10.07.2015 Views

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫЦ АЗАМАТТЬЩ 1C ЖУРПЗУ

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫЦ АЗАМАТТЬЩ 1C ЖУРПЗУ

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫЦ АЗАМАТТЬЩ 1C ЖУРПЗУ

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Е. О. EreКАЗАХСТАНРЕСПУБЛИКАСЫНЫЦАЗАМАТТЬЩ <strong>1C</strong> ЖУРПЗУК ¥ К ЫР Ы


Ш л гК 0 С I П Т I КБ I Л I МE. О. ЕгембердиевКАЗАХСТАНРЕСПУБЛИКАСЫНЫЦАЗАМАТТЫК <strong>1C</strong> ЖУРПЗУКУКЫРЫ^ Окулык,Казакстан Республикасы БШ м жэне галыцминистрлшкёсщгж бастауыш жэне орта ё щ ж берууйымдарына усынадыjfbUANTS ^ i«Фолиант» баспавы"i" ’Астана-2006


ББК 67.404Б 23IliKip жазган:ЩЬсЫнов Ж.Х. - зац гылымдарыныц докторы, профессор, Егембердиев Е.О.Казахстан Республикасыныц азаматтыц ic журпзу цуцыгы:Оцульщ. - Астана: Фолиант, 2006. - 388 б.ISBN 9965-35-098^Оцулыц "Казакстан Республикасыныц азаматтыц ic журйзукуцыгы" пэншщ оцу багдарламасы бойынша жасалып, зац маман -дыгы бойынша окитын студенттер ymiH арнайы дайындалынган.Штап азаматтыц ic журйзу цуцыгынын жалпы жене ерекше беящддабойынша дарютер курсы туршде олардыц неизп ережелершбелгьлеп бередьISBN 9965-35-098-1К Ц А П Х А Н А С Ь * I@ BiemeujljnieB Е.О., 2006© «Фолиант» баспасы, 2006


М А З М У Н ЫА Л Г Ы С 0 3 ............................................................................................. ................. i. 7I белам. Ж АЛП Ы ЕРЕЖЕЛЕР11-такырып. Азаматтык ic журпзу кукыгы:онын пэш, ajici. жуйем........................................................... 111. Азаматтык ic журйзу угымы.............................................. 112. Азаматтык ic журйзу сатылары ......................................... 123. Азаматтык ic журпзу кукыгы. Онын; пэш мен жуйей ....... 164. Азаматтык ic журпзу кукыгыныц бастаулары................... 175. Азаматтык ic журйзу кукыгынын,езге кукык салаларымен езара байланысы............................. 196. Азаматтык ic журпзу кукык гылымыньщпэш мен жуйей ...................................................................... 192-такырьш. Азаматтык сот iciH журйзудщ принциптер!........211. Азаматтык сот iciH журйзудщ принциптершщ TyciHiri .... 212. Азаматтык сот iciH журйзудщ принциптершщмэн-магынасы .................................................................. ;.... 243. Азаматтык сот iciH журйзудщ принциптершщ ж уй ей ..... 263-такырып..Азаматтык ic журпзудеп кукыктык катынастар.....691. Азаматтык ic журпзудеп кукыктыккатынасыныц угымы жэне алементтер1.................................. 692. Азаматтык ic журпзудеп кукыктыккатынастарыныц объектив мен мазмуны............................... 703. Азаматтык ic журпзудеп кукыктык катынасыныцсубъекплер1 жене оларды топтастыру.................................... 714-такырып. Азаматтык ic журпзудеп тараптар...................... 731. Азаматтык процестеп тараптар TyciHiri............................. 732. Тараптардыц азаматтык ic журпзу кукыктарымен мшдеттер!........................................................ .............. 753 .1с журпзуге тец катысушылык жэне оныц турлер!............ 754 .1с журпзу кукык мираскорлыгы....................................... 775. Азаматтык процесте тшсп жэне тшсп емес тараптар ....... 785-такырып. Азаматтык ic журпзудеп уншшп тулгалар.........816-такьфып..Азаматтык ic журпзуге прокурордьщ катысуы.........847-такырып. Баска тулгалардыц кукыктарын,когамдык жэне мемлекегпк мудделердо коргау ушшмемлекеттж органдар мен жергишт езш-ез1баскаруоргандарыныц ic журпзуге катысуы..........................................89


8-такырып. Сотта екшдж ету.... ...... i...................................... 921. Сотта екЪдак ету угымы....................................................... 922. Сотта ек!лд1к ету турлер1............................ .......................... 933. Соттагы екшдщ ек1летт1ктер1жэне оларды рес1мдеу.......... 959-такырып. 1с журпзу мерз1мдер!............................................. 981. 1с жург!зу мерз1мдершщ ерекшел!ктер1 мен турлер!......... 982. 1с журпзу мерз1мдерш есептеу,узарту жэне калпына келт1ру тэрт1б1 ....................................... 9910-такырып. Азаматтык ic журпзудесотпен колданатын мэжбурлеу ш аралары..... ..................... - 10211-такырып. Сот шыгындары(турлер?, тараптардыц ара сын да б елу)..................................1041. Сот шыгындарыныц турлерх............................................... 1042. Сот шыгындарын белу TepTi6i .................................... ......... 11212-такырып. Азаматтык штердщ ведомстволыкбагыныстылыгы жене соттылыгы.... .V*................................ 1151. Ведомстволык багыныстылык угымы мен турлер1 ............ 1152. Соттылык угымы мен турлер! .............................................11813-такырып. Азаматтык ic журпзудеп дэлелдеу.................... 1241. Соттык делелдеу жене делелдеу куралдары.......................1242. Делелдеу пэш жэне дэлелдеуге жатпайтын деректер ....... 1333. Дэлелдеудщ жалпы тэрт1б1............ .....................................13514-такырып. Азаматтык ic журпзуде дэлелдемелер.............1401. Дэлелдемелер угымы ..........................................................1402. Дэлелдемелерд1 ж ш теу............................. ....................... 1401|>-такырып. Азаматтык ic журпзудеп талап теориясы........ 1431. Талап угымы, элементтер1 жэне турлер1 ............. ..............1432. Талап кою кукыгы......................................... ...................... 1453. Талап арыз жэне талап кою TopTi6i ..................................... 1474. Талап коюды камтамасыз ету..............................................1495. Кукьщтар мен мудделерд1 коргаудаталап тэс1лдер1мен билгк е т у .......................................... . 151II бел1м. Б1Р1НШ1 САТЫ ДАГЫ СОТТА <strong>1C</strong> Ж У Р П З У1-бел1мшесь Т алап коюмен ic ж урпзу16-такырып. Азаматтык icTi козгау........................................15617-такырып. Азаматтык icTi сотта карауга эз1рлеу................ 1621. Азаматтык icTi сотта карауга эзхрлеу —азаматтыкic журпзудщ сатысы...........................*..................................1624


2. Азаматтык icTi сотта карауга ез1рлеу бойыншаic журпзу эрекеттер! ........... ..... ........ ............... ............... ......1643. Сотхабарлауларыменшакырулары ................................... 16518-такырып. Азаматтык icii сотта к арау........ ............. .......1681. Сотта ic карау сатысынын; мэш жэне к¥РЬ1ЛЫМЫ................1682. Сотта ic карау бел1мдер!...................................................... 1713. IcTi карауды кейшге калдыру ............................................1924. Азаматтык ic бойынша ic журпзуд1токтата туру...............1955 .1с бойынша ic журпзуд1 сот шеппмшкабылдамай аяктауы........................................................ . 1986. Сот отырысыныц хаттамасы........... .................................... 20319-такырып. BipiHmi сатыдагы сот aKTLnepi(угымы мен турлерО...................... .................. ..................... . 20720-такыр ып. Сырттай ic журпзу жэне сырттайшеппм шыгару........................ ............................ ................... 2151. Сырттай ic журпзу Tapri6i мен е р е к ш е л т ........................ 2152. Сырттай шеппм жэне оган шагым жасау TepTi6i ................2182-бел1мшесь Буйрык аркы лы ic ж урпзу21-такырып. Буйрык аркылы ic ж урп зу................................2231. Буйрык аркылы ic журпзу - азаматтьщ сот iciH журпзу Typi .. 2232. Сот буйрыгын шыгару........................................................ 2283>бел1мшесь Ерекше талап коюмен ic ж урпзу22-такырып. Ерекше талап коюмен ic журпзу....... ............... 2311. Ерекше талап коюмен ic журпзу - азаматтыксот iciH журпзу T y p i............................................................... 2312. Ерекше талап коюмен ic журпзуге байланыстыазаматтык icTep ........................................................ ............. 2324-бел1мшесь Ерекше ic ж урпзу23-такырып. Ерекше ic ж урпзу......... ........................ ........... 248III бeлiм. СОТ А К Т Ш Е РШ Ц А Й ТА Ц А Р А У 0НД1Р1С124-такыр.ып. Зац кушше енбеген сот актшершапелляциялык TepTi6iMeH ic журпзу......................................2511. Зац кушше енбеген сот актшершеапелляциялык шагым беру, наразылыккелпру TapTi6i мен Mep3iMi.................................................... 2512. Апелляциялык шагымдар,наразьшыктар бойынша 1стерда карау....................................25325-такырып. Занды кушше енгенсот актшерш кадагалау TdpTi6iMeH ic ж урпзу......................258


1. Сот aKTUiepiH кадагалау тэрт1б1мен кайта карау................. 2582. Кадагалау TepTi6iMeH ic журпзуде сот enijieTTiri ............... 26126-такырып. Зацды купине енген сотактйюрш жацадан аныкталганмэн-жайлар бойынша кайта карау женшде ic ж урпзу.............2631. Жацадан аныкталган мен-жайлар бойыншакайта карау сагысынын. угымы жэне н еп зд ер!...................... 2632. Сот шенпмдерш, уйгарымдарын жэне каулыларынжацадан аныкталган мэн-жайлар бойыншаКайта карау жешнде ic ж урпзу TepTi6i....................................265IV боттл. х а л ь щ а р а л ь щ п р о ц е с с27-такырып. Ш етелдш тулгалар катысатынicTep бойынша ic ж у р п з у ......................................................... 2681. Шетелдш тулгалардыц ic журпзу кукыктары менмшдеттер!...................................................................................2682. Шетелдш тулгаларга катысты ic ж урпзу TepTi6i............... 270V белам. АТКАРУШ Ы ЛЬЩ 0НД1Р1С28-такырып. Аткарушылык ic ж у р п зу..................................2741. Аткарушылык ic ж урпзу угымы, eflicTepi женемшдеттер!...................................................................................2742. Аткарушылык ic ж урпзу субъект1лер!............................... 2753. Аткару кужаттар ...................................................................2804. Аткарушылык ic журпзугц к озгау...................................... 2825. Сот орындаушыларыныц кукыктык мертебем.....................28329-такырып. Аралы к сотта ic карау.......................................286Колдануга усынылатын нормативтш актшер мен едебиеттер.....292Косымша материалдар..............................................................298Тест тапсырмалары .................................................................. 305«Соттарда азаматтык ic журпзу зацнамасыныцкейб!р нормаларын колдануы т ур а лы »....................................352«Азаматтык icTepfli соттыц карауына эз1рлеу туралы ».......... 370« Зацдык мацызы бар факт1лерд1аныктау туралы icTep бойынша сот практикасы туралы * ...... 3806


А л р ы с е зБолм айт ы н 1спьщ басында болма,E im neiim iH даудыц цасында болма.Д а у dim iM i тврешЬден болмайды,А йт уш ы дан болады.Сот би лгп —цазацтардыц мемлекеттш символы болады.¥лттыц санада да сот б и л т халы кка етене жакын турганбилгк саласы болып есептеледь Би, б у гш п тшмен айтцанда,судья — ел цамцоры, халы ц жанашыры api ацылшысыбола бшдьК азак даласындагы сот б и л т н щ мураты — сот процесше катысуш ы лардыд "ж ец уГ', не "ж ещ лу ш д е" емес,eKi ж актьщ "ж ещ лд еп " шыгуында едь О й т к е т , оныцбасты мацсаты — б т м , бтм герп п лй с болатын. "Д ау мураты— б т м " деген аталы сез де сол кезден цалган. Елд1бipлiккe, татулыцца шацырган улы билер1м1здщ дана-лыгы да осында ж аты р1.С1здер оцитъш "Азаматтьщ ic ж урп зу куцыгы" п е т сотбилггше тйселей цатысты. Осы пен бойынша азаматтыц сотiciH ж урпзудщ TepTi6i, сот пен басца да icKe цатысушылардыц езара цуцыцтыц цатынастары жене ic ж урп зуерекеттер1 туралы айтылады.Казацстан Республикасы ны ц азаматтыц ic ж у р п зуцуцыгы ep6ip орта-арнаулы ж ене жогары зац оцу орныныцоцыту багдарламасыныц мшдетта noHi. Оныц ережелерш оцымай сот т е р е л т , азаматтыц icTep бойыншасотта icTi царау TepTi6i, азаматтыц цуцыцтарды цоргаумеханизмш жузеге асыру жолдары мен eflicTepi туралыб1рдеце айту циындау болады.Пвнд1 оцыту мацсаты - субъекталердщ бостандыгымен зацды мудделерш, азаматтыц цуцыцтарды цоргаудыцсоттыц нысаныныц мумкш дш терш , сотта азамат-1 Эбд1райымов Б .Ж ., Н ар ж баев М .С . ж ене т.б. Азам аттьщ кукьщ -тарды сот аркы лы цоргау. — А лм аты : Б орки, 1998. — 3 б.7


тык icTepfli царау ерекшелжтерш керсету, зацды тулгалармен азаматтардыц цуцыцтарын к е т л ету, зацдылыцтыкамтамасыз ету мацсатында студенттергецуцыцтыц нормаларды дурыс тус1нуд1жене цолданудыуйрету.Осы пеннщ ер тацырыбын жацсы б1лген студент алганбДдашн теж1рибеде колдана б1лу1 керек, мысалы: зацконсультанциясын беру; сотта азаматтык icTep бойыншаею лдщ ету; ер турл! ic ж урпзу цужаттарын жасай 6uiy;азаматтык icTep бойынша сот акталершщ зацдылыгынакадагалау ж урпзу; азаматтык icTepfli жеке карап шешу;азаматтык ic ж урпзу кукыгы гылым саласында зерттеулерж урпзу; колданыстагы зацдарды жеталд1ру бойыншаездёрдац усыныстарын жасау.Казацстан Ресяубликасыныц азаматтык ic ж урпзукукыгын толык б1лген студент болашакта кэаби зацгерболып шыгатынына сеш м д iM i н.К ы с ц а р т ы л ган сезд ерК Р - Казакстан Республикасы;К Р Конституциясы - Казакстан Республикасы Конституциясы,1995 жылгы 30 тамызда республикалык референдумдакабылданган (07.10.1998 ж. К Р Зацыменезгер1стер мен толыцтырулар енпзклген);К Р сот жуйес! мен судьялардыц мзртебей туралы конституциялыкзац - "Казакстан Республикасыныц сотж уй еа мен судьялар MepTe6eci туралы” Казакстан Республикасыконституциялык зацы, 2000 жылы 25 желтоцсандакабылданган;Халы каралы к шарттар - Казакстан РеспубликасыПарламента беюткен халыкаралык шарттар;К Р А К (Ж алпы бeлiмi) - Казакстан РеспубликасыАзаматтык кодека (Ж алпы бел1м1), Казакстан РеспубликасыныцЖогаргы Keneci 1994 жылгы 27 желтоксан-да кабылдаган (К Р Зандарымен eerepicTep мен тольщ-тырулар енйзшген);К Р А К (Ерекше белам!) - Казакстан РеспубликасыАзаматтык кодека (Ерекше белЁщ)* Казакстан РеспубликасыныцПарламента 1999 жылгы 1 пплдеде цабыл-8


данган (К Р Зацдарымен езгер!стер мен толыктыруларенпзигген);Ц Р А 1 Ж К - Казахстан Республикасы Азаматтьщ icж у р п зу кодекса., 1999 жылгы 13 пплдеде кабылданган(К Р Зацдарымен езгергстер мен толыктырулар енйзш -ген);К Р Э К Б К - Казакстан Республикасы Ою миплш к¥'кык бузушылык туралы кодекс!, 2001 жылгы 30 кацтардакабылданган (К Р Зандарымен езгер!стер мен толыктыруларенпзшген);К Р К1Ж К —Казакстан Республикасы Кылмыстьщ icж урп зу кодека, 1997 жылгы 13 желтоксанда кабылданган(К Р Зацдарымен езгер1стер мен толыктырулар енн-31Лген);К Р Сальщ кодекс! — "Сальщтар мен баска да мшдеттабюджетке телемдер! туралы" Казакстан Республикасыныцкодекс!, 2001 жылгы 12 маусымда кабылданган(2002 жылы 1 кацтарда зацды куш ше енген) (К Р ЗацдарыменoerepicTep мен толыктырулар енйзшген);К Р мемлекеттпс кызмет туралы зацы - "Мемлекеттшкызмет туралы " Казакстан Республикасыны ц зацы,1999 жылгы 23 пплдеде кабылданган (К Р Зандарыменезгер!стер мен толыктырулар енйзшген);Аралы к соттар туралы зац —' Аралы к соттар туралы"Казакстан Республикасыныц зацы, 2004 жылгы 28 ж елтоксандакабылданган;Х алы каралы к коммерциялык терелш туралы зац —"Халы каралы к коммерциялык терелш туралы" КазакстанРеспубликасыныц зацы, 2004 жылгы 28 желтоксандакабылданган;К Р нотариат туралы зацы - "Нотариат туралы" КазакстанРеспубликасыныц зацы, 1997 жылгы 14 пплдедекабылданган (К Р Зандарымен взгерштер мен толыктыруларенйзшген);К Р прокуратурасы туралы зацы —"Казакстан РеспубликасыныцПрокуратурасы туралы" Казакстан Республикасыныцзацы, 1995 жылгы 21 желтоксанда кабылданган(К Р Зандарымен езгерштер мен толыктыруларенйзш ген);9


ШЫЛЫК ic ж урпзу жене сот о Уралы зацы ~ "Аткарутык мвртебес! тупалы" к рьшдаушь1лардын кукык-НЫ 1998 ж Казакстан Республикасыныц за-®J ’ „ ЖЫЛГЫ 3 0 «аусьмда Кабылданган У Завда- взгер1стер мен толыктырулар енпзшген);Ь,Р ецбек туралы зацы - "Казакстан Республикасындаецбек туралы К^азакстан Республикасыныц зацы, 1999ж ы лгы 10 желтоксанда кабылданган (КР Зацдарыменезгер1стер мен толыктырулар енпзътген);Ц Р н е к е ж э н е от басы туралы зацы - "Неке жэне отба-с ы т у р а л ы " К" а з а д стан Республикасы ны ц зацы, 1998ж ы л г ы 17 ж е л т о к с а н д а кабы лданган (К Р Зандарымен0 з г е р 1с т е р м ен т о лы к т ы р у л ар енпзш ген),К Р т а л д е р т у р а л ы зац ы - Казакстан Республикасындагы т1лдер туралы ” Казакстан Республнкасынын зады,1997 ж ы лгы 11 “ “ ^ ^ ^ " С н р и с т а в ы т у р а л ы -К Р сот приставы туралы зада ^ ылт7ш1лдедеКазакстан Респ^ликасы ны цзан, Цкабы лдангая (К Р Завдарымен езгерлар енпзш ген); ы Щ - “ддвокагты к^ддвокатты к кызм ан республикосынын заны,Я ! ^ р НЖ С 'К а зИа к с т а н ш Н ^ Н»с - м ы с а л ы ;- тары баскаларыю


VIБ 0 Л 1 М . Ж А Л П Ы Е Р Е Ж Е Л Е Р 11-тацырып. Азам аттьщ ic ж у р й зу цуцыгы:оны цпэш , eflici, ж у й е о1. Азаматтьщ ic ж урпзу угымы.2. Азаматтык; ic ж урпзу (процесс) сатылары.3. Азаматтьщ ic журпзу куцыгы. Оныц пвш мен жуйей.4. Азаматтыц ic ж урйзу цуцыгыныц бастаулары.5. Азаматтыц ic ж урйзу цуцыгыныц езге цуцыц салаларыменезара байланысы.6. Азаматтыц ic журйзу цуцыгы гылымыныц пвш менжуйей.1-сурац. Азаматтыц ic журйзу угымыАзаматтыц ic журйзу бул сот жене басца субъектшерарасындагы азаматтыц ic царау мен шешу кезшдей цурылатыназаматтыц ic журйзу цуцыгыныц нормаларыменреттелген азаматтыц ic журйзу цуцыцтыц цатынастаржене процессуалдыц врекеттер жиынтыгы. 1с журйзудщбасты мацсаты — бузылган цуцыцты цалпынакелйру немесе зацмен цоргалатын муддеш цоргау болыптабылады. Азаматтыц ic журйзу (процесс) соттыц, тараптардыц(талап цоюшы мен жауапкер), басца да процескецатысушылардыц (прокурор, екищер, сот хатшысыжане т.б.) процессуалдыц врекеттерш, олардыц icж урйзу цуцыцтары мен мшдеттерш жинацтайды. Сотца,басца да цатысушыларга процеске цатысу мацсатынажету ушш зацмен белйленген ic ж урйзу цуцыцтары берийп,соган сейкес ic ж урйзу мшдеттер1 жуктелед!. 1сж урйзу цуцыцтар мен ic журйзу мшдеттер процей барысындажузеге асырылады.Азаматтыц ic журйзудщ нысанына тан белгшер:а) сот icTepiH царау жене шешу TepTi6i алдын ала азаматтыцic журйзу цуцыцтыц нормаларымен белйленген;б) icTin аяцталуына муддел1тулгалардыц сот мвж1гасшдеic царауына цатысуга цуцыгы бар жене вз цуцыцтарымен мудделерш цоргай алады;11


в) сот шёщийй ic бойынша сот отырысында делелдемелераркылы аныкталган деректерге суйену! кажет женеол зацга сейкес болуы керек.К Р AD K K -ci соттыц карауына жататын барлык азаматтыкicTepfli терт турге бшгедо:1) буйрык бойынша ic ж урп зу icTepi;2) талап коюмен ic ж урп зу icTepi;3) ерекше талап коюмен ic ж урп зу icTepi;4) ерекше ic ж у р п зу icTepi.Азаматтык, процестщ сатылары мынадай мацсаттаргажетуге багыт т алган процессуалдык; эрекеттердщж иы нт ы гы : талап арызды ( арызды, ш агымды) кабылдау,сот царауына icmepdi эзгрлеу, сотта ic царау,сот актЫерт шыгару жэне т.б.2-сурак. Азаматтык ic ж урпзу (процесс) сатыларыАзаматтык ic ж урп зу сатыларын былай белш карас-тыруга болады:1 — 1с козгау сатысы.Сот азаматтык icTepfli мынандай жагдайларда карайды:1) езш щ кукыгын немесе зацды муддесш коргаудыталап еткен адамныц арызы бойынша;2) зацда белпленген реттерде баска адамдардыц к укыктары мен мудделерш коргауды талап етш, соттан e3i-не алатын мемлекеттш баскару органдарыныц, мекеме-лердщ, касшорындардыц, когамдык уйымдардыц немесежеке азаматтардыц арызы бойынша.Азаматтык ic Талап арыз, арыз не шагым беру аркылысудья сотта азаматтык ic козгайды жене ол бойынша T H ic ­T i уйгарым шыгарады.2 — IcTi сотта карауга ез1рлеу сатысы.Азаматтык icTepfli Караганда арызды кабылдаганнанкешн судья icTi сотка карауга ез1рлш журпзед1, оныцмаксаты - icTi уактылы жене дурыс шешуд1камтамасызету. IcTi сотта карауга ез1рлеу туралы судьяныц жеке ез1мынандай ерекеттёрдх жасайды:


1) талап коюшыдан талаптардыц мэн-жайы женшдесурастырады. Онда ж ауапкер жагынан болуы мумкшкарсылыктарды аныктайды, кажет болса, косымша дэ-лелдемелер тапсыруды усынады, талап коюшыга оныцic ж урп зу кукыктары мен мшдеттерш тусшд1ред1;2) кажет болган реттерде, жауапкерд1шакырып, оданicTin мен-жайы ж еш нде сурастырады, оньщ талапкакандай карсылыктары бар екешн жене бул карсылык-тарын кандай делелдермен куаттай алатындыгын аныктайды,ерекш е курдел1 icTep жен1нде ж ауапкерге icбойынша жазбаша тусшйстер 6epyfli усынады, оган оныцicne катысу кукыктары мен мшдеттерш тусшдоредо;3 ) yniiH m i тулгаларды жене езге катысушыларды icKeкатыстыру туралы меселеш шешедх;4) icKe прокурордын катысуы туралы мэселеш ше-шед1. Белгшенген тэртш бойынша хабар-ошарсыз кеткен,акылыныц ауысуы немесе есш щ кемдт. салдары-нан ерекет к абш ет тш т жок деп танылган адамдардыц,неке бузу туралы icTepi бойынша жауапкерд1ц мулштшкукыктарын коргау уш ш , сондай-ак балаларыньщ мудделершкамтамасыз ету уш ш корганшы жене камкоршыоргандарын процеске катыстыру меселесш шешед1.Судья койылган талаптарды аныктайды, тараптаргажэне уш ш пп тулгаларга каж етп дэлелдемелер жинаугажэрдемдеседь Егер каралатын ic бойынша кажет болсапроцеске муддел1тулгалар, сарапшыларды, аудармашы-ны, куеларды жене т.б. катыстыру мэселесш шешедьСудья ic ж еткш ш п эз1рленген деп тапса, оны сот мэжшЬсшде карауга тагайындау туралы уйгарым шыгарады.3 — Сотта ic карау сатысы.Б ул сатыда сот (жеке дара) сот отырысында ic мате-риалдарын карайды, icTi мэш бойынша шешед1 немесеic бойынша енд-ipicTi кыскартады. Ж алпы ереже бойыншашеппм кабылдаумен аякталады.4 — Зац куппне енбеген сот шеш1мдер1 мен уйгарым-дарына апелляциялы к шагым беру жэне наразылыкк елп р у аркылы кайта карау сатысы (апелляциялы кенд1р1с).


Бул сатыда соттын, шыгарган шенплпмен не уйгары-мымен тараптар, упйнш! тулгалар кел1спесе, олар осыicTi караган соттан келей жогары турган сотка шеппмшыгарган куннен бастап 15 кун мерШм ш ш д е апелляциялыкшагым бере алады, ал прокурор езш щ наразы-лыгын келт!ре алады. Сондай-ак, олардыц кёлей соткаосы icne байланысты косымша делелдемелерш усынугакукыктары бар. Осы саты бойынша icri караган сот (алка,3 судьядан кем болмау керек) соттык каулы шыгарады.5 — Сот актшерш орындау сатысы.Бул сатыда соттыц зац кушше енген aKTici (rnemiMi,уйгарымы, каулысы) борышкердщ ез ергамен немесе соторындаушыныц м еж бурлеу шарасын колдануыменорындалады (жалпы мёрзЦи 2 ай).6 — Зац кушше енген сот актшерш кадагалау Tepri6iбойынша кайта карау сатысы (кадагалау eHAipici).Сот шеш1мшщ д а л е л й з д т немесе материалдык немесеic ж урйзудщ кукык нормаларыныц елёулх турдебузылуы сол шещщд! бакылау ретшде бузуга нёйа болады.Сот icri кадагалау Tepri6iMeH караудыц нетиже-Сшдё кецесу белмесшде мынандай шепймдердщ 6ipiHкабылдайды:1) BipiHmi, апелляциялык, кадагалау сатысындагыnieruiMfli 63repicci3, ал шагымды, наразылыкты канагаттандырмайтастайды;2) B ip iH m i, апелляциялык еатыдагы сот шеппмшщтолык немесе б е л т н д е й KymiH жояды жене icTi 6ipiHmi,апелляциялык еатыдагы сотта жацадан карауга ж 1береда;3) BipiHmi, апелляциялык еатыдагы сот ш ешййнщтолык немесе б е л т н д е й KymiH жояды жэне талап-ары-зын карамай тастайды немесе ic бойынша ic журйзудокыскартады;4) 1с бойынша шыгарылган шеппмдердщ 6ipeyiH куш1ндекалдырады;5) B ip iH m i, апелляциялык, кадагалау сатысындагысоттыц шеппмш eerepTefli немесе оныц кушан жояды,14


материалдык; кукы к нормаларын колдануда ж ене тусш -д1руде кате ж1бершген болса, icTi жацадан карауга ж1бермей,ж аца шеппм шыгарады.IcTi кадагалау тэрнб^мен карау кезшде сот icTe барматериалдар бойынша шагым, наразылык дэлелд1ш егш ­де 6ipm m i, апелляциялы к сатыдагы соттар шыгарган сотактш ерш щ зацдылыгы мен н е п з д ш г ш тексередь Соткурамы уш судьядан кем болмауы тшс. IcTi караганнанкеш н сот каулы шыгарады.7 — Зац куш ш е енген сот актш ерш ж ацадан аны к­талган м эн-ж айлар бойынша кайта карау сатысы.Kefi6ip галымдардыц niKipi бойынша бул ерекше сатыдеп аталады.Шеппмдерд1 жацадан аныкталган м эн-ж айлар бойынша кайта карауга мыналар н еп з болады:1) ic уппн елеул1 мацызы бар, арыз 6epym ire белгипболуы мумк1н емес м эн-ж айлар;2) занды куш ш е енген сот yniMi бойынша аны кталган,зацсыз немесе д элелй з шеш1м шыгаруга непз болганкуэнщ бше тура берген ж алган жауабы, сарапшылардыцбше тура жасаган ж алган корытындысы, аудармашыныцбш е тура Tepic ж асаган аудармасы, куж аттардыцнемесе айгактык заттардыц жалгандыгы;3) зацды куш ш е енген сот yKiMi бойынша аныкталган,тараптардыц, icKe катысушы баска адамдардыц немесеолардыц екш дерш щ кылмыстык эрекеттер! не болмасасудьялардыц осы icTi караган кезде жасаган кы л­мыстык эрекеттер1;4) сот шешзлмш ш ы гаруга н ей з болган баска органкаулысыныц бузылуы.IIIeniiMfli, уйгарымды немесе каулыны жацадан аныкталганмэн-жайлар бойынша кайта карау туралы осы шеnriMfli,уйгарымды немесе каулыны шыгарган сотка арызбередь Олар: icne катыскан адамдар немесе прокурор.М ундай арызды icne катысушы адамдар кайта караууш ш нейз болатын м эн-ж айлар аныкталган куннен бас-


тап уш ай 1ппнде бере алады. Бул саты бойынша цайтацарау непздер1 |§Р А1Ж К-нщ 404-бабында керсетшген.З-сурац. Азаматтыц ic ж урйзу цуцыгы.Оньщ п е т мен ж уйейАзаматтыц ic журйзу цуцыгы - азаматтыц icTepfli царап,uieniiM шыгарып жене оны орындау TepTi6iH реттейтшнормалар жиынтыгынан туратын улттыц цуцыцтыцбар саласы. Ол сот органдарыныц сот iciH журйзудейцызмейн, судьялардыц цызметш, ic журйзуге барлыцбасца да цатысушылардыц цызметше байланысты туатынцатынастарды реттейдь Азаматтыц icTep жург1зуTepTi6iMeH улттыц цуцыцтыц кейб1р басца да салаларынан(ецбекйк жене т.б.) туып отыратын даулар царалып,шепплед1. Азаматтыц ic ж урйзу цуцыгыныц нормаларынбулжытпай сацтап отыру бул астердо царап шешетшсот органдарына ep6ip icTiH, ацицатына жетуге кешлдак6epefli, демек муныц ез1сайып келгенде, жеке адамныццуцыгын, цогамныц муддесш, мемлекетйц и й л1й н пермендаде жан-жацты цоргауга мумкшдок береда.Сот терелейн жузеге асыруда цогамдыц цатынастардыреттеййн азаматтыц ic ж урйзу цуцыгы цуцыц жуйесшдедербес цуцыц саласы болып саналады. Азаматтыцic ж урйзу цуцыгыныц п е т азаматтыц ic ж урйзу болыптабылады. Азаматтыц ic ж урйзу цуцыгы мен азаматтыцic ж урйзудщ пендерш 6ip-6ipiHeH ажырата бшу керек.16


Олардыцугымдарын айта кету керек. Азаматтык ic журпзукукык жуйес1 е й (Жалпы жене Ерекше) бел1мнентуратынын ескерген жен. Жалпы бвлiмiнe: жалпы ережелер,азаматтык сот iciH журйзудщ мщцеттер1 мен прин-циптерш, ведомстволык багыныстылык жене соттылыктуралы жалпы ережелердЦ icne катысушы тулгалар туралыжалпы ережелердД, сот хабарлаулары мен шакыруларытуралы жалпы ережелерд1, ic журпзу мерзДмдершщжалпы epeжeлepiн жене т.б. жаткызуга болады.Ерекше белДмше: 6ipinmi еатыдагы сотта ic журйзуд^буйрьщ аркылы ic журйзуда, талап кою бойынша ic журйзуда,ерекше талап коюмен ic журйзуда, ерекше ic журйзуда,сот каулыларын кайта карау бойынша ic журйзуд^жойылган сот iciH немесе аткару iciH журйзуда калпынакелйруда, халыкаралык процесс жене т.б. жаткызугаболады.Азаматтык сотта ic карау саласында кукыктык реттеуeflicTepi: императивтш жене диспозитивтш болып белЬнедьПроцессуалдьщ щцыцтпыц кетлдЫтер. Азаматтык,процессуалдык нормалардыц жцйеленуг: pemmeyiui,дефинитивтт, жалпы, арнайы, ерекше, императивтш,диспозитивтш, цццыц беруши мтдеттеушг, рццеатетпеу нормалары. Азаматтыц ic жцрг1зу цццъщтыцнормалардыц щрылымы: гипотезалар ( 6ip жакты, eKiжакты, белгшенген, белгшенбеген жэне т.б.), диспозициялар( жай, сипаттамалы, &лтемел1, бланкеттт),санкциялардыц тцрлери4-сурак- Азаматтык ic журпзу кукыгыныцбастауларыАзаматтык ic журйзу кукыгыныц бастаулары деге-HiMi3 —азаматтык ic журйзу ерекеттер тэрйбш реттейтшжалпы жене дерекй ережелер, нормативтш-кукыктык


катынастардан туатын icTepfli жене ерекше сипаттагыicTepfli карау тэрйбш белйлейдь Бул завдардыд курамынаКР ADKK-ci жэне баска завдар шредь Ец алдымензац Kymi жогары КР Конституциясы туралы айту керекжэне оныц оннан аса баптары азаматтык ic журпзу ерекеттергежататынын ескеру кажет. Мэселен, КР Конституциясыныц14-бабыныц 1 бел1йнДе былай жазылган:"Зац мен сот алдында журттыц 6epi тец". Содан кешназаматтык ic журпзу кукыгына келей нормативйк акйлердщкандай байланысы бар екешн айту кажет: КРсот жуйей мен судьялар мэртебей туралы конституция-лык зацы, Халыкаралык шарттар. Мына азаматтык icжурпзу кукыгыныц нормалары бар зацдарын (К Р прокуратурамтуралы, К Р ЩЭКК, КР ецбек туралы, К Р Аткарушылыкic журйзу туралы жене т.б.) окып танысу керек.Оган коса соттык прецеденттер жэне эдет-гурыптардыда жаткызамыз.Азаматтык ic журйзу кукыгыныц нейзй бастауы —КР А1ЖК-Й болып танылады.Азаматтык ic журйзу зацыныц мерз1мдей жэне кещс-TiKTe колданылуы. Зац белйл16ip мерзшде KymiHe енед1жэне оныц Kymi 6ip мерз1мде токтатылуы немесе жойылуыMyMKiH. Жалпы ережеге сэйкес КР'Ныц зацдарыбаспасэзде жарияланганнан кешн, егер олардыц ездершдекупине ену MepeiMi керсейлмесе, 10 куннен кешнресми турде купине енеда. А л занда кврсейлсе, ол кабылданганMepeiMiHeH бастап KymiHe енёд!. Мысалы, КРА1Ж К-Й 1999 жылгы 13 пплдеде кабылданды, ал булкодекс зац KymiHe 1999 жылгы 1 пплдеде ендь Азаматтыксот iciH ж урйзу ic ж урйзу эрекейн орындау, icжурйзу iHeiniMiH кабылдау кезше карай KymiHe енгеназаматтык ic журйзу зацдарына сэйкес жузеге асырылады.Жаца мшдеттер жуктеййн, процеске катысушылардабар кукыктардыц кушш жоятын немесе олардыкем1тет1н, олардыц пайдаланылуын косымша шарттарменшектейтш азаматтык ic журйзу зацыныц Kepiкупи болмайды (К Р А 1ЖКИ 4-бабыныц 2-б э л т ).Азаматтык ic журйзу зацы мемлекеттщ бук!л аумагындаколданылады. Жалпы ереже бойынша жацадан18


шыгарылган зацныц Kepi кунп болмайды, егер ол туралыарнайы зацда козделмесе. Сот цажетта турде процессуалдыкэрекеттер жасау кезшде зац купи бар процессуалдыкнормативтш aKTim цолданады.5-сурац. Азаматтыц ic ж урпзу цуцыгыныц езгецуцыц салаларымен ара байланысыАзаматтыц ic ж урпзу цуцыгын зерттеу уппн мемлекетжене цуцыц теориясы мен тарихыныц м е т , н еп зпцолданатын угымдар мен категорияларын еске алу керек.Азаматтыц ic ж урпзу цуцыц езге салалыц цуцыцтыц пен -дер жуйесшде ерекше орын алады. Цуцыцтыц институттармен нормалар ара байланысы, уцсас цуцыцтыц реттеусалалары бар. Косымша пендермен ара байланысы.Мемлекетпкжэнекукык теориясыХалыкаралык кукыкАзаматтык кукыкМемлекет жэне кукыктарихыЕнбек кукыгыКонституциялык КУКЫККР кукык коргауоргандарыАзаматтык icжурпзукукыгыОтбасы кукыгыКаржы кукыгыПрокурорлык кадагалауСалык кукыгыАдвокатураI_________Соттык сараптамаКылмыстык ic журпзукукыгы6-сурац. Азаматтыц ic ж урпзу цуцыгы гылымыныцпэш мен жуйес1Азаматтыц ic ж урпзу цуцыгы гылымы - азаматтыцic ж у р п зу мен азаматтыц ic ж урп зу цуцыгыныц мацыздыпроблемалары бойынша гылыми б1л 1мдердщжиынтыгы болып табылады.


