган ештеце жок. 

Мухан декорациядан 6ip кемшшк айтгы. 

—К,особа KepiHici дурыс емес, —деда Мухан,. —Кособа 

туралы дастаннан дурыстап окымаган екенсшдер. Бул —нагыз 

пираттардын журетш же pi гой. Дастанды дурыстап кайта 

окындар. Бекежаннын жанына ергендер де тым олкылау. 

Баскасы дурыс. Кулэштщ колын кысуга эдеш келдам. Аман 

болындар, —деп коштасып жатып Кулэшка карап: 

—Сахнада осы кунге дейш кыздай боп керщесщ. Эй, 

Канеке, сен кызганба. Жана залдагы жггптердщ 6opi Кыз 

Ж1бекке гашык болып отырды. Мундай аруды тандап алган 

сенде арман жок, —деда. 

Кулэш апамыздьщ ужымга деген курмеп керемет ёда 

ДуйбенШ кун1 театр ужымынын колы бос. Жума KyHi ол 

Kici Салыков деген сахна мецгерушюш шакырады. Тапсырма 

беред1. “Дуйсенб!ге дейир директордан кшз, кэрпе ал. 

Сосын Тургендеп Каракемереге бар. Кой сатып экел. Соны 

дуйсенбще тауга апарып жайга. Журттьщ бэр1не ескерт. 

Ешим калып коймасын. Блз сол KyHi туске таман келем1з. 

Дуйсенбще дейш сенщ жумысын сол болсын” дейтш. 

Сейтш, мына Медеу жактагы тау басында кымыз апарып 

ujiin, ет жейм1з. Демаламыз. 03i баскарып отыратын. 

Bip жасап каламыз. Осыньщ бэрш ойлайтынына тан кала- 

27

мын. Профессиясы кандай. 03i enini, e3i актриса. Сахна 

ryni едк Ондай жан каз1р арман. К,удай енерд! аямай берген, 

кайран Кулеш апам!.. 

Жарыктык Жамбыл атамыз Кулеш пен Шараны катты 

еркелететан. EKeyi ол KiciHi “Тете” дейтан. Жамбылдьщ Кулешка 

арнаган елеш бар. 

Апамнын Алматьща турган уш —Байсештов кешеамен 

жогары жургенде К,урмангазыга жете бере бурылыстагы ею 

кабатты агаш уй. Журт оны“Туркс1б уш ” дейтан. Ол жерде 

Ахмет Жубанов турды. Екйшп жагында Ишанбай К,аракулов, 

Эбдитда Теж1баев, Евгений Брусиловский, Бакытжан 

Байкадамов та турды. Согыстан бурын салынган уй. Сол 

жерге белп кою керек! 

Венаца керемет композитор б е й т бар. Моцарттьщ суйеп 

жок. Музыкасы ойнап турады. 

ГШрюн, Байагам (Байгали Досымжанов. —Т.Ж.), Канекен, 

КУРманбек агалар керемет едь Энуар Умбетбаевтын ен 

салганы кандай? 0Keci Бейсенбай Токаш Бокинмен 6ipre 

Казан тецкергсшде большевиктер жагында болган. Актар 

атып KeTimi. Энуар кесек, сулу едь Ер Таргынды айтты. 

Б1ржанды айтты. Дауысы сумдык, баритон, тенор 6epi6ip. 

Талгамайды. Кулешпен 6ipre ecri. Зерек. Энда, арияны б1рден 

кагып алады. 

Грузияга Канекец, Кулеш, К,урманбек тагы баскаларыныц 

барганы кезшде ацыздай айтыльш журда. Сонда Тбилисиде 

—грузин eyeHiH Кулеш казакдиа айтты. Грузиндердщ 

езшен асырып айткан. Халык сахнадан жзбермей койыпты. 

Казактьщ 6ipryap тулгалары туралы сонда Одактьщ бар газета 

жабыла жазды. Тамсана жазды. 

Кулеш ен салганда —операда классикалык дауыспен 

айтады, концертге халык дауысына салады. K,a3ipri еншшер 

олай кубылта алмайды. Халыктын ашык даусьша салганда 

тап-таза ун калыктап шыгатьш. Соньщ 6epi уздакс1з ецбектщ 

аркасы. Онерге нагыз гашык адам. Туе ауа репетиция 6iTкеннен 

сон да сахнадан кетпей, ендерш кайталап жургенш 

талай кердце. Кешке сонда концерт. Жанкешта. Ka3ipri ер- 

TicTiH кебшде ондай енбеккорлык жок. 

Кулештан дикциясы пулеметтщ огындай ед1. Bip созш 

жутпайды. Баскалар кез алмаса, ол ен айтканда дирижерге 

карамайтын. 1зденпш. Жазьитган енд1 езшше, халыкка жакындатьш, 

жонып-кырып айтады. Сол апам ещц жок. Олеелгенше 

меш “Калкам-ау, Нукеш”, —деп кетй. Апам дуние- 

28

ден еткенде опера театры канырап калгандай куй к е и т к . 

Роза Жаманова калды сонында. Биб1гул жаца келш жаткан. 

Кулэштщ орнын толтыру мумюн емес. Ондай ©pi em ni, epi 

optic жан кайта тумайды. 

... 1956 жылы гой. Мэскеуде татар декадасы еткен. Со- 

FaH барганда “ Москва” конак уйщде аяк астьшан журектен 

кайтты. К у л э н т женелту —казакка зор кайгы болды. 

Нураганын жанарына медщр жас тунды. Сагьшыш жасы. 

Улы сазгер казактьщ кайта тумас онер санлактарын сагынады. 

Курсше дем ал ьт, жалма-жан темеюге кол созды. Тутанган 

бетте ащы тут1нд1 жишете жутгы. Бейне 6ip imTeri eprri 

булыктырып жаткандай. Сонша уакыт айткан есерл1 энпме 

шаршаткан да сьщайлы. Б1рталай уакыт унсй отырды. Содан 

сон гана: 

— Мен демалайын, —деп жастыкты шынтактай бере 

6i3re коз салды. — Айтайын дегешм елз коп кой. BipaK 

кермейандер ме, шаршап калдым. Кейшге калдырайык. 

МУХАЦ АЙТКАН СЫР 

Жазушылар жайында сез козгала калса, Нурага Мухтар 

агасыньщ eciMiH атамай етпейтш. 

—Кеп жазушыларда кателж деген жeтiп жатыр, —дейтш 

эдебиет жайьшда. —BipaK Мухтар енбектершен еш кемш ш к 

табылмайды. Ол — улы жазушы гой. Ocipece, табигатты 

cypeireyi кандай. Ол KiciaeH артык этнограф, фольклоршы 

жок. Мухан —эрудированный классик, —деп суйсшетш. — 

Ол Kicmin сез саптасы керемет! Тан калатынмын. Осы кунге 

дешн сейлеген кезшде Мухтар агама уксагым кедеда. Озшше 

Мухана тартсам деймш гой, —дер ед1 куле сейлеп. Сагына 

еске алып отыратын. 

— Бугш Мухан туралы eciMe тускендерд1 айтамын, — 

дед} жексенб1 куш ушне шакыртьш алган Нурага амандыктан 

сон. Topri шагын белмесгндеп аласа устелд1 тесеп тусына 

таяу койдырды. 0 3 i TeMeKici мен кулсалгышын ынгайлап 

алып, жайласып отырган сон “ал еьад жаза бер" дегеррп 

кабагымен уктыра сейлеп кетп. 

— 1960 жылдын мамыр айы едк Жаяулап кешеде келе 

жатып жакын тустан 6ip жаркын куанышты дауыстар естшген 

сон, жан-жагыма карасам анадай туста 6ip топ адамдар ортасында 

Мухан тур. Муханды Kepin тура калдым. Ce6e6i, ол 

Kicire селем бермей eTin кету бхздерге ете улкен куне сияк- 

29

ты болатын. Мухан колында портфел1 бар, касындагы еюуш 

адаммен кайта 6epi журдт Мен алдынан шыгып: 

—Ага, ассалаумагалейкум, —деп сэлем бергем. 

Нурага дереу ынырына сойлеп, Мухтар аганын даусына 

салды. 

—Е-е, Нургисамысын, 6ip жактан келе жатырсын гой, — 

дедь Мен: 

—Осы жактагы 6ip уйде К,анабек ага конак боп жатыр 

дегецщ ecTin, 1здеп келш ед1м, ол юсшер шыгып кеттть 

Сол KiciHi таппай келе жатырмын, —дед1м. 

—Эй, Нургиса, —дед1 соны еспгенде жымия кулш. — 

Ол nepi iuiin алса уй араламай турмайтын эдет1 бар ед1. 

Сондыктан саган устатпай жур гой. 

К,алтасынан орамалын алып, теринген 6eTiH cypTin 

турып: 

—Жай 1здеп журсщ бе, ол nepim? —деп сурады. 

—Ага ест1ген шыгарсыз, жакында К,удыс К,ожамияров 

екеум1зге “Мына кетершп жаткан тын игеруге байланысты 

опера жазасындар” деп жогары жактан тапсырма берщда. 

Соньщ либреттосын жазган К,анекен еда. K,a3ip К,ожамияров 

екеумЁз демалыс уйшдезшз. Сол либреттоньщ кейб1р сездеpiHin 

эн мен мелодияга кисыны келмегеннен кейш К,анекенмен 

акылдаса отырып, кайта жаздырсак па деп едак. Сол 

гой, !здеген ce6e6iMi3, —дед1м. Мухан 6ipa3 ойланынкырап 

турып: 

—Сонда ол жазып жаткан операларьщ саясаттьщ операсы 

ма, ем1рдщ операсы ма, жок болмаса тарихтыц ба? 

Соньщ драматургиялык жагын калай шештшдер, —дед1. 

Мен шынымды айтгым. 

—Ага бул операмыз таза саясаттт, —дед1м. Мухан: 

—Сонда калай болды муньщ e3i. Сенщ ойьщ кандай, — 

дед1 таныркап. К,арасам, Мухан туршде шын ыкыласымен 

6uirici келш турганы байкалады. 

—Ага, опера, балет дегешм1з музыкага курылатынын 

жаксы 6meci3. Ол композитордын эз1 талап кылып жазылатын 

дуние. Батые, Шыгыс композиторларыньщ шыгармалары, 

орыс композиторларынан Глинка, Чайковский, Балакирев 

тагы баскалары ешкандай тапсырмасыз оздер1 суйген акындардьщ 

шыгармаларына ез ерйсгергмен опера жазган. Мысалы, 

63ini3 керген “Достык жолы” балетш мен ез ерюммен 

жазганмьш. Ал мына жазатынымыз орталыктан тапсырылган 

дуние болгандыктан, ез басыма ауыр болып тур жэне сол 

30

окигаларды кезвгабен кермеген сон да киын екен, —дедам 

агымнан жарылып. Мухан курсшдь Мен сез1мд1 жалгадым. 

—Каптаган орыстарды, украин, беларусь сиякты баска 

улттарды Аркага Kemipin жатыр. Бтздщ Сары Арканын жагдайы 

буйте берсе кандай болатынын гам бшсш. Осыны “ЦК” 

секретари Жандшдин Нурымбет шакырып энпмелескенде 

сурап едам Жандшдин: 

—Онын тусшбейтш туп де жок, 6i3re каз1р астык керек. 

“Нан болса, эн де болатынын” бшмейсщ бе? Бул жумыс 

жогаргы жактын тапсырмасы, сондыктан оган уайым жемей-ак 

кой, —деда. Содан 6ip-era ай болды, осы операга 

Kipicin кегпк, —дед1м. Мухан: 

— Мынау айткан дуниен улкен ойды керек кылатын 

нэрсе екен, —дедй —Шынында жалгыз сендер емесандер, 

б1здщ жазушыларымыз, акындарымыз да жер игеру мэселес1мен 

шугылданып, ецбек ютеп жатканга уксайды. BipaK 

мен1н ойымша, солардьщ ецбектер! акша табу Meceneci мен 

саясатты мадактаудын Typi гана. Казак халкына кудай жерд1 

бергенде ipiTin-uiipiTin, типм-тшм кыльш жыртсын деп берген 

жок. Казактын сыбагасы —аукаты улан-байтак жерде. Бар 

Tineri терт тулж малдын у спиде. MeHiH ойым айтады: келешекте 

сол малга жер тар болып, ел мазасыз жагдайга ушырай 

ма деп. М здр жер байлыгымыз, мал байлыгымыз, eriH 

байлыгымызды кудай мелшерлеп берген. Улан-байтак жеpiMi3 

халкымыздьщ санына, малына карай белшш койган 

жок па еда. Осыныц аягы улкен саясат кателтне ушырар 

Typi бар ма деп ойлаймын. Туптщ-тубшде байлыктын пайдасын 

баскалар керш, б1здщ халык куралакан каларга уксайды. 

Сендер жазатын операларынньщ кандай багытта шыркалатынын 

мен бши отырмьш. Операньщ аягы уралап бдетш 

шыгар, —деп жымиып маган карады. Мен: 

—Солай жасауга тура келещ ага, —деп кумшжшм. — 

Олай бтрмесек бйдщ енбепм1зд! б!рак кунде жокка шыгарады. 

Онын устше Жандшдин жейсше 6ip келш, не жазып 

жатканымызды сурап, тексерш кетед1. 

—Е-е-й, —дед1 Мухан. — Keraperi сокырдьщ кез алдындагьшан 

басканы кермейтш1 бар. Ол да шыганнан шыккан 

адам. Сендерге еенбейятаа бар, ондай тапсырманы неге 

береда? Эй, 6ipaK Жаншлдин халыктьщ эн-куйлер1нен алыстау 

адам гой. Мен соган тан калып турмын, —дед1 Журе 

сейлескен Мухан екеушз Совет (Ka3ipri Казыбек би Kemeci. 

Т.Ж.) жене Панфилов кешелершщ киылысына жеток. 

31

— Нургиса, —дед1 Мухан. — Мына эцпм еш юшкене 

кешшрек жалгайык, мен ani де болса, осы жагын терещрек 

бшпм келедг Ал кдз1р мына ютап сататын дукенге Kipin 

шыгайык, —дед]. Содан 6i3 ютап дукенше юрдж. Мухан 

6ipa3 нэрселерге кез1 T y cin , колына устап керш, сатушылардан 

Абай романыныц канша данасы калганын сурады. Сатушы 

эйел аз калганын айтты. Сол кезде Мухацньщ жанымда 

турганын пайдаланып Абайдын толык жинагын сатып 

алгым кедщ. Ол жинак уйде де бар едь М енщ ойыма 

келгеш Мухан кэзшше сатып алып, кол койдырып алайын 

деген ниет. К,алтама колымды салып, карасам уш -ак сом 

uiiicri. Аузымнан калай шыкканын бшмеймш, “кап ” деппш 

еюншшен. Таяу турган Мухан маган жалт карады. 

—Нургиса, калтанда акша болмай калды-ау, в? —дед1 

кул1мс1реп. Мен ундемед1м. “Ж ок” деуге аузым бармайды. 

Уялып, кысылып калдым. Сонда Мухан: 

—П ай , осындай болар-болмас жагдайга кысылуга бола 

ма екен. Уялма, б1здщ де басымыздан еткен жагдай, —дед1 

де емиянынан кып-кызыл ею он сомдыкты алып берд1. 

Мен кассага акшасьш телеп, ютаптарды кетерш далага шыктым. 

Терт ютап колтыкта. Шыкканнан кейш: —Сенщ жольщ 

калай ед1? —дедг Мен опера театрына баратынымды айттым. 

Мухан: 

—Онда дурыс болды. Солай карай журешк, мен ауруханага 

барьш, профессор Сызгановпен кездесу1м керек efli. 

Жолымыз 6ip екен, —дедц. Содан Панфилов кешес1мен катарласа 

жогары кетершш келе жаттьщ. 

—Нургиса, “Достык жолы” балетщ, эндер1н, К,урмангазы 

оркестр1не жазган куйлерщ, поэмаларьщ ете жаксы 

дуниелер. Оны халык колдап, жогаргы орьщцар атак та бердд, 

орден де алды. М уньщ барлыгы елу сепзшш1 жылгы желтоксанда 

Москвада еткен декадада ез жемюш берд1. Оз жуperiHHiH 

калауымен жазылган туындылар гой. Сондыктан 

багасы да жогары. Ал енд1 келш тапсырмамен К,удыс eKeyiH 

опера жазгалы жатырмыз дейсщ. Муны колга алганнан кешн 

б трулерщ хак. BipaK еанде болсын, бдршшиден б1реумен 

6ipirin жазылган дуние мулде дурыс емес, —дед!. —Еюнш1- 

ден, eKeyiH ею улттьщ адамысындар. Эннщ ыргактары мен 

музыка шр1Мдерш эр улт эз девдейщце тусшед!. Сен болсан 

уйгырдьщ улттык дестур1 турмак, тш н бшмейсщ. Сейте 

тура уйгырмен 6ipirin музыка жазбаксьщ. Ал К,удыс болса 

казактьщ тарихы мен тшшен макурым. Арканьщ сазды enaepi 

32

оныц тусше де юрмейда. Осьщан келш екеущ 6ipirin жазгандарыднан 

не шыгады? Мен соган тан калып турмын. Бул — 

жылкынын кылынан ескен шылбыр мен кендф жшп 6ipiKTipin 

байлап койгандай емес пе, —деда маган карап кулшареп. 

—Менщ ойымша сенде Арканьщ эн-куйлерше ете 

жакындык бар. Онерда журегщмен тусшетш сияктысын. 

Арканьщ enaepi гажап кой. 0зщ ойьща алшы. Сонау 1925 

жылы 0Mipe К,ашаубаев Парижге барганда Арканьщ ешмен 

букш Батысты тан калдьфмап па еда. Сенщ шыгарган эндерщ 

Аркадан ескен леп тэр1здь Куйлерщ, домбыра тартысьщ да 

солай. Соньщ дшнде меш катты куантканы эн десе де болады, 

романс десе де болады, Абай сезше жазылган “Жасымда 

гылым бар деп ескермедм” деген дуниен. Сол —Абайдьщ 

интонациясы. Онда Абайдьщ журепнен шыккан эндерше 

уксайтын HipiMuep бар. К,азак турмак Москвадагы декадада 

хормен айтылганда барлык улттар риза болып, кол шапалактап 

кошаметтеген жок па еда. Не болмаса Сыдык Мухамеджановтьщ 

Абайдьщ элещне жазган эМ 

Баганадан Мухтар агасыньщ даусына уксата токтаусыз 

сейлеп отырган Нурага осы туста эннщ атын есше Tycipe 

алмай ойланып калды. Бграздан сон “...дара, дара, дара, 

дай-дай”, —деп эндете созып айтып та кердг Болмаган 

сон “Дахадан сурайык” деп дауыстап ол KiciHi шакырды. 

Елпшдей жеткен Дарига тэтем1з: “0 , “Озгеге кецш1м тоярсыц” 

романсын айтасыз ба?” деп б1рден айтып 6epin еда 

“Жарайды бара бер” деп колын 6ip сштеп, эцпмесп! epi 

карай сабактады. 

— Осы эн халык журепнен шыккан. Мукан Телебаевтын 

“Б1ржан-Сара” операсы кандай. Соны Мукан ешьаммен 

акылдаспай-ак Отан согысы журш жаткан кезде жарыкка 

шыгарган жок па едк Б1з жазушылар, композиторлар кеп 

нэрседен кур калып келе жатырмыз. Себебш ашык айта 

алмаймын. 0йткен1 заман езгеруше байланысты жагдай гой 

барлыгы да. Кдйсы 6ipiHe акыл айтып токтата аласьщ. K^sipri 

талант иелер1 кеп нэрсеш шолак ойлайды. 0 з халкынын 

муддес1н, болашагын, тарихын жете бшмеушипктен зардап 

шепп жур. Заманньщ ьщгайына жыгьшу бар, imici карсылык 

тагы бар. Соньщ кайсысы дурыс, кайсысы бурые екенще 

кездерш анык жеткЬе алмай жургендер толып жатыр. Сондыктан 

сен казак халкынын болашагын ойлай отьфып онын 

тарихы ушш, улттык дэстурд1н сакталуы ушш енбек icTeyin 

керек, —дед1 Шолак белсендалер мойныма талай рет буга- 

33

лык, салды. “Халык, жауы” деп, “Алашорданьщ куйыршыгы, 

ултшылсьщ” деп турмеге де жапты, кугын-сурпнге де ушыратты. 

Сонын барлыгы канш а ауыр тигенмен, улы Абай 

аркылы халкымыздьщ еткен ем!рш шама-шаркымша ж а 

зып шыктым. Сен жассьщ гой. Bine де бермессщ, мен сол 

киын-кыстау кезде жургешмде не Себит, не Рабит, Рабиден 

араша Tycin, маган кещп бщдарген жок,. Ешкайсысыньщ 

коргай кетуге батылы бармады. Катты капаландым. Осы 

жагдайдан кейш 6ipre ecin, бгге кайнаган жолдастарыма, 

замандастарыма, курдастарыма журепм тас боп катып калган 

сеюдда. Сол салкындык ер1мей кете ме деп ойлаймьш. Казак 

окыгандары арасындагы осындай алауыздык Секен, Бешмбет, 

1лиястарга аягында ок болып тиген жок па?! 

Сен жаксы кездестщ. Бул im iM 5e ri 6 ip сырым еда. Байкамай 

айтып калдым, кызьш кетсем керек. Bip жагынан 

сеш ц болашагьщ алда гой, Нургиса! Осыны тусш сш деп, 

сенщ ез басьщ болашакта осьшдайдан аулак болсын, ескерш 

журсш деген ниетен айттым, —деда де сагатына кез салып, 

—менщ Сызгановка K ipyre ел1 де жарты сагаттай уакытым 

бар екен, соны екеум1з ермек кьшайык, мунда отырьш, — 

деп театр жанындагы скверге келш отырды, мен де касына 

жайгастым. 

Бул кезде Мухан ецпме такырыбьш мулде баска жакка 

бурып KeTTi. Маган карап: 

—K,a3ip мынау опера театрында Кулештай болмаса да 

болашакта жольш куа алатьш гам бар? —деда сураулы жузбен. 

Мен хадарген жокпын: 

—Кулеш апаньщ орны баска гой, десе де Ka3ipri кезде 

менщ байкауымша Кулеш апаны жоктатпайтын 6ip енпл 

бар, —дедам. Муханнын ещнде куаныш пен тавдану кершш 

турды. 

—К1мд1 айтып турсьщ? —дед1. 

— Булбул енш1м!з Биб1гул Телегенова бар гой ага, — 

дедам. 

— О, пеш! Айтпакшы, Бибйул бар екен гой, — деп, 

куанышын бщдаре жымиды. —Айтканьщ дурыс, Бибиулден 

болашакта улкен дуние кутуге болады. К,удай берген таланттьщ 

аркасында Кулеш апан 24 жасында Неждановамен 6ip 

кунде Совет одагыньщ халык арти а болып ед1. 

Бибигулде 6miM де, талант та бар. Улкен енер neci болатынына 

сенемш. Тек кана енд1 сендер кез кырларынды сальш, 

Бибггулдш, айтуына лайык жаксы ен ж^зуга тырысьщ- 

34

дар. Алябьевтщ “Булбулы” сиякты, Вердидщ операдагы ариялары 

сиякты кулакка жагымды, даусына ынгайлы халык 

колдайтын дуние жазуларын керек. Ал сол дуниеш куйкылжыта 

шыркау Биб1гулдщ колынан келед1, —дёШ де, —ал 

енда мен барайын, —деп орнынан тура бердь 

—Сен бшмейсщ гой Сызганов деген шатак адам, - деп 

кулда! — К,азакстандагы ен куши хируг. Ал жаксы, аман 

бол, шырагым. Тшектес аганнын айткандарын ескере жуpepcin, 

~ дед! де, кош айтысып кётш калды. 

Мен театр касында кала бердам. Агамньщ энлмесш уйып 

тындай отырьш, едет сатып алган ютаптарыма кол койдырьш 

алуды да умытыппын. Ертещне жумыстан шыгып, Мухан 

уйше телефон соктым. B ip ейел даусы “Мухан уйде жумыс 

icTen жатыр” —дёда. Трубканы койдым да, Муханньщ Ka3ipri 

музей-уйшё бардым. Онда бупнп Толебаев Kemeci Абай 

атында ijp гой. Келсем Мухан аулада тур екен. 

—Э, Нургиса, аман ба, —деп кецшдене карсы алды. 

Мен селем1мд16epin жатырмын. 

— Мына аулада таза ауада тура турайык, кел отыр, — 

деген сон. отырдым. Маган карады да: 

—Bip шаруамен келдщ гой, —деда. Мен ундемей калтамнан 

20 сомды алдым да: 

—Кешеп акшаны беруге кеддам, —дедами —Еюншщен 

ютаптарьщызга кол койдыртып алайын деген ниетте едам. 

Эщтмендзге уйыганым сонша, кеше умытып KeTinniH. Соган 

кай KyHi келсем болады, —дедам. 

—Эй, Нургиса, —дед1 ол Kici жайбаракат кана. —Мен 

берген eici он сомдыкка 6ip карап алып. —К,ол койылады 

гой, оган асыкпа. Мен саган 6ip кызык §нгШе айтайын, — 

деда де, Ka3ip келем деп уйге Kipin Kerri. Селден кейш кайта 

шыкты. Крлында юшкене ютапшасы. —К,ызык болганда, 

—дед} отырып жатып, сенщ мына 20 сомын MeHi тан 

калдырып тур. Ойткеш кеше сен карыз сураган жоксын, 

мен ез1М бёрдам: Ал енда мына ютапшада карыз сурап алган 

адамдардын кай KyHi, канша алганы, аттарына дейш жазулы. 

Солар торт-бес жыл болды, йшнде жуздеп, мындап алганы 

да бар. 0fli кунге кайтарар ниеттер1жок. Сол карыз алган 

адамдармен кунде болмаса да желс1не 6ip рет кездес4п турамыз. 

Менщ тан калатыным карыз акшаны кайтару ойларьша 

Kipin те шыкпайды. “Эй, ана жылы алган менщ карызымды 

кашан бересщ?” дегенге мен уяламын. Менщше, соларда еш 

уят жок кой деймш, —деда: —Дуниеде карыз алган деген, 

35

алган сон оны кайтармау деген адамдыкка да, арга да жатпайтын 

нерсе. Сен кеше гана 20 сом алып, бупн экеп 6epin 

отырсын. Бул ардын тазалыгы, —деп ризалык бщщрдк Сосын: 

—Байкал отырмын, сен де Абайды катты сыйлап, жаксы 

кореш екенс1ц, —дед! коштасып жатып. 

—Сонымен 6opiH койып, кайтадан Мухана кайырылар 

TypiMi3 бар, —дейш Нурага кулш арей туеш. “Отырар сазы” 

оркестршдеп uieKiprrepi Жалгасбек Бегендисов пен Самат 

Мэл1мбай келш жумыс жайында жарты сагаттай отырып, 

акылдасып кеткен соц. 

—Содан кешн Мухтар агамен шешшш 6ip ецпмелеске- 

HiMi3 1961 жылгы ceyip айыныц ортасы еда. Оган себеп болган 

жагдай да ез алдына белек 6ip эцпме. 

... Ол 6ip умытылмайтын окдга гой. Сол жылы кектемде 

опера театрында “Ер Таргын” операсы койылды. Соган 

дирижерлж етш турганмьш. Операньщ ец аягында Таргынныц 

сахнага тагы шыгатын жер1 бар. Сол туста симфониялык 

оркестр Ер Таргынныц сахнага шыгар алдында шырката ойнайды 

да, музыканы улкен аккордпен аяктайды. Тым катты 

бершш кетсем керек. Музыка шыркау шегше жеткен 

кезде менщ аузымнан да, кулагымнан да кара кан ыткып 

Kerri. BipaK оган караган жокпын. Опера музыкасын аягына 

дейш бтрщ м . Бггкен соц-ак б1рден eciM ауьш, кулап кальтпын. 

Елдщ 6epi дурлЬсп де калды. Сол канныц орны, - деда 

Нурага. — “Ер Таргын” операсыныц партитурасында осы 

кунге дейш бар. Мен болсам, сол жагдайдан кешн колаягым 

тырысып, ауруханага тустщ. Ол кезде бас дэрйгер 

Ярасов деген Kici, хирургия бeлiмiн баскаратын Н.Ращектаев, 

хирург Мухтар Элиев. Сонымен 6ip айдан соц, ею колтыгымда 

ею балдак, ceyipflin 17-ci куш палатага ауыстым. 

Мен жаткан палатага таяу Мухтар Омарханулы да жатыр 

екен. Менщ палатага шыкканымды ест1ген Мухац жанында 

К,анабек, К,алибек, тагы баска менен улкен адамдармен 6ipre 

палатага келш хал-жагдайымды сурап, 6ipa3 отырып эцпмелесгп, 

Te3ipeK Teyip болып кету1ме тшекгерш бищрдь Содан 

ол Юсшер кунде келетш болды. Б1здщ хирургия бел1м1 алдында 

жайлы 6ip улкен орындык бар. Ym-терт куннен кешн 

сол орындыкка акырындап ею балдакпен барып, дем алып 

отыр ед1м. Мухац жаныма жалгыз e3i келш, хашмш сурады. 

Содан эцг1меге Kipicin кетйк. MeHiH кекей1мде Мухаца коятын 

сурактарым бар еда. Оцашаны пайдаланып, соны айткым 

келда. 

36

— Муха, — Дёдш, — менщ 6ip тан калатыным “Абай 

жолы'’ романында Абай Эйгер1мнен урпак кормеген сиякты. 

Сол Kici турасында айтынызшы. Эйгер1мнен урпак калган 

ба еда? —дед!м. 

—Пел!, —Дед! Мухан таныркап. —Эйгер1мнен урпак 

жок деп и м айтып жур. Эйгер1мнен туган Абайдьщ Исраил, 

Михал, Турагул деген балалары болган. Турагулды 1932 

жылы “Алашорда K eceM i, халык жауы” деп атып жаберген. 

К,алгандарынын да жагдайы мез болган жок. Турагул аса 

6uiiMai, акылды, улкен акын болган. Онын Алашордамен 

катысы бары рас еда Ал ещц романда жок дейтш еёбёШм 

бар, ейткёш менщ MinaeTiM, Абайдьщ шын дуниедеп алып 

тулгасьш романда корсету болатын болса, екшип сол замандагы 

казак халкыньщ м уддеа мен беййёёш дэл айшыктау 

керек болды. Абайдьщ алган эйелдершщ бэрш романга санап 

жазар болсам, онда Абай образы улкен денгейге жетпесш 

тусшесщ гой, —дедь —Онда менщ жагдайым калай болады. 

Ултшыл, алашордашыл деген энпме тарап кетпей ме? Сондыктан 

да Абайдьщ Эйгёршйен туган балаларын айтпауыма 

тура келген, —дед1. 

Муханнан сол жолы будан да езге коп кунды дуниелер 

ecTip ме ёдйй; Эттен, ол кезде тагы да элдене айтуга 

октала берген М уханнын соз1н белш , MeHi дэряерлердщ 

шакыртып алып KeTKeHi. Кейш де талай жуздесш ЖYpгeнiм1збен 

сол такырыпка кайта оралудьщ еш ыцгайы келе 

коймады. 

Сол сэу1р айыньщтагы 6ip куш Муханмен бгрнёще Kici 

аурухана ауласындагы орындыкта энпмелесш отыр едйс, 

хирург Сызганов келш. Менщ 6ipiraui KepyiM. Boimian, денель 

сулу адам екен. М \гхтар ага eKeyi калжындасып с©йлесед1. 

Сызганов Мухана карап турды-дагы: 

—Мухтар Омарханович, —деда —Ci3 менщ айтканыма 

конЬцз, операция оз колымыздан да кёлед1: СвдЩ шиндздёп 

жалгыз “полифтГ езшиз де аламыз. Москвага барсаныз ciafli 

коптан 6ipi деп карайды, соган оюнем. 

—ПэлК сен де кызык екенсщ, Москванын аты Москва 

гой. Онын жош болек. Мамырдьщ 0eci KyHi буйырса жуpeMiH. 

Ci3 бекер карсы боласыз, —деда муны еепген Мухан 

Алматьша операция жасатуга ыкыласы жоктыгын анык ангартып. 

Сонымен, сэл кешшрек MeHi де Москвага емделуге ж1- 

берд!. Кайран, Мухац, сол Москвада 1961 жылы маусымныц 

37

27-ci кун] жасалган операция устшде уш сагатка деп бершген 

наркоздыц жетпей калуынан кайтыс болып кета гой. Соны 

еспгенде б1ршама Toyip болып калган мен ауруханада жата 

алмадым. Дереу дэрггерлерден Алматыга кайтуга руксат сурадым. 

Ертещне жшттер келш меш машинамен аэропортка 

шыгарып салды. Онда самолетке кырык шакты адам гана 

сыяды. O ih ey ip , Орал, Актебе, К,останай, Акмола, Караганды, 

Балкаш аркылы Алматыга кеп кондык - 18 сагаттай уштык. 

Мухацныц денесш 30-ы куш жетю зт, ертеанде опера-балет 

театрынан шыгарып салдык. Мухтар ага, Кулэш апам, Мукан 

ага, К,аныш ага барлыгы кала шетшдеп зиратта, 6 ip 

жерде жерленген. 

Сейтш, содан 6epi Мухтардай агамыздыц келецкесше 

де зар болып калдык. Топырагы торка болсын! Ондай ага 

туа ма, жок па? —деш Нурага кез1 жасаурап. —Бул 6ip еске 

тускен соц айтылган эцпме гой, кушм. Кулэш, Мукан, 

Каныш, Мухацдар енд1 eMipre кайдан келсш, —деп мойнына 

uiin отырган орамалымен кезш cypTTi. —Сен темеюш неге 

тарта беред1 деп ойлайсыц? Оларды еске алып, ойласам у 

шлам келед1, —деп, жас балага уксай иеп кемсецдеп сезш 

аяктады. 

АБАЙ - ¥ЛЫ YCTA3 

Нурагацныц кецш нен шыкпайтыны, ез1 эцг1мес1 арасьшда 

жш ренйп 6irmipin отыратыны —едебиеттеп аударма 

жайы еда. 

— К азакша жазьшган романдарды орысша аударганда 

ешкашан ана тшщцей болмайды, —деген еда б1рде. —Ойткеш 

кебше-кеп аудармашы казакша д у н и ет орысша тусшед1. 

Мысалы, Олжастьщ жазган дуниес1 казакша аударылган екен. 

Ол —орысша TyciHin жазьшган дуние. Ал казакшасында 

Олжастьщ ой-дуниес1 жутац. Нагыз Олжас жок. 

Аударманы Абайдан уйрену керек, —деген сосын ойлана 

отырып. —Улы ойшылдан алатын енеге кеп. Мысалы, Абай 

атамыздыц “Татьянага хаты” бар гой. Бул казакша. Енда 

Пушкиннщ жазганын карацыз. EKeyi ею белек дуние. Угымдары 

б1рдей болганымен —Абайдыц “Татьянасы” казакша 

калпында кеп жогары. TyciHin —Татьяна казак кызы сиякты. 

Абай улылыгы сонда! 

Жалгыз гана елец емес, Абайдыц энш тындап кервдз. 

0Hfli казактьщ халык эшмен 6ipre жацаша эуенд1 келпре 

38

отырып, ею елге де тусшнсп, ею елдщ де журегще жакын 

к,ылып шыгарган. Бул —улы Абайдьщ еюнхш касиетк 

Щзде реформа жасаушылар коп. BipaK каны мен 

журепнде жаткан улттык дзетурд1 сактамаушылык эн 

дуниесш бузуга алып келш согуда. Сондыктан да Ka3ipri 

композитормын деп жургендердщ ен eyeni халык композиторларынын 

шыгармаларын, эндердщ, куйлердщ шыгу тарихын 

6myi —басты Mi идет. К,азакка кудайдын e3i сыйлаган 

эн дуниесд бар. Осы казынаны сактау бэрдшдан; парызымыз. 

К,азактын OHepi мен эдебиетше араласып журген каз1рп 

жастар. Абай атамыздьщ “Э ти суйсен, менше суй” дегенш 

“Неге айтты екен?” деп есте устай журсе, жолдары он болар 

ед1 гой... 

ШАШУБАЙДЫ ЕСКЕ АЛ РАНДА 

Нурага 1997 жылгы желтоксан айында аяк астынан катты 

сыркаттанган. Сол уакытга кецш н сурай барганымызда 

“Шаршап каларсыз Нурага” деген карсылыгымызга карамай 

“Огкен-кеткенш еске TycipceM кайта бойым жещлдеп кдлады” 

деп ецпме тиепн ерюн агытатын. К,ус жастыкка арка суйей, 

аурухана Toceri уетшде. отырып кокейде жаткан сан килы 

ойларын ортага салады. Ондай сэттерде коюрек сырылдап, 

eHTirin отырганын елен кылмайды. К,айта 6i3aiH кедцщрзге 

карап, энпме арасында калжьщ айтып, KVMiaipin отыруды 

кеп ойлайтынын байкаймыз. Сол кездер! белгш1 спорт журналис1 

К,ьщырбек Рысбекулы екеущз 6ip барганымызда ез 

едщушен эрштес агамызды ала бардык- Нурагамен амандык-саулык 

сураскан сон. “Журналист iHiHi3. Кензяйцзда 

сурай келген 6eTi гой” деп ол агамызды да таныстырып 

eTTiK. Нурага бар ыкыласымен алгысын айтты. Ол жолы да 

кеп эцпмелердщ куэа болдык. К,урмангазы opKecTpiHin 

кептеген кемшипгш кынжыла айтып отырган еда Телефон 

шырылдап Нурага кёдвд хощ кезщдеп эдетшше: 

—K,a3ip айналайындар, —деп алып, трубканы кетерд!. 

Сез ьщгайына Караганда Нурагамен тустас агаларымыздьщ 

6ipi. EMiH-жаркьш ceйлeciп жатыр. Bip кезде cipe, ар 

жактан “Жаньщызда б1реуле,р бар ма?” деп сураса керек. 

Нурага: 

—Е, неге жалгыз болайын. Бар гой, бар. Элпнде журналист 

балаларым келш, —деп К,ыдырбек екеум1здщ аты- 

39

мызды атады. С осы н тердеп толы кш а денел1, калы н буйра 

шаш ын бастыра кара кунды з 6epiK киген, мойны на калы н 

туб1т бокебай таккан, кап-кара былгары куртканьщ ещ рш ен 

ак ж ейде-галустш ж аркырап отырган элп эритгес агамызга 

карап ждберш: 

— Эй, сен осы Алтайдьщ а к тес, кара аю ы н керш пе 

едщ , ~ деп сурады ар жактагы ю сщ ен. Ол бш ем ш десе 

керек. 

— Бш сец тура сол ак теста кара аю дын ересек конж ы - 

гындай тагы 6ip ж т т отыр мунда. Атын умытып калдым. 

Ал, баска сурайтынын болмаса, десбидение, — деп трубканы 

уясына тастай салды. Сыркаты сонша мендеп отырган KiciHiH 

табан астынан сондай тапкы рлы кпен дел айткан тецеуш е 

калайш а кулмесс!з. К,алайша тан калм ассы з. Ж ене арты н- 

ш а-ак елпнде айтып отырган эн п м есш тура сол узшген 

тусынан шш алып жалгастыра беретш ш кай тераз. 

Нурага ж уреп ете н эзж . С ей тш кудщ рш отырып та, 

елдеб1р сагыны ш ты cerrepfli еске алса бмрден босап, аялы 

жанары жаска толып, кемсендейщ. 

Ырде жыр жампозы Ж амбыл атасы туралы айтып оты 

рып, бала кезш де атакты Ш аш убайды кергенш , 6ipHeme 

мерте уйлершде болган кездерш ецимелегена бар. 

—Ж амбыл атам б1здщ уйде турган жылдары акы н Ш а- 

шубай элденеше келген. Бес-алты жасар кез1м. Алдьшан кулдырандай 

ж уй рш ш ыгатынмын. MeHi кергеннен: 

— Ой, Т ок-Т укатай айналайы н, кел-кел, келе гой, — 

деп елжзрей сейлеп, т ж кетерш алып тебем нен ш екер еш. 

Жерге Tycipin, басымнан сипайтын. Э кемнщ ем1рден еткен 

шагы гой. Бала да болсам шын ыкыласпен айтылган сездер, 

кам кор алакан табын ce3iHin, 6ip к етер ш п калатынмын. 

Ш ашубай тек акьш , э н и гана ма? Ш ашубай нагыз бесаспап 

дарын Heci емес пе. 0MipiHiH сонгы жылдарьшда, ягни, 

жетп1стен аскан шал кезшш, ез1нде жас ж!пттер жасай алмайтын 

внерд1 керсете бшген Kici. 

Согыстан кеш нп жылдар. М ына Баканас жактан Алматыга 

келмек болып жолга ш ы ккан гой. К елж тщ сирек Ke3i. 

Келе жаткан алгаш кы машинага кол кетерсе токтамай ©Tin 

кетш й. 

—Кап! —деп санын соккан Ш ашубай келес1 машинаньщ 

карасы KopiHiciMeH жалма-жан кара ж олдьщ ш етш де ею 

колы мен т ж кетерш е тебес1мен ш анш ылы п, 6ip аягын Tin- 

TiK устап, ею нш ю ш тынымсыз булгап тура капты. Аксакал 

40

KiciHiu мына кылыгына ан-тан болган журпзуии эзшен-ез! 

токтаса керек. 

Ал, Шашубайдьщ эн айтып отыргандагы epTicTiri Tinri 

сумдык. 03reci езге, ол эн салганда кйш отырган оюлы 

такиясынын такыр тэбесшде 6ip калыппен айналып журетшш 

бала кез1мде сан корд1м. Ражап. Еш кимылсыз отырып-ак 

басындагы такиясын калай айналдыратынына журттын 6opi 

ан-тач калатын. 

Шашубай 9Hnepi кандай еда?! Мына 6ip эш ше? “Та-тата-та-та!” 

Айга жуык кос Ti3eci бастырмай койган, аурухана 

тосегшде ещаштеу кальшта отырган Нурага бойына 6ip тын 

куш куйылгандай, тап осы казцэ TiK турып журе бёретшдей 

кенет куаттанып к е т т , элдеб1р эуе щи кеудесш кере шалкайган 

куш “Та-та-та-сына” салып айта жонелгеш. Жуз; эпсэтге 

нурланып шыга кедда. 1ле он колы коз шеспес шапшандыкпен 

эдем1 6ip ёрнекп кимылдар жасап Ж1берда 

—MiHe, осы энда, —деп жузш 6i3re бурганда жанары 

жаска толып тур екен. —K,a3ip айтатын энгш жок. Атакты 

“Ак кайын” гой бул. Жалгыз-ак Жэшбектен естшм. ©згелер 

бул энд1 ондай келкгпрт сала алмайды. Казактьщ классикалы 

к 6ip эн! кальш барады. 

Нурага тамагына эксЬс тыгылып, жанарынан молт-молт 

еткен 6ipep тамшы жас узш п TycTi. Босансыганына б1зден 

ынгайсызданды ма, жалма-жан кол орамалын алмакка калтасын 

карманып, жу#н кырын бурып экетп. 

ЭМ1РЕ 

—BMipe —энш тердщ эулиеа, —деп бастады Нурага 

эйгш Кашаубаев туралы энпмесш. —Бул агамыз XX гасырдын 

басындагы казактан шыккан улкен дарын neci, халкымыздын 

классик эгашсь 0м1рен1н “Агаш аякты”, Сепз cepiHiH 

энш шыркаганын кергем. Бала да болсам еймде. Б1здщ уйде 

болганы бар. 0Mipe даусы Ka3ip ешюмде жок. Сондыктан 

одан асатын энипж де таба алмайсыц. Жэшбек Кэрменов, 

Кайрат Байбосынов, Бекболат Тшеухановтардьщ ж в т болек. 

Бекболаттын болашагы улкен. Ол ■*- нагыз фольклоршы, 

этнограф. 

0Mipe эн айтканда иеп майысып, мойнымен тутасып 

кетед» екен. Ерекшелш де содан шыгар. Тарихта енда кайтып 

келмейтш казак халкынын cyftixri eHiuici... Эм1ренщ арка- 

41

сында Естайдьщ, Эсеттщ, Б1ржанныд, Акан сершщ, Абайдьщ 

халык, эндершщ каншасы болашак урпак, уишн тарихта 

калды. 0Mipe дауысындай дауыс, ол сиякты эннщ epiH 

келй рт, ернепн кшем токыгандай кылып, imici сырын журектен 

шыккан дауысымен куйкылжытып айткан эшшш 

осы кунге дейш кездеспрген жокпын. Эм1ре агамыздьщ 

мшез-кулкында улкен сабырлылык бар едь Адамгершшк 

касиеп мол ерекше аруакты адам болатын. 

Эм1ренщ ем1рде корген кызыгы кеп, тарткан азабы 

да аз емес. 1925 жылы маусымда Париж каласында еткен 

дуниеж узш к кермесше Кедес одагыныд атагы шыккан 

енер шеберлер1мен 6ipre катыскан Эм1ренщ б1рнеше enaepi 

сол жолы осы елдщ этнографиялык кабинетшде жазылган 

дейдь ЦПркш, 1здеушю1 табылып, сол ендерда 6ip тыдцасам 

гой. 

0Mipe аскак эншшшмен 1927 жылы Германияныд 

Франкфурт каласындагы Букшдуниежузшк музыка кермесше 

де шакырылган. Шет елге кеп шыкканы акырында 

0м1ренщ басына беле болып жабысты емес пе? Кешннен 

Францияга барганында атакты Мустафа Ш окай жасырын 

турде 0м1реш арнайы конакка шакъфьш, енш тыддаса керек. 

Осы жагдайды кешн кедес тыдшылары 6uiin койьш, 0MipeHi 

катты кудалаган. Саяси сешмаз адам деп танылып, жауапка 

тартьшган 0Mipere НКВД жендеттершщ керсетпеген азабы 

жок кершедк Жакын адамдарыньщ б1разына ез аузымен 

айтыпты. Сейтш журген кундергнщ б1ршде мына “Тастак” 

мадайындагы 6ip уйде конакта отьфганда тузге шыгып кетш, 

белпс1з 6ip жагдайда кайтыс болган. “Журектен кеткен” 

дейд1 кез1 кергендер. Тап басып еш им де айта алмайды. 

0Mipe атакты Майрамен, Естаймен, К,алимен улкен сыйластыкта 

болган адам. Оныд енш ш к мектеб1 —ерекше умытылмайтын 

улкен дуние ед1. 

Агамыздьщ артында калган кеп еншшер 0Mipere елйстеййн 

ед1. Мысалы, К,азакстан халык epTici Ж устбек Елебеков 

0Mipe агамыздьщ енерш аузынан тастамайтын жэне 

“0Mipe былай айтушы ед1” —деп эдпмелеп алып, шыркай 

кететш. 03i керемет энип бола тура 0Mipe агасын улы тутып, 

эркашан да эн айтканда есше альш, едщ де, сездд де 0м1реден 

бастайтын. Сол Жусшбектщ айтуьша Караганда 1920 жылдары 

Затеевич Москвадан К,азакстанга келш, ел аралап казак энкуйлерш 

жинап жургенде кеп эндерда 0м1реден алып, нотага 

Tycipinri. К,азакстанньщ халык эрткл К,али Байжанов та 0Mipe 

42

енерщ ыкыласпен еске алатын. Щр тутып, катты сыйлайтын. 

Энпмелерш талай естщж. Жусекен де, К,али да 0M ipe, 

Майра, Кдлибек Куанышбаев барлыгы Кджымуканмен дос 

болганын, К,оянды, К,аркаралы тагы баска жерменкелерде 

6ipre енер керсеткенш жырдай кылып айтушы едь Академик 

Ахмет ага Жубанов Жусшбекп ете катты сыйлап етп. 

Жусшбек агамен екеумй К,азак Мемлекеттж филармониясында 

6ipre кызмет ютедж. Жусшбек аганын мщез! кызык 

еда. Меш жаксы кергеш сол —кездесе калсак, бас салып 

кушактап кулагымнан кырши тютеп, жанымды кез1ме керсететш. 

Эй, аруагыннан айналайын, агам-ай! 

Осыны айткан Нурага кулшсарей сел ойланып отырды 

да “Осы мен саган сырнайды керсетш пе едам?” деп сурады. 

—Керген жокпын. 

—Онда 6epi жур, —деп туша конак белмесше бастай 

берда. 

—Мше, —деда устел устщде турган, 6ip жак былгары 

кулагы узигген есюлеу шагын сырнайды аялай сипап турып. 

—Шешем Саликадан калган кез. Апам маркум осы сырнаймен 

елен айтатын, ел жаксы суйш тындайтын ёйш болатьш. 

Ол Kici —Нартайды, Шашубайды куана карсы алатын ед1. 

Ce6e6i, eKeyi де еленд1 сырнаймен суйемелдейтш. Оларды 

менщ шешем еле-елгенше курметтеп етп. Сол Шашубай, 

Нартай устаган сырнай осы. Эда кунге сактаулы тур. Андасанда 

онаша кезде колыма устап, жайлап тартсам кез алдыма 

анам Салика, 9Mipe, Шашубай, Нартай катар турып эн 

салгандай куй кешемш. Жастай енерге жуык болуыма сол 

ен сацлактарыньщ шапагаты тиген болар деп коямын iiirreft 

осы KyHi. ЕШркш, Арканьщ энгне не жетсш. Сол Б1ржан, 

Акан cepi, Балуан Шолак, Естай, Эсет, Эшре салган эндердщ 

эркайсысы 6ip-6ip ария емес пе?! Мысалы, Эм1ренщ “Агаш 

аягы” кандай. Естайдын “К,орланы” ше. Не болмаса Шашубайдын 

“Аккайын” эн й Ka3ip KiM айта алады? 0згелер1 бул 

энда Шашубайдай сала алмайды, —дегенда Нурага еюншпен 

айтты. 

—MeHiHTaH калатыным, осы XX гасырда менен улкенюш1с1, 

катарласы бар —6ip композитордын осындай эн жазганын 

ecTireH жокпын. Мукан ага жешнде неге коп айта 

береда гой дейсщ MeHi. Онын улылыгы —“Б1ржан-Сара” 

операсьш жазганында. Оньщ керемет боп шыгуы —Арканьщ 

маржандай ендерш шебер колдана бшшуде. “Б1ржан-Сара” 

сондыктан да тендессо. 

43

Коп композиторлар соны ескермейдг Кейде ойлаймын, 

ecKeprici келмейдЬау деп. Композитор Е.Брусиловский 

“Кыз-Ж]бек”, “Ер-Таргын”, “Жалбырды” жазганда тек кана 

казак ондерш пайдаланган. Сондыктан бул шыгарма Брусиловскийдта 

емес —муны батыстьщ терминологиясымен айтканда 

“оронжировка” дейш. Демек, эн-куйлерда ондеп, сол 

калпында Tycipe салган. Оны кейш Е. Брусиловский езш щ 

жазган ютабында мойьшдады. BipaK ол кезде опера жазатын 

казак композиторлары жок болатын. Сондыктан оган кшэ 

кою кате. Айтайын деп отырганым, 6{здщ музыкатанушыларга 

казак халкынын тарихы мен дестурщ, ана тип мен 

oMipiH жаксы 6wyi жене де соньщ барлыгын казакша туеiне 

6uiyi керек. 

Казак халкы аман болса, Эмареден де асатын emiii тудырар. 

BipaK XX гасырдагы еншшердщ еулиеа 0Mipe больш 

кала береди —деп Нурага сез сонында сук саусагын безеп 

койды. 

ТАБИЕАТТЫ СУЙЕТ1Н ЖУРЕГ1МЕН 

У стазы Мукан Телебаев жайлы енпме бастаганда Нурага 

жайнап сала бередг 

—Мукан Телебаев улы композитор, —дед1 нык дауыспен. 

—Мукан казактьщ гана мандайына бпкен ipi дарын 

neci. Bip гана “Б1ржан-Сара” операсыньщ ез! неге турады. 