Азаматтык ic журйзу кукыгы гылымыныц пэш:— тэж1рибеде онын, колданылуымен тыгыз байланыстагыазаматтык ic журйзу кукыгыныц e3i;—азаматтык ic журпзу кукыгыныц бастаулары;- азаматтык ic журпзу кукыгыныц тарихы;- шетел мемлекетшдей азаматтык ic журпзу кукыгы.Азаматтык ic журпзу кукыгы гылымыныц жуйесьАзаматтык ic ж урпзу кукыктык гылыми теориялыкжене тэж1рибелж меш бар 6ipKaTap жалпы меселелерд1карастырады; кукык пеш, принциптерд1(кагидаларды)окыту туралы, ic журйзу кукыктыц катынастары меноныц субъекйлерш, талап теориясы туралы, дэлелдеутуралы жене т.б. 1 жалпы 6eAiMi. Азаматтык ic ж урпзудщер сатысына байланысты мацызды проблемалардызерттеу, олардыц ерекшелжтерш, мэшн карастыру -ерекше бршЩ ¥ылым азаматтык ic журйзу кукыгыныцб1ртутас жэне оныц жеке институттарыныц тарихидамуын зерттейдь


2-тацырып. Азам аттьщ сот iciH ж урп зуд щnpiraum rrepi (цагидалары )1. Азаматтыц сот ic iH журпзу принциптершщT y c iH iri.2. Азаматтыц сот iciH ж урпзу принциптершщмэн-магынасы.3. Азаматтыц сот iciH журпзу принциптершщ жуйесь1-сурац. Азаматтыц сот iciH журпзу принциптершщTycimriШ здщ ел!м1зде жогары зац купи бар жэне букхлаумацта тшелей цолданылатын Конституция эр адамныц,уйымныц бузылган немесе даулы цуцыцтарын,бостандыцтарын жане зацмен цоргалатын мудделершсот арцылы цоргау м ум кш дтн бештедь Осындай цорганудыцн еп зп нысаны - азаматтыц сот iciH ж урпзу тэр-Ti6iMeH icTepfli царап шешу болып табылады.Азаматтыц icTepfli сотта царап шешуге кептеген цуцыцсубъект!лер1 цатысады. Олардыц барлыгы сот ic iHж урпзуде оныц принциптерш сацтап устануга T H ic .Азаматтыц сот iciH ж урпзудщ принциптер1 сотта тараптарарасындагы цуцыцтыц дауды демократиялыц жолымендурыс жэне жылдам шешуге улкен улес цосады.Азаматтыц сот iciH журпзудщ принциптершщ тусЬrnriH беру уппн ец алдымен оны жалпы цуцыц принциптер1ненбастаган дурыс. Принцип латын сазшде (p r in -cipium - непз, бастапцы) деген еш непзп магынаны б1лдЬреда: объективтш (цандай болмасын гылымныц, теорияныцн е п зи ережелер1) жэне субъективтш (болмысцацатынасын белплейтш адамныц innd цасиета —сендгру).0 p6ip цуцыц саласыныц ерекш елт оныц принциптершдеез KopimciH табады. Цуцыц теориясында принциптерд1цуцыцта керсетшген нормативт! бастаулар,бастапцы идеялар, непздер деп царастырган. Атацтыресейл1к зацгер-галым С.С. Алексеевтщ nikipiHrne"принциптер —бул цуцыцтыц мазмунын терецшен ашады.Принциптерде жалпы цуцыцтыц, сондай-ац, оныц21


накты салаларындагы сипаттаушы белплер кристал -данады. Кукык принциптер1 накты кукыктык нормалардаанык квршедо. Олар кукьщта кещнен таралгандай,оныц барлык не кебшесе кукыктык нормаларына енйзш ген "1.Кукык принциптер1- бул зацнамалармен бек т лгенжене экономикалык катынастар дамуымен сипатталатынбастапкы идеялар, непзга бастаулар.Кукык принциптер1 когамдагы кукыктык реттеуд1жене кукык жуйесш курайтын объективй нейзделгенбастапкы идеялар. Оларды зерттеу аркылы кукыктыцелеуметтш-экономикалык, саяси жене енегел1табигатыныцанык сипаттамасын б!ле аламыз, сондай-ак жекекукык салалардыц, институттардыц жене нормалардыцмазмуны мен менш аша б1ледьTnicTi кукык саласына жататын нормалардыц Ke6iciсол саланыц принциптершщ дамуымен жене веер етуЬмен калыптасады. Салалык принциптерд1бшген, кэс1бизацгер накты кукык саласыныц нормаларында туешетшболады.Сондай-ак, оныц азаматтык сот iciH ж урйзудщ принциптер1жайлыбшген, жалпы соттагы азаматтык icTepfliкарал жене шешу терпбш белйлейтш кукыктык ic журпзунормаларыныц курамы жешнде хабары болады. А заматтыксот iciH ж урйзудщ принциптер1 кукыктык нормалардабeкiтiлiп, накты кукык туралы дауды сот отырысындаnieniyfli, сот пен icKe катысушылардын ic ж урйзу кукыктарын жене ic ж урпзу мшдеттерш, катынастарынбелйдейдь Кезшде белгип процессуалист-галымН .А . Чечина былай деп айткан: "Азаматтык ic ж урпзукукыгыныц принциптер1осы кукыктык саланыц, субъектшеркызметгершщ сипаты мен мазмунын айкындайды"2.1Алексеев С.С. Проблемы теории права. -Т .1 . - Свердловск, 1972.- С. 102-ХОЗ.2Чечина Н .А . Принципы гражданского процессуального права //Ак туальны е проблемы теории и практики граж данского процесса.- Л ., 1979. - C.53.22


Сонымен катар, азаматтык ic ж у р й зу зацнамасынаезгернугер мен толыктырулар енйзу, оны жетшд1ру шараларыэркашан оныц принцинтерш ескере жасалады.Азаматтык сот iciH журйзудщ принциптершщ мацыздылыгынсоттыц кукык колдану тэж1рибесшен байкаугаболады. Сотта азаматтык icTepfli карайтын жене шешетштерагалык етупй судьялар азаматтык сот iciH журйзудщпринцинтерш басшыльщка алып колданады. Оларды колдануаркылы азаматтык icTep бойынша сот терелМ дурысжене уактылы аткарылады. Егер сот колданыстагы зацнормаларында белгип катынасты реттеу карастырылмаганболса, онда мундай жагдайда уксас катынастарды рет-тейтш кукык нормаларын колданады, ал мундай нормаларболмаган жагдайда оны реттеуге принциптерда колданады.Осылай, азаматтык сот iciH журйзудщ жеке езше тиеcb ii принцинтерш белгшеуге болады. Принциптер эркашанкукыктыц дамуына байланысты 93repin, ал оныцмазмуны унем! толыга, жацарабередь Сол аркылы дамыпжаткан когамдык катынастарды реттеуге ат салысады.Азаматтык сот iciH журйзудщ принцинтерш гылымизерттеулермен айналыскан галымдар аз емес. Олардыцкатарына ецбектер1мен кэппшпкке белгип галымдарМ.Г. Ав дюков, З.Х. Баймолдина, А.Т. Боннер, Р.Е. Гукасян,М.А. Гурвич, П.Ф. Елисейкин, С.З. Зиманов, В.М. Семенов,А.К. Сулейменов жэне т.б. жаткызуга болады.Кептеген авторлардыц ой-niKipi бойынша кукык принциптер1-бул белгШ жинацтау жумыстарыныц нэтижеci,галымдардыц творчестволык сана тужырымдамасы,олардыц калыптаскан когамдык ом1рдей болмыстаргакэзкарастары болып табылатын нейзй ережелер, бастапкыидеялар.К у к ы к гылымында идея угымы жалпы кукыктык,салалык жэне салааралык принциптермен тыгыз байланыста.Сондыцтан азаматтык сот iciH журйзудщ принциптершазаматтык icT ep бойынша сот тер елтн жузегеасыру туралы бастапкы идеялар деп тусщем1з.Осылай азаматтык сот iciH журйзуд1ц принциптер1Дёгевом1з - азаматтык ic журйзудщ демократиялык жэне23


кайырымдылык мэнгн ашатын, оны курайтын продессуалдьщнормалар,сатыдар жэне институттарды аныцтайтын,сондай-ак. азаматтык icxep бойынша сот торелтн жузегеасыруда мемлекет койган максат пен мшдеттердо орындаугаазаматтык ic журпзу кызметш багыттайтын, азаматтык icжурпзу кукыгымен бектлген бастахщы идеялар.2-сурак. Азаматтык сот iciH журНзу принциптершщмэн-магынасыКукы к принциптерш щ мэнзрс дурыс TyciHy ymiHолардыц тек мазмунын гана емес, сондай-ак, курылы-мын да бшу кажет. Бул курылым уш компоненттен тура-ды: 1-кукыктык сана жешцде накты тусшштен, соныменкатар, кукыктык гылымда судьялардыд жене баскада зацгерлердщ кукыктык санасынан; 2-тш сй ереже-лердо колданыстагы заднамада бекггу; 3-кукыц принциптершщнакты когамдык катынастарда жузеге асы-рылуы (б1эд1ц жагдайда, азаматтык icTepfli карап жэнешешу барысында сот кызмейнде).К Р А1ЖК-де сот пен icKe катысушылар арасындагыкаты насты реттеуге, сондай-ак накты азаматтык icTi шешугебагытталган азаматтык сот iciH ж урпзудщ прин-циптер1 кукыктык нормаларда б ек т лген . Олар азаматтьщic ж урпзу кукыгынын, жеке зерттеу кукыктык институтыболып танылады.Азаматтык ic журпзудщ кукык саласында кукыктыкнормалар кабылдау жене колдану кызметшде азаматтыксот iciH ж урпзу принциптершщ меш зор екенш байкау-га болады. Азаматтык сот iciH ж урпзу мшдеттерш орын-даудын, бастапкы шарты ретшде азаматтыц сот iciH журпзупринциптерш сактау жене оларга сейкес ic ж урпзуерекеттерш сот жене баска да icKe катысушыларыменжасау болып танылады.Азаматтык сот iciH ж урпзу принциптершщ мэн-ма-гынасы туралы дурыс KepiHic алу азаматтык ic ж урйзукукыктык саласыныц дамуына жене азаматтык icTep24


бойынша сот TepejiiriH жузеге асыруына соттардыц кыз-мет1н жетиццру уппн кажет.Азаматтык сот iciH ж урйзудщ нринциптер1 соттар-мен кукыктык нормаларды дурыс тусшуге жене колда-нуга cenTiriH тийзед1, зад шыгару тэж1рибей уш ш нейзкалаушы болып табылады. Сондыктан приндиптер азаматтыкic ж урйзу кукык саласында мазмуны бойыншажаца кукык нормаларын эз1рлеп кабылдауга жене колда-ныстагыларын езгертш жадартуга улкен улес косады.Казакстанныц Kaeipri даму кезецшде азаматтык сотiciH ж урйзу принцинтерш бузбай колдану жане олардыцкецшен таралуы оныц демократиялык жэне кукыктыкмемлекет болуына кешлдак 6epeTiHi даусыз.Кукык нормаларын колдану сот кызметшде ic ж урйзунормаларын дурыс тусшуге жэне колдануга азаматтыксот iciH ж урйзу принциптершщ мэшн бшу кажет-ак- Тек кана азаматтык сот iciH ж урйзу принциптершщмэн-магынасын бйпп тусшгенде гана терагалык етуппсудья жэне баска да катысушылар ездершщ ic ж урйзукукьщтарын дурыс найдаланады жэне ic журйзу мшдет-TepiH дурыс орындай алады. Осылай, азаматтык icTepбойынша сот терелпан жузеге асыруда сот, icne катысушыларжэне тагы баскалары К Р А1ЖК-де белйленгенмынандай нормаларды ескерулер1тшс:. icTepfli шешу кезшде соттыц зацды бузуына бол-майды жэне ол зацсыз сот акйлерш щ KymiH жоюга экепсогады. Зацныц бузылуына кшэл1 судья зацда белйлен-гендей жауапты болады (6-баптыц 3-бeлiгi);- азаматтык сот iciH журйзу принциптерш бузу оныцсипаты мен мацыздылыгына карай, шыгарылган сот ак-тшершщ K y m iH жоюга экеп согады (23-бап).Басында жазылгандай, б1ркалыпты жэне езгермейтшкукык принциптер1 болмайды. Сондыктан колданыста-гы зацнамамен б е к т л г е н азаматтык сот iciH ж урйзупринциптер1 жалпы жиынтыгы бойынша зерттеуге жаткызылады.25


З-сурац. Азаматтьщ сот iciH ж урпзупринциптершщ ж уйейАзаматтыц ic ж урйзу цуцыц нормаларымен реттелгеназаматтыц сот iciH ж урйзудщ бастапцы идеяларына,нейздерше суйене отырып цурылады. Осы азаматтыцсот iciH ж урйзудщ бастапцы идеялары (принциптер1)азаматтыц icTep бойынша сот т е р елтн щ тшмд1 жузегеасырылуын цамтамасыз етедЬ Барлыц азаматтыц сот iciHж урйзудщ принциптер! жиынтыгы бойынша 6ip-6ipiментыгыз байланыс цурып жене 6ip-6ipiH толыцтыраотырып, 6ipTyTac жуйе (грек тЩщён systema - белектерденцурылган тутас байланыс) цурайды. Жуйе деге-HiMie - нацты тутастыцты цурайтын, 6ip-6ipiMeH THicTiцатынаста болатын кептеген элементтер. Осылайша,азаматтыц сот iciH ж урй зу 6ip-6ipiMeH байланыстагыпринциптердщ жиынтыгын цурайды. Тш сш ш е принциптервзара байланыс пен цатынаста болып 6ipryracжуйе цурайды.Азаматтыц сот iciH ж урйзу принциптершщ ж уйейобъективй сипатта болуына царамастан, зац вдебиеттёршдёоныц цурамы жене осы жуйеге KipeTiH кейбгржеке принциптердщ атауы бойынша бгрцатар о й -n iK ipлербар.BipTyTac жуйеде орналасцан азаматтыц сот iciH журйзу принциптершщ эрцайсысы азаматтыц ic ж урйзуцуцыгыныц мазмунын ашады. Азаматтыц сот iciH ж урй ­зудщ принциптер ж уйей санына царай цурылган жоц,олардыц ерцайсысы ездер1нщ цызмет атцару, магынасыжене сипаты бойынша жинацталган.Азаматтыц сот iciH ж урйзу принциптершщ атауларымен келем1 езд тн ен взгермейдп Эдетте, азаматтыц сотiciH ж урйзудщ принциптер! республикамыздыц Конституциясында,ал басцалары К Р А1ЖК-де бек т лген .26


* Принциптер мазмцндары - колданыстагы зацнамабаптарында жене оныц тармацтары мен белшектершдебелгшенген ережелер. Мысалы, КР А1ЖК-нщ 65-бабыайтысу кагидасыныц мазмунын курайды.Нейзшен принциптер азаматтыц сот iciH журйзудщмэнш бицйре отырып, азаматтыц ic журпзу кукыгыныцмацызды институты болып танылады.Азаматтыц сот iciH журйзудщ принциптер! жиынтыцтэрДзда бДртутас жуйеде орналаскан. Жуйеде орналасканазаматтык сот iciH журйзу принциптершщ б!реушщ бу-зылуы баска онымен байланыстагы принциптердщ бу-зылгандыгын бшдареда жане накты азаматтык icTep бойыншакабылданган сот шеппмшщ зацсыздыгына экепсоцтырады, тшсшше оныц куппн жоюга экеледа.Азаматтык сот iciH журйзу принциптерш эр TYpлi ушнейздер бойынша жштеуге болады. Кукьщ гылымындамундай жштеудац б1рцатар жеке бeлгiлepi аталган. Eipinluid e H , накты принцип бектлген нормативтак кайнарK93iHe катысты жпстеледп Тшсшше Казакстан РеспубликасыныцКонституциясымен немесе КР А1ЖК-менбектлген азаматтык сот iciH журйзудщ принциптершбелйлеуге болады. Б1рац, Конституцияда бектлмеген(конституциялык емес) принциптер езге де принциптерденбасым бола алмайды, ce6e6i, оларда кукык кабылдау(зац шыгару) жэне кукьщ колдану (соттыц тэжipибeлiкКызмет1) кажетта жэне мшдетта деп танылган. Сонымен6ipre, принциптерд1 булай жистеу езшщ нейзс1з д т н6biflipefli, ягни Конституцияныц тшета нормаларыменбектлген (конституциялык деген) принциптер KepimciHКонституция нейзшде кабылданган баска зац нор-маларында кезделген. Бул зац нормаларында бектлгенпринциптерд1 конституциялык емес деп атау дурысемес, ce6e6i олар Конституцияга сэйкес кабылданган нор-мативтак-куцыктык акталер болып табылады.ЕктшЬден, нацты принциптер 6ip немесе одан да кэпКУКЫК салаларында колдануына байланысты зацтануда:27


1) жалпы кукыктык, 2) салааралык, 3) салалык, 4) кукыктыкинституттар принциптерше белш ед!1. Баска галымдаринститутаралык жэне салага тэуелда принциптердд бел-плейда2. Принциптерд1 осылайша жштеу непздер! дау-ласуга жатпайды жэне оларды орынды деуге болады. Bi-рак, жалпы кукык теориясы бойынша принциптерде ж ш ­теу непздерш колданганмен, азаматтык сот iciH жур-изудац принциптер сипаты бойынша осылай жштеу онын,барлык менш ашпайды.EcKepreHiMi3 жен, ”ic ж урпзу кукыгыныц принцип-TepiH жштеудщ ep6ip шарты, ce6e6i барлык принциптерболуында жэне колдануында 6ip-6ipiMeH байланыстыжэне 6ip-6ipiH толыктыруда"3.У штицден, кептеген галым-процессуалистер niK ipiH -ше ic ж урпзу принциптер1реттеу Ьбъёктдсх бойынша eKiтопка бел1щ п ж щ телед!: уйымдастырушылык женефункционал дык4•Теория бойынша барлык азаматтык сот iciH ж урпзупринциптерш кукыктык реттелуге жататын объект!сд.бойынша eni топка безии карастыруга болады: соттыцжене ic журпзуге катысушылардыц ic ж урпзу ерекет-TepiH аныктайтын (функционалдык) жене сот т е р елтнжузеге асыруды уйымдастыру принциптер! (уйымдас-тырушылык).Осы непздер бойынша К Р А1Ж К-нщ нормаларыменбелпленген сот iciH журпзудщ принциптер!н ж!ктеугеболады.1Мысалы: Курс лекций по теории государства и права / Под ред.Н .И . Матуэова, А .В . М алько. - Саратов, 1995. - С .67.1 Свердлю к Г.А % П р и н ц и п ы советского гр аж д анского права. -Красноярск, 1985. - С .157.а Кайгородов В.Д. Принципы гражданского процессуального права(Глава 2). В кн. Гражданский процеес / Под ред. Ю.К. Осипова. - М .,1995. - С .24.4Советское гражданское процессуальное право. / Под ред. М .А. Гурвича.- М ., 1964. - С .29; Гражданский процесс: Учебник / Под ред. проф.М.К. Треушникова. - 2-е изд., испр. и доп. - М.: Юриспруденция, 2000.28


Азаматтык сот iciH журпзудщ принциптерш ж1ктеу непздер!Кдйнар кез|бойыншаСала бойыншаколдану непзшдеКукыктык реттеуобъектю бойынша ]: " i ------ ^ ^ Ш ^ ^Enire беМюпкарастырылган:1 -конституциялыкпринцпптер;2-конституциялыкемес (азаматтык сотiciH журпзу)1 принциптер.1-жалпы кукыктыкпринциптер;2-салааралыкпринциптер;'3-салалык принциптер;4-кукыктыкияститтутарпрннциптер1;5-кукыкгык и нетитутаралыкпринцип*тер.1-соттын жене ic журпзугекатысушылардыцic журпзу орекет-TepiH аныктантын(функционалдык)принциптер;2-сот терелггш жузегеасыруды уйымдастыру(уйымдастырушылык)принциптер.Жогарыда керсетшген азаматтьщ сот iciH ж урпзу принциптершжштеу, езге де белгшермен жiктeyлep сиякты,шартты. Еылымда баска да белгшер бойынша азаматтьщ сотiciH ж урпзу принциптер! жiктeлeдi1.Азаматтьщ сот iciH ж урпзу принциптершщ жYЙeci icж урпзу к¥Рьшымын> ж урпзу эрекеттердщ механизм1н,оныд мазмунын, ic ж урпзу эрекеттердщ нысанын, icTepбойынша кабылданатын шеппмдердщ зандылыгы мен эдц-летпгш е кешлдш етеда. K^aeipri кезецде азаматтык сот iciHж урпзудщ принциптер! жуйе курып, жетиццру жолындаекешн атау кажет.Азаматтьщ icTep бойынша сот тер елМ н жузегеасыруды уйымдастыру принциптер!Азаматтьщ icTep бойынша сот тepeлiгiн жузеге асырудыуйымдастыру принциптер! катарына мыналарды жат-кызуга болады:1 —сот тepeлiгiн тек кана соттыц жузеге асыруы (К^РКонституциясыныц 75-бабы, К^Р А1Ж К-нщ 7-бабы);,1Карасацыз: Советский гражданский процесс / Под ред. M.A. Гурвича.- М., 1975. - 17-18-беттер; Гражданский процесс / Под ред. В.А. Мусина,Н.А. Чечиной, Д.М. Чечота. - М., 1996. - 30-53-беттер.29


2 —адамныц кукьщтарын, бостандьщтары мен зандымудделерш сотта коргау ЩЩ Конституциясы 13-бабы -ныц 2-бел1й, КР А1ЖК-нщ 8-бабы);3 - жеке адамныц ар-намысы мен кадоР'Касиетш курметтеу(КР Конституциясыныц 17-бабы, КР А1ЖК-НЩ9-бабы);4 - жеке eMipre кол сугылмаушылык- Хат жазысудыц,телефон аркылы сейлесудщ, почта, телеграф женеезге де хабарлардыц купиясы (КР Конституциясыныц18-бабы, КР А1ЖК-нщ 10-бабы);5 - менппкке кол сугылмаушылык ЩР Конституциясы25-бабыныц 1 -б е л т жене 26-бабы, КР А1ЖК-нщ11-бабы);6 - судьялардыц тэуелшздт (КР Конституциясы77-бабыныц 1-2 бблжтер1 жэне 79-бабы, КР А1ЖК-шц12-бабы);7 - барлык адамдардыц зац мен сот алдындагы те идо й(КР Конституциясыныц 14-бабы, КР А1ЖК-нщ 13-бабы);8 - азаматтык icTepAi сотта жеке-дара жэне ал ка соткурамымен карау (КР А1ЖК-нщ 37-бабы);9 - сот iciH журйзу тип (КР Конституциясыныц 7-бабы,КР А1ЖК-нщ 14-бабы);10 - дэлелдемелepfli iuiKi ceHiM бойынша багалау (КРА1ЖК-тц 16-бабы);11 - куэлж жауал беру мщдетшен босату (КР А1ЖК-нщ17-бабы);12 - бiлiктi зац кемегш алу кукыгын камтамасыз ету(КР А1ЖК-шц 18-бабы);13 - сотта icTi караудыц жариялылыгы (КР А1ЖК-нщ19-бабы);14 - сотта icTi карау барысында каушизджй камтамасызету (КР А1ЖК-нщ 20-бабы);15 —сот акйлершщ мшдетйлМ (КР Конституциясы76-бабыныц З-бэлт, КР А1ЖК-нщ 21-бабы);16 - ic журйзу epeneTTepi мен шепймдерше шагымданубостандыгы (КР А1ЖК-нщ 22-бабы).MiHe, осы аталган принциптерд1 жеке карап, азаматтыкicTep бойынша сот терелтн жузеге асыруда колдануларынкерсетешк.30


Сот т е р е л т н тек дана соттыц жузеге асыруы (К РКонституциясы 75-бабыныц 1 -б е л т , К Р сот жуйес! менсудьялар мертебес! туралы конституциялыц зацы 1-бабыныцeKiHnii б е л т н щ 1) тармацшасы, К Р А1Ж К-нщ7-бабы). К Р Конституциясы мен К Р сот жуйес! мен судьялармвртебей туралы конституциялыц зацы республикамыздыцбугал аумагында сот б и л т н icne асырудыцн е п зп жене мацызды нысаны сот т е р е л т н жузеге асыруболып табылатынын бек!тед1. Сот т е р е л т туралыугымныц кептеген аныцтамаларын зац едебиеттершдеоцып танысута болады. Б1рцатар авторлардыц п ш р ш п есот т е р е л т сот отырыстарында ic ж урпзу тертабгмен ж а­салатын арнайы мемлекеттш органдардыц материалдыцнормаларын цолдана отырып, азаматтыц, цылмыстыцжене езге icTepfli царау жене шешу бойынша цызмейболып табылады1. Х .Ю . Ибрагимовтыц niKipiHme, сотт е р е л т —адам мен азаматтыц, мемлекеттш жене мемлекеттшемес уйымдардыц, лауазымды адамдардыц аса мацыздыцуцыцтары мен зацды мудделерш жузеге асыругатшелей цатысы бар цуцыц коргау цызметшщ функциясы2.А л белгйп галым-процессуалист З.Х.Баймолдинаньщайтуынша, сот т е р е л т —азаматтыц, цылмыстыцжене зацмен белйленген езге де сот iciH ж урйзу нысаныарцылы сот б и л т н жузеге асырудыц нысаны3.Сот т е р е л т сот б и л т н жузеге асырудыц н ейзй нысаныбола отырып, сот отырыстарында судьямен (сотпен)азаматтыц ic ж урйзу, эюмпшпк ic ж урйзу жене цылмыстыцic ж урйзу зацнамасы белйлеген тертшпен азаматтыц,екгмпплш жене цылмыстыц icTepfli сот iciH ж урйзу нысанында царауды жене шешуде тусшд1редь М ундайсоттыц билштш екш еттШ йн к1мнщ де болса иеле-1Гущенко К .Ф ., Ковалев М .А . Правоохранительные органы. - М ., 1996.— 55-бет.2 Ибрагимов Х .Ю . Правоохранительные органы Республики К азахстан.—Алматы: Дэнекер, 2000. — 11-бет.3 Баймолдина З .Х . Гражданское процессуальное право РеспубликиКазахстан: Е ю томды. - Т.1. Ж алпы бвл!м (1-15 такырыптар): Оцулыц.— Алматы: ЦазГЗУ, 2001. — 76-бет.31


H yi зацда кезделген жауаптылыкка экелш согады (К РА1ЖК-нщ 7-бабынын 1 -б е л т ). Тшсшше зацнамада кандайда 6ip атаулармен арнайы жене тетенше соттар ку*руга жол бершмейтшдт керсетшген, сондай-ак мундайсоттар шеппмшщ зад купи болмайтыны жэне орындалугат ш сй eMecTiri кезделген.0з карауына жатпайтын ic бойынша азаматтык сот iciHжурпзудо жузеге асырган, ез екшетпгш асьфа пайдаланганнемесе азаматтык ic журпзу кодексшде кезделген азаматтыксот iciH журпзу принциптерш езгеше турде eлeyлiтурде бузган соттыц nieiniMflepi зацсыз болады женеолардыц куш! жойылуы тик (К Р AI3KK-i 7-бабьшыц 3-бел1пжене 23-бабы).Азаматтык icTep бойынша сот тер елтн аткару корытындысыбойынша кабылданатын, зац эдебиеттерандесот терел1и актшер1деп аталатын сот шеппмдер1, уйгарымдары,каулылары жэне буйрыктары зацнамага сэйкесерекше силатта болады. Олардыц барлыгы —жалпыгамшдетп. Азаматтык icTep бойынша кабылданган жэнезацды купине енген сот aKTijiepi барлык мемлекеттш женекогамдык уйымдар, кесшорындар мен мекемелер,лауазымды адамдар мен азаматтар ушш MiuweTTi жэнеКазадстан Республикасыныц барлык аумагында орындалугажататынын б1вд1редо. Сот актигерш орындамаганнемесе орындалуына кедерп жасаган кiнвлi тулга зацдыжауаптылыкка тартылады.Азаматтык icTep бойынша сот т е р елт, мeмлeкeттiккызметтщ 6ip Typi ретшде^ КР А1ЖК-мен егжей-тегжейлiрегламенттелетш катац pвciмдeлyдi сактау аркылыжузеге асырылады. Тек сот отырысында гана сот жекенемесе зацды тулгалардыц бузылган кукыктарын, мемлекеттщ,когамныц муддесш коргау ушш талап бойыншаmemiM (каулы, уйгарым) кабылдауга кукылы. BipiHmiеатыдагы сотпен кабылданган HieniiMAi апелляциялыкне кадагалау T9pTinTepiMeH жогары турган сот алкасыкайта карап оныц кушш жоя алады.Республикамызда мамандырылган ауданаралык экономикалыкжене ешмпплж соттардыц курылгандыгы32


белгйп.. Келёга кезекте алцалы соттар цуру мэселелес1тур. Соттарда 6yriHri заман талабына сай "мамандану"nponeci ж урш жатыр. Осыныц 6epi, туйшдегенде, соттерел1гш жузеге асырудьщ сапасын жогарлатуга багытталганшаралар екетн щ белим. Жогаргы с о т ты н; судьяларыда бул багытта улкен цызмет етш жатканын айтугаболады, ягни сот таж!рибес1бойынша жалпы отырыстардацаралып, баспасезде жарияланатын нормативтш цау-лылар цабылдануда.Адамныц цуцыцтарын, бостандыцтары мен зацдымудделерш сотта цоргау принцнш К,Р Конституциясы13-бабыныц 2-белд.гшде "Эрк1мнщ оз цуцыцтары менбостандыцтарыныц сот арцылы цоргалуына цуцыгыбар", - деп кезделш, азаматтыц сот iciH журпзуде цолдануынамацызды екенш тусшд1реда. 0 зш щ цуцыгы менбостандыгын цоргау уппн сотца жугшу ap6ip тулганыццуцыгы. Адамныц жэне азаматтыц цуцыцтарын, бостандыцтарымен зацды мудделерш цоргау сот б и л т н щекш етттн жузеге асырудыц басты багыты болып табылады.Сотца арыз (талап арыз, шагым) бершш жэне оны сотцабылдаган кезде гана сотца жугшу цуцыгы жузеге асырылады.0 p6ip азамат, зацды тулга жэне мемлекеттшоргандар бузылган немесе даулы конституциялык цуцыцтарын,бостандыцтарын немесе зацды мудделершцоргау уппн А1ЖК-мен белпленген тэртште сотца арызбен(талап арызбен, шагыммен) жугше алады. Барлыцжеке не занды тулганыц бузылган немесе даулы цуцыцтарын,зацды мудделерш сот арцылы цоргауга тец мум-кшдап бар.Сотца арызбен жугшу арцылы азаматтыц, отбасылыц,ецбек, тургын уй, эш м ш ш к, каржы, шаруашылыц, жерцуцыцтык катынастарынан, табиги ресурстарды пайдаланумен цоршаган ортаны цоргау жоншдеп цатынастарданжэне басца да цуцыцтыц цатынастардан туындайтындаулар бойынша icTepfli, сондай-ац ерекше журпзйгетшicTepfli сот (жеке-дара немесе алца цурамы)царайды жэне шешед1 (Ц Р AD K K -i 2-бабыныц 3-болш1).3-204 33


Кез келген сот арызды кабылдап, icTi карамайды жэнешешпейдп Ce6e6i КР А1ЖК-де бек т лген нормаларгасэйкес эр азаматтык ic соттылыгына байланысты сотпенкарал ады жэне шешшедь Соттылык - соттар арасындабелпл1 азаматтык icTep карастыру эк1леттштерд1 белу.TiiiciHuie азаматтык; icTep соттылыгы азаматтык сот iciHжурпзу тэрт!б1мен белйленедьЕшк1мге езшщ кeлiciмiнciз ол yniiH завда белйленгенсоттылыгын езгертуге болмайды. Жогары турган соттыцэзшен теменп соттын, журйзетш iciH тараптардыц келЬciMiHcie алып коюга жэне оны езшщ ic журйзуше кабылдаугакукыгы жок (К Р ADKK-i 8-бабыныц 3 -б э л т ).К Р A D K K -нщ кейбЕр нормаларыныц езгеруше женеоларды сот тэж1рибесшде б1ркелш колдану кажеттштнебайланысты К Р Жогаргы сотыныц жалпы отырысыкаулы eTTi: "Соттар арасында нактылы icTin соттылыгытуралы дау туындаган жагдайда жогары турган соттыцсудьясы icKe катысушы адамдарды оныц каралатын орнымен уакыты туралы хабардар етпестен жэне соттыцicTi баска соттыц енд1р1сше ж1беру туралы уйгарымынбузбай, icTin нактылы кай соттыц карауына жататынытуралы уйгарым шыгарады"1.Кез келген жеке тулга субъективтш кукыктарын, зацдымудделерш сотта тшелей ёзх катысуы аркылы немесеэкшдер катысуы аркылы коргауга кукылы. Жеке тулганыцезшщ сотка катысуы оныц бул ic бойынша екШболу кукыгынан айырмайды. Зацды тулгалардыц, мемлекеттшоргандардыц, ж ерйлш й езш-эз1баскару органдардыцкукыктары мен зацды мудделерш сотта олардыцоргандары жене тшсй екшеттштер бершген олардыцекрсдёзр коргауга кукылы (К Р А 1Ж К-нщ 58-бабы).КР А1Ж К-й 8-баптыц 2-бeлiгiнe сэйкес прокурор езшежуктелген мшдеттерд1жузеге асыру максатында жэнеазаматтардыц, зацды тулгалардыц кукыктарын, когам-1«Соттардыц азаматтьщ ic жург^зу зацнамасыаыц Keiioip нормаларынколдануы туралы» Казахстан Республикасы Жогаргы сотыныцнормативен каулысы, № 2, 20 наурыэ 2003 жылы кабылданган //«Зац» газет!. - 16 cayip 2003 жылы. - 8-9 беттер.34


дык жэне мемлекеттш мудделерд1 коргау уш ш талапкойып (арыз 6epin) сотка жугшуге кукылы.0 p6ip азамат, зацды тулга, мемлекеттж орган, жергЬл ж й езш -ез1 баскару органы, прокурор сотка ж угш у к¥~кыгынан бас тарта алады, егер зацга кайшы келмесе немесеэлдек1мнщ кукыгын жэне зацды муддесш бузбаса(К Р АГЖ К -i 8-бабыныц 4 -б е л т ). Егер тараптар эзара соткаж угш у кукыгынан бас тарту туралы келайм-шартцакол койса - ол зацсыз деп есептеледьКазакстан Республикасыныц азаматтыц сот iciH ж урйзу зацнамасы ep6ip адамга сотка ж угш у кукыгын ж у­зеге асыруына барлык мумгандж жасап, оны камтамасызетедьЖ еке адамныц ар-намысы мен кад1р-касиетш кур-меттеу принцнш Казакстан Республикасыныц уш нор-мативтж-кукыктьщ актшершде: К Р Конституцияныц17-бабында, К Р AK -ci (Ж алпы бел1м1) 15-бабыныц 9-бе-лггшде жэне 143-бабында, А1ЖК-шц 9-бабында бектлген.Бул нормативтж-кукьщтык акплер адамныц кагйр-касиейн,ар-ожданын коргау мумкшджтерш белгшейдьК Р Конституциясыныц 17-бабына сэйкес адамныцкагцр-касиетше кол сугылмаушылык женшде мшдет бект л г е н . Адамды кинауга, оган куш колдануга, баскада катал не адамныц ка*йР"Касиетш корлайтын катынаспен жазага тыйым салынады.Зац эдебиеттер1 бетшде адамныц ка*цр~касиетше колсугылмаушылыкка катысты мынандай niKip айтылады:"О л ep6ip адамныц жеке басыныц багасын, оныц адам-герпплж принциптер! мен соган катысты ерекеттершенепзделген ой жуйесш мойындауды ацгартады. Адамадамгерпшгж кундылыктар мен ойшылдык цасиеттер!-нттт neci ретшде танылады. Адамныц кадьр-касиета оныцкогамдагы орнына, атагына, турмыс калпына, кесшцой-лыгына жэне баскажагдайларга байланысты. 0 p6ip адамсый-курмет пен мойындауга жэне дербес ой мен ерекеткукыгына лайы к"1-1 Казакстан Республикасы Конституциясыныц тусшдарме сездМ.- Алматы: Жета жарты, 1996. - 86-87-беттер.35


K P AK-ci (Ж алпы бел1м1) 15-баптыц 9 -б е л т н е сейкесазаматтыц eciM i оныц абыройына, кащр-цасиетшежане 1скерл1к беделхне нуцсан келйретш эд1стерменнемесе сондай нысанда бурмаланган не пайдаланылганжагдайда осы Кодекстщ 143-бабында кезделген ережелерцолданылады.Осылай, азамат немесе занды тулга езш щ ар-намысына,цад1р-цасиетше немесе 1скерл1к беделше Kip кел-TipeTiH маглуматтарды, егер ондай маглуматтарды таратушыадам олардыц шындыцца сай екен д тн делелдейалмаса, сот аркылы тер^ке шыгаруды талап етуге кукылы(К Р A K -ci (Ж алпы бвл1м1) 143-баптыц 1 :б е л т ).Азаматка немесе зацды тулгага катысты олардыц ар-на-мысына, Kaflip-KacneTiHe немесе йжерлш беделше Kipкeлтipeтiн маглуматтар таратылган болса, олар мундаймаглуматтарды TepicKe шыгарумен 6ipre олардыц тара-тылуымен оздерше келтаршген залалдыц немесе мораль-дыц зиянныц орнын толтыруды талап етуге цуцылы (К РA K -ci (Жалпы бел1м1) 143-баптьщ 6-б е л т ). Егер азаматтыцнемесе зацды тулганыц ар-намысына, цад1р-цасиетшежене icкepлiк беделше Kip келйретш маглуматтарды та-ратушыны аныцтау мумкш болмаса, вз1 жешнде осындаймаглуматтар тараган адам таратылган маглуматтардышындыцца сай келмейд1деп тану туралы сотца жугшугекукылы (К Р A K -ci (Жалпы бел1м1) 143-баптыц 7-белЫ).К Р АЮКК-нщ 9-бабына сейкес азаматтыц ic бойынш аic ж у р й з у кезш де азаматтыц процеске цатысуш ы адамныцар-ожданын цорлайтын немесе цад1р-цасиетш кем-й т етш шепимдер мен ic-ерекеттерге тыйым салынады.Адам ны ц кад1р-цасиетш ц орлау арцы лы алы нган icneцатысты нацты деректер сотпен д елелдем елер ретш детаны лм айды . А зам атты ц сот iciH ж у р п з у барысы ндам ем лекеттш органдар мен лауазы мды адамдардыц зацсызврекеттерш ен адамга келир1лген моральды к зиянзацда б елп лен ген тертш пен етелуге тшс. Республика-мы здагы ж ерйлш та соттармен азаматтыц сот iciH ж ур ­п з у кезш де азаматца к е л й р г е н моральдык; зиянны ц36


орнын толтыру зацнамасын дурыс колданып игеру уш ш"Моральдык; зиянныц орнын толтыру туралы зацнаманысоттармен колдану женш де" К Р Ж С-ныц № 3 нормативтжкаулысы 2001 жылы 21 маусымда кабылданган болатын.Сондыктан азаматтык сот iciH ж урй зу тэртаб1мен арнамысты,цад1р-цасиетт1 жене ш керлж беделд1 сот карайдыжене шешедЦ сонымен катар соттыц 03i де icKeкатысушы адамныц ар-ожданын цорлайтын немесе кад1р-цасиетшкемйтетш шеппм кабылдамауы тшс.Ж еке еш рге кол сугылмаушыльщ. Хат жазысудыц,телефон аркылы сейлесудщ, почта, телеграф жене езгеде хабарлардыц купиясы. Бул принцип эрк1мшц жекеeMipiHe epiKcie араласуга ж ол бер1лмейтщц1й ата-аналарга,курбы-жолдастарына, мемлекеттж органдарына,кызмет басш ы лары на ж ене баска адамдарга кукы кс убъ ек т ш т бар жеке немесе зацды тулгалардыц езш джмулжтерше би лж етуше, жеке банктж салымдары менжинаган акша-каражаттарын жене езге тапцан табыстарынпайдалануына, жазыскан хаттарына, телефон,почта, телеграф аркылы жэне баска да жолдармен алысканхабарларына ьщпал етуге тыйым салуды тусщгцред1.Б ул принцип К Р Конституциясыныц 18-бабында бекЬтипп, колданыстагы материалдык кукык пен ic ж урйзукукьщ нормаларында ттсш ш е кершкпн тапкан.Осылай, К Р А К -н щ (Ж алпы бел1м1) 144-бабына сэйкес:"Азаматтыц жеке бас купиясын, оныц шпнде хаталысу, телефон аркылы сейлесу, кYндeлiктep, естелжтер,жазбалар, imKi жан сыры, бала асырап алу, туу КУ‘пиясы, дэpiгepлiк, адвокаттык купияны, салымдар к упиясын сактауга кукыгы бар. Ж еке бас купиясы зац КУ"жаттарында белйленген реттерде гана ашылуы мумкш.Кунделжтерд1, жазбаларды, естелжтерд1 жэне баска к ужаттарды жариялауга — олардыц авторыныц кел1йм Ьмен, ал хаттарды олардыц авторы мен алушысыныц келг-37


ciMiMeH гана жариялауга жол бершедь Олардыц кайсы-6ipi кайтыс болган жагдайда аталган кужаттар кайтысболган адамнын артында калган жубайыньщ жэне бала-ларыныц кел1СШ1мен жариялануы мумкш”.Мше, осы азаматтардын жэне зацды тулгалардыц кукыктарызацныц коргауында болады. Б1рац КР А1ЖК-нщ10-бабына сэйкес азаматтык процесс барысында бул ку-кыктарды шектеуге зацда тшелей белгшенген жагдай-лар мен тэртап бойынша гана жол бершеда. Бул дегеш-м1з, сотта icTi карау кезшде кукыктык дауды шешу немесезацды мацызы бар фактшерд1аныктау ушш кажетазаматтардыц немесе зацды тулгалардыц жеке, отба-сылык, коммерциялык немесе езге де зацмен коргалатынкупияларды олардыц етшшггер1бойынша жабык сот отырысындажария ету.Сот (судья) сотта азаматтык icTepfli карал жэне шеш-кен кезде осы принциптщ бузылмауын бакылайды.Менш1кке кол сугылмаушылык принцит КР Консти-туциясында, КР АК-де (Ж алпы бэл1м1), КР А1ЖК-декезделген.Менппк 1 енд1р1с куралдарын иелену жене когамдажасалган материалдьщ жене материалдык емес иплш -терд1 белшу женшдеп объективт! когамдык карым-ка-тынастар болып табылады. Казакстанныц барлык аума-гында мемлекеттж менппк пен жеке меншж таныладыжене б1рдей коргалады (К Р Конституциясыныц 6-бабы).КР Конституциясында "меншж" ец алдымен адам женеазаматтыц непзп кукыктарыныц 6ipi - зацды турдеалган кандай да болсын мулкше иелж ету, пайдалану женеменнлгшде устай алу (КР Конституциясыныц 26-бабы)кукыгын айкыццайды жане бевдтеда1.1 Казахстан Республикасы Конституциясыныц тусшд1рме с в з д т .- Алматы: HCeTi жаргы, 1996. - 65-бет.38


Елцупздав; М .К . Сулейменов, Ю.Г. Басин тер1зд1 зац-герлершщ ninipiHme караудагы принциптщ мацызды-лыгы мынада —менппк елдщ буюл экономикальщ жуйеciHinipreTacbi болып табылады. Бул принцип мемлекет-ке мемлекеттш емес менппкке катысты барлык; каты-настарга араласуга мумкшдж берген бурынгы нускау-лардан бас тартуды бшдц^дзь1'.Менппкке зацмен кешлдш бермедо. Соттыц шеш1мшс1зешк1мд! оз мулкш ен айыруга болмайды (Ц Р А1ЖК-111-бабыныц 1 -б е л т ). Бул дегетм1з - белгйп тараптарарасындагы накты меншжке катысты материалдык КУ*кыктык дауды азаматтык сот iciH журйзу тертабгмен сотпенкарап жене шешу. Нэтижесшде сотпен кабылданыпзацды кушше енген шеппм менппкке кукык орнатады.Азаматтык сот iciH ж урйзу барысында адамдардыцбанктей салымдарын жене баска мулжта пайдаланугатыйым салу, сондай-ак оны алып кою ЦР А1ЖК-де козделгенжагдайлар мен тертш бойынша журйзйгу1 мумкш.Мысалы, азаматтык процесте талап коюшыныц ета-H in ii бойынша талап коюды камтамасыз етуге сот жауапкергетшста жене онда немесе баска адамдарда болатынмулжке тыйым салуы (банктщ корреспонденттж шотын-дагы ацшага тыйым салуды коспаганда) мумкш, егермундай шараны кабылдамау сот шеппмш орындаудыкиындатса немесе оныц орындалуын мумкш етпесе (ЦРА1ЖК-нщ158-бабы жене 159-бабы 1-бблтнщ 1) тармак-шасы).Судьялардыцтеуелйздай ЦР Конституциясыныц 77-ба-быныц 1-2 болнтне жене 79-бабына, ЦР А1ЖК-н1ц 12-ба-бына сейкес судья сот тepeлiгiн аткару кезшде теуелйзболады жане Цазакстан Республикасыныц Конституциясымен зацга гана багынады. Сондыктан, накты ic-Tepfli карап жене шешу барысында судьялар Цазакстан1Азаматтьщ цу^ьщ. I том. Жогары оцу орындарына арналгаа оцульщ(академиялык, курс), вцдеяген жене тольщтырылгав 2-басылымы.Жауапты ред.: М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. - Алматы, 2003. - 32-бет.39


Республикасыныц Конституциясы жене оныц непзшдекабылданган зандарды колданып каулы лар, шеппмдермен уйгарымдар кабылдайды. Егер цолданыстагы зацнемесе зацга теуелд1 кукыктык актшер нормалары К а­закстан Республикасыныц Конституциясында б е ю й л -ген адамныц жене азаматтыц кукыктары мен бостандыктарыншектейтш болса, онда сот (судья) ол ic бойыншаeHflipicTi токтата турып, Казакстан РеспубликасыныцКонституциялык кецейне аталмыш кукыцтык ак-TiHi (толыгымен не жартылай оныц 6ip тарауын, жекенормалары н) конституциялыц е м е с й й ж еш нде ж у й -цеда (К Р Конституциясыныц 78-бабы).Судьялар мен соттар азаматтык icTepfli ездерше сырт-тан ыцпал ету болмайтын жагдайларда щешед!. Еш ш м-щ ц соттыц сот т е р е л т н аткару ж е н ш д е й цызметшекандай да болсын араласуга ж ол бер1лмейд1 жене ол зацбойынша жауаптылыкка екеп согады. Судья каралыпжаткан не каралган азаматтыц icTepiHin меш бойыншаКандай да 6ip TyciHiK беруге мш детй емес (К Р сот жуйес1мен судьялардыц мертебес! туралы конституциялыц зац-ныц 25-бабыныц 3-бел1й). Нацты азаматтыц icTep бойыншасудьялар есеп бермещй, ал ез niKipiH тек кецесубелмесшде айтуга кукылы.Судьялар теуелс1зд1гшщ к е т л д т рет1нде олардыцызметке, сот кызмеймен айналысуга тагайындау женеорнынан босату, каржыландыру мен материалдык-тех-никалык камтамасыз ету танылады.Казацстан аумагындагы Конституциямен жене зацмент е у е л й з д т цоргалатын соттар турацты судьялар-дан турады. Сот ешлётт^хц зацмен белйленген нейздербойынша гана тоцтатыла турады немесе цысцартылады.Соцгы жылдардыц келемшде судьялардыц теуелйз-д т н ныгайтуга мумкш дж бёретщ кептеген зацдар ка-былданды. Казакстан Президентшщ 2000 жылдыц кыр-куй ей н дей "Казакстан Республикасыныц сот ж уй ей -нщ т е у е л й з д т н кушейту ж енш дей ш аралар туралы"жарлы гы на сейкес сот цы змейн материалдыц-техни-40


калык, жагынан, кадрлармен жэне езгедей каж етплш -термен камтамасыз ететш уэкшетп органныц к¥РылУысот кукыктык реформаныц одан e p i терецдей тускендЬгш щ айгагы болды. Осылай, Жогаргы сот жанындагысоттар акдмзшлМ женшдеп комитетп курудагы максатта судьялардыц сотка келш тускен icTepfli караудагытэуелсДздДгш ныгайту, ж е р г ш к й соттардыц дербесппнжогарлату болды."6 p6ip судья сот бшпгшщ т эуелй зд т мен абыройынкурметтеуге жэне езш щ кызметшде лауазымына дактуйретш кез келген арекеттерден аулак болуга тшс. Судьясот билггш сыйлаудыц жэне оныц мэртебесш кете-рудщ нышаны болуга тш с", —деген Талгар аудандык сотыныцтерагасы Ж . М. Цадырхановтыц ceei орынды1.Каз1р сот ж уйей билпстщ шын мэншдеп 6ip тарма-гына айналып, судьялар болса ездерше тиес1л 1мэртебегеие болып отыр. Судьялардыц тэуелйздтне келетш бол-сак. ол Конституциямен жэне зацмен коргалады. Осы-ныц 6epi сайып келгенде, К Р сот жуйес1мен судьялардыцмэртебес1туралы конституциялык зацда жан-жактыкамтылган. Осыган орай осы шакта тулгалардыц соткадеген ceHiMi артып, олардыц кызметше кеб1рек ж уп-нетш болды.Демократиялык жэне кукыктык мемлекеттщ бастыбелп й ретшде сот жуйесшщ уйымдастырушылык жэнекукыктык непздерш дамыту, кадрмен жэне каржыменкамтамасыз ету аркылы судьялардыц тэуелйздшш ны-гайтуга арналган улкен жумыс жасалды. Реформаныцкол жетк!зген табыстарыныц 6ipi Жогаргы сот жаны-нан сот OKiMHibiiri женшдеп комитеттщ курылуыменбайланысты. Сот кызметш камтамасыз ету женшдеп уэ-кшетта бул органныц жуйесше аталган комитет жэнеоныц облыс, Астана мен Алматы калаларындагы эшм-niuiepi юредь1Кадырхаяов Ж.М. Адамга да, цогамга да керега - вдхлдш // «Зац»газета. - 2003. - № 11 (448). | 2-бет.41


Соттардьщ материалдык камтылуы бул да соттардьщтеуелйздап меселесше келенкесш туйретш косымша жайт.Ж а лп ы айтар болсак, судья ол сот б и л т н щ рана емес,буш л корамны ч абыройы, едхлёТ елш еш болгандыктан,ез бойы на адамга тен ед биж , жаксы касиеттерд1дарытуыTHic. Муны н ез! соттардьщ т е у е л м з д т н нырайтумен судьяларра деген сыйластыктьщ артуыныц да кешль 1996 жылдан колданыстагы сот еде@1 кодекс! судьялардыцжур1с-турБ1СЫНЫц н е й з й п р и й щ и п терй бемт-KeHi Мел1м: Осы кодекс бойынша ep6ip судья демократи я л ы к когам н ы д ажырамас TeTiri болып табылатын сотж у й есш щ тэуелсйздт мен абыройын курметтеу1кажет.Барлы к адамдардыц жене зацды тулгаларды ц зацмен сот алдындагы т е ц д т принцип! — кукык пен бостандыктыцнактылы жузеге асырылуын, сондай-ак ep6ipадамныц жене зацды тулганыц ж а у а п к е р п п л т н камтамасызететш кукыктыц тубегейл1 принциш. Бул принципК Р Конституциясыныц 14-бабында ж ене К Р А1Ж К -н щ13-бабында белйленген. Осылай, конституциялык бапта:"Барлыгы зац мен сот алдында тец. Еш ю м де шыккантеп, елеуметтж, лауазымдык жэне м улш тж жагдайы,жынысы, Нэйла, улты, тип, дшге кезкарасы, сешмдер!,тургылыцты же pi ж ёнщ дёй себептермен немесе езге декез келген м эн-ж айлар бойынша к е м с т л м е у г е THic"деп б е к т л г е н . Т т с ш ш е азаматтык ic ж у р п зу нормасынасейкес азаматтык icTep бойынша сот т е р е л т зацмен сот алдындагы тендж нейзш де жузеге асырылады.1ске тараптар ретшде жеке тулгалар (К Р азаматтары,шетел азаматтары, азаматтыгы ж ок адамдар) жене зацдытулгалар (мекемелер, кесшорындар, уйымдар) катысады.Сондыктан азаматтык сот iciH ж урй зу барысындаазаматтардыц ешкайсысына артыцшылык берхлмейд!ж ене олардыц ешкайсысы ш ы ккан т е й , елеум еттж ,лауазымдык жене м улж тж жагдайы, жынысы, несип,улты, TLJii, донге кезкарасы, сеншдер!, тургылыкты жер1ж ещ н д ей себептермен немесе езге де кез келген мэн-42


жайлар бойынша кемстлмеуге тшс. А л зацды тулгалардыцешцайсысына артыцшылыц бершмещц женеолардыц ешцайсысы да орналаскан жерше, уйымдыц-цуцьщтык нысанына, багыныстылыгына, меншш нысанынажене басца да мэн-жайлары себепта кемстлмеугетт с.Алайда, азаматтыц-цуцыцтыц жауапкерпшпктен иммунитет!бар адамдарга цатысты азаматтыц сот iciH журйзуталаптары Казацстан Республикасыныц Консти-туциясында, азаматтыц ic журпзу кодексшде, зацдардажене Казацстан Республикасы бекггкен халыцаралыцшарттарда белгшенед1 (КР АГЖК-i 13-бабыныц 3 -белт).Осылайша, соттыц иммунитет шетелдш тулгалар катысатынicTep бойынша ic журпзу де болады. Халыкаралыкуйымдардыц соттьщ иммунитета Кдзацстан Республикасыныцзацдары мен халыцаралыц шарттарда, сон-дай-ац бул уйымдардыц Казацстан Республикасыныццузыретта мемлекеттш органдармен кел1с1мдершде белгшенедьШет мемлекеттердщ Казакстан Республикасындатаркелген дипломатиялык вкшдер1 жане КазакстанРеспубликасыныц зацында немесе халыцаралыцшартында аталган басца да адамдар Казацстан Республикасыныцзацында, халыцаралыц кукык нормаларын-да немесе халыкаралык шартында белпленген шектеКазакстан Республикасы сотыныц азаматтык icTep жешндепюрисдикциясына жатады (КР ADKK-i 422-бабы-ныц 2-3 тармацтары).Барлык адамдардыц жэне зацды тулгалардыц зац менсот алдындагы тецдт принциш —сот пен icTin мэн-жайынобъективта аныктал, зацды жэне непзд1сот ш еш тшшыгару непзшде олардыц субъективтак цуцыцтарынжэне зацды мудделерш коргау кеш лдт болып табылады.Азаматтыц icTep бойынша сот тер елтн жеке-даражэне алка сот цурамымен жузеге асыру принцип! КРADKK-нщ 37-бабымен белгшенген. Осы КР ADKK-ci сотцурамын 2001 жылга дещн белгшеген куцыцтыц норма-43


ларга сэйкес соттыц 6ipiHini жэне апелляциялы к сатысындагыазаматтык icxepfli соттыц атынан судья жеке-дара карайтын. Казакстан Республикасыныц 2001 ж ы л-дыц 11 пплдедей № 238-II Зацымен К Р А1Ж К-не енй-зхлген эзгер1стер бойынша цазщга уакытта соттыц 6ipiHmiеатыдагы азаматтык icTepfli соттыц атынан эрекетететш судья жеке-дара карайды. 1стерд1апелляциялы ксотта немесе кадагалау сатысындагы соттарда караудысоттыц алцалы курамы жузеге асырады. 1с алкалы турдекаралган кезде соттыц курамына саны так (кем деген-де уш ) судья Kipyre тще, олардыц 6ipeyi терагалык етуппболып табылады (К Р А1Ж К-тщ 37-бабы).Сот отырысында ic ж урпзу тэрйбш сацтап, азаматтыкicTepfli карайтын жэне шешетш судьяны терагалык ету-mi деп атайды. BipiHmi еатыдагы азаматтык icTepfli сототырысында карайтын жеке-дара судьяныц ©за терагалыкетупп болады. 1стерд1 апелляциялы к немесе кадагалаусатысындагы карайтын алкалы сот курамына Kipe-тан судьяларыныц 6ipeyi гана терагалык eTymi болыптагайындал ады.Терагалы к eTymi icTin барлык мен-жайыныц толык,жан-жакты жэне объектив аныкталуын, ic ж урй зу эре-кеттершде дэйeктiлiктiц жэне тэр й п й ц сакталуын, процескекатысушылардыц ездершщ ic ж урй зу кукыкта-рын жузеге асыруын жэне олардыц ез мшдеттерш орын-дауын, процестщ тербиелш ыкпалын камтамасыз етеотырып, отырыстыц барысына басш ы льщ ж асайды ,каралатын icne катысы ж ок меселелердщ барлыгын соткарауынан шыгарып тастайды. Процеске катысушылардыцK a ^ b i6ipi терагалык етуппнщ ic-эрекейне карсылыкбшд1рген жагдайда бул карсылык бЬвдрулер сототырысыныц хаттамасына енйзДледа Терагалык eTymiезш щ ic-эрекеттерше катысты туешжтеме 6epefli. Терагалыкетупп сот отырысында тш ей тэртырщ камтамасызетшуше каж етй ш аралар колданады. Оныц eKiMiпроцеске катысушылардыц барлыгы ymiH, сондай-ак сототырысы залында катысып отырган азаматтар ymiH мш-детй (К Р А 1 Ж К -т ц 176-бабы).44


IcTepfli соттыц алкалы курамы цараган жене шешкенкезде барлык судьялар тец кукыктарды пайдаланады.IcTi алцалы турде караган жэне шешкен кезде туындаганбарлык мэселелерд1судьялар кеппшпк дауыспен шеше-fli. 0p6ip меселеш шешкен кезде судьялардыц ешкай-сысы дауыс беруден цалыс калуга кукылы емес. Тврагалыкетупп усыныстарды енйзед!, вз niKipiH айтадыжене соцынан дауыс бередь Квпшшш шепшймен келш-пеген судья осы шеппмге кол цоюга мшдетта жене ерекшеniKipiH жазбаша турде баяндай алады, ол тврагалыкетуппге тапсырылады жене мер басылган конверттейicKe коса тipкeлeдi. Ерекше niKipMeH апелляциялык ж э­не кадагалау сатыларындагы сот осы icTi тшста сатыдакарау кезшде танысуга кукылы. Судьяныц ерекше niKi-рш щ бар екендпй туралы icKe катысушы адамдарга ха-барланбайды жэне ерекше niKip соттыц отырыс залындажарияланбайды (К Р А1Ж К-нщ 38-бабы).Соттыц 6ipiHini сатысындагы азаматтык icTepfli карайтынКазакстан Республикасы соттары:—аудандык жэне оларга тецестхршген соттар (цала-лыц, ауданаралык, мамандандырылган ауданаралыксоттар — экономикалык, ек1мшшпс, ескери, кемелеткетолмагандардыц icTepi женшдеп жене басца соттар);—облыстык, жэне оларга тецестЬршген соттар (Республикаастанасыныц цалалык соты, республикальщ мацызыбар калалардыц цалалык соттары - Алматы каласы-ныц цалалык соты);—Жогаргы Сот (К Р А1Ж К-нщ 27-30-баптары).Апелляциялык тертшпен зацды кушше енбеген сотактшерш кайта карайтын соттар К Р А1Ж К-нщ 333-ба-бында кврсеталген. Осылай:1) аудандык жэне оларга тецестаршген соттар шеппмдерш—облыстык жэне оган тецестЬршген соттьщ азаматтьщicmep жвшндегЬ алкасы;2) облыстык жэне оларга тецестаршген 6ipiHini сатыдагысоттар шыгарган шеппмдерд1—Цазакстан Респуб-45


ликасы Ж огаргы Сотыныц азаматтык; icmep жвншдег1алкасы царайды.Казакстан Республикасы Ж огаргы Сотыныц pipiHimсатыда каралган азаматтыц icTep бойынша шыгарылгансот aKTbiepi апелляциялы к тэртшпен карал майды, оларж арияланган куннен бастап зацды купине енед1 (Ц РА1ЖК-Х 235-бабыныц 2 -б о л т , 332-бабыныц 1 -белМ ).Цадагалау тэртабхмен зацды куш ш е енген сот акт1-лерш кайта карайтын соттар Ц Р А 1Ж К -нщ 386-бабындакерсетшген. Осылай:1) Облыстык жэне оган тецестгрияген соттыц кадагалауалкасы мына соттардыц зацды куш ш е енген сотактшерш кайта карайды:- аудандык ж эне оларга т ец есн р1лген соттардыцшеппмдерш, каулыларын, уйгарымдарын;- облыстык жене оларга тецест1р1лген соттыц азаматтыкicTep ж еш ндеп алкасыныц апелляциялы к каулы ­ларын кадагалау шагымдары, прокурордыц кадагалаунаразылыктары бойынша.2) К,азакстан Республикасы Жогаргы Сотыныц кадагалауалкасы мына соттардыц зацды купине енген сотак й лер ш цайта карайды:- 6ipiHini сатыдагы соттардыц шепимдерш, каулы ­ларын, уйгарымдарын;- облыстык жэне оларга тецесйрЪгген соттыц азаматтыкicTep ж еш ндеп алкасыныц апелляциялы к каулы ­ларын;- облыстык жене оларга тецесйрьлген соттыц кадагалауалкасыныц каулыларын;- Цазацстан Республикасы Ж огаргы Сотыныц азаматтыкicTep ж енш деп алкасыныц icTepfli апелляциялык тэр й бщ ён карау кезшде шыгарган каулы лары нкадагалау шагымдары, Ц Р Бас прокурордыц кадагалаунаразылыктары бойынша.3) К,азакстан Республикасыныц Ж огаргы Сотыныцжалпы отырысы Цазацстан Республикасы Ж огаргыСоты кадагалау алкасыныц К Р А1Ж К -тщ 384-бабыныц2-б е л т н д е керсетшген непздер бойынша каулыларын46


К Р Жогаргы Соты Терагасыньщ усынымы немесе К Р Баспрокурордыц наразылыгы бойынша кайта карайды.Сот iciH ж урйзу тйп принцпт (КР Конституциясыныц7-бабы, К Р А1Ж К-нщ 14-бабы).К Р Конституциясына сейкес КР'^ы талдер туралы1997 жылгы 11 пплдедей Зац талдердщ республикадаКызмет етушщ кукыктык нейздерш, мемлекеттщ олардызерделеу мен дамытуга жагдай тугызудагы мшдеттершбелйледь республикада барлык йлдердщ б1рдейкурметпен колданылуын камтамасыз етедьMeмлeкeттiк тiл болып табылатын казак Tini - мемле-кеттщ барлык аумагында когамдьщ катынастардыц барлыксалаларында колданылатын мемлекеттш баскару,зац шыгару, сот iciH ж урйзу жене ic ж урйзу таль Мемлекеттакуйымдарда жэне жерйлшта езш-ез1 баскару ор-гандарында казак типмен б1рдей ресми орыс тип кол-данылады. Казакстан Республикасында соттардыц бар-лыгы мемлекеттак уйымдарга жатады, сондыктан Казак*стан Республикасында сот icTepi мемлекеттш талде жур-йзйгедь ал кажет болган жагдайда сот iciH журйзудемемлекеттак тЬхмен орыс тал1немесе баска талдер б1рдейколданылады (К Р 'Илдер туралы зацныц 13-бабы). Тш-сшше сотта азаматтык icTep мемлекеттак талде ж урй-зЬщгц, ал кажет болган жагдайда сот iciH журйзуде мемлекеттактшмен орыс тип немесе баска талдер б1рдей колданылады(К Р АЮКК-i 14-бабыныц 1 -б е л т ).Сот iciH журйзу Tbii сотка талап арыз (арыз) бершгентшге карай сот уйгарымымен белйленедь Белгип 6ip азаматтыкic бойынша ic журйзу бастапкы белйленген сотiciH журйзу талшде жузеге асырылады. Егер ic ж урй-зипп отырган талда бiлмeйтiн немесе жещц бiлмeйтiн ic-ке катысушы адамдарга сотта ана талшде немесе ездер!бшетш баска талде мэлiмдeмe жасау, тусшштер мен жауапберу, еташш бшд1ру, шагым жасау, ic материалдары-мен танысу, сотта сейлеу, азаматтык ic журйзу зацнамасыменбелйленген тертшпен аудармашыныц кызме-47


TiH TeriH пайдалану кукыгы тусшд1ршед1 жене камтамасызейлед1 (К Р A D K K -i 14-бабынын 2-3 белштер1). Се-6e6i аудармашыларга теленуге тиесйп сомалар ic бойыншаic ж урпзуге байланысты шыгындарга жатпайды(К Р А1Ж К-нщ 107-бабы). Оларга тиесип сомаларды телеуреспубликалы к бюджеттщ есебшен ж у р й з1лед1 (К РA D K K -i 109-бабыньщ 2-бeлiгi). Сондыктан азаматтыксот iciH журпзуге катысушы адамдарга баска йлде жа-зылган хстщ зад бойынша каж етп ic материалдарыныцсот iciH ж урйзу талше сот тейн аударып 6epyfli камтамасызетедь Сот процесше катысушы адамдарга соттасейленген сездщ басца тiлдe айтылган бeлiгiн сот iciHжYpгiзy тадшё тейн аударып беру камтамасыз ейледо.Сот кужаттары icKe катысушы адамдарга олардыц анатшше немесе олар бшетш баска т1лге аударылып бершед1(К Р АЕЖ К- i 14-бабынын, 4-5 бвлiктepi).Сотта тврагалык eTymi жене алка курамыныц судья-лары аудармашыныц кызмeтiн аткаруга кукыктарыжок. Сот (судья) аудармашыныц кызметш icKe катысушытулгаларга жуктей алмайды, ce6e6i олардыц соттакукыктык мэртебей взгеше болады.Ic 6ipiH ini сатыдагы соттан кай тшде келш туссе, жогарыдецгейяВ (апелляциялык жене кадагалау сатыдагы)соттарда да сол тивде каралуы керек.Сот iciH ж урйзу Tini принциш тараптарга жене баскаicKe катысушыларга ана тийнде немесе вздерд биге-тшбасца тшде зацмен кезделген барлык ic ж урйзу врекет-TepiH жасау аркылы ездершщ кукыктары мен зацдымYддeлepiн белсенд1 коргау ymiH мумкшдш 6epefli.Делелдемелерд1 щца сеетм бойынша багалау принцип!К Р АГЖК^нщ 16-бабында былай деп б е к т л г е н :"Судья icTe бар делелдемелерд1 олардыц жиынтыгыменвдйх, жан-жакты жене толык карауга нейзделген езш щiniKi ceHiMi бойынша багалайды, бул орайда ол зац менар-уятты басшылыкка алады. Сот ужшн ешкандай делел-дёмёнщ Kyni бурын белйленген купи болмайды”.48


Шеппм шыгарган кезде сот делелдемелерге бага бе-pefli, ic ушш мацызы бар кандай ман-жайлардыц анык'талганын жене кандай мен-жайлардыц аныцталмаганын,тараптардыц кукыктык катынастарыныц кандайекенш, осы ic бойынша кандай зац колдануга тшета екеншжэне койылган талаптыц канагаттандырылуга жататынын-жатпайтынынайкьшдайды (Щ 5ADKK-i 219-бабы-ньщ 1-белЫ).Соттыц aK T ic i тек зацга сэйкес жиналган, усынылган,зерттелген дэлелдемелер нейзшде кабылданады.Сотпен дэлелдемелерд1 багалау —соттык делелдеудщажырамас, соцгы б е й т 1.Дэлелдемелерд1 багалау азаматтык ic ж урпзу нормаларынсактау аркылы к:тщ барлык мэн-жайларын жиынтыгыбойынша жан-жакты жэне объективта карау непзшдесотпен журпзшедь К Р A D K K -i 77-бабыныц 1-бел!гше сэйкес ep6ip дэлелдеме - катыстылыгы, жол 6epiлуД,растыгы, ал барлык жиналган дэлелдемелер жиынтыгыазаматтык icTi шешу ушш ж еткш к т ш тургысынанбагалануга ттс.Дэледемелердщ цатыстпылыгы — ic уш ш мацыздымен-жайлардыц бар ек ен д т туралы тужырымдары растайын,теркке шыгаратын не оларга кумэн келтаретшнацты деректер болса, сотпен делелдемеш icne катыстыдеп тануы (К Р А1Ж К-нщ 67-бабы) болып табылады.Дэлелдемелерге жол беру - азаматтык ic журпзу зацнамасыменбелпленген тертшпен алынган дэлелдемелергесотпен жол 6epinyi, сондай-гщ зац бойынша белйл1 6ipдэлелдемелермен расталуга тшс штщ мэн-жайлары ешкандайбаска делелдемелермен расталуга тшс емес (К РА1ЖК-шц 68-бабы). Ттсш ш е зацды буза отырып алынгандвлелдемелер зацдык купп жок деп танылады женесот шевшуинщ непзше жатцызыла алмайды, сондай-ак icушш мацызы бар кез келген мвн-жайды двлелдеу кезшдепайдаланыла алмайды (К Р ADKK-i 69-бабыныц 3-белш.).1Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право РеспубликиКазахстан: В двух томах. - Т.1. Общая часть: Учебник. - Алматы:КазПОА, 2001. - С. 319.4-204 49


Дэлелдемелердщ растыгы - бул тексеру нэтижесшдеделелдеменщ шындыкка сэйкес келетшш сотпен аныктау(К Р A D K K -тщ 70-бабы).Дэлелдемелердщ жиынтыгы, егер icKe катысты делелдеугежататын немесе тарап жокка шыгармаган барлыкжене ap6ip мэн-жайлар туралы акикатты даусыз айкындаугаж ол беретш жене сешмд! дэлелдемелер жиналса,азаматтык icTi шешу ушш жеткшшта болып табылады(Ц Р А1ЖК-1 77-бабыныц 3-бел1й).Судья взшщ iu iK i cen iM i бойынша материалдык, жэнеic Шцрггзу цццык; нормаларын цолдана отырып дэлелдемелерд'1багалайды. Б ул дегешм1з - судьяныц еш щмнщой-niKipiHe, шепймше карамай тек занды басшылыккаалып, тэуелй з болуы. Судьянын iniKi ceHiMi icTin барлыкмэн-жайларын жан-жакты жэне толык карауга нейзделеотырып, сот шепймшщ дэлелдеу б е л т н д е KepiHic табады(К Р ADKK-i 221-бабынын 5 -б е л т ). Судьянын, багаланганделелдемелер1 одан жогары турган (апелляциялы к жэне(немесе) кадагалау сатыдагы) сотпен кайта карал ад ы.Судья ар-цятты басшыльщца ала отырып дэлелдемелёрШбагалауы —бул судьяныц жеке акыл-ойына, 6iл1мше,кукыктык санасына, тэрбиесше жэне т.б. касиеттершебайланысты ic бойынша жиналган дэлелдемелернейзшде icTi дурыс шешуге жене тараптардыцталаптары мен карсылыктарын нейздейтш мэн-жайлардыцбар-жогын аныктауга багытталган сот кызмей.Сот ушш ешкандай дэлелдемешц куш бурын белйленгенK y m i болмайды (К Р ADKK-i 16-бабыныц 2 -б е л т ).0p6ip дэлелдеме жалпы ic журйзу терйб1мен усынылады,зерттелед1 жэне багалануга THic. Мысалы, нотариалдыкуаландырылган мемше занды буза жасалган болса, ондасот отырысында ол дэледеме болып танылмай сотпенкабылданбайды. Оны КР A D K K -тщ 69-бабында керсетшгендэлелдемелер ретшде жол беруге болмайтын нактыдеректер катарына жаткызамыз.50


К уэлш ж ауап беру мшдетшен босату принцип! К РКонституциясыныц 77-бабыныц З-белМ н щ 7) тармац-шасында былай деп б е к т л г е н : "Еш ш м езше, жубайына(зайыбына) жене ауцымы зацмен айкындалган жацынтуыстарына царсы к у е л ж беруге м ш детп емес. Д ш икызметпплер теубага келш , ездерше с е т м 61лд1ргенадамга царсы куэлш беруге мшдетп емес". Осы принципазаматтыц сот iciH ж урйзуде цолданылады, ce6e6i куэ-лардыц айгацтары аркылы сот тараптардыц талаптарымен царсыльщтарын непздейтш мвн-жайлардыц бар-жогын, сондай-ац icTi дурыс шешу уш ш езге де мацыздымен-жайларды солардыц непзш де аньщтайтын зацдытурде алынган нацты деректер болып ic бойынша дэлел-деме болып табылады (К Р A D K K -нщ 64-бабы). Т т сш ш ебул принцип К Р A D K K -ci 2-тарауыныц 17-бабында 6eKiталген.Сотта куэ болып —ic уш ш мацызы бар мен-жайлар туралыкандай да болмасын мэл1меттер езше белгйп бол-ган тулга табылады. Адамныц айгагы, егер ол езш щ хабардарболу кезш керсете алмаса, двлелдеме деп таныл-майды. Куе ретшде оларга теубага келу кезшде сешмбицйрген адамдардан белгьш. болган мвн-жайлар туралы -дш кызметш1лер1 жауап алуга жатпайды. Адам ез-езше,зайыбына (жубайына) жене шецбер1зацмен белпленетшжацын туыстарына царсы сотта кувлш айгац беруден бастартуга цуцылы (К Р А1Ж К-нщ 79-бабы). Егер бул адамсотта кувлйс айгац беруден бас тартпаса, онда оган тврагалыкетупп оныц куэ ретшде цуцыцтары мен мшдеттершTyciHflipefli жене оган кершеу жалган айгац бергеш уш шкылмыстык ж ауапкерпплгк ж еш нде ескертед1 (К РК 1 Ж К -т ц 352, 353-баптары). Куедан оган оныц кукыктары,м1ндеттер1, ж ауапкерпш пп тусшд1рглген д т туралыколхат алынады жене сот отырысыныц хаттамасынакоса т1ркелед1(К Р A D K K -i 196-бабыныц 1-белпт.).Он алты жаска толмаган кувга судья оган ic бойыншамалом нэрсенщ 6epiH шынайы айтып беру мшдетш ту-сшдареда, 6ipaK оган жауап беруден бас тартканы ушш жене


кершеу жалган жауап бергеш щ п н кылмыстык жауап-кершшж жвн1нде ескертшмейд1 (К Р А1Ж К 4 196-бабы-ныц 2-б е л т ).Сондыктан, куэлж жауап беру тндётщ ен босату принцип!тек зацмен беютшген мыналарга:1 —ез-озще, зайыбына (жубайына) жэне шецбер1зацменбелгшенетш жацын туыстарына карсы сотта куелжберуден бас тартуга;2 - оларга тэубага келу кезшде сетм бшд1рген адам-дардан белгш1 болган мэн-жайлар туралы —дш кызмет-шшерше катысты жагдайда колданылады.Щздш; niKipiMieme, К Р А1Ж К-нщ 79-бабы 2-бэлшшщ2) тармакшасына сэйкес, екшдщ немесе коргаушыныцмшдетш атцаруына байланысты ездерше белгш1болганмэн-жайлар туралы - азаматтык ic бойынша екшдергенемесе кылмыстык ic бойынша коргаушыларга куэлжжауап беру мшдетшен босату принципш колдану кажет.Ce6e6i, азаматтык ic бойынша екш немесе кылмыстыкic бойынша коргаушы ретшде сотка катысатын адвокат" Адвокаттык кызмет туралы" зацныц нормаларына сейкесбшжта зац кемейн керсету бойынша мшдетш орындайдыжэне екшдж берупй немесе коргаудагы адамныцкукыктары мен зацды муддесш коргайды. TmciHine,екшдщ немесе коргаушыныц мшдетш атцаруына байланыстыездерше бёлиЗа болган мэн-жайлар туралыадвокаттар сотта екшдж беруппнщ немесе коргалудагыадамныц руксатын алмай азаматтык ic бойынша куэлжжауап беру мшдетшен босатылады.Б ш н т зац кемейн алуга кукыкты камтамасыз етупринцип! К Р Конституциясы 13-бабыныц З -белт н е сэйкесазаматтык сот iciH ж урйзуде колданылады. Булпринцип К Р А1Ж К-нщ 18-бабында б е к т л ш , эр адамгаазаматтык сот iciH ж урйзу барысында белгшенген тэр-тшке сэйкес б ш ж й зац квмейн алу кукыгы бершген.Азаматтык процесте icKe катысушылардыц еркшерЬне байланысты, сондай-ак кейб1р жагдайда зац талапта-52


рына сейкес, олардыц кукыктарын, бостандьщтары мензацды мудделерш, бйпкта зац кемегш керсету аркылыкоргайтын тулга катысады. Ж ан-ж акты кейби 6u iiM iмол, имандылык жене йжерлпс касиеттер1жогары кор-гаушылар кукык мэселесшщ мамандары ретшде езде-рше жугшген жеке тулгалар мен занды тулгалардыц ета-шштерше байланысты кукыктык сипаттагы меселелербойынша кужаттар ез1рлеп, кажетта зац кецестер1 ментусшштер береда, сот отырыстарына катысады, баска дакукыктык комектер керсетеда.К Р А1Ж К-не жене "Адвокаттык кызмет туралы" За-цына сейкес мемлекетам1зде бш ш й зац кемегш адвокат-тар керсетедь Адвокат —жогары зац 6miMi бар, адвокаттыккызметта жузеге асыру кукыгына лицензия алган,мшдетта турде адвокаттар алкасыныц Mymeci болып та-былатын жэне "Адвокаттык кызмет туралы" Зацыменрегламенттелетан адвокаттык кызмет шецбершде кесш-■пк непзде зац кемегш керсететш Казакстан Республикасыныцазаматы.Адвокаттык кызмет шецбершде адвокаттар керсететшзац кем еп кесш керлш кызмет болып табылмайды, себе-6i олардыц кызмет бабыныц н еп зп мшдета - азаматтардыцжене зацды тулгалардыц бузылган немесе даулы ку_кыктарын, бостандыктарын жене зацды мудделерш коргау.К Р A D K K -i 59-бабыныц 1) тармакшасына сэйкес адвокаттаразаматтык процесте тапсырма бойынша екивдшетед1. Адвокаттыц нацты icTi ж урпзуге арналган соттаогалдцс ету ешлеттата зац консультанциясы немесе адвокаттыккецсе берген ордермен, ал ол ез цызметш дербесжурпзген жагдайда - адвокат клиентпен жасаскан шартпенкуеландырылады (К Р ADKK-i 62-бабыньщ З-белЫ).К Р А 1 Ж К -н щ 304-бабына сейкес азаматты ерекеткаб1л ет талт шектеул1деп тану туралы арыз кабылдан-ганнан кейш судья процесте козгалган ic бойынша азаматтыцмудделерш бшдору жэне коргау ym iH ресми екш-адвокат тагайындайды.53


Адвокатура туралы завдармен белпленген ережелерд1буза отырып, зад кемегш керсету туралы тапсырма алганадвокаттар сотта екш бола алмайды (К Р А 1Ж К -160-бабы-ныд 2-б е л т ).Сотта эгалдйс еткен адвокаттарга корсеткен кызметy n iiH акы теленеда. Адвокаттын сотта ек1лдак ету коме-пне акы телеу ic бойынша ic журпзуге байланысты шы-гындар катарына жаткызылган (К Р А 1Ж К -1 107-ба-быныд 8) тармакшасы). TmciHine адвокаттын сотта ек1Лджетуше акы телеу ж енш дей шыгындарды етеу К РА 1 Ж К -т д 111-бабындабылай делшген: "Пайдасына ше-пйм шыгарылган тарапка сот процеске катысушы еюл-дщ кемейне акы телеу женшдеп езше екшпй тарап кел-йрген шыгындарды ic жузшде 83i шеккен шыгындармелшершде баска тараптан алып береда. Ацш алай талапбойынша бул шыгындар койылган талаптыц канагаттан-дырылган бшййнщ он пайызынан аспауы тшс. Егер адвокатзац кемегш тарапка тегш корсетсе, сот осы баптааталган шыгындарды адвокат белген зац консультация-сыныц, кецсесшщ пайдасына немесе келтм -ш арт бойыншажумыс icTeynii адвокаттыц пайдасына ендоредь"Зацмен кезделген жагдайда адвокат бийкй зад кеме-нн тейн керсетед1(К Р Конституциясыныц 13-бабыныцЗ -б е л т , К Р А 1 Ж К -т ц 114-бабы).IcTi сотта карауга дайындау кезшде судья немесе icTiкарау кезшде сот азаматтыц м улж тж жагдайын непзгеала отырып, оны зац кемейне ады телеуден толык немесешйцара босатуга жэне адвокаттыц ецбейне ады телеуж ещ ддер шыгындарды республикалык бюджет ece6iHeжаткызуга кукылы. Зац консультанциясына, кецсеге,келнпм-шарт бойынша жумыс штейтш адвокатка теленугеTmcTi сомалардыц мелшер1 адвокаттар керсететшзац кемейне ады телеуд1 реттейтш нормаларга сэйкесбелйленедп Азаматты зац кемейне акы телеуден толыкнемесе iniiHapa босату туралы соттыц немесе судьяныцуйгарымы назарга алу ушш зац консультанциясына,кецсеге, келтм -ш арт бойынша жумыс icT e frriH адвокат-54