Мукан Телебаев —профессионалды композициядагы 6ipmmi 

тулга. Осы саладагы б!здщ атамыз. Эттен сонгы кезде eciMi 

тым сирек аталатын болып барады... 

Нурага улы композитор енбепшц еленбей жургенше 

кынжылыс бщд1рда. 

—Мукан ага, Ахмет Жубановтан кейшп енер елемшдеп 

тел1мгерш гой. К анша уакыт eiri. BipaK ол KiciHi алгаш 

KepreHiM KyHi кеше сиякты. 

Кырык 6ipiHmi жылдын дел осындай караша айы болатын. 

Онда Жамбыл атындагы филормония Пушкин Keuieci, 

кырык 6eciHmi уйде. Осы филормониядагы К\'Рмангазы 

атындагы оркестрдщ; мушёамщ. Оркестрдщ керкемдж же- 

Teionici —ettruii Ахмет Жубанов. Дэл бупнгщей жауынды 

кун ед1. - > . . 'О -; 

Нурага сол кез терезеге назар салды. Сыртта карашаньщ 

кары кыламыктап турган. Коныр дауыска KYмбipлeп турган 

кен кабинета б!ршама уакыт унсидак жайлады. Осы сет 

44

Нураганьщ кез алдынан сонау елу алты жыл бурынгы умыгылмас 

кершктердщ келбеп етш жатканына шубем болмады. 

K,a3ip сол кундер окигасын буге-лшесше дейш калдырмай, 

эр еезше эр бере отырып айта бастайды. Нурага зердесщщ 

куш тшпне тандану бекер. Тек суйсшу керек. 

— Ахан филармонияга кара торы, дембелше, мойылдай 

кара шашын артка кайырган келбетп ж]пт epTin кедц1, — 

деда аз унаэдактен сод энпмесш жалгап. —Ол —композитор 

Мукан Телебаев ер. Согыс басталып кетуше байланысты 

Москва консерваториясындагы окуынан 6i3re жЩ ерлйт. 

Содан ол оркестрге дирижер болып тагайындалды. 

Сонынан Ахан Муканга оркестрдщ белд1 мушелерд — 

Латиф Хамидида, Кдли Жантшеуовты, Жаппас Кдламбаевты, 

Л укпан Мухитовты, меш жэне езге де жшттерда таныстырды. 

Жуз1 шырайлы, KiM-KiMfli де iui тартып туратын Мукан 

агамен таныс-бипс1м1з сол куннен басталды. Сол куш мен 

Муханды Алматыга келу1мен куттыктап, артынша уйге 

конакка шакырдым. Кдрсы болган жок. К,арапайым, касией 

мол, Kkuineftui жан еда гой. Аккещлдшт, адамгершшт кандай! 

Композиторлыгымен коса керемет эний. Bcipece, Арка 

эндерш тамылжыта шыркаганда тындаушылары уйып калатын. 

Мукан ага анам Саликага катты унады. Анам Муканды 

6ip кергеннен туган баласындай жакын тартып, кейшнен 

аз кун уйге келмей кетсе аландап, шдёи отыратын. р з де 

агалы-шщей болдык. 

К,ырык алтыншы жылы ага Москвадагы окуын кайта 

жалгастырды. Согыстан сонгы киыншылык уакыт кой. Апам 

сонда да ауылдан келген аздаган сур ет, курт, майын, койдын 

карнына тыкпаштап жинап, Москвага жш ж1берш жататын. 

Bip кызыгы, кейш сол Москвада мен окып жургенде де 

апам “посылканы” маган емес, сол KiciHiH атына салушы 

еда. Iminae мшдетп турде бетелкеге салынган насыбай журеда1 

Мукан баласынын ейшш1 гой. 

Мукан ага Алматыга келсе, б1рден Шздщ уйге тусепн. 

KjbipwK сепздщ жаз айында келген1нде жумыстарымды катты 

кадагалап, 6ipa3 кун касымда болды. Консерваторияда журсем 

де ол кезде 6ip жагынан Чайковский атындагы музыка 

училшцеанде улт аспаптары пэшнен сабак беремш: Сол сабактарга 

катысты. Сондагы бар максаты —MeHi Москва консерваториясында 

окыту екен. Ол ойын сонынан биадрдг 

Мен болсам, жагдайдын киындыгын, каржыньщ тапшылыгын 

айта бастап едам Мукан ага: 

45

—Тук те емес. Табамыз. Тек сен о куга келсен болды, — 

деп колын 6 ip -a K сштедк Содан кеп кешзкпей аганьщ бастауымен 

шагын топ болып “гастрольге” шыгып кетпк. Б1рeKeyiH 

умытьпшын. Композитор Бекен Жылысбаевтын, баяншы 

Константин Ашлаковтын болганы еымде. Сонау отыз 

бесшип жылдары М укан Телебаевтьщ “Ж умысшы жас” театрын 

уйымдастырган “БерМ тебе” ауданына, 63i ecemui болып 

ютеген “У лп” колхозына концерт койы п кайттык. М у 

кан аганьщ азаматгыгын содан байкацыз. Сол сапарда тускен 

каржьщан езгелерге -mien улесш берщ де, калган отыз алты 

мыц сомнан езше 6ip тиын алмастан, туп-тугел менщ атымнан 

кассага салып койды. Ол кезде келйс Tepeci “Победа” 

16 мыц сом туратын. Ойлап карацыз, М укан аганьщ мэртпл 

осьшдай ед1. Маган “К елеа жылы кайтсец де кел. Консерваторияга 

туссец, акдпадан тарыктырмаймын. Осы каржыныц 

©3i талайга жетедГ’ деп ©3i Москвага аттанып кета. Сейтш, 

кам кор аганьщ кем еп аркасында мен кы ры к тогызыншы 

жылы консерваторияга окуга туспм. Bip маган гана емес ол 

Kici енер жолын жаца бастаган кеп жастарга колынан келген 

кемегш уйш -тегш 6 ip -a K жасайтын... 

—Айта берсе, еске тусе береда. М укан ага туралы талай 

тацга жететш ецпме бар, дедо Нурагам осы ту ста. —Оларга 

Ke3i кел се орала жатармыз. 03ipre М укан аганьщ басынан 

еткен мына 6ip окиганы айтып берешн. 

Озшщ айтуьшша М укан Телебаев ецбек жолын есеппйл1ктен 

(бухгалтер.Т.Ж.) бастапты. Эуел! “У л п ” ауьшында, 

одан “Берштебеде” 6ipep жыл бухгалтер больш icren, мойнына 

акдна мййп, ici сотка тусуге айналганда М ухац 6ip тунде 

“Алматы кайдасыц” деп тартьш отырган гой. Содан Алматыда 

турактаган. BipaK, eHepi тасыган, тула бойы тунган дарьш 

жай журе ме? Ж езтандай он ш ш п м ен аз уакытта-ак e3i 

журген ортасында танылып калады. Багын жандырган да 

сол э н ш ш п . Б1рде Алматыда еткен ауыл енерпаздарьшыц 

улкен байкауына катысып, ен салудан бас жудце Hi талассыз 

алыпты. Байкауды уйымдастырушылар М уканны ц куш п 

даусына, орьщдаушьшыгына катты кызыгып, оган осы енер 

соцына тусуге кецес 6ep in , жердем жасаса керек. Акыры 

М укан журттан аскан ен ш ш к eHepi аркасында 1936 жылы 

Москва консерваториясы жанындагы казак студиясьшан 6ipак 

ш ы ккан гой. Ол жакта профессор Р.Глиэрден окиды. 

Мше, ейгип композитор eMip жольшда осьшдай сокдактардан 

46

еткен. Бул окиганы кеншп сэттер1нде еШ куле отырып жш 

айтушы едь 

Мукан аганын алгашкы эндер1 “BeciK жыры”, “Кестел1 

орамал”, “Кут меш, кут”, “Жылкышы”, “Ак макта” сеюдш 

эндер1 гой. Онын “Акмарал, сулу, еркем-айы” менл елмейтш 

туынды. Сандаган халык вндёрш жарыкка шыгарды. Султанмахмуттын 

“Кеп журд1м” елещне романс, “Амудария 

туралы балладаны” жазды. B ipaK , Мукан творчествосынын 

шыны опера гой! 

Арага кеп жылдар салып ага Москва консерваториясын 

1953 жылы аяктады. Аганын мынандай 6ip кызыгы бар. 

Мукан аганын мемлекетпк емтихан тапсыратынын еспген 

сондагы кыз-ж тттер 6ipiMi3 калмастан бардык- Кудыс 

Кожамияров, Еаазиз Дугашев, JI. Афанасьев, мен —консерватория 

студентгер1мЬ. Музыкалык училищеде окитьш Разиза 

Жубанова, Айгул Вайкадамова жене баскалар бар. Bip жаксысы, 

онда студенттердщ мемлекеттж емтиханга катысуына 

руксат беретш. Емтихан консерваториясынын кши залында 

eTTi. Тындап отырмыз. Мукан ага ете зерек кой. Окыганы 

мен ecTireHiH eMipinae умытпайды. BipaK, Keft6ip орыс сездерше 

типшц икем1 келмейтш: Сонысы емтиханда KecipiH 

•rari3reHi. Ол кезде емтихан сурактарынын ен басында марксизм-ленинизм 

uiiMaepi турады. Оны бшмесен окумен коштаса 

бер. Сондыктан ерим жатпай-турмай жаттайды. Агамыз 

бул uiiMni 6ip Kiciaeft бшетан. BipaK, кырсыкканда суракка 

орай келген Лениннщ “Импрократизмш” айта алмай-ак койганы 

гой. Бшмейд1 емес, айтура Tini келмей “емпо”, “импло”, 

“ембло” деп тутыгып, ваШртцсгеда де калды. Оньщ tuilh 

келтаре алмай турганда комиссиянын шаруасы не? “Марксизм-ленинизм 

непздерш бшмегеш ушш” кулатгы да ж1берш. 

Уш уйыктасак ryciMi3re Щрмейтш жай. Жанымызга катты 

батты. 

Мукан ага емтиханнан кулаганына катты намыстанды. 

Сол жерде бер1м!зд1 дереу жинап алып: 

—ByriHri емтихан жайында ешкЫге Tic жармандар, — 

деда еркайсымызга шаншыла карап турып. —Осыдан мына 

окига туралы 6ip сез Алматыга жететш болса, 6epinni ондырмаймын. 

Курметтутар агамызды онсыз да сез ету ойымызда жок 

б1здер: 

— Ойбай, Муха, ci3 айтпа десещз, айтпаймыз, —деп 

шуылдасып жатырмыз. 

47

Ж арыктык, кейде бала мшезд1 едк Б1здщ уэдем1зге сеш 

маздеу карап, аз ойланып турды да: 

—Жок, булай болмайды. К,ане ант берщдер, —деп жекежеке 

атап турып эркайсымыздан ант алды. Сейтш, 03i туралы 

еш соз шыкпасына кез1 жетш, к е ц ш жайланган Мукан: 

—Журшдер, онда. Мен бугщ сендерге емтиханнан кулаганымды 

жуып беремш, —дед1 де бер1ш зд1 ресторанга алып 

барып, ей 6ip тойлатты дейсщ. 

Одан шыккан соц, меш ушне epTin барды. Москвадагы 

Ленинград npocneKTici бойында 6ip белмел1 уш болатын. 

Екеум1з тун жарымы ауган соц жаткан едж. Тацертец сагат 

жетшер шамасында есж коцырауы тынымсыз шырылдап 

коймаган соц барып eciK аштым. Пошташы екен. Тишей 

кагазды колыма устата салды. Мукан ага тесектен енда турьш 

жаткан бей: 

—Нукен-ау, кш ол? Тыныштык па? —деп сурады. 

—“Срочный” телеграмма, Алматьщан, —дедам. 

Ол Kici басын калт кетерш алып, Typi бузылып: 

—Ие, не депп? Аманшьшык па екен? Окы, н егь т турсыц?! 

—дед1 маган шыдамсыздана карап. О кыдым. Баржогы 

уш -ак сез. “Поздравляю с провалом. Байкадамов”. 

Композитор Бакьпжан Байкадамов Мукан агамен жасы тутас 

болган соц калжындаса беретш. 

—Кап, жеткен екен гой, жетюзген екен гой, жупрмектер, 

—деп санын 6ip урды. Сосын маган карап: 

—Ещц осы окуды 6ip жакты кьшмай Алматыга cipe да, 

кайтпаспын, —деда. Сол кездеп турш керсец. Демшщ езшен 

жалын шарпып тургандай Kepinai. Ш ынында да уш-терт 

айдан соц емтиханды кайта тапсырып, еш мударместен етп. 

М укан ага ете табанды, ж±герлз ед1 гой. 

Нурагам кул1мс1рей Tycin, терезе жакка кайтадан кез 

салып ойланып отыр. Бул шакта жапалактап жауган карашаныц 

кары кара жерд1 ак керпеамен кымтай бастаган. 

* * * 

—Мукан агам кара шайды жаксы Kepyiui ед1. Нурага 

б1раздан соц ейши композитор Мукан Телебаев туралы жене 

б1ршама хикаяларды кыска кайырыммен айтып еткен efli. 

—Ащы, кою шайды унатады. Кейде iinin отырган шайдыц 

бабы бол май калса “Мынауыцныц тук Hici жок кой ”, 

—деп кед1мгщей ренжитый бар-тын. Малдыц ipi майына 

48

куырдак куыртканды жаксы керетш. Эцпмеден эцгше туады. 

Сонау 6 ip жылдары агалы-шип екеум!з б1р!М1зден соц 

6ipiM i3 филармонияга директор болган 6 ip кызык есше тусш 

отыр. Бул ацгалдык дегенд1 койсацшы. Эуелз MeHi сайлады. 

Аяк астынан дындай директор болдым. BipaK уш айдан соц 

алды да тастады. Сонда не ушш дещз. “К,ол коя алмаганым” 

ушш. 

Ол кезде каржы министр] Зверев деген Kici. Ойымда 

ештеце жок- Директор болган алгашкы кундерг банюге 

еттазетш “Образецке” баттитып турып “колымды койып” 

бергем. Сойтсем кол коюдьш e3i “енер” болып шыкты емес 

пе. Бурын-сонды оган KiM мэн берген. K opeciH i соцынан 

кордам. Жалакы алу ушш айдыц аягында банюден ететш 

ведомоска кол койдырып экеткен бухгалтер артынша кайта 

алып келий. 

— Мына колыцыз эуелп улгдге мулде уксамайды, — 

дейда. Мэссаган. Ал, кеп басымды катырайын. Алдыма ак 

кагазды жайып койып олай-булай шимайлаймын. “Эй дэуде 

болса осылай шыгар” деген жобамен барымды салып, 

орнектеп-ак коямын колды. “Жок, тагы да уксамайды” деп 

кайтып келедь Болмаган соц баныге 03iM барып: “Эу, сол 

образецп берсеццерхш, 6ip Kopin алайын” десем, кайдагы 

жокты айтып, мандарына жуытпайды. Сейтш уш ай erri. 

0м1рдмде журттын козше тусуге жасканганым сол шыгар. 

Bip куш сол кездеп Орталык комитетгщ упт-насихат женшдеп 

хатшысы Нурымбет Жандалдин шакыртьш алып, жатып 

кеп соксш. Жасы улкен Kici гой. 

— Эй, иттщ гана баласы-ау. Мен ceHi жогары окуды 

6iTipin келген сауатты ж т т деп журсем, кол коя бшмеген 

деген не сумдык Уш ай бопты журттын жалакы алмаганына. 

К,ыруар едда кырайын деп пе едш, будан ары, —деп катты 

ашуланды. Сейтш директорлыктан тусш калганым гой. 

Нурага eici иыкты селкшдете рахаттана кулед]. Иэ, пэк 

журекп жандардын еюнщ 6ipi бшетш ондай карапайым 

icTepre ой жупрте бермейтщ] бесенеден бедпш гой. 

—Содан кейш ол орыша Мукан аганы сайлады, —деп 

Нурага сэлден сон эцпмесш жалгады. —Ол кезде филармония 

ужымы ете улкен. Жиыны сег1зжуздей адам болатын. 

TiriH фабрикасыныц 03i киплпрш зауыт сиякты ед1 гой. Эр 

койьшым сайын жаца кзимдер тигшетш. Мукан аганьщ директор 

болып тунгыш етгазген “жиналысы” осы беринге 

дейш айтылып журдь 

49

Онда “керкемдпс кецес” деген болатын. К,урамында к а 

зак, орысы аралас ж уз т а к т ы адам бар. Алдын ала директордын 

колы койы лган кулактанды ру т щ щ . “ Белен куш , 

сагаттогызда “ Керкемдж кецес” болады. Ешюм калм асы н” 

деген мазмунда. Ол кезде TepTin куш и . Сол куш ужым 

муш елерш щ 6ipi калмай келдь BipaK М укан аганын e3i жок. 

Тогызда басталады деген жиынды кутш отырмыз. Он болды, 

он 6ip болды. Ж урт nipm in eni тур. Д иректор келетш 

емес. Ж иналгандар кайта-кайта айналып келш менен сурай 

берген сон амал ж ок уйш е телефон соктым. Телефонды алган 

Дарига жецгем1з: “Агац тан ата шаршап келш едь М азалама. 

У йы ктап жатыр” , — деЩц жайбаракат. “Ойбай, ж енешетай, 

оят тез1рек. М унда журт кутит оты р”, — дедом ш ы р- 

пырым ш ыгып. Содан жарты сагат ш амасында М укан ага 

жетп-ау. Ауызда насыбай. К аш ангы мангаз калпы. Келдо де 

жиналысты бастап кеп жзбердь С ондагы бар айтканы мынау-ак 

кой: 

—Халтуру не люблю! 

Даусын кетерщ ю реп, созьш сойлеп, деп 6ip узак ецпм е 

айтатьш адамнын сыцайымен мангазданган калпы отыргандарга 

жагалай карап сел кццрщ де: 

—Б ерщ де алкаголики, аморально погибшие, тарандар! 

Все! 

Осыны ш апш андатып айтып ж1берш, ею колы устел 

усладе, кос иыгын комдап, сол куш “Ал меш шауып алыцдар 

дегендей” yHci3 ш алкайы п отырды да койды. Еш ю мде 

лэм -м им сез ж ок. Сагаттап сонш а куткен ж ана директор 

алгаш кы ж иналысын буйтш еттазер-ау деп кутпеген журт 

тым-тырыс тарады да кетп. М укан аганын жан баласы тусшш 

болмайтын осындай ж ум бак мшездер1 коп болатын. Сол 

директорлы к кызметте ол Kici де алты айдан арты к болган 

жок. 

К ы зы к едк KyHHin ш ы ж ы ган ы сты гында басы нан 

uuieniciH тастамайтын. Маган Чехословакияга дем алуга “путевка” 

алып 6epin, e3i шыгарып салып турьш бар айтканы: 

—Эй, Нукен, маган 6ip жаксы шпят алып кел. Умытпа! 

Сонымен койш ы, ол жакта б1ршама уакыт болып, демалыс 

бгпп, Алматыга кайттым гой. Тунде ж егпм . Танертен 

агамды жумысына 1здеп келсем, кенседе емес, сыртта скверде 

отыр. Bip турл! кецшс1з. Ойымда денене жок. Ешюмге 

хабарласып улгермегем гой. К,аукылдасып амандасып, халжагдай 

сурап жатсам, колы н 6ip-aK сштедь С ей то де менщ 

50

базарлы кка алып келген денгелек футлярлы е д е т щ л я т ш 

тебесше кондырып турып, -пстене сейлеп: 

—Акыры rycipin тынды гой, екенд!, —деп машинасына 

MiHin тартып отырды. Сейтсем кере алмаган елдеюмдер арыз 

жазып кызметтен кепрген екен. 

М укан гениальный адам гой. Ещн 6ip жиырма жыл 

жасаганда талай классикалык туындыларды дуниеге екелер 

едьау! Ьшндё кетп гой 6epi, арманда кетп жан агам! Биыл 

сексен бес жыддыгы. КДз1рп Алматы облысы, Кдратал ауданы, 

Балкаш кёлщ щ онтустж жагалауындагы К,арашыганда 1913 

жылы 13 наурызда дуниеге келген. 

Байкайсын ба, наурызда туган. Ол ю сш щ табигатка гашыктыгы 

да содан ба деймш. Анасы Теж1бала б1рбеткей, 

адуынды адам. Суырып-салма акын, epi еш ш болган. М укан 

агага енер ана супм ен дарыса керек. Бойына э н ш ш к енер 

мен ком позиторлык катар дарыган ондай ул казакта енда 

кайтып туа ма?! 1960 жылы 2 ceyipfle кайтыс болды гой. 

Кен кеудеж кере курсш ш койды. Осыдан кейш Нурага 

зердесше тентп болмай кёрщдз: 

— Ocipece, жаз айларында Кебше тангы сагат бес жарым, 

алтынын кез1нде б1здй( уйге дуб1рлетт жетш келер 

едь 

—KerriK Н укен, —дейтш буйыра сейлеп. 

— Кайда? — деймш гой баягы. 

—Далага кетпк, далага! Бол, тез жинал! Bip тебеге барамыз. 

Тунш ы гьт журмш! — fleitai асыктырып. Содан екеум!з 

кала сыртына шыгып, ею -уш сагат тангы саф ауаны, саумал 

ауаны 6ipre жутып кайтар ё|@к. Ондайда талай-талай сыр 

актарысатынбыз. Бойыма KynipeTri 6ip куат куйылгандай 

куй Кешемш. Танертенп тогызда тын, сергек калпымда жумыска 

KipiceTiHMiH. Bip гажабы, ол Kici ем1ршде басталган 

eHriMe такырыбынан ауьггкымайтын, озгеден де соны тал ап 

етенн. Кейде кы зды -кы зды мен 6ipAi айтып, 6ipre к е т т 

жатеан: 

—Эй, токтат! Ж анагы бастаганьщды аягына деш н айт. 

М ынауынды сосын айтарсьщ , — дейтш кадалып. 03i езу 

тартпай-ак елдщ imeK-cLneciH катырып кудшретпт де сирек 

кездесетш касиет. 

М укан ага табигат сулулыгына ж ан-теш мен кумар ед1 

гой. Оны айтасыз, даланын бар есшдШ б1ткенш кызгыштай 

к о р ь т , аялап журер едг Абайсыэда ецГш ёлеЩ келе жатып 

елдеб1р гулд1 баса жаздап немесе басып кетсен деп 6ip кым- 

51

бат заты нан айы ры лы п калган дай катты ренж идь Д ауы с 

KeTepin урсуга дей ш бараты н. Талай c e ric е с т щ к к о й сол 

уш ш . 

Эл1 ес1мде. 1958 жыл. Б1рде М у к а н ага м еш ж аз ш ы га 

Т алды корган ж а к к а алы п барды. К,апалдан Р ади О рм анов 

косылды. Табигат там ылж ы п тур. К,ойшы досы ны н жайлаудагы 

уш нде к о н а к болды к. Б ш к 6ip тау басы . Д ала т у к и 

ю лемдей кулпы рады . М укан ага досы на отш ил айты п, дастарханды 

далага жайдыртты. Тш м ен айты п жетю згкпз керемет 

6ip сулулык. С одан He6ip энпм елер шертщщ, ет желшда, 

кы м ы з imm.jii дегендей... Дастархан ж иналган сон энпм елесш 

оты ры п, ангарм аган екем. Рали ага калы н карагай, кы зы л- 

ды -ж асы лды гулдер оскен ерге карай тарты п барады. С оны 

б айкап калган М укан аганы н ж ан даусы ш ы кты . 

— Ж у п р , Н ургиса! Ж у п р дед1м гой, саган! У ста, ана 

Рал иды! Bepi алы п кел. Барм асы н ол ж акка! 

0 3 i де к у ш и дауы сы м ен айгайды салды д ей сщ . Рали 

агам калт токтады . Ё1рталай узап кеткен екен. Е ю окпемд1 

Колыма алы п зорга жетт1м. Кэдамгщ ей ш ош ы н ы п калган. 

Сасканьшан: 

— Не бодцы, япы р-ау?! Н е бодцы? — дей бередь 

— М укан ага ш акы рады , — дей м ш ен н гш . 

— Ау, анау кальщ га барамын да кайтам ы н гой! 

— Ж о к, барманы з, ол ж акка. М укан ага катты ренж иш , 

— деп жалыньпт жатып, тузге отыруга кы сы лган Рали агамды 

ерен дегенде кенд1рш кайты п алып кедщ м. М ухан кабагы н 

каре жауып алды м ы здан ш ы кты . Ашулы. Щрден: 

— Э й-ш ай ж ок, кайда барасьщ ? — дед1 Ралига ш уйлш п . 

— Ау, ендд, тузге ш ьпуга да руксат сураймыз ба? Ралекен 

ею алакан ы н ж айы п, тукке тусщ бей тур. 

—Тапкан екенещ , тузге баратын жакты. Сол уш ш келдш 

бе осы жер женнаты на? Сен мундайда ж ердщ гулш е отырма, 

бар, анау такы р сайга бар. М ундай сулу жерге, гулге Алланьщ 

гана нуры жаууы керек, —дед1 аса 6ip зщщ дауы спен. Д ауласы 

п туруга мурш асы ж о к Ралекен басын ш айкап -ш айкап 

койы п , енд! сонау томенде агаравдап ж аткан сайга карай 

ж упрдк А гамыз кетер-кеткенш е (мзда де сол.сайга куалаумен 

болды. 

М ш е, осы 6ip о ки ган ы н 0зiндe М укан аганы н туган 

жерге деген асыл махаббаты тунып турган ж о к па?! О йткеш , 

ол —Т олебаев кой! Ол — М укан гой! 

Н урага б1здерге туу сонау бш ктен сы най карады . 

52

СОЛ ЖЫЛДАРДЫ САРЫНДЫМ 

— Курмангазы оркестршщ курылуы —ёл!шзда улкен 

кунышка беледа: Аруагыннан айнапайын, Аханньщ колдауымен 

сол 1937 жылдан бастап шебер домбырашылар мен 

кобызшыларды Kepin, солардан тэлш лып, улкен бшм сонына 

тускен1м болашагыма дацгыл жол ашты. Оркестрде кайта 

тумас керемет домбырашы, кобызшы Kicuiep болды. Енда 

энпмем1зд1 сол санлактарга карай бурсак па деймш. 

Откенге ой жупртсем, домбырадагы менщ алгашкы устазым 

—Дина Нурпейсова. Сонымен катар Ахмет Жубанов, 

К,али Жантшеуов, К,амбар Медетов, Окап К,абигожин, Тем1рбек 

Ахметов, Элмурат Отегенов сынды тендесс1з енер 

кайраткерлерше шэк1рт болып журген жылдарым —естен 

кетпес бакытты кезен екен. 

K,a3ip жеттстен ассам да сол аты аталган енер иелер1 

кез алдымнан кетпей, кейде туаме де Kipin журедь Соньщ 

irnimie, К,али Жантитеуовпн маган деген ыкыласы зор еда. 

Ал, TeMip6eK Ахметов туган агамдай болды. Домбырашылык 

жагынан да, адамгерш1л1к жагынан да маган уйреткёш кеп. 

Жаньгнан тастамай жур1п, умытылмас Тэлш бердь 

...К,азак даласынын алтын кзнд1пндей болган Аркадан 

Тэтпмбетпн, Токаньщ, Байсештпн маржандай куйлерш алып 

келген, саусагынан бал тамган домбырашы, К,азакстан 

Республикасынын енбек ciu ip reH epTici Эбжен К,асенов 

туралы 6 ip e p маглумат 6 e p in еткм кёледа. Аркадан Эбекен 

K y to ii емес, Алматыга каз1рп М.Эуезов атындагы драма театрынын 

BpTici болып келд1. Бул Kici —атакты Кдлибек К,уаньпибаев, 

Серке К,ожамкулов, К,апан Бадыров, К,анабек Байсештов, 

К,урманбек Жандарбеков сынды санлактармен тустас. 

Онер саласында солармен кульш-тайдай Te6icin, калжындасып, 

eMipiH 6ipre етюзген efli. Эбекеннщ ел алдына шыгып, 

домбыра тартканын керу мандайга жазылмапты. Тек сахнадагы 

актерл1к шеберл4пн гана кердшг, Бул KiciHiH ерекшёшп 

—eM ipi еш нэрсеге киналмайтын, peнжiмeйтiн. К,азактын 

ерке баласындай улкен сый-курметке ие болды. Эбекецда 

Ахмет Жубанов оркестрге тарткысы кел1п, сонша yriTTefli. 

BipaK, Эбекен актерлж мамандыгьш кимады ма, кенбей кетп. 

Эбекенн1н 6ip басында кырык-елуден астам куй барын бэpiMi3 

6lneTiH 6i3. BipaK, ол Kici нотага сауатсыз ёда; Онын 

ойнаган куйлерш дер кёзивдё жазып алу музыка зёрттёугшлершщ 

аздыгынан ба, eirreyip колга алынбады. Орны толмас 

53

еюшш езекта ертейдЬ Эбекец e3i бшетш канша куйлерш о 

дуниеге ала к е т . Б1зде калгандары “Саржайлау”, “Сылкылдак”, 

“Бес тере”, “К,оныр каз” секищ куйлер. Келмеске 

кеткен, кайран казактын йниау-маржан куйлерьай! Енш еюнгеннен 

пайда не?! 

Эбекецнен б1рталай куй уйренш, елмес енершен тэлш 

алган шеюрттердщ 6ipi менмш. “Отырар сазы” оркестрш 

кургалы 6epi сол юсщен уйренген куйлердд халыкка жетюзт 

жургешмцц бакыт санаймын. Эттец, кущрегп куйлердщ 

кепш шгш тындай алмай калганым гой... 

Нурага жузшде еюшш табы бшнда. Сол колымен журек 

тусын ауырсына сипап erri. ¥лы журек улкен сагыныштан 

тагы 6ip тулап тускен болар деп топшыладым мен штей. 

АНАМ ОНЫ “Ж1БЕК ¥Л Ы М ” ДЕУШ1 ЕД1 

1998 жылгы шщценщ тогызыншы жулдызында К,азак 

музьпсасыньщ жарык жулдызы, улттык операнын ipre тасын 

калаушылардын 6ipi, М емлекетан сыйлыктардын neci, 

Республиканыц халык eprici, профессор Байгали Досымжанов 

кенегген кайтыс бодцы. Аса ауыр каза барша казактын 

кабыргасын кайыстырып Kerri. 

— К,айран, Байагам! Есюден калган кез едь К,апьща 

айырылып калдым гой! Арка суйер жан агам-ай! 

Сонгы апталарда сыркаты тагы мендеп, тесек тартып 

жаткан Нурага Байгали агасынын дуниеден еткенш еспгенде 

осылай деп ет журеп езше кайгырган. Сетте merin кеткендей 

кершдд. Бармактай-бармактай кез жастары тоесше тырстырс 

тамьш жатты. Басу айтканымызбен б1ршама уакыт еплш 

отырды. К,ырык жылдан астам 6ipre журген сыйлас агасын, 

музыка саласындагы сырлас досын баки дуниеге кимай катты 

куйзедщ. Сол кун1 жарты теулж жанында болдык. 0MipiH 

енерге арнаган улы дарын жен1нде кеп-кеп естелж айтты 

Нурага. 

—Байагамдай журеп жумсак жан дуниеге енд1 кайтып 

келер ме?! Бугш казак кандай жайсан улынан айырылганын 

бше ме?! —деп терец курсшген Нурага кос кус жастыкты 

шьптгактай ецпме басьш тым-тым ерщен козгаган. —Тарихта 

дел казак халкындай басынан He6ip киын-кыстауды еткерген 

халык жок шыгар. Сурапыл согыстарда толарсактан 

кан кешп. Аштыктан аксуйек болып кырылды. Бодандыктыц 

бугауында кан-каксаганы тагы бар. Не кермеген ха- 

54

лыкдыз. Соньщ берше тезген казак, теуелазджке жетм. Рас, 

жогалтканы да кеп. B ip aK , непзп байлыгын езшде сактап 

калды. Ол —тип, ол —дестури ол —©Hepi. Bi3 талай ардакты 

улдарымыздан айырылдык Бугшп жастар соны TyciHyi, сол 

азаматгарды ардактай 6wyi кажет. Сонау, К,оркыт атадан 

басталган енер кайраткерлер1 тарихта ешпес ецбектерщен, 

дастан, жырларымен ел есшде калды. “Етм-аЩ еншен бастап, 

кептеген ен-жырлар тарихымыздьщ айнасы гой. Муны 

айтып отырган себебш, кандай киыншылыкта Букар жырау, 

Жиренше, К,урмангазы, Тетамбет, Акан cepi, Щржан 

сап, Балуан Шолак, Меди, Эсет, Шашубай, Нартай, Сушнбай, 

Жамбыл, Кенен секшда ез халкыньщ тарихын, ем1рш жырлап 

еткен улы тулгалар сол халыкпен 6ipre жасасты. Осы енерпаздар 

жалгасы болып кенес заманында Дина, Кулеш апаларымнан 

бастап Курманбек, Канабек, Еарифолла, Жумат 

Шанин, Энуар Умбетбаев, казак халкыньщ жезтандайы 0Mipe 

Кашаубаев сынды енер тарландары мол казына калдырды. 

Музыка елемйщеп Ахмет Жубанов, Мукан Телебаев агалар 

бастаган шогыр ез алдына 6ip тебе. 

Куш кешеге дешн енер жолымда ташм-тербиелерш аямаган 

сол асыл жандар ем!рден еткенде кек аспанымызды кальщ 

булт баскандай болып еда. Казак музыкасы кара жамылып 

калган. Енда, мше, сол сом алтындардьщ сыныгы, ескшщ 

K63i, ардакты Байгали агам да кайтпас сапарга аттанып кетп. 

Калай кушелмессщ? Байагам опера еншшершщ атасы еда 

гой. Жастык шагыньщ киыншылыкта еткенш e3i айтып 

отыратын. Семей каласьщца туып, ecri. Бар саналы гумырын 

Абай атындагы опера жене балет театрынын шанырагында 

епозда. Алматьшагы музы кал ык училищеш бтрш , кыркьшшы 

жылдары Мескеу консерваториясьшда окыды. Эскери 

ансамбльдщ em uici болып майдан шебше барып кайтга. К,азактьщ 

тенор дауысты классик eHinici еда гой Байагам. Мукан 

Телебаевтьщ “Бipжaн-Capa” операсындагы Б1ржан болып 

шыркаганы кандай гажап ед]. 

Байага еншшердщ реформаторы. Ce6e6i, халык eaaepin 

де, Ka3ipri заман композиторлары шыгармаларын да классикалык 

денгейге жетизуде оган тек келер ещ п жок. Ол осы 

саладагы жалгыз тулга. Опера театрында eHgli болу ушщ 

агамыз Байгали кеп сатыдан orri. Ол —казак еншшершщ 

болашак енш ш к мекгебш жасап кета. Операнын eHinici 

бола тура, тек казак операсы емес, Батые классиктер4 мен 

композиторлары Верди, Чайковский, Глинка, Шуберттщ 

55

романстарын т.б. елем таныган улы композиторлардьщ шыгармаларын 

вз децгешнде орындайтын. Ахмет ага Жубанов 

айтатын: 

—Байгали енерге де, мшезге де бай. BipTyap талант! — 

деп. Мукан ага Телебаев болса, оньщ биязы мшезше суйсшгенде 

ылги: 

—Байгали табигаттын жарата салган незж тал шыбыгы 

гой. Жел сокпаса да ишш туратын. Сен, Нургиса, аганды 

сыйлап жур, —дейтш оцаша отырганда маган. 

Опера театрында екеум!з 6ipre кызметгес болып жургенде 

б1здщ уйге жш баратынбыз. Сонда анам Салика оны 

туган баласындай еркелетш: “Менщ Ж1бек улым келд1 гой” 

деп кушагына кысар едь 

Агамыздьщ адамгершшгше, жумсак, MiHe3iHe ю м -им 

де суйсшетш. К,ызыгатын. К,ашан керсен, Kiuiire —ага, улкенге 

—iHi, жолдастарына —сыйлы 6 ip калпында. 0 M ipi 

пенде болып, дуние кумаган жан. Ешюммен таласып, дауласып 

жатпайтын. Бэрше риза кэцтмен карап Жургеш. MiH 

таппайсыз. 

...Сол опера театрында дирижер болып журген кез1мде 

“Жан сеулем” энш шыгарып, калай кабылдар екен деп, 

Мукан агама фортепиянода ойнап берд1м. Ол Kici зешн коя 

тындап шыкканнан кейш: 

—Эннщ торюншде, формасьщца казактьщ халык эндеpiHiH 

cnuii жатыр. Болайын деп турган эн екен. BipaK, бул 

энщщ кеп эншшер айта алмайды. Менщше Байгалига айткызганымыз 

жен. Сондыктан, Ka3ip телефонмен Байгалиды 

шакырайык, —дед! Мен Мукан агама ёш елещ жок кой, 

кур музыкага калай шакырамыз десем, елещн кешн акындарга 

жаздырарсьщ, Ka3ip Байгалимен акыддасып керешк, 

калай айтар екен, —дедь Ол кезде композиторлар одагы 

опера театрыныц бесшш1 кабатында. Кеп уакыт еткен жок 

Байгали кедщ. Мукан агам: 

—0й, Байгали, —дедь —Мына Нургиса 6ip ен жазып 

келшэт, соны айтып керый, унаса, езщ меншЬсте, —дед1. 

Сондагы Байагамньщ клаверге карап турып: “Нургиса, кай 

сеулене жазып журсщ” —деп калжындап алып, енд1 б1рден 

шыркап KeTKeHi екеум1зд1 де тан калдырды. Байгали агам 

сол жерде энш нотага Komipin алды да: 

—0лецш тездетш экел, —дедь Акын Нуфтолла Шэкеновпен 

K ep m i туратынмын. Соны ушнен шакырып алып, 

енд1 ойнап 6 e p in , “рыбкасын”, еуеннщ нускасын колына 

56

устаттым. Ол да каскыр екен, 6 ip сагаттын im in a e еленда 

дайын етп. Дереу нотага Tycipin, екеущз кеши сагат алтыда 

опера театрына тартгык. Байгали аганы тауып алып, жарты 

сагатгай жаттыгып, жогарьщагы Мукан агага кетерищж. 

Мукан ага Шзда коре сала: 

—Дайын ба, —деда. 

—Дайын. 

Сол жерде роялда отырып Байгали агам энда бастан-аяк 

шыркап бердг К,айталап жэне айтгы. Сонда Мукан Байгали 

ага екеушзда кушактап: 

—К,уттыктаймын сендердЛ Жаксы дуние. Шын ыкыласыммен 

бата берейпяш, энЩй багы жансын! —деп батасын 

берда. Сонымен ертеьцнде-ак Байгали агам сол “Жан сэулемда” 

радиодан айтып, эн суйер халыкка оны лезде тарап Kerri. 

EciMe тускен сон эндмелеп жатканым гой. Болмаса, ол KiciHiH 

кейшп жастарга жасаган жаксылыгын айтып тауысу мумкш 

емес. Ойлайтыны тек —жастардын камы болатын. Тэрбиесш 

керген ui9KipTTepi каншама. 

BlniMi ете терен жан еда гой, Байагам. Режиссерлж енбепнщ 

оз! неге турады. Агамнын жас кез1ндеп eMipi казак 

халкы ymiH зор куаныш болатын. Мукан аганын “Байгали 

казактын ЛевишевГ деп атауы тегш емес. Агам кезшде КСРО 

Мемлекетпк сыйлыгынын иесг атанды. 1945 жылы Буилодактык 

музыкант-орындаушылар конкурсынын, сэл кейш 

Букищуниежузшк студент жастар фестивал1нщ лауреаты 

атанды. Кешннен консерватория профессоры болды. Тунгыш 

Президент1м1здщ колынан “Парасат” орденш алды. Мундай 

жогары атактын бэрше ол енбеккорлыгы, онерге деген адалдыгынын 

аркасында кол жетюзд1. 

...Байгали ага театрдын гул1 еда. Кошеде болсын, уйде 

болсын, екеум13 кушктасып, амандасып турганымызда Байагамнан 

казактын кец даласынын жупар iiici анкып тургандай 

болатын. Жан баласыньщ бетше жел боп тимеген перйите 

агам менщ! 

—Кун1м-ау, сен батыр емес пе едщ!—деп, денсаулыгым 

нашарлап калганын ести сала ушып жетт1. Кунара келй 

отырып. жагдайымды 6urin: —Суйеп асыл адам ауруга берш- 

Meyi керек. Берерщ аддында, am, —деген камкор создермен 

риза етап, кенШшда KOTepin K e T ^ i едк Bip гажабы, ол Kici 

келЩ кетсе, журепмнщ ауырганы басылып, денем ширап, 

кагцмгщей рахаттанып калушы ед1м. К,аз1р сол агам жок. 

Тумаса да, 6ipre тугандай болып кетш efli. 

57

Ж анын жэннатта, тоиырагын торка болсын, жан ага! 

Бак,ул бол! Сен Hici к,азак,тын, м эцп журегшдесщ! 

Эн,пме арасында демш-демш темеюге кол соза берген 

Нурага осылай деп кимас агасыньщ рухына бас идц. Акырын 

гана кез салгам. Жанарына жас туныпты. 

К,оштасарда “ К,айран Байагамнан булайша аяк астынан 

айрылам деп ойлап па ед1м. Басына барып топы рак та сала 

алмадым. Осы айткдндарымнын бас-аягын ыкдиамдап газетке 

берелшш. Жан агамнын аруагы риза болсын” деген. 

Ага етшшп апта етпей орындалды. Аздаган кыскартулармен 

“Жас алаш” газетшде осы еске алу маркум Байгали 

Досымжановтьщ сурет1мен 6ipre жарияланган кезде Нурага 

жэне 6ip егше куйзелген. Байгали аганьщ газетгеп бейнесше 

тесте караган калпы у н а з туйипп, узак отырды... 

ДАРА TYJIFAJIAP 

Кез1нде К,азакстаннын мэдениетш баскарган Тем1рбек 

Жургенов, 1лияс Омаров, Жексенбек Ерю нбеков женш де 

кекейде журген ойларым б1рталай ецпмеге аркау болатын 

секищ1, —деп Нурага 6ip барганьшда жогарыда аты аталган 

уш азамат жайында эндмелеген еда. 

— TeMip6eK Жургеновтщ улкен енбеп — 1934 жыл 

каршада енер иелерш жинап, слет етюзуь Ол слетке К,азакстанньщ 

тукш р-туктрш ен акындар мен еншшер, кобызшылар 

мен куйшшер мол жиналган-ды. Слет 6ip жагынан 

1936 жылы Москвада болатын онкунд1кке дайындык ед1. 

Кешннен сол Москвадагы онкундйсгщ тамаша eiyi, жогары 

багага ие болуы да Тем1рбек агамыздьщ ецбеп екен1 даусыз. 

Т.Жургенов ел мэдениетшщ туткасьш устаган туста, сол 

юсшщ ыкпалымен шет-шеттеп талай энш1-куйш1 кобызшылар 

халыкка танылды. 

1лияс Омаровтын ецбеп —Медениет министрлш н бшк 

децгейге кетергеш дер ед1м. 0нерд1 тусшетш, суйетш жэне 

багалай бшетш азамат таланттыларды тандай бшуде де 

жанылган жок. Соларга деген i3eTTUiiri мен карым-катынасына 

ел суйшетш. Мэдениет1м1зд1 кете руд i максат тутып, 

осы жолда аянган жок. 1лияс аганын ез басыныц адамгерmLniri, 

медениеттш^п, ел1н, жерш сую1, iciMfli де болмасын 

ецбекке кулшындыруы, енерге тербиелер керемет еда. Орыс 

медениеп мен Батые мэдениетш казак жастарына енеге етш 

журетш. 1лекец соцына ешпес i3 калдырган адам. Халыкка 

58

icTereH енбегшщ умытылмасы анык. Осы кунге дейш ол 

KiciHia жаркын бейнеа кез алдымда. 

Жогары мансапка мастанып калмай, енерге шын 

журепмен жанашырлык таныткан жене 6ip медениет министр! 

— Жексенбек Еркшбеков еда; Жексенбекпен 6ipa3 

жыл кызметтес болдым. Сауатты. Алматыдагы К,урмангазы 

атындагы консерваториядан жаксы 6LniM алган. Онер тулгаларын 

тусше, кадарлей бшетш танымы бшк, адал жан едг. 

Щршама уакыт опера театрында дирижер болды. Осы жумыстан 

кетершп, енбеп багаланып, медениет министр! орынбасарлыгына 

тагайындалды. Халыктын багалауымен “ Кдзакстаннын 

енбеп сщген кайраткерГ' атагын алды. Сонымен 

кеп кеинкпей медениет министр! болып сайланды. 

Жексенбек Еркшбеков екеушз К,урмангазы оркестршде 

кызмет хсгедак. K,a3ipri “ Отырар сазы” оркестршщ курылуына 

кеп жердем жасаган, непзш калауга суйеу болгандардьщ 

6ipi осы Жексенбек. Ол Kici тек музыка салсында гана емес, 

драмалык театрлардьщ, куыршак театрыньщ, корей, уйгыр 

театрларыньщ есу, еркендеу жолында аянбай енбек erri. 

Бурын-сонгы Медениет министрлер1 ?жшвде министр болып 

кеп жыл отырган адамньщ 6ipi Жексенбек. Оны неге айтып 

отырмын, ce6e6i, министр болу онай емес. Министр болып 

icrereH адамдар кеп жыл отыра алмай, орнын босатып кете 

барады. Ойткен1, олар медениет пен енердщ есу жолына 

немкурайды карап, саясаттьщ, партияньщ жандайшаптары 

атанып, 6iaaiH медениет пен енерда тусшбегещцктен де орьшдарында 

турактай алмайды. Ал, Жексенбек болса, ез iciHiu 

6Luripi болды. Сондыктан да, Жексенбекке ак тшек пен ризашылыктан 

баска айтарымыз жок. 

Тагы да айта KeTeTiH жай, Жексенбек ез отбасынын кадардц 

огагасы болды. Балаларын жаксы жолга сала бщщ. Жекен 

екелйс, аталык борышын етрдь Баласы CepiK Ерюнбековтщ 

музыка мекгебщ, училищен!, консерваторияны 6 hipyiHe 

тжелей ыкпал etri. Мен композитор CepiK Еркшбековтен 

болашакта улкен шыгармалар кутем... 

Кдзак халкы теуелрщдак алды. Кеш журе тузеледа. Кандай 

киыншылык кореек те б1здщ ойлайтынымыз ел намысы. 

Казак деген улттьщ амандыгы. EniMiiaeri татулык пен баска 

ултгармен достыгымызды сактай бшеек, жаман бол майтынымыз 

анык. 

Ka3ipri композиторлар, жазушылар, акындар, театр енерпаздары, 

сеулетш1лер, cypeTmlnepiMi3 халкымыздьщ тари- 

59

хындагы улкен куаныш пен басымыздын б1рлшн, жаркын 

болашакты жырлауы керек. К,азак халкы езшщ дггтеген болашагына, 

арманына жетед! деп сенемш. 

Сан жыл армандаган ез1м1здщ улттык тшм1зд1, тарихы-мызды 

колга алдык. Ещп бар 6 miMiMi3fli осы жолга арнауымыз 

керек. 

Б1зде кез1нде мэдениет министр! болган адамдар жетедь 

Шамасы жеткен ше ад ал ецбек еткендер1 бар. BipaK сол билле 

басында отырганда жогарыда аталган ушеушдей iprniK 

керсеткен 6ipi жок. Сондыктан, OHepiMi3fli оркендеткен сол 

уш сандакты ереюле атап етюм кедщ. Кейшгшер есте тута 

журеш деген ой гой м е н т . “ К,ызмет колдын Kipi” екенш 

туешбейтш кейб1реулерге тан калам. 

Осылайша салмакты сейлеп отырган Нурага кенеттен 

“ BiTri” , — деп гуж ете калып, бет1ме ежзрей Караганда бейтам 

отьфган мен селк ете туейм. Ол Kici “коркактыгьщ керемет 

екен” деп рахаттана кулш алды. Сосын не айтарымды бшмей 

кызарактаган маган карап: 

— Есшде болсын, кушм, мунда кулю деген адамга кеп 

куш-куат беред1. 0м1рде киындык кеп. К,ажытады адамды. 

Сондай кезде оны жену ушш де кулу керек. Мына менщ 

осы уакытка дейш ештенеге мойымай келе жатканым осы 

кулю деген кереметтщ аркасы. Ен болмаганда елпндегщей 

6ipeyai аяк астынан састырып та кулш алам. Журген жер1мде 

калжьщ айтып, журтты кулюге батырам, содан керген 

зияным жок, ~ дед1 KYлiмcipeй коштасып жатып. 

“Ц АЗАЦ Ф И ЛЬМ Д Е” 0TK E H Ж Ы ЛДАР 

Нураганьщ бойьшда халкына деген шеказ сушспенлшйк 

бар. Халкынын дарынды ул-кыздары десе шыгарда жаны 

белек. К,ыска кунде кырык толганып солардын тагдырын 

ойлайды. Жаксылыгына суйгнш, жамандыгына куйшедь 

Онер тарландарын сагынады. 

— Мен 6ipHeme жъш Шекен Айманов атындагы “ К,азакфильмде” 

де кызмет аткардым емес пе, — деген ед£ б1рде 

Нурага. —Журтгын кеппплш бшетш де болар. Кднша керкем 

фильм, дерекп фильм, мультфильмдердщ музыкасын жаздым. 

Айтайын деген1м, сол кездерде жакьш араласкан, енерше 

бас иген, кино саласындагы санлактар туралы efli. Ендо6ip 

мезгш сол кезендерден еске тускендерден ецпмелесем бе 

деймш, —деп алып сез басын тарихка карай бурган едь 

60

3epjii такияны ушюл тебесшен шымши квтере, сол к,абакка 

типзе сэншен кайта кие отырып токтаусыз сейлеген. 

Сурак коймадым. Ойын бол мед iM. 

— Совет flayipi кезшде кино eHepi партия мен iuiKi 

сырткы саясатка байланысты социализм yrniH кызмет erri. 

Елдо упттеу формасында болды. Шыгарылган кинолардын 

барлыгына социализм курылысыньщ мацызы, колхоз, совхоз, 

енвркэеш орындарыныц тыныс-пршшп аркау болды. Ойткен1, 

кино — еюмет саясатынын куигп куралы. Партияньщ 

непзп максаты тек кана орыс халкынын муддесш коргап, 

езге халыктардьщ дэрежеа мен тарихын темендету ед1. Орыс 

халкынсыз баска халыктын aMip cypyim H e3i болмайтын 

жагдай деп угптеш. “ Улы халыкты” Совет одагындагы билеу- 

Ш1, ал, аз халыктарды соларга кызмет етуип ретшде корсету 

белен алды. Сонын кеаршен б щ щ казак кинематографис- 

TepiHin жолдары ашылмай, кепке дешн казактын киностудиясы 

болган жок- 

Мысалы, айталык, ец алгашкы туаритген керкемсуретп 

“ АманкелдГ фильмш 1936 жылы Ленинград киностудиясы 

шыгарган. “АманкелдГ киносын койган режиссер де, оператор, 

художник те барлыгы да “ улы ” халыктан шыккан 

мамандар едЬ Мен ез басым киноны жамандайын деп 

отырган жокпын. BipaK кино саясатын айтуым керек. Халкы 

ушш, eлi ymiH курескен Aмaнкeлдi батырымыз коммунист 

партиясынын идеясын коргаушы болып шыгады. Тарихтын 

шындыгына келеек, Аманкелд! батыр казактын 

1916 жылгы улт-азаттык куресшде халкынын ары мен 

намысын коргаган улы сардар емес пе?! Сейткен Аманкелдйи 

компартиянын идеясын коргаган колбасшы eTin 

шыгарады. 

Отан согысы басталган жылдары “ Мосфильм” , “Ленфильмдер” 

Алматыга келщ ездершщ саясатына колайлы 

киноларды шыгара бастайды. Орыс патшасы Иван Грозный 

туралы фильмд1 де Алматыда тусгрда. Ойткеш, каЬарлы Иваннын 

болашакка жасаган жоспарлары компартиянын саясатымен 

уйлес едк Совет одагы кез1ндеп шыгарган кинолардын 

6 api, жазушылар шыгармалары казак халкын тарихта 

"половцы” деген атпен орыс халкынын ата жауы кылып 

корсетедк 

Сонау Киев князд Олегтен бастап, каЬарлы Иванга дейшгщердщ 

6epi казак халкынын, онын йрнде кыпшактын жиендер! 

екенш ауызга алмайды. 

61

Отан согысы б1ткеннен кешн K,a3ipri Шэмнл Кдпдаяк,ов 

пен Теле би кешесшщ бурышындагы Жамбыл атындагы 

филармония “ К,азакфильм” , 6ipaK Москва филиалы 

болып отау Tiicri. Б1здщ кино мамандары дерекп фильмнен 

бастап, керкем фильмге дейш осы жерде шыгара бастады. 

Отан согысынан кейш Москвадагы Мемлекеттж кинематография 

институтында, Ленинград кинематография институтында 

окыган казак жастары режиссер, оператор, дыбыс 

операторы факультетгерш 6iTipin келш, “ К,азакфильмде” e3iм1здщ 

ултка кызмет ете бастады. Олардьщ арасынан Султан 

К,ожыков, Абдолла К,арсакбаев, Дарига Тшалина, Межит 

Бегалин, Эмен К,айдаров, К,адыр Крсаев жене баскаларды 

атап айтуга болады. 

Ж1Г1ТТЩ СУЛТАНЫ 

...Мен К,ожыковтыц екеуш 6myiui едш. Султанньщ агасы 

К,улахмет Кржыков улкен cypenui болатын. Эбшхан К,астеевтен 

кешнп мыкты суретип сол — К,улахмет Кржыков. 

Еслуомше булардьщ экеа 1920—1930 жылдары Турюстан Республикасьшьщ 

улкен кызметкер1 болса керек. Ол KiciHi “Халык 

жауы” деген жаламен атып ж!берген тэр1зд1. 

Султанбек Кржыков болса, ете сауатты, бтмда адамгерuiuiiri 

мол, ез ултьш катты суйетш жшт еда. Жтттщ султаны 

едь Ен алгашкы туарген картиналары — Ke6i ес1мде жок- 

“Б1з Жетюуданбыз” керкеMcyperri фильм!. Султан Отан согысыньщ 

ардагерь Артында ею улы калды. Екеум1з Москвада 

окып жургеннен таныс едж. Доспыз. Ол казак халкыньщ 

дастандарын, тарихын жене ел1м1здщ бостандыгы ушш 

курескен азаматтардьщ тагдырьш аркау кылып, б1рнеше сериялы 

кино Tycipyfli армандаушы еда. Соньщ кебше жете 

алмаса да, 6 ip “ К,ыз Ж бек” киносымен елемге казактьщ 

атын шыгарып Kerri. 

“ Кд>13 Жлбек” киносы ете кызыкты да, киьш да жагдайда 

Tycipumi. Сол жайында тарата айтсам ба деймш. Ce6e6i, бул 

фильмд1 Tycipy кезшдеп хикаялардын Ke6i осы кунге дейш 

айтылмай келедк Ол кезде кинофикация комитет! баетыгы 

А.Фидулин деген Kici болды. Орынбасары жене “ Казакфильм” 

директоры атакты журналист, ез1мнщ катты сыйлайтын 

iHiM Камал Смайылов болды. Киностудияныц ре- ' 

дакторлары Эюм Тарази, Олжас Сулейменов, 1лияс Есенберлин, 

редакция мушелер1 болып Эбд1жемш Нурпешсов, 

62

Тахауи Ахтанов, К,алтай Мухамеджанов, Аскар Сулейменов 

т.б. жазушылар болды. 

Алдын ала айта кетежн, “ К,ыз Ж1бек” картинасыныц 

cerri шыгуына бул idcmep кеп улес косты. Комитеттщ усынысымен 

Рабит M ycipenoe агамыз сценарий! жазган “ К,ыз 

Ж1бек” киносьш Tycipyre жогары жак руксат берда. Щркдтар 

кинорежиссерлер осы кинодан демет едь BipaK тандау Султанга 

тусп. Cypeii Гулфайруз Б1смайловага, музыкасын жазу 

маган тапсырылды. Дыбыс операторы мшдей Ленинградта 

окып келген, улкен талант иеод Кддыр К,осаевка жуктелдь 

Сонымен “ К^з Щбек” киносыньщ творчестволык мушелер1 

бекщлда. Комитетте сценарщц толыгымен жендеуге уш ай, 

кино Tycipy дайындыгына 6ip жылдай уакыт берщщ. К,аржы 

киындыгы ез алдына, актерлар тандап алудьщ e3i улкен 

6ip сын болды. К,ыз Ж1бекй, Телегещц, Бекежанды, К,аршыганы, 

Базарбайды, Сырлыбайды, Кдяз Ж1бектщ жецгесш 

т.б. юм ойнайды? Соган конкурс болды. К,ыз Ж1бек релшщ 

езше бес жуз кыз сынга тусть Акырында орыс мектебшщ 

10 класында окитын Меруерт втекешова жецюке жетп. Кепщш!к 

kemciMiMeH Телегещц — К,уман Тастанбеков, Бекежанды 

—Асанащ Эипмов, Шегеш — Энуар Молдабеков, 

К,аршыганы —Ыдырыс Ногайбаев, К,ыз Жбектщ женгесш 

— Фарида Швртова, шешесш — Гулфайруз Ысмайлова, 

Базарбайды —Кэукен Кенжетаев, Сырлыбайды —Кененбай 

К,ожабеков ойнайтын болды. 

Сонымен кинода ойнайтын актерлер аныкталды. Мен 

болсам, сол куннен бастап “ Кдлз Жлбектщ” музыкасына KipicriM. 

Онын ce6e6i, музыка бастан-аяк кино Tycipuiin жатканда 

ойиалып туруы керек. Алгашкы 6ip ойымыз киноны 

Акжайык бойынша Tycipy едь BipaK каржы меселеа киын 

болгандыктан, осы Алматы облысьшда Tycipyre шеишм алдык. 

Акжайыкка — 1ле езеш жене KypTi байламасы алынатын 

болды. Екшпш жагынан Жетасу Жер1 кез тартатын сулу. 

©здерщгз бшесгздер будан бурынгы картиналар “ К,озы 

Керпеш —Баян сулу” , “Алдар Косе” , “Абай” картиналары 

TycipuireH жердан; барльиы кумды, шeлдi, такыр жер болды. 

Екшшщен, “ К,ыз Щбек” казактын атакты сулу кызы емес 

пе? Сол себепй, Кдз Ж1бёк кандай сулу болса, фильмдеп 

табигат та сондай сулу болсын деген шеипмге кeлдiк. Сонымен 

киноны Tycipyre Kipicri. KipicyiH KipicTiK-ay, 6ipaK 

бул Алматы облысында туйе табу деген ете киынга сокты. 

Оган Караганда ат меселеа онайлау шешшдь Жаксы аттар- 

63

дыц барлыгын Жамбыл ауданы, Дегерес совхозындагы жэне 

Жамбыл облысы Луговой ауданындагы жылкы зауытынан, 

сондай-ак баска аудандардан сатып алдык. Сол кездеп Lie 

ауданынын 6ipiHmi хатшысы Заманбек Батталхановка осы 

кунге дейш мын да 6ip алгыс айтамыз. Осы азаматтын кемепмен 

жекеменшжтердеп, аудандардагы туйелердщ бэрш 

жинадык. 

Сол кездеп он алты жастагы кыз, бупнп эй гш актер 

Меруерт Отекешованьщ К,ыз Жлбек релш ойнау кезшдеп 

енбеккорлыгы тандай кактырарлык едь Меруерт эу баста 

казакдиа дурыс сейлей алмайтьш. Сейтш, оган казак тшшен 

сабак беретш мугал1мдер жалдадык. Кызымыз жарады! 

Баскасы баска, 03i MiHeTiH акбоз атты езше уйрету ушш 

атакырда жалгыз тунеп журген кундер1 болды. Керемет тез1мдшк 

емес пе?! Сондай-ак, Телеген, Бекежан, Шеге релдерш 

ойнайтьш актерлар да мшетш аттарын ездерше уйретш, 

арттарынан 6ip ел1 калмай epin журетш жагдайга жетиздь 

“ Кыз Ж 1бек” картинасы б1здерге улкен сьш ед1. Сондыктан, 

басынан аягына дешн бейнетш 6ipre кердЬк. Ce6e6i, 

музыкаларым дайын, еуендерд1 айтуды 6epi уйренш алганымен 

онын пншде еншшердщ “ фонограммамен” айтуына, 

eTipiK домбыра тартуына ез1мнщ катьшасуым кажет болды. 

Ce6e6i, Фаридадан баскасы эн айтуга шоркак ед1. Шегенщ 

рэлшде ойнайтьш Энуар Молдабеков маркум эн айту былай 

турсын, домбыра устауга жок ед1. Осыган катысты 6ip кызыкты 

айта кетейш. 

Кино сэгп rycipLnin, жарьпска шыкканнан кешн, б1здердщ 

халыкпен кездесу1м1з кеп болды. Сонда журт шйнен: 

“ Айналайын, Шеге домбыранды алып, “Акку” куйш 6ip 

тартып 6epmi” , — деген етшшлгер тусед1. Осындай сурактьщ 

койыларын алдын ала бшетш ол жиынга 6ip колын декемен 

байлап, сындырып алган секщщ мойньша асып келетш. Сахнага 

сол куйшде шыгып: “ колым жарамайды” деп кутылатын. 

Bi3 онын жок жерден жол тапкан бул кулыгына жатып 

кеп кулем1з. Акырында куйщ ез1мнщ тартуыма тура келетш. 

0 йткен1 ол кезде халык кинода enai де, домбыраны да ер 

актер e 3i ойнап тур деп тусшетш. Шынына келгенде, Кыз 

Ж1бект1ц айтатын енш Кыздар институтында окитын студент 

кыз Мунира Уанбаева, Шегенщ енш опера театрыньщ 

BHiuici Кенес Бактаев, Фариданын енш Бакыт Эш1мова, 

Телегеннщ енш Кайрат Байбосынов, К,аршыганьщ кобызда 

ойнауын Деулет Мыктыбаев орындады. Жоктауды айтатын 

64

Рахима Мусабекова. Калган Heri3ri музыкалар сол кездеп 

ез1м курган фолькпорлык ансамбль, К,урмангазы атындагы 

халык аспаптары оркестру опера театрынын хор коллектив! 

жене симфониялык оркестр аркылы жазылган ед1. Ал кинода 

бастан-аяк домбыраны езш тарттым. 

“ К,ыз Жлбек” кинофильмiH Tycipin жатканда кептеген 

киыншылыктармен катар б1рнеше кызыкты окигалар да 

болды. Ecivie тускендерш айтып етейш. 

“Акку” кушн еу баста симфония оркестр! мен пленкага 

жаздырган ед!м. Бул музыка К,ыз ЖШек пен Телегенн!н 

отауда отырып, ай далада, казан асылып, той болгалы жаткан 

кезшде ойналуы керек ед!. Сол сэтте халыктьщ куанышына 

ун коскандай музыка унше алыстан алты акку сол 

жерге ушып келш, ека жастын махаббатымен б!рлескендей 

KepiHic 6epyi керек ед!. Алты аккуды зоопарктен сатып алганбыз. 

Булар аса алыска ушпайтьш кустар. Сонымен, жанагы 

симфония оркестр!мен жазылган музыканы ойнатып койып, 

аккуларды жиекке кайыкпен канша айдасак та жакындата 

алмай еуреге тустж. Эуелз аккулар музыкамыздан урке 

кашып журдц. Султан, Кддыр К,осаев ушеум1з уш-терт кун 

эбден елекке тусш, кеп киналдык. Киноны непзп TycipreH 

жер1м1з — Куртщен жогары он шакырымдай жердеп улкен 

KypTi байлауы гой. К,ыз Жлбекпен 6ipre кыздар шомылатын 

жер сол. Бекежан мен Телеген сайысатын жер де сол. 

Сонымен койшы, ушеум1з 6 ip акьщдасып отырганымызда 

мен eciMe тускен мына энпмеш айттым. 

— Султан, — дед1м. — Осы “Акку” куйш бекерге симфониялык 

оркестр re TycipreH екенмш. Мен сенщ сезщщ кимай 

классикальпс, жанрга TycipeftiK деген сон, жазып едш. Мына 

“ Акку” Kyfti экем Тшенд! шыгарган куй гой. Баягыда екем 

жарыктык айтады екен: “ Кешке жакын кел бойында осы 

“Акку” куйш тартсам, манайдагы бар аккулар жиекке ездер! 

жузш келш, канатын кагып, сынкылдап nipmin журуш! 

едь ffiipKiHi сонда гана 6 LafliM, кус екеш, кустын !ш!нде 

куйд! тындай алатын, TyciHe алатын кус — акку екен гой” , 

— деп. Терт-бес кудшгз онсыз да боска erri. Бул куйд1 

жеке домбырада тартып, 6 ip керсек кайтед1, — дед1м. — Ол 

ушш алыстау жерге 6 ip уй TiKKi3in, куйдщ он шакты TypiH 

жазып, соны магнитофон аркылы репродуктормен койып 

керсек кайшеда; 

Муны еспген Султан куанганынан орнынан ушып 

турып, айгайды салды дейсщ. Дереу кино директоры 1зет 

65

Бошаевты шакырып алды да, Кддыр Крсаев бар 6epiMi3 уй 

TireTiH жер керуге бардык. Сонымен костан уш-терт шакырым 

жердеп 6ip тебенщ басына кшз уй TireTiH болдык. Ол 

yHfli кальщ кшздермен каптап тастадык. “ Тон В атц щ ” (музыканы 

пленкага жазатын машина. — Т.Ж.) 6ipep шакырым 

жердеп ойпатка орнататын болды. Онын 03iHe 6ip жарым, 

ею километрлгк кабель керек болды. 

Султан сонын берш ертенге дайындауга нускау берд1 

де: “А л енцц 03iMi3 жеке отырып, “ Аккуды” емш-еркш 6ip 

тындайьпсдпы, — деп алып, Кддыр екеум1зда кшз уйге бастай 

бердг Сейтш ушеум1з 6ipHenie сагат тапжылмай отырдык. 

Мен “Акку” куйш ер турде, 6ipHem e бурауда ойнап, олар 

бар зейш1мен тындап, акырында акылдасып, кенесе кеде 

6ipHeme турде пленкага жазылды. 

Сонымен ертеншде берш дайын етпк. Не керек, 6ip 

куйдщ e3i уш сагаттай ойналатын музыка болды. Сонымен 

жета кун етй. Сепзшнн куш казан-ошактьщ берш кайнатьш, 

ел тойлап жаткан KepiHicTi кайта жасадык. Кь13 Жлбек пен 

Телеген отауда отыр. Той болатын жердеп камыс арасына 

сепз жерден репродуктор орнатып, куйдщ пленкасын ойнаттык. 

Bip уакытта карасак, мше керемет. Сункылдап-сьшкылдаган 

аккулар су бетш сыза келш, дел жиекке таяу репродуктор 

тубшде 6ip-6ipiH аймалай бастады. T ycip e алмай елек 

болып жургешм1з осы KepiHic кой. Ал енщ бастайык десек, 

мэссаган! Алты аккуымыздын eKeyi жок. Тертеу-ак калган. 

Сейтсек, маскара кьшганда 6ipeynep екеуш атып алып кетшп. 

Енщ кайттгк деп дагдардык та калдык. Сонымен тогызыншы 

кун де етп. Келес! KyHi амалдын жоктыгынан сол терт 

аккуды гана Tycipyre келюш, кайта бастадык. BipaK ол KyHi 

де сета туспещ. C e6e6i аккулар жиекке келсе, той жасап 

жаткан актерлар, езге де адамдардьщ барлыгы казан-ошактарын 

тастап, ездершщ м1ндетт1 релдерш умытып, ауыздарын 

ашьш, анкиып акку кызыгьша карайды да калады. Сей- 

Tin, ол кун де зая Kerri. Кыскасын айтканда, 6ip гана осы 

KepiHicTi он еюншг кун дегенде, соцгы уш кун тынымсыз 

жупрш, ейтеу[р ерен деп бгардж-ау... Кинофильмд! кергендер 

аккуды алтау деп Tycm efli. BipaK олар тертеу-ак,. Оны 

монтаж жасайтындар кебейпп, алты акку eTin керсетп. 

Нейзщде, кинофильмдеп жан-жануарлар, кустарга арнап 

музыка жазу киынньщ киыны. Эр жануардьщ, кустардьщ 

мшез-кулыктары, 6ip-6ipiHe деген карым-катынастары, 

дауыстары, журыс-турыстары 6ipiHe-6ipi мудце уксамайды. 

66

Сондыктан ол ете укыптылыкты, зерттеу тежхрибёсшщ молдыгын, 

кажетп дыбыстарды дел таба бшущ талап етедь Оны 

суреттей бшудщ e3i улкен сын. 

Тагы 6ip айта кететш жай кинокартинаньщ музыкасынан 

бастап, сейлейтш сездерь кимыл-дыбысы, сырттагы баска 

да орайлы-орайсыз дыбыстар кинога жарасымды болу ушш 

дыбыс операторынын аскан шеберлпп кажет. Дыбыс операторы 

терен ой neci, жан-жакты жогары техникалык бмшд! 

болмай жаксы дуние шыкпайды. Дыбыс операторы драматургияны 

F.MycipenoBTiH езшен де артык 6w yi тшсп. Осы 

талаптыц барлыгын мойына алып, жогары денгейде аткарып 

шыккан б1здщ “ Казакфилъмдеп” жалгыз казак дыбыс 

операторы Кддыр Косаев болды. Кдз1рп ею серия га бершген 

музыкадан баска менщ жазган тагы да сондай уакытка 

жететш музыкам осы Кадырдьщ ешюм бшмес сандыгында 

жатыр. К,адыр Косаев жалгыз Кожыковпен емес кептеген 

кинорежиссерлермен кызмет icTefli. Онын шиндё талантты 

режиссер, ecipece балалар фияьмдерш жасаудагы тунгыш 

маманымыз Абдолла К,арсакбаевтын дуниежузше бел run i 

“Менщ атым К,ожа” , “ Балалык шакка саяхат” , “Жуйрж болсан, 

озып кер” , “Алты жасар Алпамыс” сиякты картиналарында 

К,адырдын енбеп зор. Сондай-ак, Межит Бегалин, 

Эз1рбайжан Мембетов, Кдсым Ахметов сынды танымал режиссерлермен 

т1зе косып, кептеген енбектер аткарган адам — 

осы Кддыр Косаев. Сонша енбепне карамастан осы кунге 

дейш “ Казакфильмде” енбеп багаланбай, аты аталмай калган 

да осы Косаев. Ол юм болса, сол алып жаткан атактардан 

кур калды. Карапайымдылыгын содан-ак байкай берщй. 

Кддырдын атакта еш шатагы жок. Менщ ез^м Кадьфды катты 

кадар тутамын. Онын icTereH енбектер1не жогаргы жак атак 

бермесе де, казак халкыньщ киноенер1 тарихында ёз1нщ 

багалы орнын алатыньша ceHeMiH... 

* ш♦ 

“ Кыз Щ бек” картинасы о баста уш сериялы болуы керек 

едг YmiHuii сериянын жарыкка шыкпай калу себеб1н 

мен еткендеп 6ip енпмеде айтып еткен ед1м. Кайталап жатудын 

peii бола коймас. ОньщececiHe “ Кыз Ж1бек” киносьша 

катысты тагы 6ip кызык окиганы айта кетейш. 

“ Кь1з Щбек” фильмшде Телеген мен Шеге елше кайтьш 

бара жатып жар басындагы танбалы таска кездер1 туёёйн 

67

жер бар емес пе? Ол тастар 1ле бойьшда К,апшагайдан шама- 

Мен отыз шакырымдай жерде. С ол “ Танбалы тасты” Телеген 

мен Ш еге аралап жургенде уш метрдей кек тасты кередь 

Бетш деп шанын колы м ен с у р т т караса, онда да танбалы 

жазулар бар екен. С о л жазуды eKeyi де окиды да, акылдаса 

келе “ 6i3 де руымыздын танбасын калдырайык” дейш. Сейтш 

олар жардын уст!не танбаны кашап жатканда, аяк астынан 

Бекежаннын куйгытып жетш келетйш естершдзде шыгар? 

М ун ы айтып отырган ce6e6iM, сол жерде жаткан “ танбалы 

тастыц” елегшен уш жыддан кейш маскара болганымыз бар, 

неге дей аздер гой? О л бар болгы р койтасты директор 1 зет 

Бошаев пен режиссер С .К рж ы ков кайдан тапканын бш - 

меймш, жацагы айткан жерге машинага тиеп екеп туаргенш 

кез1ммен кергем. Содан уш жук машинасын Баканас жакка 

жзберш сексеуш алдырды. О ны е л п тастын устш е уй ш от 

койды. Сонымен, б1рнеше кун тасты кыздырып керекп тусше 

келт1рд1. Айтпакш ы, он ьщ алдында осы “ К,ыз Ж б е к т е ” суpemii 

болып кггейтш Р. Каримов деген житг аракка тоймайтын 

6ip татарды алып келген. 03i кемектесш журш сол татар 

eKeyi Олжас Сулейменовтьщ Улытаудагы “ Танбалы тастан” 

кепйрш екелген жазу-танбаларды жанагы таска кашап, жазып 

шыккан. Сейтш, бул тасымыз ежелп гасырлардагы “ танбалы 

тас” болы п шыга келш. К и н о Tycip w in бггкен сон 

тасты керек кылган еш и м жок- 

Умытпасам, 1972 жьшы меш аяк астынан Ры лы м академиясына 

шакыра калмасы бар ма. К елсем , каптаган халы 

к. “ Правда” , “ КазПравда” б1здщ республика газетш щ 

журналистер1, редакторлары жур. Профессорлар, Рылым академиясыньщ 

академиктер1, оньщ шйнде 1смет Кенесбаев бар, 

6 ip белек ецпмелес1п тур екен. Кастарына келш амандастым. 

Орталарында елде 6 ip кой тас. Алдында м ен берген 

жокпын. Аныктап караганымда кез1ме оттай басылды. Баягы 

“ Кыз Жлбекке” пайдаланылган, ез1м1з ертеген “ танбалы тас” . 

Бул кайдан мунда келген деп тан калып турсам, 6 ip орыс 

ж л г т кел1п, амандасып: — М ы на тасты C i3 танисыз ба? — 

дейд1. Мен шынымды айттым. “ Кыз ЖЗбек” киносьшда калай 

колданылганын, кай жерде жатканын, 6 epiH айтып берд1м. 

Сейтсем, энйм е былай екен. Бул тасты сол жакка кыдырып 

барган Рылым академиясьщда ютейтш К-Ж утсбайулы деген 

ж1п т керед! де, академик Кенесбаевка келш хабарлайды. 

О л Kici дереу езш щ к ол астындагы окымыстыларын жинап 

барып керш: “ Бул тас беленбай гасыр бурын танбаланган” 

68

деген уйгарымга келедь “ Танбалы тасты” алдырып Рылым 

академиясына кояды. Бул Рылым академиясыньщ окымыстылары 

упйн кымбат олжа, улкен жаналык болады. Тасты 

тапкан адамнан бастап, тасты “ зерттегенГ бар, борше кетерме 

сыйлык тагайындап, оны ездер1 белгст алады. Tiirri, 6 ipeyi 

сол тас жоншен жеделдетт гылым кандидаттыгын да коргап 

жШериш деген соз бар. Ал кейшнен элдекалай Рылым академиясына 

барган б1реулер ездерше жаксы таныс баягы тасты 

танып, жогарыдагы шу содан басталган екен. Бул маскара 

окига РА-на улкен уят келлрдк Содан ертещнде-ак “ Комсомольская 

правда” газетщде осы “Танбалы тас” жешнде улкен 

макала шыкты. Ал ещц б1здщ кшем1з ол тасты фильм Tycipimri 

болганнан кешн мина койып жарып, кулдей уатып 

кету1м1з керек екен. 03iMi3 киномен басымыз катып жургенде 

ол жагын мулде ойламаппыз. Сол калпында калдырганымыздын 

акыры галымдарымызды “ олжага” батырьт, “сыйга” 

кенелтуге а'парып согарын кайдан бшешк. 

...Базарбайдын ордасын "пккен жер артынан жыланнын 

ордасы болып шыгып, журтты 6 ip ДурМктарГеш бар. Ол 

жакка актер Кененбай Кожабеков, Дарига ушеумп журттан 

коп кей^н барганбыз. Каныпезерл}к орыстын канында барау 

деймш. Кино Tycipym uiep арасында ею-уш орыс ж1пттер1 

бар efli. Сол онбагандар 6i3 жеткенше отыз шакты жыланды 

елт!рш, уйш койыпты. ОздерМц жыланды куйрыгынан шап 

6 e p in , 6 ip cuiK in калып, б&шн узш ёлнгаретш ептшктерше 

мэз болысып кырып жур. Кергенде жаным туриппп, катты 

ашуландым. Айгайлап, урсып токтатгым. Содан санэпидемстанция 

адамдарын шакыртып, тексертт1к. Жыланнын сирек 

кездесетш, аса зиянсыз Typi екен. Сол манда жыланнын 

ордасы бар болып шыкты. 

Жылан ордасына вдей1 барып, тындап кергем. О гажап! 

Бф-бгрше мын буратыла оратылып жатып, бейне 6 ip елен 

айткандай еуёнщ дыбыс шыгарады. Мше былай: 

— Фщц-ш1у-1шу — деп, Нурага жылан ысылын салып 

керсетп. — Сонымен ол жердеп KepiH ic туариип бхткёШпе 

актерлер арнайы тунемел капшыктарга оранып уйкайтын 

болды. Бул кунде еске алсан, ол да 6 ip кызык екен. 

Соны трагедиямен аякталатын “ Кыз Ж]бек” киносы 

ececiHe казактын талантты eKi жасынын табысу!>1на дэнекер 

болды. Телеген — КУман Тастанбеков пен К,ыз Ж1бек — 

Меруерт Отекешованын фильмдеп махаббаттары еМрде жалгасын 

тауып, eKeyi кол устасып шанырак кётерда Бул кунде 

69

ел1м1зге танымал кос актер балалы-шагалы. Екеу1 де М.Эуезов 

атындагы драма театрыныц белд1 мушелер1. Сол енер 

ордасында кызмет icTefwi. 

“ К^ыз Щ бек” фильмшщ мактана айтар ен басты ерекшел!п 

— туцгыш рет таза казак тшшде TycipuireH fliri. Будан 

бурынгы картиналардын барлыгы да еуел1 орыс тшнде туciprnin, 

Москвага орыс тшшде тапсырылатын. А л “ Кыз Ж1- 

бек” картинасы казак тшнде Tycipuiin, алгашкы койылымы 

казак тшнде жарияланды. Орысшасы кешн Москвада аударылды. 

Бул — “ К,азакфильм” киностудиясы тарихында тунгыш 

жасалган кадам. Сол кезенде бул дегенщдз халкымыздын 

бага жетпес жендс! мен куанышы болды. Кино Алматыдагы 

“ Казакстан” , “Алатау” , “ Сарыарка” сиякты ен улкен кинотеатрларда 

керсетш д!. 

Жарнама жасалынып, билеттер сатьтып, халык кинотеатрларга 

лык толып, enai басталгалы жаткандагы мына 6ip 

келедс1з окига да естен кетпейдь Фильм басталар алдында 

акын Кадыр Мырзалиевтын 6ip елещнен узщд! окылатын. 

Y мытпасам “Жатса да жер ертенш, аспан куйш, Болуы мум- 

KiH емес будан жаман” деп, “ Зар заман” кезенш сипаттайтын. 

Сьшыкка сылтау 1здеген 6ipeynep сол сезге жабысыпты. 

“ Казакфильм” директоры Камал Смайьшовка Москвадан 

шугьш хабарлап, “ Сол сезд1 кайтсе де еппртсш, халык ес- 

TiMeciH” деп буйырыпты. Буйрыктыц аты буйрык. Содан 

ол буйрыкты дыбыс операторы Кадыр Косаев кинотеатрларды 

куш бойы аралап ж урт, дел койылым устгнде журтты 

шулатып ж урт орындап кайткан. 

0йткен1, оны Кадырдан езге еш им жасай алмайтын. 

Ол дел кино ж урт жатканда барады да сагатьша карап отырьт, 

тура сол жерше жеткенде дыбысты euiipe салады. BipaK, 

фильмнщ одан кемш калган ештецес1 жок- Кудайга шуюр, 

“ Кыз Ж1бек” киносына деген халыктьщ ыстык ыкьшасы 

арада канша жылдар етсе де суыган жок. 

Басында уш миллион сом жумсалып тус1ршген киноны 

ен алгашкы болып Ундютан он жет1 миллионга сатьт алган. 

Кейтнен онан да кымбат багамен жиырма уш мемлекеттщ 

сатып алганын естщ^м. 

MiHe, енпме басында аталган Султан Кожыков досым 

осындай куд^ретп картинаны дуниеге екелген талантты да, 

табанды режиссер ед1. Эттен ем1рден ерте keiri. “ Кыз Жлбектщ” 

6ipiHini сериясы б1ткен кезде журек ауруына шалдыгып, 

инфарк бола жаздап едь Еюнш1 серияны бтргеннен 

70

кейш ауруы аскынып, ауруханада узак, жатып калды. Катты 

ауырганына карамай К,ажымукан бабамызды кино тарихында 

калдыру угшн “ Батырлар достыгы” атты фильмш 

туйрдь Осы кинодан кейш журектен Kerri. Кайран Султан, 

кеп армандарын орындай алмады. Ел! ушш, елшщ болашагы 

yuiiH жанын сала енбек ете журт е\ирден erri. Артында 

ею улы калды. 

Екеушз 6ip-6ipiM i3fli жаксы TyciHeTiH6i3. Олпрдеп ен 

6ip кимас досым ед1. Казак кино тарихында eciMi алтынмен 

жазылган санлак. Жаны женнатта болгай! 

АБДОЛЛА 

— Тагы 6ip досым, атакты кинорежиссер Абдолла Карсакбаев. 

Ол 1927 жылы Y зынагаш ауданыньщ “Жана курылыс” 

колхозында туган. Жастай жeтiм ecinTi. Сол ауылда 

туратын агайын-туганынын жагдайы да нашар болып, балага 

кемек бере алмаса керек. Ол кезендеп колхоздандыру 

деген наукан жене 1931 жылдары басталган ашаршылык 

ecipece казак елше тым ауыр тиш, миллиондаган бауырларымыздын 

eMipiH мезгикнз киып Kerri гой. 

Абдолла алты жасынан бастап жепмдер ушнде ecin, одан 

мектеп-интернатта окиды. Жастайынан керген киыншылыгы 

бар, e3i тентектеу, 6ipaK, ад ал, шыншыл болатын. Отан согысынан 

кейш 1949 жылы ез талабымен Москвага барьш ГИКке 

(Мемлекетпк кинемотаграфия институты) окуга туседь 

1954 жылы сол институттын кинорежиссерл1к факультетш 

6iTipin, Алматыдагы “ К,азакфильм” киностудиясына кызметке 

орналасты. Арага б1рнеше жыл салып Берд1бек Сокпакбаевтын 

“ Менщатым К,ожасын” кинога туе1рдй Бул — 

1962 жылдын Ky3i болатын. “Менщ атым К,ожа” кинокартинасыньщ 

режиссерлыгы Абдолла Кдрсакбаевка, музыкасын 

жазу маган тапсырылды. Картинанын басталуы мен аякталу 

окигалары Абдолланын ауылы жагыНда туаршдь Ал, койшылардын 

тойы болатын жер Y шконыр жайлауы еда. Бул — 

Шамалган тусындагы тау. Сол жерде Президент Нурсултан 

Эбшулы туган. 

1963 жылдын жазы. Кожаным рел1нде Нурлан Сепзбаев 

деген бала ойнайды. Ол кезде 11—12 жастагы бала Нурлан 

атакты казак футболшысы Тимур Сепзбаевтьщ туган iHici. 

Анасы болып Бикен Римова ойнайды. Музыксын алдын ала 

жазып алып, киноны музыка еуенщ йн rycipfliK. Карсакба- 

71

евтьщ 6ip керемет1 — табигатты жаксы тануы, кино TyciperiH 

орынды тандай 6uiyi. Сол табигатты — Алатаудын буркырап 

жаткан езендер1 мен сайларын, даласы мен жайлауын керемет 

кылып корсете бшдь 03i ете балажанды адам ед1. Сондыктан 

ба, балаларга арналып койылатын картиналардын 

барлыгында да солармен тш табысып, e 3i де бала болып 

кететш. К,удайдын Kyfliperi, балалар да Абдолланы ете жаксы 

керет1н. Еркелейтш, туган екес1ндей, агасындай жакын 

тартып, жанында ушршш журетш. Балалардын Абдоллага, 

Абдолланын балаларга деген ce3iMi журегшда тербететш. 

Кинога тусетш балалар Абдолланын айтканын ею етпейтш. 

Абдолла баланын тшш табуга шебер еда. Балалармен жумыс 

гстеудщ ете киын екенш 6epiMi3 бшем1з. Ал, Абдолла болса, 

езшщ канына сщген жумсак мшез-кулкымен, epi балалар 

психологиясын жаксы 6uiyi аркасында олармен еш киналмай, 

ерюн жумыс ютейтш. Сол ерекше касиета оган eMip 

шындыгын сол шынайы калпында экранга алып шыгуына 

кеп кемепн керсета. “ MeHin атым К,ожа картинасы Москвада 

бещц мамандардьщ кещшнен шыкты. Кешн Франциядагы 

Канн каласында еткен кинофестивальда улкен табыска 

ие болып, байкаудьщ бас бейгесш алып кайтты. Казак 

кино енершде мундай мертебеге ен алдымен “ Мешц атым 

Кожа” ие болды. 

Абдолла кырык шакты картина Tycipfli. Онын йпшде 

Токаш Бокин туралы “ Кдлы кезен” , Б.Сокдакбаевтьщ “ Балалык 

шакка саяхат” noeeci бойынша “ Жуйрж болсан, озып 

кер” фильм1, “Алты жасар Алпамыс” сиякты фильмдер1 керерменн1н 

кендлшен шыкты. Мысалы, Токаш Бокинге арналган 

каршнаны алайык. Бул картинаны кергендер бшетгн 

болар. Токаш Бокйннщ eai Ka3ipri Алматы облысы, KypTi 

ауданы, “Токаш Бокин” ауыльшда туьш-ескен. Жастайынан 

орыс мектебшде окыган. Атакты Фрунземен жолдас болган 

ете бш!мд1 адам. 16—17 жасынан коммуниста партияны 

колдап, e3i большевиктер партиясыньщ Myuieci болды. 1916 

жылы Бекболат бастаган улт азаттык кетертСгне белсене 

катыскандардьщ 6 ipi. Одан кейш Алматы каласы мен Жет1- 

суда кенес еюметш орнатуга атсалысты. Совет окзмета орнаганнан 

кей1н Алматы каласында улкен кызметтер аткарып 

журген кез1нде Токаш “ ултшыл, партияньщ жауы” деген 

жаламен турмеге камалады. Турмеде 6ipa3 жаткан Токашты 

еюмет адамдары тун шг!нде Алатаудын бауырындагы Бутаковка 

деген сайга алып шыгып, улкен терекке байлайды- 

72

дагы, от койып, ертеп шбереда Дэл кай жер екен! куш 

бупнге дейш белгказ. 

Токаш Бокин ете бипмдь сауатты, казак-орыс йлше 

б1рдей жуйр^к жене француз типн де жаксы бшген. Жерлес- 

Tepi “Токаш Бокин ез елш, туган жерш сагынып жш келш 

турушы едГ’, —дейд!. Токаш — ез улты ушш басын бейгеге 

ттккен азамат. 

Жасыратыны жок, осы картина Абдоллага оцай тиген 

жок. Оны ез| де жасырган емес. Ал, музыкасына келеек, 

мен де аянып калганым жок. Ocipece, домбыранын жеке 

тартылуы. Едщ Кытайга алып бара жаткандагы жагдайга 

байланысты, бай мен Токаш екеушщ атпен кетш бара жаткандагы 

монологында домбыраны жеке шертш тартатын импровизация 

халык кецшнен шыккан сиякты. Мактанганым 

емес. 0 нерд1 багалай бтетш жандардыц аузынан ез 

кулагыммен ecTireHMiH. Тагы да айта кететш жай киноныц 

керкемдшпнде, кундылыгында дыбыс оператор Кддыр Косаевтын 

сщзрген енбеп зор. Киноныц cerri шыгуына Кадыр 

бастан-аяк атсалысты. Токаш Бокин туралы кино 1966 жылы 

жарык керш. 

Бул —Абдолланыц акыргы картиналарыныц 6ipi. Абдолланын 

“Алты жасар Алпамыс” картинасы Ригада еткен 

балалар фильм1 арасында 6ipiHmi орынды талассыз жецш 

алды. 

Абдолланыц тагы 6ip ерекшелш — кай релге кандай 

ерпс ойнау керек екен1н деп басатыны. Мысалы, “Алты 

жасар Алпамыс” киносында Канабек Байсей1тов агамыз 

ойнайтьш рел, кандай циркш! Алпамыстын eKeci болып Меюл 

Куланбаев, meuieci болып — Кецес одагынын халык 

epTici — кыргыздыц атакты енерпазы Бикен Кыдыкеева 

ойнайды. Алпамыстын досы —Калихан. Алпамысты ойнайтын 

баланыц аты — Ермек. Ырысхан — Шздщ уйдеп Дарига 

тетен. Режиссердщ кинога актер тандай 6 uiyi шеберлш керемет. 

Б1здщ “ Казакфильмде” режиссерлер фш^мдерш етюзе 

алмай жатканда Абдолланыц он шакты картинасы Кенес 

одагы экраныньщ бер1нде журш жатты. Абдолла казак кинорежиссерлер1 

imiHaeri нагыз мыктыныц 6 ipi ед1. “ Республикага 

енбеп cinreH кайраткер” атагы Абдоллага осындай 

жанкешп ецбеп ушш бер1дш. Абдолла Карсакбаевтан бурьш 

ел!М13де балаларга арналган фильмдер болтан жок. Ол кай 

жагынан болса да езш улкен маман, дарынды режиссер 

73

ретшде таныта 6 Loai. Сондыктан да 6 i3 К,арсакбаевты балалар 

киносыныц классик режиссер! деп бшем!з. 0 зшщ отанын, 

тшш, тарихын суйген Абдолла казак киноенерш бшк 

белеске кетерген кешбасшылардьщ 6ipi. Шындыкты жепазе 

айту, осы К,арсакбаевтын колынан келд1. Сондыктан да мен 

ез басым, дел сондай азаматпен дос, жолдас болганымды 

бакытым деп есептеймш. 

Абдолла К,арсакбаев кайта тумас дарын. Ол казак халкынын 

багына туган тулга. Соцына ешпес мура калдырган 

акжаркын досымньщ eciMi кино eHepi тарихына алтын epinтермен 

жазылады. Сонында калган жалгыз улы Токтар эке 

жолын куып, Москвадагы ВГИК-Ti (жогары мемлекеттж 

кинемоторграфия институты Т.Ж) 6nipin, Ka3ip режиссер 

болып кызмет ютедщ. 0Keci тер^зда бар куш-омгергн халкыньщ 

енерше арнаса екен деп тшеймш. Токтар — Токаш Бокин 

кинокартинасы аякталганнан кейш туган бала. Абдолла 

баласыньщ атын соган орай, Токтар деп койган едь Токтардьщ 

да Абдолла 0кес1ндей улт намысын коргайтын кайраткер 

болуына шын журектен тшектеспш. 

“ K03IM К0РД1 АК,К,УДЫК ЖЫЛАЕАНЫН” 

Кино актерларыньщ uuiHaeri менамен оте жакын досбауыр 

болган адамдардьщ 6ipi —Казакстанныц халык epTici 

Кененбай Кожабеков. 

Оттец, абайсызда е й аягынан айырылып, бойындагы 

бар талантын керсете алмай арманда Kerri емес пе? Мен сол 

кезде Кененбай досыма арнап “ Ke3iM керд1 аккудын 

жылаганын” деген ен шыгарган ед1м. Кайырмасы: 

KepfliM кеше аккудыц жылаганын, 

Куннен бакыт жалынып сураганын. 

Жыламашы жан курбым, OMip бар гой, 

Тастамашы акку кус, аспанынды, — 

деп келедь 

Бул еннщ орындалуы ете курделЬ Кез-келген еншшщ 

даусы жете бермегендпсген, халыкка тарамай калды. Оны 

ещй 6 ip айтса, Роза Рымбаева гана айта алады. 

Кененбай екеум1здщ таныстыгымыз да .кызык- Сонау 

TepicTiKTeri Мурманск-Арханельск жакта алгаш жолыкканымыз 

ел1 кунге кез алдымда. 1949 жылы консерваторияда 

74

окып журген кезшде немере шш, кейшнен Кецес одагыныц 

халык eprici, Мемлекетпк сыйлыктын лауреаты, профессор 

атанган Ыдырыс Ногайбаев Москвада окуда еда. Y мытпасам 

1950 жылдьщ кысы болуы керек. Дуние жузше белгш кино 

режиссер Донской “Алитет уходит в гору” деген картина 

коюга Ыдырыс iHiM окитын факультеттен б!ркатар казак 

житттер1 мен кыздарын сол картинага тусхрешз деп Мурманск 

жакка алып кетп. Сол елушпп жылдыц кысында каникулда 

iHiMHiH жагдайын бшешн, 6 ip жагы демалайын деп 

кино Tycipin жаткан жакка тернгпкке бардым. С ол тускенде 

кино туарудщ нагыз кызган кезше тап болдым. Ёлда 

катты сагынып журген казак кыз-ж1пттер1 меш куанышпен 

карсы алды. Ертенднде тамактан кейш жастар меш кино 

Tycipin жаткан аланга алып барды. Режиссер Донскоймен 

таныстым. Кун ете суык, кар тоеден асады. Соган карамастан 

кино Tycipy журт жатты. Элз кунге кез алдымда. 

...Донскойдын алдьшда жасы 23—24-ке келген, аккуба 

арыктау, 6ipaK кезшде от ойнаган бейтаныс ж т т турды. 

Устше кигеш елдеб1р ан теркйнен тшлген, "лзеден асатын 

казакы тон твр1зда киом. Орысша таза сейлейдь Режиссерга 

айтып жаткан сезшщ TepK iH i мынау: 

—0 лсем, мен елем. Bip казактын баласы елда деп, сендер 

де жоктамайсындар. Баска 6ipeyre каскырмен алысатын 

жерд1 бермеймш. Ал, кенбейтш болсаныз, онда Алматыга 

Ka3ip кайтамьш. 

Унщде ерлйс бар. Колында Tepi малакайы. Тэжжелесш 

тур. Bip кезде белшдеп канжарды сарт епазш, суырып алды. 

Режиссер болса “кетпепйге” басып, жалына бастады. Ж т т 

6ip6enceft екен. Eaeyip уакыт тежжелесш, акыры сол куга 

кино туаршмей калды. 

Жанымдагы Нурмуханнан: —Мынау ж тт им e3i, казак 

па? Жок, Алтайда туган ж т т пе? — деп сурасам, ол маган: 

— Нуреке-ау, танымаушы ма едщ, бул ез1м1здщ Кененбай 

Кожабеков кой. Ka3ip уйге барган сон таныстырайын, 

— дедь 

Домбырамньщ колдан туспейтш кезь Кешке кыз-ж1- 

гптердщ ещншщен куй тартып отырганымда 6ipey ту сыртымнан 

келш кушактап, бёпмнен сушп жатыр. К,арасам, 

баганагы ж тт. MeHi сырттай бшетшш айтып, езш таныстырды. 

Кененбай Кржабеков: Жанында режиссер Донской, 

тагы баска адамдар бар. Донской 63i етшш, тагы да 6ipHeme 

75

куй тарткызды. Домбырамды колына алып, олай-булай 

карап: 

— Осындай юшкентай инструменттен мундай да керемет 

дыбыс шыгады деп ойлаган жок ед1м. Тштен сайрап тур 

гой, — дейд1 тан-тамаша калып. 

Сонымен койшы, казак кыз-жшттер1 косылып эн айттык. 

Озшщ туган жерш и м сагынбайды? К,уаныштарында 

т е к жок. 

Bip уакытта кайтуга жиналган Донской: — Мына Кенен 

аздщ жерлес кой. Не айткан созге тусшбейда, не тш алмайды. 

Олгмге барам деп, кулшынып тур. Муны мен кеншре алатын 

емеспш. Мумкш ci3/xi тындайтын шыгар. Осы жштп езшдзге 

тапсырдым, — деп коштасып KeTin калды. Б1ртшдеп езгелер 

де тарай бастады. Сонымен, мен жаткан белмеде В1дырыс, 

Кененбай ушеумпз калдык. 

Кененбай Алматьщагы “ТЮЗ-де” (каз1рп F.MycipenoB 

атындагы жастар театры.Т.Ж.) ютейдц екен. Алматыньщ театр 

училшцесш бтрген кертедь Bipranaft ецпмелест отырганнан 

кейш мен: 

— Кененбай! —дед1м. — Енд1 кунд!зп шатак-жанжалын 

не? Соны Tycinaipin айтшы. Ce6e6i, мешц киносценарий! 

кандай, кандай багытта Tycipinin жатканынан хабарым аз 

болатын. Сейтсем, бул кинода Кененбай басты релде ойнайды 

екен. Ал, бас кешпкердщ айдалада каскырлармен 

кездесш калатын тусы бар екен. Атуга мылтыгы жок, тек 

белшде канжары бар. Сол канжармен каскырдыц арланымен 

алысып, оны елт1ру1 керек. 

Режиссер болса, осы тусты дублерге бермек. Ал, Кененбайдьщ 

оган KeHrici жок- Кененбай айтады: 

— Бул киноныц ец 6ip тартымды тусы. Егер каскырмен 

63iM айкаспасам, кинода мен жок болып шыгамын гой. Сонда 

менщ басты релде ойнаганым кайсы. Ол KepiHicTi дублерге 

берпм келмейт1ш сол. Тагы 6ip ce6e6i, мен Алматыньщ ту- 

6 iimeri Шамалган станциясыныц мацында туып-ескен жлптпш. 

Туыстарым шопан. Сонда оларга барып, кемектесит, 

кой багып журген кездерде б1рнеше рет барьш, каскыр атып 

алганым бар. Бетпе-бет кездесш, алысып едтфген кезщ де 

болган. Каскыр адамга карсы шапканда, азуын б1рден кещрдекке 

салуга тырысады. Сол кезде, сол колыц оныц тамагына 

тисе болды. Ар жагында каскъфдьщ Kyuii болмайды. К,аскырдьщ 

ец осал тусы —тумсыгы мен мойны. Осыны Донскойга 

канша TyciHflipin айтсам да, маган сенбей “ каскырлар 

76

талап олпредГ’, — деп коркады. Нуреке, бул менщ емф1мде 

Tycin жаткан 6 ipiHMi картинам ед1. Донскойга тусщдарш 

рукеат алып берсещз, емгргмде умытпаймын, —деп eTiHim 

айтты. Ертеншде режисеермен еейлесш, бэрш айтып бердам. 

Ол 6 ipaK ашып ештене айткан жок. 

Сонымен, уш-торт кун еткеннен кейш 6ip озщ белмеде 

отыр едщ, 6 ip-eici щ г келщ: 

— О зд 1 Донской шакырып жатыр, — деда. Шакырган 

жерше келйспен ею сагаттай журдак. Менщ, ойымша 70—80 

шакырым болуы керек. Кдпьщ то гай iini. Кар белуардан 

кедеда. Келш Донскоймен, баскаларымен де амандасып болган 

сон, байкасам, Кененбай жалгыз e3i, устшде тоны бар, 

малакайы, иыгында мылтыгы. Bip нерсеш елендетш, шаткалмен 

аяндап кетш барады екен. 

Элден уакытта мылтык даусы тарс-турс ете калды. Донской: 

“ Баста” деп айгай салды. Сол-ак екен, бгрнеше каскыр 

Кененбай жакка лап койды. Содан опыр-топыр болып кеткен 

жерге тура жупрдж. Келеек, 6ip арлан каскыр 6ypicin, тыпырлап 

жатыр. Калгандары кашьш кеткен. Каскьфдын жанында 

ауа жетпегендей аузын ашып, eHTirin, 6ip нэрсе деп 

Кененбай отыр. Ym -терт кадам жерде, кар успнде мылтыгы 

жатыр. Сонда Кененбайдын журектйигше риза болган. 

Донскойаын ею иыгынан дем ала турып айткан co3i гой. 

— Кенеша, кино енерше бупн улкен дарын келда. Ол 

дарын neci —сенсщ! 

Ka3ip ауьфьш, ауруханада жатканымда Кененбай женшде 

Донской айткан осы сез eciMe тусе береда. Донскойдьщ кереметтшш 

— бцип айткандыгы. Нагыз дарын neci, кинорежиссер 

Донскойдьщ 63i екен гой. Сол айтылган сез Кененбайдын 

болашагьша, творчествосына улкен жол ашкан екен. 

Бунан кей1н де Кененбай кеп картинага тусп. Оньщ iminae 

“ Bi3 Жеткуданбыз” киносындагы Кененбай ойнайтын басты 

рел. Сондагы 6 ip K epiH ic. 

...Акгвардияшьшардьщкоршауында турьш, колга туспес 

угшн топты как жарып, еюнш1 этаж балконынан теменде 

турган ат уетше каргып мхнедй Ондай ершкт1 кудай тек 

Кана Кененбайга берген. Ойткеш, мал багып, жылкы багып 

ескен оньщ аттын кулагында ойнайтын eH epi бар болатын. 

K efiiH ri 6 ip киносы “ К ы з бен ж1пт” . Онда да басты релде 

ойнайды. 

...Жастартеатры Рани Муратбаев пьесасын коюга ёзфйк 

успнде болатын. Раниды ойнау Кененбайга, музыкасын жазу 

77

маган тапсырылган едк Умытпасам 1960 жыл болуы керек. 

Рани Муратбаев пьесасына катысатын эрткггердщ барлыгы 

жиналып, meuiymi дайындык басталды. Сол куш кешю алтьщан 

бастап, сагаз сепзге дейш отырдык. Раниды ойнайтын 

Кененбай жок,. Ол кезде телефоны кургыр 6 ipeyae болса, 

б1реуде жок. Театр директорынан бастап, бэрЫ1з Кененбайды 

1здеп таппадык. Сейтш, ацырып отырган кезде директор 

кабинетшдеп телефон шыр ете калды. Директор сойлесш 

болганнан кейш: 

— Жолдастар!— дедй — Рафу етщдздер, Раниды ертец де 

Tycipe алмайтын боддык- Ce6 e6 i, Кененбай мен Ыдырыс 

Ногайбаевты 6 ip топ жас балалар пышактап керптМ Екеу! 

де ауруханада ауыр халде жатыр дейдг 

Директор сасканынан екеушщ де кайда жатканьш сурай 

алмай калыпты. Осы кезде Кененбайдьщ эйел! Римма телефон 

сокты. 

— К,аз1р мен Кененбайдьщ жанында отырмьш. Гагарин 

кешеспедеп ауруханада жатыр, — деп хабар берда. Менщ 

eciM шыгып, калай машинага отырганымды да, жанымда 

юмдердщ болганын да бшмеймш. Машинамен салып урып 

ауруханага келдак. Алдымен 6ipmmi кездескен дэрггерге жагдайды 

айтьт едом, екгнзш кабатка кетерипндз, - деда. Келсем, 

Кененбай улкен агаш тесекте жатыр. Белш матамен байлап 

тастаган, жаньшда Римма отыр. Келе бас салдым. Кененбай 

сонда: 

— Сен саспа, меш кайтесщ, б1рнеше жерше пышак тиген 

Ыдырысты хирургия институтьша алып кетп, соны барып 

бииш, — дед1. Мен мундай жагдайга калай тап болдьщдар? 