ка жане орындау ушш соттыц орналаскан жер1бойыншакаржы органына ж1бершед1 (К Р А 1Ж К-нщ 114-бабы).Осылайша, Казакстан Республикасындагы адвокатураадамнын субъективтш кукыктарын, бостандыктарын,занды мудделерш, сондай-ак занды тулгалардыц кукыктарымен мудделерш, сотта коргауга жэне бйпкта зан кемейналуга мемлекет кепшдш берген жэне К Р Консти-туциясымен баянды етшген кукыгын жузеге асыруга жэр-демдесуге арналган.Сотта icTi караудыц жариялылыгы принцип! КРА1Ж К-нщ 19-бабында бек1тшген. Бул принцип баска дапринциптер жиынтыгымен 6ipre сотта азаматтык icTi дурысжэне уактылы карап шешуге, зацды жэне нейзд1шеппм шыгаруга багытталган. Осыган орай, соттар булпринципта кещнен icne асырып, барлык муддел1 адамдардыц,оныц щпнде букаралык акпарат куралдарыешлдершщ сот отырысы залына еркш KipyiH камтамасызeTynepi кажет.Барлык соттар мен барлык сот сатыларында сотта icTiкарау ашык журйзшедь Сотта icTi карау ашьщ ж урпзуicne катысушылардыц бузылган немесе даулы КУКЫ К"тарын, бостандыктарын жэне зацды мудделерш коргау,зацдылык пен кукык тарйбш ныгайту, кукык бузушы-лыктыц алдын алу болып табылатын азаматтык сот iciHжурйзудщ мшдеттершщ орындалуына ыцпал тийзедьСонымен 6ipre сотта icri ашык журйзу судьялардыц кыз-метшщ сапасыныц есуше cenTiriH тийзедЬСот отырысыныц залына, егер icne катыспайтын адамдарболса немесе куэ болмаса, 16 жаска толмаган азаматтарж1бер1лмейд1(К Р А1ЖК-119-бабыныц 6-бел1й).Ашык сот отырысына катысушы азаматтар процескекатысушылардыц келю1м1мен жэне ic бойынша терагалыкетушшщ руксатымен icTi карау барысын фотога туcipy,дыбыс жэне бейне-жазу, тшелей радио жэне теле-хабар журйзу мумкшдштерш колдана алады. BipaK> булерекеттер сот iciH карау барысына кедерй келйрмеу155


тшс, ал оныц уакытын сот ineKTeyi мумкш (К Р А1ЖКН19-бабынын 8 -б е л т ).Азаматтардыц жеке хат алысуы жене жеке телеграфбайланысы ашык сот отырысы арасында осы хат алысумен телеграф байланысы болган адамдардыц (ягни еважактыц) кел1с1м1мен гана жария eTUiyi мумкш; Булайболмаган жагдайда бул адамдардыц жеке хат алысуы ментелеграф байланысы жабык сот отырысында жария ет1-лш , зерттеледь Осылай ер азаматтыц хат жазысу, почта,телеграф жене езге де хабарлар цупиясына кукыгы бузылмай,зацныц коргауында болады. Аталган ережелерфото жэне кино кужаттарын, дыбыс жене бейне жазбаларды,сондай-ак техникалык куралдардыц кемепменалынган жеке сипаттагы мел1меттер бар хабарлардызерттеген кезде де колданылады (К Р АГЖ К-i 19-бабыныцЗ -б е л т ).Егер мемлекеттш купияга катысты мел1мет бар icTepfliКараганда, бала асырап алу, жеке, отбасылык, коммерциялык немесе езге де зацмен коргалатын купияларды,азаматтар eMipimn ашык айтпайтын сырларын сактаудыкамтамасыз етуд1 сураган icne катысушы тулганыц eTiншпнканагаттандырган кезде, icTi ашык карауга кедерriкеЛтаретай езге де мен-жайлар болганда жене icTi караубарысында катысушылар жаппай тертш бузганда сотжариялылыгы шектеледа (К Р ADKK-i 19-бабыныц 2-белт жене 179-бабыныц 6 -б е л т ).Терагалык етуцп соттыц жабык отырысында icTi караукезшде icne катысушы адамдарды, олардыц екшдеpiH,ал кажет болган жагдайларда куеларды, сарапшыларды,мамандарды, аудармашыларды катыстырып, олтуралы делелд1 уйгарым шыгарады. 1с жабык сот отырысындакаралганда (ашык сот отырысындагыдай) азаматтыксот iciH журпзудщ барлык ережелер1 сакталуга THic(К Р AD KK-i 19-бабыныц 4, 5, 7 белштерО.Сотта icTi царау барысында KayinciaAiKTi камтамасызету принцип! К Р AD K K -нщ 20-бабында б ек тлген . Сотта56


icTi карау - бул 6ipiHini сатыдагы сотта ic журйзудщ непз п б е л т . Тшста турде хабарландырылган icKe катысушыларсот отырысына азаматтык icTi карауга катысады.Сот отырысы - бул сотта icTi караудыц нысаны.Сот отырысында азаматтык icTi карау кезшде тврагалыкетупп icKe катысушылардын, тусшжтемелерш, кувларданжауап алады, жазбаша жене заттай делелдемелерд1зерттейд1, сарапшы корытындысын зерттейдь Сотта icriкарау барысында осындай ic журпзу врекеттерш жузегеасыру ушш сот отырысы залында судьяныц жене катысыпотырган тулгалардыц кауш йздтн камтамасызету кажет.Тшсшше КР А1ЖК-нщ 20-бабында былай деп 6eKiталген:"Сотта icTi карау соттыц калыпты жумысын женепроцеске катысушылардын каушйздшш камтамасызететан жагдайда журиашеди Судьялар мен сот отырысызалында отырган азаматтардыц кауш йздтн камтамасызету максатында тврагалык eTymi icTi карау кезшдекатысцысы келетан адамдарга тексеру журпзу, оныцшпнде олардыц жеке басын куеландыратын кужаттардытексеру, жеке ездерш тексеру жене олар алып келгензаттарды тексеру туралы eKiM бере алады"."Сот приставы туралы" КР Зацына сейкес сот отырысызалында TepTin сакталуды сот приставы камтамасыз етедьОсылайша олар сот отырысы залында кукьщка кайшыкелетан ic-ерекеттер жасаудыц алдын алады, ic бойыншатврагалык етулпнщ (мысалы, сот отырысында твртшбузган icKe цатысушыны сот залынан шыгару) етмдершорындайды.Сот актшершщ м ш детталт принцип! КазакстанРеспубликасы Конституциясыныц 76-баптыц З-белтндеб ек тл!щ осы соттардыц шеппмдер1, ук1мдер1 женебаска да каулылары республикамыздыц букш аумагындамшдетта болады делшген.Сот —адамдар мен уйымдардыц кукыктарын, бостандыктарынжене зацды мудделерш коргайтын, ел!м1здщКонституциясы, зацдары жене езге де нормативтак-ку-57


кыктык; акталер!; халыкаралык шарттары орындалуынкамтамасыз етеган, сот тер елтн жузеге асыратын мемлекетт1корган. Соттар барлык азаматтык, кылмыстык,ешмшишк сот iciH журйзш, Казакстан Республикасыатынан сот актшерш кабылдайды. TmciHine колданыстагызацнамаларда (Кылмыстык ic журпзу кодексшде,Азаматтык ic журпзу кодексшде) белгшенген тертан бойыншазанды купине енген сот акталёр! орындалуы ишЁщергйболады.Осылай, сот азаматтык icTep бойынша сот актшершшепймдер, уйгарымдар, каулылар мен буйрыктар нысанында кабылдайды. Зацды кушше енген сот ineiniMflepi,уйгарымдары, каулылары мен буйрыктары, сондай-аксоттар мен судьялардыц занды егамдерь талаптары, тапсырмалары,шакырулары мен баска да жолданыстарыбарлык мемлекеттак органдар, жергшшта езш-ез1 баскаруоргандары, когамдык б!рлестжтер, баска да зандытулгалар, лауазымды адамдар мен азаматтар ушш б1рдёймшдетта жене Казакстан Республикасыныц букш аумагындамултшйз орындалуга тшс. Сот актасшщ мДндетгT L n ir i icKe катыспаган муддел1 адамдардыц бузылган немеседаулы кукыктарын, бостандыктарын жэне зацдымудделерш коргау ушш сотка жугшу м ум кш дтненайырмайды. Сот актшерш орындамау, сол сиякты соттысыйламаудыц езге де KepiHici занда кезделген жауаптылыккаэкеп согады (КР А1ЖК-нщ 21-бабы).КР А1ЖК-нщ 21-бабы "сот актшершщ мшдеттипй”деп аталганымен, мунда сот антШерщен (шенймнен, уйгарымнан,каулыдан, буйрыцтан) белек соттыц егамдеpi,талаптары, тапсырмалары, шакырулары мен баска дажолданыстары аталган. Олар сот актшерше жатпайды,6ipaK сонда да накты азаматтык icTepre катысты орындалугатшс.Соттыц угамш, шеппмш, каулысын жене езге де сотактшерш ед ет орындамау, сондай-ак, олардыц орындалуынакедерп жасау кылмыстык жауапка тартуга екепсогады. Борышкердщ сот актасш оныц бёлгип 6ip бел!*


йнде орындауга мумдсшдшнщ болмауы не толык; келемщцеорындай алмауы едеш орындамау деп карастырылмайды1.1с журйзу эрекеттер! мен шенпмдерше шагымданубостандыгы принцшп К,Р А1ЖК-нщ 22-бабында бектлген.Бул принцип бойынша icne катысушы адамдар соттынерекеттер1 мен шеппмдерше осы кодексте белпленгенапелляциялык немесе (жене) кадагалау тэртшпен шагымжасау (наразылык келйру), жогары турган сотка кайтакаратуга кукыгы бар. Сондьщтан ep6ip кке катысушы адамсоттыц memiMi, уйгарымы, каулысы, буйрыгы зацга сейкесемес немесе нейзд1 емес деп таныган жагдайда осы сотактшерш кабылдаган соттан жогары турган сотка апелляциялыкнемесе (жене) кадагалау тэртшпен шагымдана(наразыльщ келтаре) алады.Азаматтык сот iciH журпзудщфункционалдык принциптер!Азаматтьщ icTep бойынша сот терел1гш жузеге асырудаазаматтык сот iciH журйзу принциптершщ жуйесшдекызмет ету бойынша функционалдык принциптерfliбелйлеуге болады. Олардыц катарына мыналардыжаткызамыз:1. Зацдылык (КР А1ЖК-тц 6-бабы);2. Диспозитивйк;3. Тараптардыц айтысуы (К? А1ЖК-нщ 15-бабы);4. Тараптардыц тец кукьщтылыгы (КР А1ЖК-шц15-бабы);5. Сотта ic караудыц тжелей журйзшу1 (КР АДЖК-i177-бабыныц 1-бодай);6. Сотта ic караудыц ауызша журйзшу1 (КР АГЖК-i177-бабыныц 2-белай).Аталган функционалдык принциптерд1 жеке карастырсак-1«Сот актшерш эдей! орындамаганы ym iH жауаптыльщ туралы»Казацстан Республикасы Жогаргы сотыньщ нормативтж каулысы №1219 желтоцсан 2003 жылы кабылданган.59


Зандылык кещнен таралган салааралыц принцип. Оныер цукык саласыныц когамды к; катынастарын реттеу1ндекеруге болады. Азаматтык icTep бойынша сот терезигшаткару кезшде сот жене icKe катысушылар Казацстан РеспубликасыКонституциясыныц, азаматтык ic ж урпзузацнамасыныц жене баска нормативтак-кукыцтык акталердщталаптарын делме-дел сацтауга мшдетта.Осы принцип КР A D K K -нщ 2-тарауындагы азаматтыксот iciH ж урй зуд щ принциптер! катарында алгашкысыболып аталган.Соттардыц адам мен азаматтыц Конституцияда баяндыеталген цуцыцтарына жене бостандыктарына цысымжасайтын зацдар мен езге де нормативтш-кукьщтык акталеща.колдануга кукыгы жок. Егер сот колданылугаTHicTi зац немесе езге де норматищщ-цуцьщтьщ акт адаммен азаматтыц Конституцияда баянды еталген кукыктарымен бостандыктарына кысым жасайды деп тапса, ол icбойынша ic журйзугц токтата туруга жене Конституциялыккецеске осы aKTiHi конституциялыц емес деп тануженшде усыныс жасауга мшдетта. Сот Конституциялыцкецестщ шеш1мш алган соц ic бойынша ic журйзу цайтабасталады (К Р ADKK-i 6-бабыныц 2-бел1и).Судьялар азаматтык icTepfli м е т бойынша карап женешешкен кезде колданыстагы зацдарды жене зацдаргатеуелд! нормативтак-кукыктык aKTbiepfli бузбай колдануларыкажет. Егер судья зацды бузганы аныцталса, олкшэл1 деп танылып, зацмен белпленген жауапка тартылады.Сотта icTi карау кёзщдё егер цолдануга жататынмёмлекеттш органныц aKTici зацга сейкес келмёйтан болса,онда судья одан kymi бойынша жогары турган зацнормаларын колданады. Егер де накты тараптар арасындагыкукыктык катынасты реттеуге цажетта нормативтак-цуцыКтыцакталер мулдем болмаса, судья уксас кукыктыкцатынастарды реттейтан нормативтщ акталерколданады, ал мундай нормативтак акталер болмаса, кукыктыкдауды зандардыц жалпы непздерД мен магынасыннепзге ала отырып шешедь60


Сот карауына зац немесе тараптардыц кел1йм1 бойыншаicTepfli шешу жаткызылган болса, онда сот бул 1стердеедивдпс пен парасаттылык олшемдерш нёпзге алуга тшс.Зацдылык принцип! тек сотка гана катысты болыпкалмай, басца да азаматтык процеске катысушы тулгаларушш мшдетта болады.Сондьщтан сот жене баска да азаматтык процескекатысушы тулгалар ездершщ цызметтерш жузеге асырубарысында Щ 5А1ЖК-нщ 5-бабында кезделген мшдеттерорындалу уппн колданыстагы материалдык жене ic журпзукукык иормаларын колданады.Жалпы барлык азаматтык icTepfli Караганда женешешкенде олар зацга сэйкес болуы тшс. Зацга сэйкескабылданган сот memiMi дурыс болады.Диспозитивтак принцип азаматтык процесте цуцыцтыкдауды мэш бойынша дурыс царап жэне шешу Heri-3iHeH icKe муддел1 тулгалардыц такелей ершлерше байланыстыболады. Сондьщтан epKiM езшщ кукыгы бузылган,бостандыгы мен зацды муддега шектелген жагдайдаоны коргау ymiH жене калпына келтаруге сотка арызбенжупне алады. TinTi бул Конституцияда баянды еталгенэркгмнщ сот аркылы ездершщ цукыцтары мен бостандьщтарьшкоргауга кукыгы (ЦР Конституциясьшьщ 13-бабыныц2-бел1п). Сотца жугшу кукыгынан бас тартужарамсыз болады.Диспозитивтак принцип icKe цатысушылардыц езЬмен ic журпзу цуцыцтары мен материалдык цуцыцтаргабилпс етуд1 тусшд1ред1. Бул принцип тараптарга мынандайцуцыцтар бередк—талап цою мен icTi козгатуга;—талап цоюдыц непздемем мен нысанасын езгертуге;—талап кою талабыныц мелшерш улгайтуга неазайтуга;—талап цоюдан бас тартуга;—талап коюды толыц не imiHapa тануга;61


- койылган талаппен толык не ьшшара келншеуге;—icTi б1т1мгерпилж келюммен аяктауга.Тшсшше, соттыц ез бастамасымен талап коюдыц нысанасыннемесе непздемесш езгертуге кукыгы жок.BipaK тараптардыц бул ic-epeneTTepi зацга кайшы келсенемесе баска б1реулердщ кукьщтарын, бостандыктарынжене зацды мудделерш бузатын болса, сот олардыц талапкоюдан бас тартуын, талап коюды толык не iuiiHapa тануынкабылдамайды жэне бтмгерпш пк келкамш бекггпейд!.Диспозитивтш принцип такёлёи icTep каралуы азаматтыкпроцестщ 6ip сатысынан кёлей сатысына этушкёрс'ётёд!, ягни бул дегешм!з, мысалы, icTi 6ipiHmi сатыдагысот мэш бойынша карап жэне шеппм кабылдаса,осы сот шепймше кел1спеуппл1ин тарап (немесе тараптар)бул соттан жогары турган апелляциялык немесе (жэне)кадагалау тертйймён кайта карайтын еатыдагы соткаTmCTi (апелляциялык немесе кадагалау) шагыммен (шагымдармен)жугшедь Осында апелляциялык не кадагалаушагымын беруде таралтармен ездершщ, ic журпзукукыктарын колдануы - диспозитивтш принциптщ колданылганы.Осылайша сот акт1лер1н жацадан аныкталган мэнжайларбойынша кайта каралуга непз болатын тараптардыцжэне icKe катысушы баска да тулгалардыц арызыкабылданса жэне осы ендарн: журнзьлее - диспозитивтшпринциптщ жургень Сондай-ак зацды кушше енген сотактшерш мэжбурлеп орындатуга THicTi аткару кужатынсот орындаушыларына беру бул да диспозитивтж принциптщжуру!.КейбДр зацмен белпленген жагдайда мемлекеттж женекогамдык мудделерд1 немесе азаматтардыц кукыктарынкоргау ушш сотка арызды прокурор, мемлекеттжоргандар жэне ж ернлж п ёзш-ёз! баскару органдары,уйымдар немесе жекелеген азаматтар бере алады. Ягниолар диспозитивтш принципп жузеге асырушы тулгаларболады. Оныц eKi жагдайы бар: 1 - егер кукыктарымен занды мудделёрД коргалуга жататын тулгалар делел-62


да себептермен ездер1 сотка жугше алмаса; 2 - осы муддел1тулгалардыц етшшп болса. Bipan; ерекетке цабшетci3азаматтыц муддесш цоргау ymiH оныц етшшпне царамастанпрокурор, мемлекеттш органдар жене жерйлштаез1н-ез1 баскару органдары, уйымдар немесе жекелегеназаматтар талап коя алады.Бегде мудделёрд! коргау ушш талап койган адамдар,б тм гер п й лш келнпм жасау цуцыгынан баска, талапкоюшыныц барлык ic журпзу кукыктарын пайдаланадыжэне ic ж урпзу мшдеттерш мойнына алады. Аталганоргандар мен адамдардыц талап цоюдан бас тартуы мудделершесай ic козгалган адамды icTi меш бойынша караудыталап ету кукыгынан айырмайды.Кобшесе диспозитивтш принцип 6ipiHmi сатыдагысотта icTi карау кезшде байкалады.Тараптардыц айтысу принцип! Kaeipri азаматтык сотiciH ж урпзудщ мацызды принциптершщ 6ipeyi. Булпринцип сотта ic жан-жацты карап жене шепплуше, сотmemiMi зацды жэне непзд1 болып азаматтардыц, мемлекеттщжене уйымдардыц бузылган немесе даулы кукыктарын,бостандыктарын жене зацды мудделерш цоргалуынаесер етед1.Осыган дэлел болатыны айтысу принципше сейкес эртарап езшщ талаптарыныц жэне карсылыктарыныц неrieiретшде сштеме жасайтын мэн-жайларды делелдеу1тшс (ЦР А1ЖК-нщ 65-бабы). Сот icne катысты мен-жайлардыдэлелдеуге мшдетта емес жэне оныц мундай icжурпзу ерекетан жасауга кукыгы жок.1ста мэш бойынша карап, осы ic бойынша занды жененепзда шепйм кабылдау максатында сотта ic карауда айтысушылыктыкамтамасыз ететш, icTin нацты мен-жайынаныцтауга багытталган тараптар мен icne катысушы баскада тулгалардыц КР АЕЖК-ci 4 7-бабыныц 1 -белтне сэйкес:— ic материалдарымен танысуга, олардан узшдйгержазып алуга жене кеппрмелер Tycipyre;63


- ic бойынша прокурорта, сарапшыга, маманга, аудармашыга,сот отырысыныц хатшысына, сот приставьте,сот орындаушысына карсылыктарын мэл1мдеуге;- жазбаша, заттай жэне баска да дэлелдемелер табысетуге жэне оларды зерттеуге катысуга;- icKe катысушы баска адамдарга, куолерге, сарапшылармен мамандарга сурактар коюга;- егпщм жасауга, соныц iiniHfle косымша дэлелдеметалап ету туралы эйшш жасауга;- сотка ауызша жэне жазбаша туйшктемелер беруге;- сот npoueci барысында туындайтын барлык мэселелербойынша ез дэлелдерш келйруге;- icKe катысушы баска тулгалардыц Этшпадер! мендэлелдерше карсылык б1лд1руге;- сот жарыссоздерше катысуга;- сот отырысыныц хаттамасымен танысуга жэне оганжазбаша ескертпелер беруге;- соттыц nieiniMi мен уйгарымына шагымдануга;- азаматтык сот iciH журпзу туралы зацдарда берьлгенбаска да ic журпзу кукыктарын пайдалануга кукыктарыбар.Тараптардыц айтысу принцишне сэйкес ic бойыншазацды жэне нензд! шеппм кабылдауда накты релд1 аткарусотка берьлген. Сот icTi дурыс шешу ушш мацызыбар мэн-жайларды тараптардыц жэне icKe катысушыбаска да тулгалардыц талаптары мен карсылыктарыныцненз1нде, материалдык жэне ic журпзу кукыгыныц колданугатшс нормаларын ескере отырып аныктайды Щ РAIJKK-i 66-бабыныц 2 -белт).Сонымен коса, сот тараптарга жэне icKe катысушыбаска да тулгаларга icT i дурыс шешу ушш кажетп косымшадэлелдемелер табыс етудо усынуга кукылы (КР АГЖК-i15-бабыныц 2 -б е л т жэне 66-бабыныц 3 -б елт). Кажетболган жагдайда сот ётанш берген адамга делелдемешалу уппн сурату бередь Соттыц талап еткен делелдемес1бар тулга оны тшелей сотка набереД1 немесе сотка табысету ymiH r a ic T i суратуы бар адамныц колына бередД (КРADKK-ci 66-бабыныц 6 -б елт). Осында сот icKe катысу-64


шыларга дэлелдемелерд1 жинау мен оны сотка усынугакукыктык жэрдем керсётш отыр.Егер тарап сот сураткан делелдемет езшдё устап калсажэне оны соттыц суратуы бойынша усынбаса, ондагымел1меттер осы тараптыц мудделерше карсы багытталрандеп уйгарылады жэне ол тарап таныран деп есептелед1(КР АГЖК-i 66-бабыныц 10-бел1й).Бул принцип азаматтык процестщ ep6ip сатысындаколданылады жене жузеге асырылады.Тараптардыц тец цуцыцтылыгы принцип! азаматтыксот iciH журйзуде езше рана тен белгшер1 бар принцип.Бул принцип мацызды мэнде болып, ол азаматтык процестщбарлык сатыларында icKe цатысушылардыц icжурпзу тецдш.н толык камтамасыз етедь Осыган байланыстытараптар азаматтык сот iciH журпзуде ездершщкукыктары мен занды мудделерш коргауга багытталганб1рдей ic журпзу кукыктарын пайдаланады жене б1рдейic журйзу мгндеттерш котеред! (КР АГЖК-i 15-бабыныц1-бел1й).Судья icTi сотта карауга ез1рлеуде жэне сотта icTi цараудатараптар мен icne цатысушы баска да тулгаларгаолардыц ic журйзу кукыктары мен мшдеттерщ тусшдхpefli.Сот тараптар мен icKe катысушы баска да тулгалардыц(уппнпп тулгалар, сотца баска адамдардыц цуцыцтарымен мудделерш коргауга жуйнген прокурор, мемлекеттшоргандар, ж ерйлш й езш-ез1 баскару органдары,уйымдар) тусшштемелерш тындайды жене оларды растайтынделелдемелер табыс етугй усыНуга цуцылы.Тараптарга азаматтык сот iciH журйзу барысында езайкындамасын тацдап алуга, оны цоргау Oflici мен амалдарындербес жене соттан басца органдар мен адамдардантэуёлск? турде тацдап алуга б!рдей ic журйзу цуцыцтарыберШчн (КР АГЖК-i 15-бабыныц 2-белйй). Осыганцатысты, мысалы, тараптар ездершщ талаптары менцарсылыцтарыныц Heriei ретшде сштеме жасайтын мен-


жайларды двлелдеу ушш сотка куэларды шакыртуга,жазбаша жене заттай двлелдемелер усынуга, сараптаматагайындауды етшуге, ic журйзу врекеттершщ хаттамаларыментанысуга жене оларга жазбаша ескертпелер беруге,соттыц актшерше шагымдануга жене азаматтыкic журйзу зацнамасымен бершген баска да ic журйзукукыктарын тец пайдалана алады.Талап коюшы талап коюдыц нейздемес! мен нысанасынезгертуге кукылы болса, жауапкер талап коюды танугажене карсы талап коюга кукылы болады. Eki жак(талап коюшы мен жауапкер) бтмгерпйлж к елтм гекелуге кукылы.Сонымен 6ipre, тараптар мен icKe катысушы баска датулгалар сотка (судьяга), прокурорга, сарапшыга, маманга,аудармашыга, сот отырысыныц хатшысына, сотприставы мен сот орындаушысына карсылык бглщаругекукылы, сондай-ак, ез icTepiH сотта ездер1 немесе ек1лflepiаркылы журйзуге кукылы.Сот тараптарга б1рдей жене курметпен карайды (КРAI5KK-i 15-бабыныц 4-белт).Бул принцип тараптардыц айтысу (бвсекелестж) принцшпменете тыгыз байланысты, ce6e6i азаматтык сот iciHжурйзу тараптардыц айтысуы мен тец кукыктылыгы нейзшдежузеге асырылады.Сотта ic караудыц тжелей журйзшу принцип! (КРА1ЖК-! 177-бабыныц 1-белт). Бул принципке сейкессот (судья) icTi карап жене шешу кезшде сотка усынылгандeлeлдeмeлepдi зерттеу тэс1л1 мен едастергн аныктап,оларга THicTi бага бередь Осы максатка жету ушш icTiкарау кезшде сот ic бойынша делелдемелерд! тжелейзерттеуге: тараптардыц жене icKe катысушы баска да адамдардыцтусшжтерш, куэлардын айгактарын, сарапшылардыцкорытындыларын, мемлекетйк органдардыцжене жерйлжй езш-ез1 баскару органдарыныц корытындыларынтыцдауга, кужаттармен танысуга, заттайделелдемелерда карап шыгуга, дыбыс жазбаларын тыц-66


дауга жэне бейне жазбаларды, кино-фотоматериалдардыкеруге, акпаратты кайта КУРУДЫЦ езге де куралдарыньщматериалдарымен танысуга мшдетта. Кажет болган жагдайлардаic бойынша дэлелдемелердД зерттеген кезде сотмаманныц консультадиялары мен тусщгцрмелерш тыцдайды.0йткен1, судья эрбДр дэлелдемеш катыстылыгы,жол бершуД, растыгы, ал барлык жиналган дэлелдемелержиынтыгы азаматтык icTi шешу ушш ж еш листш тургысынанinnci ceHiMi бойынша багалап, зац мен ар-уяттыбасшылыкка алып шеппм кабылдайды.Сотта ic карау туракты сот курамымен жургазшед!,егер судья белгип себептермен icTi караудан шыгатын болса,онда оныц орнына басца судья Kipefli, ал сотта ic караубасынан басталады. Осындай жагдайда судьялар дэлелдемелерментакелей танысу аркылы ic бойынша эдшеттаШеппм кабылдауга мумкгндш алады. Бул ic бойынша акикаткакелудщ ец ттмд1 жэне тез тэсйп болып табылады.Егер де icKe катысты дэлелдемелер соттыц тапсырмасынемесе нотариуспен дэлелдемелерд1 камтамасыз ету аркылыалынган болса судья оларды тек сот отырысындакарастырады.Сотта ic караудыц ауызша журпзшу принцип! (КРАГЖК-i 177-бабыныц 2 -белт). Бул принципке сейкессотта ic карау ауызша журпзшедь Осылай, мысалы, icTiкарау уппн белгшенген уакытта тэрагалык етупп сот отырысынашады жэне кандай азаматтык ic каралуга тшсекенш жария етедь Сот отырысыныц хатшысы осы icбойынша шацырылган адамдардан шмнщ келгенш, келмегенадамдарга хабар бершген-бершмегенш жэне олардыцкелмеу себептер! туралы кандай мэл1меттердщ барекен!н сотка баяндайды. Терагалык eTymi келгендерд1цKiM екешн аныктайды, сондай-ак, лауазымды адамдармен екшдердщ екшеттактерш тексередь Егер ic бойыншааудармашы катысса, оган оныц кукыктары мен мшдеттерштусшд1ред1, сот курамын жария етед1, проку-67


pop, сарапшы, маман, сот отырысыныц хатшысы, сотприставы ретшде к1мдердщ катысатынын хабарлайдыжене icne катысушы адамдарга олардыц карсылык 61лflipyкукыгын тусшд1ред1 (ЦР А1ЖК-тщ 180-184-баптары).Осы принципке катысты, оныц журуш белгшеугеболатын нормалар ЦР А1ЖК-нщ баска баптарында бар,мысалы, ЦР А1ЖК-тщ 190-200-баптары. TinTi, ic бойыншакабылданган сот uieiniMi ауызша жарияланады (К,РА1ЖК-тщ 216-бабы).IcTi карау йроцесшде судья ауыскан жагдайда icTi караубасынан бастап журйзйщгё тшс (ЦР А1ЖКп 177-бабыньщ 2 -белт). Бул дегешмиз - ep6ip судьяныц ез карауындагыic бойынша жауапты болатынын жэне сол icTiсотта ауызша карап (icKe датысушылардьщ тусшштемелерш,куелардан айгактар алу, заттай api жазбаша далелдемелерзерттеу жане т.с.с. ic журйзу эрекеттер1н журйзумен)щенпм кабылдауды тусшд1ред1.Кейб1р ic журйзу ерекеттер| тек жазбаша нысандагана жасалады. Осылай, сотта азаматтык icTi козгауганег1з болатын талап арыз (арыз, шагым), осы алгашкыталап коюмен б1рЛесш карау ymiH жауапкердщ талапкоюшыга карсы талабы, тараптардын б1т|мгерпшцк ке-Л1С1Ш'^ жазбаша дэлелдемелер, сот aKTUiepi (буйрык. шеmiM,уйгарым, каулы) жазбаша нысанда жасалады. Соныменкатар, 6ipiHiiii сатыдагы соттыц акйсше icKe катысушыларкел1спеген жагдайда апелляциялык шагымдарымен наразылыктарын, кадагалау шагымдары меннаразылыктарын, оларды карау нейз1нде жогары тургансотпен кабылданатын апелляциялык; жене кадагалауцаулылары жазбаша нысанда жасалады.А л кейде ic журйзу эрекеттер! ауызша да жэне жазбашада нысанда жасалады. Мысалы, сот отырысындауже катысушылармен сот алдында ейш м жасау жэнеоларга карсылык биццру, сарапшыларга сараптама корытындыларыбойынша жэне мамандарга ездершщ тусшдармелер1бойынша сурацтар кою.68


3 -т ац ы р ы п . А зам а т т ы ц ic ж у р й з у д е пц укьщ т ьщ к аты н астар1. Азаматтьщ ic журйзудёй кукьщтьщ катынасыныцугымы жэне элементтеръ2. Азаматтык ic журйзудей кукыктык катынастарыныцобъектаю. мен мазмуны.3. Азаматтык ic журйзудей кукыктык катынасыныцсубъекталер1 жэне оларды тонтастыру.1-сурак. Азаматтык ic журйзудеп кукыктыккатынастыц угымы жэне элементтер1Щццыцтшк; цатынас - кукык нормаларымен реттелген,курамында езара алмасылып отыратын кукыктаржэне мшдеттермен айшьщталган кукык субъекйлёр1арасында заддык байланысы бар когамдык катынастар.Азаматтык ic журйзу катынасы кукьщ коргау катынастарынажатады. Олардыц пайда болуы, езгертшу1 жэнетоктатылуы заддык жагдаяттармен, заддык мацызы барнактылы мэн-жайлар мен байланысты, олармен кукыкнормасы азаматтык ic журйзу кукык субъекйлёргащic журйзу кукыктары мен ic журйзу мшдеттершщ пайдаболуы, озгерталу! жэне тодтатылуын байланыстырады.Бул катынастардыд ерекшелжтер1 мыналар:• олар азаматтык ic журйзу кукыктык нормаларыментжелей белйленгён;• ерекше субъективтш курамы, ягни icKe катысушылардыцкурамы;• б1рлй1 мен 6ipiKTiK;• аракатыНасында.Азаматтык ic журйзу катынастары сотка талап арыз,арыз жэне шагым берген кезде пайда болады. Азаматтыкic журйзу кукыктары мен азаматтык ic журйзу мшдет-Tepi азаматтык ic журйзу катынастарыныц мазмунынкурайды.Азаматтык 1стерд1карап шешуде азаматтык ic журйзукукык катынастарыныц мынандай турлерш байкау-69


га болады: neziezi, цосымша жэне цызметтш-квмек кврсетушШщ.Heziezi ic жцргьзу цуцыц цатынастары талап коюменic журпзу, ерекше талап коюмен ic журпзуде сот пентараптар (талап коюшы жене жауапкер) арасында женеерекше ic журйзуде сот пен арыз берупй арасында болады.К,осымша ic жург1зу цуцыц цатынастары ic бойыншакорытынды беру ушш прокурордьщ, мемлекегпк органныцнемесе жерйлжп езш-ез1 баскару органныц цатысуыменеткенде (А1ЖК-тщ 55, 57-баптары), сондай-ацymiHmi тулгалардыц цатысуымен еткенде (А1ЖК-тщ52, 53-баптары) туындайды.К,ызметтЫ-квмек кврсет уш ЫЫ ic ж щ гъзу цццыццатынастары ic бойынша ез цызмет бабы бойынша кемеккерсету ушш аудармашыныц, сарапшыныц, куелардыц,когамдык екыдердщ цатысуымен еткенде туындайды.Азаматтык ic журпзу кукык катынастарыныц ерекше л т оныц билжтж сипатында, ягни билжтж цатынастылыгында.Азаматтык ic журпзу кукык катынастарыныцсубъекплер! —сот жене езге сот iciH журпзугекатысушысы —билж жене багынушылык катынаста болады.Оган делел КР Конституциясыныц сот б и л тн бе-KiTyi.Жогарыда айтылганныц 6epi азаматтыц ic журпзу кукыккатынасыныц тусш тне аныцтама беруге болатынынбщйредь Сонымен азаматтыц ic ж урпзу цуцыццатынасы - бул субъективтж цуцыцтармен зацмен цоргалатынмуддеш цоргау ymiH сот пен езге азаматтыц процестщцатысушылары арасындагы азаматтыц ic журпзукукык нормаларымен реттелген когамдык катынастар.2-сурак. Азаматтык ic журпзу цуцыцкатынастарыныц объектйя мен мазмуныАзаматтыц ic журпзу цуцыц цатынастарыныц объек-TiciH 2 турге белш царастыруга болады: жалпы жене ар-найы.70


Ж алпы объект — сотпен каралып, шепплуге немесекоргалуга жататын материалдык-кукьщтьщ дау немесезацмен коргалатын мудде.Арнайы объект —накты, белгшх кукык цатынасынжузеге асыруда жасалатын корытынды (мысалы, сот пенсарапшы арасында азаматтык ic журпзу кукык катынасыныцобъектам болып осы сарапшыныц езшщ арнайыбЬто. непзшде ic ушш меш бар факталер туралы корытындысы).Азаматтьщ ic жцргЬзу цццыцтыц катынастыц мазмцны—азаматтык процестеп субъекталершщ ic журпзукуцьщтары мен мшдеттер!, ал кейб1р процессуалистердщniKipiHme (А.А.Мельников) субъекталердщ мшезкулкы,ягни ез кукыктары мен мшдеттерш жузеге асырудагыэрекеттерьЗ-сурац. Азаматтык ic журпзу катынастыцсубъекталер1 жэне оларды топтастыруАзаматтык ic журпзу катынастарыныц субъекталер1азаматтар мен зацды тулгалар бола алады. Соныц катарынаазаматтык ic журпзу катынастарына шетел азаматтары,азаматтыгы жок адамдар жэне шетелдш зацдытулгалар цатыса алады. Процеске катысушылардыц бэpiH,олардыц icne катынастыгына орай, белпленген топтаргабэлшедк сот, icKe цат ысуш ылар ж эне сот твре-л ш н ж узеге асыруына ж эрдемдесуш ы ер.Сот азаматтык ic журпзу катынасыныц мшдетта субъeKTiciретшде каралады. Республикада азаматтык, тэрелш,кылмыстык жэне баска да icTepfli карайтын, соттардантыс ешкандай орган жок- Сот азаматтар менуйымдардыц кукыктарын, бостандыктары мен зацдымудделерш коргайтын, ол бузылган жагдайда оны калпынакелтаретан барынша ыкпалды нысан болып табылады.Соттар кайсыб1реулердщ еркше карамастан текКонституция мен Республика зацдарына сэйкес, эздершеРеспублика атынан бершген билшта жузеге асы-71


рады, ic журйзу нысанында зацмен белгшенген сот iciHкарауга процесс мушелершщ барлыгыньщ да белсендатурде катысу м ум кш дтн камтамасыз етедд, icTin акикатынашады жэне ол бойынша зацды жэне непзделгенпгешщ шыгарады. Соттарга мемлекеттш мэжбурлеудаколдану кукыгы бершген. Сот азаматтык жэне шаруашылыкicTep женшдеп ше1шмдер1мен кшаш тараптарды(талап коюшыны немесе жауапкерд1) тшста тэртшкешакырады, оларды шндёттер} мен жауалкерпшпгш орындауга,оныц нэшндё жауапкердщ есеп-шотынан талап коюшыныцпайдасына ацшалай каражат ендортуге не мулштершендоруге мэжбурлейдь IcTi сот отырыстарында караумен шешу КР Конституцияныц 77-бабында жэне КР Азаматтыкic журпзу кодексш!ц жалпы ШШшйц 2-тарауындааталган принциптерге негазделедь1ске катысушыларды азаматтык ic журпзу кукыктыккатынастардыц субъектер1 ретшде танимыз. Олардыцкурамына КР Азаматтык ic журпзу кодексшщ 44-бабынасэйкес:• тараптарды (талап коюшы мен жауапкерд1);• ymiHmi тулгаларды (даудыц нысанасына дербес талаптарынмел1мдейтан жэне даудыц нысанасына дербесталаптарын мел1мдемейтан);• прокурор;• мемлекеттш органдар, жергшшта езш-ез! баскаруоргандары;• КРА1ЖК-шц 56,57-баптарымен керсетшген непздербойынша процеске катысатын уйымдар немесе жеке адамдар;• арыз берушшер жэне баска да муддел1 тулгаларды(К Р АГЖК-нщ 289-бабы) жаткызамыз.Сот тврешгт жузеге асыру ына жэрдемдесушглер - азаматтыкic журпзу кукыктык катынастарыныц субъектшерьОлардыц катарына: аудармашы, куе, маман, сотприставы, сот хатшысы, сот орындаушысы, екш жэне т.б.жаткызылады.72