— деп сурап ед1м. Кешн айтам, сен Ыдырыска тез 

жетш1, — дед1 Кененбай жалынышты унмен. Машинамен 

дереу хирургия инсгитуьша келш, бесшцц этажьша квтершп, 

Ыдырыс жаткан палатага барып ед1м, мен оз1м танитын Зинаида 

Алекеесвна деген хируруг Ыдырыстьщ аузына су тамызып 

отыр екен. Ыдырыспен сойлесе алмадым. Ойткеш, 

бес жер1нен пышак суккан. Хал1 оте ауыр. Тушмен сонда 

болдым да, ертесщце Кененбайга бардым. 

Окига былай болган екен. Кененбайдьщ туратын yfti 

Масаншы мен Шевченко кешелершщ киылысьшда. Шевченко 

кошесшщ жогаргы жагында туратьш Ыдырыс Ногайбаев 

пен Нурмухан Жантэрин сагат терт шамасьщда Кененбайдьщ 

ушне келеда. Ymeyi жаксы дос. Эцпмелесш, Ранидщ 

78

релшде калай ойнауы керек екенш келюш, ушеу! Калинин 

кешесше тусш театрга келе жатады. Дзержинский ескертющшщ 

тубщде 17—18 жастагы жетьсепз бала бул ушеушен 

темей сурайды; Сонда Жантврин кызбалыкка салып: “ Жастарьща 

жетпей темей сураудан неге уялмайсынцар, ей, еншен 

бокмурын, квздерщда куртындар” , — дейда. Сол, сол-ак екен, 

арак iuiin алган жанагылар пышактарын жалацдатып, ушеуше 

бас салады. Сейтш, тебелес басталган. Ыдырыстьщ арт жагынан 

да, алдынан да пышак салып жатканын керген Кененбай 

кемекке тура жупредг Сол кезде бурын сауда министр!, 

Алматы облыстык обкомынын 6 ipiHmi секретарь! болган 

Глияшовтын баласы кезд^пмен Кененбайдыц арт жагынан 

келш, тура омырткадан батыра салып ж1бёреда. Кененбай 

ушьш тусеш. 0 йткеш ею аяктан айрылып журе алмай калган 

екен. Bip кезде караса жтттердщ 6 ipeyi жок, 6 epi кашып 

кеткен. Жанынан eTin бара жаткан юсшерге Кененбай жалынъш: 

— Агатайлар, кемектесшдер, м ет пышактап Kerri. Журе 

алмаймын, — десе елгшер мазак кылып. — Йемене, жуз 

грамм жетпей жатыр ма? — деп карк-карк куледа деиЩ: 

Кененбай сейтш жатканда карсы алдындагы 1шю icTep 

министрлтнен ёю-угп милиционер жупрш кел1п, машинага 

салып, ауруханага жетюз1пт!. Жолай Кененбай: — Б1дырыс, 

Нурмухан кайда? — деп сурамай ма. Сонда 6 ip милиционер 

Б1дырыс Ногайбаевка бес жершен пышак тиген. 

Машинамен хирургия институтына ж1бердис. С1здщ жагдайды 

айткан сол. Жагдайы нашар деггп. 

— Ал, Нурмухан кайда? — десе, 6 i3 оны таба алмадык, — 

детгп. Сонымен Кененбайды Гагарин кеш есш д ёп ауруханага 

жетюзш, тапсырып кетедц. 

Кененбайдын омырткасына закым келген. Аяктын 

кимылсыз 1стемей калуы содан дейдь Сонан Кененбайдан 

шыктым да, Дзержинский мен Виноградов кешесшщ бурышындагы 

драма театрына кедшм. Жантеринш таба алмадым. 

B ip aK Камал Каримов, Телгараев, Елубай 0М1рзаков агаларымыздын 

айтуына Караганда Нурмухан тебелес болтан жердей 

кашып шыгып, аман-есен уш не жетсе керек... 

Кененбай 6 ip жылдай тесек тартып жатып, мугедектер 

арбасына танылган к у ш ; ауруханадан шыкты. Ал Б1дырыс 

болса 6 ip жарым айдай емделш, кулантаза жазылып шыкты. 

1962 жылы Кененбай балдакпен, тая клен журе алатын жаг- 

79

дайга келген. Осыны пайдаланып, Абдолла Кдрсакбаевтыц 

“ Менщ атым Кожа” фильмшде согыстан кайткан мугал!м 

ролш ойнайды. Есшде жок, сол жагдайда двр}герлердщ карсылыгына 

карамай, тагы 6ip-eici картинага тусп. Соньщ кеcipiHeH, 

1964 жылдьщ кузшен бастап, Кененбай ею аяктан 

мулде айырылды. Кейшп он-шакты картиналардьщ барлыгында 

ею аягыньщ жаны жок, журш-тура алмайтын жагдайда, 

6ipaK он ею Myuieci cay адамдай ойнады. Мысалы, “ К,ыз 

Шбекте” , “ Б1здщ Рани” , “ К,аскырдьщ апаны” т.б. картиналарда 

басты релдерд1 сомдады. Кененбайдьщ 6ip керемей, 

егер кинода атка мшетшдей болса, ертокым, баска да ат 

эбзелдерш езше лайыктап, оз колымен дайындайтын. Мен 

сонда оньщ осы шеберлшне тан калатынмын. Машинаны 

ею колымен гана айдайды. Ал тамак nicipreHiH керсендздер, 

кеп эйелдердщ колынан келмейтш тагамдарды e3i nicipeiiH. 

Денгелекп арбамен журш-ак ауыр жумыстарды аткаратын. 

Осындай жагдайда журген Кененбайга кемектесуд1 сурап, 

улкен тшекпен арыз жазып, Димаш Ахметулы Крнаевта болдым. 

Мен ем1р1мде ез1ме кажет нерсе сурап, ешюмнщ алдына 

барган жан емеепш. Оны ел бшедц. B ip aK енер адамдарыньщ 

содрген енбектерше карай атак алу, турмыс жагдайына 

кемектесу жолында аянып калган жер1м жок. 

Димаш агама Кененбайдьщ жагдайын тусщщрш, айтып 

берддм. Талантты багалай бшетгн Димекец етшип1мд1 аяксыз 

калдырган жок. Ka3ipri Эйтеке би мен Наурызбай батыр 

кешелершщ бурышында салынып жаткан жана гимараттан 

уй белпзд!. “ Волга” машинасын алуга руксат алып бердд. 

Асанбай Аскаров пен Заманбек Нуркадшовтщ де Кененбайга 

жасаган азаматгык icTepi аз болган жок. Бул ретте 

Димаш, Аскар агаларга, Заманбек Нуркадшовке ризашылыгымыз 

шекс1з. K,a3ip халкымызга берейш кеп таланттарды 

осы азаматтардай сыйлайтын еюмдер мен бастыктар тым 

азайып барады. 

Бул жаксылык кембагалга жасалган жаксылык емес, 

казактын улкен дарыны, талант neci, кайтып келмес улы 

тулгасын сыйлагандык деп туешемш. Кененбайдьщ жасап 

кеткен енбектер1 елшеус1з. Осьшдай улкен актермен ем1р1мде 

тату-тета араласып еткен менщ де багым аз емес-ау! 

Сез сонында айтарым, Кененбай — сен Tipicin! Олмейтш, 

ешпейтш енерщмен казактай улы халкыцнын махаббатына 

белендщ! Bipre тумасан да, тугандай едщ. Топырагьщ торка 

болсьш! 

80

Суйген жары 

Дарига Тшендиева. 

Орда бузар 30-да.

Елбасы Н.Назарбаев, к,огам к,айраткерлер1 К,.Султанов, в.Жэшбековпен 6ipre Халык, аспаптары муражайы 

уж ы мы арасында.

шшм 

03i курып, 03i баскарган атак,ты ужымы ортасында.

.Эуезов атындагы академиялык, драма театры ркымы 

арасында.

Швюрт-ешш Макдал Жутсованы суйемелдеу.

Булбул Бибйгул Телегенованы эспеггеу.

1збасар iHi Кдршыга Ахмедияровпен куаныш бетсу.

К,аламгер Акселеу Севдмбекпен шушркелесу. 

Желаяк Эмин Туяковты куттыктау.

Тшектес бауырлары И.Тасмагамбетов, Д.Жолжак,сынов, К,. Ахмедияровпен жаркылдау.

Кенш кош кос 

КдЬарман. 9йгш Роза 

Баглановамен. 1998 ж..

Иэ, Нурага 6 ip толганганда еткен кундер окигасына 

осылайша терендеп еда. К,анша кымбат казынаны кагазга 

тус^рдак Ал, айтылмай калган ёстелщтер ше?.. 

БАКАЙШАГЫНА ДЕЙ1Н ЭНШ1 

—Бурын Эшре К,ашаубаев атында болган, кешн Чайковский 

атындагы музыкалык училищенщ 65 жылдыгы кеше 

гана болып orri, — дед! Нурага кекейдеп елдеб1р рещийа 

ецпмесш айтатынын даусынан-ак ацгарта. Бул 1997 жылдын 

22 карашасы, сенб1 куш болатын. Алдын ала айтуымен 

филармониядагы жумыс кабинетшде жолыккан едак. 

— 0 йтш, жепм кыздыц тойындай етш епозгенше, мулде 

атаусыз калдыргандары жаксы еда, — деп колын 6 ip-aK сипеда. 

— Казактын талай санлактарын тэрбиелеп ушырган енер 

ордасы 1932 жылдары ашылгандыгы алгашкы директоры 

оралдык Русман Ралиев деген азамат. Кейшнен кеп жылдар 

калалык милиция бастыгы кызметж аткарган ете сауатты 

Kici ед1- Бул училищеде юмдер жумыс icTen, юмдер окып 

шыкпады? Кезхнде мунда Е. Брусиловский, И. В. Круглых 

сиякты кептеген устаздар сабак берген. 0йшй Байгали Досымжанов, 

Ермек Серкебаев, Ришат, М усшм Абдуллиндер 

бщш алган шацырак. 03iM де сол училищеде окыдым. Аруактарынан 

айналайын Кулеш апам, Канабек Байсештов, 

Курманбек Жандарбековтер де осында устаздык етй. Kemeri 

еткен тойда осылардыц 6 ipiHiH аты аталмады. Tinri уят! Егер 

соларга курмет жасамаса, аттарын атмаса, ондай тойды етюзудщ 

не кажеп бар! 

Кайран менщ Кулеш апам! Курманбек, Канабек агалар 

енер тарихынан ецпме айтса, Кулеш апамыз кeздecyлepiндe 

тек ен салушы еда-тау! Ол Kici орысшага шоркак болатын. 

Кейб1р куакылар орысша ceiinendci кеп, сурак жаудыра бастаса 

“ 0 й, балалар, ецпмеш кайтесщдер, одан да мен сендерге 

мынадай 6 ip ен тындатайын да” деп алып, булбул кустай 

шыркай женелуйг! еда “ Мундай ёшщ ёнда туа ма, жок па?! 

0 й , бщмеймщ!|’ деп, атакты Курманбек aFa суйсЩ| карап 

отырар еда апамызга. 

Сол Кулеш апамнан калган жалгыз туяк И Бибиул 

Толегенова гой, — деп Нурага осы туста эцг1ме ауанын ейщц 

enini жагына бурып. — Биб1гул —бакайшагьшан бастап ениш-, 

— дед! ерекше cyttciHe, — даусын кетере сейлеп. — Мен 

Биб1гулда сонау кырык алтыншы жылдардан бастап бшемщ. 

81

MiHe, елу жылдан асыпты, маган сол БибЁгул ал! взгермеген 

секщщ. Кудай берген даусынын аркасында халкынын жулдызы 

атанды. Биб1гул даусы оте сирек кездесетш дауыс. 0нерд1 

жан-тешмен суйетш мундай жандар ете сирек. 03i — устаз, 

консерватория профессоры! 03i — ана! ¥лы уяга, кызды 

кияга кондырып отыр. 1зш басатын Мэриямгулдей енпп 

кызды тербиелеп ecipzu. 

Биб1гулмен кеп жыл кудайы керш1м1з. Мешц 6ip тан 

калатыным — оньщ керемет енбеккорлыгы. Ушнде журсе 

де шырката ен салады. Y й арасында уй жок кой. БЁзден 6 ip 

кабат жогары. Даусы жаксы ecTuiin турады. Ойлаймыз — 

жеке белмеде, улкен дайындык жасап жаткан шыгар деп. 

Жок, сейтсек, Бибггул уй шаруасында ж урт те ен сала 

бередЁ екен. Кдлай суйсшбессщ! 

Кеп BHuiuiepiMi3 атакты, болган-толганды кетере алмайды. 

Менменсш кетедь Солардьщ Бибп'улден уйренер! 

кеп-ак. Колы жеткен атакка асып-тасуды, адамгерншшсп 

жогалтпай журуд1, ecipece, eHuii кыздарымыз Биб1гулден 

уйренсе гой. Бар жаксы касиеттер1 шеьарттерше жукса 

деймш. 

Кудай денсаулык, eMip берсе ел алаканындагы Бибй'ул 

будан да аскан атак-дацкка кол жетюзед1 ел1-ак! Казак 

халкынын Кулеш апамнан кейшп мандайьша бпкен булбулы 

туралы менщ айтарым осы! 

ЕРМ ЕК Б1РТУАР 

— Ka3ipri ел суйсшген Ермек Серкебаевты алгаш керген 

де Мукан аганьщ айтканы гой: “Дауысы нашар адам диктор 

болмайды. Туртш ж1берсе, ар жагында жаткан кудай берген 

таланты тегшгп тур” деп. Ол кезде Ермек пен Энуарбек 

Байжанбаев eKeyi радио комитетте диктор больш ютейпн. 

Шынында да Мукан ага‘ еулие екен. Ермек акырында 

ел мойындаган улкен талант neci атанды. Атакты Курганский 

мектебшен erri. Талантты таланттарга кездеспруш карамайсьщ 

ба?! Курганский KiM? Эмиграциямен мунда келген Россияньщ 

улкен BHiuici. Германия, Испания операларынын 

eHiuici болган Шаляпинмен 6ipre кызмет icrereH, Карузо 

мектебшен шыккан адам. Сол Курганский Ермекп, Кеукен 

аганы улкен бийске шыгарды. 

Ермек кезшде бупн Кенес одагы тамсанатындаган сулу 

даусымен талайларды жолда калдырган енип. Казактьщ 

82

“менщ улым” деп мактанатын баласы гой ол. Ермек — 6 ipryap 

талант. 

13БАСАР IH IM , МЫЦЖАСАР! 

Нураганын орталык, ауруханада емделщ жаткан шагы. 

Сыркаты аса мендей коймаган кезЬ Сергек еда. Тын еда. 

Сауыгып шыгатынына ceHiMi купля болатын. 

— Жакында уйге шыгарып калар. Сол уакытта егер дерь 

герлер руксат етсе мына Y зынагаш жакка барып кайтамыз. 

Саган экем Т1аенд1 корасыньщ орнын, Атабай сайындагы 

булакты керсетем, — дешнда жш айтатын. 

Тамыздын 2 -жулдызы, жексенб1 кун! сагат тогызга таман 

6ipiHUii кабаттагы Нурага жаткан палата терезеа тубше 

келгем. Ертелету1мнщ ce6e6i де бар. 03i жошнде тым-тым 

саран сейлеп, там-тум гана сыр шертетш Нурага кеше гана 

казактын 6ipryap тулгалары — тендесаз актер Кененбай Кожабеков, 

данкты кинорежиссер Абдолла К,арсакбаев пен 

Султанбек Кожыков туралы бес-алты сагатка жуык энпме 

айткан. Мен1н улгерш жазуыма ынгайлап асыкпай сейлеген. 

Ойлана отырып тым ершен козгаган. Демда енпмеге дендеген 

басым “ Бупн юмдерд1 еске туыреда екен?” — деп асыга 

жеткен TypiM. Аурухананын 6ip буй1ршдеп Kipep eciri белек, 

кос белмел1 палата Tepeseci жартылай ашык тур. “ Тым ертелеу 

емес пе. Мумюн ел1 уйыктап жаткан да болар” деген 

оймен аягымды ушынан басьш, баспалай, карасам Нурагам 

эйнекке тесте тусш, калын ой кушагында отыр екен. Б1рден 

байкап калды. Жаланбас. Осьщан 6ip апта бурын гана ендаенда 

ак кырау шала бастаган калын кайратгы шашты устарамен 

сыпыртып тастаган. Алыстан Караганда Te6eci шошайып, 

кос кулагы бурынгыдан да калкайынкы, epi тым жудеу 

кершед! екен. 

— Э, е келдщ бе, айналайын. K ipe бер. EciKTi багана 

аштырып койгам, — дед1 жузщен MettipiM шуагын теге. 

TiairareH найзадай тем!р дуалды айналып, шже енген1мше 

жасыл макпал шапанын желбегей жамылып улгеритг1. Ширак 

кимылдайды. Кеншда. 

— Жаксы келд!н, ~ деда сары куйрык темегасш езуге 

кыстырып жатып. — БХреулер келш, бел in кетпесе бупн де 

б1рталай енпме айтатын болдык. Клм туралы дейсщ бе? 

Композитор iHiM, ёзшьйц шеюрйм Мынжасар Мангытаев 

туралы. Нурага даусына екпш 6 epin, сук саусагын шошайта 

83

нык,тап койды. — Умытпай турганда айтып кояйын. Ce6e6i, 

жакында Мынжасарды “ Отырар сазы” оркестршщ атынан 

Мемлекетик сыйлыкка усынгады жатырмыз. Мьщжасардьщ 

лауреат атанатын жеш бар. 0 з басым казЁрп композиторлар 

imiHeH Мыцжасардан езге сыйлык алуга лайык, адамды кермей 

отырмын, — дедЁ де темеюсш тутатып алган сон,. — Конкурс 

комиссиясынын йишде езЁм де бармын. Кузге дейш бЁреулер 

мушел1ктен шыгарып тастамаса Мынжасар “ госпремияны” 

алуы THic. Мешмен юм сез таластыра кояр дейсщ, — деп 

гужшдей кулген. BipaK артынша: “ Казак музыкасына Мынжасардай 

адал енбек cinipreH жандар тым аз. Bip шыгармасын 

кезшде кырык 6ip кун бойы табалдырыгынан аттап 

шыкпай отырып жазатын Мынжасар гой. Эттен, бул кунде 

шынайы енерд! багалай бшепндер де азайып кета гой” — 

дед! уды сазгер курсше сейлеп. Сосын: 

— Эл1 еамде, — деп алып Нурага бул кунде eciMi елге 

танымал музыка майталманы, Казакстаннын халык epTici 

Мынжасар Мангытаев туралы aHjiMeciH кырык жылдан астам 

уакыт бурынгы кездесулершен бастаган. 

— 1953 жылы Москванын Чайковский атындагы консерваториясыньщ 

опера жене симфониялык оркестр! дирижер! 

класын 6iTipin кел!п, Ka3ipri Абай атындагы опера-балет театрыньщ 

дирижер! болып орналастым. Сол театрда дирижер 

кез!мде 1958 жылы Москва каласында ететш онкунд!кке 

дайындык меселес! ею жыл бурын колга алывды. Ягни, 

1956 жылы гой. Соган байланысты опера театры жанынан 

сол онкунщкке апаратын хор ешшлерш дайындау максатымен 

студия куру туралы каулы шыкты. Оку Mep3iMi ею жыл. 

Оган алынатын балалар саны алпыс, жетпютщ арасы. 17—26 

жас шамасындагы кыз-ж!пттер. Соган конкурс жариялау 

KepeKTiri айтылды. Арнайы комиссия курыдды. Комиссия 

терагасы болып Канабек Байсештов, мушелер! болып Курманбек 

Жандарбеков, Байгали Досымжанов, Энуар Умбетбаев, 

Кулеш Байсештова жене сол театр дирижер! меш сайлады. 

1956 жылдын акпан айы ед1. Бершген уакыт уш-ак ай. Мамырдын 

жиырмасы KyHi сол хор студиясына талапкерлер 

кабылданып, !рйсгел!п, жумысты кыркуйект!н 6ipiHeH бастайтын 

болдык. Бул конкурс туралы баспасез, радио аркылы 

6ipmaMa жарияладьпс,. Конкурс KOKeicriH 6ipiHeH басталады. 

Казакстаннын туктр-тукгаршен жуздеген казактын кызж!пттер1 

катысып, сонымен койшы, кекект!ц 2 0-сы KyHi 

!рштелген энш! студияга кабылданды. Солардын йышде 6ip 

84

балага сол кезде-ак кез]м туеш, ыкыласым ауа берда: Ол — 

Онхустж Кдзакстан облысынан келген Мынжасар Мангытаев 

еда. Мынжасардын дауысы — жуандау келген оде Mi баркыт 

ун аралас дауыс болатын. Сирек кеэдесетш дауыс. Айткан 

эндер1 коняге ете конымды жене еуенд! игеру1нде табигатына 

бггкен алгырлык бар. Сол кезде 17-18 жастардагы 

бала. Мынжасар MeHi катгы кызыктырды. Кёйнйрек жумыс 

кабинепме оны арнайы шакыртып алып енпмелеепм. Ондагы 

басты ойым, опера театрынын eHmuiepi катарьша тарту 

едь Консерваториянын он факулътетше юрпзш, жогары бМм 

алуына кемектесу де кекёймдё турды. BipaK, бул ойым 

Мынжасарга жеткен жок. 0з1мнщ iшiмдe калды. 

Bip гажабы, екеумгз жакын ceitrcecin, 6ipa3 сырласа келгёШшзде 

eMip жолымыздын ете уксастыгы тан калдырды. 

Мынжасардын туган анасы тогыз бала кетерщ, сонын ceri- 

3iHeH айырыльш, Мынжасар жалгыз калган екен. Жастайьгнан 

анасынын тербиестде болган. Атадан жалгыз болганнан кешн 

шеше колында ерке ескендт байкалып турды. Аналарымыздын 

да аттары уксас болып шыкты. Менщ анам аты — 

Салика. онын анасынын eciMi — Селима. Мен секиии Мынжасар 

да бес жаска толганда сол ешрге атагы шыккан еннп, 

ез жаньшан да ен шыгаратын композитор Машытай ёкесшен 

жепм калыпты. Анасы Селима казактын халык ендёрше 

ете жетж Kici екен. Менщ шешем Салика да сырнаймен ен 

салатын еда гой. Кердщ бе, кандай адам сенбес уксастык. 

Аргы тепнен еншшк дарыган Мынжасар халык ennepi 

мен сол кездеп композиторлар шыгарган ендерге жетж екенш 

б1щен байкатты. Сейлест отырган аз уакыт шйнде анасын, 

туган ауылын, бала кезден 6 ipre ескен достарын катты сагынганьш 

сездарш отырды. 03i анкылдаган ак журеют “ Ага” 

деген сезшде улкен ыкылас пен i3eT бар. Кдзактыц туа 6 irri 

ел-журтын сыйлайтын, анасын сыйлайтын медениетплт 

байкалады. Мынжасар маган еткен кундер1мд1 кез алдыма 

елестеда. Ойткеж, мен де атадан жалгыз ед1м. Кещлшё журек 

сыздаткан ёкёутздан; жет1мд1пм5з кедап, eMip жолымыздын 

уксастыгы катты толгандырды. 

MiHe, содан 6epi кырык ек1 жыл eTinTi. Екеушз туган 

агалы-шийдей айырылмай. адаспай катар eMip cypin келёмгё. 

Мынжасар сол хор студиясында уздж окыды. Алматыдагы 

консерваториянын профессоры К,удыс К,ожамияровтын 

шеирп атанып, сол консерваторияны да б тр ш 

шыкты. Бул кунде ол Кдзакстаннын талантты композиторы 

85

ретанде елше танымал болды. 0 з ецбепмен ел алдында 

уялмайтын, елд1 куантатын шыгармалар жазып, халык, курметане 

б е ле н т жур. 

Мынжасар Мацгытаевтын бойындагы 6ip жаксы мшездер1 

— халыкка унамдылыгы, карапайымдылыгы, шындыкты 

козге айтатыны. 0 з жолдастарын катты сыйлайтыны, 

аганы —ага деп, iHim — iHi деп курметтей 6uiyi. Анасынан 

дарыган касиет кой. Кеюрек кетермей езшщ ел1мен тал 

табыса алатыны, i3eTTiniri кеп композиторлардын бойынан 

табыла бермейщ. Мен болдым-толдым деу, не болмаса баскаларды 

менсшбеушшк Мынжасарда мулде жок. Бул менщ 

Мынжасарга деген агалык ризашылыгым, ceHiMiM. Б1здщ 

кеп композиторлардын да, еншшер жене баска да енер 

иелершщ мактанып, ел алдында жагымсыз мшездерш байкататыны 

аз кездеспейдь Ал, бул жагынан алганда Мынжасар 

суттей таза адам. Менщ каз1р жалгызсырамай жургешм 

де, Мынжасардай ш1мнщ барлыгы. К,удайга шуюр! 

Егер Мынжасар осы уакытка дейш енбеп жанып 1987 

жылы “ К,азакстанньщ енбек сшдрген кайраткерГ’ 1988 жылы 

“ К,азакстан халык epTici” атактарына ие болса, муньщ 6epi 

осындай i3ri касиеттершщ, ата-анадан канга с щ г е н ерекше 

дарыныньщ аркасы деп бшемш. 

Мынжасар Мангытаевтьщ туган жер1 — Оцтустак К,азакстан 

облысы, Шеуидар ауданы, Маякум ауылы. 1937 

жылы туган. К,аз1р терт баланыц eKeci. Оньщ ем1рбаяны 

туралы бар 6uiepiM осы. Ал, ецщ Мьщжасардын дархан журегшен 

туган, халыкка тараган шыгармалары туралы 6uiepiM 

тым кеп. Мен кыскарта таныстырьш кана етейш. 

Мынжасар барлык музыка жанрларында — ендерден бастап, 

симфония, кантата-ораториялык, камералык, хорга арналган 

музыкалар жазган. Хор жанрына — “Аксак кулан” 

поэмасы, “ К,аратау ендер1” сиютасы. 

Вокальдык-хорографиялык жанрда — “Ауыл тойы” , 

С.Сейфуллиннщ “ Кекшетау” поэмасы бойынша “Аккудьщ 

айырылуы” . 

К,азактьщ алтын казыналары непзшде жазылган “ К,озы 

мен Баян”, “Актолгай” , “ К,улагер” симфониялык туындылары 

кандай! 

Кен тараган ендер1 — “ Казакстаным менщ” , “ 1 здедам 

ceHi” , “ Ешм менщ” , “Ак маржан” , “Жорыктагы сарбаздар” , 

“Ак еркем — ешм” , “ Сагыныш” т.б. 

Мынжасардын “Алгашкы махаббат” , “Ак маржан” , 

86

“ К,анатым —еящ” атты уш ктбы нда жузден астам андер 

мен оркестрге арналган туындылары жары к. карген. 

Соцгы жылдары “ Отырар сазынын” концертик программасына 

“ Ыргакты” , “ Шаттык кущ” , “ ТеплмелГ’ апы 

оркестрге арналган шыгармаларымен 6ipre “ 1здед1м ceHi” , 

“ Кдраказ” , “Ак маржан” эндер1 туракты енпзшген. Булар 

елге таны мал эншшер орындауында шыркалып жур. 

Мынжасардын каркем фильм, мультфильм, спектакльдерге 

жазган музыкалары ез алдына 6ip тебе. 03i композиторлар 

одагы баскармасынын Myuieci. Сонымен катар “Отырар 

сазы” , Курмангазы атындагы оркестрлермен, Хор капелласы, 

симфониялык оркестрмен жене мемлекетгж “ Салтанат” 

би ансамбл1мен ердайым тыгыз шыгармашылык байланыста. 

KyHi бупнге дейш 1здеше успнде. 

Мынжасарга деген халык ыкыласы ерекше. Оны 1998 

жылгы 31 мамыр KyHi филармония залында Мынжасардын 

60 жаска толган мерейтойына орай еткен концертте анык 

байкадык. Оте жогары денгейде еткен кониертке халык тигп 

мол жиналды. Онерсуйер кауым сушки улынан кошеметш 

аяган жок. Оньщ хор, симфониялык туындылары Латвия 

жене Кыргызстаннын айтулы коллективтер! орындауында 

ойналып жур. Москвадагы Чайковский атындагы концерт 

залында да орындалган. 

Мше, кыскарта айткандагы Мынжасардын енер жолы! 

Кдзакстан композиторлары шннде менщ ез басымньщ Мынжасарга 

деген ыкыласымньщ балекпл де осыган байланысты. 

Жалгыз Мынжасарга емес, онымен 6 ipre ecin, 6 ire кайнаскан 

Эбшахат Есбаев, Щемил Кдлдаяков, Веет Бейсеуовтер 

дегенде кецшм белек. Осы тертеуш халык пнщдеп талант, 

халык ушш туган улдар деп танимын. Олардьщ ендер1 

мен шыгарган шыгармалары —халыктыц казынасы. Сондыктан 

бул композиторларды ез басым ерекше багалаймын 

жене кудайдыц осындай iHi-бауырларымды бергенгне шущ 

рщ тк айта отырып, пнтей куанамын. Эттен, осы Мынжасар 

сиякты Шемнл, Эбшахат, Эсеттер жогары бщм алып, 

улкен дуниелер жазган болса, олар да батыстын улы композиторларындай 

танылар едь 

BipaK сол Эбшахат, Шэмлн, Эсеттер халкынын жулдызы 

болып кала береш. Осы куш Мынжасар екеумхз оларды ылги 

да сагына еске алып, солардыц кызык кылыктарын еске 

Tycipin, 6ipece рахаттанып кулш, 6 ipece жоктап кезшйге 

жас алатьшымыз да рас. Кудай берген бвдш улкен агалары- 

87

мыз Мукан Телебаев пен Ахмет Жубановтар салып кеткен 

каска жолда б1здер журсек, солардьщ дацгыл жолымен болашак 

жастарымыз ecin, ел1м1здщ сешмш актайтын композитор 

ул-кыздар туса деймш. Онда Мынжасар екеукпздщ 

арманымыз жок деп санаймын. Сондыктан айтарым, Мынжасарым 

61-ге кеттщ, тшеййшм жан жолдасын Светланамен 

бакытты OMip cypin, балаларьщ мен немерелерщнщ 

кызыгын коре бер! Жолын болсын, жаркыным менщ! Артымдагы 

жалгызым! К,удай OMipiHfli узак кылсьш деп тшейдц 

Агац Нургиса! 

— Тошке кояйык, — деген Нурага ектщ й дауыспен 

энпмесш аяктай отырып. — К,арашага дейш кайда элi. Сол 

кезде толыктырып, газетке бастырамыз. 03ipre сен ие бол. 

Ие, ещц 6ip келгешнде осы айткандарымды туп-тугел таза 

кагазга Tycipin ала келерсщ. Мен eciMe тускендерден тагы 

косармын. Сосын езщ жендеп, газетке апарарсьщ Ал, 

бупнше осы тойганьщмен бара гой, айналайын. Мен де аздап 

дем алайын. Десбидение, — деп тесекте шалкалай жаткан 

калпы кушмарей колын усынып коштасты. 

НАРЫЗ КДЗАК» - ДО М БЫ РА! 

— ЭйгЬп акын Кддыр Мырзалиевтщ домбыра туралы не 

дегенш бшесщ бе? — дейд1 Нурага. — Кддыр сездщ KaflipiH 

бшетш акын. Ол “ Нагыз казак домбыра” деп жай айтпаган. 

Жаны бар сез. Домбыра мен казак, казак пен домбыра 

6 ipre тугандай. Ойткеш, домбыра баска улттын емес, казактын 

гана журегше жакын, казактын гана бойына уйлесетш, 

ушмен ундесетш, казак ул-кызы гана устаса жараса кететш 

керемет аспап. 

Ka3ipri K y H i гой кейб1р домбыра жасаушылардьщ T y p i 

кызылды-жасылды, e3i кымбаттуратын, оркестрге ойнауга 

да жарамайтын аспаптарды елге сатып, KyHKopicTiH жагдайына 

кеткендерГ Менщ заманымда домбыра, кобыз жасау 

тек 6 ip адамньщ колынан келупп ед1. Ол — Романенко едг. 

Одан кейшп eciM fle калганы — Камбар Касымов. Бул Kici — 

домбыраны орнектеп жасауга, оюлауга, суйекпенен, айнаменен 

керкемдеп, домбыранын турш керемет коз тартатындай 

сулулап жасауга кумар, ете шебер адам болатын. Бул 

KiciHiH шанагы терт бурышты домбырасын Жусшбек Елебеков, 

Куан Лекеров, К,али Байжанов сынды-аскан еншшер 

устады. 0Hfli сол Камбар атамыздьщ колынан шыккан дом- 

88

бырамен косылып айтатын. Бул юсще бшмнщ жоктыгынан 

ба, элде езшщ устанган багыгы сол болды ма, домбырасынын 

yHi кен бола турса да, оны тек еншьлер гана пайдаланды, 

оркестрге колданылмады. Шебер жасалган Кдмбар 

домбырасын музей мен кормеден гана керетшб»з. 0 з басым, 

едем1 домбыра жасауга ете куштар болды. K,a3ipri кезде 

сол KiciHiH мектеб1нен уйренш калган шеберда кере алмай 

келе жатырмын. К^1скартып айтканда, домбыраны есемдеп 

жасауда Кдмбардан озатын шеберда ез басым керген 

жокдьш. 

Ал, оркестрге колданылатын домбыра, кобыздьщ жасалуы 

туралы 1937 жылдан б1ле бастадым. Мен окыган музыка 

мектеб1 мен училищеде мундай аспаптар жасайтын шеберлер 

болган жок- 1937 жылы К,урмангазы оркестрше келгеннен 

бастап 6LneTiHiM, онда Романенко деген шебер казактын музыка 

аспаптарынын кептеген турлерш жасайтын. Улты орыс 

болса да, казактын ултгык аспаптарын жасаудьщ аскан ше- 

6epi еда' K,a3ipri оркестрдеп пайдаланып журген домбырамыз 

сол Романенконьщ дуниесг. 

Домбыраны да, кобызды да дыбыстарын мол шыгару, 

акустикасын ашу упйн Романенко Ахмет Жубанов, К,али 

Жантшеуов, Окап К,абигожин, Науша Бекейханов, Жаппас 

Кдламбаевпен акылдаса кел!п барлыгын б1рынгай формага 

rycipy женшде кел!ееда Бул меселе 1934 жылы Ахмет Жубановтын 

алгаш оркестр курган кезшен колга алынады. Бурынгы 

домбыра, кобыздар агаштарыньщ турще карай ойылып, 

кашалып, ер калыпта жасалады екен. Мысалы, опырмалы 

домбыра деген болган. Шанагы мен мойьшы eKeyi era белек 

жасалган. Жолга алып шыгуга ьщгайлы. К,азактьщ еши1| 

Kyftmuiepi мойнын шанагьшан белш алып, коржынга салып 

журе беред! екен. Опырмалы домбыранын кемшийп ылги 

да альшып-сальшганнан кей1н мойындары босап, домбыранын 

yHi бузылады. Соны TyciHreH Романенко домбыранын 

Ka3ipri турше байланысты онын дыбысын зерттеп 6ip калыпка 

келпруге тырыскан. Домбыра, кобызды кандай агаштан 

жасау керекттн ойланган. Еюншщен, онын бояуы мен 

жел»м1Н i3flecTipreH. Сол 1здешс арасында дыбысы мол домбыра 

мен кобыз оркестрге Kipe бастады. Бурынгы кездерде 

домбырага кой, eiiiKi iiiieicrepiH nipin тагады екен. К,обызга 

жылкынын куйрык кылы пайдаланылган. BipaK олар зор 

еуен шыгаруга жарай бермейтш, epi узак колдануга шыдамсыз 

ед1. Сондыктан домбырага керекп дыбыстар шыгаруга 

89

жарамды хирургиялык кет-гут, не балык, устайтын кармак 

x i6i тагылды. Домбыра nepHeci де бурынгы жет1 буыннан, 

14-15 буынга дейш жетть Бурынгы кыл кобыз орнына ею 

шектен, уш шектен тартатын кобыздар жасалды. Сейтш, 

оркестрдщ улттык аспаптары б1ркатар e3repicTe болып, болашак 

“профессиональный инструментариянын” ер Typi болып 

кебеюше, дыбыстары эр турл1 аспапта ойнайтын жагдайга 

келтгрищ. Буньщ 6 epi эйгш Ахан бастаган адгашкы 

музыка серкелершщ зор енбеп. Сол санлактардын акылымен 

Романенко казак оркестрше жацаша турл1, езгерген 

музыкалык аспаптар жасады. Оркестрдщ сапасы кушейш, 

заманына сай турге ендь Оркестр катарына талантты кобызшы, 

домбырашылар келе бастаган. Оркестрде нотамен ойнау 

да сол кезде басталган. Оркестр мушелер1 музыканьщ алдынгы 

турш уйрене бастайды. Ойгкеш, оркестрге кабылданган 

адамдардьщ берше де нотамен ойнау талабы катты койылган. 

Сейтш, олар 6ipiHiui класс баласындай алгаш рет нота 

уйренуге юрюед!. вйткеш, жаксы домбырашы, кобызшылар 

музыка бшмшен сауатсыз адамдар болатын. Ал, енда 6ip 

керемет1 барлыгы да К,оркыт бабамыздан бастап Тэтомбет, 

Байжшт, Баламайсан, Саймак, К,урмангазы, Дэулеткерей, 

К,азангап, Туркеш т.б. куй дангылдары шыгармаларын жатка 

ойнайтын. Оньщ да 6ip кызыгы, солардьщ кушн тартканда 

керемет жаксы домбырашылар, кобызшылар 6ip калыпта 

тартпай, езшщ тусшшмен тартатын. Сол аты аталган композиторлар 

куйлерш оркестрге тусЁруде Ахмет Жубанов пен 

К,али Жантшеуовтщ енбеп зор, манызды орын алады. Мен 

керген керемет домбырашылардьщ ез1, мысалы, Дина Нурпешсова 

шешемЁз “ Булбул” деген куйщ 6ip рет орындаганнан 

кейш, еюшш ретте езгеше гьш тартып журе беретш. Не 

болмаса, Окап К,абигожин да К,урмангазыныц “ Байжумасын” 

тарткан сайын езгерш отыратын. Ондай куйлерд! оркестрде 

6ip калыпты ойнау киынга соккан. 

Оркестрдщ йшндеп кобыз инструментариясьшан улкен 

i3 калдырган, Ka3ipri кобызшыларга мектеп болган Гулнафис 

Баязитова, Жаппас К,аламбаев, Фатима Балгаева, Досымжан 

Тезекбаев, Дэулет Мыктыбаев. Булардын кы1нде 

Досымжан Тезекбаевка келеек, enai ол —кобыз инструментраиясынын 

нагыз реформаторы. K,a3ipri терт [шект! прима-кобыздьщ 

турш де, сапасьш да улкен дережеге жеТюзген 

осы Досымжан Тезекбаев. Бул реформатор оркестрдщ дыбыс 

курылысын кецейтш, улкен дережеге жетюзд1. 

90

Б1здщ кейб1р домбырашылар мен кобызшылар арасында 

бурынгы атадан калган мура деп дыбысы тарлау, ею 

meicri домбыра мен ею шекй кобызда калгысы кедетшдер 

кеп. Бул жагынан 6i3 инструментария жасау, калай жасау 

жешнде Батые елдерщщ фольклорлык музыка аспаптарынан 

улп алуымыз керек. Ойткеж, олардьщ да, фольклорлык 

инструментариясы б1зшкшдей болтан. BipaK, олар бурынгы 

денгейде калып коймаган гой. Бишцщ шеберлершщ жасаган 

аспаптарын жетщщре берген. 

Шебер демеюш, кдз1рп кезде бш е мьшау керемет, жаксы 

шебер деп атайтын адам жоктын касы. Онын ce6e6i, домбыраны 

алып карайык- K,a3ipri домбыра жасайтын шеберлер 

аспаптын тур1мен кызыктырса да, дыбыс акустика жагын 

р ы лы м и дуниеге келдре алмайды. Домбыранын кандай агаштан, 

кандай жещмнен курастырылганынан макурым. Сондыктан 

айтарым, домбыра, кобыз шебер! болу ушш, физика, 

математикадан улкен сауаты жене сол аспапта жаксы 

ойнайтын маман epi консерваторияны 6iTipreH жан болуы 

керек. Шебердщ физика мен математиканы терен 6 Lnyi аспап 

дыбысын кен шыгара алуы ушш кажет. 

Ойткеш, каз1рп шеберлер консерваторияны 6 iTipce, математика, 

химия, физикадан хабары жок- Сондыктан ер оркестр, 

консерватория, училище жанында улт аспаптарын 

жасайтын шеберхана болуы керек. Ол шеберхана 6 ip жагы 

оркестрге, еюнип жагы жекемениик бизнеске де пайда туcipezu. 

Муны кешнге калдырмай казфден бастап колга алып, 

сондай шеберханаларды уйымдастыруы ушш жогаргы орындардын 

кемек 6epyi ете кажет. Сондай шеберлердщ жасап 

шыгарган музыка аспаптары енер1м1зд1н кунарын арттыра 

туседь 

КДЗАК, КУЙШ1ГЕ КЕНДЕ ЕМЕС 

— Бугшп куйшшер im infle Дина апам менер1 Кдршыг 

Ахмедияровта калган деп ойлаймын. Эрине, бул салада Кдли 

Жантшеуов, Окап К,абигожин, Темфбек Ахметов, К,амбар 

Медетов, Элмурат Отегеновтер ез алдына 6ip тебе. 

Мен жас кез1мде Cyrip куйпцш кергем. Елдщ кезшше 

OMipi куй шертпеген сол Супрдщ uiOKipri Телеген Момбеков 

кандай едй иирюн! Эйщц Бапыш куйшци устаз тутатын 

Телегеннщ сонау 6ip жылдары MeHi он ею кунде он ею 

кой, 6ip жылкысын сойып конак кылган Meprriri ел! кунге 

91

ес1мнен кетпейд]. Супрдщ “Телкоцырын” Толегеннен асырып 

тарткан ешюм жок. Телеген Момбеков шертпе куйдщ 

нагыз iue6epi. 

K,a3ipri куйшшер пшнде Магауия Хамзин, К,ошкарбек 

Тасбергенов, Шемит Эбиггаев сынды халыкка танылган 

енер иелерш айтуга болады. K,a3ipri жастардын шпнде кобызшы 

Ралия Молдакергмованы беле айтып кетюм келедь 

Ралияны улкен дережеге жетюзген Досымжан Тезекбаев. 

Булардын ер кайсысын Ka3ipri кезде улкен енер иелер! 

деп санаймын. 

К,аршыга Ахмедияров К,урмангазы атындагы оркестрде 

кеп жыл концертмейстр болып ютедг Консерваторияны 

Алматьща 6iTipin, сонда устаздык кызметш аткарып жур. 

Москвада ею жыддай окьщы. Алматыга дирижер болып кедщ. 

К,азакстанныц тукп1р-тукп1рщце оньщ кептеген nieKiprrepi 

куй енер1нщ epiciH кецейтш жур. внерге адалдыгынын 

аркасында THicTi атактарды иеленд1. Халыктын оган деген 

ыкыласы ерекше. Соган шуюршшк жасаймьш. Кдршыганын 

шыгар биМ еш алда. 

К,аршыганыц екшесш басып келе жаткан домбырашы 

К,ошкарбек Тасбергенов туралы айтар ендме бе-лек. К,ошкарбек 

—“ К,азакстан Республикасыньщ енбек ешдрген epTici” . 

“ Отырар сазы” оркестр1н1н концертмейстер!. Музыкалык 

училищеде сабак 6epin, шеюрттер тербиелеуде. К,ошкарбек 

Тасбергеновте куйге деген керемет кумарлык бар. 

Ал, Магауия мен Шемигге келеек, Шеми! консерватория 

бтргешмен, оркестрде жумыс icTereH жок. Магауия 

болса К,урмангазы оркестршде болып, кейш “ К,азакконцертке” 

жеке домбырашы болып орналасгы. Магауияда Тетпмбет, 

Тока, Байсешттерд1ц мектеб1 бар. Дарынды домбырашы. 

Улкен енер neci. Магауияныц домбыра тартысы ешюмге 

уксамайды. Шертпе куйдщ нагыз жауынгер1 десе болады. 

Тагы 6ip ерекшелт, e3i домбыра жасаудыц аскан me6epi. 

BipaK, баскаларга жасап беруге жок- 0зше гана жасайды. 

Куйлерш сол e3i жасаган домбырамен орындайды. Ол да 

улкен 6ip енер. Магауияныц куйлерш тындау —зор мертебе. 

Жалгыз мен сагынбаймын, Магауияныц куй тартканын 

халкы да сагынады. 

Ендт айтарым, сол К,урмангазы атындагы оркестрд1ц 

дулдулдер11ш1нде примашы Амантай H ypneflicoB бар. Бул 

жшт казак Kynnepi мен фольклорынан баска, орыс класcmcrepi 

мен Батые классиктершщ шыгармаларьш ете жаксы 

92

менгерген. Сондай енерш адамды кырык. жыл жумыс icrece 

де осы кунге дейш багаламай келе жатканымызга тан калам, 

epi ренжимш. 0йткеш, Амантай К,урмангазы атындагы оркестрдеп 

прима-домбыранын дулдул1 Тем1рбек Ахметовтын 

алтын туягы. Болашакта Темгрбектердш есш-енуш армандаймын. 

Кдзак оз Ti3riHiH колына алды гой. Кдзак куйтшге кенде 

емес, ал нагыз куйшшер! де ещц-ещц дараланып шыгады, — 

деп Нурага сенгмдд унмен ецпмесш туйщдедь 

0Н Е Р Д Щ ТАМ Ы РЫ ТЕРЕНДЕ 

...EciK алдында турган жузтаныс ею медбикенщ 6ipi 

орталык аурухана ауласына юре бергешмде “ Кайда барасыз? 

Тшендиева там нету” дегенщде 6ipey тебемнен муздай 

су куйып ж!бергендей турдым да калдым. Сейтсем, ол KiciHi 

“Диагностика орталыгына” тексеруге алып KeTinri. Нурагамлы 

сыртта кутш алдым. Emire дем алады. Келисген б1рден 

арбага отыргызып, eciK алдына дешн екелдпс. 

—Компьютерге туарод. Омырткада, кабырга араларында 

iciK бар, екпеге суык тиген деп айтты,— дед1 Нурага 

палатага юрген сон кабагьш тушп. Б1ршама уакьгг энпмелесш 

отырганнан сон “ Шаршаган шыгарсыз бупн. Жаксылап тыныгуьшыз 

керек болар. Кенаршек келсем кайтедГ дегензмде, 

Нурага: 

—Эдеш келген сон отырсаншы шошандамай. Шаршады 

деп юм айтты саган. К,айта бупн талай жайлар eciMe тусш, 

6ipa3biH жуйелеп койганмын. Кунде ертенмен созып журемзз 

бе соны, бастаймыз! — деп колын 6 ip -a K сермедь Сосын 

еткенде п жазганымы здын бэрш бастан-аяк кайта окьггкызып 

алып, энпмесш бастап кета. 

—Казактын шжу-маржандай эндер1 мен куйлер1 жалпы 

музыка медениеп халкымыздьщ еткен тарихымен тыгыз 

байланысты. TyciHe бшгенге б1здщ кисса-дастан, елен-жыр, 

ён^куйлергшздщ ен бойы тунып турган тарих. Тануга туйсж 

керек. Дана бабаларымыз кезшде шешен тшмен жетюзе айтып 

кеткен жауЬар казыналар гой. Эттен таска басылмауы 

себепт1 кептеген кымбат дуниелер жогалып кета. Орны 

толмас еюнпи... 

Еасырлар бойы ауыздан-ауызга кетщп, бЁздерге жеткен 

ен-куйдш кегппшшн бул кунде халык еж, халык куш дегешм1збен 

о баста олардын накты иелер! болганы белгий. 

93

BipaK., сол керемет эн-куад KiM шыгарганы туралы дол 

деректщ жоктыгынан б1здер халык туындылары деп жариялап 

журм1з. Куйшшер атасы К,оркыттан бастап 17—18—19—20 

гасырларда жасаган 6i3 бшетш композиторлар кдншама?! Сол 

сазгерлердщ ецбеп батыс композиторларыньщ шыгармаларынан 

артык болмаса кем емес. Бэршщ болмаса да, б1рк,атарыныц 

аттарьш атайыкшы. Саймак, Туркеш, К,урмангазы, 

Дэулеткерей, К,азанкап, Тэтпмбет, Тока, Байсерке, Б1ржан 

сал, Акан cepi, Балуан Шолак, Иман Жусш, Естай, У к ш 

В1бырай, Сепз cepi, Эсет, Мади, Мухит, Баламайсан, Кенен, 

Майра... 

EciMflepi умыт болгандары каншама десещзпй. К,ашан 

да жаксы ан мен куй кандай киыншылык заман болса да 

халкымыздьщ ешпес байлыгы мен рухани азыгы. Елдщ жуperiH 

e жеткен шыгармалар умытылмак емес. Олардын осы 

кунге дейш фольклорлык аспаптарда, Ka3ipri куйшшер мен 

эншшердщ орындауында жалгасын тауып келе жатканы да 

сондыктан шыгар. 

Халкымыздьщ сол асыл мурасын алгашкылардьщ 6ipi 

больш, таска басып, бупнп урпакка жетюзу жолында Александр 

Затаевичтщ улкен енбек, олшеус1з тер токкенш айтуга 

тшсшз. Затаевич казактын мьщ ею жузге тарта энкуйлерш 

жинап, нотага TycipreH. Оньщ сонау отызыншы 

жылдары жарыкка шыгарган eici эн-куй жинагы 6apiMi3re 

белгип. Муны айтып отырган ce6e6iM, Ka3ipri сазгерлердщ 

Ko6i сол кымбат мураларды багаламайтьшы. Не оларды жатка 

бшмей, не казактын домбырасын шерте бшмей, не жондеп 

эн айта бшмей турып, композитор атангысы келетшдер жетерлж. 

К,азактьщ улы эн-куйш бузып, рэсуасын шыгару 

кьшмыс. “Халык эн-куй шыгарады, 6i3 ендеуипм1з” , — дейш 

орыстын улы композиторы Глинка. Шын сез. Демек, казактын 

эндер1 мен куйлерш жана сатыга, классикалык формага 

котеру, оны халыкка ете эдем} турде жетюзу — б1здщ 

мовдетшйз*. 

Мысалы, ауыдда кызылша егеда, зауьггга оны кант кьшып 

шыгарады, неше турл1 Terri тагамга айналдырады. Оньщ 

iшiндe 6 ip гана конфетп енд1ру уш!н эуел1 оньщ калыбы 

кандай болуы керектггш жоспарлайды. K,a3ipri конфеттердщ 

кез тартатыны содан. Дайын конфета турльтуста кагазга 

орап дукенге Tycipefli. Ал, сол тета дуниен1 халык кымбат 

та болса, сатып алуга тырысады. Сол сияк,ты симфония, 

опера жазасьщ ба, куй, ен жазасьщ ба, сол заводтан шьжкан 

94

кэмпит сияк.ты epi т о т , api эсем кылып халык, алдына 

кою керек. Сонда гана журт журепнде калады. 

Композитор болу он,ай емес. Ол ушш адам бойында туа 

бггкен дарын болуы тшс. Кулагы жаксы еститш, музыка 

аспаптарын жете менгере 6uiyi керек. Казак фольклорын 

мецгерумен 6ipre улкен музыка теориясынан бшм алу кажет. 

Демек, дарынды балаларды жастайьшан окыту — б1здщ 

борышымыз. Музыка мектебшен бастап, уяилшцеш, консерваторияны 

6iTipin кана коймай, шыгыс пен батыс композиторларыньщ 

шыгармаларын уйреяш, сонымен катар оган 

улкен мен 6epin, зерттеп, езшщ болашагына деген бшмш 

улгайтканы жен. Менщ кешннен байкаганым, ел шпндеп 

шамалы ан-куй шыгара бшгендер1 б1рден кеюрегш кагып, 

болдым-толдым деп, ездерш композитор санауы. Бите битгенге 

энн1н езшде килы-килы формалар бар. Оны сактап журген 

6ipeyi жок. Кептеген эндер акындар жазган елендерге сай 

келмейш, не елещ анге сай келмейш. Бул — кецнрьлмейтш 

жагдай. 

Эн мен куйш юм шыгарса да, казак халкынын болашагынын, 

мэдениетшщ еркендеуш ойлап барып енбектенсе 

деймш. Жабайы дуниеден аулак болса екен. Ka3ipri кезде 

теледидарда, радиола да айгайлап, шьщгырып, не болмаса 

сыбырлап, микрофонды аузына тосып турып ен айткан 6ip 

мазасыз кезенге душар болдык. KiM KepiHreH emni, куйзш 

болып “мазан кетюрдщ” еуешне салатынды шыгарды. Кдзактын 

ултгык медениетше жат батыстын ен!не ©iipin, тынымсыз 

даршдеп, калтылдап, безгек ауруындай селюлдеп жатады. 

TinTi, кей-кейде сол KepiHicTep маган ел1м!здщ салтдестурш, 

медениет1н мазак еткендей болып кершедо. 

Эн демекш1, композитор ен шыгарганда бекерден бекерге 

шыгармайды. Ол ендерддн сюжеттер1, драматургиясы 

болады. Менщ езшнщ шыгарган ендершнщ узын саны терт 

жузден астам. Kemuiniri всущ бупнге дейш ел аузында айтылып 

келедо. Айтылуы курдел1 каншама ендер1м сол нотага 

тускен куй1нде калды. BipaK кундердщ кунщде ол ендершн 

де айтушысы табылары анык. 

Ал, еннщ касиепн K eT ip in , мазмунын жете тусшбейтш, 

жерще жетюзш шыркай алмайтын еншшерд1 юм дейм1з? 

Болашакта осы келеназджт4 калпына келпрщ, улкен дережеге 

жетюзбесек, халык 6i3jii каргайтын жагдайга тап болуымыз 

мумюн. Каз1рдщ езшде каргап жургендер де аз емес. 

Ондай эншшердщ ата-анасы, туыскандары nepi согып кет- 

95

кендей аласурган энш! балаларына кандай сезшмен карайды 

екен. Мен солардын уялмайтынына тан калам. Казактын 

медениет1 мен GHepi —ен басты дуниесь Сол мэдениеттщ, 

енердш, neci ретшде оны ту етш устау —61здщ мшдеттм1з. 

Ka3ipri кезде халыктыц ]здейт1ш, сагынатыны — эншшер 

жагынан сонау 0Mipe Кзшаубаев агамыздан бастап, К ана_ 

бек, Кулеш, Курманбек, Байгали, агайынды Абдушшндер, 

Манарбек, Рарифолла, Бекен, Шабал Байсекова, Бибпул, 

6ip кездеп Роза Багланова, Жусшбек, Энуар Умбетбаев, 

Ермек сынды жулдыздарымыз. Булар жастар ппшде неге 

жок? КазФг1 кезде осы аты аталгандарды теледидар, радиодан, 

баспасезден ете сирек керсететш болды. Композиторлар 

Ахмет Жубанов, Мукан Телебаев, Бакытжан Байкадамов, 

Капан Мусин, Сыдык Мухамеджанов, Еркегали Рахмадиев, 

Мынжасар Мацгытаев, Базарбай Жуманиязовтардьщ 

енбектерш багалап, есЁмдерш атауды сиретгж. Эн жанрындагы 

Эбшахат, Щемил, Эсет тагы баскалардан Ka3ipri 

кеуде каккан композиторсымактар неге енеге алмайды? Осы 

композиторлардын, барлыгы да халык енерщщ тарландары 

емес пе? K a3ipri эстрададагы енердщ деш кулакка жагымсыз. 

Желдщ ызыцы сиякты 6ip кулактан Kipin, еюннп кулактан 

шыгып жататынына катты ренжимш. 

Композитормыз деп журген жас сазгерлер казак халкынын 

ар-намысьш коргап, дуние жузше казак деген ултымыздьщ 

атын таныткан дацкты спортшылар Шокыр Белтекулы, 

Эмин Туяков, Еусман Косанов, Элжан Жармухамедов, 

Жаксылык Ушкемтров, Эбдюалан Нурмаханов, агайынды 

Омаровтар, Дэулет Турлыканов, CepiK Крнакбаев сиякты 

санлактарга арнап неге шыгарма жазбайды? Отан алдындагы 

борышын сейтш неге актамайды? 

Кудайга шуюр, Айман Мусахожаева, Fayhap Мырзабекова, 

Жения Эубеюрова, енш1 Эл1бек Дшшгев, Роза Рымбаева, 

Бакытжан Ыскаков, Нуржамал Усенбаева сьшды елшщ, 

жершщ намысын коргайтын, ел атагын шыгаратын б1здщ 

таланттарымыз баршьшык- Шуюр деу!м1з керек! 

Менщ катты капа болатыным, атак арзаншылыкка Kerri. 

Б1здщ улкен бастыктардан, Kiuii бастыкка дейш, оньщ шйнде 

6KiMflepiMi3 де бар, болмашы аузын ашкандардьщ 6epiHe атак 

алып беруге кумар. Ka3ipri кезде атагы жок эртютер калмады. 

Маскара болганда, сол атакты енбеп сщгендер алмай, 

кештщ сонында журген кайдагы б1реулердщ иeлeнiп кетш 

жатканы. 

96

Жасыратыны жок,, XX гасырдын 90-жылына дейш атак 

алу турмак, эш ш лщ сазгерлж категориямен мактау кагаз 

алудын ез1 оте киын болатын. Онын 03i халыкка ебден 

танылган, ©Hepi мойындалган жандарга бершетш. Осы KyHi 

кай эюмге унаса, сол енпд, домбырашы ие болып жаткан 

атак-данкка карап отырып, внерге деген кад1р-курметтщ 

мунша арзандап кеткеш ме деп кынжыламын. Онер иелерш 

багалауда аккещлдтк болмауы керек! Енбеп сщбей турып, 

атак алатындардын бетаздйгще тан каламын. Бул жалгыз 

менщ гана ойым емес, вз кулагыммен естнен халыктын 

наразылыгы. 

—Дурыс па? — дейщ Нурага дэптер}мд1 сук саусагымен 

нускап. Риза кешпте темеюгв сэнмен тартады мундайда. 

—Дурыс, —деп мен басымды изеймш. Бупнп эщтменщ 

аякталган белпс! бул. 

Ж0НС13 ЕЛ1 КТЕУ - БЕЙШАРАЛЫК, 

Теледидардан “Азия даусы” фестивалшщ узщдасш бере 

бастаганы сол едь Нурага б1рден euiipni де тастады. Реншш 

жузбен б1ршама уакыт темеюсш тартып, уназ отырды. Содан 

сон барып: 

— K,a3ipri кезде туам1зге KipeTiH, казак мэдениетше зиян 

келт1ретш, Батыстьщ музыкасын упттейтш осындай эншшер 

мен ecipiK музыкантгар каптап K eni гой, —деда куйше сойлеп. 

— Онын айгагы мына “Азия даусы” . Олай дейтш себеб!м, 

“Азия даусына” келгендер батыстьщ жын-ойнактарын алып 

келш, сахнада от айналып журген кобелек сиякты не би 

емес, не эн емес, 6epi де шшен ещи шыккан сур тышкан 

сиякты, 6ipiHeH 6ipi айнымай далбасалап жургеш. Онысымен 

коймай батыстьщ музыкасын дэр1птейтшдерш кайте рсщ. 

Жастарымызга соны улп кылатындар кобейш барады. Батыстан 

келгендердщ ауруын жуктырып жаткан жастардын 

т1рлш турнпкт|редь 

Оны уйымдастырып, “Азия даусы” деп жургендер 

кеашрщмес кател1кке урынып отыр. Сол келген энипсымактардьщ 

©Mipi мен дерею мэдениеттерш упт еткенше, 

KepiciHiue “ Азия даусы” казактын халыктык музыкасы мен 

эндерш жер жузше угптеуип, таратушы болуы керек кой. 

К,азак композиторларыньщ музыкасы жер жузше аян болуы 

ушш ол келген эншшерден конкурска катысуы ym iH 

б1здщ эвдер1м1здщ орындалуын талап ету керек. 

97

Барлык, музыка саласындагы енер иелершщ ен улкен 

максаты казак музыкасын дерщтеу мен насихаттау болуы 

керек. Соны угынуымыз кажет. К,азак музыкасын дерштеу 

б1здщ ел1м1здщ болашактагы улкен саясатын колдау болып 

табылады. 

Б1здщ ултгык енерш1здд, мэдениетш i3fli баска елдерден 

келген халтурщиктерге таптатып кою — улкен кылмыс. Сол 

“ Азия даусына” шыгарган шыгындарды ез1м1здщ теуелгаз 

ел!м1здщ кернекп енер кайраткерлершщ атымен ететш 

конкурстарга пайдалансак, болашакта елш1здщ еркендеуше, 

казак халкын елемге танытута, батыстын саясатына карсы 

коятын б!рден-б1р улкен кару болар едь Мысалы, Бибггул 

Телегенованьщ, Ермек Серкебаевтьщ, Эл1бек Дшппевтщ 

атындагы дуниежузшж конкурс ашса, кандай керемет. Бул 

максат кылгандарга орындалатын шаруа. Осындай TipnrmiK 

колга алынса, казак халкыньщ eHepi биж дережеге кетер!- 

лерше сен1мдшш. 

K,a3ipri “Азия даусы” улттык саясатымыздан аулак, болашак 

жастарымыздьщ 6 eTiH батыска буру, арбау турше 

уксайды. Оган жол бермеуге Елбасынан бастап, карапайым 

адамдарымыздьщ катты ойланатын кез1 жетп. Эйтпесе, “ Bip 

карын майды, 6ip кумалак mipiTefli” дегеннщ Kepi Kejiyi 

мумкш. Батые саясаты бхздщ елдщ экономикасын аяктан 

шалу, болашагымызды болдырмауга непзделген. K,a3ipri 

жастар ултына TipeK болу унин уызына жаруы керек деп 

ойлаймын. Бесшнен ултыньщ нерш емген ул-кыз куш ертен 

улты ушш отка тусуге дайын турады. Bi3 жастарымызды 

улттык рух, ултгык медениет аясында тербиеяеу1м1з керек. 

Сонда гана eHepiMi3 ерге басьш мына “Азия даусы” сияктылардьщ 

тайрандамай уш ешеда, — деда Нурага ani де кушншпн 

баса алмай. 

— Озщ де абыройды ойла! К,ашанда абыройсыз 1стщ 

Keperi жок. К,ашу керек одан, — дед1 улы сазгер коштасарда 

маган карап. 

* I I 

Ие, Нурага айткан вцпмелер жай гана айтыла салган 

сез бе? Жок, ол бше-бшгенге кейщп урпакка калдырган 

енеге, асыл мура, кымбат казына емес пе! 

98

II белiM 

УЙРЫР Ш АЛД ЫН, ЖАЗАСЫ 

Тагдыр талкысы... Экеден бес жасында капыда айырылган 

Нургиса турмыстьщ ауыртпалыгын аз кермеген. Нургисаны 

туган-туыстары еркелетш Ту катай дейтш. Нургиса- 

Тукатай екеа жасатып берген кйикене домбыраны уш-терт 

жасында-ак, уйреншп. Аскар таудай еке дуниеден еткен берп 

уакытта камкещл Салика анасыньщ: 

—Тукатай кущм! Домбыранды екелшй Экен шертетж 

“ТерюкакдайдьГ’, “Арманды” тындагым келш отыр, —деген 

етшйишен шанырагын сан мерте кудйретп куй KyM6ipiHe 

белеген Tuienai уш Алматьща калкайып осы бертшге дейш 

турды. 

II Алматы вокзалыньщ сол капталында, билет кассалары 

гимаратына карама-карсы тас коршаудын шинде. Алыстан 

Караганда бшк дуалдан шатырлы Te6eci гана кершедь 

Тозыгы жеткен шагын гана агаш уй. EciK-Tepe3eci каусап 

тур. Б^рнеше жылдан 6epi иес1з. Bip гажабы сонын езцще 

enceci тис. Сезше бшген жанга унс1з сыр шертш тургандай. 

Ие, бул уйдщ бше-бшгенге айтар сыры квл-Kecip. Бул 

осы ед!рге ейгш Tuienai всуйшшщ 6i3 ест1меген агыл-тегш 

куйлерше куе болган. Осы уйде себи Нургиса еке гаесшде 

еркелей отырып есем куйлер тындаган. Кеюрегше ешпестей 

болып казактьщ KYfliperri Kyfti сщген. Куй куддреп балкытып, 

тетп уйкыда маужырап жаткан. 

Казактын атакты композиторы бала кезшде осы уйдщ 

ауласында асык атып, асыр салып ойнап журген. Болашак 

деулескер куйшгш атакты Ахан осы уйде жолыктырган. Жыр 

жампозы, жарыктык Жамбыл атасьша да кемд1 кун баспана 

болган, Салика анасынын немере агасы, нагашысы Кенен 

03ip6aee тершде домбыра шерткен уй. 

Осы уй: 

—Ток-Тукатай, 6epi кел, айналайын, —деп атакты енерпаз 

акын Шашубайдын аттан тусер-туспестен Нургисаны 

кекшшен сипап турган сеттерше куе болган. Болашакта музейге 

айналдыратын-ак уй. 

Ие, адамга бала кезден ыстык не бар. Ал, казактьщ 

Нургисасы жастык шагын осы уйде етюзген. Cipe, бал деурен 

балалык шагыньщ iaaepi елее берген болар, 6ip келгешмде 

Нурагам сол уйге бастап барып, кдльщ карагаш кeлeнкeciндe 

99

отырып темендеп кызыкты окиганы айткан едь Эдеттепсшдей 

орындык, аркдлыгын сыкырлата шалкалай рахатгана 

кулд1 Б1з де езу тарттык,. 

— Бала кез1м, — деп Нурага куле отырып сезш жалг 

ды. — Эйгш боксшы Шокыр Болтекулы менщ устазым, epi 

туган агамдай сыйласып еткен жан едГ К,азак топырагына 

бокс колгабын тунгыш аркалап келген де маркум Шокыр 

ага гой. Сол агамыз 6 ip жылы жазгы каникулга шыккан 

6i3fli осы Алматы шетщдеп К,оянкус деген жерге бастап барды. 

К,ауын-карбыздын нагыз шскен кезь Он шакты баламыз. 

Ен жасы Kiniici мен. Кущцз улкендермен 6 ipre ауыл 

ipreciHfleri анызда кауын-карбыз жинауга кемекгесш журем1з. 

Кешке колымыз бос. Шокыр ага, журеп жумсак Kici гой. 

Бiздi едеш ерте босатып, “ Бугшге жeтeдi, шаршап каларсындар” 

деп ауылга журттан бурын кайтарады. Ею-уш кун 

журш кауынга да, карбызга да ебден тойдык. Ал, егшдактгц 

аргы жагы сьщсыган алма багы. Тостагандай-тостагандай 

кьш-кызыл алмалар айдаладан кез тартып, ciлeкeйiмiздi шубыртады-ак. 

К,аз1ргщей емес, ол кезде апорттардьщ улкендш 

мынадай ед1 гой. 

Осыны айткан Нурага кос колыньщ салалы саусактары 

ушын тушстаре бугш, енгелек кауын еркш сиярлыктай 

аукымды керсето. 

Бугшде ондай апорттарды тусшде гана кересщ. Еш жерде 

жок- Аузымыздьщ суы курып кызыгамыз. BipaK, бактьщ 

Ky3emiici уйгыр шал алманыц мацайына жолатпайды. Б1здщ 

тебем1з кершгеннен айгайга басып, тыркырата куады. Элп 

6ip, “ Ит пен бала корыган жерге еш” деген сез тегш айтылмаган-ау 

деймш. Аз кунде уйгыр шалмен ебден андысып 

алдык. Акырында 6ip KyHi, кузетшшщ 6ip капысын тауып 

бакка KipfliK. Алма дегенщ сьщсып тур. Эуел1 кол жетер 

жердеп бутактарынан устап сшкап KepreH6i3. T ycin жарытатын 

емес. Сонау бшпндеп кып-кызыл апорттарды алу 

ушш агаш басына шыгу керек. Сшагенге тусетшшщ 6epi 

mipiK. Шыкпай болмайды. Ал, “ Юм шыгады?” дегенге келгенде 

тамам бала м е т каумалады. “ Сен шык. Сен. Нургиса 

шыксын. Ол каланьщ баласы гой, агашка керемет ермелейда” 

дескен сон карап турайын ба?! Эп-сетте бутактан бутакка 

каргьш, алмасы кальщ 6ip агаштьщ басьша шыктым да кетам. 

Керген куннен ауыздьщ суын шубырткан апорттарды “ Эй 

6ip армансыз тоя жейтш болдык-ау” деп сщалеп те, y3in те 

Tycipin жатырмьш. Алманьщ кызыгымен алгашкьщагы сак- 

100

тык та естен шыкса керек. Bip кезде темендеп маган алакандарын 

тосып шуыддаскан балалардын тым-тырыс бола калганынан 

сезжтенш кузетяш уй жакка жалт карасам, узын 

кейлеп агарандаган шал бакты аралап келе жатыр екен. 

Балалар тым-тыракай кашып кеткен. Мен де дереу туее кашпакка 

бутактан бутакка ыргып томендеп, енш жерге сейрейгн 

десем, мессаган. Агаштьщ тубшде тайыншадай кара тебет. 

Сояудай TicTepiH акситып, маган карап ырыддап тур. Зерекутым 

ушып, журепм тас тебеме шыккандай болды. Сасканымнан 

кайтадан жогары врмелей жвнелшпш. 0з1мше амалдап, 

жапырагы калын 6 ip бутакка жабысып, жасырынып 

жатырмын. Bipa3 уакыт сейтш квршбей койсам, кетш калар 

ма екен деген ойым гой. BipaK элп иттщ кетер Typi ж ок 

Керюшше, арс-арс етш ypin, турып алды. Bip уакытта итшщ 

дыбысымен агаш тубше асыкпай басып кузепш шал да жетп. 

Басында езбектщ ала такиясы. Устшде кен пгшген ак кейлек, 

ак дамбал, аякта Ke6 ic. Qyeni асыкпай турып насыбай 

атты. Сосын мен жакка кезш сыгырайта шалкалай карап: 

— Эй, бала, тусщ, Tycin, —деп уйгыршалап, саусагымен 

шп шакырды. 

Нурага тшш бурап сейлеп, шалдын сезш де, телтиш 

турган турысын да, кимылын да айнытпай келирш, бхзда 

6ip куддфш алды. 

Енш тыгылудын жеш жок- Амалсыз 6ipa3 темен TycTiM. 

Шал ал! сук саусагын кимылдатып тур. 

—К,окыма, бала, кокыма. Тиюмеймен. Тусщ, ~ дейд1. 

— Итщ кабады, TycneftMiH, — дегещд yHiM шрщцеп зорга 

айтып ед1м, сол сетте зекш итш куып ж1бердь К,ара тебет 

ез бетгмен аулакка узап Kerri. Кдшангы агаш басында опгыра 

бермекпш. 9pi байкауымша уйгар шаддьщ Tyci жылы, c e 3i 

майда. 1штей теуекел деп, дел а д д ы н а топ етш ceicipin туспм. 

—О-о, акылды бала екенсвд Якшы бала, якшы, —деп 

сейлеген бойы колымнан устап алып, ушне карай жетелей 

женелд1. TypiHfle не сабайтын, не 6ip кысастык кылатын 

адамньщ ниеп сезшмейда. Мен болсам тартыншактамай epin 

келемш. Содан eciK алдына келгенде: 

— Саган алма кирек ме? —деш тебемнен тене карап. 

Бар пейшш салып, жаксы керген унмен сёндхре айтып тур. 

YHci3 басымды изeдiм. Kepin турмын шал уйшщ iprecinfle 

алма дегенщ yftuiin жатыр. 

—Унда сулай тура калын, —деп жанымыздагы жвдщгкелеу 

агашты кушактатып койып кос колымды жшпен бай- 

101

лады да тастады. М енщ успмде м ей и , бутымда peзeнкeлi 

кара труси. Жал ад аякпын. Ол кезде жаз бойгы бар баланын 

KHiMi сол гой. Ш ал жеделдетш барып етегше толтырып алма 

алып келд1 де дел алдыма тегш койды. Ойымда денене жок. 

К,айта кып-кызыл апортгарга карап “ О, алма алып кайтатын 

болдым” , — деп нитей куанып турмын. Уйгыр асыгатын 

емес. К,алтасынан шакшасын шыгарып, еуел16ip атым насыбайды 

атып алып 6ipa3 турды. Сосын тагы 6ip атымдай 

насыбайды сол колыньщ алаканына тегш, шакдианы калтасына 

салды. Сейтш, алаканындагы насыбай уетше Tyidpin, 

он колыньщ бас бармагымен акырын укалай бастады. 03i 

жайлап мешмен сейлесш тур. 

— О, бала, кокыма, каз1р жабе рем. Атьщ к1м? 

— Нургиса. 

— О-о, якшы-якдиы. Ал, дадан атыц гам? Анан аты им? 

Мен сурагыньщ берше жауап 6epin жатырмын. Bip кезде 

естш алдарката сейлеп турып, укалай-укалай койдыц кумалагындай 

болтан элп насыбайы тусирдд керемет шалт кимылмен 

турси1мд1 Tycipin, сондай 6ip ептшкке салып бас бармагымен 

куйрыгыма кыстыра коймасы бар ма?! Тук тусшш 

улгергем жок. К,олым болса да байлаулы. Жаныма батып 

ауырмаган сон кез!м жыпылыктап тура берд1м. Уйгыр шал 

тук болмагандай жымия тусш колымды мешта. Мэйкемнщ 

етегш созып турып уйш алма салып, е й колыммен устатып 

койды. С ейгп де: 

— Ал, ещц бара гой. Якшы бала екенсщ. Алма жегщ 

келсе тагы да келщ, — деп, итшен узатып шыгарып салсын. 

Урлыгыммен усталып, булайша оп-онай кутылганыма 

мундай куанбаспын. К,ара жолга тусш альш желш келемш. 

Етег1мде уш-терт келщей алма. Бар ойым тез1рек достарыма 

жетш, сол алманы улест1р1Щ, ей 6ip мактану. Насыбай таза 

естен шыккан. Bip уакытта еуел1 сел-сел кышыган куйрыгым, 

еп-сетге удай ашьгга женелгенде жаным кез1ме KepiHin, 

безшдегешмд1 6LneMiH. Алманы да, басканы да умыттым. 

Бар алма шашылып жолда калды. К,улындагы даусым куракка 

шалынып, 6ip тасада тыгылып MeHi кутш турган балалардын 

касынан зуылдап ете шыкканымды бшемш. 03-e3iM ai 

мулде токтата алар eMecniH. Ауыл щ етадеп ез1м®з жаткан 

уши айналып шыркырай-бакырып журман. 

— Насыбай, насыбай, — деп е й жагыма жалт-жалт карап 

шырылдай безш айткан сез1мнен ешим ештеде угатын емес. 

Содан улкендер жабыла куалап журш устап, бажылдата оты- 

102

рып куйрыгымды жуып, басып отырып эрен тыныштандырганы. 

Жылап-жылап уйыктап калсам керек. Ертещне оянсам 

денене де болмагандай. 

— BipaK, содан кейш урлы к десе, ат-тонымды ала кашатын 

болдым. Сондагы корген азабьпи да, В1дырыс уйгыр да 

eciMHeH кетпейд1, — деп Нурагам лейте кулда. 

Сойтп де кен ауланы кез жуйрте шолып, одан сон эудем 

жердей бейтеректерден 6 ip сыр уккысы келгендей узак 

карап, унс1з отырды. Атакты Нураганьщ балалык шагында 

басынан еткен мундай кызык энймесше ойламаган жерден 

куэ болган баздер де б!разга дешн кулиге ерйс бердж. 

БЕС ЖАСЦА Д Е Й Ш АТАБАЕВ ЕД1М 

— Мен ymiH бул 6ip киезп мекен, —деда Нурага текйр 

жол вокзалы тусындагы есю уйге жене 6ip кедаеюшздё 

аулага орындык алдырып, жайгасып отырган сон. 

—Анда-санда келш турамын. Келген сайын осы уй менщ 

бойыма куат куятындай. Кадимпдей куш алып, кайратганып 

кайтамын. Муны екем Tuieimi 1928 жылы 6ip кажыдан 

сатып алган кершедь Тейнде Тшенда дэулетп Kici болса 

керек. Алматыга менщ 6ip жасымда кешш келген. Тшенданщ 

дэулескер куйшшй осы enipre машм. Шешем айтып отыратын. 

Атан туйедей кула аты бар дейда. 03i де балуан дeнeлi 

ipi Kici екен. Жаз шыга сол кула атты ерттеп MiHin: “Ал, 

Салика, амандык болса, 6ip келерм1н” деп Аркадагы нагашыларына 

тартатын кершеда. Содан, ала жаздай сершк курып, 

кара кузде 6ipaK оралады екен жарыктык. Эжем1з салcepuii 

Суйшдактщ кызы гой. Сондыктан Арка журтына жие 

д г ш жасап еркелейтш болса керек. Маган лайыктап домбыра 

жасатып, ёршбестен эн айтуды, куй тартуды уйрепп 

отыратыны eciMfle. Экемнен бес жасымда жейм калдым. 

Дэл жеттс жасында, окыстан жазым болды гой. Осы уйде 

менщ балалык шагым етп. 

Жамбыл атам отызыншы жылдары осында, б1здщ уйде 

турган. Ол шакта менщ терт-бес жасар Ke3iM. Тентектеу 

едам. Узын шыбыктьщ ушына ине шаншып алып, уйден 

алыстау жерде Жамбыл атамды тосып отыратынмын. Ол 

KiciHiH Te6eci KepiHiciMeH алдынан жуйре шыгып, ayesii сэлем 

беремш. Жамбыл атам кэдамйдей риза боп калады. BipaK, 

содан уйге жеткенше атама байкатпай есектщ шабьшан инел! 

шыбыкпен туртилеп менитуге кумар едам. Б!рде, есек кат- 

103

ты тулап, Жамбыл атамды жыгып кеткен! бар. Жарыктык 

сонда да маган рекяаген жок, жыгып кеткен eceicri жетс 

атасынан 6epi тартып 6ip сыбап алды. 

Нурагац осыны айтып, рахаттана 6ip кудщ. Вдетшше 

зерл1 такияны он колымен 6ip жылжытып койды. Сейтп 

де, айналага ойлана кез салып отырып, K.a3ipri шагындау 

сарайды иепмен мецзедь 

— MiHe, мына туста б1здщ уйдщ корасы болатын. Ке- 

6 iH ece соны н тебесш деп yiduii шеп устш е шыгып алып, 

экем маркум уйреткен эн-куйлерд1 кайталаудан жалыклаушы 

ед1м. 

Сол 1932 экем кайтыс болтан жыл. Дэл бугшгщей коз 

алдымда. Крра тебесшдеп эдепю орныма жайгасып, домбыра 

шертш ез1ммен-ез1м отыр гам. Ту сыртымнан элдекзмнщ: 

— Эй, бала, 6epi к е л т Kenui, — деген даусын естщм. 

Жалт карасам, томенде 6ip кезш жума сыгырая карап, бейтаныс 

Kici тесшш тур. Кэдшгщей коркып калдым. Жалмажан 

шоп устшен сырганай домалап Tycin, асык ойнаган балаларга 

косылып кеткем. BipaK, сэлден кешн-ак шешемнщ 

шакыртуымен уйге кайтуыма тура келд1. Уйге KipceM, дэл 

торде баганагы бейтаныс Kici шай imin отыр. Шешем маган 

карал: 

— Тукатай кушм, мына конак аган сешц, онерщщ корrici 

келш отыр. Агана 6ip елен айтып 6epmi, — деп етц п . 

Менде тартыну жок. BipaK елен емес, куй тартканым ес1мде. 

Ол экемнщ “ Терюкакпай” куш едь Ал, уйдеп конак Ахмет 

Жубанов болатын. 

Содан Ахац менщ тарткан кушмш унатьш жэне б1рнеше 

елен айткызып, эбден риза болса керек. Шешеме бул бананы 

каз1рден бастап окытпаса болмайды деп, колка салып, кенflipin, 

акыры меш музыка мектебше epTin барган. BipaK ол 

жолы “ бес жастагы баланы мектепке ала алмаймыз” деп 

кайтарып ж1берд1. 

Ахац маркум 6ip icTi колга алса, жерше жетюзгенше 

тыным таппаушы ед1. Сонымен койшы, шешеммен келюе 

отырып менщ тууы туралы куэлй'Амщ кайта жасатпак болды. 

Осы Алматыга жакындау Шилжемер деген жерде Тшендшщ 

туган iHici Ногайбай колхоз бастыгы болып турган. Ол 

уакытта каз1ргщей дайын турган кeлiк кайда? M iHic аттын 

e3i таптырмайды. Ахац сонда епз арбамен-ак ершбестен отыз 

бес шакырым жердеп Шшйкемерге барьш, Ногайбай агамыздыц 

кемепмен маган ею жасты костырып, ягни жетйге тол- 

104

ды деген кужат жасатып, акыры сол жылы музыка мектебшё 

орналастырып тынган. Сол асыгыстыктан болар, аты-жешм 

де кате жазылып кештп. Эйтпесе, мен кдаргщей Нургиса 

Атабайулы Ттендиев емес, дурысы Нургиса Ттеш иулы Атабаев 

болып жетшс жасымды биыл тойлап отырар ед^м. Атабай 

— Тшендшщ экесГ, менщ туган атам. 

С е й т т , бул уй мен1 атакты Ахана жолыктырып, енер 

элещ не ершн самгауыма себепкер болган. Киелз мекен дей- 

TiHiM де сондыктан. 

Шынымды айтсам, wii кунге тан-тамаша каламын. Сонда 

деймш-ау, жарыктык Ахай бес жасар бапаньщ бойынан кдндай 

белп байк.ады екен. С ол бес жастагы кез1мнен туган экемдей 

камкор болып, канатынын астында устауыньщ езшде 

улкен 6 ip KacMeTTuiiK, эулиелж бар-ау. Ахандар ерекше жаратылган 

тулга гой, ш рю н! 

Сол сет Нурагамньщ аялы жанарына мун, уялагандай 

корунд!; Ардакты экею , аяулы ананы, асыл устазды сагынганы 

болар. Кен кеудеж кере Tycin акырын гана к ур сш т 

койды. 

Ж А Р Ь Щ Т Ь Щ , Ж А М Б Ы Л А Т А М ! 

Hypara KOHîHiH K O T epiw i шагында “ Жарыктык, Жамбыл 

атам” деп алып, жыр жампозы туралы кызык хикаяларды 

eciHe rycipin, рахаттана кулеш. Тартымды энпмелер,щ 

тындай отырып е з ш з де epiKci3 езу тартасыз. 

— Сонау отыз алтыншы жылы Жамбыл атамнын М эскеуде 

еткен декадага (Казак, эдебиет! мен онершщ онкундш. 

Т.Ж .) 6 ipre баргандарды кулюге карык кылган eici кызыгы 

бар, — дещй Нурагам кужщцей к у л т . 

— Мэскеуге барганнан Жамбыл атамды алаканга салгандай 

eTin куткен гой. Бтрдё кутушшер Жэкенд1 таза ауада 

узагырак серуенделп, одан моншага Tycipin дегендей дастархан 

басына эдеттегщен сэл кештеу экелсе керек. Сонда 

ептеп ашыгынкырап калган Жамбыл атам жайгасып отырган 

сон жайнап турган TYpлi дэйдд кезййей шола к е лт, касык,ты 

ен алдымен сары майга сапса керек. Касындагылар айтып 

ауыз жиганша: 

— Ov-y, айналайын сары маймысын! 

Шынымен бул Жамбылды танымаймысьщ, — деп улкен 

касыкпен шапшанырак Kocin а льт 6 ip-aK кылгыткан Жэкен 

отырган жёрйндё шалкасьшан тусйтп. Сейтсе, онысы торыт- 

105

к,ан сары май тустес, удай ащы “горчица” екен дейдь Бурын 

ондай ащы тагамды татып кермеген улкен Kici туншыгып 

калган гой. 8 йтеу1р “Жедел жэрдем” шакыртып жатып, eyniр1ммен 

аман калыпты. 

Сол декадада Жамбыл атамнын кеудесше Калинин ез 

к,олымен орден тагады. Сонда енерпаздарды бастап барган 

Тем1рбек Жургенов агамыз: 

— Ал, тэте! С1зге осындай курмет керсетш жатыр. Мундай 

орден ец сыйлы адамдарга бершедь К,утты болсьш! Ецщ, 

Ci3 осы курметке деген ризалыгьщыэды 6ip-eKi ауыз елецмен 

бщщрт шбергешщз жен, — дейд1 гой. 

Жамбыл атам сезге келместен “ Оу-у, айналайын Сталин” 

деп бастап, Отанды, Кецеста косып 6 ipa3 жырласа керек. 

Bip yaKjbirra сол жырынын ыргагын бузбастан: 

—Эй, айналайын, бал ал ар, 

Кызынды... теке сакалдын, 

Аты юм ед1 айтындар, — 

деп домбырасьш кагып-кдгып ж1берген екен. Жакьш отырган 

Ораз Жандосов б1рден тусше к,ойып, естшер-естшмес к,ана 

“ Калинин” десе, Жэкец калт етизбей к,агып алып, “ Оу-у, 

айналайын Калинин” деп, “ жырды” epi к.арай жалгастырып 

QKeTinTi. 

Жарык.тык, Жамбыл атамньщ сол сапарынан маган 

базарлыкка тещзшшердщ жейде-шалбары мен кепкасын экеп 

бергеш ел1 eciMfle. 

СЭКЕН, 1ЛИЯС, БЕШ М Б ЕТ... 

“Жарыктык, Жамбыл атам” . Нураганын осы сезда ауызга 

алмай жыр жампозы Жамбыл туралы соз бастаганын ecTi- 

Menni3. Бул соз Жамбыл женшдеп тьщ эцг1мелердщ бастау 

булагы секищ. Б1рде сауалымызга орай Жамбылдьщ 6ipep 

жыл кыргыз ешнде туруы себептершен бастап, 6i3re беймэл1м 

озге де кунды казыналарды ак.тара айтк,аны бар. 

— Bi3 Екей деген ел боламыз, — дед1 Нурага Жамбыл 

туыстыгын тарата келш. — Ертеректе осы Екей ел1 элдеб1р 

себептермен eitire белшш, 6ip белш Ka3ipri К,азак,стан жершдеп 

Алмалы деген конысты мекендеген. Ол мына К,ордай 

ауданынан небары жуз отыз шакырымдай гана жер. Журт 

айтып жургендей сонау ашаршылык жылдары жарыктык 

106

Жамбыл атам кздэгызга емес, сол жерди коныстанып отырган 

ез тумаларыньщ ортасына барган. Онын устше мукым 

кыргыз Жамбылды тебелерше кетере сыйлаган емес пе?! 

Ce6e6i, кезшде Ток,тагул icri больш, Ci6ipre жер аударылъш, 

кешн сол жащган кашып келгенде, жарыктык, Жамбыл атамыз 

алдынан шыгып, кутгп алып, сый-сияпатын, квмегш керсеткен. 

Дйыр калпакты кыргыз елшщ шайыры Токтагулга жасаган 

Жамбылдьщ сол курметш бул ел куш бупнге дейш 

умыткан жок. Отыз 6ipiHmi жылдардын сонынан сол жакта 

турактап калган Жамбылды отыз ушшип жылдын аягында 

Ораз Жандосов агамыз арнайы барып алып келген. Сол 

жылдары б|дцщ уйде болды. Осы куш еюнии Алматы вокзалы 

алдында турган, езщ керген ecici агаш уйде. 

1936 жылгы Мэскеуде еткен казак эдебиеп мен енершщ 

онкуншгше Жамбыл атам бш щ уйден атганган. Сол декадага 

уш жуз адам барган гой. Жетекиилер1 сол кездеп К,азак 

С С Р Халык агарту комиссары, аруагыннан айналайын Тем1рбек 

Жургенов агамыз. Май айы болатын. Ол кезде мен 

тогыз жасар баламын. Жамбыл атаммен энпмелесу ушш уйге 

Сэкен, Беймбет, 1лиястын келш журетгш де куга бупнгтдей 

ес1мде. Уш рш п кастарынан шыкпаймын. Эцпмелерш тьщдауга 

кумар ед1м. 

Б1рде Жамбылдын Бешмбетке тесше карап отырып: 

— Кабагьщ ашык, желкен шукыр екен. Cipe, 6ip байдын 

малайы болгансьщ-ау, — деп тшсе сейлегеш. Сонда Би-ага 

тан кала кулш: “ Рас, рас. Малай болмасам да ертеректе Сайын 

деген болыстын колында турьш, бала окытканым бар” , дегеш 

есгмде калыпты. Балалыгым гой, “ Бул KiciHin желкеа шынында 

да шукыр ма екен” , деп Би-аганьщ арт жагына шыгып 

алып, талай ундле карап тургам. Унем1 шаш койып журген 

улкен KiciHin желке шукыры балага кайдан KepiHciH. Сонда 

Жамбыл атамнын ол сезд! неден шыгарып айтканын осы 

кунге дей1н тусшбей келемш. 

Сырбаз Сэкен аганын, ылги да сук саусагына эдем1 

шынжырды шыр айналдырып журетш эдел бар ед[. Сол 

Kici маган таякты калай 6ip колмен айналдыруга болатынын 

уйреткен. Мше, былайша. 

Осыны айткан Нурага жалма-жан таягын ала салып, 

уш саусакпен шыркобелек айналдыра зырылдатканда тантамаша 

калдык. 

— Сэкен ага сымбатты, сулу Kici гой. Торде малдас курып, 

жуп-жумыр, тш-тйс болып отыратын. Сейлеген сезщце 

107

6ip Myflipic, 6ip кате жок. Домбыраны сонмен устайды. Н е 

пине Kejrripin, сызылта салган en i куш буп нге жадымла 

ж ангм рьт тургандай. Арканьщ eijn epi кандай? Арка керек 

кезшде жет1м калды гой. К,азактын киел1 мекеш. Сокен 

туган жерден гул оседк Эндерше ел суйсш ген Кдйраттын, 

Бекболаттын сол ещрден шыгуы тепн емес. 

Ею иыгына eici Kici мшгендей кеудел! келген, калын 

кабакты, етю р кезд! 1лияс ага бейнеЫ cip e да умтылар ма? 

03iHe сондай жарасып туратын сенш 6 ep iri бар едг О л Kici 

отырганда ешюм де алга Tycin сез бастай алмайтын. 0TKip 

тщщ, сезге шешен адам гой. М енщ шыгарган ендер1мнщ 

табигатка, ан-куска байланысты келетш себебш щ e 3i жасымнан 

сол ю сш щ елендерше, поэмаларына гашыктыгымнан 

туган десем еш жалгандыгы жок. Сэкен, Ьшяс, Бешмбет 

дегеницз, ол юсшер казактын данышпандары емес пе! 

Нурага толкып кетп. Сол колымен журек тусын ауырсына 

укалады. Жузшде катгы шаршагандык белтта бар. Белмеж 

ун аздж биледь.. 

Ж У Д Ы Р Ы Г Ы ГУР31ДЕЙ Т1ЛЕНДИЕВ 

...Нураганды кезшде спорт атты те Hi зд in айдынында 

жасындай жаркылдап, жанкуйер жанын жаныктырган спортшы 

болды дегещц еспгеш щ з бар ма? 

Ие, ие, кедомп Нургиса агамыз спортшы, спортшылардьщ 

пшнде шаршы аланньщ шырайын юрпзген боксшы 

болтан. Жай гана боксшынын 6ipi емес, казак боксшыларынын 

атасы саналатын маркум Ш окыр Белтекулыньщ улкен 

yMiT куткен суш ки ш эю р т атаныпты. BipaK... 

Осы BHriMeHin шет-жагасы кулагыма тш сш ен аныкканыгын 

ез аузынан ест1генше тагат таппай филармонияга 

1здеп барганмын. Келген шаруамды сабырлы калыпта тындап 

шыккан Нурагам сезге келген жок. С ел ойлана тусш , 

зерл1 такия жартылай жауып турган кец мандайын салалы 

саусагымен сипап eTin, еуел1 сары куйрык TeMeKiciH тутатты. 

Сонан сон сонау сагым жылдар тасасында калып кеткен 

албырт шагы туралы энпмесш бастаган. Куш изп карбалас 

кызмет уакыты болган сон ба, кабинетке Kipin-шыккан Kici 

карасы кеп болып Нурага ce3i жиi-жиi бeлiнe бердк Соган 

карамастан, ол Kici еуелп енпме желюшен ауыткымай еткен 

eMipiHiH б1здерге беймэл1м тустарынан шешше сыр шерткен 

еда. 

108

* * * 

— Бул e3i айта берсе тым узактау энпме, — дед! Нурагам 

темеюсш нешумен тарткан калыпты, кезш алые 6 ip нуктеге 

кадай тусщ. — Мше, биыл ж еттстщ eKeyiHe де келш кадцык,. 

К,аз1р сол кездеп рингте колгап туш епргендер турмак, осы 

музыка саласында 6 ip re жургендердщ K en u iin iriH iH eciMiH 

кей-кейде eciM e эрен тус1рем»н. Арада аласапыранга берпс!з 

кеп жылдар e i r i гой. 

Жадымда мэнп сакталган атгарынан айналайын, е й улы 

тулга бар. bip i бокс к, у мар бала кезде спорт сонына тубегешп 

TycyiM уцпн жанын салган, а кы рында туган агамдай болы п 

кеткен Ш окы р Болтекулы. 

Еюнгш K ici — бозбала шакта 6 ip e p ай дэмдес болып 

жанында журген балуандар пайгамбары Кджымукан атамыз. 

Болса да бокс кутан жылдардан есте калганы шамал ы екен, 

мен осы ею алыпка байланысты 6ipa3 жайларды айтып корешн. 

1932 жылы меш э й гш Ахан — Ахмет Ж убанов Алматыдагы 

музыка мектебш е жасымды ею жылга узартып, ягни, 

1925 жылы туган деген куолж жасатып орналастырганын 

айтып етп к кой деимщ . Б ул ел турмысынын аса 6 ip ауыр 

кезенд еда. Музыка мектеб! тек орыс тш н де сыбызгы, фортепьяно 

сиякты эр килы аспаптар тшш менгеруге багытталгандыктан 

мен буган коса сол оку орнына таяу турган N 18 

казак мектебшде окыдым. О л Ka3ipri М.Макатаев пен Пуш 

кин кеш елерш щ киылысында болатын. Мше, осы мектепке 

1936 жылы кузде Ш ок ы р Белтекулы дене шыныктыру пэнш 

щ M yraniM i болы п келген. Кдзакстандагы тунгыш бокс 

секциясын да сол жылы ашты. М аркум оте енбеккор ед! 

той. С о л шакта аса 6 ip жагдайы да ж ок мектептщ спорт 

залы саналатын 6 ip белмесш де онш ен кара сирак балаларга 

бокстын кыр-сырын жалыкпай уйретш жататыны куж бугшге 

дейщ еелмде. К^ндай кудф еттщ купи екешн кайдам, 

мен де осы бокска 6 ip коргеннен кумарттым да калдым. 

Б|рнеше жыл жаттыгуга узбей катысьш журш. Ш окыр агамнан 

бокстын стратегиясын, тактикасын эбден уйрендш десем, 

мактантаным емес. Талай жарыстарда жежмпаз атанып. 

рингте танылып калдым. 1941 жылы мектеп пен музыкалык 

училищеш коса тэмэмдаганымда колымда диплом, аттестатпен 

6ipre I -разрядты бокешы екешмда дэлелдейтш куэлйс те 

бар еда. 0 з басым спортка катысканымнан еш зиян коргенш 

109

жок,. 1943 жылдын, кузшде ескерге алынып, согыстьщ соцгы 

жылы Берлин тубшде уш мэрте жаралансам да, есен-сау 

кайтканым еуел1 кудай, одан сон осы спорттыц комеп. Согыста 

барлаушылар тобында жургешмде бокстыц талай-талай 

пайдасын керд^м. 

Майданнан келген сон б1рден консерваторияга окуга 

туспм. Ахмет аганъщ кецесшен радио комитетте аз уакытгьщ 

шйнде 40 адамдык оркестр курып Yлгepгeнмiн. Кепш ш п 

студенттер. Ол кезде каз1ргщей магнитофон жок, “ Живой 

оркестр” деп аталатын топ шйнде Рарифолла К,урмангалиев, 

Шамгон К,ажыгалиев, Жусшбек Елебеков, Кулеш Байсештова, 

Жамал Омарова т.б. бар, 6api белгшенген уакытга радио 

редакциясына жиналып, концерт кояды. 

Содан койшы, келгешме сол жарты айдай еткенде 6ip 

кун1 ойда жокта консерваторияга Шокыр агам e3i 1здеп келш 

тур. Шуркырасып табыстык. Шокыр ага одан сон да жшжш 

келш журш, коймай упттеп, акыры бокска кайта Kipri3fli. 

Жастыктыц жалыны бойды кернеп турган кез гой. 

Кущцз оку, одан сон оркестрд1 баскару, кешке бокс жаттыгуы. 

Сонда шаршау деген ойга да Kipin шыкпайтын. 

Агайынды Махмуд, Максут Омаровтар, Аскар Усенов, 

Ескенд1р Хасанов, Семен Либерманн сьшды кейшнен атагы 

шыккан боксшьыармен сол кезде 6ipre дайындалып журдак. 

Жаттыгуга белсешм KipicTiM. 

Сонымен келер жьшы, ягни, 1946 жылы жазда “ТЮЗда” 

(каз1рп F.MycipenoB атындагы жастар театры. —Т.Ж.) 

бокстан ipi бесеке етп. Ол уакытга “ТЮЗ” каз1рп Абылайхан 

мен Кабанбай батыр кешелершщ бурышында болатьш. Осы 

жарыста накты юмдермен жекпе-жек шыкканым ес1мде жок. 

Дегенмен, финал га uiirin, жец}мпаз атанганым рас. Алдында 

да менщ бокска катысканымды 6m in, карсы болып журген 

консерватория директоры Ахмет агам сол Шршшшкте рингке 

шыкканымды коз1мен KepinTi. Оны жарыс успнде ©3iM де 

байкаганым. Ертесше-ак алдына шакьфтып алып “ К,алкам, 

бул спортшы емес, музыка маманын окытатын орын. Б1зге 

жудырьпсддыньщ кажет) шамалы” , деп бар кужатымды колыма 

устатып, окудан шыгарды да ж1берд1. Сейтш, аяк астынан 

бэр1нен журдай болып, айдалада калгандай куй кештш. 

Обалы HemiK, 6ip аптадай уакыт еткенде кайтадан шакыртып. 

“ Калкам, сен не ютеп журсщ? Бокс саган не беред1? 

Сен енердщ адамысын. Мына колдарды бокска боска кор 

кылма. Булар казак музыкасына кызмет ету! керек” , — деп 

110

урсынкырап отырып, акылын айпып, окуга кайта алды. Амал 

не, бала кёзшнён екемдей болып тэрбиелеген асыл аганын 

ёез1н жерге тастай алмадьш. Содан кайтып бокска бурынгыдай 

кулай беритген жокпын. Алайда, Ахана бщшрмей жаттыгуга 

барып журдам. 

Ш окыр атамен агалы-iHmi сыйластыгымыз да узшген 

емес. Ол Kici бертшге дейш “ Эттен, сол каллы спорт сонына 

тускеншде, сенен алемге ейгин боксшы шыгатын еда” дегещп 

вкппигп унмен жш айтатын. Мумкш, рас та болар. Алайда, 

б1здщ мандайга ву баста музыка саласы жазылып койса керек. 

Десе де, сонау жалынды шакта бойга сщген спорт менщ 

бупн ©MipiMe азьгк бодцы десем артык айтканым емес. Timi, 

каз1рдщ езшде кейб1реулерда корсем жудырыгымнын “ кышып” 

туратьшы бар, — деп Нурагам кен кабинетп кунпрлете 

кулзл алды. 

М АШ И НАНЫ АРКДНДАРАН КАЖЕКЕЦ 

— Кущ атасы Кажымуканнын согыс кез1нде кыруар 

каржы тауып, самолет жасатканын ест1ген боларсын, — деп 

сураулы жузбен карап алган Нурагам энпмесш epi карай 

сабактай берда. — Сол, 1941 жылдьщ кысында мен Кажымукан 

атамыздын касында журш, самолет каражатын 6ipre 

жинаскам. Дурысы, Кажымуканмен 6ipre больш кониертпк 

программа кою y m iH Алматы филармониясы 6ip топ енерпаздармен 

коса меш де арнайы гастрольге шыгарган. Ортамызда 

Эли Курмановтын болтаны еамде. B irreyip, он бес, 

он алтьщагы гален жастар жиналдык. Сонда Жамбыл облысындагы 

Кектерек, Кордай, Шу, Мерке аудандарынын коп 

жерлерш 6ip ай бойы аралап еткен едж. Согыстын алгашкы 

жылы емес пе. Ер азаматтын бэр! манданта аттанган. К,ай 

ауылга барсак та енкей бала-шага, кэрькуртан. Кел1сш бойынша 

койылымды кебше кун бата бастаймыз. Кен коранын 

тер жаты кашан да сахна. Кара майта малынган шуберекп 

узын таякка орап терт бурышка лаулата от жагып кояды. 

Сонын жарытымен-ак Кажекен керсе кез ceHrici3 гажайып 

енерлерйй) ал б!з балуан атамыз демалып отырганда шатын 

KOHuepiTepiMi3fli Кереетётшб1з. Ауыл адамдары тайлы-таягы 

калмай жиыла тамашалап. акшасы болмагандар колдарында 

бар кунды дуниелерше дейш ала келш, ортага тастайтын. 

Жарьпстык К,ажекецнщ керсетейтш eHepi аз ед1. Кеудесше 

тас койгызып сындыртатын, TiciMeH Kici толы арбаны суй- 

111

рейтш, устш ен автомашина етю зетш тамашаларын мен сол 

жолы К0 з1ммен кергенмш . Талай кызыктары да болды. 

Бхрде, Кектерек ауданына жакын 6ip ауылга конганбыз. 

К,ыс iuii гой. К ун суык,- К,ажекец к е лж сурагалы 61зд1 

ертш ауыл кец сеа жанында басшыдарды кутш отырган. Э л- 

ден уакытта кексе алдында кара “ М К ” машинасы келш токтай 

калды. 1ш ш ен тускен байтаныс Kici жанымыздын ете бергенде 

балуан атамыз оган “ Балам, сел токтай турш ы ” деп 

ед1, ол есп м ен ге уксап кецсеге Kipfli де кета . А ксакал турау, 

селем береш н-ау деген капершде жок. К,ажекецнщ катты 

капаланганьш кабагынын каре жабылганьшан б!рден байкадык. 

Ещц не болар екен деп 6i3 турмыз. Содан е л п адам 

кайтадан шыкканда К,ажекен оньщ аддын кес-кестей турып 

“ Айналайын, ш1м, мына балаларым то ны л калды. Б1зд1 К ектерекке 

жетюзш салш ы” , деген. А нау болса, тагы да “ уакытым 

ж окты ” журе айтып, к е л т н е карай тарта бердк Cipe, 

балуан атаньщ ащуы ш епне жетсе керек. О ны ц 1з1мен шапш 

анкырак басып барып, енд1 козгала берген машинанын 

арткы жагын 6ip колы м ен кетер1п калы п, тумсыгы мен 

шаншылтты да койды. Зерекуты калмаган шопыр мен е л п 

Kici кабинадан шыга безш жогалды. Б1зде ун жок. EiciHuii 

колы м ен келпегщ алдынан устаган К,ажекец 6ip кезде нен 

“ М К -н ы ” бейне жешгк курлы кермей каусыра куш актай 

алып, еудем ж ердеп тебе басына KeTepin шыгып кетеш. 