4-такырып. Азаматтык ic журйзудеп(процестеп) тараптар1. Азаматтыц процестеп тараптар T y c iH ir i.2. Тараптардыц азаматтыц ic журпзу цуцыцтары менмшдеттерь3 .1с журпзуге тец цатысушылыц жэне оныц турлерь4. 1с журйзу цуцыц мирасцорлыгы.5. Азаматтыц процесте тш сй жэне TuicTi емес тараптар.1-сурац. Азаматтыц процестей тараптар угымыАзаматтыц ic ж урйзудей тараптар icne цатысушытулгалар цатарына жатады (А1ЖК-нщ 44 бабы). Жекетулга болсын, занды тулга болсын (кэсшорын, мекеме,уйымдар) оздерше келйршген зиянды сот арцылы ещцршалуга хацысы бар.Тарапт ар - сотта субъективтш цуцыцтары немесезацмен цоргалатын жеке муддей туралы даулары царалыпжэне шепплуге т т с icKe цатысушы тулгалар.Тараптар деп т алап коюшы мен жауапкердЬ атайды.Талап цоюшы мен жауапкер ретшде жеке тулгалар (КР-ныцазаматы, шетел азаматы жэне азаматтыгы жоц адам) мензацды тулгалар (мекемелер, уйымдар жэне кэсшорындар)болып табылады.Т алап коюшы —сотца талап арыз беру арцылы езшщсубъективтш цуцыцтары мен зацмен цоргалатын муддесшцоргаушы тулга. Kaeipri азаматтыц ic ж урйзу зацындаталап цоюшыныц азаматтыц процеске цатысуыныц2 Heriei кэрсет1лед1:1-ден, талап цоюшы ез мудделер1жэне цуцыцтарын кэздеп талап цою арцылы цатысады;2-ден, басца тулгалардыц цуцыцтарын, бостандыцтарынжэне зацмен цоргалатын мудделерш цоргаууппн сотца жуйнед1. Bipmnii жагдайда талап цоюшы icжурйзу1н o3i бастайды, ал eKiHmi жагдайда ол icne цатысугасоттан руцсат сурайды.73


Жауапкер - талап коюшыныц талабы бойынша соталдында жауап беретш тулга. Талап цоюшыныц айтуыншажауапкер оныц субъективтж цуцыгын немесе зацменкоргалатын муддесш бузып не дауга салып отыр.Талап цоюшы мен жауапкер - сотта царалуга жататындаулы цуцыц цатынасыныц немесе зацмен коргалатынмудденщ субъекплерьАзаматтыц ic журпзуде тараптар ретшде цатысушыушш азаматтыц ic журпзу цуцыц цабшеттт (А1ЖК-нщ45-бабы) болуы тшс, ал сотта езшщ ic журпзу цуцыцтарынжузеге асыру ушш азаматтыц ic журпзу арекет цабхлеттт(А1ЖК-нщ 46-бабы) цажет.Азаматтык; ic жцрг1зу щ ц ы ц n;a6ijiemmizi — азаматтыкic журпзу кукыктары мен мшдеттерше ие болу ца-6LieTTuiiri, материалдык цуцыц субъектшер1 болып табылатынбарлыц азаматтар мен уйымдар ушш б1рдей дережедетанылады. Азаматтарга азаматтыц ic журпзу цуцыцKa6^eTTepi туганнан берхлш, елгенде гана тоцтатылады.Азаматтык; ic жхфгузу эрекет цаб1леттш - сотта ку*кыктарын ез к-ерекепмен жузеге асыру жэне мшдет-TepiH орындау, ic жургазуда ешлге тапсыру кабшеттт.Занды тулганыц азаматтыц ic журпзу цуцыц кабьлетттмен ерекет кабшеттт мемлекеттж пркеуден еткен кездежене оны куэландыратын сэйкесп цужат болгандабасталады. Азаматтардыц ic журпзу ерекет цабигаттийптолыц келемде 18 жасца толганнан кешн гана басталады.16 жасца толган ата-анасыныц руцсатымен уйленген немесешарт бойынша кесшкерлж ic-ерекетпен айналасатынболса оны толык азаматтык ic журпзу ерекет кабЬлеп бар деп танимыз. 14-18 жасца деюнп кемелетке толмагандардыц,сондай-ак ерекет цабДлеп щектёул1 деп танылганазаматтардыц цуцыцтарын, бостандыцтарынжене зацмен цоргалатын мудделерш сотта олардыц атааналарынемесе езге де занды вкшдер! цоргайды, ал айда,сот мундай icTepre кемелетке толмагандардыц немесеэрекет цабшеп шектеул1 деп танылган азаматтардыц ездерштартуга мшдеттг.74


2-сурац. Тараптардыц азаматтык ic журпзукукыктары мен м1ндеттер1ЦР AD KK-i 48-бабыныц 5 -белтн е сейкес: тараптарic ж урпзу кукыктарын тец пайдаланады жене б1рдей icж урйзу мшдетш мойнына алады деген.Тараптардыц азаматтык ic ж урйзу кукыктарын:жалпы жене арнайы деп белш карастырса болады. Ж а л ­пы - бул тараптардан баска да icKe катысушы тулгаларгатен кукыктар: ic материалдарымен танысуга, олардануз1ндшер жазып алуга жене кецпрмелер Tycipyre, карсыльщтарынмел1мдеуге, делелдеме табыс етуге жэнеоларды зерттеуге катысуга жене т.б. (К,Р А1Ж К-нщ47-бабы). А рнайы - К|Р А1ЖК-нщ 32, 49, 50, 156, 158жене т.б. баптарында кезделген. Мысалы, талап коюшыталаптыц нейздемесш немесе нысанасын езгертуге,талап кою талабыныц мелшерш улгайтуга не азайтуганемесе талап коюдан бас тартуга кукылы. Жауапкер талапкоюды толык не жартылай тануга, немесе талаптанбас тартуга кукылы.Тараптардын азаматтык ic журйзу мшдеттерш: жалпыжэне арнайы деп белш карастырса болады. Ж алпы -тараптар ездерше бершген барлык ic журйзу кукыктарынадал пайдалануга, сот отырысындагы тэртшй сактау,сотта тэрагалык етушшщ каулыларына багынугатшс. А рн а й ы - ол азаматтык ic журйзудщ сатыларынажэне нацты ic журйзу эрекеттердщ мшезше байланысты.Осылай, талап коюшы сотка e3i усынган талап арызындамшдетй турде занда керсетшген мел1меттер барболу керек (К Р AD KK-нщ 150-бабы); ер тарап (талап коюшымен жауапкер) езшщ талаптарыныц жене карсылыктарыныцнейз1 ретшде сштеме жасайтын мэн-жайлардыдэлелдеу1 тшс (К Р ADKK-нщ 65-бабы).З-сурак. 1с журпзуге тец катысушылыкжэне оныц турлер11с жургЬзуге тец цат ы суш ылыц —бул б1рден азаматтыкпроцесте талап коюшы не жауапкер жагында немесе75


eni тараптар (талап коюшы мен жауапкер) жагынан 6ip-6ipiHe мудделер1 кайшы келмейтш б1рнеше тулгалардынкатысуы.К Р А1ЖК-НЩ 50-бабында: "Талапты бхрнеше талапкоюшы б1рлесш коюы немесе оньщ б1рнеше жауапкергекойылуы мумк1н. Талап коюшылардын немесе жауапкердщаркайсысы ёкшйц тарапка катысты процестедербес болады. Тараптар (талап коюшы мен жауапкер) icжурпзуд1 ттсш ш е тец талап коюшылардын немесе тецжауапкерлердщ 6ipeyiHe тапсыра алады".Егер icKe б1рнеше талап коюшыныц катысуы болса,онда олар тец т алап коюшылар деп аталады.Егер icKe бхрнёгпе жауапкердщ катысуы болса, ондаолар тец ж ауапкерлер деп аталады.Теория жузшде 6ipirin катысушылыкты eirci магынадакарастырады:1 - процессуалдык-кукыктык магынада;2 - материалдык'кукыктык магынада.Процессуалдык-кукыктык магынада ол 3 турге болЬnin каралуы мумшн:1-uii Typi - белсёнда 6ipirin каты суы сотта талап коюшыретшде бцрнеше тулганыц катысуы (екеу жэне оданкоп катысуы), мысалы, 3 талап коюшы мен 1 жауапкердщкатысуы;2-ш1 Typi —ецжар 6ipirin катысуы —сотта жауапкержагынан Сйрнеще тулганыц катысуы (екеу жэне одан копкатысуы), мысалы, 1 талап коюшы мен 3 жауапкердщкатысуы;3-ini Typi - аралас- 6ipirin катысуы - б1рден сотта талапкоюшы мен жауапкер жагынан б1рнеше тулганыц катысуы,мысалы, 3 талап коюшы мен 3 жауапкердщ катысуы.'Материалдык*кукыктык магынада 2 турде карастырылуымумкш: • • •'l-m i Typi - кажетта (тн д етт!) - зац бойынша 1скё барлыккатысушылардыц (талап коюшы не жауапкер ретшде)катысуын мшдетт! турде тгаёйщ, мысалы ортак мулшбелуде ез упайын белНлеу;76


2-mi Typi —факультативта (мшдетта емес) - 6ipirin к.атысуынмшдетта турде т!лемейд1, ягни ic бойынша 6ipнешеталап коюшылардыц немесе 6ip гана талап коюшыныцб1рнеше жауапкерлерге жеке жене 6ip-6ipiHeбайланыстырмай каралуын бивдредг: Бхрнеше талапкоюшы талаптар койган немесе талаптар б1рнеше жауапкергекойылган кезде сот, егер талаптарды ажыратыпкарауды негурлым дурыс деп тапса, 6ip немесе бцэнешеталапты жеке ic журпзуге белуге кукылы (А1ЖК-НЩ171-бабы 2 -белт). Судья осы с о т т ы ц ic журйзушде делсол тараптар катысатын б1ртектес, не 6ip талап коюшыныцер турл1 жауапкерге немесе ер турл1 талап коюшылардыц6ip жауапкерге койган талабы бойынша б1рнешеic бар екешн белйлеп, егер мундай 6ipiKTipyn;i дурыс дептапса, бул icTepfli 6ipiKTipin карау ymiH 6ip icKe 6ipiKTiругекукылы (А1ЖК-нщ 171-бабы З -белт).Баска тец катысушылардын тапсырмасы бойынша тецкатысушылардын 6ipeyi сотта екш бола алады (А1ЖК-нщ59 бабы 6-белт).4-сурак. 1с жург1зу кукык мираскорлыгы1с жцрггзу щ ц ы ц мираскорлыгы — бул дауды не сотшеппм1мен аныкталатын кукьщтьщ катынасыныц i cжуризушен жацтардыц 6 ip e y iH in шыгуына байланыстыicTe тарап немесе уппнпп тулга болып танылатын тулганыауыстыру.1с ж урйзу кукык мираскорлыгы материалдык КУКЫКбойынша мынадай жагдайларда болады:1. Жалпы (универсалды) мираскорлык (мурагерлш,зацды тулганыц кайта уйымдастырылуы);2. Сингулярлы мираскорлык, ягни жеке субъектив-TiK кукык мираскорлыгы (талапка жол беру немесе баскатулганыц карызын езше аудару).Материалдык кукык бойынша мираскорлыкка жолбер1лмейтан жагдайда онда ic журйзу кукык мираскорлыгыда болмайды, меселен талап ету кукык талап кою-77


шы немесе жауапкер тулгаларымен тыгыз байланыста болса(неке бузу, алименттер ендорш алу, жумыс орнына кайтатургызу туралы талаптар бойынша), сондай-ак мираскорлыкзацга не шартка кайшы болса (Шр АК-нщ 190-бабы).Кукык мирасцорлыгы процестщ кез келген сатысындамумкш болады. К у к ы к мнраскордьщ процеске Kipyiсоттыц уйгарым шыгарумен белпленедь Куцыц мирасцорыпроцеске Kipy кезшде ез1шц мирасцорлыгын нейз;деуге тшс, мысалы, мурагерлште мурагерлж цуцы туралыкуелш, занды тулганыц цайта уйымдастырылуындасол туралы цужат, талапца жол беру немесе борыштыауыстыру туралы сейкеста шарттар.Куцыц мирасцоры процеске к1ргенге дешн жасалганбарлыц ерекеттер цуцыц мирасцоры ушш бул ерекеттерцуцыц мирасцоры ауыстырган тулгага цаншалыцтымшдетта болса, сондай шамада мшдетта.5-сурац. Азаматтыц процесте тшетажене тшета емес тараптарTuicmi тараптар ( т алап к,оюшы мен ж ауапкер) -нацты азаматтыц ic бойынша азаматтыц ic журйзудщнейзй цатысушылары, ягни тарапты ic материалдарыбойынша даулы цуцыц цатынасыныц субъёктдЩ болуымумкш деген болжау.Tuicmi емес тараптар ( талап цоюшы мен жауапкер ) -нацты азаматтык ic бойынша азаматтык ic журйзудщнепзп цатысушысы емес, ягни даулы кукык цатынасыныцсубъекта болуы мумкш деген болжау ic материалдарыбойынша жоцца шыгарылган тарап.Тщета емес тарап болып тшета емес талап цоюшы немесежауапкер танылуы мумкш. Tuicm i емес тарап -азаматтыц ic журпзу цуцыц цабьлеттай бар тулга. Олтараптыц барлыц ic журпзу цуцыцтары мен м1ндеттеpiHeие болады, ягни ic бойынша тарап болып таны лады.Сондыцтан сот тшета емес талап цоюшымен немесе тшетаемес жауапкерге талап цоюда талап арыз цабылдауданбас тартуга болмайды.78


T m cri емес жауапкер тшстамен мына жагдайда ауыстыры луы мумкш :1) сотпеы - ез ьщыласы бойынша (Щ* А1ЖК-нщ 170-бабы3-бели1).2) талап коюш ыныц етш ш п бойынша (К.Р А1Ж К-нщ51-бабы 1-белш1).Барлык жагдайда диспозитивтш принципке сэйкесTHicTi емес жауапкерд1 тш сйм ен орын ауыстыруда т а ­л а п ц ою ш ы н ы ц к ел ш м Ь керек (1^Р АЮ КК-нщ 51-бабы 2-б е л т ) , ал THicri емес жауапкердщ ттстам ен орын ауыстырудакелдом нщ цажет1 жок* Сот icTi дайындау устшденемесе 6ipiHini сатыдагы сотта оны карау кезшде талапбойынша жауап беруге ra icri емес адамга талап койылыпотырганын аныцтаса, icTi тоцтатпай талап коюшыныцетийпп бойынша THicri емес жауапкерд1 THicTi жауап-кермен ауыстыра алады.T m cri емес тарапты тшст1мен орын ауыстырган ж агдайдасот сэйкест1 уйгарымын шыгарады.T m cri емес жауапкерд1 THicri жауапкермен орынауыстыруОныц eKi ж олы болады:ЖолдарыОнын Kepi Hiei (корытындысы)I. Талап коюшы тшсп емес жауапкерш Сот T H ic ri емес жауапкердй THicriTuicri жауапкермен орын ауыстыруга жауапкермен орын ауыстырадыкелкпм берсе.2. Талап коюшы THicri емес жауапкершTHicii жауапкермен орын ауыстыругакелшм бермесе.Сот THicri емес жауапкерш екшинжауапкер ретшде ic бойынша тартадыжэне THicri емес жауапкер азаматтыкпроцесте болады.T m cri емес жауапкерд1 ауыстырганнан кешн icTi дайьшдаужэне карау басынан бастап жургазшедь Егер талапкоюшы THicTi емес жауапкерд1 баска тулгамен ауыстыругакел^песе, сот icTi усынылган талап кою бойыншакарайды. Буган коса азаматтык процесте KepiciHme болуымумкш , ягни THicTi емес талап коюшы. Ce6e6i жогарыдаTHicTi емес тараптар деп атаган едш, ал тараптарретшде 6i3 талап коюшы мен жауапкерд1 танимыз, сондыктанмунда THicTi емес талап коюшы туралы айтканорынды.79


Сот азаматтык процесте TmcTi емес талап коюшыныTmcTi талап коюшымен орын ауыстыра алады.Ти1ст1 емес талап коюшыны TiricTi талап коюшыменорын ауыстыруОны ц терт жолы болу мумкш:Ж олдары2- . . "11И1СТ1 смес талапкоюшыбаска тулгаменорын ауыстыругакелхпеШиTuicri талап коюшыАзаматтык процескеKipyre (кдтысуга)келкед!— ъ 1стыруракел»сеД!----- -^заи«д11ил — ■K ipyre (катысуга)KcjiiccaiKipvre (катысуга)т спеЙД!-Онын корытындысыTuicrri емес талап коюшыазаматтык процескедербес талаптарыменуппнпп тулга ретшдеKipe«ai (катысады)__ .сот азаматтык »слкарайды жене талапарыздыкяиуаттяидыдойды..Г/гг THicii емес ---- талапкоюшыны m idi талапкоюшымен орынауыеты^адьи^--;^ тк б о й ы и ш а ендФ,сТ1кьгскартады


5-тацырып. Азаматтыц ic журпзудеп (процестеп)ушшпп тулгалар1ске цатысцан тулгалар шпнде ynuHini тулгалар ецTyciHiKci3 тулгалар. Yuiimui тулгалар - ездер1нщ субъ-ективта цуцыцтары мен мудделерш коргау уш ш баста-лып кеткен азаматтыц процеске цатысатын жэне тараптардыц(талап цоюшы мен жауапкердщ) цуцыцтары менмудделер1мен сэйкес келмейтш тулгалар. Уш ш пп тулгалардыцазаматтыц процеске цатысудыц непзп ce6e6i -олардыц царалып жатцан азаматтыц icTe ездершщ жекемудделер1 бар. 1с бойынша сот шеппмД олардыц матери-алдыц цуцыцтары мен мшдеттерше эсер eTyi MyMKiH.Буган цоса ym iHm i тулгалар институты нацты 6ip icбойынша б1рнеше эр турлД талаптарды 6ipiKTipyre мум-кш дш eTefli, icTin букьл мэн-жайларын сотпен толыцзерттеуд1 цамтамасыз етед! жэне Heri3ci3 сот шеппм-дерш шыгарудан сацтайды деуге болады.YmiHmi тулгалардыц ici бойынша мудделёр1нщ дец-геш ер турл1 болуы мумкш, сондыцтан олардыц 2 (eKi)Typi болады:1-мэл1мдейтш;2-мэлiмдeмeйтiн.1) Даудыц нысанасына дербес талаптарын мэл!м-дейтш унпннп тулгалар - бул талап цоюшы мен Жауапкерарасында басталып кеткен процеске даудыц нысанасынаездершщ дербес цуцыцтарын цоргау упин катысатынтулгалар. Бул тулгалардыц цатысу ce6e6i, олар цуцыцжешнде дау талап цоюшы мен жауапкерге емес e3i-не бершген деп ойлайды. Олар жалпы тертш бойынша(К,Р А1Ж К-ш ц 14-тарауы) 6ipiHmi еатыдагы сот memiMiHшыгарганша талап цою арцылы цатыса алады (мысалы:EKi жас некеге турган соц олар 120000 мыц тецге туратынжеке петер алмацшы болады, ал пвтерд1 сатып алу ушш80000 мыц тецге ацша соманы ер жШ т ёзш щ туган ана-сынан алады, ал 40000 мыц тецге ацшаны уйленер ал-дында 63i жумыс icTen тапцанынан цосады. Bip жыл6-204 81


6ipre сол пэтерде турган соц жастар некелерш сот аркылыкияды, ce6e6i ортак мулш белуде араларында дауболган. Сотта ic Караганда ер ж т т т щ туган анасы езшщдербес талабын коюы мумкш, ягни ол осы ic бойыншадербес талаптарын мэл1мдейтш уш ш ш тулга болып танылады).Бул ymiHmi тулгалар ез талаптарын тараптьщ6ipeyiHe не екеуше б1рден коюы MyMKiH.Ic бойынша ymiHmi тулгаларды катыстыру меселес1,соттын сейкест1 уйгарым шыгаруымен белпленедьОсы ymiHmi тулганыц талап коюшыдан 6ip гана айырмашылыгыбар - бул процеске Kipy кезецьДаудыц нысанасына дербес талаптарын мэл1мдейтшymiHuii тулгалар енпаттамасы:- процеске талап кою аркылы катысады, талап коюшыныцбарлык кукыктарын пайдаланады жене оныцбарлык мшдеттерш аткарады;- ymiHmi тулгалардыц талап кою пвш талап коюшыныцталап кою пешмен толык келемде немесе жарымжартылайтолык сейкес келу! керек, сондыктан талапкоюшыныц талабын канагаттандырса елбетте, ymiHmiтулганыц талап арызын кабылдаудан бас тартады (толыкнемесе жарым-жартылай). 1ске катыса алмаган дербесталаптарын мел!мдейтш ymiHmi тулгалар жеке талапкоюга хакы бар.- icKe катысу ыкыласы кебшесе ymiHmi тулгалардыцездер1нен болады.2) Даудыц нысанасына дербес талаптарын MeAiMдемейтшунпнпп тулгалар - бул 6ipiHmi еатыдагы каралатынic бойынша кабылданатын memiM тараптардыц6ipeyiHe катысы ездер1н1ц кукыктары мен мшдеттершеесер eTyi MyMKiH болганда, талап коюшы не жауапкержагында icne катысатын тулгалар (КР А1ЖК-шц 53-бабы).Олардыц енпаттамасы:- егер ic тараптардыц 6ipeyine катысы ездершщ кукыктарынанемесе мшдеттер1не есер eTyi MyMKiH болса,ic бойынша 6ipiHini еатыдагы соттыц memiMi шыккангадешн талап коюшы немесе жауапкер жагында icxe Kipiceалады;82


—олар сондай-ак тараптардыц жене icne цатысушыбасца адамдардыц етш!м1мен немесе соттыц бастамасыменicne цатысуга тартылуы мумкш;—дербес талаптарын мэл1мдемейтш уппнпп тулгалартараптардыц талап цоюдыц нейздемес1 мен нысанасынозгерту, талап кою талабыныц мелшерш улгайту немесеазайту, сондай-ак талап коюдан бас тарту, талап коюдымойындау не бтм герпш пк келнпмш жасау, карсы талапкою, соттыц memiMiH мэжбурлеп орындатуды талап етукукьщтарынан баска ic ж урйзу кукыктарын пайдаланадыжене ic ж урйзу мшдетш мойнына алады (К РА1ЖК-нщ 47-бабы).Даудыц нысанасына дербес талаптарды мелгмдемейтшуппнпп тулгалар icne келей жагдайларда Kipice алады:—оз бастамасы бойынша;—тараптардыц этшшп бойынша;—icne катысушы баска тулгалардыц (прокурордыц,мемлекеттш жане езш-ез1 баскару органдардыц) OTiminiбойынша;—соттыц бастамасы бойынша.Булар icne соттыц 6ipmmi сатысындагы memiMi кабылдангангадешн Kipice алады жэне ол соттыц уйгарымыменбелйленедьДаудыц нысанасына дербес талаптарды машмдемейтшушшпп тулгалардыц азаматтык процеске катысуы женшдемысал келйрейк. Мысалы: кыста жолдыц тайгактыгынанeKi автокелш журйзупп, 6ipeyi - кала автопаркшщавтобус журйзуппй, ал екшпша - жеке менппкавтокелш журйзуппй аварияга ушырайды. Егер автопаркавтобусыныц журйзугшй кш ат болса, онда жеке менппкавтокелш журйзупп сотка талап арыз беру аркылы (талапкоюшы ретшде) келёршген материалдьщ зиянды автобусжурйзуппден емес, ол жумыс icTen журген автопарк эгампшпйнен(жауапкер ретшде) ещцрш алады. Сонда кешнненматериалдьщ зиян етеу уппн теленген акта сомасьшавтопарк эшмпшпй ез кызметкергнщ жалацысынан устапкалып отырады, ягни сонымен даудыц нысанасына дербесталаптарды мэл1мдемейтш уппнпп тулга болып автобусжурйзуппй танылады.83


б-тацырып. Азаматтьщ ic журпзуге (процеске)прокурордьщ катысуыКазакстан Республикасыныц Конституциясына жене"Казакстан Республикасыныц прокуратура туралы" Зацынасейкес прокуратура органдарыныц алдында турганмацызды шиДёттёрдщ 6ipi кез келген зац бузушылыктыдер кезшде аныктап, оны жоюга шара колдануболып табылады. Кез келген кукыктык мемлекеттей терхздоКазакстан Республикасында да сот жене прокуратураоргандарыныц алдына койылган максат - азаматтардыцкукыктары мен бостандыктарын коргау, эдивдш пензацдылыкты камтамасыз ету болып табылады.Халыктыц соттарга деген бш.к сещмш жогалтпауy n iiH ic T e p fli караган кезде, кара кылды как жаратындайедолдш болуы шарт. Ал, прокуратура болса КР "Казак*стан Республикасыныц прокуратурасы туралы" Зацынасейкес сот Цроцеш барысында мемлекет муддесш бьпдаpin,акикатты аныктауга ат салысатын мемлекегпк орган.Прокуратураныц кызметкер! - прокурор, icne катысушытулгалар курамына енйзшген (КР А1ЖК-нщ, 5-тарауы,44-бабы).Прокурор процеске ез бастамасы немесе соттыц бастамасыбойынша (КР А1ЖК-нщ 55-бабы) ic журйзудщ кезкелген сатысында жене кез келген ic бойынша катыса алады.Прокурордыц азаматтык сот iciH журйзуге катысуыкелей жагдайларда мшдеттк- муныц e3i зацмен кезделгенде;- осы icKe катысу к аж етй лтн сот таныганда (КРАГЖК-i 52-бабыныц 2 б е л т ).Прокурордыц азаматтык сот iciH журйзуге мшдетт!катысуы КР А1ЖК-НШ, 287,299,317-4,350,398-бахггарьшдакезделген.Прокурор ic бойынша 6 ip iH in i еатыдагы соттыц, апелляциялык,кадагалау жене жацадан аныкталган мен-84


жайлар бойынша icTepfli цайта царау сатыларындагы соттардыцбастамасы бойынша цатыса алады.Прокурордыц процеске Kipy TepTi6i жене оныц ic журпзу кукьщтары мен мшдеттершщ келем1 процестщ цайсатысында KipreHiHe жене icKe катысу нысанына байланысты.К Р прокуратурасы туралы зацы жене К Р AI3KK-iазаматтык процеске прокурордыц цатысуыныц eKi нысанынбелгалейдй1 —сотца арыз, талап арыз беру аркылы процеске катысуы;2—ic бойынша корытынды беру ушш процеске катысуы.1) Прокурордыц сотка талап кою аркылы катысуыКР ADKK-нщ 55-бабы З-белтне сейкес прокурор азаматтардыцкукыктарын, бостандьщтарын жене зацдымудделерш, уйымдардыц кукыктары мен зацды мудделерш,цогамдык жене мемлекеттш мудделерд1 коргаутуралы сотка талап коюга кукылы. Прокурордыц талапкоюдагы мшдеттершщ неизй максаты —зац бузушылыцтыжоюга сот терйб1мен уактылы жене тшмд1 шараколдану, кукык бузушыльщтыц алдын алу, азаматтардыцкукыктарын, бостандыктарын жене зацды мудделерш,уйымдардыц кукыктары мен зацды мудделерш,цогамдык жэне мемлекеттш мудделерд1 коргау.Прокурордыц талаптары —зац бузушылыцка карсыкурестщ тшмд1 де мацызды куралдарыныц 6ipi.Егер адам делелд1 себептермен eei сотка жупне алмаса,онда муддел1 адамныц етшшпмен гана прокуроразаматтьщ кукыктарын, бостандыктарын жене зацдымудделерш коргау туралы талап коя алады. А л ерекетаКаб1летс1з азаматтьщ муддесш цоргау ушш прокурормуддел1 адамныц етшщпне царамастан талап коя алады.КР Бас прокурорыныц 1999 жылгы 15 шшдедей №60"блеуметтш жене экономикалык салалардагы зацдардыццолдануына прокурорлык кадагалау уйымдастыру"атты буйрыгына сейкес, адам жене азаматтьщ кукьщтарымен бостандьщтары бузылгандыгы аныкталып, алолардыц денсаулыгына немесе жасы улгайгандыгына85


байланысты ездершщ кукыктары мен бостандыктарынсотта доргау мумкшдштер1 жок болса немесе б1рнешеазаматтыд кукыктары мен бостандыктары бузылыпжатса, прокурор олардыд муддесш талап ету жене арызберу аркылы сотта коргай алады.Баска жагдайларда, прокурор ep6ip азаматтыд езкукыгы мен бостандыгын сот аркылы коргауга конституциялыккукыгы бар екендтн тусшд1редь Прокурордыдталап коюына лауазымды тулгалардыд, жеке азаматтардыдкукыкка карсы врёкётшщ немесе дылмысжасауыныц нэтижесшде келт1р1лген мулпстпс залал немесебаска да зиян непз болып табылады. Талап арызпрокурор муддесш коргайтын адам мен жауапкер арасындатуындаган мулштш-кукыктык катынас мазмунынабайланысты болады.Прокурордыд тал абы тексеруден еткен, дэлелденгенматериалдарга нейзделу1 кажет. Сонда гана талаптыдHeriei болып табылатын айгактардыц мелшерш аныктау,талап ету, сонымен катар, жауапкерге (жауапкерлерге)прокурордыд талабын далелдейтш жене олардыцталапка карсы карсылыгын терижё шыгаратын кажетт1айгактык материалдарды талдау тендрейнде талап етудщжуйеМ жумысы калыптасады. Осы саладагы прокурордыцжумысы тек талаптыц нейзшдей фактшер ку_рамын дурыс аныктаса гана натижел1 болмак- Прокурорталапты дайындау барысында ол багалауга жататын болса,талап доюдыц багасын мшдетта турде белйлейгй (КРADKK-i 150-бабыныд 2-бел1й, б-тармагы). Талаптыцбагасы КР А1ЖК-нщ 102-бабына сейкес белйленедьКандай сотка арыздануды шешу ymiH прокурор КРА1ЖК-Т1Ц 27, 28, 31, 32, 35-баптарын басшылыкка алуыкажет.КР А1ЖК-тц 150-бабы 2-белirrne сейкес прокурор талапарызда азаматтык гетердщ каралуы тшсй соттыцатауын, талап коюшы прокурордыц аты-женш, муддейкоргалатын адамныц аты-женш керсетедо.86


Прокурор талап арызда жауапкерге коятын талаптарындэлелдейтш жагдайларды, сонымен катар талаптыдHeriei болып табылатын айгактарды толык келтаред1.Бул талап арыздыц ец мадызды б е л т болып табылады,ce6e6i, занды жэне дэлелд1 турде сауатты баяндалгансебептер мен айгактар таластыц дурыс жэне жан-жацтышешшуше кэп кемегш типзедь Арызда прокурор кандайжагдайлардыц лауазымды тулгалар мен азаматтардыцтусшштемелер1 аркылы, жазбаша жэне заттай айгактараркылы, маманныц корытындысы аркылы дэлелденейшнтолык керсетедьБулардан баска, КР А1ЖК-шц 150-бабы 4-бэлМнесэйкес прокурор мемлекеттш немесе когамдьщ мудделерушш беретш арызды мемлекеттш немесе когамдьщмуддешц неден туратынын, цандай кукьщтьщ бузылганындэлелд1 турде непздеп, сондай-ац зацга немесеезге де нормативтш-цукыктык актшерге сштеме жасауытшс. А л азаматтардыц мудделерш коргау ушш бершгенталап арызда азаматтыц ездтнен талап цою м ум кш дтжоктыгын Heri3ri турде делелдеп керсетед1, арызга, эрекеткабшета жок адамныц мудделерш коргау ушш арызбершетш жагдайларды коспаганда, азаматтыц сотка талапкоюга кел1С1м бергенш растайтын кужат коса Tipкелу1тшс. КР А1ЖК-нщ 151-бабына сэйкес прокурорарызга жауапкерлер мен ушшпп. тулгалардыц санынакарай талап арыздыц кеппрмесш коса йркейдьТалап арызга прокурор кол койып, езшщ кластык шешн,арыздыц сотка ж1бершген уакытын керсетедь2) 1с бойынша корытынды беру ymiH прокурордыцпроцеске катысуы.Прокурор езше жуктелген мшдеттерд1 жузеге асырумаксатында ic бойынша корытынды беру ушш жэне азаматтардыцкукыктарын, бостандыктарын жэне зацдымудделерш, уйымдардыц кукыктары мен зацды мудделерш,цогамдык немесе мемлекеттш мудделерд1 коргауушш ез бастамасы немесе соттыц бастамасы бойыншапроцеске катыса алады.87


Жауапкер мен оныц екий соцгы сездерш айтып болганнанкешн ic бойынша тарап болып табылмайтынжэне Д Р AD KK-i 55-бабыныц 2-бе;лтнде кезделген тэртшпенпроцеске катысушы прокурор жалпы icTin мэшбойынша корытынды бередьСотта азаматтык icTepfli кайта карау сатысы бойыншапрокурор 2 (era) нысанда катысуы мумкш:1 - Осы сат ы бойынш а endipicm i (апелляциялы к; неКадагалау наразылыкт арын келтЬру аркы лы ) козгау.Зацсыз жэне дэлелйз шепимдер мен уйгарымдарга наразылыкжасау прокурордыц лауазымдыц мшдетше жатады,осыныц непзшде азаматтык сот icTepiH ж урпзусаласында мемлекет атынан зацдардыц тура жэне бгрыцгайколданылуына жогары кадагалау жузеге асады. Сонымен,зацды кушше енбеген сот шеппмдерше, уйгарымдарынапрокурор апелляциялык наразылык кёлтгред1,ал зацды купине енген сот акплерше кадагалау тэр-Ti6i бойынша наразылык келпредь Азаматтык сот iciHжурпзуде зацдардыц дэлме-дэл жэне 6ip улпде колданылуынажогары кадагалау ж урпзу iciH мемлекет атынанКазакстан Республикасыныц Бас прокуроры тшелейeai жэне езше багынатын прокурорлар аркылы ж у­зеге асырады (К Р АГЖ К-i 55-бабыныц 1 -б е л т ).2 - 1с бойынша катысатын не кат ы спайт ын т араптардыцнемесе баска да т улгаларды ц кщ ы цт йры менMindemmepi ж еш нде кабылданган сот uleiiiiMi бойыншаш агы м ды карайт ы н 1ске кат ы су. Азаматтык icTepfliкайта карау еатыдагы сотта прокурор процеске катысунысанына карамастан ic бойынша корытынды береда.Сот каулыларын орындау сатысында прокурор сот шеппмдершщуактылы жэне зацды орындалуына кадагалаудыжузеге асырады. Бул сатыда прокурор eKi нысандакатысады:- сотта арыз, талап арыз бёругш болган себептен етшипжасау, аткару жэне езге де ерекеттер жасауга катысу аркылы;- сот орындаушыныц врекетше наразылык келтаруаркылы.88


7-тацырып. Баска тулгалардыццуцыцтарын,цогамдыц жэне мемлекеттнс мудделерщ цоргау ушшмемлекеттш органдар мен жергшж'п езш-ез1 басцаруорганд арыныц ic ж урпзуге (процеске) цатысуыК Р АЛЖ К-ci бойынша мемлекеттш органдар жэнеж ёр й тк т! 03iH-e3i баскару органдары, уйымдар немесежекелеген азаматтар сотка ездершщ емес баска тулгалардыцкукыктары мен зацмен коргалатын мудделершкоргау ymiH катысады. Аталган органдар мен тулгалардыцпроцеске катысу максаты мыналарда:- баска тулгалардыц (азаматтар мен уйымдардыц)субъективтш кукыктары мен зацмен коргалатын мудделершкоргау ушш;—когамдык немесе мемлекеттш мудделерд1 коргауушш.Сотта аталган тулгалар азаматтар мен уйымдардыцмудделерш коргау ушш соцгылардыц руксатын алуытшс. Эрекетке кабшетйз азаматтыц муддесш коргау уппнмуддел1 адамныц отшшше карамастан талап койылуымумкш (КР А1ЖК-нщ 56-бабы, 1-болггс).КР А1ЖК-1 баска тулгалардыц кукыктары мен мудделершкоргаудыц eKi нысанын белгшейдк1) сотка талап кою аркылы жупну;2) ic бойынша корытынды беру уппн процеске катысу.Аталган eKi нысанга ортак белга —ол ic бойынша субъективтш(материалдык-кукыктык) мудденщ жоктыгы.Бул eKi нысан бойынша ic аякталуына мудделер1 сэй-KecTi органдарга зацмен жуктелшген мшдеттерден туындайды(мысалы, КР А1ЖК-нщ 96-бабы бойынша - сарапшынемесе КР неке жэне отбасы туралы зацы бойынша—корганшы мен камкоршы кызметкер1). Осы eKi нысанбойынша icKe тек мемлекеттш органдар мен жергЬлшта озш-оз! баскару органдары катыса алады, ал калганазаматтар жэне уйымдар баска адамдардыц К У К Ь Щ -89


тары мен мудделерш коргау ymiH сотка талап кою аркылыкатысады.Мундай кукык муддей коргауга жататын тулганыцсотка жуйнуге кукыгы болганда жэне талап кою тэрйбшсактаганда гана жузеге асырылады (К,Р А1ЖК-шц 3, 8,14-тараулары). Аталган тулгалар мен органдар прокурорменсалыстырганда кез келген азаматтык ic козгауга кукыгыжок, тек зацмен кезделшген icTepfli козгауга кукылы.Сондыктан ЦР А1ЖК-нщ 154-бабы, 1-белтн щ4) тармакшасына сэйкес мемлекеттш органга, жерйщкт|езш-ез1 баскару органга жэне езге де тулгаларгасот талап арызды кайтарып ж1беред1, егер олардыц арызберуге екш еттт болмаса.Бэгде мудделерд1 коргау y n iiH талап койган адамдар,бтмгерпш пк кел1с!м жасау кукыгынан баска, талапкоюшыныц барлык ic журйзу кукыктарын пайдаланадыжэне барлык ic журйзу мшдеттерш мойнына алады.Аталган органдар мен адамдардыц талап коюдан бас тартуымудделерше сай ic козгалган адамды icii м эт бойыншакарауды талап ету кукыгынан айырмайды. Егер мудделершесай ic козгалган адам мотпмделген таланты колдамаса,уппнпп тулгалардыц кукыктарына кысым жасалмаса,сот талап коюды (арызды) караусыз калдырады.КР А1ЖК-мен кезделген жагдайларда мемлекеттшоргандар мен жерйлшй e3iH-e3i баскару органдары ездершежуктелген мшдеттерд1 жузеге асыру (1) жэне азаматтардыцкукыктарын, бостандыктарын жэне зацменкоргалатын мудделерш, когамдык жэне мемлекеттшмудделерд1 коргау (2) максатында ic бойынша корытындыберу ymiH мынандай шарттар белйленедк1) 6ipiHmi сатыдагы сот шеппм шыгарганга дейш;2) эз бастамашылыгы бойынша;3) icKe катысушы тулгалардыц (тараптардыц, ушшпптулгалардыц, прокурордыц) бастамашылыгы бойынша;4) сондай-ак соттыц бастамашылыгы бойынша процескекатыса алады.Судья ic T i сотта карауга эз1рлеу журйзгенде ic бойыншакорытынды беру ymiH процеске мемлекеттш орган-90