С ол тебеде устахана бар болатын. М аш инаны соньщ жанындагы 

тас багананыц тубш е салды р-гулд1р тастай салды 

да, суйм ен ceKumi узын тем1рд! децгелек астынан етю зш 

е л п тас баганага арканмен байлагандай байлады да тастады. 

С ей та де анадайда жаткан какпак тасты KOTepin екелш машинаныц 

алдына Tipen, e 3i тас уетше жайгаса отырды. Осыныц 

6epiH, жылдам жасаганы сонша карап турган б1здщ 

e 3iMi3 сенер-сенбес1м1зд1 бшмей калдык. Сондагы ашудан 

тут^ккен бет елпетш керсещ з. Э л 1 кунге еехмнеи кетпейдь 

Жай ренжзгенде кы сы к кезд1 туксиген кабак м улде жауып 

калатын. А л , катты ашуланганда кезд1 жауып турган сол 

калы н еттщ 6epi жогалып, от шашкан алакандай жанары 

каНарлана адырайып сыртка шыгып кетед1 екен. Ж узш е тжтеп 

карау мумкш емес. Efleyip оты рьт, ент1пн басып, сабасына 

ерен TycTi. Бул кезде ауыл аксакалдары, басшылары бар 

6ip топ адам жиналып калган. 1шшде багана ш ош ы н ьт кашкан 

келж иeлepi де жур. Барлыгы келщш К,ажекенд1 сабырга 

шакырды. К,ызык болганда, машина neci 6i3 баратын К ек - 

112

теректщ басшысы болып шыкты. Ол да “KeuiipiHi3, К,ажы 

ата. Ciaai танымай калган айып менен” деп балуаннын аягына 

жыгылып, бэйек болып жатыр. Сонымен койшы, обалы 

ненок, Коктерек ауданы бастыгы 6i3fli ауылына машинасымен 

алып барып. б1рнеше кун кондырып. бар сый-курметш 

керсетт аттанлырды. 

CeftTin, мен1н Кджымукан атамыздын машина кетерген 

гажайып кушше куэ болганым бар. Бул кунде гой мунын 

6epi аныз сиякты. 

— Ал, айналайын, — деда осыны айткан Нургиса ага 

жанарьшан мешрш шуагын тоге маган карап. — Энпме 6irri. 

03ipre осы айткандарымды канагат тут. Кейш тагы да хабарласа 

жатарсын, каз1р шаруа кеп, — деп орнынан тура 

берд1. 

Мен болсам, осьшша уакьпын бешп онпмелескен Нурагама 

рахмепмд! айтып, сыртка беттед^м. 

“ А Ц Ы Н Д Ы Р Ы М ” БАР ЕД! 

Нураганын кещпда отырган сетш пайдаланып: 

— Нурага еткенде езицз тустас 6ip Kici эцпме арасында 

“ Нургиса кекен кёзшдё Ахмет агасына елен шыгарып, окудан 

Куьшган” деп кулген еда. Сол не елец? Еашзде бар ма? — 

дегем. Муны еспгенде Нурага еуел! риза кецшмен каркылдап 

6ip кулш алды. Содан соц: 

— Е, ол кай 6ip жеткжен елен дейсщ, — деда TeMeKiciH 

тутатып жатып. —Жалпы, сол кезде м е т консерваториядан 

6ip емес, уш рет шыгарьш жлберген. Алгашкыда бокска катысуымды 

коймаганым уш щ Ахан бар кужатымды колыма 

устатып, апта бойы сандалтып койган. Ол туралы еткенде 

айткан едш гой. Ал, eicimiii рет сол “ акындыгым" Yшiн 

куылдым, — деп Нурага жэне к у л т алды. — Жастык кездеп 

акымактык кой. Журген жер1м1з той-думан, езш-калжын. 

Кебше шг1ттерд1 аузыма каратып, кулюге карык кылып 

журёмщ; Sip KyHi торт-бес студент консерватория алдында 

турсак, жогары жактан колтыгында nanKici бар, жаяулап 

Ахан келе жатыр екен. Ол KiciHiH сол кeзiндe KeMicTiK бар 

еда гой. Ke6inece каракек кезейнек к и т журетш. К,арап 

турмай касымдагыларды кулдарпм кеп, Ахан 6i3re таяп калганда: 

“Ахан блздщ дерекпр, 

Bip кв31нде электр. 

113

Bip кезшде конек тур. 

“Окымайды иттер деп” 

5epiMi3Ai жебеп тур” 

д е д а . 

Жшттер iшeк-ciлeлepi катып, кулюге батты да калды. 

EcTiMece де, Ахац 03i туралы 6ip сез айтылганын imi сездьау 

деймш, маган жалгыз кезшен от шаша 6ip карады да, сэле- 

MiMi3fli бас изеп кана алып, пике Kipin Kerri. Содан ертещне 

дереу кабинетше шакыртьш алганы. Бардым. Меш кергеннен 

жуз1 курещтш кеткен Ахац бет1ме тесте карап отырды да, 

жай гана: 

— Шырагым, Нукен, электрл1 коз журген жерде окып 

кайтесщ? Женщщ таба гой ертерек, — деп тагы да бар 

кужатымды алдыма тастай салды. — Мумюн, акын болып 

кетерсщ, —дейш мырс-мырс кулш. 

Сейтсем, алдеюмдер элп елещ тусюрщ сол куш-ак Ахана 

жетизш койыпты. Шынымды айтсам, уяттан жерге Kipin 

кете жаздадым. Акталудьщ еш кисыны жок. Ун-тунсйз шыктым 

да кетам. “Хош, консерватория” дегем йптей. Алайда 

багым бар екен. Журеп кец жан еда гой Ахан,. Ею-уш куннен 

сон ж!гтерден селем айтып ж1берштг “ Окуга келе берсш” 

деп. BipaK содан талай уакытка дейш ол KiciMeH жуздесуге 

уялып, кезше кершбеуге тырысып журсем, 6ip KyHi e3i 

шакыртып алып, тук болмагандай хал-жагдайымды сурап 

жатыр. Аруагьщнан айналайын, Ахмет агамнан езге 6ipey 

болса, MeHi мацына да жуытпас ед1 гой. 

“ НОКАУТ” 

— YmiHiiii рет MyraniMai “ нокаутка” туаргешм ушш 

окудан куылгам, — дейш Нурага кулш. — Bip KyHi консерваторияга 

жацадан келген мугатпм музыка теорияларынан 

сабак береда дегенге кутят отырсак, аудиторияга ескери кшмда 

ЖYзi таныс 6ip юсшщ Kipin келгеш. Аныктай караганымда 

орнымнан калай ушып турганымды ез1м бшмеймш. Жаца 

MyrajiiMiMi3 — согыста жургенде ажал аузьшан ез1м арашалап 

калган Дмитрий Мацуцин болып шыкты. Куанганымнан: 

— Димага, — деп жупрш барып кушактай алсам, казакша 

таза сейлейтш ол MeHi таныса да немкурайды унмен: 

—Акымак, отыр орньща, — деп кеудемнен итерш ж]бергеш. 

Озшше окытушы басымен студенттер алдында шеир- 

114

•имен к,ушактасып амандасуды ар санаса керек. К,аным басыма 

TenTi. Кез алдым туманданып кеткендей. EeiMe сонау 

Харьков майданындагы аласапыран сотые, осы исшеш турган 

орыстьщ алдымда ес-тузс1з жатканы, оган шыр-пырым шыгып 

кемектескешм тусп. “ Сенщ алдында OMip бойы карыздармын 

Нургиса” , деген седщ сонда кдйта-кдйта айтып, кимай 

коштаскан адамын енда кежп “ акымак” деп кештш турса, 

кадай шыдарсын?” Сол колыммен шыкшыттан сарт етюзе 

сок,к,анымды бщемщ. К,аусырмалы есжтщ ар жапынан 6ipак 

шыгып, дшйзге гурс eTin узынынан кулап тустк Тук 

тусшбеген студенттердщ бер» ац-тан. Алды-артыма карамай 

далага шыктым да, бфден уйге тарттым. Ертежнде ертелете 

келсем “ За хулиганство” деп менщ окудан куылганым туралы 

буйрык шыгып та койыпты. Ешкшге барып, тусшдарш 

жатпастан бурылып журе бердам. 

EipaK Ахмет агам артынша уйге арнайы келш, бар мэнжайга 

каныккан сон директор И- В. Круглихинге Мацуцин 

екерщщц “ есю достыгымызды” жерше жетюзе айтып, окуга 

кдйта алдыртты. 

—M in e, менщ консерваториядан уш шыгьш, уш KipyiMде 

осындай-осындай хикая бар, — деп каркылдай кулед1 

HypaFa. 

М ¥ХАЦ Н ЬЩ “ М ЕРГЕНД1ГГ 

—Умытпасам кыркуйек айы гой деймш. Б1рде маркум 

Шекен Айманов меж Рабеннщ (Рабжг MycipenoB. —Т.Ж.) 

уйоне epTin барды. Кун ceH6i ёда. Bi3 барганда Рабен Рабиден 

Мустафин ekeyi кызу энпменщ устщде екен. Тертеум1з 

тагы б1ршама энпменщ басын кайырдык. Bip уакыттарда 

Шэкен: 

— Эу, Рабе, Мухтарга телефон сокшы, свйлесейш, — 

деда. Рабен сезге келместен телефон HOMipiH Tepin, трубканы 

Шэкене устата салды. EKeyi амандык-саулык сурасып жатыр. 

Cipo, сез арасында Мухан “не icren жатырсьщдар?” деп сураса 

керек. Шэкен бэрЙЙЗда елен eTKi3in: 

— Мухтар, битпн келсе, 6i3 мунда “ охотога” шыккалы 

дайындалып жатырмыз, — демеа бар ма. Анкумар Мухацнын 

ондай сапар десе бар шаруасын жинап койып, тартып 

кетепн1н Шэкен жаксы бшсе керек. Шынында да Муханнын 

эзш калдырмай ала KeTyiH катты этшш жатканын 

Шэкеннщ кайтарган жауабынан-ак байкап отырмыз. Ш э 

кен акыры: 

115

— Жаксы, Муха, жарты сагат шамасында барып, алып 

кете\пз. Дайын отыр, — деп трубканы уясына койды. 

К,ос Рабеннщ: 

— Шэке, кайдагы “ охота?” Ондай жоспар жок. ед! гой. 

К,айда барамыз? — дегенiHe Шэкен: 

— Эй, немгз кетш барады. Азар болса, мына турган К,араколге 

бара саламыз, — деп колын сштей салды. Рабиден ага 

б1рдён: 

— Мен бара алмаспын. Тыгыз шаруаларым бар, — дегендей 

сылтауратьш, “ охотадан” ат-тонын ала кашты. Рабен 

аз ойланынкырап отьфып, келклм берд1 де дереу журпзупйсш 

шакырып, ацга шыгуга дайындала бастады. Эп-сэтте машина 

кабинасына жол азык., кос мылтык, тагы сондай керекжарак 

салынып, Рабен ушнен шыгып та кетпк. Согыстан 

кейшп уакытта колыма мылтык устап, торгай атып кермеген 

маган жасы улкен агалармен сапарлас болудын ©3i улкен 

олжа. Эйтеу1р 6ip кызыктын боларын е й аганьщ кабактарынан-ак 

угып, уназ epin келемш. Мухан ауласынан карсы 

алды. Тас-туйш дайьш. Иыкта мылтык. Аякта узын коньпшы 

ацшы eTiri. 03i оте кощлд1. Келе жаркылдай амандасып, 

алдынгы орындыкка жайгасты. Содан каладан едэу1р узай 

бере, улкен жолдан кашыктау жерге колисг1 токтатьш Рабен 

дастархан жайгызды. Байкаймыз, Мухан сабырсыз. Баратын 

жердщ молшерш, кай мацайда екенш бшуге асык. BipaK 

жол бойы Рабен ©зге созге айналдырып, ол туралы Tic жара 

коймады. To3iMi таусылса керек, дастарханга отырар отырмастан 

Мухан: 

— Иэ; Шеке, ол кандай кол екен? К,ус оте кеп дёдщ бе, 

багана капай? Эл1 алые па? Ещц канша уакытта жетем1з? — 

деп кекей1ндеп бар сауалын актара салды. Ш экен болса: 

— Ойбай, сурама, Муха, кектемнен 6epi адам аягы тимеген 

жер. Барган сон кересщ. К,ус flereHiH жыртылып айырылады. 

Bcipece, каз-уйреп мулде мамырлап калыпты. 

K,a3ip-aK жетш барамыз, — деп Муханды мулде жаныктырып 

койцы. 

Сонымен, жарты сагат шамасында межелд туска да 

таядык. Алыстау 6ip тобешн уетшен Шэкен мен Рабен Мухтар 

агага айдыны жаркьфаган улкен кэлд! керсетп. Шынында 

да кел 6eTi шуп!рлеген куска толы..Оны Kepin дуниенщ, 

бэр1н умыткан ацеак Муханнын ею коз1 оттай жанды. 

Дереу келйсп кай туска коюды, кай жердщ атуга онтайлы 

116

ёкёнш айтып, кел1мгщей буйрык, бере бастады. Ал, келге 

жакындап, машиналан тусер кезле артына окыс бурылып: 

—Эй, осы сен екеущ кдйб!р жетютарш мылтык ата алушы 

ед1Идер. Боска тарсыллатып, кусты урютеандер. Отыра 

турындар, еуеМ eaiM барайын. Мен аткан кус бэр1м1зге 

жётеДь Менен белп болмай колге жакындаушы болмандар, 

— деп кабинадан шыга таса-тасамен бутып барып, калын 

камыс арасына Kipin те Yлгepдi. Ею агамнын капер1нде тук 

жок. Кдйтадан дастархан жайып, ептеп кызыл курен коньяктан 

алынкырап. еткен-кеткеннен энпме ep6iTin, жайласып 

отырысты. Элден уакытта Мухан мылтыгынын rypcin i 

естше бастады. YcTi-ycriH e атып жатыр. Гурс-гурс. Кел манайын 

ызу-кию кус уш комш Kerri. 

— Мухан мерген. EH fliri елу шактысын жайраткан шыгар-ау! 

Ол аткан кус 6ipiMi3re жетед!, — деп Шэкен кенкенк 

куледо; К,ызыгы сол, сонша гурс-гурс атылган мылтык 

даусынан ypKin ушкан 6ip кус коршбейдь Мухан болса, 

эл\ атьт жатыр. Bip уакытта аргы кыркадан атпен куйгыта 

шапкан 6 ipey 6epi салды. К,олында курыгы бар эйел. Сол 

екпжмен Мухан юрген тустан камыс арасына койды да 

кетп. Шанкылдаган айкайы да коса шыкты. Жупре басып 

6i3 де жетпк. Муханнын мылтыгы элг! эйелдщ колында. 

Ашуга булыккан эйел айтпаганды айтып жатыр. Муханда 

ун жок. 

Свйтсек, бул — кырканын ар жагына орнадаскан кус 

фермасына карасты кол екен. Сонда Муханнын баганадан 

атып жатканынын 6 a p i сол ферманын багып отырган казуйректер! 

болып шыкты. Сонымен койшы. ферма басшыларымен 

сезге кел!п, Муханнын кас пен квздщ арасында жусатып 

салган кустарына aicri жасалынып, мылтыгын “ аманатка’' 

калдырып, артка кайттык. 

Мухан алдынгы орындыкта. Муханды ынгайсыз жагдайга 

калдырдык-ау, деген ой ею агамнын капёршде жок. 

Озара кэдамрдей энпме айтысып, кулшш кояды. TinTi ештене 

болмагандай. Kepicinm e жол бойы унс1з келе жаткан 

Муханды катты ренжщ1ге жорыган мен Ka3ip кус фермасынын 

каз-уйрегш 6uie тура эдеш аткызган Еабён, мен Шэкене 

6ip eioneni создер айтып кала ма деп, кылпылдап келем!н. 

BipaK, ол Kici калага жеткенше калын ойдын кушагында 

кезщ 6ip нуктеге кадап, унс1з отырды да койды. Жалгыз-ак 

ушне таянганда б1здерге окыс бурыла карап алды да, басын 

шаГосап-шайкап жХберш: 

117

— Пши, бул кустар негып ушпайды десем, — деп тан 

калган куйден эл1 арыла алмай келе жатканын ацгартты. 

Жарыктык Муханда анкаулык та бар ед1 гой. Рабен мен 

Шекеннщ осы icxe едеш айдап салганын ойьша алатын емес. 

Жабайы кус пен уй кустарын ажырата алмай калган езше- 

03i кайран калуда. Эй, хшрюн, улы адамдардын калжынында 

да, калжынды кетеру1нде де улылык жатады екен-ау. 

У Ш С Е Р И Я Л Ы 

“КЫЗ Ж 1БЕК” Ф И Л Ь М 1 

немесе “ К,¥стар кайтып барады” эж 

калай туды 

— Кейшп жастар бше бермеЩц, — дед1 Нурагам аз ойланып 

отырып. Орындыкты сыкырлата шалкайып, зерл1 такияны 

артка карай сел козгап койды. Соны энпме бастар 

алдындагы эдета. 

— “ Кыз Ж1бек” киносын керген боларсындар? 

— Эрине, — дед1м. — Sip емес-ау, б!рнеше рет кергешм 

анык- 

— А л сол кино неше сериялы? 

— Екеу емес пе?.. 

— Басында ол уш сериялы болатын. 

Нурагам сауал беруге улгертпей, енпмесш бастап кета. 

— Куш бупнге дейш кез алдымда. Алпыс сепз, алпыс 

тогызыншы жылдары “ К,ыз Ж1бек” фильмш T y cip y re кызу 

KipiciiK. Ею жыл жаз айын Акмоладагы К,оргалжын келшде 

етюзгешм1з бар. Коргалжынньщ шалкар айдынында топ 

аккумен 6 ip re жузген кундергм1з болган. К,айыгымызды 

камыспен буркемелеп алып, теулпс бойы сол аккулардьщ 

жаньшан шыкпаушы едак. Акку дегенйпз кустьщ Tepeci гой, 

ш1рюн. 0 те 6 ip таза, теккаппар, киел1 кус. Аккудьщ уш 

кандай?! Bi3 аккуды сол ерке сьщкылдаган калпында 

магнитофон таспасына T y c ip y уш1н канша бейнеттендгк. 

Коргалжьщнын калын масасына таланып, калтылдак кайык 

шпнде бугып жатып акку унш кол созым жерден тындайтынбыз. 

Ал 6ip аккуды тобынан б е л т , жеке туарем1з деге- 

HiMi3 бос эурешшпс болып шыкты. Ею жаз журш айдында 

жалгыз журген акку керЫсш кинолентага Tycipe алмай мысымыз 

курьщы. Камыс-курактан сан турлГ калкан жасап, 

канша амал колданганымызбен, олардыц жубын жазу, какдалап, 

жеке алып шыгу мулде мумюн емес екен. Акыры еш- 

118

тене ендаре алмасымызга квзшЬ жеткен кез болатын. Bip 

кун] б1здщ багымызга элдекайдан жалгыз аккудын ушып 

келмеш бар ма. Бейне бул дуниенщ кызыгын тэрк еткендей, 

кун узакка айдьш ортасында жеке-дара кдлкып жургеш. 

Cipe, сынарынан капыда айрылган мунлы акку. Б1здщ iâen 

таппай, колдан жасай алмай жургешм^з де осы ед[ гой. 

Сонымен койшы, сондай зор идете, улкен енбек аркасында 

жеттосшын жылы фильм дайын болды-ау. Содан комиссиянын 

сарабына жаберщда. Белгшенген KyHi керсетщщ 

де. K,a3ipri койылымындай емес, уш сериялы, узак фильм. 

Сонда, кино журш жаткан кездеп Рабит аганын санк еткен 

даусы куш бупн кулагымда жангырып тургандай. Фильмде 

Телегеннщ осындай улан-байтак жер1м1з бар. Сол жерге 

сия алмай журген жокпыз, сиыса алмай журген жокпыз 

ба?!” д ей ш » бар гой. 1лияс Есенберлин фильмнщ едеби 

коркемдак жагын баскарушы болатын. Осы сеэда 1лияс агамен 

акылдаса отырып мен юрпзген ед1м. Ce6e6i, сол туста бастары 

аса 6ipire коймай журген казак азаматтарына мундай 

с'ездщ айтылуы оте кажет едь Ал коркем фильмде онын 

acepi мулде ерекше. 1лияс ага да бул ойымды ею созге келмей 

куп алган болатын. MiHe, ез! жазган сценарийде жок осы 

сёзда еспгенде Рабен: 

— Эй, мына былдыракпай сез кайдан келген? — деп 

санк ете калды. — 1лияс-ай, бул сенщ iciH бе? — деп б!рден 

1лияс агага шуйлпсп. 

Мен шыдай алмадым. Дереу орнымнан атып турып: 

— Рабе, бул сезда енпзген мен едш, — дедам. Ол Kici 

маган жактырмай карап, кекесш унмен: 

— Е, сенщ бул жакка кандай катысын бар? —деп мыскылдай 

сейледа. Осындай даудын боларын бинп, шггей даярланып 

келген мен: — К,атысым болганда кандай, - деп 

онайлыкпен кенбес тур KopceTin ёдам; Рабен сез таластырып 

жатпастан: — Жок, болмайды. Мундай былдыракпай 

кино ж1бершмейда, — деда колын 6ip-aK сермеп. Онын успне 

фильмнщ сонты бёжмшде Сансызбайдьщ ержеТш, Ж1бект1 

iiaen келш уйленепш бар-тын. Орталык партия комитетшщ 

идеология хатшысы Саттар Имашев оны кергенде: — Мыналарьщ 

совет идеологиясына мулде карсы кино. К,азактын 

умытыла бастаган емецгерлж салтьш насихаттайды, —дегещй 

айтып, фильмда токтатгы да тастады. Киностудиядан кещшм 

кулазып кайтгым. 

119

Куздщ кешю уак,ыты ещ. Жолдагы “ 28 панфиловшылар” 

паркш аралап, узагырак ж урт калсам керек. Bip кезде 

тыраулаган ун естдам. Кдрасам жалгыз тырна. Айнала ушып 

ж урт K,a3ipri ийркеу, бурынгы калалык музейдщ тебесшдеп 

сырыкка барып конды. К,удайдыц к,уд!ретше караныз. Дел 

соны кутш тургандай елде кайдан 6ip топ карга пайда болып, 

жалгыз тырнанын айналасында каркылдай шуылдасты да 

калды. 03flepi 6ipTe-6ipTe кебейш, байгус тырнаны канаттарымен 

кагып, кеуделер1мен согып, акыры ушырып тынды. 

Элп тырна елде ауру, елде жаралы, аса бшкке кетерше алмай, 

айналып келш сол орнына к,айта конган. К,ара каргалар 

жене жабылып, к,онак,татпады. Осылай уш мерте ЖYpдi 

де, ете 6ip незж унмен тыраулап, Алатауга бет алды. Табигаттьщ 

мына гажап KepiHiciHe тан-тамаша куйшш жургешмде, 

мьшандай окдганы керш, мулде беймаза куйге туспм. 

Журек толкыды. Ерюмнен тыс кез жасым парлап журе берда. 

Кез жасымды тыя алмай Гоголь кешесш бойлап уйге бетте- 

Д1м. Кеудеш 6ip едем1 еуен кернеп барады. Эн!... Сол калпымда 

уйге жетпм-ау. Сол куш жеткен бойда пианинога отырдым. 

Баганадан 6epi шпмде туншыккан ен шалкл женелд1. 

Bip кезде артыма карасам зайыбым да жылап тур екен. “ К,устар 

кайтып барады” еш дуниеге сейтш келд!. Мше, журтшылыкка 

белгш 6ip еннщ тарихы осындай. 

BipaK 6ipa3 уакыт ешнерсеге заукым болмай, дел-сал 

журд1м де койдым. Содан, 6ip KyHi Дарига женгелерш айтьш 

коймаган сон,, Димаш агама ^нм ухам ед К,онаев. — Т.Ж.) 

бардым. 0 нер адамдарын катты курмет тутатын Димекен 

мен дегенде жаны калмайтьш. Алайда, ол Kicire арызданган 

ештецем жок- Бар болтаны “ киноны керш, пшргщздц бщщм- 

Hi3mi” дегенд1 айттым. Орынды етщнпке сылтау айту, карсылык 

бщщруге жок агам менщ кез1мше кемеюшсш шакыртып 

алып, алдагы аптада ею-уш сагат уакытгы сол киноны 

керуге бeлyдi ескерта. Bipep куннен сон барып керд1 

де. Дэн риза. “ Мундай фильмд} неге устап, несше дауласып 

журсвдер. Рас, сонгы серияны алып тастау керек шыгар. 

Ал, езгесшен совет идеологиясына келер зиян жок. Кеп 

узатпай жарыкка шыгарган жен” дегенд! айтты. Сейтш, 

парасаты мол, ултгык мэдениетгщ жанашыры Димаш-агамыздын 

колдауымен “ К,ыз Ж1бек” киносы куйрык-жалы кузелсе 

де жарыкка шыкты. “ К.ЫЗ Ж1бек” фильмш1н кепшшйс бше 

бермейтш осындай тарихы бар. Будан баска да хикаялары 

жетерлйс. 

120

Осы куш ойлаймын, жап-жаксы TycipuireH керкем 

филъмнщ; толык керсетшуше кезшде кецес идеологтары 

карсы шыкты. Устанган саясатымызга кайшы дед!. Жарайды. 

Амалдыц жоктыгынан кенуге тура кедщ. Ал ёщщ кандай 

саясат тусап отыр? 

Фщ ьмш ч 6ipiHiui нускасынын киностудия архившде 

9Л1 кунге шан басып жатканы анык. Болса да, “ К,ыз Ж1бектщ” 

кайта онделмесп белгий. Ендеше сол алгашкы жазылган 

сценарию бойынша TycipuireH нускасын неге жарыкка шыгармаска? 

Ол дегенйрз улкен тарих кой. 

Осыны айткан Нурагам отты жанарын маган Tiicrefli. 

Энпменщ ecepi болар жуз1 6iprypiti катулы кершда. Гурзщей 

кос жудырык Ti3e устшде туюл1. 

АЙ Н АЛАЙ Ы Н , АСЫ Л АРАЛАР-АЙ! 

Нурагам кецШ хош кез1нде “ айналайынды” жиi айтады. 

Сагыныш, суйЫ ил 6epi-6opi сол “ айналайыннын” 

1шшде. Кемейден кумб1рлей шыккан осы эуенщ сезге 6epi 

сияды. 

—Айналайын, асыл агалар-ай! —дейд). — Эркайсысы 

6ip-6ip дара тулгалар ед1-ау! Осы куш еске туссе коншм 

кэдщпдей кулазып калады. 03iMai жапан тузде жалгыз 

калгандай сезшемш. К,айран Мухан, Еабит, Рабиден, Сэбит, 

Бауыржан агалар барда терт кубылам тугел, еркелеп журе- 

TiHMiH. Акылдын таусылмас кеншдей сол арка суйер агалар 

да ем1рден озды. 

Жайдары eni эп-сэтте жабыркау куйге енд1. 

— Ойды ой козгайды. Жогарыда айтып еткен “ К,ыз 

Ж1бек” киносынын жене 6ip умытылмас сетгерш еске Tycipin 

отырганы. Ш1ркш, Рабит ага б1рбеткей болганымен ere терен, 

алыстан ойлайтын, байсалды жан едд гой. Сол фильмге байланысты 

ол Kici маган ежептэу1р ренжцц. TinTi, 6ip-eid жылдай 

кырын кабак болып журдж. Сол кездер1, шынымды 

айтсам, Рабенш катты сагынатынмын. Туганымдай сыйласкан 

агамен калай татуласудын орайын таппай жургешмде 

6ip KyHi уйге 63i телефон шалып тур. Телефонды eyeni Дарига 

кетерген. Маган “ Рабит аганын даусы. CeHi сурайды” 

дегенге журепм 6ip турл4 шымырлап коя берда. Шыныменак, 

Рабит ага. Сол баягы санкылдаган ашык даусы. Халжагдайымды, 

уй-1шшщ амандыгын сурап жатыр. Талай 

уакыт ecTiMereH Рабен YHi. Емен-жаркын осылай сейлесш 

121

турганымызда жанарымнан ыстык жастьщ парлап турганын 

03iM сезбеппш. Рабен, мен 61здщ уйдач арасы онша алые 

емес едь Ол Kici ce3iHiH соцында “ уакытын болса аздап 

серуендеп кайтуга калайсыц” дегенда айтты. Жакындасуга 

жол таппай журген менде мулде жан калмады. Асыгыс кш- 

Hin, тез шыктым. Рабен де карсы келе жатыр екен. К,ушак 

айкастыра амандастык. Рабен кенздщ. Парк шшаде колтыктаса 

серуендеп жургешм!зде еткен-кеткеннен кеп анпме айтты. 

Мен тындаумен болдым. К,оштасарда Рабен: 

— Эй, Нургиса! Мен осы саган бекер окпелеп журмшау. 

Ойлап карасам, сенщ сол ющ дурыс болтан екен. Сонгы 

кезде соган кез1м жетш, езще ризалыгьшды бщщрущ кептен 

ойлап журген ед1м. CaTi бугш тусть Ертен демалыс кой. 

Keлiндi ертш келш, уйден дэм татындар, — дедь Арамызда 

тук болмагандай. Рабендер усак-туйек щендешшктен бойын 

аулак устаушы efli гой. Ол йсшермен етюзген сэттер cipa, 

умытылар ма? 

K,a3ip ойыма оралып отырган мына 6ip anriMera Рабен 

сонда айтып ед1. 

* * * 

— CeHin Жамбыл атан жарыктык, терен Kici eдi гой, — 

дед1 Рабен ертещнде уйше барганымда маган кузжмс1рей 

карап. — Сол кырык ушшин жылдары-ау шамасы деймш. 

Согыс Ke3i. Bip KyHi MeHi партия уйымыньщ хатшысы шакыртып 

алып, жатып кеп соксш. 

— Сендердщ бэрщ кайда карап журещдер? Жамбыддьщ 

ауырып жатканын мен бшмеймш, сендер бшмейсщцер, ал 

Москвадагы Сталин 6 u iin отыр. K,a3ip гана KOM eiaiiici телефон 

шалды. Бул маскара гой, тез Жамбылга жетщдер, касьщда 

болындар, — деп 3iicip салып, айгайлап бердь 

Сонымен 6ip топ акьш-жазушылар жолга шыктык. Жолда 

басыма 6ip кьщыр ойдьщ келе калганы. Bip токтап, бой 

жазысып турганда, Мухана байкатпай езгелерге ымдап алдым 

да элп ойымды ортага салдым. 

— Эу, жтттер, осы “Жамбыл, Жамбыл” деп курак ушамыз 

да журем!з. Сол Жамбылдын esi кандай акын. BLniMi 

кандай? Соны 6ip байкап керсек какгед!? 

— Дурыс, дурыс екен, — деп макулдаскан жнтгтер, “ BipaK 

оны калай жасаймыз?” дегендей, 6api маган карады. К у т т 

отырганым да сол гой. 

122

— Мына Мухан 6i3re Караганда Жекецё жакындау гой 

Сол энпме арасында “Абай осы акын ба? Болса, кандай 

акын?” деп сурап байкасын. Содан Жэкецнщ жауабынанак 

езшщ бш ш байкалып турады, — дедш. Жйтггер коштап 

дуылдасып Keiri. Мухан да сезге келген жок. 

Сонымен Жамбыл атамызга да келш жетпк. Бтршама 

сыркаттанып калганы рас екен. BipaK, 6i3 барганда тын, 

сергек карсы алды. Кендан сурадык. Жэкец катты ризашылыгын 

бщщрш, арнайы дастархан жасатты. Ьшм1зде Муханмен 

гана ашылып сейлеседа. EKeyi онашаланып енпмелесед1. 

Bi3 кашан айтар екен деп, Муханнын аузын багудамыз. 

BipmaMa уакыт eTTi. Муханнын энпме ауаны мулде 

баска жакта. Жуык арада бастайтын Typi жок. Шыдамымыз 

эбден таусылды. Ет желшш, кол шая сыртка шыкканымызда 

“ ейдо кашан сурайсын?” деп Муханды жэне кыстадык. 

Мухан сасатын емес. Кдшангы сабырлы калпымен: “ Ilani, 

ондай энпмеш жайдан-жай бастай салуга болмайды. Асыкпау 

керек, езшщ p e ii болады” деп кояды. 

Тагы 6ipiuaMa уакыт отырдык- Мухан eni алысты оргытып 

отыр. Жэкен де энпме кызуына бершген. Басын изеп, 

емен-жаркын жантайьш жатыр. Йздердщ кайтатын мезпшмаз 

таяды. Кэд1мгщей 6ip-6ipiMi3re жалтактап, “ Эй, осы Мухтар 

соны сурамай кетпесе, негылсын” деген кудж уялай бастаганда 

барьш, Мухан элп сауалдын шетш шыгарды-ау. Онда 

да Жаке не Абай туралы улкен ютап жазып жатканын, Абайды 

бшетш адамдарга жш жолыгып жургёш жещнде узак айтып-айтып 

KeJiinj акырын “ Жэке, езшдздщ кез1нде Абайдын 

етжакындарьша кол ушын бфгеншдзд1 бшемаз, Мумюн 

кггаптын 6ip жepiнe жаратып калармын. Айтынызшы, осы 

Абай акын ба, болса кандай акын?” дегещц TiriciH жаткыза 

сурады. Жайбаракат жантайып жаткан Жамбыл мына сауалды 

ест!генде ещ курентп: “Тэйт” , — деп дауыс Кётерйг, 

3eKin жiбepдi. К,атты ашуланып, томырылып, 6ipa3ra дёйщ 

yHci3 калды. Узак ойланып барып: “Абайды акын деп...” 

жэне 6ip ауыз сез айтгы. Отырган акын-жазушылардын 6ipaзынын 

жымындасып, жаны Kipin калды. Kett6ipeyiHin ойы 

“ Kaiip Жамбыл Абайды акын емес, дейдГ’ дегенге кеткен 

тэрвд!. Шынында да Жэкен солай дейпн сынды. “ Юм айтты, 

Абайды акын деп?” Муханнан бастап 6opiMi3re жагалай 

шаншыла кез тастап, тагы 6ipa3 отырды. Содан сон барып, 

“ Абай акын емес, акындардын пайгамбары емес пе? Соган 

кезщ жетпей менен сурап отырсын ба?” дед1 де жастыкка 

123

шынтактай Tepic карап Kerri. Жэкецнщ катты ренжнежн 

сонда кордгк. Мухан да уназ, 6epiMi3 ынгайсызданып, коштасып, 

Алматыга кайттык. Содан, жол ортада Мухан кел1ктерд1 

токтатып, 6apiMi3fli жинап алды да, маган карап: 

— Эй, Рабит. Осынын бэрщ шыгарып журген сен гой. 

Ал, дегенще жеттщ бе? Абайдын да, Жамбылдын да кандай 

акын екещн енда умытпай, 6inin журетш боласын, ~ деп 

б1здщ топка аса 6ip устем болтан жанныц кейпшде шалкая 

карады. 

Рабецнщ осыны айтып, мацгаздана кулгеш ani кунге 

коз алдымда. 

— 1Шрюн, улыны улы тутудыц ез1 улылык кой, — деп 

ризалыкден бас шайкап еда. 

Осындай эсерл1 эцпмеш кулакка жагымды коныр унте 

салып, шешен тшмен тогштш айткан Нурагама суйсше де 

кызыга карап калыппын. 

С Э Б Е Ц Н Щ К У Л Ы РЫ 

Нурага атакты адамдарды еске алса, мшдетп турде сол 

Kicire катысты 6ip-eid кызыкты окиганы айтып етед1. Б1рде 

туе елет!нде ушне бара калгам. EciKTi ашкан Дарига тэте: 

— Жаксы келдщ, айналайын, жогары шык. Нурекен 

бупн аурынкырап, танертеннен ештене ш кен жок ед1. Тура 

дэм уетшен шыктык, Нурекен ана болмеде, оте бер. K,a3ip 

тамакка шакырам, — деп кашангы эдетжен анкылдай сойлеп 

карсы алды. Солден кейш ушеумхз дастархан басында 

отырдык. BipaK, Нурага nici буркырап тэбетт1 ашкан, дэм1 

t u i ушрген ыстык тамактан ауыз да тимед1. 

— Сен маган карама, — деген дэм алдыга келгенде. — 

Ала бер. Мен кашаннан тамакка жокпын гой. Жас кезгмнщ 

озшде тынкия тойып шженд! унатпаушы ем. Енда мынанын 

озш анда-санда жейтш болдык, ~ деп шаньпикысын туздалган 

“ селетка” балыктын 6ipiHe туйрей бердк 

— Мунда тамакка тэбет1 жаксы адам Сэбен ед1 гой, — 

дейд1 Нурага кулш. — 03i де ipi Kici емес пе?! Жарыктык 

Жамбыл атамнын Сэбенда “ Балуан Шолак” атауы тегш емес. 

9cipece, ет жер сумдык. MiHe былай кэош алып. Нурага он 

колыньщ саусактарынын ушын тушепре алаканын шункырлай 

корсетп. — Ет, майы аралас, ауыз толтыра асаса да сойлеп 

отырган С0з1нен 6ip муюс жлбермейд1. Мен ол KiciMeH табактас 

болсам тиш-кашып кана жеймш. Эйткеш, Сэбеннщ 

124

дэм сонынан “ асатуы” барын жаксы битемш. Онысын талай 

керд1к кой. Уысын толтыра сондай 6ip ептМ кпен асатып 

ж1бергенде аузын толып, ерен шайнап жутасын. 

Bip жолы ол KiciHiH MeHi катырганы бар. Куздай соцы 

болатын. Мына Шшпкемердщ басшысы: “ Нуреке биылгы 

согымьщыз б1здей. Кёлш алып кайтпайсыз ба? — деп е й - 

уш мерте хабарласкан сон ceH6i кун? Даха екеум1з ертелетт 

сонда жиналып жатканбыз. Телефон шырылдайды. Кетерсем 

— Сэбен. 

— Эй, Нур-киса, — дейда. 

Нурага Сэбеннщ даусын айнытпай сойлеп отыр. —Бугш 

ceH 6 i гой, мёйамей 6ipre жол журуге калайсын. Келщда де 

ерте шык. Мына Мэриямга cepiK болады, — дейда. Мен болсам: 

— Себе, кеинрйщ, онын ьщгайы бола коймас. 0 3 iM де 

сол келщцрзда ертт Шилйсемерге баргалы жаткан белм еда, 

— десем. — Е, онда не бар? — деп сурай калганы. Шынымды 

айттым. 

— Tiifri жаксы, — деда менщ жауабымды еспгенде куанып 

кеткен Сэбен. — Онда сол жакка 6ipre барайык. Мен Ka3ip 

жетем. Сыртка шыга берщдерда асыга айтып трубканы тастай 

салды. Ойымда дэнене жок. Кеп узамай Сэбен жетп. К,асьшда 

Мэриям женгей. Oai кедшд1. 

— KeTTiK пе, — дейда каукылдай амандасып жатып. 

С ей тт, ею машинамен тарттык Ш ил1кемерге. Bip топ 

Kici карсы алды. Сэбендей улы жазушыны керген оларда 

мулде ес калмады. Себен болса, карапайым. 

— Мына Нургиса калада ескен Ж1г к кой. Согым алып 

кайтуга бара жатырмын деген сон эдею 6ipre келд1М. 03iM 

тандап бермесем, бул мал тани алушы ма ед1? Ал, бастандар, 

аса кеп уакытымыз жок, — дейд! ж ттгерге карап. Обалы 

неш 1К жолда олар “ Себе, ci3re де 6ipeyiH ” деген емеурш 

бшдарт eдi, Сэбен: “Жо-жок” кещпдерще рахмет. карактарым” 

деп ат-тонын ала кашты. Содан отызшакты жылкы 

камаулы улкен каша жанына токтадык. Маган салса тандап 

та эуре бол мае едгм. Ойткен!, камаулы енкей сем^з жылкы. 

Нагыз балыктай болып ceMipreH кур аттар. BipaK, Сэбен 

жайлап жYpiп жылкыларды эбден а рал ад ы. Ke\tinae тертбесеуш 

устаткан шыгар. Аузын ашып, TiciH санап кередь 

Жалын уыстап кысып, басын шайкайды. Коя берпзт жэне 

6ipeyiH устатады. Ен сонында нэн 6ip кек атка токтады-ау. 

125

Жунттай болып жайкалган, жаясы жап-жалпак, суйеп ipi, 

келюп ат екен 03i де. 

Себец: 

—Ал, жшттер. Узак куцщ кеш кылмайык. Тез1рек жайгап 

ж!берщцер, —деп асыктыра бастады.Сонымен койшы, 

касапшылары да дайын екен, еп-свтте элп атты жабыла 

жыгып, кубылага карата ещц бауыздай бергенде Себец: 

— Эй, жшттер сел тура турыццар, — дегеш. Сосын жецгейге 

карап болмашы иек кагып ед1 ол Kici машинадан шагын 

семкеш алып келш, шпнен 6ip тостаган шыгарып Сэбен 

колына устата берда. — Ал, кане! 

Эдценеге ынгайланган Себец жтттерге бауыздай бершдер 

дегещц уктырып 63i де оларга таяна берда. Сейтп де сондай 

6ip ептшкпен сырылдай аккан кып-кызыл канды тостаганга 

куйып алып, ciM ipin салганы. Аузымыз ашылып, ац-тац 

болып калыппыз. 

— Бул дегенщ нагыз дер! гой, — деп аспай-саспай жецгейге 

бос тостаганды устаткан Себецнйц керсетер керемета 

соцында екен. К,имылына кез uiecnec жтттер согымныц 

TepiciH Tycipin бола бергенде тагы кастарына барып сол жак 

шап тусьгндагы ipidnmereH саргыштау майды мынандай етш. 

— Нурага езгелерш буге турып, ортан саусагын шошайтып 

керсетп. — Tinri3in алды да шалкая бере оны да кылгытып 

ж1бердц. 

—Ал, emti шайларыца бастай бершдер, — деда сонан соц 

гана. Себец кецщцеп максаты туп-тугел орындалган ке- 

Tepimci унмен. — Булар мушелеп болганша турамыз ба? Айтпакшы, 

6ipeyiHe ауырлау болар. Егпц тец жартысын менщ 

машинама сала саларсындар, — деп жайбаракдт сейлеген Себец 

председательдщ “ Волгасьша” карай аяндай берда. 1ппм кылп 

ете калса да лем дегем жок- Содан кайтар уакьггта карасам, 

жшттер согымныц басын меьиц машинама салып койыпты. 

Дереу колыма ала салып: — Себе, ci3 турганда 6i3re бас 

кайда? —деп элп басты да ол юсшщ “ багажнипне” ныгыздай 

сыйгызып жатсам: —Дурыс, дурыс, мше, мынауыц жен 

бшетш жаггттщ ici, —деп рахаттана кулш жатыр. 

Эрине, Себецшц баска-баска согымнан кысылмайтынын 

жаксы 6uieMiH. Сондагысы “ кайтер екен” деп MeHi сынаганы 

шыгар. BipaK, сол жылы жазда Себенд1 менщ де 

катырганым бар. 

Нурага куле сейлеп жене 6ip кызыкты бастап Kerri. 

126

— Сэбен, конакжай еда гой. Qcipece, ceH6i, жексенб1 

Kynflepi кещш жакын гасшердщ басын косып конагасы 6epyi 

кашангы эдетл. Мэриям жецгейдац колынан талай дэм таттык 

кой. Жазда кымызга жш шакырады. Дал жексенб! куш 

болатын. Уйге Сэбецнщ e3i звондап: 

— Эй, Нур-ки-са! Тез1рек жете гой, б1здМне. Мунда 

агаларынньщ басы косылып калды, гшшде болганьщ дурыс, 

— деп тур. Ондай улы жазушы улкен басымен отгнш турганда 

жан кала ма?! Даха уйде жок болатын. Апыл-гупыл кишш, 

кеп уакыт етпей Себеннщ тау жактагы дачасына жетш бардым. 

Мухан, Рабен, Рабиден ага TepTeyi отыр. Алдарында 

улкен тегене толы кымыз. Энпме кызган. Bip уакытта Рабиден 

ага: 

—Сабе, осы домбыранды алдыршы. Мына Нургисага 

6ipa3 куй шертпрешк, —дегень Орнымнан ушып турдым. 

Сэбен: 

—ДомбЫра ана устщп кабатта. Терде шуш. Экеле гой, 

— деда маган. Жупре басып екншп кабатка кетершсем 

белмен! 6ip керемет щс буып тур. Тура мурын жарады. Кымыз 

Hici екен^н бщдёд бхлдш. Бурышта усталган пердей? 

сыргытып кдлганымда нэн кубше кез1м туст1. Ашып калсам, 

м!не керемет. Сур казы салып, акыртып ашыткан кымыздьщ 

6eTi юлюген май. 1шпей-ак мае кылатын кымыздын Tepeci. 

Сэбеннщ 6i3re куйып 6epin отырганы мунын касында сылдыр 

су сиякты. 

Сонымен койшы, домбыраны алып шыгып агаларыма 

терт-бес куй ойнап берд1м. Ол юешер дэн риза. 9cipece, 

Сэбен мэз. 

—Нургисаны осы куйлерш тындайык деп эдеш шакырттым 

гой. Ш^рюн, казактын куйлер1-ай! Нургиса-ау, сен негып 

кымыз алмай отырсын, — деп алдымдагы тостаганды 

колына алып турып усынып жатыр. 

—1ш, цн; Азырак дем алып ал. 

— 1шпейм1н Себе, —деп тостаганды кайтадан алдыма 

коя салдым. 

— Е, неге? —Сэбен танданып калды. —Ау, жап-жаксы 

кымыз гой. Осы танертен гана алдырткам. Неге штейсщ? 

— Гшйёймш, — дедам тагы да салкын унмен. — 1шетш 

едам егер ана уйде турган кубшеп кымыздан куйып берсещз. 

Ол турганда мына кымызды iiue алмай мын. 

— Эй, кап-эй, е! 

127

Себец ыцгайсызданып, кэд1мгщей ещ к у р ец т п 

Kerri. 

— Эй, Нургиса-ай, э! Сенщ де кермейтшщ жок-ау, э! 

К,атырдыц-ау мен! мына агаларыцныц алдында. Эй, Мериям-ай, 

екед ана уйдеп кымызды, — деп Себец езше арнап 

бабымен ашытып отырган кымызды алдыртып, каукалактады 

да калды. 

Эцпмеш аяктаган Нурага жадырай кулш алып “Ал, ецщ 

турайык” деген ыцгай 6umipin сулп кагазга колын соза 

берд1. Эцпменщ кызыгымен улкен табакты ортайтынкырап 

ж!бершшн. Ал, Нурага алдындагы шагын ыдыска кез салсам 

6ip карыс балыктыц жартысы гана желшпп... Дем кайырьш 

орнымыздан кетерше бердйс. 

КДЙРАН MYK,AFAJ1H 

— Кдйран Мукагали, асыл азаматтардыц 6ipi емес, 

6iperefti ед1 гой, — дед1 Нурагам 6ip ецпмесщце досы Мукагали 

Макатаевты сагьша еске алып. —Эттец гумыры кыска 

болды. Нагыз кемел шагында о дуниеге кете барды. Жайсацдыгы 

кандай ед1. Эленде де, ем1рде де ешюмге уксамас, 

айнымас колтацбасы кандай, ыпркш! 9cipece, Мукагалиды 

сонысы ушш суйетшнмш. Bip-6ipiMi3fli K aaip тутып, жаксы 

сыйлас болдык. Б1здерд1 табыстырган енер ед1. 

Кезшде 6ip ай 6 ip re турып шыгармашылыгымызды 

уштастырган кундер!м1з c ip e да умытылар ма? Б1здщ уйде 

болдык. Сонда Мукагалиды сан кырынан таныгандай болдым. 

Уедесше 6epiKTiriHe, езш-ез1 устауына, мшезшц биязылыгына 

кайран калдым. Журт айтып журген Мукагали 

баска да, менщ касымдагы Мукагали мулде баска Kici сиякты 

кершген. B ip ай бойы екеум1з де imiMaiK атаулыны татып 

алган жокпыз. Сол 6ip айда — отыз ен жазылды. Сол 6ip 

айда —Мукагалидыц аппак манардай болып ещ юрдь B ip - 

неше енге елец жазды. Тынымсыз жумыс ютедж. Б1рде ендмелесш 

отырганымызда Баукец туралы сез козгап едгм, М у 

кагали ал кеп жалынсын: 

— Мен осы кунге дейш ондай батыр KiciMeH демдес 

болмак Tyruii, колын альт амандаскан eMecniH. Нуреке, MeHi 

алып барып таныстыршы, —деп катты етщщ. 

Баукецнщ уш 6i3re жакын болатын. Мукагалидай азаматтыц 

eTiHimiH калайша жерде калдырарсыц. Кеп узатпай 

128

epTin бардым. Барсак, Баукен ушнде. Кдлында узындыгы 

карыска жуык мушпк. Эдетшше, ешюм тусш т болмайтын 

6ip эуещй ьщылдап, торп белмеде демалып жатыр екен. 

Кызык Kepin, б1рде “ Бауке, осы кандай эн?” деп сураганым 

бар. Есшде калмапты. Шет елдердщ 6ipiHiH атын айткан. 

Сол едщк1 дейда. Онысын аса 6ip кещдда кезде сезьмен айтып 

та берет1н. Шынымды айтсам еш едден еспмеген энщ. 

Баукен б1зд1 Kepin, куанып калды. Уйреншйсп дагдысына 

басып, —“ Эй, сен кайдан журсщ, дурак?” —деп бастап, 

хал-жагдайымды сурады. К,олын алып турып: “ Мынауын 

кай туйе?” —деп Мукагалиды иепмен нускады. 

—Бул Мукагали Макатаев деген акын Цйщз. Ci3re арнайы 

сэлем бергел1 келд1, —деп таныстырып ешм, едэу1р 

конщценш калды. Туе элет1 болатын. Ёкеушздд дастарханга 

шакырды. Отырдык. Арак адцырмак болып ед1, б1здщ “ imпейм1з” 

дегешм1зщ естш тан калды. Себебш жарыса айтып 

жатырмыз. Сойтсек, Баукен унс1з басын изеп сэл отырып, 

маган карады да: 

— Эй, дурак, мен сеш гана дурак па деп журсем, мынауын 

сенен эткен дурак екен. Кошеде iniin журген арагын 

менщ уй1мде imnereH нагыз дурак. Гшпесендер ездерщ 

бш1ндер, — деп мол денесш селкищете кулд1. Bip жагынан 

iHlnepiHin o3iH сыйлап, тартынып отырганына риза болган 

сиякты. 

Сол барганымызда Баукен езщщ сонгы кезде жалгызсырап 

жургенш, ocipece майдандас достарынын азайып бара 

жатканын айтып, кэп энпменщ басын кайырды. Батыр аганьщ 

актарыла сыр айтатын Ke3i сирек болатын. Bip кызыгы, 

omeftinae энг4мешш, KiM-KiMMeH де тш табысып сэйлесе 

беретш Мукагалидьщ Баукен уйше барганнан, кете-кеткенше 

амандыктан озге 6ip ауыз сез айтпай, ун-туназ отырганы 

болды. 

Содан, Баукен уйшен кештеу кайттык. Жол бойы да 

энпмелесуге заукы сокпады. Келген сон мен бЗрден демалуга 

жатып калдым. Танертен турсам, Мукагали мулде уйыктамаган. 

Устел басында отыр. Кез1ндё жас, колында калам. 

—Нуреке, тындашы, —дейдь Тындадым. 

Мукагалидьщ: 

Ага, 

Саган, бшмеймш не айтарымды, 

К,ай кырьщнан бщмеймш байкарымлы. 

129

Коцищел ой комейге кептелд1 де, 

Турмесше кеудемнщ кайтарылды. 