дар мен ж ергыш т эзш^эз! баскару органдар катысу мэселесшшешед1 (КР А1ЖК-нщ 170-бабы 7) тармакшасы).Вдетте, ic материалдарымен алдын ала танысып жэнезерттеу журпзген сон, мемлекеттш органдар мен жергЬлшта 03iH-e3i баскару органдары сотка жазбаша нысандаэз корытындыларын усынады (КР А1ЖК-нщ 209-бабы).Кейб1р жагдайларда корытынды органдардыц ез бастамасыбойынша жэне сотта ic козгалганга дейш курылыпдайын болуы мумкш (мысалы, балаларды тэрбиелеуменбайланысты даулар бойынша корганшы мен камкоршыоргандардыц корытындысы).1с бойынша барлык дэлелдемелер зерттелген соц жэнеicne катысушылардыц тусшштемелерш тыцдаганнанкешн сот отырысында мемлекеттш органдардыц жэнежергалшта эзш-эз! баскару органдардыц корытындысынолардыц уэк1Летта эшлдершщ катысуымен жария еталедд..Сот icKe катысушы адамдар мен окшдер корытындылардытусшд1ру жэне толыктыру максатында осы органдардыцуэкшетта окшдерше сурактар коя алады.1с бойынша мемлекеттш органдар мен жергшжта озш-03i баскару органдардыц корытындылары мацызды (КРАЕЖК-i64-бабыныц 2-белт), 6ipaK ол сот ушш мшдеттаболып табылмайды (К,Р ADKK-i 96-бабыныц 7-болт).Мемлекеттш органдарыныц жэне жергшжта езш-ез1баскару органдарыныц, уйымдардыц ошлдер1 жэне баскаадамдардыц кукыктарын, бостандьщтарын жэне зацменкоргалатын мудделерш коргау ymiH сотка жугшгеназаматтар сот жарыссоздершде соцынан соз сейлейд1(КР АГЖК-i 211-бабыныц 3-болт).Азаматтык процеске катысушы мемлекеттш органдармен жергшжта e3iH-e3i баскару органдары:—бипм департамента;—денсаулык сактау департамента;—ецбек жэне элеуметтш сактандыру баскармасы;—тургын уй-коммуналдык органы (жеке менппк потериелершш кооператив!);—каржы органы;—корганшылык жэне камкоршылык органы жэне т.б.91


8-тадырып. Сотта ёшлдпс ету1. Сотта екшдш ету угымы.2. Сотта егалдш етудщ тур л epi.3. Соттагы екщцщ ек1летт1ктер1 жвве оларды рес1мдеу.1-сурак. Сотта ек!лдпс ету угымыЖалпы процессуалдьщ зацга сейкес азаматтар ез icTepiHсотта ездер1 немесе ек1лдер1 аркылы журпзуге кукылыжене азаматтыц icKe взшщ катысуы оныц бул ic бойыншавкий болу кукыгынан айырмайды (К|Р АГЖ К-i 58-бабыныц1 -белт).вкшдш - баска адамныц (екшдш берушшщ) атымен6ip адамныц (еш лдщ ) сетмхатка, зацдарга, сот шепйм1нене eкiмш iлiк кужатЦа непзделген eKbieTTiri Kyrniменжасаган мэм1лес1 екйц^к беруйшпц азаматтык KY"кыктары мен йпндеттёрш йкедей тугызады, взгертед1жене токтатады. Окщеттш вк1лдщ ерекет жасаган жагдайынанда KepiHyi MyMKiH. Мысалы, белшек сауда жуйесшдепсатушы, кассир, т.б. ек!л жасаган меш ле бойыншатшелёй ек щ р к беруциде кукыктар мен мшдеттерпайда болады. Эрекет кабш еттш т жок адамдардынатынан мемьлелердо олардыц зацды екшдер; мен корганшыларыжасайды (ата-анасы, асырап алушылар).Сотта екйццк ету д е г е т т з - баска тулганыц муддесшежене оныц атынан 6ip тулгамен процессуалдык ic-epeкеттержасау.Сотта вщлд1к ету - баска тулганыц муддесше женеоныц атынан (евдлдш берушшщ) езше бвр1лген вкилет-Tiri шепнде процессуалдык ерекеттер жасайтын 6ip тулга(сотта екхл етушх), оныц себеб! екйицк берушшщ сейкест1кукыктар мен мщдеттерх туындайды.Сотта аталган процессуалдык ic-ерекеттер жасайтынтулганы сот т а вк'ил emyuii деп атайды. Сотта баска тулганыцмуддесше жене оныц атынан екЬлдш етуге екалдщ92


К У К ь н ъ ш куеландыратын кужаттар усынуы непз болыптабылады.С от т а вкйл em yuii —овалдис берушшщ муддесше женеоныц атынан озше бершген окшеттай шейнде процессуалдыкэрекеттер жасайтын эрекет кабйгеттай бартулга. Сешмхатца, зацдарга, сот шеппмдерше не ек1м-Ш1л 1к aKTiciHe нейзделген icTi сотта журпзуге тшсшшерэс1мделген ошлеттай бар эрекетке кабшетта кез келгенадам сот т а вкш бола алады.Сотта окиццк ету процессуалдык зацмен барлык азаматтыкicTep бойынша соттарда жэне азаматтык процестщбарлык сатыларында болады.2-сурак. Сотта эк1лдж ету турлер1Сотта окивдш туындау нейздерше байланысты мынадайтурлерге белшедн—шартты;—зацды;—жаргысы бойынша;—когамдык;—ресми.Ш а рт т ы вк щ дт ет у —ецбек шартына немесе тапсырмашартына нейзделген еюлдак ету. Мунда экшдш6epymi (тарап, уппнпп тулга) баска тулгага (экш етугшге)сотта оныц icin журйзуш тапсырады. Азаматтык процессбойынша тарап немесе уппнпп тулга ретшде катысатыназаматтыц icKe езшщ катысуы оныц бул ic бойыншаекип болу кукыгынан айырмайды (КР АЕЖК-i 58-бабыныц1-бэл1й). Сонымен катар icTin мэн-жайларыбойынша кажет болса, сот тараптардыц сот отырысынакатысуын мшдетта деп тани алады (К Р ADKK-i 187-бабыныц5-бэл1й).0 k u i eTymi ретанде icKe катысушылардыц етану1менсот руксат еткен баска да адамдар тапсырма бойыншасотта екш бола алады (КР ADKK-i 59-бабыныц 7-тармагы).Зацды вкшдък ет у - зацныц такелей кэрсеталушенейзделген екшдж ету. КР АЗЖК-шц 63-бабы бойыншасотта зацды ешлдш ету:93


- ерекетке кабшетйз (14 жаска дешнй, eci дурысемес), ерекет кабшетше толык не емес (14-18 жаста) немесеерекетке кабшет! шектеул1(маскунемдоктен, нашакорлыктан)азаматтардыц жеке жене мулштш кукыктарымен мудделерш коргау ушш ата-аналармен, асырапалушылармен, камкоршылар немесе корганшылармен;- хабар-ошарсыз кеткен деп белгшенген тертшпентанылган азамат катысуга тшсй ic бойынша - мулкшекамкорлыкты жузеге асыратын адаммен;1 кайтыс болган немесе кайтыс болды деп белгшенгентертшпен жарияланган адамньщ Myparepi катысуга тиicTiic бойынша, егер мураны ело. ешк!м кабылдамаса -муралык мулшй коргау мен баскару y m iH тагайындалгансактаушы немесе камкоршымен жузеге асырылады.Сонымен занды екшдш ету туындау Heri3i ymiH ер турщзанды фактшер кажет - туыстык, асырап алушылык,корганшы немесе камкоршы тагайындауы.Зацды екалдёр icTi сотта ездер! журйзёд! немесе баскаекшге тапсыра алады (ЦР ADKK-i63-бабыныц 4 -белт).К,црылтай кужаттары бойынша eninditc ету - тементурган уйымныц арнайлы тапсырмасыз олардыц мудделершкоргауга жогары турган уйымныц екшдш етукукыгы.Щрга'мдъщ вщлдЩ ету - ез мушелершщ мудделершкоргау уппн когамдык б1рлестштердщ екшдш eTyi.Ресми вкщдгк ету - тапсырма бойынша екшдш ету,ез снпаты бойынша зацды екшдш етуге жацын.Уйымдардыц iciH сотта оларга зацмен, езге норматив-TiK-кукыктык актшермен немесе курылтай кужаттарыменбершгён екшеттштердщ шегшде ic-ерекет жасайтынолардыц органдары жене тшсй екшеттштер бершгенолардыц ек1лдер1 журизедь Зацды тулгалардыцбасшылары сотка олардыц кызметтш жагдайын немесеекшеттиктерш куэландыратын кужаттар береда.Зацды тулганыц органы ттстч екшеттш бершген баскаекшдермен 6ipre icne катыса алады.94


3-еурак- Соттагы етлдщ екшеттштер1 жэне олардырешмдеуЗанды жэне когамдык екивдердщ, занды тулгалардыцоргандары мен ек1лдершщ ек1леттштер1 сейкесп зацдардан,курылтай кужаттары нан немесе ережелердентуындайды.Сотта емлдщ екшдж ету кукыгын куеландыратынКУжаттар:— зацды тулгалардыц басшылары сотца олардыц цызметтшжагдайын немесе окшеттштерш куеландыратынкуэлштер;— занды тулганыц ешлдер1шц куэлштер1 (тапсырмалары);— АХАЖ органдарыныц куэлштер1 немесе цамцоршылыкжэне цорганшыльщ органдарыныц куелштер1;— клиент пен адвокат арасындагы жасалган келймшарт,ордер, сешмхат;— езге жеке жене зацды тулгалардыц нотариуспенкуэландырылган сешмхаттары.Занды етлдер зацда кезделген шектеулермен ешлдшетупплердщ атынан жасау кукыгы ешлдш 6epyniire тиеciniбарлык ic журпзу ерекеттерш жасайды (К^Р ADKK-i63-бабыныц 4-белт).95


бкглдщ аш летигш ек1лд1к 6epyini белплейд1 жанезац сайкес бёрХпгён жане рёсщдёЛшгён сешмхатта казделу1тшс (К Р АГЖК-i 61-бабыныц 2 -ба лт).бкшдщ eKuierriKTepi (КР А1ЖК-1 61-бабы): сотта icжурпзуге арналган акшеттш акшге, талап арызга колкоюды, icTi аралык сотка бёрудГ, талап кою талаптарымен талап коюды танудан толык немесе iuiiHapa бас тартуды,талап коюды тануды, талап коюдыц нысанасыннемесе ненздемесш азгертудй бтм герпплш кёлГсШ жасауды,вк1леттактёр|д баска адамга беругц (сешмд1 баска6ipeyre аудару), соттыц каулыеына шагым берудь соттыцкаулысын мажбурлеп орындатуды талап етуди бер1лгенмулшт! немесе акшаны алуды коспаганда в ш -дш бёрупищй, атынан барлык ic журпзу эрекеттерш жасаугакукык бередо.бкшдщ екшеттштерш рес1мдеу.вкщдщ акдлеттштёрх зацга сэйкес бёршгён жэне ресиидёлгёнсешмхатта карсейлуге тшс. KacinTiK одактармен баска уйымдардыц уэшлеттш берхлгён адамдарысотка осы ic бойынша ешлдш п жузеге асыруга арналгантапсырманы куэландыратын кужаттарды 6epyi тщ:с (КРА1ЖК 59-бабыныц 3), 4) жэне 5) тармацшылары). Адвокаттыцнакты icri журпзуге арналган а ш леттт зац консультациясы немесе адвокаттык кецсе берген ордермен,ал аз кызметш дербес журпзген жагдайда - адвокат клиентпенжасаскан шартпен куэландырады. Занды тулганыцатынан сешмхатты THicTi зацды тулганыц басшысынемесе езге уэш легп адамы берёда! КР АГЖ К-i 59-бабыныц6) жэне 7) тармакшыларында аталган ак1лдацвк1-леттот сен1мхатта немесе сот отырысыныц хаттамасынашргГзРён ceHiM бшдьруппнщ сотта берген ауызша турдеriэтшшшде KapiHic табуы мумкш.Сотта егалдер бола алмайтын тулгалар (КР А1ЖК-шц60-бабы):- судьялар, тергеупплер, прокурорлар мен екшдо органдардыцдепутаттары, олардыц процеске THicTi уйымдардыцуаш леттш бершген адамдары немесе зацдыэкщдер ретшде катысу жагдайынан баска жагдайда:96


— адвокатура туралы зацдармен белтчленген ережелерд1буза отырып, зац кемегш керсету туралы тапсырмаалган адвокаттар;—Адам, егер мудделер1 e3i ёшл болып отырган адамныцмудделерше цайшы келетш адамдарга осы ic бойынша зацкемегш керсетсе немесе бурын керсеткен болса немесе судья,прокурор, сарапшы, маман, аудармашы, куе немесеайгадшы ретшде цатысса, сондай-ак егер ол icTi караугакатысушы лауазымды адаммен туыстык катынастардаболса.7-204


9-такы ры п. Ic ж у р п зу мерз1мдер11. Ic журйзу мерз1мдершщ ерекшелштер1 мен турлерь2. 1с журпзу мерз1мдерш есептеу, узарту жане калпынакелйру TapTi6i.1-сурац. 1с журпзу мерз1мдершщ ерекше л iKTepi ментурлер11с журпзу мерз1мдер1 - бул талап (талап арыз, арыз,шагым) бойынша азаматтык icTepfli козгау, карау меншешу (шеппм шыгару), оларды (апелляциялык кадагалаужане жацадан аныкталган мвн-жайлар бойынша)кайта карау терйбш КР азаматтык ic журпзу кодексЬмен бeлгiлeнгeн мерз1мдер.1с журйзу врекеттер1 зацда белпленген мерз1мдерЁшшдё жасалуга тшс. Бул врекеттер соттыд азаматтык1стерд1 карауынан, соттыд жене азаматтык ic журпзугекатысушылардыц вр турл! эрекеттершен турады.1с журйзу мерз1мдерш белплену1 сотта азаматтыккугердщ тез жене дурыс каралуына кемектеседк1с журйзуMep3iMflepi туралы жалпы мвл1меттер КР ADKK-i123-128-баптармен карастырылган. 1с журйзу мерз1мдершжаратылысы бойынша eKi нысанга белуге болады:1) зацмен белйленген мерз!мдер;2) сотпен белйленген мерзгмдер.Жогарыда аталган ic жцргиу мерз1мдер тцрлерЫщ 6ip-6ipineH айырмашылыгы мынада:- зацмен белйленген ic журпзу мерзшз сотка женебаска да азаматтык icne катысушыларга мшдетй;- зацмен белйленген ic журйзу Mep3iMiH сот женетараптар, icne катысушылар езара кeлiciмдepi бойыншаезгерте ал майды;- сотпен белйленген ic журпзу M ep 3 iM i азаматтыкic K e катысушыларга байланысты тек сотпен бектледи- сотпен белпленген ic журпзу Mep3iMi соттыц ез1менкерек болган жагдайда взгерйлуй мумкш жене ic журпзу98


эрекеттерш жасауга арналган мерз!м зацда белгшенбесе,оны сот тагайындайды (КР ADKK-i 123-бабыныц 2-белш ).Азаматтык icTepfli карау мерз1мдерьСотка талап арызы тускен куннен бастап судья 5(бес)кун мерз1мде ол бойынша сот iciH журпзу ушш кабылдаутуралы мэселеш шешуге кукы бар. АзаматтыкicTepfli сотта карауга эз1рлеу, егер зад актшершде эзгешебелпленбесе, арыз кабылданган куннен бастап 7(жета)кун мерз1мнен кешштаршмей журйзшуге тшс. Жалпыазаматтык ic журпзу задына сэйкес азаматтык icTep icTiсот талкылауына эз1рлеу аякталган сэттен бастап 2 (eKi)айга дешнй мерзгмде каралып, шеппледа, ал жумысынкалпына келтару туралы, алимент эщцрш алу туралы жэнемемлекеттш органдардыд, жергшшта езш-ез1 баскаруоргандарыныд, лауазымды адамдардыц, мемлекеттшкызметпплердщ шепимдерш, эрекеттерш (эрекетс1здтн)даулау туралы icTep l(6ip) айга дейшп мерз1мдекаралып, шешшедь2-сурак. 1с журпзу мерз1мдерш есептеу, узарту жэнекалпына келтару тертаб1LIc журйзу мерз!мдерш есептеу. 1с журйзу эрекеттершжасауга арналган мерз1мдер c93ci3 болуга THicокига кэрсетале отырып, дэлме-дэл кунтазбелш кунменнемесе жылдармен, айлармен немесе кундермен есептелетануакыт кезещмен белгшенедь Соцгы жагдайда эрекетбукш кезецшц iiniHfle жасалуы мумкш. Кезецменесептелетан ic журйзу мерзшшщ агымы оныц басталуыбелйленген KYнтiзбeлiк куннен немесе окига болганкуннен кешнй куш басталады (КР ADKK-нщ 124-бабы).1с журйзу мерз1мдер!н узарту. Сот тагайындаганмерз1мдерд1 сот узарта алады. Зацмен белгшенген мерздмдерда,егер олар сот дэлелд! деп таныган себептермен0TKi3i)iin алынса, сот калпына келтаре алады. бпйзйппалынган мерз1мд1 калпына келтару туралы вт ш йи ic99


журйзу ерекеттерш жасауга тшсй болатын сотка 6epiлед1.Сот бул е й н ш т меселенщ каралатын орны менуакыты хабарланатын icne катысушы адамдардыц катысуыменкарайды, ал айда, олардыц келмей калуы соттыналдына койылган меселеш шешу уш1н кедерй болыптабылмайды (КР А1ЖК-1128-бабыныц 3 -белт). 1с журйзу мерзДмдерщ узарту немесе узартудан бас тартутуралы сот цйгарым шыгарады.1с журйзу мерзхмдешн калпына келйру. Мерз1мд1калпына келйру туралы em m iiu берумен катар ол бойыншаMep3iMi еткхзолщ алынган цажеттД ic журйзу ерекет-Tepi жасалуга (кукык коргау туралы талап койылуга, шагымбepiлyгet куэкаттар табыс ейлуге жэне т.б.) я т е (КРADKK-i 128-бабыныц 4 -белт). 1с журйзу мерз1мдершкалпына келйру немесе келйруден бас тарту туралы сотцйгарым шыгарады.Соттыц еткщЕрЙ алынган ic журпзу мерз1мш узартуданжоне калпына келйруден бас тарту туралы уйгарымынажеке шагым (тараптармен, ymiHmi тулгалармен)6epmyi жене наразылык (прокурормен) келт ф ш у!мумк1н (КР ADKK-i 128-бабыныц 5 -белт).1с журпзу мерз!мдершщ аяцталуы:—жылдармен есепГёлёйн мерз1м сол мёрзшнщ соцгыжылыныц тш сй айында жене куншдё;—айлармен есептелетш мёрзш сол мерзгмнщ соцгыайыныц тшсй айы мен куншде;—егер айлармен есептелетш мерз1мнщ соцы тшсй ку-Hi жок айга сейкес келсе, мёрздм осы айдыц соцгы куншДе;—кундермен есептёлетш мерзш белпленген кезецнщсоцгы куш;—егер ic журпзу ерекей йкелей сотта немесе баскауйымда жасалуы т т с болса, белпленген ереже бойыншабул уйымдарда жумыс аякталатын немесе THicri операциялартоктатылатын сагатта мерзш бйедг.М ер Ш м т ц соцгы кут демалыс куш не man келгенжагдайда мерз1мнщ аякталатын кцт одан Keuim i жц-мыс куш болып есептеледй100


Жасалуына мерзхм белпленген ic ж урпзу эрекепмерз1мшц содгы кунше жиырма тврт сагат калгангадешн орындалуы мумкш. Егер шагым, кужаттар не ак*ша сомалары мерз1мнщ соцгы кунше жиырма тврт сагаткалганга дейш почтага, телеграфка тапсырылса немесебайланыстыц езге де куралдары бойынша бершсе,мерз1м етш кеткен болып есептелмейд1 (КР АГЖК-нщ125-бабы).1с журпзу мерз1мдершщ 6iTyi ic журпзу мшдеттершорындаудан босатпайды (КР АГЖК-i 126-бабыньщ 2-бе-Jiiri).


10-тацырып. Азаматтык ic журпзуде сотпенколданылатын мэжбурлеу шараларыМэжбцрлеу мен жауаптылык; шараларын сот тв-релш мтдеттерт icne асыру мацсатында сот келейтцлгаларга цолданады:- icxe катысушы адамдарга;- процестщ басца да катысушыларына;- жеке азаматтарга жене зацды тулгалардыц лауазымдыадамдарына.Сот м эж бурлеу мен жауаптылык; шараларынаталган тцлгаларга мы на жагдайларда к;олданады:- сот iciH шешуге араласцаны;- судьяга катысты кокан-локы жасаганы;- судьяны корлаганы;- сот акталерш орындамаганы;- сотка курметпен карамаганы;- сот отырысында тертш бузганы ушш;- судьяныц, соттыц жеке уйгарымы бойынша шараларколданбаганы жене баска да кукыкка карсы icерекеттер1ушш колданады.Жогарыда аталган кукык бузушылыктардыц жасалуынаюншп адамдар (КР Эюмпплш кукык бузушылыктуралы немесе КР Кылмыстык кодекс!) зацдарга сейкесжене КР А1ЖК-тц 179-бабында белгшенген тертшпенэт м ш ш т немесе цылмыстыц цццыцтыц-жауаптылыццатартылады.Зацга царсы жасалган ic-эрекет цшш 6ip мэжбурлеу( epiKci3 келттрудг немесе сот залынан шыгарып жгберу)шарасы гана жэне 6ip жауаптыльщ ( экщ ш Ы т немесецылмыстыц) mypi гана цолданылады (К ,Р А1Ж К 118-бабы 2-бвлш ).КР А1ЖК-нщ 119-бабына сейкес сотта межбурлеушараларыныц ею rypi кезделген:1) 1ске катысушы адамдарды сотка epiKci3 келтару.EpiKci3 келт1ру - бул жауапкердй KyeHi, сарапшыны,маманды жене аудармашыны олар сотца келуден цаса-102


кана жалт арган жагдайда сотка мажбурлеп акелу. Осымэжбурлеу шарасын колдану туралы сот уйгарымыншыгарады, ал оны жузеге асырумен (орындаумен) сотприставы немесе 1шт icmep органдары айналысады.2} 1ске катысушы адамдарды сот залынан шыгарыпж1беру. Б1ршппден, icTi карау кезшде сот залында тертшбузган адамга тврагалык етупп соттыц атынан ескертужасайды. Екшппден, егер твртшта кайталап бузган кездеicne катысушы адам сот уйгарымы бойынша сотта icкараудыц барлык уакытына немесе оныц 6ip б елтн е сототырысы залынан шыгарылып ж1бершу1 мумкш. Соцгыжагдайда тврагалык етупп отырыс залына кайта ж1бершгенадамды ол жок кезде жасалган ic журйзу эрекеттер1ментаныстырады. Уппнппден, егер icKe катыс-пайтын жэне icmi карау кезшде катысушы азаматтартэртшй кайталап бузганы ymiH тврагалык етуппнщeKiMiMeH отырыс залынан шыгарылып ж1берЬгед1.Сот отырысында TapTin бузуга кiнэлi адамдарга сотэт м ш ш т КЧКЫК бузушылык туралы зац актшершдебелпленген тертшпен тпселей сотта ic карау барысындаэкЬмшийк жаза белгшеуге кукылы- Егер сот отырысындаTapTin бузушыныц ic-эр ек ет ш де кы лмыс белг1лер1болса, сот TapTin бузушыга катысты кылмыстык ic козгаутуралы маселет шешу уппн материал дар ды, бул туралыпрокурорга хабарлай отырып, THicTi аныктау немесеалдын ала тергеу органына ж1бередьIcTi карау барысында оган катысушы азаматтар жаппайтврт1п бузган кезде сот icKe катыспайтын азаматтардыцбарлыгын сот отырысы залынан шыгарып, icTiжабык отырыста карауы немесе icTi карауды кешнгекалдыруы мумкш (ЦР А1ЖК-н1ц 179-бабыныц 6-белт).М эж бур л еу шараларын колдану туралы сот т ыцуйгарымына icne катысушы. адамдар жеке шагым 6epyiжэне прокурор жеке наразылык келтгру1 мумкш (ДРА1ЖК-нщ 122-бабыныц 3-белп1).103


11-такырып. Сот шыгындары (турлерьтараптардыц арасында белу)1. Сот шыгындарыныц турлерь2. Сот шыгындарын белу TepTi6i.1-сурак. Сот шыгындарыныц турлер1Соттыц кызмеп мемлекеттш бюджеттен каржыландырылады.Осы шыгындардыц 6ip белш. зацмен бештшгентэртщте процеске катысушылармен теленед1.ЦР А1ЖК-нщ 100-бабына сэйкес сот шыгындары:- мемлекеттш бажбен;—ic журпзуге байланысты шыгындардан турады.вркайсысын жеке царастырып керешк.Мемлекеттш баж - уекшдш бер!лген мемлекеттш органдарнемесе лауазымды адамдар зацдык мэн-i бар icцимылдаржасаганы не кужаттар бергеш yniiH алатынм1ндегп телем, ягни сотпен (судьямен) азаматтык icTepкарап шешкеш ущш мемлекет KipiciHe телiHетш акшатвлем1.Мемлекеттш баж сотка бершетш талап арыздардан,ерекше журйзшетш icTep женшдеп арыздардан (шагымдардан),апелляциялык шагымдардав, аткару парагыныцдубликатын беру туралы сурагы бойынша сотуйгарымына жеке шагымдардан, сот буйрыгын беру туралыарыз дан, сондай-ак сот пен аралык соттардыц, шетелдшсоттардыц жэне терелштердщ шеш1мдер! бойыншааткару парактарын, кужаттар кеппрмелерш (дубликаттарын)бергеш уппн алынады.Мемлекеттш баждыц белгшенген процентш ставкалары,егер езге Салык кодеймен белпленбесе, К“Р-сызацды актйймен мемлекеттш баж теленетш куш белпленгенайлыц есептйс керсеткйи мвлшершен. есептеле-Д1 (Салык кодекй 495-бабыныц 2-бел1и).104


Мемлекеттш баждьщ ею Typi бар:1) талап кою багасынан пайыздык ставкалары бойыншаесептелетш мемлекеттш баж;2) теленген к у т республикада белйленген есептшкерсетк1ш мелшерше непзделш есептелетш мемлекеттшбаж.Соттардагы мемлекеттш баж ставкалары мынадаймелшерде алынады (К Р Салык кодексшщ 496-бабыныцl-6om ri):1) мулштш сипаттагы талап арыздардан:—жеке тулгалар ушш - талап сомасыныц - 1 пайызы;— занды тулгалар уппн —талап сомасыныц —3 пайызы;2) мемлекеттш органдар мен олардыц лауазымдыадамдарыныц жеке тулгалардыц куцьщтарына нуцсанкелтаретш зацсыз ic-эрекеттерше бершген шагымдардан -30 пайы з;3) мемлекеттш органдар мен олардыц лауазымдыадамдарыныц занды тулгалардыц кукьщтарына нуцсанкелтаретш зацсыз ic-эрекеттерше бершген шагымдардан —500 пайыз;4) Салык тексеру актшер1 бойынша ескертулерге дауайту туралы талап арыздардан:—жеке кесшкерлер жане шаруа (ферма) кожальщтарыуппн —ескертулерде белгшенш есептелген сальщтар менбаска да бюджетке мшдетт1 толемдер сомасынан (айыптардыкосканда) 0,1 пайыз;— зацды тулгалар y m i H - ескертулерде белпленгенесептелген сальщтар мен баска да бюджетке мшдетт!толемдер сомасынан (айыптарды косканда) 1 пайыз;5) некеш бузу туралы талап арыздардан —30 пайыз;некеш бузу кезшде м улш й белген жагдайда баж осыбаптыц 1) тармацшасына сэйкес талап багасына карайбелгшенед].;6) хабар-ошарсыз кеткен немесе акылынан ауысуынемесе акыл-есшщ кем Д т салдарынан эрекет кабшеёжок деп белгшенген тэртшпен танылган адамдармен, неуш жылдан астам мерз1мге бас бостандыгынан айыруга105


сотталган адамдармен некеш бузу кезшде мулшт1 белутуралы талап арыздардан осы баптыц 1) тармакшасы насейкес;7) тургын уй-жайларды жалдау шартын езгерту немесебузу туралы, мураны кабылдау мерз1мш узарту туралы,мулшта пайдалануга тыйым салудан босату туралы талапарыздардан жене мулжтж емес сипаттагы немесе багалаугажатпайтын баска да талап арыздардан - 50 пайыз;8) ерекше журпзйгетш icTep женшдеН арыздардан(шагымдардан) - 50 пайыз;8-1) аралык соттар ineuiiMi, терелш шенймдердщкуш1н жою туралы етшшггерден:жеке тулгалар ymiH - талап сомасыньщ - 1 пайызы;зацды тулгалар ушш —талап сомасыньщ —3 пайызы;9) соттыц шепймше апелляциялык шагымдарданмулштш емес сипаттагы талап арыз бершген кезде алынатынмемлекетт1к баж мелшершщ, ал мулжтж сипаттагыдаулар бойынша - арыз берупй дауласып отыргансома нейзге алынып есептелген мемлекеттж баж мелшершщ- 50 пайызы;9-1) сот буйрыгын шыгару туралы арыздардан —осыбаптыц 1) тармакшасында керсет1лген мемлекеттж бажставкасыныц 50 пайызы;9) аткару парагыныц дубликатын беру туралы меселебойынша сот уйгарымына жеке шагымнан, сондай-акаралык соттар, шетелдж соттар жене терелжтер шеппмдер1бойынша аткару парактарын беру уш1н - 500пайы з;10) сот шеппмдершщ, ук1мдер1шц, уйгарымдарыныц,соттыц баска да каулыларыныц кёщгрмелiepjн(дубликаттарын), сондай-ак icKe катысушы тараптармен баска да адамдардыц eTimnii бойынша соттар беретшicKe катысты баска да кужаттардыц кеш1рмелер1нкайталап беру ymiH ep6ip кужат ymiH 10 пайыз женебутан коса, ез1рленген ер бет ушш 3 пайыз;11) зацды тулгаларды банкрот деп тану туралы арыздардан- 500 пайыз.Bip мезплде мулштш жене мулштш емес сипаттагыталаптар койылган талап арыздар ymiH мулштш сипат-106


тары талап арыздарга жене мулштш емес сипаттагы талапарыздарга белпленген мемлекеттш баж катар алынады.Талап коюдыц багасын талап коюшы керсетед1 (К РА1ЖК 102-бабы). Керсетшген баганыц талабын мулштщшын мэншдей багасына анык сейкес келмеген жагдайдаталап кою багасын талап арызын кабылдау кезшдесудья айкындайды.Талап кою кезшде оныц багасын аньщтау киын болганжагдайда мемлекеттш баж мелшерш сот icTi шешу кезшдеаньщтаган талап кою багасына сейкес келетш баждыкешннен косымша ещцрш алу аркылы судья алдынала белплейдь1сй карау кезшде талап кою мелшер1 улгайганжагдайда, баждыц жепспейтш сомасын талапкоюшы талаптыц кебейген багасына сэйкес косымша телейдьСоттарда м ем лекеттш баж телеуден мыналарбосатылады (К Р Салык кодексшщ 501-бабы):• талап коюшылар —ецбекке акы телеу сомасын ещцpinалу туралы талаптар жэне ецбек кызметше байланыстыбаска да талаптар бойынша;• талап коюшылар —авторлык кукыктан, сондай-акжацальщ ашу, енертабыс, рационализаторлык усынысжене енеркесштш улплер кукыгынан туындайтын талаптарбойынша;• талап коюшылар —алимент ещцрш алу туралы талаптарбойынша;• талап коюшылар - асыраушыныц мертагуше немеседенсаулыгыныц езге де закымдануына, сондай-ак кайтысболуына байланысты зиянныц орнын толтыру туралыталаптар бойынша;• талап коюшылар —кылмыс жасау аркылы келтарьлгенматериалдык нуксанныц орнын толтыру туралыталаптар бойынша;• жеке тулгалар - некеш бузу туралы icTep женшдепапелляциялык шагымдардан;107


• icne катысы ж ок адамдардан баска занды жене жекетулгалар —кылмыстык icTepre жене алимент жешндепштерге байланысты оздерше кужаттар берген! ушш;• талап коюшылар —Казакстан Республикасыныцтабигат коргау зацдарыныц бузылуы аркылы мемлекеткекелтаршген нуксанныц орнын толтыру уппн мемлекетKipiciHe каражат ендщ ш алу туралы талаптарбойынша;• ж алпы орта бипм беру ж уйесщ щ кесштш-техни-калы к мектептер1 - оку орындарын ез бепмен тастапкеткен немесе олардан шыгарылган окушылардыц ка-жетше жумсауга мемлекет шеккен шыгындарды ендЬpin алу туралы талаптар бойынша;• жеке тулгалар -.кылмыс жасау аркылы келпршгенматериалдык нуксанды ещцрш алудыц дурыстыгынадау жасалатын кылмыстык icTep бойынша апелляциялык шагымдардан;• зандарда кезделген жагдайларда баска адамдардыцнемесе мемлекеттщ кукыктары мен зац аркылы коргалатынмудделерш коргап сотка арызданган зацды женежеке тулгалар;• талапкерлер - Улы Отан согысына катысушылармен оларга тецест1р1лген адамдар, I жене П топтагы мугедектер- барлык хстёр мен кужаттар бойынша;• зацды жене жеке тулгалар —сотка ic журпзуд1 токтатунемесе арыздарды карамай тастау туралы сотуйгарымыныцк уш ш жою жешнде; шеппмнщ орындалуынкешнге калдыру немесе м ерзш ш узарту жешнде; шеmiMfliорындау eflici мен тертабш езгерту жешнде; талаптардыкамтамасыз ету немесе камтамасыз етудщ 6ipтурш еш нппймен ауыстыру жешнде арыздар; жацадананы кталган мен-жайлар бойынша сот шеппмдерш,уйгарымдарын немесе каулыларын кайта карау туралыарыздар; сот шбшшйлён салынган айыппулдарды улгайтунемесе азайту туралы; сот уйгарымыныц орындалубарысы туралы, етгазйпп алынган мёрдшдёрда калпынакёлтф у туралы арыздар; сондай-ак сот орындаушыларыныцерёкеттерше шагымдар; айыппулдарды улгай-108


тудан немесе азайтудан бас тарткандык туралы сот уйгарымдарынабер1лген жеке шагымдар; сот уйгарымдарынабер1лген баска да жеке шагымдар; егамнплж кукыкбузушылык туралы icTep женшдеп каулыга шагымдар;сырттай шеппмдер кушш жою туралы арыздар бергешymiH;• прокуратура органдары - барлык талаптар бойынша;• мемлекегпк мекемелер - ymiHmi 6ip тулгалардыцмудделерш коргайтын жагдайларды коспаганда, езкузыретше жататын меселелер бойынша талап-арыздарберген кезде;• мугедектердщ когамдык уйымдары - ез кузыретшежататын меселелер бойынша талаптар койган жагдайда;• сактандырушылар мен сактанушылар - мшдетта сацтандырушарттарынан туындайтын талаптар бойынша;• талапкерлер мен жауапкерлер — зацсыз соттау,цылмыстык жауапка зацсыз тарту, бултартпау шарасыретшде зацсыз камауга алу не туткындау немесе ецбекпентузеу жумыстары туршде зацсыз эюмпшпк шараларколдану аркылы азаматка келтаршген нуксанныц орнынтолтыруга байланысты даулар бойынша;• Казакстан Республикасыныц Улттык BaHKi, оныцфилиалдары мен ек1леттактер1 —ез кузыретше жататынмеселелер бойынша талаптар койган жагдайда;• К Р бюджеттж зацнамасы бойынша бюджеттакнесиелер, сондай-ак мемлекеттж жене мемлекетпен кешлдж еткен заемдар кайтару бойынша сотка талгишенжупнген агент;• Талап коюшы-репатрианттар (оралмандар) —КазахстанРеспубликасы азаматтыгын алумен байланыстыбарлык icTep жэне кужаттар бойынша;• Каржы нарыгын жене каржы уйымдарды реттеумен кадагалау бойынша екшетта мемлекеттж орган —оныц екшеттапне жататын сурактар бойынша талаптаркойганда;• Межбурлеп таратылатын каржы уйымдардыц таратушыкомиссиялары —карыздарды eHflipin алу туралы109


жене таратылатын борышкер каржы уйымдарды дерменйз(банкрот) деп тану туралы талаптар бойынша;• Казакстан Республикасы занды актшерще сейкесмемлекеттш инвестициялык саясатты жузеге асыругаешлетп банкшер - бюджет каражаты есебщен кайтарымдынеизде бершген кредиттер бойынша берешектерд1ещцрш алу туралы; мулштен ещцрш алу туралы; сырткымемлекеттш жене мемлекет кешлдш берген заемдар,сондай-ак бюджет каражаты есебшен бер1лген заемдарбойынша борышкерлер ез мшдеттемелерш орындамауынабайланысты олардыд банкроттыгы туралы талаптарберген кезде.• Конкурсты баскарушы - Казакстан Республикасыбанкроттьщ туралы заннамасына сейкес езшщ ешлет-Tiri шегшде конкурстьщ eHflipic муддесше талап койганда.Мемлекеттш баж телемд1 кабылдап алган банктщ(оныц фил иалыны д) орналаскан жер1 бойынша жерплшпбюджеттщ KipiciHe есептеледь Телемд! кабылдап алганбанк (оныд филиалы) квитанция (туб1ртек) береди оны icматериалдарына б!р1кт1р1ленед1 (талап арыз не арыздыцкосымша иркелетш кужаттар таз1мгаде керсеилу1 тшс).Мына жагдайларда теленген мемлекеттж баж imiHapaнемесе толык кайтарылуга тшс (КР Салык кодекс! 508-бабыныц 1-белт):>Салык кодексшде керсейлгеннен баж кеп мелшердетеленсе, 6ipaK талап коюшымен ез талаптарын азайтуынескермегенде;> Арызды (шагымды) кайтару немесе оны кабылдауданбас тартканда, сондай-ак нотариустардыц немесеекщётта тулгалардыц нотариаттык ерекеттер жасауданбас тартканда;>Егер ic сотта каралуга жатпайтын болса, сондай-акталапкер дауды алдын ала шешудщ осы санаттагы icTepуппн белпленген терйбш сактамаса, не талапты телеукабшеп жок адам койса, ic журпзу токтатылган немесеталап каралмай тасталган;110


Мемлекеттш баж телеген адамдар зацдьщ меш барic-кимыл жасаудан немесе осындай зацдьщ м е т бар icцимылжасайтын органга OTiHirn жасалганга дешн к ужат алудан бас тарткан;> Казакстан Республикасыныц цолданылып жургензацдарында белпленген езге де жагдайларда.Мемлекеттш баж телеген адам салык органына оныкайтару туралы арызды бюджетке мемлекеттш бажт влен ген куннен баст ап 6ip ж ы л Ш ш д е бере алады.Толенген бажды кайтарып алу ушш арызбен коса сот ­тыц м ем лек ет т ш бажды кайт ару т уралы цйгарымыболуы T H ic . Салык органыныц memiMi азаматтар немесезацды тулгалар арыз берген кезден бастап 6ip айданкешшйрмей кабылданады. Кайтарылуга тш сй мемлекеттшбаж азаматка немесе зацды тулгага оны кайтарутуралы шеппм кабылданган куннен бастап 10 кун 1шшдебершуге тшс.Мемлекеттш баж к елей жагдайларда кайтарылмайды:>Талап коюшы талап коюдан бас тарткан;>Талап коюшы ез талаптарын азайткан;>1с тараптардыц бтм герпплш кел1йм1мен аякталганжагдайларда.1с бойынша ic журпзуге байланысты шыгындар - icneмуддел1 тулгалармен сотта ic карау жене соттыц memi­MiH орындау жешнде толенетш шыгындар.1с бойынша ic ж урпзуге байланысты шыгындаркатарына мыналар жатады:• куелерге, сарапшыларга жэне мамандарга теленугетшста сомалар (К Р А1ЖК-нщ 108, 109-баптары);• сол жерде карау журйзшуге байланысты шыгындар;• заттай дэлелдемелерд1 сактауга байланысты шыгындар;• жауапKepfli ieflecTipy женшдей шыгындар;• ic бойынша жарияланымдар мен хабарландыруларгабайланысты шыгындар;111


■ тараптарга хабарлау жене оларды сотка шакыруж енш деп шыгындар;• тараптар мен ушшпй тулгалардыц жолакысы женеолардыц сотка келуГнё байланысты шеккен тургын жайдыжалга алу ж енш деп шыгындар;• екивдердщ кемепне акы телеу женшдеп шытындар;• соттыц memiMдерш, угамдерш, уйгарымдарын ж е­не каулыларын орындауга байланысты шыгындар;• сот кажет деп таныган езге де шыгындар.Мысалы, куелерге, сарапшыларга, мамандарга жэнеаудармашыларга сотка келуге байланысты жолакысы,белме жалдау ж енш деп шыгындар етелед1, iccanapraшыккан тулгаларга тМ ст! теулш акы теленуге тшстпСонымен катар сарапшылар мен мамандарга байланыстыездершщ ici бойынша т и е с т жумсалган химиялык куралдаржене езге де материалдар уш щ а к т а сомасы теленугетшс. Куэ ретшде сотка шакырылган жумыс хстёй-TiH адамдарга сотка келуге байланысты олардыц болмагануакыты y m iH жумыс к;тейтш жер! бойынша орташажалакысы сакталады. Ецбек катынастарында турмаганкуэлар ездерш едеттеп айналысып журген icTepiHeHалацдатканы y m iH ic ж узш деп уакыт шыгындары ескеpuiinжене занда белпленген 1 (6ip) айлык жалакьшыц ецтеменп мелшер1 непзге алына отырып етемакы алады.Сарапшылар мен мамандар, егер бул жумыс олардыцкызметтш мш деттерш щ шецберше ш рмейтш болса,соттыц тапсырмасы бойынша ездер1 орындаган жумысушш сыйакы алады. Сыйакыныц мелшерш тараптарменкел1с1м бойынша сот аныктайды (К Р А1Ж К-нщ 108-бабыныцЗ-белпч).2-сурак- Сот шыгындарын белу T e p T i6 iПайдасына memiM шыгарылган тарапка, бул тарапсот шыгындарын телеуден босатылса да, баска тараптанic бойынша жумсалган барлык шыгындарды сот алыпбередо. Егер талап кою шйяара канагаттандырылса, онда112


ш ыгындар талап кою ш ыга койы лган талаптарды ц сотканагаттандырган м елш ерш е барабар, ал ж ауапкерге —талап кою талаптарыныц талап кою ш ы га бас тарты лганб о л ь ш е барабар берш едьЕгер ж огары сатыдагы сот icTi жацадан карауга бер-местен ш ы гары лган шепшуцц озгертсе немесе ж аца ше-miM шыгарса, ол т т с ш ш е сот шыгыстарын белуд1 де ез-гертед1 (Щ ? А 1 Ж К -н щ 110-бабы).Сотка баска тулгалар мен м ем лекеттщ кукы ктары н,бостандыктарын ж ене зацмен цоргалаты н м удделершкоргау туралы отпйш термен ж угш ген тулгаларга талапкою дан т о л ы к нем есе iniiH apa бас тарты лга н кезде,ж ауапкерге р есп убли к а лы к бю дж еттщ караж атынанолар ж умсаган сот ш ыгындары толы к немесе цойы лганталаптардыц талап коюшыга бас тартылган б е л т н е барабаретеледкПайдасына шепйм ш ы гарылган тарапка сот процескекатысуш ы о ю л д щ комегш е ацы толеу ■ж еш н деп езш еекш пй тарап келтарген шыгындарды ic ж узш де oei шек-кен шыгындар м елш ерш де баска тараптан алы п беред1,сондай-ак егер тараптар б т м г е р ш ы ш кел1с1мш жасаукезш де ек ш дщ ком егш е ацы толеу ж ен ш деп ш ы гы н­дарды белу TepTi6iH коздемесе. А л акшалай талап бойыншаб у л ш ыгындар койы лган талапты ц канагаттанды-ры лган бел1 п н щ 10 (он ) пайы зы нан аспауга тш с (К РА 1Ж К -нщ 111-бабы).Талап коюш ы талап коюдан бас тарткан кезде оныцшыгарган шыгындарын жауапкер не м емлекет етемей-д ь Егер талап цоюшы талап коюдан кеш н оларды жауапкердщepiKmi турде цанагаттандыруы нвтижесшде езЬнщ талаптарын цолдаудан бас тартса, сот талап коюшыныцemiHyi бойынша жауапкерден талап коюшы шеккенбукш сот шыгындарын ж эне окш дщ кем епне акы толеуж он ш дей шыгындарды ещ црш алады.Екш пй тараптыц пайдасына ic ж узш де уакыт ысырабынанкелт!рш ген етемакыны мына жагдайда ещ цршалуы мумкш :8-204 113


- к п й 1 Тер1с Пигылмен «eriacia талап к о й ы л га н д а ;^ о и ы лга н талапка карсы нейзйз дау бидаргенде;1СТ1 дуры с жэне тез карап, шешуге унем1 карсы эреке т ж асаганда.0темак;ы мелш ерш накты мвн-жайларды ескере ке-Jiin, осы ж ердей тшст1 ецбекке акы твлеудщ колданылbin ж ур ген нормасын негтзге ала отырып, сот белплейда(К;Р А Ш К -ш ц 112-бабы).MyjtiKTi тыйым салудан босату туралы талап дою канагаттандыры лган жагдайда талап цоюшыга ол жумсагаяшыгындары республикалык бюджеттщ «аражатСОТеЬ^Н


12-такы ры п. А за м а т т ь щ ш тердщ в ед ом стволы кб а гы н ы сты лы гы ж эн е со т т ы лы гы1. Ведомстволык багыныстылык угымы мен турлер1.2. Соттылык угымы мен тур л epi.1-сурак- Ведомстволык багыны стылыкYFbiMbi мен турлер1Ведомстволык багы ны сты лы к — К У К Ь Щ туралы немесебаска да занды iciH белгЬп. органныц кузырлыгынажаткызуы. Эр орган тек езш е ведомстволык багыныс-тылыктагы рана сурактарды карастыруга кукылы . Зацдыгстердщ ведомстволык багыныстылыгы негазга зацменжэне тек кейб1р жагдайларда зацга сэйкес норма-тивтж актытрмен аныкталады. Казакстан Республикасызацдары бойынша icTep карастыруга кукыгы бар органдар:—соттар;—зацмен карастырылган аткарушы органдар;1 —аралык соттар;- баска тулгалар мен органдар.Ведомстволык багыныстылык турлерйЖекеше ведомстволык багыныстылык - 6ip органныцведомстволык багыныстылыгындагы ic карастыру, мысалы,азаматты психиатрияльщ стационарга мэжбурлепжатцызу туралы icTep тек жалпы юрисдикциялык сотташ еппледьКепше ведомстволык багыныстылык —б1рнеще органдарведомстволык багыныстылыгында ic карастыру, мысалы,мекемелер, мен жеке тулгалар арасындагы м улж ­тж дау аралык сотпен немесе жалпы юрисдикциялдыксоттар мен каралып, шепплу1 мумкш.115


- Балама ведомстволык; багыныстылык - бул талапкоюшыныц тандауы бойынша ведомстволыц багыныстылык;- Аралас ведомстволыц багыныстылык; - баска турлергетон белнлер1 бар ведомстволык багыныстылык(кебшесе императивтш жене балама);- Шарттыц ведомстволыц багыныстылык - бултараптардыц езара кел1с1м1мен белг1ленет1н ведомстволыкбагыныстылык;- Жагдайлы ведомстволык, багыныстылык; - зацменкезделген белпл1 6ip жагдай туындаганда ic тек соттынкарау ында болуы;- Императивт1к ведомстволыц багыныстылык ~зацмен белпленген кезек бойынша 6ipHeine юрисдикциялыкоргандармен ic каралуы.Азаматтык «тердщ ведомстволык багыныстылыгынаныктаудыц Heri3i болып:- дау туындаган даулы кукык катынасыныц материалды-кукыктыкмеш;- даулы кукык катынасыныц субъективтж курамыесептеледьЕгер бузылган немесе даулы кукыктарды, бостандыктардыжене зацмен коргалатын мудделерд1 коргауазаматтык ic ж урпзу кодексте жене баска зацдаргасейкес езгеше сот терпб1мен жузеге асырылмаса оларды116


коргау туралы icTepfli соттар азаматтык сот iciH ж урп зуTepTi6iMeH карайды.Сотка багынышты м улш тш дау оган зац акталершдетыйым салынбаган кезде жене азаматтык ic ж у р п зукодекстщ 170-бабыныц 4) тармацшасына жене 192-бабынасейкес тараптардыц келнпм1 бойынша аралык соттыцкаралуына 6epinyi мумкш.Bipeynepi сотка, ал баскалары сот емес органдаргаведомстволык багынысты езара байланысты б1рнешеталаптар 6ipiKTipuireH кезде барлык талаптар сотта каралуытшс. Накты даудыц к1мге багыныстылыгына катыстыкумен немесе колданыстагы зацдарга кигаштьщтарболган жагдайда оны сот карайды.Сот ведомствосыныц царауына жататын талап цоюбойынша, ерекше талап цоюмен ic жцрг1зу жэне ерекшеic жург1зу icmep.Талап кою бойынша ic ж у р п зу icTepi: азаматтык,отбасылык, ецбек, тургын уй, ешмпшпк, каржы, шаруашылык, жер кукыктык катынастарынан, табиги ресурстардыпайдалану мен коршаган ортаны коргау жешндепкатынастар мен баска да кукыктык катынастардан,оныц йшнде 6ip тараптыц екшпп тарапты билшпен багындыруынан ейзделген катынастардан туындайтындаулар ж еш ндей талап коюды карайды.Ерекше талап коюмен ic ж урпзу icTepi: мемлекеттшорган немесе оныц лауазымды адамы кабылдаган актагедау айту туралы жене т.б. (Ц Р А1ЖК-шц 25-29 тараулары).Ерекше ic ж ур п зу icTepi: зацдык мацызы бар факйлерд1аныктау туралы; азаматты хабар-ошарсыз KeTTiдеп тану туралы жене азаматты кайтыс болды деп жариялаутуралы; азаматты ерекетке кабшет! шектеул1 немесеерекетке цабшетйз деп тану туралы; азаматты психиатриялыкстационарга межбурлеп жаткызу туралы;зацды тулгалар мен жеке кесшкерлердщ банкроттыгытуралы; жылжымалы затты иес!з деп тану жене жылжымайтынм улш ке коммуналдык меншш кукыгын танутуралы; азаматтык хал aKTLnepi жазуларыныц дурысем есй гш аныктау туралы; нотариаттык ерекеттерге117


немесе оларды жасаудан бас тартуга шагымдар бойынша;багалы кагаздар керсетунй адамныц жогалган багалыкагаздар жене ордерлш багалы кагаздар (шацырту iciHж урйзу) бойынша кукыктарын калпына келтару туралы; бала асырап алу туралы Зацца ерекше ic ж урйзуTepTi6iMeH баска да icTepfli карау кёздёлу! мумкш.2-сурак- Соттылык угымы мен турлер1Соттылык - соттар арасында б е лй л! азаматтык icTepцарастыру екшеттштерд1 белу.Соттар азаматтык отбасылык, ецбек тургын уй, eKiMщйпк,каржы, шаруашылык. жер кукыктык катынастардан,табиги ресурстарды пайдалану мен коршаганортаны коргау жезиндё катынастар мен баска да кукыктыккатынастардан, оныц шпнде 6ip тараптыц екшпптарапты бшпкпен багындыруына нейзделген катынастардантуындайтын даулар жеваждей талап коюды карайды.Мемлекеттш орган немесе оныц лауазымды адамы кабылданганактаге сотта дау жасалуы мумкш.Егер халыкаралы к шартта К Р зацдарында немесетараптардыц келнпмшде езгеше кезделмесе соттар шетелдшазаматтар, азаматтыгы жок адамдар, шетелдшуйымдар, шетелдш зацды тулгалар, шетел катысатынуйымдар, сондай-ак халыкаралык уйымдар катысатынicTepfli карайды.Зац бойынша соттыц кузыретше жаткызылган баскада icTep сотка багынысты болады.Азаматтык icTepfli кай соттыц карауына жататындыгыныцтоптык Typi жене аймактык Typi:- топтык соттылык ~ сот жуйесшщ ер турла сатысындагысоттарга icTin соттылыгы;—аймактык соттылык - сотта icTi карау аумагынабайланысты осы соттыц кузыретше жаткызылган соттылык.Топты к соттылы к* Топтык сотты лы к дауды м е тбойынша кай децгейдей (аудандык, облыстык, Жогары)сот карайтынын белйлейда.118


Аудандык, цалалыц сотта жэне оган тецеспрьпгенсоттын сотталуына жататын азаматтык icTep К Р А1ЖК-Hin 28-30-баптарында кезделген icTepfli коспагандакалган барлык азаматтык icTep каралын шешшедьОблыстык жэне оган тецест1р1лген соттар 6ipiHHiiсатыдагы соттар ретшде К Р А1Ж К-нщ 28-бабына сэйкес:1 —министрлштер, баска да республикалык аткарушыоргандар мен Казакстан Республикасыныц Президентшетшелей багынатын, есеп беретш органдардыц нормативтщ-цуцыцтыкактшерше дау айту туралы.2 - облыстык (республикалык мацызы бар калалардыцжэне астананыц) сайлау комиссияларыныц, сондайацоблыстык (республикалык мацызы бар калалардыцжэне астананыц) референдум комиссияларыныц шеппмдер1мен эрекеттерше (эрекетйздпш е) дау айтуы туралыазаматтык icTepfli карайды.Казацстан Республикасыныц шегшен тыс жерлердетурацты туратын Казакстан Республикасы азаматтарыныцКазакстан Республикасыныц дипломатиялыц екшfliKTepiнемесе консулдык мекемелер1 лауазымды адамдарыныцзацга кайшы эрекеттерше талап коюы женшдегсicTepfli, сондай-ак Казацстан Республикасы Ушметшщ, министрлштер мен басца да республикалык аткарушыоргандардыц жэне Казацстан РеспубликасыныцПрезидентше тшелей багынатын, есеп беретш органдардыцазаматтардыц кукыктары мен бостандьщтарына,уйымдардыц цукьщтарына катысты нормативтш емесакталерше дау айту туралы, Казакстан Республикасыныцжэне (немесе) басца мемлекеттщ аумагында экстремизмд1немесе террористш цызметт1 жузеге асыратыншетелдш немесе халыкаралык уйымды экстремистш немесетеррористш уйым деп тану туралы icTepfli Астанакаласыныц соты царайды.Алматы каласыныц аймацтык каржы орталыгы катысушыларыныцАлматы каласыныц аймацтык каржы орталыгыныцлауазымды адамдары мен органдарыныц эрекеттерше(эрекетйздштерше) шагымдануы туралы icTepд1,басца да азаматтык icTepfli, егер тараптардыц 6ipeyi119


А лм аты каласыныц аймактык каржы орталыгыныцкатысушысы болса, мамандандырылган каржылык сотыкарайды.К Р-ны а Ж огаргы соты 6ipliami саты бойынша (К РА1Ж К-ш д 29-бабы):1 - КР-сы YiciMeTiHiH нормативтж кукыктык актЬлерше.2 ,- Республикалык референдум. КР-ныц Президентшжене К Р-сы Парламент депутаттарын сайлаудыдайындау мен етю зу женшдег1 КР'СЫ орталык сайлаукомиссиясыныц шеш!мдер1 мен ерекеттерше (ерекет-С1зд1гще) дау айту туралы icTepAi карайды.Казакстан Республикасыныц халыкаралык шартынасейкес баска да icTep Казакстан Республикасы Жогаргысотында каралуга жаткызылуы мумкш.Сондай-ак мамандырылган соттардыц каралуына жататыназаматтык icTep де топтык соттылыкка жатады(К Р А1Ж К-нщ 30-бабы). К Р сот жуйес1 мен соттар мер-Te6eci туралы конституциялык зацныц 3-бабыныц 3-белт н е жене 6-бабыныц 1-б е л т н е сейкес, сондай-ак> КР*ныц "Мамандандырылган ауданаралык экономикалыкжене ешмпшпк соттар курылуы туралы” (09.02.2002 жылыкабылданган) Президент! Жарлыгына сейкес мамандандырылганауданаралык экономикалык соттар Астана,Алматы калаларында, Акмола, Актвбе, Алматы, Атырау,Ш ыгыс Казакстан, Ж амбыл, Батые Казакстан, Караганды,Костанай, Кызылорда, Мангыстау, Павлодар,Солтустж Казакстан, Онтустж Казакстан облыстарындакурылуы ш с . Сонымен катар Астана жене Алматы калаларындамамандандырылган ауданаралык э и м ш ш к соттарыкурылуы тшс.Мамандандырылган ауданаралык экономикалык соттар,К Р А1Ж К-нщ 28-бабыныц бгрщпц ба лтн щ , 3), 4)тармакшаларында, екшпп б е л т н д е , 29-бапта кезделгенicTepAi коспаганда, тараптары зацды тулга курмай кесшкерлжкызметта жузеге асыратын азаматтар, зацды тулгаларболып табылатын м улж тж жане м улж тж емес дауларж енш деп азаматтык icTepAi карайды.120


Мамандандырылган аудандык, жене соларга тецест!-ршген егамшйшс соттар в к ш ш ш с цуцыц бузуш ы лыцтуралы icTepfli карауга уэшлетта органдардыц (лауазы м ­ды адамдардыц) цаулыларына дауласу туралы icTepfliцарайды.Эскери соттар К,арулы Куж тердщ , басца да вскерлермен ескери цуралымдардыц ескерн кы зметпйлерш щ ,эскери жиындардан етщ журген азаматтардыц эскерибасцарудыц лауазымды адамдары мен органдарыныцэрекеттерше (эрекетйздпчне) шагымдануы туралы азаматтыцicTepfli царайды. Эскери соттар, егер тараптардыц6ipi эскери цызметпп, эскери баскару органдары,эскери белам болып табылса, баска да азаматтык icTepfliкарауга кукылы .Азаматтыц Дстердщ басца мамандандырылган соттар-дыц соттауына жатцызылуы К Р А1Ж К-мен белп ленедьЕгер арызда 6ip-6ipMeH байланысты талаптар цойы-лып, олардыц 6ipi аудандык (калалы к) сотца, 6ipi жогарытурган сотка карасты болса, егер баска icKe цатысушыларбутан карсы болмаган жагдайда, барлык талаптар жогарытурган соттыц карауына жатады (К Р Ж огаргы СотыПленумныц №9 цаулысы, 30.06.2000 ж .).гАймацтык соттыльщ. Аймацтык соттылык дегешм1з -ол сот жуйесш щ 6ip катардагы кептеген ( аудандык жэнеоларга т ец ест п Ьрш ген немесе облыстык жэне оларга тецест1р1лген)соттардыц цайсысы нацты азаматтыц icTiМэш бойынша царайтыны.Аймацтыц соттыльщ тыц мынадай турлерш атаугаболады:- Ж алпы соттылык - жауапкердщ тургылыцты Жер1бойынша аныцталатын соттылыц (К Р А 1Ж К -нщ 31-бабы);- Балама соттылык - талап коюшыныц тацдау бойыншасотта ic царау соттылыгы (К Р А1Ж К-нщ 32-бабы);- Ерекше соттылык —белгйп icTepfli зацда кезделгенсоттармен царау соттылыгы (К Р А1Ж К-нщ 33-бабы);т


- Шарттык соттылык - тараптардыц кел1с1мдер1 бойыншабелпленетш соттылык (К Р А1ЖК-ШЦ 34-бабы);- 1стщ байланыстыгы бойынша соттылык —аумагынакарамастан дау алгапщы талап карастырылган соттаineinuiyi (К Р А1Ж К-шц 35-бабы). Осы соттылык бойыншаicTi карастыруда мынаны ескеру кажет: 1 —ер жердетуратын немесе орналаскан б1рнеше жауапкерге талапталап коюшыныц тацдауымен жауапкердщ 6ipeyi туратыннемесе орналаскан жер бойынша койылады. Bipарызга 6ipiKTipbireH, ер турл1 соттардыц соттауына жатагынталаптар, егер бул ретте К Р А1Ж К-шц 171-бабынасейкес жогары турган соттыц судьясы бул талаптардыбелу туралы уйгарым шыгармаса, меламделген талаптардыц6ipi соттауына жаткызылган жогары турган соттакаралады; 2 - дербес талабын мел1мдеупп уппнпй тулганыцталабы жене кай сотта сотталатындыгына карамастанкарсы талап бастапкы таланты караган жердеп соткабер1леда; 3 - кылмыстык icTeH туындайтын талап, егерол кылмыстык ic журияшген кезде азаматтык талап коюретшде мел1мделген немесе шепплмеген болса, К Р А1ЖКменбелпленген соттылыгы туралы ережелер бойыншаазаматтык сот iciH ж урпзу терйб1мен карауга берйхедо.К Р А1ЖК-ШЦ 36-бабыныц 1гбезпгще сейкес, соттылыкережелерш сактай отырып сот ж урпзуге кабылдаганic, кейшнен ол баска соттыц соттауына жатса да, м е тбойынша шёпплуге тшс.1с баска соттыц карауына мына жагдайларда бередк- егер тургылыкты жер! бурын белпхаз болган жауапкерicTi езш щ тургылыкты жёр! бойынша сотка беру туралыетшпп жасаса;- егер 6ip немесе 6ipHeine судьяга карсылык Вцщхргенненкешн, сондай-ак назар аударуга туратын басцамен-жайлар бойынша судьяларды ауыстыру немесе аталгансотта icTi карау мумкш болмаса;- егер icTi аталган сотта карау кезшде оныц icTin соттылыкережелерш буза отырып кабылданганы аныкталса;122


- егер сотка талап койы лса (1^Р А 1 Ж К -н щ 36-бабыныц2-белкй).1стщ сол сот т ыц соттауына ж ат пайт ыны туралытараптардыц арыздарын сол сот uieuiedi.Icm i басца сотцаберу туралы мэселе бойынша сот цйгарым шыгарады.Тарапты ц (тараптарды ц) ic со л сотты ц соттауы на ж атпайтыны туралы арызы н цанагаттандырмай калды р у туралысот уйгары м ы на ж огары турган сотца ш агымданугаболады , он ы ц rnenuMi туш ш пкта болы п табы лады ж енеш агы мдануга, наразы льщ келтаруге ж атпайды. IcTi 6ipсоттан басцасына беру - б у л уй гар ы м га ш агы м дану мер-3iMi еткеннен кеш н, а л ш агы м берген ж агдайда ш агымдыцанагаттан ды рм ай ц а лд ы р у т у р а л ы у й га р ы м ш ы-гары лган н ан к еш н Ж Y p гiзiлeд i.1стщ сотты лы гы тур а лы соттарды ц арасындагы дауларды ж огары турган сот шешедД, он ы ц ш еп п м ! т уп к Ьл ш п болы п табы лады ж ен е ш агы м дан уга, н аразы лы ккелтаруге ж атпайды (К Р А 1 Ж К -н щ 36-бабыныц 4 -б е л т .).123


13-тацырып. Азаматтьщ ic ж уризуде дэлелдеу1. Соттыц дэлелдеу жэне дэлелдеу цуралдары.2. Дэлелдеу пэш жэне дэлелдеуге жатпайтын деректер.3. Дэлелдеудщ жалпы тэртабь1-сурац. Соттыц дэлелдеу жэне дэлелдеу цуралдарыСоттыц дэлелдеу - бул н:тац мэн-жайларын соттыцдэлелдемелер арцылы аныцтау бойынша процестке цатысушылардыццызмета. взгеше айтар болсац —бул тараптардычжэне езге де цатысушылардыц дэлелдемелерд1табыс етуге, жинауга жэне оларды зерттеуге эрекета.Мундай цуцыц КР А1ЖК-НЩ 47-бабында квзделген.К Р А1Ж К -нщ 65-бабына сэйкес, эр тарап (талапцоюшы жэне жауапкер) езшщ талаптарыныц жэне царсылыцтарынын,непз! ретанДё сдлтёме жасайтын мэнжайлардыдэлелдеуа THic.Осы мэн-жайларды КР азаматтыц ic ж урйзу зацындабелпленген нацты деректер арцылы дэлелдеу цажет.Бул нацты деректер:- тараптардыц жэне упйнпй тулгалардыц тусшштемелёр1мен;- куэлардыц айгацтарымен;- заттай далелдемелермен;- сарапшылардыц цорытындыларымен;- ic ж урпзу эрекеттершщ хаттамаларымен жэне езгеде цужаттармен аныцталады.Жогарыда аталган деректерд1 басцаша - дэлелдеуцуралдары деп атайды. Дэлелдеу цуралдары - бул соттаicTiH мэн-жайларын аныцтау ymiH цолданылуы мумкшцуралдар.Бнд1 эрцайсысын жеке царастырайыц.1 .Тараптардыц жэне vm iHm i тулгалардын TvciHiKтемёлер!.Булардыц ерекшел iKTepi бар - олар ic бойынша124


мудд'еЫ тулгалар, сондьщтан олардыц белгип мвн-жайлартуралы тусш ж темелерш де кателж тер болуы м ум ­кш . Мундай кателжтер уш ш тараптар жене уш ш пп т у л ­галар жауаптыльщ ка тартыл майды.Тараптардыц жене уппнпп тулгаларды ц ic уш ш мацызыбар, вздерше белпл1 мвн-жайлар туралы тусш ж -темелер! ic бойынша жиналган баска да двлелдемелерменкатар тексеруге жене багалауга жатады (К Р А 1Ж К -нщ78-бабыныц 1 -б е л т ).Осы тусшпстемелерд1 мынадай турлерге бвлш карас-тырады:. - Ж азбаша;- Ауызш а;- Талап;- Мойындау.Ж азбаш а тусш ж тем елер талап арызында немесеталапка карсылык бшд1руде керщед!. Ауызша тусш ж-темелерд1 тврагалык етупп (судья) кандай азаматтык icк аралуга тш с екенш жария eTin, процеске катысушылардыцкелуш тексерген соц тараптар мен уш шпптулгалар бередь Талап - деректер туралы тараптардыцбаяндамасы жене олар осы деректерд1 аныктауга муддел1болады. Мойы ндау - баска тарап двлелдеуге тшс деректерд1екшпп тараптыц тануы. Тараптыц талабын немесекарсылыгын нейздейтш Деректерд1 екш пй тараптыцмойындауы ол тарапты осы деректерд1 одан epi двлелдеукaж eттiлiгiнeн босатады. Тарап мойындаган дерек сототырысыныц хаттамасына енпзшед1 жене оган дерекймойындаган тарап кол кояды (К Р А1Ж К-нщ 78-бабыныцЗ-белпт).Егер дерёктшёрд1 тану шындыгында болмаган мвнжайдыжасыру максатымен не алдаудьщ, куш колданудыц,коркытудыц немесе жацылудыц ecepiHeH жасалгандыгынасоттыц к у д т . болса, ол тануды кабылдамай,ол туралы уйгарым шыгарады. Мундай жагдайда осы деректержалпы непзде двлелденуге THic.Дерект1 тану бул тусшттемелердщ 6ip ту pi, сондык;-тан оны талап танумен шатастыруга болмайды.125


2.Кувлардыц айгактары (К Р А1ЖК-нщ 79-бабы). Кув -ic ymiH мацызы бар мэн-жайлар туралы кандай да болмасынмэл1меттер езш е белпл1 болган тулга. Сотта куэберген мейпМеттёр - куэнщ айгацтпары деп аталады. Белил ! 6ip адамды куэ ретшде (онын тегш, атын, екесшщатын жэне туратын жерщ немесе жумыс орнын белплеп,сондай-ак бул адамнан жауап алу к а ж е т й л т н непздейотырып) сотка шакырту туралы icKe катысушыларездершщ етшгмдёр! аркылы, ал талап коюшы - талапарызында керсетедьК Р А 1Ж К-нщ 79-бабынын 2-б е л т н е сэйкес куэ ретшдебола алмайтын тулгалардыц йзщп кэрсетигген. Оларга:- балаларды тэрбиелеу туралы даулар бойынша 1ётердокоспаганда езшщ жастыгына, дене немесе психикалыкKeMicTirine орай фактщерда дурыс кабылдауга жэне олартуралы дурыс айгак беруге цабшетпсгз адамдар;- еш лдщ немесе коргаушыныц мшдетш аткаруынабайланысты вздёршё белпдй болган мэн-жайлар туралы -азаматтык ic бойынша екздцёр немесе кылмыстык icбойынша цоргаушылар;- шеппм немесе у к ш шыгару кёзднде мэселелерд1icTin мэн-жайын кецесу белмесшде талкы лау кезшдетуындаган мэселелер туралы - судья;- оларга тэубага келу кезшде сешм бйдгргён адамдарданбёлп л! болган мэн-жайлар туралы - дан кызметпплер!;- зацда керсеталген баска адамдар жатады.Сондай-ак, сотта адам езЬезше, зайыбына (жубайына)жене Шецбер1 зацмен белгшенетш жакын туыстарынакуэлДк айгак беруден бас тарткан жагдайда куэ ретшдетанылмайды.Сот баланыц есу децгей1н ескере оны сотка куэ ретшдекатыстыруы мумкш. Он mepm жасца толмаган кувданжауап алу, ал соттыц калауы бойынша он mepm. жас пенон алты жас аралыгындагы кувдан жауап алу да соткашакырылатын педагогтъщ катысуымен жасалады. Ка*жет болган жагдайда кемелетке толмаган куэнщ зацды126


ек!лдер1 (ата-аналары, асырап алушылар, цамцоршыларнемесе цорганшылар) де шацырылады (К Р A D K K -нщ199-бабыныц 1 -б е л т ).Куе ретшде шацырылган адам сотца уйгарыммен тагайын -далган уацытта келуге жэне шынайы айгак беруге мшдетта.Кершеу жалган айгак; бергеш жэне зацда квзделмегеннегЬздер бойынша айгак; беруден бас тартканы немесежалтарганы уш ш куэ К Р КК-нщ 352,3 53-баптарындакезделген кылмыстык жауаптыльщка тартылады. Biраккуэ "ез-езш е, зайыбына (жубайына) жэне жакынтуыстарына" карсы куэлйс етуге мшдетта емес (К Р Конституциясыныц77-бабыньщ 3-бел1гшщ 7) тармакшасыжене К Р AD K K -i 79-бабыныц З-белМ ).Эдетте сот отырысында куэ айгактарын ауызша беред1,oipaK ерекше жагдайда (науцастыгыныц, царттыгыньщ,мугедектагшщ немесе баска да дэлелд1 себептершщ салдарынан) сот куэдан 03i барган жершде жауапалуы мумкш (К Р АГЖ К-i 80-бабыныц 2-6eniri).К Р AD K K -i бойынша куэ б1рцатар кукыктарга ие:—сотта ана талшде немесе eei 61л етш баска талде м атм -деме жасау (К Р AD KK-i 14-бабыныц З-белМ );—сотка келуге байланысты жолакысы, белме жалдауженшдета шыгындар етеледк iccanapra шыккан тулгаларгатшста тэулжакы тэленуге тшс;—куэ ретшде сотка шакырылган жумыс кугейтан адамдаргасотка келуге байланысты олардын, болмаган уакытыуппн жумыс гстейтш жер1 бойынша орташа жалакысысакталады;—ецбек цатынастарында турмаган куэлар ездершэдеттеп айналысып журген icTepiHeH алацдатканы ушшic ж узш деп уакыт шыгындары ескершш жэне зацдабелгшенген 1 (6ip) айлык жалакыныц ец теменга мелmepiнепзге алына отырып етемацы алады;—сотца шацырылуына байланысты шыгындарды етет-Tipyre жене уакытын жогалтуына байланысты ацшалайетемакы алуга (К Р ADKK-i 80-бабыныц 4-белМ );127


- кажет болган жагдайда сотта осы немесе кёлёеГотырыста ёкпшй рет жауап беруге (К Р АГЖ К-i 197-бабыньщ4 -б елт);- жазбаша материалдарды пайдалануга (К Р А1ЖКнщ198-бабы).3. Жазбаша делелдемелер. Жазбаша дэлелдемелер -бул ic уппн мацызы бар мэн-жайлар туралы мeлiмeттepдiкамтитын акйлёр, кужаттар, нжерлш немесе жеке сипаттагыхаттар (К Р АГЖ К-i 81-бабы).Жазбаша дэлелдемелерда тараптар жэне icKe катысушыбаска да тулгалар тапсыруы, сондай-ак олардыцетшшп бойынша сот талап eTyi мумкш. Соттыц азаматтарданнемесе зацды тулгалардан талап ететш жазбашадэлелдемелер! тжелей сотка ж1бер1ледьЖазбаша дэлелдемелер, эдетте, тупнуска куйшдебер1Лёда. Егер кужаттыц KemipMeci бер1лсе, сот кажетболган жагдайда тупнусканыц бершуш талап етуге кукылы(К Р АГЖ К-i 83-бабыныц З -б э л т ). Тупнуска жазбашадэлелдемелер, сондай-ак icTeri жеке хаттар олардытабыс еткен тулгалардыц emiuiiui бойынша сот шешгшзацды купине енгеннен кешн оларга кайтарылуы мумкш.Бул орайда icTe жазбаша дэлелдемелердщ судьякуэландырган KemipMeci к ал ады.Жазбаша дэлелдемелерда нысаны бойынша мына турлергебел in карастыруга болады:1. Жай жазбаша нысандагы кужаттар;2. М ш дегп нысандагы жазбаша дэлелдемелер (некекуру туралы куэлж, коммерциялык акт, бала туу туралыкуэлш жэне т.б.);3. Нотариуспен куеландырылган шарттар.Егер кужаттарда уйымдар, лауазымды адамдар баяндаганнемесе куэландырган Мэлшеттер азаматтык icymiH мацызы болса, дэлелдемелер болып танылады. Кужаттарга,соныц imiHfle К Р А1ЖК-нщ 66-бабында кэзделгентэртшпен алынган, талап етшген немесе табысетшген компьютерлш хабарламаны камтитын материалдар,фото жэне кино туйригёмдер, дыбыс жэне бейнежазбаларда жатады.128


4.Заттай дэлелдемелер. Заттай дэлелдемелер - езЬнщ сыртцы TypiMeH, цасиеттер!мен немесе езге де белгЬлер1мен ic уш ш мацызы бар мэн-жайды аныцтау цуралыбола алады деп уйгаруга непз бола алатын заттар.Сотца заттай дэлелдемелер:- ез бастамасы бойынша icne катысатын тулгалар;- сот уйгарымы бойынша басца тулгалар усынылуымумкш:Заттай дэлелдемелердщ жазбашадан непзп айырма-шылыгы —заттай дэлелдемелершде мэл1меттер материалдьщтурде, ал жазбашада олар сандар, эрттер, бел-гйлер аркылы кершеда.Заттай дэлелдемелерге бшпк ету мэселелер! бойыншасот уйгарым шыгарады (К Р ADKK-i 89-бабыныц 4 -б о лт).Тез булш етш заттай дэлелдемелерд1 царап шыгу,оныц нэтижелерш жазу К Р A D K K -i87-бабыныц екшппжэне уппнпп болпстершде кезделген тэртпшен журп-з1лед1.5. Сарапшылардыц корытындылары. Сарапшы —арнайы гылыми бйпм! бар icne муддел1 емес адам. Сарапшыныцкорытындысы - бул сарапшыныц алдына сотнемесе тараптар цойган мэселелер бойынша ic мате-риалдарын зерттеуге, оныц imiHfle арнайы гылыми 6i-л1мдерд1 пайдалана отырып журпзш гён заттай дэлелдемелермен улплерге нейзделген К Р А1ЖК-де кезделгенжазбаша нысанда усынылган цорытындылар.Сараптама сарапшы арнайы гылыми бипмдер ней-зшде журйзетш ic материалдарын зерттеу нэтижесшдеic уппн мацызы бар мэн-жайлар аныцталуы мумкш жагдайдатагайындалады. Сарапшыга усынылган сурацтаржэне бул сурактар бойынша оныц беретш корытындысысарапшыныц арнаулы бйшмшщ шейнен шыцпауы т т с .Сот сараптаманы:—тараптыц emimMi бойынша;—вз бастамасы бойынша тагайындайды.9-204 129


Сараптаманыц тагайындалуы туралы сот уйгарымшыгарады.Сараптама зерттеу сипатына не сот отырысында зерттеууппн объект1лерд1 жетшзудщ м у м к ш д т жоктыгынанемесе киындыгына байланысты сотта немесе соттантыс журпзшедьСарапшыныц кукыктары:—1Йтщ сараптама нысанасына катысты материалдарыментанысуга;—корытынды беру уппн кажетт1 косымша материалдардыезше беру туралы етш1м жасауга;—соттыц руксатымен сот отырысына катысуга женеоган катысушыларга сараптама нысанына катысты сурактаркоюга;—сараптама ж урпзу кезшде ез кукыгына нуксан келт1рет1нсот эрекетше шагым жасауга;—жэне т.б. КР ADKK-i 92-бабыныц 1-белтнде керсеталген.Сарапшывыц мтдеттерк—соттыц шакыруы бойынша келуге;—ез1нщ алдына койылган меселелер бойынша негтзделгенжэне объективта корытынды беруге;—журпзглген зерттеулер мен бер1лген корытындыгабайланысты мэселелер бойынша айгак беруге (К Р АГЖК-i92-бабыныц З -б е лт).Терагалык етупп сарапшыга KepiHey жалган корытындыбергеш уппн кылмыстык жауапкерпплш туралыескертедь ол туралы сарапшыдан колхат алынады. Колхатсот отырысыныц хаттамасына коса йркёлёдо (К РА1ЖК-ШЦ 191-бабы).Сараптаманы:—сарапшы жеке;—сарапшылар комиссиясы (мушелер1 алынган нэти-Желерда б!рлесщ талдайды жене ортак niKipre келе отырып,корытындыга кол кояды немесе корытынды беру-Д1Ц MyMKiH eMecriri туралы хабарламага кол кояды);—кешёнШ (ic уппн мацызы бар мен-жайларды аныктауушш ер турлй бглш саласыныц непзшде зерттеулер130


ж урйзу кажет болган жагдайларда тагайындалады женеоны мамандыгы ер турл! сарапшылар ездерш щ кузы рейшецбершде журйзед1);—косымша (корытынды ж етк и п кй турде айкын немесетолы к болмаган, сондай-ак бурын зерттелген мен-ж айларга каты сты жаца м еселелер туындаган кездетагайындал атын);- цайталама (сарашпыньщ алдыцгы корытындысыж етк и п кй турде нейзделмеген немесе оныц дурыстыгыкумен тудырган, немесе сараптама ж ур й зуд щ ic ж у р й ­зу нормалары елеул1 бузылган кезде дел сол oбъeктiлepдiзерттеу жене дел сол меселелерд1 шешу уш ш тагайын-далатын) турлерде етк!зу К Р A D K K -i бойынша кезделген.Сараптама сотта ic карауга ез1рлеу сатысында, сондай-ак осы сотта ic карау кезшде тагайындалуы мумкш (К РА ГЖ К -i 170-бабыныц 7-белш.). Б ул жагдайда сот сарап-таманы етш зу уш ш icTi кеш нге калдыруга тшс.Сарапшы ез корытындысын жазбаша нысанда соткаусынуы тш с (К Р А ГЖ К -i 96-бабыныц 1-белМ ).Зацмен кезделген жагдайларда ерекше ic ж у р й зу(азаматтыц психикальщ хал-жайын аныктау уш ш - К РA D K K -нщ 305-бабы; азаматты ерекетке кабш етй дептану - К Р A D K K -нщ 308-бабы) icTepi бойынша м ш детйтурде сараптама тагайындалады.6. Гс ж у р й зу ерекеттерш щ хаттамалары - бул icбойынша м е т бар мен-жайларды аныктау сурактарыбойынша сот отырысында не соттан тыс сотпен курылганжазбаша материалдар.BipiHmi сатыдагы соттыц ep6ip сот отырысы туралы,сондай-ак отырыстан тыс жасалган ep6ip жеке ic ж урйзуерекей туралы хаттама жасалады. Сот отырысыныц немесеотырыстан тыс жасалган жеке ic ж урйзу ерекей-нщ хаттамасы icTi караудыц немесе жеке ic ж урйзу ере-кейн жасаудыц барлык елеул1 сеттерш керсетуге тшс.131