К,айтер1мд1, бшмеймш не айтарымды, — 

деп басталатьш Баукеце арнаган узак елеш бар емес пе? Сол 

елец! Аса 6ip Te6ipeHicneH окып бердг Мукагалидыц сондагы 

шабыты шалкып 6ip отырган сетш керсец гой. Куш 

бупнге дейш кез алдымда. 

Нурага темеюсш жишете тартып, терец ой кушагына 

шомган куш б1ршама уакыт уназ отырып калды. 

ТУС1Н1КТЩ КАЖЕТ1 ЖОК, 

Кептеген керкем фильмдердщ музыкалык редакторы 

Кадыр К°саевты Нурага ете жаксы Kepin отыратын. 

— Кеций таза, ецбеп адал, атак-дацкка кызыкпайтын 

алтын жгггг, — дейтш. — Ocipece, музыканы журепмен Tyci- 

HeTiHi унайды, — деп суйсшетш. Сол К,адыр агамыз Нурага 

ауруханада жаткан кезшде кецшш сурай келш, эцпме арасында 

темендеп окиганы айтып берген еда. 

К,адыр ага аса жайдары Kici болып шыкты. Кецщценсе, 

есше елдеб1р кызык туссе эуел1 e3i аха-халап кушп алатын 

едет1 бар екен. 

— “ К,азакфильмде” 6ipre кызмет icTen журген Ke3iMi3 

гой, — дейд1 К,адекец. 

— Bip куш Нурага: — Бауыржан агама бара жатырмын, 

ала барайын ба? —дегеш. Куана кел1ст1м. Содан уйше бардык. 

Нурекец эскери честь 6epin амандасып ед1. Баукец 

жуан даусьшен гуж eTin: — Ей, дур-рак, садись, — деп креслоны 

нускады. Отырдык- Б1раздан соц дастарханга шакырды. 

Тамактан кейш Нурекец: 

— Ага аздщ курметвдзге 6ip импровизация орындап 

берейш, —деп пианино ойнай бастады. Элдеб1р еуендерд1 

куйкылжыта отырьш: — Ага, бул музыканыц мына 6ip тусы 

аздщ балалык, жастык шагыцызды айтады, ал мына жерде 

аздщ... —деп туащцре бастап ед1 Баукец: — Ей, дурак! — 

Сен тыныш кана ойнаганды бш. Музыканы как нибудь 

63iM разберусь, —деп тыйып тастады. 

Содан кызык болганда Баукец музыканыц 6ipiHeH соц 

6ipiH ойнарып, Нурекецд{ пианинодан тургызбай коймасы 

бар ма, — деп Кдд^Р агамыз тагы да езшщ аха-халаган 

кулюсгне басты. Нурага болса жаксы керетш акжурек iHiciHe 

карап жай гана езу тартып кояды. 

130

ОСПАНХАН 

— Жасыратыны жок, менщ орайы келгенде “жуз грамды” 

аянбай сипгейпшмш бую л ел бшетш шыгар. Онын 

себебш сен сурамай-ак, мен айтпай-ак та кояйын. BipaK, 

мен в т р 1мде арак йнкён Кез1мде эн шыгарган eMecniH, — 

деда Нурага Шрде. — Ертеректе байкап коргем. Мына “ Кенжайлау” 

э й гой. Нурага эдеТшше “ тара-тата-та-та-тасына” 

салып, карлыгынкы дауыспен эн эуенш 6ipa3 эуелете созды. 

— Сезш Нурсултан Эл1мкулов жазган. Осы эннщ кекейде 

эбден шскен Ke3i. Эне-мше нотага TycipeM деп жургем. 

Сол цдрюн, “ кызган" уакытта imKe сыймай кетсе керек. 

Аса масайган да ештецем жок, 6ipaK, онештен 6ip “ паллитрдщ 

” ётш кеткен! рас. 

Нураганьщ ашмдж туралы эндмелершде арак-шарап деп 

белш жатпай-ак “ 6ip паллитр” деп кыска кайыратын едет! 

Пианинода кайта-кайта ойнап, нотага туардам. Туннщ 

6ip уагына дешн отырып, аяктадым-ау. Жап-жаксы шыккан 

сиякты еда. Тан азаннан турып, сыртта сэл серуендеп келген 

сон, тунде жазылган нота бойынша кайталап керсем, маскара. 

Эн сикы жок. Кекейде журген “ Кенжайлауга" мулде 

уксамайды. Мен емес, баска 6ipey жазып койган сиякты. 

0 зще.-оз1м капы р>енжшм. Шыдай алмай орнымнан турып 

кеппшн. Акыры сол куш тапжылмастан отырып бастан-аяк 

кайта жазып шыктым. Ел унатты. Содан кайтып масан кдлпымда 

партитураны колыма алмайтын болдым. 

Мунда irnce де iciHeH мш шыгармайтын Осекен еда гой. 

Есше 6ip кызык окнга тускендеп эдет1мен Нурага 6ip рахаттанып 

кулш алды. 

— Сатирик Оспанхан Эубэюровп айтамын. Нурага 6iлетш 

боларсын дегендей шаншыла 6ip карап алды да, унс1з 

басымды изеген сон co3iH сабактай берда. 

Ана “ Балдызым” энш шыгарган кёз1М. Эн бар, сез жок. 

Мундай ойнакы музыкага лайык елен жазып берер им бар? 

Ойлана келе Оспанханга токталдым. Хабарласып ед1м ею 

сезге келген жок. Кенщщ екен. “ Бупн экел, ертен дайын 

кылам” деген1. Мундай куанбаспын. Дереу “ рыбкасын” 

жетызш бердгм. Оскен “ Кут, хабар ез1мнен болады” деп 

алып калган. Содан 6ip апта ётп ' Осекен жок. Екпиш аптанъщ 

ортасьшан аскднда кедамгщей щ ей бастадым. Не ушнен, 

не жумысынан устатар емес. Акыры не керек уш ай еткенде 

кеэдеспм-ау. ЕртенплЬс звондаганымда ейеш: “ Ею кун 

131

болды уйге конган жок,” деген. Сонда да туе кезшде уш не 

бара к,алсам, улкен улы алдымнан карсы шыкты. 

— Эй, экец келд1 ме? 

— Кедщ, уйде, — дей сала баласы сыртка тартты. Kipin 

барсам, Осекен бэй бш ес! eKeyi жайма-шуак дастархан басында 

отыр. BipaK, кызу. М еш кергеннен куанып: 

— Терлет, терлет! — деп торге 6ip-aK шыгарды. М ойнын 

кылкитып “ паллитрдц” ортага таре койды. М ен б1рден: 

— Осеке, уэде кайда, мен ана жолгы шаруамен журмш. 

1шпеймш. С ол не болды? Асыгыспын, — дегем салкындау 

кабакпен. Сасатын ол жок: 

— K,a3ip, каз1р, Нуке. Э лен дайын. Сен шшесец, imne. 

BipaK 6ip кызык айтам. Соны тында, — деп алып, 6ip стаканды 

толтыра тартып жаберда. — ByriH баламды катырдым, 

— дещй карк-карк куле. Ею кундей достарыммен тойланкыраган 

соц, бугш аздап ее жинап уйге келе жатсам, троллейбуста 

е л п улдын кездесе калмасы бар ма. М ундай саспаспын. 

Елдщ кезшше “ Папа, кайда ж урещ неше куннен 

6epi?” деп кала ма деп дереу бетен адам бола калдым. Балам: 

“ Папа, пап, бул мен гой, Ерюнмш гой ” — дешн менщ 

езш танымай турганыма тан калып. М ен болсам, тушмдо 

суытып “ К,ай баласыц езщ? Папац не? К,айдагы папанньщ 

басын ауыртып турсьщ? М енщ сендей балам ж ок” — деймш 

бойымды аулак салып. Тагы бгрдеце десе “ Ары жур, мазамды 

алма” деп урсамын. Сейтш келес1 аялдамага жеткенде 

оны итерш ж!берш, туеш калдым да жалма-жан уйге таксимен 

тартып бердгм. Есйсген алкьша-жулкына юрген белмде 

ейел1ме: 

— K,a3ip Ерюн мен1 сураса, танертен келген дей сал. 

Кдлганын кейш айтам, — дед1М де сырт ки!мдер1мд1 шеше 

салып, тесекке кулай кетам. Жайбаракат газет окыган адам 

болып жатырмын. 1ле-шала енпге басып ул жета. “ Мама! — 

дещп айгайлай. — Папамды каз1р гана троллейбустан кердгм. 

MeHi танымайды. Жолда туеш калды” . 

— Ау, екен уйде емес пе? Танертен келгеннен жатыр 

гой, ана белмеде ешкайда шыкпай, — деген шешесшщ сезш 

ести сала мен жаткан жакка ж уйрш Kipin, аузы анкиды да 

калды. К,арап-карап турып айтканы гой: 

— Пап, жанагы керген ю еш щ уетш деп киген KHiMiHe 

дешн сенен аумайды. Точно сен сиякты. Копия. 

— Е-е балам, адамга адам уксай 6epefli гой, — дед1м сыр 

132

бигшрмей. Ол басын шайкап-шайкап шыгып Kerri. Кдгырдым 

емес пе?! 

Оспанхан eKi иыгын селюлдете каркылдай купель 

OceKeHHin аяк астынан ойлап тапкан кулыгына мен де 

бфТалай куЛш алдым. Сосын: 

— Ал, Осеке, кайткан экеде береке бар. IlIapyaFa 

KipiceftiK. Жаз! —дедам алдына эн “рыбкасынын” кшщрмесш 

тастай 6epin. Осекен Сёзшде гурды. “ Паллитрден" тагы 6ip 

куйып, кагып сала Kipicin еда, жарты сагатка жетюзбей тексп 

дайын кылды. 

“ Балдызым” 9HiHin шыгуында осындай “тарих” бар, - 

дейда Нурага кешлдене. Осындай MiHe3re бай, сезге уста, 

6uiiMi терен жтттермен де дос болдык кой кезшде. Ещц 

MiHe, мына Амантайлардын аузына карап, ею ауыз сез ести 

алмай eMiHin журм^з, —деп сез аягын ду кулю, жещл эзшге 

бура салды. 

Ж ОРАЛЫП ТАБЫЛРАН “ КОЗ” 

— Осы кунп жастарда ж1герлшк аз сиякты. Сосын 

жещлтекпкке кеп бой уратыны K epiH in турады, — деп 

бастады бфде Нурага ацпмесш. —Сэл киналса-ак жунжш 

журген!. Соларга карап отырып, канын кайнайды. 

ИПрюн, мунда эщш Бекен Жылысбаевтын жггерлщш 

сумдык ед1 гой. Согыстан 6ip аяк, 6ip кезшен айырылып, 

мугедек болып оралса да киындыкка мойымады. Кызмет те 

кггедь Уй-жайлы болды. Газды таягымен басып отырып, 

машинаны esi айдайтын. Енбеккорлыгыньщ аркасында Москвадагы 

Чайковский залында енер керсеткен. Сонда жер 

жузже танымал атакты Козловскийдщ e3i сахнага жуйрш 

шыгып Бекещи кушактап турып бауырына кысканы бар. 

Оньщ эншийгше суйсшгёш гой. Дауысы керемет еда. Музыкадагы 

сирек кездесеин “ фальуетга” деген эдемд дауыс 

Бекенде, сосын кешеп Байгали агамызда гана бар болатын. 

Кезшде Бекенмен 6ipre журдж. Ол кезде консерваторияньщ 

студенпм13. Bip белмеде терт жщтшз. Барге туратын 

эшш; композитор Бекен Жылысбаевтын 6ip кез! шыны 

еда. Кожанасырлыгы кеп болатын. Кебгне жатар кезде элп 

шыны кезш су толы ыдыска салып, бас жагына коятын. 

Gpi жас, api бойдак енерл! жлпггер карап журе ме. Кейде 

аздап тойлап жгберетщбгз. Сондай 6ip кеппщ ертёсщде 

кундеп орнынан шыны кезш таппай Бекен шарк урды да 

133

калды. Айналып келш, кайта-кайта б1зден с у рай берген сон 

6epiM i3 жабылып 1здедж. Ушты-кушп жок,. GcTin a6irep 

болып жатканда успшзге Мукан Толебаев келда. Не болганын 

асыкпай тындап алган Мукан б1рден Бекецда тергеуге алды. 

— Кеше iiuin пе едщ? 

— 1щйм. BipaK K03inai мына ьщыска салып койгам. 

— Ес1мде. Онысы рас, 6i3 де кергенб1з. 

—Ал, бул ьщыстагы су кайда? 

Шынында да сол уакытка дейш кесенщ бос турганына 

6epiMi3 мэн бермептз. Бекенде ун жок. Б1рден бозарып 

сала берда. Сейтсек, тун ортасында шел кысып оянган Бекен, 

шала уйкылы калпы кеседел суды imin койган гой. Енд! 

кайтпк деп, 6epiMi3 ан-тац калып турсак, Мукан: 

— Саспа, Бекенжан. Кезщ алыска кеткен жок- К,аз1р ол 

ток пиек, ащы imerinai аралап журген болар. Сен енщ саспа 

да, уайымдама. Елден аулак отырып кутсен, ез1-ак тусед1. 

BipaK шыда, — деп карк-карк куледь 

Содан Бекен сол KyHi аяк астынан 6ip шаруалары больт 

оншакты кунге ауыльша кеткен. Келген сон кердак Бекеннщ 

шыны K63i орнында. Тук болмагандай шауып жур. Сурагандарга 

“тауып алдым” деп кояды. 

Е РЕП С АЙТЖ АН 

...Кезаде e3i де былгары колгап киш, шаршы аланда 

онер керсеткен боксшы болган сон ба, Нураганын спорткумарлыгы 

ерекше. К,ашанда бул саладагы жаналыктарга 

кулагы TypiK. Спорттьщ ер туршен аты шыккан мыктыларды, 

Timi кешнп буын спортшылардыц кебшщ eciMiH 

жаксы 6meTiHfliri, хабарынын молдыгы тан калдыратын. 

Нурага 1998 жылгы жаз айында футболдан еткен елем чемпионатыньщ 

6ip ойыньш калт жтбермей керда десек eripiKuii 

болмаспыз. 0йткен1, сол кездер1 енпме арасында: “ Мына 

футбол дегенщ елдщ уйкысын ауыстырып ж!беретш бодцы. 

Тун баласы KipniK айкастыруды койдык” деп эзщцей, еткен 

тунп кездесудеп футболшылардьщ ойьшы туралы жш айтып 

ететш. 

.rs.' 

Сол футбол чемпионатыньщ ортадан ауган кезь Нураганын 

“ Сагат беске таман келе бер” деу1мен филармонияга 

жеткенмш. Кабинетшде екен. Терде. К,асынца шекцш, дирижер 

Самат Мел1мбай. Кещлд1. Сергек. Амандыктан сон, Саматка 

карап: —Кешеп футболдагы агылшындардьщ тебелес1 

134

ештене емес, — дед! колын сиггеп. Маган “ жайгаса бер” 

дегенщ ыммен бщдаре узшген ещтмесщ кайта бастады. — 

Твбелес деп баягы Айтжан бастаган твбелеста айт. Жалгыз 

03i отыз мьщ адамды 6ip-6ipiMeH кырылыстырып койды емес 

пе? 

Н ураганный кулюсшен кен кабинет кунпрлеп коя берда. 

БЬ болсак “ Калай? К,ашан?” десш ынтыга калдык. 

— Энни Айтжан Байгожаев кой айтып отырганым, — 

деда Нурага темеюсш куныга сорып. — MiHe3i шатак еда 

гой. Сол жетшс ушшра жылдары осы Алматыдагы ана 

орталык стадионда б1эдщ “ К^йрат” пен Донецюнщ “ inaxrepi” 

кездескен. Ойын успнде жещнш бара жаткан шахтерлщгер 

кайта-кайта ойын бузып, жанкуйер бггкен айгай-шуга басып 

жаткан шак едь “ К,айрат” 6ip гол соккан. EKiHuii таймда 

Topeuii касакана бвдш, команда какпасьша “ штрафной” соктыргалы 

жатыр. Копе-корнеу киянат. Оган ызаланган елдщ 

ыза-кикуынан кулак тунады. Айтжан екеум!з 6ipre барганбыз. 

К,асымызда сол кездеп М АИ бастыгы мен милиция 

мектебшщ 6ip жетекш1с1 бар. Тертеумз алдында “ К,айраттын 

жену1 yniia” деп “ паллитрд1” как белгенб1з. Соньщ 

кызуы ма бшмеймш, шетю орындыкта отырган Айтжан дел 

кулагымыздын тубщен шахтерлЬсгерда жактап, баспалдак 

успнде айгайлап турган сержантты жагасынан бас салып, 

жактан 6ip койганы. К,амсыз турган ели байгус томен карай 

домалады да Kerri. Сол, сол-ак екен, кыргын твбелес басталды 

дейсщ. Футбол жайына калды. Эр-ер тустан алаща 

жупрш шыккан Ж1пттер ездерщ куалаган милициялармен 

карсыласып опьф-топыр болды. Айтжан темендеп сол калын 

дурмекпн ортасьша батты да кетп. 0 pi-6epi карап, таппаган 

сон, yiueyMi3 машинага беттегенб1з. Сейтсек, сыртта да июкию. 

Тебелес кешеге шыгып кеткен. Кол1г1м1зге арен жетпк. 

Сол аяк асты басталган тебелес едцй ежегггеу1р дурлж- 

•прген. Акьф сонында урыс-Kepie басылып, енда тебелес шыгаргандарды 

iaaecripe бастаганда, обалы нeшiк сол куш кешке 

М АИ бастыгы уйге e3i звондап: 

— Нуреке ана досынды тез 1здеп тап. Айт. Bip айдай 

каладан кете турсын. Kikeni деп усталгандар онын тур-тусш 

а1ггып, бар кшеш соган жауып жаткан кершеда, —деп тур. 

Ертемен тура сала ушып оперный театрга барсам, Айтжан 

топ адамньщ ортасында “ Кешеп шуды бастап берген мына 

мен!” деп бес-i-n тур. Суйреп екеткендей болдым. Былай 

шыгарып алып мен-жайды TyciHflipreM. Сасатын сабаз емес. 

135

“ 03LM де елге баргалы жургем, бугш-ак кетем” деп кайкайып 

тарта бердо. 

Сейткен Айтжан гой. Ерепске жаны кумар едь К,ыныр 

сейлеп, карадай китыгып журетш эдеть Э лл калай едь 

Нурага ойланынкырай тусш “Хай-ра-рай-ай” деп карлыгынкыраган 

дауыспен ендете берд1 де: — Е, е э л л Bipжанньщ 

“ Кдркаралы басьщца жалгыз арша” дегеннен басталатын 

9Hi бар гой. Bip жиында журт осы эдщ айта бастаса 

Айтжан: 

—Эй, эй, токтандар! — деп бар даусымен айкай салыпты. 

Эн басылып калады. Сонда ол: 

— Жалгыз аршаны да энге косып айтады екен-ay. Арша 

керек болса, Баканаска келгндер. Совда эннщ де кекеа туады, 

—деп ренжш орнынан турьт барады дейдт К,ыцыр болмаса 

сейте ме? 

Ана 6ip жылдары Кокшетауга барганда атакты Рабенмен 

(Рабит MycipenoB. Т.Ж.) epericimi. Сондагысы не дейсщ 

гой. 

Былай болган. Bip топ акын-жазушы, эшш-куйшшердщ 

Кекшетау ондрше жолы тусш, содан кайтар уакьггта серуендеп 

сулу K e KiireHi араламай ма?! 1шшде сол Айтжан да бар. 

Жаздыц KyHi екен. Кокшенщ жупар ауасын кэюректерш 

кере жуткан журт таудьщ сулулыгына тамсанып, жабыла 

мактасып жатса керек. Айтжан кеп уакыт уназ ж урят. 

Тш л, онын мшез1н бшетш тустастары сейлетпек болып, 

epi-6epi сезбен едеш кагытса да Tic жара коймапты. Элден 

уакытта кецш1 тасыган Еабен: 

— Ал, enai Кекшенщ бш лн кер1ндер. Кербез Кекше 

би1ктен Караганда Timi гажап кой. Журщдер, журщцер, — 

деп шаршанкыраган журтты коярда-коймай 6ip eнceлi шокы 

устше бастап шыгыпты. Шынында айнала табигаттьщ жасыл 

желепне мальшьш тур дейда. Соган масаттанган Рабен “ калай 

екен” дегендей журттьщ тебесшен асыра кез тастап, мангазданып 

турса Айтжан: 

— Рабе, Кекшетаудын ен биЬс жepi осы ма? — д е ж 

мыскыл аралас дауыспен. Ойында тук жок Рабен: 

— Осы гой, осы! Мундай бшктеи сулулыкты елемд1 

аралап таппайсын- К,арандаршы, нагыз жер жаннаты емес 

пе?! — К,ане жшттер, осында дастархан жайындар! Армансыз 

тамашалайык, — деп кетерше сейлеп жатыр дейдт Айтжан 

ундемепп. Содан кайтар уакытта журттан окшауланып, 

калын агаш арасына Kipin шыккан ол тагы да: 

136

— Рабе, — деп санк ете калыпты. — Fa6e, ана калын 

агаш ийшдел шок гулдердin тупн калдырмай таптап тастадым. 

Алматыга барган сон, Алатаудын ен бшк тусын айтайьш. 

Мыкты болсан, соньщ басындагы гулдерш таптап. eшiндi 

ал! — деп елдщ алдына т у с т тартып барады дейда. Сонда 

мундай кикарлыкка карсы не айтарын бшмеген Рабен: 

— Мына итке дауа жок екен гой, дауа жок ~ деп басын 

шайкай берит. 

Рахачгана кулш алган Нурага маган карап: — Ал, айналайын, 

— Дейда. — Бупн мына Самат ёк еутз акыддасып 

гстёйтш бфталгай шаруамыз бар. Жумыс кеп. Айтжаннын 

калган кызыктарын еске туссе таты айтармыз. 03ipre десбидение! 

Б1р ekiHinitici, одан кёйШга йездер! Айтжан ага туралы 

энпме козгаудын еш peri келмепть 

“ Ш О П Ы Р БАЛА” 

Нурага ecipece, дастархан басында журтты кещлдендарш, 

кущцрш отыратын едепмен 6ipne e3i туралы мына 6ip 

кызык окиганы айтып берген ёда: 

— Курмангазы оркестршде дирижер кезш. Ол уакытта 

гастрольге жш шыгамыз. Сондай сапардын б1р1нде мына 

Уйгыр ауданына бара калдык. Концерт1м1зд1 койып, ертешнде 

сол аудан орталыгына таяу “ К. Маркс” атындагы 

совхозга жургел1 турагынымызда Кдсен деген журтазугш 

жштШздац аяк астынан ауырып калганы. Содан элп “ Газ- 

69” машинасын сол ауылга дешн езщ ш ц айдап баруыма 

тура келдь Есюлеу едь Жолда бузылып, журттан кештеу 

жетпм. Бурын баргандар совхоз директорьшын уйще тусйтп. 

Мен онда жеткен сон да 6ipa3 уакыт машина моторын шукылап, 

жендеп болган сон гана уйге беттед1м. К,ол кап-кара 

май. YcriM шан-шан. Эбден шаршагам. EciK алдындагы кол 

жугышка таяп калганымда шошала жакта журген 6ip эйел: 

—Эй, кайным, — деп дауыстады. Жалт карасам колында ею 

шелек. — Анау жердеп кудыктан су екеле койшы, тшеущ 

берпр! 

Ундемей барып эк ея т бёрдам: Ещн болган шыгар деп 

турсам, элп эйел: 

— Ой, айналайын. мен саган мына ауыз уйге шай дайындай 

берейш, эне 6ip сексеушдерд! буттай салшы. — деп 

тагы жумсаганы. 

137

— Жаксы, — деп уюш сексеущщ он -он бес минутга тасталканын 

шыгара бутап келсем, Kipe 6epic д ел1зге маган 

жеке дастархан жасап койыпты. К,ара нан, жарты тарелке 

сары май, 6ip кесе мен шэйнек. 

— 0 з щ куйып ime бер, — деп мен юргеннен ол Kici 

сыртка шыгып Kerri. Онсыз да у-шудан кашып турганымда 

жецгемнщ мына ici маган титл онтайлы болды. Bip-eici кесе 

кара шайды ciMipe салдым да кайта шыгып, орталыктагы 

мэдениет уйше тартып берщм. Онда да кыруар жумыс кутш 

турган. Соган асыктым. 

Сонымен койшы, кешю жетшердщ шамасында концерт 

басталды. Ш ымылдык ашылган. Ж урт оркестрге дургарете 

кол согып жатыр. Эдеттегщей: 

— К,урмангазы оркестргнщ керкемдис ж етерш й, api бас 

дирижер! Нургиса Тшендиев, — деп сэлден кейш меш ортага 

шакырды. Ш ыга келш, бас шп амандастым. Сахна мен 

керермен орындыктары арасы жап-жакын. Bip кезде тура 

алдыма карасам совхоз директорыныц жанында кунд1з меш 

кайта-кайта жумсаган элп эйел отыр. K e3iMi3 тушсш калганы 

сол екен, ол KiciHiH бетгн баскан калпы орнынан тура женелreHi. 

Директор ац-тац калпы кала берд1. Озгелер ештене 

ацгара койган жок. Концерт те ете 6ip коцшдегщей erri. 

Содан элп эйел 6i3 кете-кеткенше еш имнщ K03iHe коршбей 

койганы. Айтады дейда: 

— 0 3 i жалгыз келш, май-май болып, машинаны айналып 

шыкдай жургенге, шопыр бала екен деп калсам. ©3i де жумсаганга 

жупре 6epeTiH елгезек ж !пт екен. К,айдан бшешн! — 

деп. 

Нурага раххаттана кулд!. Bi3 болсак, Нураганыц карапайым 

журт алдында олардан да кшппейш бола бшетш 

м1незше суйсше езу тартамыз. Bine бшгенге бул окига улкен 

енеге емес пе?! 

С А У А Л Ы Н А - Ж А У А Б Ы 

— Умытпасам сол алпыс екшща жылдар-ау деймш, — 

дед! Нурага. Жаздын Ke3i. Алматы облысына гастрольге 

шыккан 6eTiMi3. Мына Нарынкол ауданынын 6ip совхозына 

жакьшдап калганымызда анадай жерде тобебасында отырган 

аксакал KiciHi козгм!з шалды. Улкен жолга жакындау. М ен 

кашангы эдетаммен: “ Бара жаткан ауыдцын адамы болар. 

Улкен Kici гой. Сэлем берешк” — деп калйсгерд! токтаттым. 

138

Бэршцз жаяулап барып амандастык. Осы Еркегали Рахмадиев, 

Бибшул Телегенова, К,удыс К,ожамияров т.б. бар. Шынында 

да сексеннен асьщкырап кеткен кария екен. BipaK 

тын- Сезге шешен. Кдй жактан екегтяздо, кандай шаруамен 

ЖYpгeнiмiздi бшген соц: “ Жен, жен. Онердщ tcneci бар. 

Казактын эн-кушн курметгеп журшдер. Алла, жолдарынды 

онгарсын” — деп батасын бердЬ Енда жургел1 жатканымызда 

гой Еркегалидын карап турмай: 

— Аксакал ауылынызда канша халык турады, — деп 

койып калганы. Шал жалт карады. Сосын: 

— К,анша халык дейсщ бе? 0 з тинн баягьща умытып 

калган 6ip орыс, ею уй керей, калганынын 6epi казак, ~ 

дедз жулып алгандай. Тусщбей калган Еркегали: 

— Ата сонда немене керей казакка жатпай ма? — десе 

элп шал: 

— Сейлей бщу де енер, шырагым. Жауап сурагына 

карай айтылады, — деп шатынай калды. Кдтёойгш сонда 

тусшген Еркегали жумган аузын ашпастан бурылып журе 

бердц. 

Аксакал KiciHiH сезге уста, тшге шешен екендяпге 6i3 

сонда керемет тан калдык. 1Шрюн, казактын He6ip уддары 

бар-ау! Эттен, ауылда гой 6epi. Сондыктан кеп бите бермейм!з, 

— деп Нурага куле сейлеп бастаган энпмесш кещпсидеу 

унмен аяктады. 

Б А Ш П А Й Ы М Е Н КУЙ ТАРТК,АН 

1998 жылдын кацтар айынын басында эйгш акын, 

К,азакстаннын халык жазушысы Музафар Элшбаев аксакалга 

селем бере барып, сез арасында сонгы кездер1 Нурагамен 

ж ш енпмелесш жургенймщ айткан eaiM. 

Жетп4ст4н бел ортасына жетсе де каламын колынан сусытпаган 

Музага салган жерден: 

— О, о, Нургиса бупнп казак музыкасынын шынында 

турган дара тулга емес пе! Нагыз талант кой. Кезшде 6ipre 

журцйе Сыйластыгымыз жараскан жандармыз. Оныц жан 

баласынын колынан келе бермес гажап енерше гашык бола 

турып бтрде былай айтканым бар: “ Нургиса — дьяволский 

талантливый черт!” Бул — аса 6ip суйсшгендтктен туган 

тенеу. 

Нургисанын тула бойы тунган енер! Казактын барлык 

улт аспаптары тшш ол юс шей битепн композиторды эл! 

139

ести'ем жок,. Нургисалар еш калыпка сыймайтын ерекше 

жаралган жандар гой. 

Bip кызыкты айтайын. Нургисаныц 03i солакай екенш 

барлык казак жаксы бшедь Домбыраны сол колымен тартады. 

А л, ертеректе Нургиса элдеюмдермен бэстескенде домбыра 

шанагын сол колымен устай отырып, сол аягынын 

башпайымен куй тартып журггы тан калдырганы бар. К,андай 

куй, кай жылы екеш еамде калмапты. Бул туралы Нургисанын 

езш ен сураганын ж ен болар, — деген. С ол жолы 

кепт1 керген кене кез кария аузынан езге де кептеген ец п- 

мелер ecTin, 6ip куаттанып кайткан ед1м. 

— Кеудедеп намысты шар кайракка салгавдай жаныса 

одан зоргысына басар Ke3LMi3 гой, — деп ризалыкпен кулген 

Нурага сез орайын келтсрш осы жайды кейшнен eciHe салганымызда. 

— Сол ж еттсш пп жылдар inii болатын. Жазушы, 

акын агалармен 6ipre осы Алматы манайындагы атагы дуршдеген 

6ip колхозга конак болдык. Отырыс ете кецщщ. Казактын 

каскалары мен жайсандары журген жер ен-жьфсыз бола 

ма?! Елдщ етшшпмен мен де б1рталай куй тарттым. Сонда 

гой былайгы кальщ журт риза болысып кошемет керсетш 

жатканда сол колхоз директорыньщ елден алабетен uiipeHin: 

— М ундай куйш екш щ 6ipi тартады. К уй деп ипрюн 

баягынын куйшшер! тарткан куйш айт. Домбыраны желкеciHe 

койып шертсе де 6ip мущрмейтш солардай кайдан болсын, 

— дем еа бар ма! К уй ш кетт1м. Ойланбастан: 

— Агасы егер шындаса ондай енердщ б1разы мына iHi- 

Hi3flin де бойынан табылады, — дед1м. 

О л да осындай 6ip erecTi imiHeH тш еп отырган 6ipey 

болса керек. 

— Мыкты болсан кане 6ip куйд! башпайьщмен тартшы, 

бес мынды каз1р кольщ а санамай берею н, — деп шап ете 

TycTi. Ондай ортада намысты колдан 6 e p in кермеген басым 

ею сезге келместен сол аяктагы бэтецкеш жерге атып урдым. 

Журт дем1н im iH e алып тына калган. КумШрлетш берд1м. 

Сондагы тартканым импровизация. Директор да март екен. 

Бес мынды калтасынан суырды да ортага тастай бердь Сол 

сэтте мол денес^мен ецсерше тускен Рали Орманов агамыз: 

— Жадыцда журс)н, Kyfimi imM. Мундайды улкендер 

алады, — деп жол ортадан какшып алып, калтасына сала 

салды. Л эм дегем жок. 

Экем маркум “А к к у ” куйш пышак ушымен тартатын. 

Ол юсшердщ децгейше жету кайда-а-а 6i3re. 

140

Жузше кейстгк нышаны ойнаган Нурага озш е-вз! koh.lti 

толмаган кейпгге “ Кдзакстан” тем ею сш щ корабына к о л соза 

берда; 

К А Л А М Ы Н Д А А Р М А Н Ж О К 

Нурага тауып айтуга шебер-ак. Bipae улттык аспаптар 

жайында узын-сонар ец п м ет бастап айта бастаган кез1 ст. 

Бас жагын бшктете шалкасынан жатып, менщ улгерш жазуыма 

ынгайлап, асыкпай сойлеп, анда-санда коз киыгымен 

гана карап койып жаткан. К,апел1мде 6ip-eid беттен сон-ак 

каламымнъщ сиясы таусыла калмасы бар ма. Нурага жазуымньщ 

токтап калганьш б1рден байкап, сураулы жузбен капала 

калды. 

— Сия таусылып жатыр, — дед1м екшпл каламымды 

алуга ьщгайЛана берш. 

— Э, е, — деп сел ойлана калды да. — Б1рде Канабек 

агама барсам уш-терт бетелкет жалгыз e3i iinin алып отыр. 

— Оу, ага мынауыныз калай? Сулатып салыпсыз гой 

соншасын, — десем, Канабек ага домалап жаткан бетелкеге 

карап: 

— Е, менщ шшйе барган, ол арактын да, ана бетелкелердщ 

де арманы жок кой, — дейда рахаттана iiniH сипап койып. 

—Сол агам айткандай, менщ айтып берген энпмелер1мд1 

жазып, сиясы таусылып жаткан сенщ мына каламдарыннын 

да арманы жок, — дейда Нурагам гужшдей кулш. 

СЕРКЕ АРАН Ы К АЦ РА ЛД Ы РЫ 

Умытпасам сол кырык екшии жылдары-ау деймш. Bip 

куш Ахан: 

— Нукен. жур, медениет комитенте барып кайтайык, 

— деда!; Ce6e6i, азык-тулж, тамакка арналган карточка алу 

керек. Содан Ахан екеум1з Абай атындагы опера геатрынын 

бесщшз кабатындагы медениет ком итетш е кeлдiк. Келеек, 

кадр бвЛ1м1 алдында каптаган халык. Ахан келе: 

— Мына кезектщ арты и м екен? — дедк Сол кезде 

кезектщ ен сонында турган толыктау келген, аласа бойлы 

бауырсак мурынды Kici: 

— Мен, — деда 6i3re бурылып. 

Сейтсек, Казакстаннын халык артий, ейгш Серке ага 

Кожамкулов. Амандасып. сей лест турдык. Сонымен 6ip- 

141

ею сагаттан кейш, б1здщ де кезепм1з терезе алдына жетпау. 

Алдымыздагы Серке ага терезеге умсынынкырай тусш: 

— Эй, шырагым менщ уакытым 6iTin калды. Кешке 

спектакшм бар, тездетий шырагым, — деп 6ip койды. Сейлегендеп 

даусы катандау жэне эр сезд1 белш-белш айтады. 

Ар жагынан эйел даусы: 

— Фамилияцыз юм? — деп сурап жатыр. Ага: 

— К,о-жам-кул-ов, — дедь 

— Атыцыз? 

— Сер-ке! 

Нурага даусын барынша жщппкертш, ернш жымкыра, 

тшш сэл сакауландыра так-так етш сейлеп, Серке агасыньщ 

макамына салып б1здерд16ip кудщрдо. 

Сонымен койшы, ар жактагы ейел Серке аганын кай 

жылы, кай жерде туганын, канша баласы бар, кайда жумыс 

гстейда, барлыгын тугендеп шыкты. 

Содан жанагы ейел ен срнында: 

— Эйелшдздщ фамилиясы, аты-жеш юм? — дедь Сол 

кезде баганадан мущрмей накпа-нак сейлеп турган Серке 

ага ундемей калды да, айналасына алак-жулак карап альш, 

ту сыртында турган Аханнан: 

— Эй, Ахмет, елп б1здщ уйдеп жецгеннщ аты юм ед1? 

— деп сурады. 

Ахан кашаннан аяк астьшан тауып сейлесуге шебер Kici 

емес пе?! Бул жолы да сабырлы калпын бузбастан: 

— Секе, жецгейдщ колынан ел1 шей ш оп едмс, кайдан 

бшешн, — деп кьщыр жауап бергеш. 03i саскалактап турган 

Сераган мулде уннен калды. Ахаца карсы карап турыптурып, 

карточка берупп ейелге бурылмастан: 

— Эй, шырагым, мен Ka3ip барып, 6Lnin келе кояйын, — 

дей сала ушне карай жупре басып кете барды. Сонымен 

Ахан езше тиесш карточкасын альш больш, ол юсщен кешнп 

турган менщ жумысым аягы бгге бергенде кара терге тускен, 

колында шляпасы жупрш Серага да жетп-ау. Дереу MeHi 

итерш жаберш: 

— Эйт, шырагым, жаз. Эйелгмнщ пемилиясы... аты... — 

деп eHTiriH баспастан асыга-аптыга -айгайлап айтып жатыр. 

Арт жактагы елдщ дуылдаса кулш, рахатка батканында шаруасы 

жок. 

Серке агамнын сондай ангалдыгы кеп едь MeHiH 6ip 

укканым ем1рде o3i, мундай кызык жагдайлар улы адамдардьщ 

мшез-кулкында жи1 кездесе беред[ екен. Осындай 

142

умытшактык К,урманбек, К,анабек, Кдлибек, Елубайда да 

бар екенше кейш талай куэ болдым. 

Нурага ертеректе баспасез бетшде жарияланган сол 

агаларыньщ кызык окигаларын айтып, рахаттана кулед1. 

“ М Е Н Щ ДЕ ЕЦБЕГ1М С Щ ГЕ Н ” 

Енбеп cinreH демеюш, баягыда мынандай 6ip кызыктын 

болганы бар. K,a3ipri академик М.О.Эуезов атындагы 

драма театрында icTen журген эр ттер д щ 6ipKaTapbiHa атак 

бертгаа. Басы Кдлибек Куанышбаев болып “ Халыкка енбеп 

сщген ерис” атагын алган екен. Ал, Серке К,ожамкуловка 

“ Халык aprici” деген атак 6epinTi. Сонда Серагамыз жатып 

кеп ашуланыпты дейдг. Дереу Орталык комитетке барып: 

—Елдщ берше “ Енбеп сщген” деген атак бергенде маган 

жай гана “ Халык epTici” деген атак бершаздер. Сонда 

менщ халыкка енбепм сщбед1 ме? Мына берген атактарынды 

кайтып алындар. Берсендер енбеп сщгён деп бершдер, — 

деп шатак шыгарса керек. Ондагы басшылар “ Халык эрнciHiH" 

екшш1сшен жогары ёкеван Серагама эрен TyciHflipimi. 

КАЛИБЕКТЩ КАЛЖ ЬЩ Ы 

Актер Эбйсен К,асенов пен К,алибек Куаньппбаев курдастыктарына 

карай калжындары да катгы еда 

...1955 жылы болатын. Bip куш мею Ахан шакырып 

алып: 

—Нукентай, жур Эбжен агана барып, Татпмбетпн “ Бес 

тересш” , ынгайы келсе баска да 6ipa3 куйлердз жазьш алайык, 

— дед1. Онда мен опера театрынын дирижершш. Сонымен 

екеумй консерваториядан шыгып келе жатсак, алдымыздан 

“ Кенес одагынын халык apTici” К,алибек Куанышбаев баласымен 

eKeyi карсы кездест1. К,олдарында курек-кайла. 

Уйнершен енш шыгып келеда екен. Ахан екеушз Кдлакенмен 

амандасып, жен сураса бастадык. Калекенн1н кабагы каре 

жабык. Typi 6ip турга кайгылы. Айткан сездер1 кысылып, 

б!ртурл1 шыгады. 

Ахан: 

— Кдлеке жол болсын, —десе, К,алибек: 

— Эй, Ахмет-ай, — деп, Ахана тесше карады. Даусы 

карлыгынкы. — Сен еспген жок па едщ? Жанымдагы жалеыз 

курдасым, 6ipre ecin, 6iTe кайнаскан досым Эбекен 

143

тунде кдйтыс болды гой. Соны жерлейтш орын 1здеп, ка- 

6ipiH кдзуга шыккан бепм. Баламыз екеуъш соган бара 

жатырмыз дегеш. 

Тебем1зден жай тускендей болды. Ахаца карасам Typi 

суп-сур болып, кеткен. 0 з кулагына вз! сенбегендей: 

—К,алеке-ау, кдй Эбекенд! айтып турсыз, — деда аныктай 

сурап. Кдлекец болса: 

— К,ай Эбекец болушы едт Топырагы торк,а болгыр 

Эб1кен К,асеновты айтып турмын, — дед1 де журш Kerri. 

Ахан екеум1з состиып турып калыппыз. Б1раздан кейш 

Ахан: 

— Мен консерваторияга кайтайын, елге хабарлайын, сен 

ушн бшесщ гой, кандай жагдайы бар екен, не ютелшш 

жатыр екен, соны бшш кел, — дедт Содан дереу екпем 

eniin, жупре басып, ол юсшщ уйше келд1м. Эбекецшц yfti 

— Дзержинский Korneci мен Гоголь кешелершщ, кдылысында 

болатьш. Келсем, аулада 6ip адам жок,. Олай-былай кдраймын, 

ес1ктердщ барлыгы жабулы. Сейтш, не кыларымды 

бшмей турганымда бурылыстан 6ip кемп1р шыкты. 

— Балам, юмда 1здеп журсщ, —дед! ол. Мен: 

— Эб1кен агамды 1здеп журмш — десем. 

— Э, Э, ол сайтан ба, ол жумысында шыгар. Сол жактан 

1зде оны, — дегеш элп кемтрдщ жайбарак,ат кана. 

“ Е, эл1 ештеце еснмеген 6ipey болды гой” деген оймен 

Дзержинскийге туеш алып, жупрш театрга келд1м. Келсем, 

кдптаган эртютер. Маган 6ipiHmi кездескен К,амал К,армысов 

болды. Темеюсш лйрене тартып турган агага келш, амандасып, 

журек дурешш баса алмай: 

— Afa, мен 0бйсен К,асеновты 1здеп жур ед!м. Уювде 

жок. екен, —дегеншше: 

— Ой, ол екшшы кабатта гой, — дед1 жулып алгандай. 

Жупре екшип этажга шьщеам, к,аптаган хальщ. Журепм зу 

ете калды. “ Олгеш рас екен гой” деп ойладым. Онашалау 

туста Сэбира Майканова апам тур екен. Журексше басып 

касына келд^м де, euiiciM ест1месш деп: 

—Ana-ay, мунда не болып жатыр. Мен Обекещн 1здеп 

кел1п ед1м, —деп сыбырлай сурасам, ол юсшщ: 

— 0 й, кушм-ау, анау касса алдында к^юрейш турган 

сол аган емес пе? Немене танымай калгансын ба? — деп 

бетше тандана караганы. 

Сейтсем мундагы елдщ 6opi айлык алуга келгендер екен. 

Апам нускаган касса жакка жалт карасам, шынында да 

144

колыши 6ip бума акшасы бар Эбнсен агам дж аман, маган 

карсы келе жатыр. 

—Сасканымнан буын-буыным босап, даусым д1рщдеп: 

— Ага, ага, — дей бершпш. 

— Эй, каскырдын баласы, неменеге ешн кашып, дарщцеп 

турсын? Бфдене болып калды ма? — деп Эбекецнщ e3i гуж 

ете кдлганда гана дереу бойымды жинап ала койып: 

— Жок, жай ашещн сэлем берешн дегешм гой, — деп 

колымды усына койдым. 

— Э, э, жаксы-жаксы, — деп агам риза болып калды. 

— К,алай шешен аман ба? Мен мына базарга кымыз 

iiuyre бара жатыр ед1м, элп Кдлибек итп кутш турганым, 

дегеншше асыга коштаса салып, зыттым. Консерваторияга 

келш, Ахан кабинет!нin eciriH ашып кеп кдлсам Б.ВЛебедев, 

Кдли Жантщеуов, Лукпан Мухитов, И.В.Круглихин (ректор) 

т. б. жиналып отыр екен. 0Mipi асыкпайтьш Ахан м ет кергенде 

орнынан ушып турып: 

— Бардын ба? Кдлай екен? — деда сыбырланкырай сурап. 

Мен бэрше жагалай карап алдым да: 

— Эбекен, елген жок. Tipi екен. Театрдан кордам. Жалакысын 

алып, базарга кымыз iuiyre кетш барады, — дед4м 

ештенеш жасырмай. Ахан орнына сылк eTin отыра KeTTi. 

Сэлден кешн басын кетерш, отыргандарга кез салып: 

— Слздерден KeiuipiM етшем1н. Бул туралы еппамге ештене 

айтпай-ак койыныздар. К,урдастардын осындай казакы 

калжыны болатыны ойыма келмепп. Рафу етвдздер, — дед1 

кысыла сейлеп. 

Cefmn, ертеректе К,алибектщ курдасы Эбекёнд1 6ip 

ел’прш, TipuiTKeHi бар. 

“ И1С1 ЖО!^” Д О М БЫ РА 

1992 жылы М.Эуезов атындагы драма театрында К,ажымукан 

атындагы кайырымдылык корынын уйымдастыруымен 

эйгып желая к Эмин Туяковтын Keiui болып erri. Нурага 

сол кешке “ Отырар сазы” оркестрш толык курамымен алып 

кел1П журтшылык аддында Эмин досынын мэртебесш жэне 

6ip аспандатып тастаган. Эуел1 сахна тершде шын neftiniMeH 

актарыла кутгыктау сез сейледа. Содан сон кен кушагын 

айкара ашып, Эмин досын кушагына кысты. Сейп де, езшщ 

дирижерлж етугмен досынын тойына эн-куйден шашу 

шашты. 

145

Кеш сонына карай Кажымукан атындагы кор президент!, 

белгип спорт журналnci, жазушы Кыдырбек Рысбекулы 

Нураганьщ курметше арнайы дастархан жасатты. Нураганын 

зайыбы Дарига тэте мен кызы Динара-ДшзуЬра жене 6ipHeme 

юсшер бас коскан отырыстьщ шырайын юрпзген эйпш энпн 

Кайрат Байбосьшовтьщ конырлата салган эсем эндер! болды. 

Ocipece, Нураганьщ ендерш 6ipiHeH сон 6ipiH тегштп. Нурага 

ризалыгында шек жок- Кецщщ. Эн айтыла бастаганнан бар 

зейшш сала тындайды. Аякталган сон да б1разга дейш кезш 

жумып унс1з отырады. Ею-уш мэрте 6ip энш кайталата айткы 

зьт Кайрат шэюртше ескерту жасады. Б1здерге Кайратты 

сонау бала кезшен бшетйп туралы айтып erri. 

Кайратты он eKi жасында эпкеа Нураганьщ адцына 

epTin к елй т. “ Караганды каласындагы конак уйде жаткан 

болатынбыз. Тындап кергеннен б1рден унаттым. Казактьщ 

халык ендерш ете жаксы бипп, журепмен TyciHin айтады 

екен. Эпкесше айттым. “ Он жетгге толганда Алматыга алып 

кел, ез1м тербиеме аламын. Туб1нде нагыз энш1 шыгатын 

бала екен” деп. Бул — умытпасам алпыс бесшип жыл болатын. 

Сол айтканым тепн болмай шыкты. Мше, Кайрат 

бупнде букш казактын суш кп энш1с1 атанды, — дейд1 

Нурага шэюртше ризалыкден кез тастап койып. “ Рас, менщ 

де куш бупнгщей ес1мде” дейд1 Кайрат та устазыньщ сезш 

макулдап. 

Кызыл курен коньяктан эр эн сонынан урттап койып 

отырган Нурага б1раздан сон кыза бастады. Bip уакыттарда 

Кайратты дастархан басынан тургызьш, езше карама-карсы 

тер жакка жеке отыргызып койды. Устазыньщ езше деген 

белекше штипатынан ба, Кайрат шабыттана туст1. Бауырын 

енд1 жазган жуйржтей, тагы да оншакты энд1 конырлата 

салды. Кайратка суйсше карап отырган Нурага 6ip 

кезде: 

— Осы домбыран-ай, сенщ. Кене, 6epi екелш1 езш, — 

деп колын созды. Кайрат лып етюзш устата салды. 

— Сендеткен-ак екенсщ, — деген Нурага шалкая отырып, 

ою-ернеп кез тарткан калактай гана едем1 домбыраны 

эуел1 айналдыра карап шыкты. Сосьш кудды'б4р жас нэрестеге 

уксата кос алаканына салып котере шанак тусынан мей- 

1рлене и1скед1. Тан кала карап отырмыз. Аялап апарып гаесшщ 

устше койды. Кез жумулы. Сейтп де, шамалы уакыттан 

сон шошып оянгандай селк ете тусп. Жанарын жарк етюз1п 

146

ашып, "пзеандеп домбырага тйссще карады. Typi сэтте кубылып 

шыга келш. Басын шайкап яаберш: “ Кдгелеспедам бе?” 

дегендей енкейе бере демш терен тарта тагы шскед1. 

—Эй, — деда сосын ашулы дауыспен гужищей Кдйратка 

карап. — Эй, мынауында тук шс жок кой. 

Элпнде гана ул(мрете устап отырган домбыраны йзесшен 

мойнынан кылгындыра устап жулып алды. 

—Mici бар екен деп отырсам мен муны! 

Алданып калганына ыза болтан ашу бар ушнде. Б1раздан 

кейш: 

—Огкенде уюмет басшылары катысып отырган 6ip жиында 

“ Куй тартып бервдзшГ деп етшген сон жарайды дегем. 

Экелген домбыраны шерпп кермей-ак ортасынан как белдам. 

Содан тагы 6ipeyiH экедда, тагы сындырдым. Кемшде бесалтауын 

экелген шытар. Bipeyi де тартуга жарамайды. вйткеш, 

шс жок ешкайсысында. 

Маскара гой. Сен б1здщ уйдеп Ахацньщ (Ахмет Жубанов.Т.Ж.) 

маган сыйлаган кызыл домбырасын Kepin пе едан? 

Иici кандай э?! Эне, сондай болуы керек кой домбыранын 

6epi. 

Нурага “ мынаны кайтсем екен” дегендей сол колындагы 

елген уйректей булгандап турган домбырага 6ip карап 

койганяа, К,айрат агамыздьщ eni бозарып сала берда. Аузына 

сез туспей жалт-жалт eTin домбырасына 6ip, аяк астынан 

езгёрш шыга келген устазына 6ip карайды. Нурага болса 

шынымен-ак ортасынан опырып тастай салатьшдай кимылмен 

домбырасынын ею басынан устап алдына ал ганда К,айраттын 

шыр-пыры шыкты. Енда ундемесе как белшу! кедж 

ед1. 

— Нуреке, куй тартуга келмесе де, неше жылдан 6epi 

жаныма cepiK кып журген домбырам гой. 

Кайрекеннш yHi жалынышты. —ETci болмаса да эн айтуга 

жарайды, ейтеу^р. 

Жеделдете айтып жатыр. Нурага wiirep емес. 

—Hie жок, — дейда тыжырына сойлеп. —Домбыра легенде 

анкып турган жупар шс болуы керек. 

Озге айткандары арашага жарамаган К,айрат 6ip кезде 

Нураганын ез сездерш келденен тартты. 

— Нуреке осы былтыр гана буюл ел алдында “ К,айраттын 

мына домбырасында белек ун бар. Даусы кумб!рлеп 

шыгады” деп едашз гой. Сол мактаган домбыраныз емес пе, 

колыныздагы. 

147

Нурага ойланып калды. “ Расында да солай деп пе ед1м” 

дегендей 6ipaybiK унс1з отырып-отырып райынан кайттыау. 

Ештене деместен колындагы домбыраны Кдйратка усына 

бердь Уш ып жеткендей болды К,айракен. Домбырасы 

колына тшсшен сондай 6ip шалт кимылмен шамыркана кагып-кагып 

ж1берш, орындыгына отырар отырмастан еуелете 

енге баса женедщ. 

О Н А Л Т Ы Ж А С ТА О Т К Е Ш К Е Н 

Ceyip айыньщ жаймашуак кундершщ 6ipi. Нураганын 

айтуымен туе ауа уйше баргам. Tepri белмеде макпал шапанын 

желбегей жамылып, ютап окып отыр екен. Селем1мщ 

альш, орындыкты нускап, отыр деген ишарат бшдордь Отырдым. 

Нурага ойын белш , орынсыз сейлегещй жаратпайды. 

Унс1з жайгасып, айналамды кезбен шола бастадым. Шагын 

белмеде артык-ауыс зат жок. Салулы тесек. Бас жагында 

аласа ютап cepeci тур. Ортадагы устел уетшде кулсалгыш, 

оттык, 6ip корап “ Кдзакстан” темеккл. Терезе алдында партитура 

жатыр. Сосын косауыз мылтык. Ие, ие, кед1мп зауыттан 

жана шыккандай жалтыраган кус мылтык тесек пен 

кабырга аралыгында cyfteyni тур. Мылтыкка тесше караганымды 

байкаган Нурага ецсерше бурылып сол жакка 6ip 

кез тастап койды. Сосын 6ip тал темеюш езуше кыстырып 

жатыр: 

— Мылтыкка касиет бар. Ол ер казактын уйшде туруы 

керек. Сол ушш гой. Эйтпесе, согыстан кейш колыша мылтык 

устап, торгай атып керген жан емеепш, — дед1 ойлана 

Tycin. Сонау жылдары Ермактыц ескертюшше тапаншадан 

ок жаудырганым болмаса, — деп кулш алды. — О л ещй 

“ паллитрдщ” купи гой. Тура бес ок шыгарыппын. К,азактьщ 

канын судай агызган каншерден еш алгым келген болар. 

K eftiH сол ескертюштщ туб1не 6ipey “ жарылгыш” койып 

елд1 6ip дурлжт1р1пт1. М ен секшд1 6ipey болса керек. Ал, 

согыстын аты согыс. Жауды аяйтындай жаньщ екеу емес. 

B ipaK осы кунге дейш белен немю елт!рд1м деп ешюмге 

6ip ауыз енпме айткан емеепш. Адам атканнын Heci мактаныш. 

К,абагын шытынып, TeMeKiciH тутатты. — TinTi, мен1н 

согыска катысканымды бшетшдердщ e3i аз. Болса да баска 

жоспарымыз жок кой. Бугш сол 6ip кезден есте калгандарды 

айтып керсем бе деймш. 

148

Нурага темеюсш жишете сорып, ащы тулшп одетгепден 

гёр] будактатып жШерД!. Назарын терезе жакка аударган. 

Сол сатте Нураганьщ коз алдынан жарты гасыр бурын бастан 

вткерген кундершщ квлбеп ©Tin жатканына кум этм 

калмады. Ka3ip соларды екшеп-екшеп айта бастайды. 

—Согыс басталганда eKi агам Баймолда мен Каймолда 

майданга алгашкылардын катарында аттанган, — деп Нурага 

эйпмесш мен кутпеген тын тустан бастаганда мулде тантамаша 

калдым. Осы уакытка дейш канша окталсам да ол 

юсщен туган-туыскандары жайында сураудын 6ip peTi келмеген 

едг Улттык ютапхана архившен де Нураганьщ емгрбаяны 

туралы жазылган еш дуние кездеспре алмагам. Cari 

тусейш десе оп-онай екен-ау. 

— Келер жылы ёкеушен де кара кагаз келдь Каймолданын 

Россиядан эскери училище 6iiipin кел!п; осы Алматыда 

кызмет icTen журген кез1 едГ. Уш денгелеюп мотоцикл! бар 

ед|. Маган алгаш мотоцикл журпзуд! уйреткен сол Каймолда 

агам. Онын пайдасын кейш кеп керд1м. Табигатынан 

карапайьтм Баймолда агам трактор!иы болды. EKeyi де уйленген. 

Осы куш Баймолдадан калган ул мен кыз дуниеде 

жок. Урпак калмады. Каймолданьщ кызы Лариса каз1р Еюбастузда 

турады. Жолдасы Болат милиция полковнип. Калалык 

iuiKi ктер белш'шщ бастыгы. Лариса карындасым — 

бес баланын анасы. 

Ею агамньщ жиын-тойларда косылып эн айтатыны куш 

бупнгшей кез алдымда. Тындаган жанды баурап алатын эдем1 

дауыстары бар болатын. BipaK, енер сонына тускен жандар 

емес. Не керек кыршын гумырларын согыс киды. 

Содан 1942 жылдьщ казан айында ешюмге бщц!рмей 

калалык военкоматка бардым. Ол кезде жасы толган жшттщ 

согыска бармауы керемет намыс саналатын. Арыз жазып, 

согыска ж1беруд1 етшд!м. Менщ спортшы екенгмд!, бокспен 

айналысып жургёшмд! доКуменпмНен бйлген ондагылар: — 

Сен aiii он Жетщесщ. Сондыктан, аскери училишеге ж!бере- 

Mi3, — дедк Мен оган кенбеп едш, москалдау кслген казак 

офицер1: — 1н1м, 6i3 эскери тэртшке багынуымыз керек. 

BipiHuiineH, согыска б1рден баруга ceHiH жасын жетпеген. 

Он сепзге толуына airi жарты жыл бар. Оган дейш мына 

учютшцеш тэмэмлап ал. Еюнш1аен. согыста казак офицерлер1 

аз, сондыктан 6miM алуын керек, — деп 6apiH сабырмен 

угындырып берд». 

149

0йтеу1р TypiM ересек KepiHeTiH. Болмаса, шын жасымнын 

он бестен ецда асканын битее, военкомат табалдырыгынан 

аттата ма? Сол KyHi колыма тиген жолдаманы 6ip апта 

бойы жан адамга керсетпед1м. К,урмангазы оркестршде дирижер 

кез1м. Тук болмагандай жумыеымнан калгам жок. Дэл 

аттанар куш де ешюмге Tie жармастан уйден кашып, I А л- 

матыдан журетш пойызга бардым. Азамат болтан ею улынан 

кара кагаз алып, анырап калганына кеп болмаган шешем 

ещц кенже улынын согыска кетш бара жатканын бшее 

кандай куй кешед1? Не де болса мен аттанып кеткен сон, 

6ipaK бшеш. Жылаганын кермей кетешн деген ойга беюнгем. 

Баратын жер1м13 Туркменстандагы Кучка деген кала. Тура 

шекара тубшде. Ауган, ар жагы Иранмен шектес. Вокзал 

басы у-шу. Елдщ 6epi жыласып-сыктасып дегендей коштасып 

жатыр. Мен болсам 6ip шетте жалгыз турмын. 1штей 

уакыттыц жылдамырак отш, пойыздьщ тездетш журш кетуш 

тшеудемш. Туыс-тугандарымньщ 6ipi болмаса 6ipi кездесш 

калардай куыстанып турганым бекер болмады. Аттануга санаулы 

минуттар гана калганда б1рнеше таные жуздердщ маган 

карай келе жатканын керш, журепм зуылдап коя берщ. 

Оркестрдщ 6ip топ Kicici. Орталарында анам Салика мен 

Ахан. Сейтсем, неге екенш кайдам менщ училшцеге алынатыным 

туралы филармонияга горвоенкоматтан телеграмма 

келш Tycirrri. Содан Ахан дереу анама келш айтып, жиналып 

жеткен беттер1 екен. Ахан маган катгы ренж1щ. “ Болашагын 

алда емес пе еда, Нукен-ау. Неге акылдаспадьщ? Келеа жылга 

брон дайындар едйс кой. Б1р1ншщен жасын жеткен жок. 

Еюншщен, К,урмангазы оркестршде дирижер калмады, — 

деген сиякты б1рталай екпесш айтты. 0 з nieuiiMiM ез1ме 

дурыс KepiHreH мен ундемед1м. Жылап-ещрейд1 деп ойлаган 

анамньщ сондагы устамдылыгына тан калдым. Пойыз 

журер кезде катты кыса кушактап, мандайымнан и1скеп, 

естшер-естшмес куб!рлеп, елдеб1р дугаларды окыгандай болды. 

Сосын бет1мнен суйщ: 

— Ал, Тукатай айналайын, 6ip Алла тагала колдасын 

Сапарыц он болсын, калкам. 0йтеу1р согыСтын от1не емес, 

окуга бара жатырсындар гой. Алла, аман-есен кауышуга жазсын, 

— дед1 манайымыздагыларга да еспрте. 

Сонымен койшы, пойызга мшш, Туркмен жер1не карай 

тарттык та Kerri к. Кучкадагы ескери училищеде алты ай 

окьщык. 0 р улттьщ ещцрдей жастары. Умытпасам, ceyip 

150

айы ортасында емтихан тапсырдык,- Бгарген сон б!здерд1 

белш, эркайсымызды эр жакка, меш Мэскеуге жхберда. Астанага 

аман-есен жетш, ол жактан Курс к i каласын коршап 

жаткан армияга жоллама алдым. Барган бетте “ разветротага” 

кабылдандым. Барлауда журш, талай киындыкты бастан 

аткердж кой. Бул кунде сол сурапыл шайкастар туралы 

айтпак тургай, жай гана еске алудьщ 03i журеки сыздатады. 

He6ip боздактар гумырыныц кыршынынан киылганын кезбен 

кердш. 

Содан KypcKiHi алганнан кешн батыска карай жылжыдык. 

Тататын дашмхз таусылмаган шыгар, уш рет ауыр жаралы 

болып, елщ аузынан калдым. Кайта катарга косылган 

сон Польшаны, Чехословакияны азат етуге катыстым. Какек 

айыньщ жиырма тертшен бастап мамырдын еюсше дешн 

Берлиндеп сойкан согыстын ортасында болдым. 

Эта еамде, 1945 жылгы мамырдын алгашкы кундер1 

Барлаушылар бригадасынын командир! полковник Бондаренко 

езше шакыртып алып, арнайы тапсырма бердь 

Кайтсем де коршауда жаткан Прага каласынан ату1м керек. 

К.ала орталыгын Чехословакия патриотгары басып алган. 

Сондагы маган берген адреске купия пакета жетюзу 

буйырылды. Кдланын айналасын фашистер мен Власов бастаган 

армия коршап алган. Власов согыс басталар алдында 

Батые Украинада, Белоруссияда Совет армиясынын колбасшысы 

болтан. Согыс басталганнан сон, фашистер колына 

тускен. 

Сонымен койшы, тапсырманы алып, тауекелмен кас 

карая жолга шыктым. Астымда немкггердщ “ Харлай” аталатын 

уш денгелекп мотоцикл!. Успмде немю офицершщ 

KHiMi. Документ тастай. Ен KayinTi деген тустардан аманесен 

етш, тан ата жиепн кдлын орман комкерген озен жагасына 

жетпм. Мотоциюпмд! сол жерде калдырып, аргы бетке 

жузщ етсем болды. Дггтеген жерще жеткен1м. Жапырагы 

кальщ 6ip туска келтодц жасырып келш. енд1 кшмцер1мд1 

женишетгп алмакка ынтайланып жаткам. 

Сонадай жерден, шамамен елу метрдей автоматын кезенш 

6ip нем1с солдатынын шыга келмеа бар ма. Былдырлап элденеш 

айтып улгергеншше мен де автоматымды колыма 

алып, оган карсы тура калдым. Ол меш успмдеп формата 

карап, эуелде аз офицерлершщ 6ipi екен деп ойлап калса 

керек. Ещц ол да атпайды, мен де атпаймын. Казге кез 

151

кадап унс1з каттык та калдык. Екеумздщ тагдырымыз шу- 

pinneHin басылуында тур. 

Ш урш меш басып калсак, б1р-б1р1м1зд1 турап Tycipyre 

6ipHeme секунд жетш жатыр. “ Bip мылтыктын аузына жуз 

Kici сыйып кетедГ’ легенда ecTin пе едщ? Ущ рейш , ажал 

огын себуге дайын турган автоматка карамауга тырысып 

багудамын. Bip гажабы, сол сэтте бастан еткерген тутамдай 

GMipiM коз алдымнан кино лентадай зуылдап етш жатты. 

К,анша уакыт турганымызды бшмеймш. М ум ю н б1рнеше 

минут, элде жарты сагат. М енщ 6ipiHuii болып атпауым, 

мылтык yHi шыкса-ак таяу жердеп HeMicTep осы манды 

туп кетерше коршап алмак. Онда да сау куты лу жок. Сол 

турган нан турдык- Не атпаймыз, не коймаймыз. Bip уакыттарда 

элп солдаттыц бакырайган кез] менщ автоматыма 

6ip, 93iMe 6ip карап, ойнакши бастады. Оньщ ок шыгармай 

турганында 6ip кштипанньщ барын шим сезш, cipece туспм. 

Ойлаганымдай болды. Селден кейш-ак, ол безгек ауру сиякты 

калшылдап, д1ршдеп б1раздан сон колындагы каруын 

анадай жерге таре етюзш лактырып ж1берд4. М ен 6ipTinaen 

оган жакындай бастадым. Ойым — калай елп р у мeceлeci. 

Ок шыгаруга е й бастан болмайды. HeMicKe 6ip-eKi кадам 

калганда он колыммен сол жагымдагы канжарды с^грып 

алганымда ол байгус пзерлеп отыра Kerri. K e3i шекесше 

шыккан. Д 1ршдеп-калтырап турып 6ip кезде тес калтасынан 

емиянын суырып алып, алдыма тастай берд!. Кдрсыласатын 

адам емес екен1 туршен KepiHin тур. Вуын-буынынан 

айырылып калган. “ Эмиянын 6epreHi кай сасканы. 

0MipiH акшага сатып алгысы келш тур ма?” деген ашуга 

бершеем де, келем1 шап-шагын, жуп-жука емиянда не барын 

бшмекке ойым кета. Ашып карасам, [шшде алакандай 

жалгыз сурет. Нем1стщ e 3i, эйел}, уш баласы, овчарка 

ип. Соны кереш деген екен. Бетше карасам, жасаураган 

eKi K63i шекеде, кос колы аспанга кетершген калпы кур 

сулдер1 отыр. Автоматын кетерш, тексерсем пыгнде ок жок. 

“ Жауды аяган жаралы” дегенд) бала кезден кулакка cinipin 

оссем де, “ Ойпырм-ай, муны осы жерде елтардщ не, Tipi 

калдырдын не? Саган осыдан келер зиян жок кой. Озеннен 

еткешмше, кеп болса он минуттай уакыт кетер. Онсыз 

да жанына сауга сурап отырган бул кайда барып хабар бере 

кояр дейсщ? Бул да 6ip адам баласы гой. Ж ок жерден Kici 

канын мойньща жуктеп кайтес1ц? К,атын, баласыньщ кар- 

152

гысы тиер” деген елдебзр iuiKi ун колымды кетертпей-ак 

койганы. Не кыларымды б 1лмей дал болдым. Кеп кдаруге 

уакьтт тар. Акыры нар тэуекелге бел будым. Автоматыммен 

туртш, д|рдектеттп екелш жагага ттзерлете отыргызып, емиянын 

алдына тастадым да, кайта бурылып карамастан езещп 

кешш аргы бетке тарта бердш. 

Жиекке жеткенше басыма He6ip ойлар келт-кетпед1 

дейсщ? Эйтеу1р, елдда-талдьш дегенде жагага кол uiiKTipдш-ау. 

EHTiriMfli басып сел тыныккан сон, соныма кез 

тастагам. Мессаган, баганагы HeMic ещ отыр. TinTi, колын 

да туармеген. ©лтаркегёшй дурыс болды-ау деп, орман 

арасына Kipin кете бардым. Купия пакета аман-есен керек 

жерше тапсырдым. Сондагы нёшстщ урейге толы ЖYзi ел! 

есдонен кетпейдг 

Барлауга Ko6iHe сол “ Харлай” мотоцикл шен шыгатынмын. 

0М1рде уш уйьпстасан, туске юрмейтгн окигаларды 

бастан к ё н т к кой. Мына 6ip кездесугп калай умытармын. 

Харьковты жаудан азат еткеннен кейш калага Н. Хрущев 

келш, орталык аланда улкен митинг eTKi3reHi бар. Сол жиын 

сонынан солдатгардын Ke6i кателоктарын колдарына алып, 

жакын жердеп TeMip жол вокзалына карай жупрш барады. 

Болса да астымда мотоцикл. Кере кетейш деген ниетпен 

вокзал га келсем, каптаган солдаттар, офицерлер шурык-тесйс 

улкен цистерналар составынан элденеш куйып алып жатыр. 

Кой дейтш кожа жок- Мен де дереу су куятын артык 

флягамды альш жупрщм. Толтыра шскесем, таза спирт. Bip 

Keperi болар деп мотоцикл жуксалгышына тастай салдым. 

Кайта айналып штабка келсем, маган тапсырма бар екен. 

Харьковтен 60—70 шакырым жердеп 6ip ескери белводеге 

купия хабар ж е т ^ з у м з керек. Командирдщ: “ Бугш дем 

алып, жолга ертен куйдоз шыгасын” — деген буйрьпы бар. 

Сонымен кешю тамактан сон тыныгуга жатканбыз. Y слмде 

плаш-палатка. Катты уйыктап калыппын. Абыр-дабыр шудан 

ояна келсем, айцаламнын 6epi атыс. Таяу жердеп атты 

эскер сарайы жанып жатыр. Тан бозарып калган. Айнала 

алакеленке. CipKipen жанбыр жауа бастапты. Мотоииклге 

MiHin алып. шыгыс кайдасьщ деп тартып бёрщм. Улкен жолмен 

K e n ip re келсем. езеншн ею жагалауында да немгстер 

3en6ipeK орнатып жатыр. Bi3 коршауда калыппыз. Успмде 

немк офицержщ формасы. Мотоциюпэдщ токтатпастан, тэуекелмен 

немютердщ как ортасын жарып, Kenipre тура тарт- 

153

тым. Кешрден еткенше 6ip немгстщ MeHi токтатпаганына 

осы кунге дешн танмын. Ажалымнын жогы шыгар. Аманесен 

зырылдатып аргы бегген 6ip-aK шыктым. Жиырма шакырымдай 

узаганда ез1м1здщ солдаттардьщ карасы керщщ. 

Тертш жок., 20—30-дан белшш алган, бет-бет1мен кашып 

барады. 

Жанбыр несерлете бастаган. Апыл-гупыл кшм ауыстырган 

мен сол улкен жол бойымен жаяу жупрш бара жаткандарды 

б1ртшдеп озып келемш. Ешюмге карамаймын. Bip 

кезде ырсылдай, ышкына жупрген погонсыз офицердщ тусынан 

ете бере нендей куш екенш бшмеймш, бетше жалт карасам 

Typi таныс жан. Ал козше козгм тушскенде мотоцикл iMai 

калай токтатканымды бшмеймш.-Ол болса бар екпшмен 

жанымдагы мотоцикл бесйгше жете кулады. О, гажап! MeHiH 

бурынгы музыкалык училищедеп мутал!м1м, композитор 

Дмитрий Васильевич Мацуцин. Жиырма шакырымдай жер 

кашу оцай ма? 03i эбден шаршап-шалдыккан. Ол да меш 

б1рден таньщы. Амандасканнан арыга бармадык. Уакыт тар. 

Мотоциклге отыргызьш, зымырап келем. Жол тайгак- Айнала 

кашып келе жаткан солдаттар. Bip уакытта соцымыздан уш 

“ Мессер Шмид” ушьш шыгып осы тебем1зден шуйлшп сокты 

дейсщ. Пулеметпен атып, бомба тастап, ашык даланыц 

ойран-богкасьш шыгарды. Bipeyi б1здац устайзден 6ip шуйшш 

етп. К,айта оралса сау ж!бермес! бесенеден белгш. Жан мурынньщ 

ушьша кедщ. Дес бергенде, алдымыздан улкен арыктьщ 

кездесе Kenieci бар ма. Жиеп кальщ кога-камыс. Ойланып 

жататын жагдай жок. Дарылдаткан бойымызбен соньщ 

пшне кумп ете тустгк. Дереу камыс-коганы жанталаса Kecin, 

мотоциклд1 жасырып угергем. Тобем1зден ею-уш айнала 

шуйлгккен элп самолет 6i3fli байкай алмады. 

Оздершщ пайда болулары кандай болса, кeтyлepi де сондай 

жылдам. Астан-кестен erri де козден гайып болды. Айнала 

тым-тырыс халде. Жанбыр да басылган. К,ашангы тыгылып 

жатпакпыз. “ Шыгайык, Дмитрий Васильевич” деп 

Мацуцинге дауыстасам ундемейд1. Келсем, мотоциклдеп 

Мацуцин олген адам ceKumi, ес-тузс1з cineflin отыр. 

Турден-тур жок. ©Hi боп-боз. Эуел1 ок тиген екен деп 

зэрем калмады. Олай-булай TeKcepin байкасам, жаракаттанудан 

аман. BipaK KipniriH эрец кимылдатады. Жалма-жан 

жуксалгыштагы фляганы ала салып, аузына куяйын десем, 

жаты карысып калган, ашылмайды. Волмаган сон TiciHiH 

арасьша канжар салдым. Содан аузына спирта куйдым кеп. 

154

Сырща да тог In in жатыр. Bip уакытта есш жидг-ау, airreyip. 

Эдденсш деп алдына ас койдым. Консервщеп шошканьщ 

eTiH, кодбасаны кара нанга косып согып алды. Тамактан 

сон бфден темеьа сурады. Ол кезде мен арак, темекшщ не 

екенш бшмеймш. BipaK, жолга шыгар куш кешке “ сухой 

поекпен” коса берген 6ip пэшке махорка капшыгымда жаткан. 

Соны алып, кагазга орал тартып, eciH жиды. Кдзакша 

жаксы сейлейтш. Осы Алматынын казак-орысы гой. Озше 

03i келген сон, андмесш айта бастады. Арнайы шакыртумен 

Харьковке Алматыдан духовой оркестрд1 баскарып келген 

бет! екен. “ Мундай кыргын согысты ешргмде 6ipmmi рет 

KepyiM" деilai. К,атты корыкканынан eciHeH танып кетсе 

керек. 

Сонымен койшы, екеум1з мотоциклдо шыгарайык десек, 

батпакка эбден баткан. К,озгалта алар емесшз. Сейтш 

турганымызда 6ip машина кездесш, мотоциклда сонымен 

суйретт шыгарып, журш кетак. Мацуцин жолдагы 6ip эскери 

бол1мшёнщ тусынан коштасып, Tycin калды. Мен болсам 

ез1мё жуктелген тапсырманы орындау максатымен ары 

кетам. Сол сапарынан Д. Мацуцин Алматыга жалгыз кайтыпты. 

Бул oMip дегещй койсаншы. Т1келей келген ажалдан 

взш арашалап калган сол Д. Мацущтннщ меш окудан кудырган 

“ азаматтыгын” да кердак кой. Ол туралы сэл кейнйрек 

айтайын. 

Нурага кабагын каре туйген калпы калын ой кушагына 

берше yHci3 отырып темеиш куныга тартты. 

БАУКЕЦ УШ 1Н “ Ш П И О Н М Ы Н ” 

— M eH i Баукен, атакты Бауыржан Момышулы ©Mipi ез 

атыммен атап керген емес, — дейш Нурага элден уакытта 

эцпмесж жалгап. — Дур-рак, — дейш ылги. Онысы маган 

майдай жагады. Бул — кептщ Кезшше айтканы гой. Ал 

онашада: “ Ей, шпион! Сен кайдан журещ?” , — деп сэлелймда 

калжын араластьфа алады. “ Шпион” дейпн1 мен сол барлаушылар 

ротасында жургенде атакты Баукене кездескен!м бар. 

Курляндияда. 1944 жылдын куз айы болатын. Орлов деген 

офицердщ буйрыгымен дивизия команд» pi не баргам. Руксат 

алып, кабинетше Kipe эскери тэртшпен так-так етш, келген 

жумысымды баяндай бергешмде, терезе алдында Tepic карап 

турган, полковник шенда муртты Kici маган бурыла 6epin: 

155

— Кругом, шагом марш! — деп акырып, айдап шыкты. 

Тук тусшбей Орловка келш, болган окиганы айтсам ол: 

— Немене, дивизия командирш бурын танымаушы ма 

едщ? ~ дейд1 карк-карк кулюге кемш п. Мен танымайтынымды 

айттым. 

— Онда, казакша амандассан ез^ак танысады, кайтадан 

бар, — деген сон журексшсем де айналып жэне бардым. 

Есжтен “ ассалауымды” ендете созып юргем. Муртгы полковник 

баганагьщай емес, жылы кабак танытты. Отыргызып, 

кай жактан екешмнен бастап, бэрш -берш екшеп сурады. 

Айттым. Содан сон орнымнан турып, анадай жердеп шкаф 

шйнен алган 6ip ботелке арактыц тен жарымын стаканга 

шупшдете толтырып алдыма койды да: 

— EcTyiH бар шыгар, мен Бауыржан М омыш улы деген 

агац боламын. Танысканымыз ушин! Тарт! — деда маган гуж 

етш. Мен шпейтшшда айтып, кашкактай бастап ед1м: 

— Оттапсын! Арак ш пейтш солдат жок. Тарт! — деп 

акырып жзбергенде, отырган орнымнан ушьш турьш, ыдыстагы 

аракты калай кагып салганымды оз1м бшмей калдым. 

Мундай “ ащы суды” тунгыш татуым. ©неипм ортене, 

демше туншыгып, кайта отыра кетам. 03eriM от тастап ж1- 

бергендей дуылдайды. К,улагым таре 6iTin калган секшда, 

Баукецнщ айткан сездер1 куцйрлеп эрен естшед1. Сэлден 

кейш-ак, буын-буынымнан эл кетш масайдым да калдым. 

EciMfli бшмей уйыктауым да тунгыш рет. 

К,анша жатканымды и м бшеш, ояна салысымен дедектетш, 

тагы Баукенн1ц алдына алып барды. 

— Ш пион, — дед1 ол Kici MeHi кергеннен гуж етш. — 

Отыр! 

Отырдым. Бепме 6ipa3 уакыт yHci3 карап, ойланып турды 

да: 

— Ел1це аман-есен жетущщ тшеймш. Жамбьш атана менен 

селем айт, — дед1 жаныма кeлiп, иыгымнан какты. Жаткан 

жepi жанатта болгыр, батыр агамнын сол ак тш еп кудайдын 

кулагына шалынган шыгар. Уш рет ок тисе де емделш, 

кайта катарга косылдым. Туган жерге аман-сау оралдым. 

Жэне калай кайттым десецш!. 

Нурага темею корабын колына ала 6epin, маган кул1мcipeft 

карады. Тагы 6ip тын дуниен! ecTHTiHiMe кумен1м калмаган 

мен емше TycTiM. Нурага мундайда асыкпайды... 

156

— 1945 жылы августын аягында маган ею айлык отпуск 

берда, — деда, Нурага жастыкты шынтактап жатып. — Ливск 

каласынан кайтгым. Маган сол каладагы композитор Менделсон 

атындага консерватория профессорларынын “ Опель 

капитан” машинасын сыйлаганы бул кунде 6ipeynepre ертегщей 

кор!нед1. Сол машинамен эуел1 Москвага келш "пркеуден 

0тп.м де, тем1р жол бойымен туган жepдi бетке усталым. 

Москвадан Саратов, Орал. Актебе, Шалкар, Арал, Кызыл 

Орда, Шиел1, Жанакорган, Турюстан, Шымкент, Жамбыл 

аркылы Алматыга кеддам. Ливскшен августын 22-де шыккам. 

Сентябрыйн 16-сында Алматьша болдым. Тангы сагат 

тертте уйге туспм. Анам салмакты еда. Уйге юрпзбей турып, 

еуёда орыс, казагы аралас квршшер1м1эдщ берш оятып келда; 

Сосын eunciMre амандастырмастан, колынлагы 6ip кесе кудш 

басымнан айналдыра ушыктап, кёсеш жерге койып айткан 

6ipiHiiri сез!: 

— Балам аман келдщ бе? 

Кушактап алып, манлайымнан рахаттанып турып 

суйдг. 

— Шырагым, — деда сосын даусын катайтьщкырап. — 

K,a3ip уйге юрместен бурын мына успидеп бэленщ бэрш 

шеш, жуьш. Бурынгы KniMinai к и т дэм тат та, б1рден Ахана 

жет. 

Тан жана атып келе жатыр. Апыл-гупыл шэй iiuin, Ахан 

уйше тарттым. Ахан ол кезде Фурманов кошеандеп 92- 

уйде туратын. Калинин кешестш; киылысындагы Ka3ipri 

“ Шаиггараз” орнында 6ip кабатты уй. Kipe 6epic он жакта 

керкемсурет училишес1н!н жатакханасы. Маиптамды кошеге 

койып, сагат бес кёзшдё Аханнын eciriH кактым. EciKTi ашкан 

жецгем MeHi коре бас салып куанып, жылап жатыр. 

Сойпп турганда, Разиза. Болатты ерт5п Ахан шыкты. Уйге 

клрдак. Аханда ел! ун жок. Куантам мен корыккан б1рдей 

деген рас екен гой. Женгем дереу шай жасады. Екеуденекеум^з 

шэй {штеёнсзщТк. OttTeyip, содан барып Ахана тш 

6irri. Сондагы айтканы: “ Шырагым. Нукен. аман-есен келтс!Н. 

Кайырлы болсын!” 

Содан уш кунн1н шпнле Ахан MeHi эскерден босаттырып 

алып калды. Ол оз алдына белек 6ip хикая. 

Нурага “ Бупн осы тойганынмен кайта гой” дегеши 

кабагымен уктырып, орнынан турды. Осынша Mo.iaip сырдбей 

ашылуына себепкер болтан жалтыраган кус мылтыкка 

кайта-кайта карап, кош айтыстым. 

157

ЖУМБАК, САПАР 

— Бауыржан аганыц ертеректе MeHi 6ipHeme кун касына 

ертш журш, “ кызыкка” батырганы бар, — дейш Нурага 

рахатгана кулш. —К,андай кеш жатсам да, тан алакеу1мшен 

туру кашангы калыптаскан эдетш. — Жаз мезгш едь Ертелете 

турып, таза ауада аздап серуендеп келген сон, пианино 

ойнап, саусактарымды жатгыктырып отыргам. Баукен Kipin 

келдь Батыр агам Бауыржан Момышулы. Асыгыс екешн 

б1рден байкадым. Келе: 

— Встать, смирно! Ер сонымнан, кегпк, — дед1. Эскери 

буйрык! К,арсы келу кайда? Унс1з барып машинасына отырдым. 

Алматьщан шыга зулаггы. К,айда баратынымыз туралы 

лэм-мим сез жок. Эуелп ойым: — “ Е, Жамбыл атамыздын 

ауылына баратын шыгармыз” болган. Ойткеш, Баукен, алдьшда 

6ipep мерте сол жакка бару керектшн айтып журетш. 

BipaK, Узынагаш жакка бурылмадык. Ац-тад больш келемш. 

Bipep сагатга Бшжекке жетпк. “Аламиддин” мейрамханасына 

аядцап, шамалы аукаттанып, тагы куре жолга туспк. Кдйда 

барамыз деп сурауга бата алмаймын. Эбден мысым курыды. 

Баукенде ун жок. Ойдан ой куалап отырып, калгып кетсем 

керек. Кез1мд1 ашсам, жене 6ip каланьщ йпшде турмыз. 

Баукен де, журйзуш1 де уштькуши жок. Сыртка шыгып, 

epi-6epi жупр1п, журпзуш!н1 тауып алдым. Бул кай кала 

деймш. Сейтсем, Жамбыл каласы. 

Содан 6ipa3 уакыттарда журпзупп ездер1 келюкен жердей 

Баукенд1 отыргызып алды. Енд1 артка кайтатын болармыз 

дегем. К,айда-ан? Жамбылдан шыга ары карай жене 

тартып барады. Акыры тунделетш Баукецнщ туган ауылы 

—Жуалыга жеттш-ау. KyHi бурын кулактанса керек. KyTin 

алушылар каракурым. Баукен ескери тщце кыска амандасып, 

оларга ертен жиналуды буйырьш, меш epTin уйге юрд1. 

Кен белмеге жасалган дастарханныд бел! кайысып тур. Жол 

согып, irneriM шурылдап келген мен уьшжып пюкен казыкарталарды 

Kepin, “ Эй, тоя тамактанатын болармыз1’ , — 

деп 1штей куанып калгам. Кайдагы. Баукен онда бурылмастан 

Tepri белмеге eTin Kerri. Онда ею тесек салынулы 

тур. 

—Сен анда жатасын, мен мунда. Отбой! — деген шолак 

буйрык берд1. Аман жок, жатуга камдандым. BipaK, артынша: 

— Женеше, - деп дауыстап, 6ip ейелд1 шакырып ею аяк 

айран алдырды. Соны 1шт уйкыга кеглю 

158

Танертен “ Подъ-ем” деген гужщцеген дауыстан шошып 

ояндым. Кирасам, Баукен киш т алган. “ Кетпк” , — дейдь 

YHci3 шестам. Содан 6ip жерге epTin барды. Б1реулермен 

кездесш, узак свйлесп. Bip уакытта anae6ip жердерге “ Тоса 

тур” деп тастап Kerri. Не кыларымды бшмей жан-жагыма 

карап турсам, дес бергенде касында 6ip досы бар Шэмшшщ 

кездесе KeTKeHi. Мундай куанбаспын. Сез1мда жерге тастамайтын 

щшерше енда мен Баукен болайын. Ею кун ашкурсак 

жургещмнщ вшш солардан алып, аздап урсынкырап 

буйырып жатырмын. Щэмппде eKi созге келуге бар ма? BipaK, 

кырсыктырганда отырып жарытпадык. Баукещйц журпзуniici 

келш, “ шугыл шакыртып жатыр” деп MeHi алды да 

Kerri. Барсам Баукен “ Шымкент” конак ушнщ кен 6ip белмесгнде 

жэшмен демалып жатыр. Маган титл мойын да бурган 

жок. Сол жаткан калпы тумбочканы колымен нускап: 

— Ал ананы, — деда. 

Устшде тишей кагаз жатыр екен. Алдым. Сол кунп 

ewii 6ip бес-он минутта жYpгeлi турган поездан бил ел. 

— K,a3ip мына шофер апарып салады. Алматыга, уйще 

кайта бер, — дед! немкурайлы гана. 

Шынымды айтсам, осылай онай босатканына куандым. 

Шашяшерда пдеуге уакыт тыгыз. Б1рдён вокзалга тартып, 

эйтеу1р, Алматы пойызына LniKTiM-ay. Шаршаганым сондай, 

купеге Kipin жата кеткешм сол, б1рден калын уйкыга 

батыппын. Жолбёргк оятып, тосек-орын аласын ба дегенде 

гана калтамда кок тиын жок ekefti eciMe тусп. Документ 

дёгейгн болса да жок. B ip кезде купелес юсшер келда. EKeyi 

де казак. B ip i — зор денел1, шойын кара. EiciHuiici, жукалтан 

келген сулу муртты жас ж!пт. 0здёр1 кеншда. Мёщмен 

амандасып, Алматыга бара жатканыМды бшген сон сабын, 

сулгшерш усынып: — Бар жуынып кел, тамактанамыз, — 

деп жатыр. 

Менщ кудайдан титеп жатканым сол емес пе? Дереу 

апыл-гупыл жуьшып-шайынып келсем, дастархан 03ip екен. 

Балык nici мурын жарады. Устел ycri тугел балыктан a3ipленген 

тагамга толы. 

Дэу кара созге шешен екен. Энг1ме арасында оздер1н 

таныстырып orri. 03i Аралдагы балык зауытынын бастыгы 

да, жанындагы жас жiгiт сонда бас экономист екен. Алматыга 

кезекп есеп беруге келе жаткан 6errepi. Таныстык ушш 

деп дэу кара коньяк ашты. Аздап unin отырмыз. 0нпме 

кыза T ycri. Алматыга таянганда элп ж тт: 

159

— Ал, бауырым, взщщ таныстыра отыр. К,ай жактан 

келесщ? EciMin юм болады, — дегендей сауалдар тастады. 

Жол бойы сезге аса араласпай, коб1несе унс1з эцпме тындаумен 

гана келгетм рас. Жайшылыкта гой ондай отырыстьщ 

Ti3riHi эп-сэтте-ак б!здщ к,олга кешш журе беретшь 

Бул жерде амалсыз аузымды багуга тура кедда. Ce6e6i, энкуйлершмен 

елге жаксы танылып калган кезш. Алдымдагы 

эжептэу1р бедда кызметтеп жшттерге сакал-мурт ©екен, 

олпы-солпы калпымда ©з1мд1 “ Тшендиевпгн” ден таныстыруга 

ыцгайсызданып отырмын. Cipo, азырак шткен коньяктьщ 

буы болса керек, 6ipa3 отырган сон: 

— Мен Нургиса Тшендиев боламын, — деп колымды 

усындьш. EKeyi 6ip-6ipiHe карады да койды. Элден уакытта 

дэу кара бетше ежзрейе: 

— Бауырьш, сен осы композитор Тшендиевтщ жакьшы 

емессщ бе? — деп тагы сурады. Мен болсам: 

— Е, сол Тшендиевтщ ©з1мш гой, — деймш олардын 

сенбей келе жатканына тац калып. Сену былай турсын, осы 

С0з1мд1 еелген дэу кара ещи мен1мен cennecicici де келмед1. 

Жуз1 кабарып касындагы жшггке: —Жина, дастарханды, — 

деп буйырып, ©3i сыртка шыгып Kerri. К,атты ашуланганын 

б1рден байкадьш. Bipep сагатга Алматыга да жетпк. Кересщщ 

сонынан кордам. 

Дэл пойыздан тусер кезде элп дэу кара ашудан тутжкен 

калпы, жагамнан алып, кылкындыра сыгымдап, ешкш-алкш 

ж1берд1. Дулей куштщ neci екен. 

— Итон баласы, — дед1 шойындай жудырыгын тумсыгыма 

Tipen. Атакты Тигендиевиц атын былгамай жайьща 

жур. Осындай ©прйщмен енд! 6ip кездессен, айтпады деме, 

ондырмаймьш. Есшде болсын, Тшендиев, дэл сен кусап ©Mipi 

журмейд!. 

Онысы рас. Мешц успмде уй iuiiHe киетщ жецш ки1м. 

Баукен келгенде жалан аягыма ескшеу суйретпемд1 ше салып, 

кете баргам гой. Мунша жерд1 шарлаитынымды кгм 

бшген. Enfliri журю1м мынау. 0з1мнщ Нургиса екешмда кайтып 

дэлелдемекп1н. Дэу каранын жудырыгы дэл мынандай 

екен. 

Осыны айтып гужшдей кулген Нураган ©зшш, кос жудырыгын 

кабаттастыра туй т керсето. 

—Зэремшц ушканы сонша, карсыласпак турмак, таем 

д1рищеп, аягымда эрецтурдым. К,удай ондаганда ол: “Эгген, 

160

казактын ждатпсщ” ; — деп южшш-южшш, урмай коя берда. 

Мундай пушайман болмаспын. Вокзалдан шыгып, автобуска 

шнуге уш тиын таппай корланганнан кезше жас келдь 

Сейтш капы капаланып турганымда, Ыдырыс кездесш, 

келжпен уйге жбткззш салганы. Актер Ыдырыс Ногайбаевтын 

©Keci Ногайбай Тшендшщ туган iHici гой. 

Келеек уй-iini абыр-сабыр. Бщдеше милиционер жур. 

Сейтсем, Баукен келгенде ас уйде журген шешем ол KiciHiH 

зор даусын гана ееэгш, одан меш ертш бара жатканын сыртынан 

Kepirrri. Сойтт, дукеннен оралган Дарига меш сураганда: 

— Е, багана 6ip мелитса келщ, алып кеткен, — дептЬ 

Жендл-желгп кщммей кеткен KiciHin уш-терт кун бойы уйге 

оралмауын юм жаксылыкка жорысын. Женгелерщ акырында 

“ Розыскага” берш тыныпты. Уйдеп — сол гздеудщ карбаласы 

екен. 

Сонымен койшы, арада 6ipa3 жыл откенде Аралга жол 

тусп. К,асымда Мухтар Шаханов бар. Облыстык партия комитетшщ 

бастауымен элдекалай балык зауытына бардык 

Сейтсем. баягы маган жудырык “ шскететш” дву кара, касында 

бфнеше Kici бар, колында колденендете устаган нвн балык 

бхзда карсы алуга келе жатыр. B ip aK ею K63i жанымдагы 

галстук тагып, шыттай кщнген Мухтарда. Танертенп жоспарымыз 

анга бару болатын. Сондыктан ыцгайлы K epin , 

успме спорттык кй!м киш шыккан едам. Мундай жиынга 

тап боларымызды юм битген. Касымыздагы жол бастаушы 

ж!пт алдын орай шыгып: 

— KemipiHi3, Нурекен мына Kici болады, — деп MeHi 

таныстырып жатыр. Элп дву кара MeHi квргенде. ею Kesi 

атыздай болып, ецгейда де калды. Турып-турып колындагы 

балыгын жанындагы Kicire устата салып, 6ip ауыз сезге келмей 

безш жёнелда. Зауыт басшысыньщ мьша кылыгына журт 

ан-тан. Мен де аса сыр бере коймадым. Кейшнен арнайы 

шакыртып алып, сол жолы менщ намысым ушш сонша 

куйшген азаматтыгына ризалыгымды айтып, бепнен сушп, 

жарасып коштастык 

0 здер1 кермеген атакты енер адамдарын nepinrrere балап, 

олардьщ атына дак тусфмёй, сырттай камкор болып 

журетан осындай азаматтар ел пшнде аз емес-ау. 

Баукен жарыктык, сол жолы MeHi неге сонша еуреге 

салганын акыры айтпай-ак кетп. К,андай ойы болганын ел! 

161

кунге тусшбеймш. Cipe, батыр агамнын м е т 6ip сынап байкайын 

деген калжыцы болар. 

“ К Д Н А Т Ь Щ ЖОК,” Д Е П У Р С А Т Ы Н 

— Баукен кызык адам ед1 гой, — дейд1 Нурага батыр 

агасы туралы жэне 6ip енпмесш бастап. — Bip KyHi туннщ 

6ip уагында уйге телефон шалып тур. 

— Кдлам-кагазынды дайында, мен 6ip елен шыгардым. 

Жазып ал, — деШп гужшдеп. К,апел1мде кайдан таба кояйын. 

Барып алып келуге epiHin “ дайын” дей салдым селден 

кешн. 

— Онда жаз, — деп буйырган Баукен елещ н оки бастады. 

М ен болсам жазып жаткан адамга уксап “ ие, и е” деп 

тьшдап кана отырмьш. Кущктенбесш деп ара-арасьщда кейб!р 

сездерш кайталап сурап коямын. 0 з1мнщ жол ж у р т ебден 

шаршап келген бетам ед1. Шубатылган узак елен. B ip кезде 

6iTTi-ay акыры. 

— Жаздьщ ба? — деп кайталап сурады. 

— Жаздым, — дед!м miMipiKnecTeH. 

— Онда сен маган кайталап окы. К,алай естшетшш керешн. 

Y ннен калдым. Не айтарымды бшмей отырсам Баукец: 

— Дур-рак, — деп акырып калды. — М ен сенщ ештене 

жазбаганынды багана бшгем. Бул олецнщ жартысы гана. 

Бар алып кел кагаз-каламынды, 6epiH жазып аласыц. 

Зерем калмады. OftTeyip, телефонный ар жагында болып 

кудай сактады. Эйтпесе, кандай жаза колданарын юм 

бшсш. Содан жанушырып барьт, дептер-каламымды ала 

сала бес-алты беттак еленд1 кепйрш алып, одан оны кайта 

окып 6epin, сагаттап отырганым бар. 

Б1рде BayKeHHiH MeHi жумысыма 1здеп келш, б1раздан 

сон: 

— Дурак, сен юм ymiH тудын? - деп окыс сурак койганы. 

Тусше алмаган сон, ундемей кутылгам. Ею-уш куннен 

сон кездескен1м1зде элп суракты жэне кайталады. Тагы 

да не айтарымды, калай жауап 6epepiM fli бшмей, тосылып 

кал гам. 

— Дур-рак, — дед1 даусын катайтып. — Сен юм уш1н 

тудьщ? Тырнагынды ессе алатын euxKiM жок, сен юмсщ? 

162

Мен! Академияда бекерден-бекер сабак берд» гой дейсщ 

бе?! Артында езщдей шеюрт жок, значит, канатьщ жок. 

Ойлан! 

Бурылып кете барды. Кейш ойланып карасам батыр 

агам айтса аиткандай екен. Тэрбиелеген шеирттер^м аз болмаса 

да, Ke6i вз бастарын куйттеп кетп. Осы кундер! Баукеннщ 

сол сезш eciMe алсам, баскасы баска, “ менен кейш 

“ Отырар сазын” ез^мдей кылып и м баскара алады?” деген 

ой жанымды жегшей же Щи, — деп жанары жасаурай калган 

Нурага сез сонын камыгынкы унмен аяктады. 

T Y ftlH 

M i не, K ftdipni окырман, Нурагадан кезтде бгз ecm ieen 

эр к,ияы эцгше осы. Жасыратыны жок,, бул эцгшелерд'щ 

дет 1997—1998хсылдары “Жасапаш”, “Егемен Казахстан” 

газеттершде жарык, tcepdi. d c ip e c e , “Жас алаш ” Нурага 

эцгшелерт б\рнеше койтара топтама реттде жариялады. 

Сонда эр HQAiipi сайын Нурага эн,гшелер '1 басылган газеттщ 

eni-yiueyi к,олыма тшсшен филармонияга карай кустай ушар 

едш. Нурагам бар ыцыласымен к,арсы алатын. дуел! “Эй, 

мына эцг'шелер тым квбешп кеткен жок, па, 03i? ” деп кец 

кабинеттi куцг1рлете кулетт. Содан сон, орындык,к,а 

K eydecin кере шалцая отырып, газеттегi эцг1мен1 ок,и бастайтын. 

B ip гажабы, ол Kici вте тез ок,иды. Сэлден кешнак,, 

“Муныц да дурыс ” дейт in маган меШрщ шуагын теге 

карап. “Эцгше кеп, б1рак, оны саган айтып беруге уакыт 

жок,. К,олым боста взш звондармын. Ал, дэсбидэние ендеше” 

дер edi. Ондайда тебе квкке сел гана тимей турады. 

Нурага квцш тускен жанды гана осылайша жакын тартса 

керек. Эйтпесе, баскасы баска, ол Kicinin жудырыгыныц 

“дэмш тапщан ” жорналшыны да бшем1з. Абырой болганда. 

ет жылдан астам уакыт шшде Нураганыц б!зге деген 

эуелгi ыкыласы еш езгерген жок Уш-тврт мэр те сапарлас, 

элденеше рет дастархандас болу бакыты буйырыпты. 

“Айналайын, к у h i m ” деуден жацылмады. “Бул баламньщ 

калкайган кулагы ест иен ецг1мес1н куйып алуга керемет. 

К,аз\р мен не айтсам да тук колдырмай жазады да 

тастайды. Ертец-ак газетке шыгарып Mioepyi мумкш. Байкап-байкап 

свйлешк "деп, мет жиналган журтты ду Kyndipe 

таныстыратын edi. Ецсем/з кэдiмгiдeй квтертп кола тын. 

163

... 1998 жылдын, к,ыркуйек айы соцында Нурага ауруханада 

edi. Сонда “Осы кезге дешн де 6ipmanau вцг 'ше айтылды 

гой. Соны 6ip жинак,тап алып келсецш% кунш. Оз1м шолып 

шыгайын. Эуелг/багытымызды тагы 6ip жвндеп к;ойганымыз 

дурыс” деген соц, осы ктагща енг1зшген dynuenepdi Нурагама 

апарып берген ед'ш. Eici-уш куннен соц “Эз1рге жарап тур, 

бгр&М Kiman болып шыгуы ушт буган ел1 талай уак,ыт, 

талай эцг1ме керек к,ой ” деп, к,олжазбамды вз/'ме к,айтарып 

берген-di. 

Турл '1 себептерге байланысты сол эцгшелер арада тогыз 

жыл вткен сон, гана 6ip кйпаптыц бауырына жиналып, 

к,аз-к,алпында вз ок;ырманына жол тартты. К^йшаннан эр 

ic сэтше к,арай гой. Нургиса Тыендиев эн,г'шелер1нщ ж а- 

рыкка шыгу сэпй осы жыл екен. “Ештен кеш жак,сыны ” 

есте устасак,, бул оцтайы келген цг1 icKe де “Аллага шук1рден 

” взге не айтуга болады...

М АЗМУНЫ 

Сез басы...... ..................................................................3 

I болi м 

Нур куйса деп TinenTi Тшенд1 экем................................17 

Дина берген бата........................................... ...............18 

Бул бул.......................... ............................................... 23 

Мухан айткан сыр.........................................................29 

Абай —улы устаз...........................................................38 

Шашубайды еске ал ганда..............................................39 

0Mipe....................................................................... ....41 

Табигатты суйётш журепмен........................................ 44 

Сол жылдарды сагындым..............................................53 

Анам оны “ Жзбек улым” деуип еда................................ 54 

Дара тулгалар............................................................... 58 

“ К.азакфильмде” еткен жылдар.....................................60 

Жнтгтщ султаны...........................................................62 

Абдолла................................ ................................ .......71 

“ Кезш керда Аккудын жылаганын” .............................. 74 

Бакайшагына дешн энип.............................................. 81 

Ермек 6ipTyap............................................................... 82 

1збасар iHiM —Мынжасар!..............................................83 

Нагыз казак ~ домбыра!............................................... 88 

К,азак куйипге кенде емес.............................................91 

0нердщ тамыры теренде.............................................. 93 

Женс13 ел^ктеу —бейшаралык...... ................................97 

II б е л 1 м 

Уйгыр шалдын жазасы.................................................99 

Бес жаска дейш Атабаев ед?м...................................... 103 

Жарыктык Жамбыл атам!............................................105 

Сэкен, 1лияс, Бёйшбет................................................106 

Жудырыгы гурзщей Тшендиев.................................... 108 

Машинаны аркандаган К.ажекен................................. 111 

“Акындыгым” бар ед1................................................. 113 

“ Нокаут” .................................................................... 114 

Муханнын “ мергендт” .............................................. 115 

165

Ym сериялы “ К,ыз Ж бек” фильм i немесе “ К,устар 

кайтып барады” еш калай туды..................................... 118 

Айналайын, асыл агалар-ай!............................................ 121 

Сэбецнщ кулыгы.............................................................. 124 

К,айран Мукагали.............................................................128 

Тусшжтщ кажеи жок.......................................................130 

Оспанхан................. ............................................ ........... 131 

Жогалып табьшган “ кез” ................................................. 133 

Eperic Айтжан...................................................................134 

“ Шопыр бала” .................................................................. 137 

Сауалына — жауабы.......................................................... 138 

Башпайымен куй тарткан................................... ............ 139 

К,аламында арман жок..................................................... 141 

Серке аганыц ацгалдыгы..................................................141 

“ Менщ де ечбепм сщген” ............................................... 143 

Кдлибектщ калжъщы....................................................... 143 

“ Hici жок” домбьфа......................................................... 145 

Он алты жаста от кешкен.................................................148 

Баукец уиин “шпионмын” ........... ................... ....... ....... 155. 

Жумбак сапар............................................. ..................... 158 

“ К,анатьщ жок” деп урсатын........................................... 162 

Туйш.................................................................................163 

166

Художественно-публицистическое издание 

Жакитайулы Туле ген 

НУРГИСА ТЛЕНДИЕВ 

Эссе 

(На казахском языке) 

Бас директоры Аскар Алтай 

Редакторы А. Социалкызы 

Коркемдеуип редакторы Д.Султанбёкулы 

Тех ни калы к редакторы M.Kflpmoea 

Корректоры М.Сахиева 

Компьютерде беттеген С. Ттегенова

ÑÑÐ¼

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?

ÑÑÐ¼