Сондыцтан оларга: сот тапсырмасы бойынша хаттамалар(К Р А1ЖК-нщ 72-бабы); делелдемелерд1 цамтамасызету куелардан жауап алу, сараптама ж урйзу,оцига болган жерд1 карап шыгу жене баска да едестераркылы журпзшген (К Р ADKK-i 74-бабыныц 2 -б е л т )жатады.Сот тапсырмалары - icTi караушы сот icne катысушыадамныц баска калада немесе ауданда делелдемелер жинауцажеттхй туралы OTiHimiH канагаттандырган жагдайдаTHicTi сотка белпл16ip ic журпзу ерекетш жасаугадеген тапсырмалар. Соттыц тапсырмасын орындау КРА1ЖК-мен белпленген ережелер бойынша сот отырысындажурпзйгеда. Хаттамалар мен тапсырманы орындаукезшде жиналган барлыц материалдар icTi карапжаткан сотка дереу т б е р 1лёд1:0здер1 ушш кажегп двлелдемелерда усыну соцынанмумкш болмайды немесе циындык келпреда деп KayinтенугеHeriei бар icKe катысушы адамдар соттан осы двлелдемелердакамтамасыз ету туралы сурай алады. Двлелдемелердакамтамасыз ету:- куелардан жауап алу;- сараптама журпзу;- окига болган жерда карап шыгу;- жене баска да вд1стер аркылы журпзигедьХаттаманы сот отырысыныц хатшысы жасайды (К РA D KK-нщ 257-бабыныц 1-бвлМ). Хаттама:- колмен жазылуы;- машинкага;- компьютерде басу вдйамен дайындалуы мумкш:Оныц толык жасалуын камтамасыз ету ушш:- дыбыс жазба цуралдары;- стенографиялау пайдаланылуы мумк1н.Хаттамада осы куралдардыц колданганы туралыжазба жасалады (К Р АЛЖК-i 257-бабыныц З -бв лт).Хаттамага терагалык етуцй жене хатшы цол цояды,сондай-ац онда барлыц озгер1стер, тузетулер, толыцтыруларолардыц цол цоюымен куэландырылуга тшс.132


Ic бойы нш а тврагальщ етупп элдеб1р объективт1 себептерменхаттам ага ж асалган ескертпелерд1 ^арай алм аганж агдайда, ола р к т ц м атериалдары на коса т1ркелед1 (Ц РА1Ж К-1 259-бабы ны ц 4 - б е л т ) .2-су рак;. Д э л е л д е у пэш ж эне д элелд еугеж атпайты н деректерСоттьщ д элелд еудщ пэш - icTi к;арап, ш еш у уп й н сотрастыгы н аньщ тауга т т с завды фактшер. Т алап немесеоны ц царсы льщ б1лд!ру н еп зш е Kipyi мумк1н д элелд еугеж атпайты н факт1лер д элелд еу пэнш е ж ат^ы зы лм айды .Д э ле л д е у п эш н е ^аты сты деректер курам ы op6ip icбойы нш а эр турл1. Осы жагдайда колдануга т т с материалдьщк;ук;ьщ нормалары мен басш ы льщ ете ж эне тараптардыцталаптарынан ж эне царсыльщ тары нан онысот аньщ тайды.Эуел1 д элелд еу пэш не талап неш здемесш щ деректер1ж ат^ы зы лады , ягни талап к;оюшымен талап нег1здемес1рет1нде керсет1лген зацды факта, л ер, сондай-ак; талап^а^арсы льщ нег1здемесш щ деректер!, ягни жауапкермен133


талапка карсы непздем ей ретшде керсетьлген зацдыфактшер.Процеске даудыц нысанасына дербес талаптарын мэ|л1мдейтш yniiHnii тулгалар катысканда немесе карсыталап цойылганда ic бойынша двлелдеу пвнше осындайталаптар негазщде деректер ёнщзоледГ.Егер тараптар зацды мацызы жок фактьлерге суйене-TiH болса, онда сот оларды зерттеуге тшс емес. А л егердетараптар ic бойынша мацызы бар фактшерд1 белплемесе,онда сот оны вз бастамасы бойынша двлелдеу пвншежаткызуы тшс, сондай-ак дауды дурыс шешу унин тараптаргадвлелдемелер табыс етуге усыныс жасайды.Двлелдеуге жатпайтын деректер. К Р А1Ж К ic бойыншадвлелдеуге жатпайтын тврт санатты деректербелплейдь Сондьщтан олар двлелдеу neHiHe жаткызылмайды.Ж еке атайтын болсак оларга:- жалпыга белгллп деректер;- преюдициалды аныкталган деректер;- уйгарылган (болжамды) деректер;- даусыз деректер катысты болады (К Р А1ЖК-шц 71-бабы).бркайсысын жеке карастырайык.Кандай деректёрд1 жалпыга белгШ деп тану туралысоттыц ез1 щешед!. Сот жалпыга белпл1 деп танылганмвн-жайларды делелдёуд1 талап етпейдьПреюдициалды аныкт алган деректер двлелдеугежатпайды, ягни бул ic бойынша кабылданып жене зацкушше енген сот ушм1мен не щёшамщен бек1т1лген деректер.Мундай деректер жалпы ic карау TepTi6i бойыншатеркке шыгарылуы мумкш, ягни icTi кайта караудаезге тужырыммен.Твж1рибеде perpecTiK талаптарды карастыруда преюдициалдыкдеректер жш кездесед1.Соттыц бурын каралган азаматтык ic бойынша зандыкушше енген шеппмомён белгшенген мен-жайлар сотуш щ мшдетп жене сол адамдар катысатын баска азаматтыкicTepfli талцылау кез1нде кайтадан двлелденбейдх (К РАЕЖК-i 71-бабыныц 2 -б е л т ).134


Уйгарылган (болжамды) деректерге, мысалы, кектем(наурыз) айларынын; басында кар epin езенде су децгешкетер1лед1 немесе кыста жол тайгак болады деген деректердажаткызуга болады. Мундай болжамдар жалпы соттаic карау TopTi6i бойынша тараппен жокка шыгарылуымумкш.Даусыз деректер - зацмен танылган деректер. Зацгасэйкес аныкталды деп уйгарылган деректер азаматтыкicTi талкылау кезшде дэлелденбещй.Дэлелдемелерыз аныкталган мэн-жайларга:—осы замангы гылымда, техникада, енерде, кэсшпплiктeжалпы кабылданган зерттеу эдштершщ дурыстыгы;—адамныц занды Sbiyi;—адамныц езш щ кызметтш жэне кэйби мшдеттерш6^ y i;—олардыц бар ек ен д тн растайтын кужатты усынбаганжэне арнаулы даярлык немесе бипм алган оку орныннемесе баска да мекемеш керсетпеген адамда арнаулыдаярльщтыц немесе бйпмнщ болмауы есептелед1.З-сурак. Дэлелдеудщ жалпы TapTi6iДэлелдеу TepTi6i зацмен регламенттелшгён. Дэлелдеукызмета азаматтык процестщ (тараптардыц айтысуы ментец кукыктылыгы, сотта ic караудыц жариялыгы жэнет.б.) жалпы принциптер!мен багытталанады жэне процестщэр сатысында жекешеленедь Дэлелдемелер жинау,зерттеу не багалау бойынша соттыц немесе icKe катысушылардыцэр ic-epeKeTTepi процессуалдык тэртштергесэйкес болуы тшс. Осы тэртштер катарында дэлелдеуTepTi6i ерекше орын алып отыр. Сот дэлелдемелерд1багалаганда, зацды жэне кукыктык сананы басглыльщкаала отырып, сот м эж ш тн д е ю й ц барлык мэн-жайынжинактап, толык жэне объективта турде карауга нейзделгенэзш щ im m сешмше лайыкты багалайды. СотymiH епщандай дэлелдемелердщ куш 1лгер1 белпленгенKymi болмайды.135


Дэлелдемелер келес! тургыдан багдляняды;1-дэлелдемелердщ катыстылыгы;2-дэлелдемелерге жол беру;3 - дэ лелд емел ерд! н, растыгы;4-дэлелдемелердщ азаматтык icTi шешу уш ш жетвДлшти п п .1. Дэлелдемелердщ катыстылыгы - бул ic ymiH мацыздымэн-жайлардыц бар е к е н д т туралы тужырымдардырастайтын, Tepicice шыгаратын не оларга куманкелтаретш накты деректер рет!нде танылатын двлелдемелер.Дэлелдемелердщ катыстылыгы тэрт!б1нщ мэн! - icKeкатысты болатын дэлелдемелерд! сот катыстыруы женезерттеу! тшс.1ске катысты дэлелдемелерд! сотпен катыстыру к у­кыгы К Р А1ЖКЯ1 69-бабыныц 2-белп,шде белпленген.Дэлелдемелер меш оныц icKe катыстылыгымен аныкталад ы. 1ске катысты дэлелдемелердщ жиынтыгы материалдыкжэне процессуалдык кукыктар нормаларыменаныкталады. Дэлелдемелердщ icKe катыстылыгын судьяезш щ imKi ceHiMi бойынша багалайды.2. Далелдемелерге жол беру - бул накты азаматтыкicTep талкы лау процейнде (куэнщ айгактары, заттайдэлелдемелер жэне т.б.) дэлелдеу куралдарын колданудазацмен белгЛленген шектеулер. Бул зац бойынша белгииб!р тэс1лдермен (мысалы, жазбаша далелдемелермен)растал аты н icTin ман-жайын баска далелдеу тэс1лдершщкандайымен болса да растауга болмайды.Зац бойынша бедгыц (тараптар жэне ушшш1 т у л ­галардыц тусш жтемелер^ куэлар айгактары, жазбашажане заттай дэлелдемелер, сарапшыныц корытындысы,ic ж урп зу эрекеттершщ хаттамалары жэне езге де кужаттар)6ip далелдемелермен расталуга тшс icTin мэнжайларыешкандай баска дэлелдемелермен расталугатшс емес (К Р AD K K -i 68-бабынын, 2 -б а л т ).Кейбхр жагдайларда азаматтык процесте езге де манжайларзацныц тпселей белгьпеу! бойынша эр турл1 дэлелдемелермендвлелденуге тшс емес. Мысалы, мешшк136


кукыгы куэлар айгактарымен дэлелдеыбейда, ce6e6i олартек мешшк туралы сэйкеста кужат (сатып алу-сату шар-ты) усынуы бойынша; неке катынасын куэлар айгактарымендэлелдеуге болмайды, ce6e6i ол тек некеге турутуралы куелшпен руксат епледьНацты деректер ( деректер жэне деректер туралымэл1метттер) зац талаптарын бцза отырып:- icKe цатысушы тулгалардыц зацмен к е т л д ж берш-ген цуцьщтарьшан айыру;- оларды ыгыстыру аркылы;- icTi сотта карауга дайындау кезшде немесе соттаКараганда азаматтык процестщ езге де ережелерш бузатынболса, онда мундай дэлелдемелерге жол беруге болмайды.Оны жеке карастыратын бол сак:1) куш колдану, коркыту, алдау, сол секыцц езге дезацсыз ic-брекеттердо колдану;2) оларга тусшд1рмеудщ, толык немесе дурыс тусшд1рмеудщсалдарынан туындаган icKe катысушы адамдардыцез кукыктары мен мшдеттерше катысты жацылуынпайдалану;3) осы азаматтык ic бойынша ic журпзуда жузеге асыругакукыгы жок адамныц ic ж урпзу ic-ерекетш журпзу;4) карсылык бшд1руге жататын адамныц ic журпзуic-ерекетше катысу;5) ic журпзу ic-ерекетшщ TepTi6iH айтарльщтай бузу;6) белпс1з кезден немесе сот отырысында аныкталаалмайтын кезден;7) двлелдеу барысында Kaeipri гылыми бипмге кайшыкелетш эд1стерд1 колдана отырып алынган болса, оларнакты деректердщ растылыгына есер етсе немесе веер eTyiмумк1н болса, оларды сот двлелдемелер ретшде пайдаланугажол бермейд1 (К Р А1ЖК-169-бабыныц 1-белил).1с бойынша ic ж урпзу кезшде накты деректерд1 делелдемелерретшде пайдалануга жол беруге болмайтындыгын,сондай-ак оларды шектеп пайдаланудыц мумкшдцгшсот:137


- ез бастамашылыгы бойынша;—icKe катысушы (тараптар, упынпш тулгалар, прокурор)тулгалардын э й т п п бойынша белйлейда.Занды буза отырып алынган дэлелдемелер зандык куmiжок деп танылады жэне сот шеппмшщ нейзше жаткызылаалмайды, сондай-ак ic уппн манызы бар кез келгенмэн-жайды дэлелдеу кезшде пайдаланыла алмайды(К Р АГЖ К-i 69-бабынын З -б э л т ).Дэлелдемелердщ жарамдылыгы оларды алган кездеколданылып журген задга сэйкес белйленеда (К Р АГЖ К-i4-бабынын 3-бэл1гГ).3. Дэлелдемелердщ растыгы - соттын тексеру нэтижесшдёДэлелдемёнщ шындыкка сэйкес келетш ьДэлелдемелердщ катыстылыгы жэне оган жол берутэрйбше сэйкес дэлелдемелердан растыгы аньщталады.Дэлелдемелердщ растыгы сотта ic ж урпзу кезшде белйленедьBipimuideH, рас дэлелдемелер сапалы акпарат деректер1неналынуы кажет.EiciHiuideH, дэлелдемелердщ растыгы 6ipHenie дэлелдемелердо6ip-6ipiMeH салыстыру аркылы аныкталады.YiuinuiideH, ic бойынша барлык дэдёлдемедерд1 багалауаркылы дэлелдемелердщ растыгын аныктауга болады.Азаматтык процесте дэлелдемелердан растыгын аныктаудаic бойынша тараптар жэне (немесе) экщдер белсендакатысуы керек.4. Дэлелдемелердан азаматтык icTi шешу уппн жет-KiniKTiri. Егер дэлелдемелердщ катыстылыгы, оган жолберу, оныц растыгы азаматтык процестщ кез келгенсатысында багаланатын болса, онда дэлелдемелердан азаматтыкicTi шешу уппн ж еткьлш тт н ей зй icTi шешукез!нде аныкталады. 6p6ip азаматтык ic бойынша дэлел-демелердщ жетк1лш т1 й жеке сотпен багаланады. 6 ртурл1 жагдайларга лайыкты болатын дэлелдемелерданж еткЪ п к тт женшде б1ржацты кецес бере алмаймыз.Дэлелдемелердщ жeткiлiктiгi болганда сот icTi шешуге138


дайын деп айтуга бола ма. Мундагы дэлелдемелердщж етш л1ктт - бул санды емес, сала керсеткшп. Эр тарапезш щ талаптарыныц жене царсыльщтарыньщ Herieiретшде йлтеме жасайтын мен-жайларды делелдеу1 тшс(К Р А1ЖК-шц 65-бабы).Дэлелдемелердщ жетшлйст1г1 —бул icTi шешугецажетта барлыц делелдемелер жиынтыгыныд сапасы.139


14-тац ырып. Азам аттьщ ic ж ур п зуд епд элелд ем елер1. Дэлелдемелер угымы.2. Двлелдемелерд1 жжтеу.1-сурак- Дэлелдемелер угымыСоттык дэлелдемелер - азаматтык ic бойынша тараптардыцталаптар мен карсы тк!р лерш дэлелдейтш мэнжайлардыцбар-жогын аныктаганда сот нейзге алатыннактылы деректер жэне icTi дурыс шешу ушш мацызыбар мэн-жайлар, ягни ic бойынша накты деректерд!аныктау ymiH сотпен колданылатын тэсшдер. Зацменкезделген тэртште сот тараптардыц талаптары менкарсылыктарын нетаздейтш мэн-жайлардыц бар не жогын,сон дай-ак icTi дурыс шешу ymiH эзге де мацызыбар мэн-жайларды солардыц непзшде аныктайтын зацдытурде алынган накты деректер ic бойынша дэлелдемелерболып табылады.На^ты деректер - тараптардыц жэне ymimni тулгалардыцTYciнiктeмeлepiмeн, куалардыц айгактарымен,жазбаша жэне заттай далелдемелермен, сарапшылардыцкорытындыларымен, ic ж урпзу эрекеттерЬшц хаттамаларымен жэне езге де кужаттармен анык*талатын деректер.2-сурак- Двлелдемелерда жжтеуСоттык дэлелдемелердг уш негьздер бойынша ж1ктеугеболады:1-icTin мэн-жайлары бойынша дэлелдемелердщ байланыссипаты;2-калыптастыру Heri3i бойынша;Зтдэлёлдемелёрда калыптастыру процес!.Енда вркайсысын жеке караста^айзУгК.1. 1ст1н мвн-жайлары бойынша двлелдемелерд!нбайланыс сипаты бойынша;140


- тжелей;- жанама болады.ТЫелей дэлелдеме - сэйкеста деректерд1 растайтынмэн-жайлар аньщтаумен тжелей байланысты дэлелдеме(мысалы, некеге туру туралы куэлж ).Жанама дэлелдеме - жеке алынган, б1рнеше болжамтужырымдарга, 1здешстеп деректер бойынша б1рнешеболжамдарга непз болатын дэлелдеме. Мэн-жайды белгшеу уш ш тек 6ip жанама дэлелдеме жетпейдьТж елей жэне жанама дэлелдемелердщ растыгын сотаньщтауы кажет.2. Калыптастыру Heri3i бойынша:- жеке;- заттай дэлелдемелерге белшш карастырылады.Жеке дэлелдемелер - тараптардыц жэне уппнпп тулгалардыцтусш жтемелepi, куэнщ айгацтары, сарапшыныцкорытындысы, ягни жеке тулганыц ез1мен бершетш,айтылатын немесе усынылатын деректер.Заттай дэлелдемелер —жазбаша жэне заттай дэлелдемелержиынтыгы, ягни бул ic бойынша мацызы барэртурл1 кужаттар мен заттар.С.В.Курылев дэлелдемелердщ тагы 6ip турш белгшепотыр - аралас дэлелдеме, ягни буган сарапшыныц цорытындысынжаткызады.3. Дэлелдемелер калыптастыру nponeci бойынша:- бастапкы;- туынды (oHflipicTiK) дэлелдемелер болып белшедьБастапцы дэлелдемелер - ез коз1мен кэрген куэнщайгацтарындагы мэл1меттер, шарттыц тупнусцасы, жарамсыз(сапасыз) тауар жэне т.б.Туынды ( endipicmiK ) дэлелдемелер—баска дэлелдеменщмазмунын кайталайтын енд1рй;тж двлелдемелер. Бул"Екшш1 колдан" деп аталатын двлелдемелер. Мысалы,болган окиганы ез кезгмен керген адамныц айткан сезшенесйп айтатын куэнщ айгак-тары, шарттыц KemipMeci,жарамсыз (сапасыз) тауардыц бейнесуреп жене т.б.Бастапкы дэлелдемелер туынды (ещцр1стж) двлелдемелергеКараганда шындыкка жакын болады.141


Мысалы, автокелш адамды кагып кеткенда ез кезхменкерген куен щ айгактары - тж елей , жеке ж ене бастапкыделелдем елер болы п танылады.М ысалы, уйге менпик кукыгын тану туралы ic бойыншакарызга акша беру туралы колхат - жанама, заттай(жазбаша) жене туынды (ендархстж) делелдемелер болыптанылады.Ешкандай дэлелдем елердщ сот уш ш алдын ала Kymiболмайды.Мунда тары каж етп дэлелдем елер туралы айту дурысболады. 0p6ip категория icTep бойынша беягии д елелдемелерусынусыз icri мещ бойынша шешу уппн цажёщтгидэлелдемелер 6eKhyi тшс. Егер талап коюшы талап арызынамундай делелдемеш кездеп сотка усынбаса, онда кейiHHeH6epi6ip ол усынуы тшс. Аналогия бойынша жауап-керде белгип делелдемелер усынуы кажет. Егер тараптарicri ш еш уге кажетт1 делелдемелердо усынбайтын болса,онда сот ез бастамасы бойынша оларга ол туралы усынысжасайды. Мысалы, каж етп дэлелдемелерге:• Н ек е б узу icTep бойы нш а - некеге тур у куелысга(заттай делелдемеш) усы ну;• Ж ум ы с орнына кайта тургы зу дауы бойынш а - солж ум ы с орны на кабы лдау ж ене ж ум ы стан ш ы гару т у ­ралы еш м п ш й гш щ (басты кты н) буйры гы н усы ну.Кажетт1 дэлелдемелердщ баска дэлелдем ерден еш ­кандай арты кш ы лы гы жок- Д а ж ети делелдем елер усын-бауы сотта ic караудыц узацты гы на ж ене дауды дурысш еш пеуге екеп с от ады.142


15-такы ры п. А за м а т т ь щ ic ж у р п з у д е п т а ла птеори ясы1. Талап угы мы , элементтер1 жене турлерь.2. Талап кою кукыгы.3. Талап арыз жене талап кою тер й бь4. Талап коюды камтамасыз ету.5. Кукьщ тар мен мудделерд1 коргауда талап тесшдер1менбилГк ету.1-сурак. Т алап угымы, элементтер1 жэне турлер1К Р Конституциясы 13-бабыныц 2 - б е л т бойыншаерк1мшц ез кукыктары мен бостандьщтарыныц сот аркылы коргалуына кукыгы бар.Мемлекеттш органдар, зацды тулгалар немесе азаматтарзацца кезделген жагдайларда езге адамдардыц немесеадамдардыц б е лп й з 6ip тобыныц кукыктарын женезацмен коргалатын мудделерш коргау туралы сотка арызберш ж угш уге кукы лы (К Р A D K K -i 8-бабыныц 1-белМ ).Талап - кукы к туралы дау шешу уш ш бузылган немеседаулы субъективтш кукыкты немесе зацмен коргалатынмуддеш коргау туралы талап кою аркылы т у л­ганыц сотца ж угш уьТалап - субъективтш кукыкты немесе зацмен коргалатынмуддеш сот аркылы коргау тэсып.Талап - азаматтык ic козгау тесип.Талап элементтер1 - бул талаптыц курамды белштер1.Оларга (элементтерше):—мазмуны;—нысанасы;—непздемей жаткызылады.Талаптын мазмуны —талап коюшымен керсеталгенсот аркылы коргану Typi, ягни сотка ж угш у аркылы талапкоюшыныц езш щ бузылган немесе даулы кукыгынкоргау ymiH сурайтын соттыц кызметь143


Талаптыц мазмуны талап коюшыяыц сотка койылатынталабын бейнелейд1 жене талап арыздыц сурауб е л т н д е кезделед!.Талапты н нысанасы — бул талап цоюшыныц соттаншешуд1 сурайтын материалдыЦ'КУКЫктык дау.Талаптыц нысанасына:>Талап цоюшы мен жауапкер араларында материалдык-кукыктыккатынастыц бар немесе жоктыгы туралыдау (мысалы, некеш зацсыз деп тану);> Талап коюшымен материалдык'КУКЫ ктык катынасынантуындайтын жауапкердщ мшдеттер1 туралыдау (мысалы: мушк neci ез мулк1н кайтаруын талап ету,несие берупп - карызды кайтаруын);>Тараптар араларындагы кукык катынасты езгертунемесе токтату туралы дау (мысалы: туылган сэбидщ вкеciHаныктау, талап коюшы мен жауапкер арасындагынекеш бузу).Талаптын ненздемес1 - талап коюшыныц сотка езундеуш непздейтш мен-жайлар.Талап талаптары субъективтш азаматтык кукыктарынанпайда болады. Мысалы: менппк neci ёзщ щ жогалганмулкш е иеленуд1 калпына келт1ру туралы езш щменппк кукыгы бар екенше сьптеме жасауы; енертапкышез’Гнхц ойлап тапкан енертабысын талап етуде - e3iнщинтеллектуалды менппгше «лтем е жасауы.Талаптар мына непздер бойынша жштеледк- материалдыц-кукыктык белплер;- процессуалдык-кукыктык белп лер .Талаптардыц процесуалдык, ццкыцт ы к белг1с1бойынша ж1ктелу1 талаптыц мазмуны бойынша калыптасканынб1лд1ред1, ягни талап коюшы талабыныц сотаркылы коргану Typi бойынша. Талаптардыц турлергебелш уш щ процессуалдык-кукыктык жштелу непз! аркылыталаптардыц мазмуны танылады.Сондыктан осындай жштелу нейз4 бойынша тал аптардыуш турге белуге болады:1 - уйгару туралы талаптар;2 - мойындау туралы талаптар;144


3 —езгертетш (кукык катынастарын езгертуге немесетоктатуга арналган) талаптар.Уйгару туралы талаптар немесе аткару талаптарыдегешм1з - бул жауапкердщ белгйп ерекеттер жасаунемесе жасамауын соттан талап коюшынын; сурайтынтал абы. Талап коюшынын, соттан жауапкердщ ез мшдеттершорындатуды сурауы цйгару талабы деп аталады(мысалы: талап коюшы соттан жауапкерден карызды телеу1,пэтерд1 босатуы, келт1р1лген зардапты oTeyi).Осындай сотка койылган талаптар бойынша сот шенпмдер1непзшде атцару парацтары бер1лед1, сондыктанолар тагы аткару талаптары деп аталады.Мойындау туралы талаптар бойынша талап коюшысоттан белгий кукык катынасыныц бар немесе жоктыгынбейтуш сурайды (мысалы, талап коюшы белгйп6ipвдебиет шыгармашылыгына езш щ авторлык кукыгынбек1ту1н сурауы).Озгертетш талаптар материалдьщ-кукьщтык катынастарынезгертуге немесе токтатуга багытталган. Одеттеазаматтык айналымньщ катысушылары (жеке женезанд ы тулгалар) соттьщ катысуынсыз ез еркшер1мен араларындагыкукык катынастарын езгертед1 немесе токтатады,6 ip a K кейб1р жагдайларда белгш1 к у к ы к катынастарытек соттыц бакылауымен гана езгертйгед! немесетоктатылады. Мысалы, неке бузу туралы (егер ортаккемелетке толмаган бала немесе ортак м улж й болу жешндедау болса) талап бойынша.Материалдыц-цццыцтъщ 6emici бойынша талаптардыцжжтелу1 келей турлерге белшедк отбасыльщ, алиментт1к,тургын уй, жер кукьщтьщ катынастарынан пайдаболатын жэне т.б.2-сурак- Талап кою кукыгыТалап термин! eni магынада ко л даны л ады:1 —материалдык;2 —процессуалдык.10-204 145


Материалдъщ магынада талап цою щцыгы дегешшз -сотка ундёу аркылы субъективтж азаматтык кукыктымвжбурлеп жузеге асыру кукыгы, ягни сот аркылы субъективтжкукыгын коргауга кукьщ. Азаматтык процесте сотталап коюшыныц талап коюга (материалдьщ магынада)кукыгы бар не жоктыгын аныктайды.Процессуалдык, магынада талап црю цццыгы дегенхм1з- дауды карап, шешу ушш сотка талап кою кукыгы,ягни сот icTi м а т бойынша шешу уппн сотка тжелей талапарыз, арыз жене шагым беру. Бул накты азаматтык*кукыктык дау бойынша сот терелМне жугшу кукыгы.Талап кою кукыгы - КР Конституциясымен (13-баптыц2 -б е л т , 75-бабы) бёкйУщен сот аркылы коргану кукыгыныц6ip нысаны. Сотка жугшу аркылы кукьщтардыкоргау кукыгы азаматтык процеске катысатын азаматтаргажене уйымдарга (К Р А1ЖК-нщ 5-бабы), сондай-акшетел азаматтары мен азаматтыгы жок адамдарга(К Р А1ЖК-нщ 45-тарауы) тиейаьТалап кою кукыгы белгдМ шарттармен байланысты.Талап кою кукыгы зацмен белгшенген шарттарменаныкталады. Талап кою кукыгыныц шарттарына нактызацды деректер жаткызылады, олардыц бар не жоктыгынепзшде зац азаматтык ic бойынша талап кою субъективенкукыгыныц пайда болуын байланысты рады.Талап кою к у к ы г ы н ы ц шарттары - накты азаматтыкic бойынша тулганыц талап кою субъективтж кукыгыныцпайда болуын зац бойынша оныц бар не жоцтыгыменбайланыстыратын мен-жайлар.Бул шарттар езара:- жалпы;- арнаулы;- жаратымды;- жаратымсыз деп белшш карастырылады.Талап кою к у к ы г ы н ы ц жалпы шарттары:>Талап коюшы мен жауапкердщ азаматтык ic журпзукукык кабш еттт, ягни азаматтык процесте тарап болукабш еттт (К Р А1ЖК-ТЩ 45-бабы);>Азаматтык icTepflin соттарга ведомстволык багыныстылыгы(К Р АГЖК-тщ 24-бабы);146


ез кузырета шегшде сол мвселе туралы азаматтык icбойынша кабылданган сот шепймшщ жоктыгы;>тараптардыц езара дауды аралык соттыц карауынаберу туралы келМмнщ жоктыгы (К Р А1ЖК-тщ 25-бабы).Жогарыда аталганныц алганщы eKeyi жаратымды, алкалганы - жаратымсыз сипатта болады.Талап кою кукыгыныц арнаулы шарттары деген1м1з -бул кейб1р субъекйлер немесе категория icTepi упйнжалпы шарттармен катар, зацмен белпленген шарттар.Мысалы, кэсшкерлш кызметпен айналысатын жеке женезацды тулгалар езара дауларын сотка дейш талап (претензия)кою аркылы реттеуге THic (К Р "Сауда максатындатещздежузу туралы" (17.01.2002 ж. кабылданган)зацныц 232-235-баптары).Талап кою кукыгыныц шарттары болмауы сотпенкелей ерекеттер жасауына акелед1:- талап арызды кайтару (К Р AD KK-тщ 154-бабы);—талап арызды кабылдаудан бас тарту (КР ADKK-тщ153-бабы);- ic бойынша ic журпзуда кыскарту (КР А1ЖК-тщ 247-бабы);- арызды караусыз калдыру (К Р AD KK-тщ 249-бабы).З-сурак. Талап арыз жэне талап кою тэрт1б1Талап арыз - субъективтж кукык туралы дауды шешуушш зацмен белпленген сотка ж упну нысаны.Эр адам езшщ субъективтш кукыгын немесе зацменкоргалатын муддесш сот аркылы коргау упйн сотка талапарыз усынуы кажет.Талап арыз мазмуны:— Kipicne;—сипаттау;- дэлелдеу;—сурау белштершен турады.Талап арыз сотка жазбаша нысанда бер1лед1 (К РADKK-i 150-бабыныц 1-белнч).147


Талап арыздыц Kipicne бэлайттде:- талап арыз бералетш соттыц атауы;- талап коюшыныц атауы, оныц тургы лы кты жер1немесе, егер талап коюшы уйым болса, оныц турган жер1мен 6aHKTiK реквизиттер1, сондай-ак, егер арызды оныцекйц берсе, е ю лд щ атауы мен мекен-жайы;- жауапкердщ атауы, оныц тургылыкты жер1, немесеегер жауапкер уйым болса, егер талап коюшыга белгхлаболса, оныц турган Hcepi мен банктгк реквизиттер! керсеталугети1с.Ерекше талап коюмен ic ж ур й зу icTep бойынша арыздажауапкердщ мэл1меттер1 кэрсетысетш орнына органныц(лауазы м ды тулган ы ц) атауы, оныц тургы лы ктыjkepi жене шагымдануга жататын эрекеттер! немесе кабылданганшепймдерь Ерекше ic ж урп зу icTep бойыншаарыздыц Kipicne белийнде арыз беруш1 туралы меламеттер.Сонымен катар талап арыздыц Kipicne белщ н де талапкоюдыц нысанасын, егер талап м улш тж сипатта болса,онда багасы белйлену1 тшс.Талап арыздыц (арыздыц) сипаттау белцанде:- талап коюш ыныц кукыктарын, бостандьщтарыннемесе зацды мудделерш жене оныц талап кою талаптарынбузудыц немесе бузу кауш нщ меш;- талап коюшы езш щ талаптарын нейздейтш мэн-ж айлар ж ене б у л м ен-ж айларды растайтын д елелд е­мелер.Талап арыздыц деделдеу белай кейде оныц сипаттаубелайм ен уйкасады. Осы белакте талап коюшы (арызберупп) езш щ талаптарын цанагаттандыру уш щ зацнормаларына системе жасайды. Егер прокурор азаматтардыцмудделер1 ymiH етш нп жасайтын болса, онда:- талап арызда азаматтьщ езщ щ талап коюы мумкшем есй й н щ себептёран нейздеу болуга тшс;- арызга, ерекетке кабщетсй адамныц мудделёрй уш шарыз беретш жагдайларды коспаганда, азаматтыц соткаталап коюмен ж уйнуге кеш сш ш растайтын кужат коса148


таркелуге тшс. Егер талап кою багалауга жатса, талап коюдыцбагасы керсеталуге тшс.Талап арыздыц сурау б е л т н д е муддел1 тулганы ц бузылганкукьщтарын немесе зацмен коргалатын мудделершкоргауга камтамасыз eTyi мумкш талаптары кезделедьЕгер зацмен белгшенсе немесе тараптардыц шартындакезделсе, жауапкерге ж угш удщ сотка деш нп тэрйбшсактау туралы мэл1меттер керсетйгуге тшс. Талап арыздыцсоцында коса таркелетш кужаттардыц Ti36eci керсе-Tuiyre тшс, оларга:- жауапкерлер мен уш ш пп тулгалардыц санына карайталап арыздыц Kem ipMeci;- мемлекеттж баж телеуд1 растайтын туб1ртек (квитация),ал егер толенбесе онда телеуден босату непздершкерсету кажет;- егер ic бойынша екш катысатын болса, онда егалдш,екшеттптн куеландыратын сешмхат немесе езге де кужат;Ары зга талап коюшы немесе талап арызга кол коюгажене оны керсетуге eKLneTTiri болган жагдайда оныцекип кол кояды.4-сурац. Талап коюды камтамасыз етуТалап коюды камтамасыз ету - icKe катысушы адамдардыцарызы бойынша сот шеппмш орындауды кешл-дж ету уш ш зацмен белпленген тэртшке сейкес соттыц* ic-epeKeTi.Талап коюды камтамасыз етуге, егер мундай шаралардыкабылдамау сот шеппмш орындауды киындатсанемесе оныц орындалуын мумкш етпесе, з.стщ барлыкжагдайларында да ж ол бершед1 (К,Р А1Ж К-тщ 158-бабы).Талап коюды камтамасыз ету максаттары:—егер сот шеппмш орындауды киындатса;—егер сот шеппмшщ орындалуын мумкш етпесе.149


1ске катысатын адамдар талап коюды камтамасыз етутуралы жазбаша нысандагы арызды сотка усынады. Талапкоюды камтамасыз ету туралы арызды судья жауапкергежене icKe катысатын баска адамдарга хабарламастанол сотка тускен куш шешедй Бул сот (судья) талапкоюды камтамасыз ету туралы цйгарым шыгарады.Талап коюды камтамасыз ету туралы уйгарым сотшепимдерш орындау уппн КР А1ЖК-нщ 237-239-баптарыменбелпленген тэртште дереу орындалады.Талап коюды камтамасыз ету женшден шаралар:> жауапкерге тшста жэне онда немесе баска адамдардаболатын мулжке тыйым салу;>жауапкерге бели л! 6ip эрекеттерд1 жасауга тыйымсалу;> баска адамдардьщ м улш й жауапкерге беруше немесеоган катысты езге де мшдеттемелерд1 орындауынатыйым салу;>мулшта тыйым салудан босату туралы талап койылганжагдайда мулшта етк1зуд1 токтата туру;> мемлекеттш органныц, уйымныц немесе лауазымдыадамныц дауга сал ынатын арШешщ колданылуын токтататуру;>борышкер сот тэрйщмен дауга салатын аткарушылыккужат бойынша OHAipin алуды токтата туруы мумкш.Кажет болган жагдайларда сот талап коюды камтамасызету жешнде:- езге де шараларды;- б1рнеше шараларын кабылдауы мумкш.1ске катысушы адамныц арызы бойынша талап коюдыкамтамасыз етудщ 6ip турш екшпп Typi мен ауыстыругажол бершед1. Талап коюдыц 6ip TypiH eKimni тур1менауыстыру туралы судья цйгарым шыгарады.Талап коюшы сот терйбияён осы адамдардан талапкоюды камтамасыз ету туралы уйгарымды орындамауданKeJEcipLnreH залалдарды ётеудо талап етуге кукылы(К Р ADKK-i 159-бабыныц 2 -б о л т ).150


Талап доюды камтамасыз ету мвселелер1 женшдепбарлык уйгарымга жеке шагым (жауапкермен) бершу1жене жеке наразылык; (прокурормен) келт!ршу1 мумкш.Егер талап коюды камтамасыз ету туралы уйгарымшагым берген адамдарга хабарламай шыгарылса, шагымберу MepeiMi оган бул уйгарым белгип болган куннен бастапесептеледьЕгер талап коюды камтамасыз ету туралы уйгарымгажеке шагым беру бул уйгарымнын, орындалуын токтатпайды.Егер талап коюды камтамасыз етудщ куппн жою туралынемесе талап коюды камтамасыз етудщ 6ip турш екшпптур1не (мысалы, жауапкердщ ттста мулшке тыйым салушарасын жауапкерге белгйп 6ip эрекеттерд1 жасаугатыйым салу шарасымен) ауыстьфу туралы уйгарымга жекешагым беру немесе наразылык келй ру уйгарымнынорындалуын токтата тур ады.Талап коюды камтамасыз етудщ кушш:- сол сот тараптардын арызы бойынша;- сол сот ез бастамасы бойынша жоюы мумкш (К РАГЖ К-i 163-бабыныц 1 -б елт).Акшалай соманы ещцрш алу туралы талап коюдыкамтамасыз еткен жагдайда жауапкер талап коюды камтамасызетуге сот кабылдаган шаралардыц орнына соттыцдепозиттш шотына талап коюшы талап ететш соманыеннзуге кукылы (К Р А1ЖК-нщ 162-бабы).Жауапкер талап коюда бас тарткан шеппм завды кушшеенгеннен кешн талап коюшыга оныц жазбаша emi-Hiiui бойынша кабылданган оган талап коюды камтамасызету шараларымен келйршген залалдарды втеу туралыталап коюга кукылы (К Р А1ЖК-нщ 165-бабы).5-сурак- Кукыктар мен мудделерд1 коргауда талаптес1лдер1мен билш етуДиспозитивтш принцип бойынша тараптар ез еркЬлер1 бойынша ездершщ субъективен кукыктары мен151


зацмен коргалатын мудделерш коргау тесшш жене келемш аныктайды.Сонымен:1 —талап коюшы талаптыц непздемеса мен нысанасынезгертуге кукы лы ;2 - талап коюдан бас тарту;3 - жауапкер талап коюды мойындауга кукы лы ;4 - тараптар езара б т м ге р ш ш ш кел1с1мш жасауыменicTi аяктауы мумкш .Эркайсысын жеке карастырайык*1.Талап коюдыц непздем ей мен нысанасын езгерту.К Р А 1Ж К -нщ 49-бабына сейкес талап коюшы талаптыцнепздем есш немесе нысанасын езгертуге, талап коюталабыныц мелшерш улгайтуга не азайтуга немесе талапкоюдан бас тартуга кукы лы . Оны ж узеге асыру уш шталап коюшы 6ipiHini еатыдагы сот шеппм кабылдагангадеш н жазбаша етГшш беруге тшс. Талаптыц нысанасынезгерту дёгешмхз - бул алгашкы талап нысанасын кёюнriciM e H орын ауыстыру.Соттыц ез бастамасы бойынша талап кою нысанасыннемесе непздемесш езгертуге к у к ы г ы жок- Ce6e6i диспозитйвтнкпринциш бойынша мундай кукы к тарапкагана тиесш ь Егер бул ic-ерекет зацга кайшы келсе немесебаска б1рёулердщ кукьщтарын, бостандыктарын женезацмен коргалатын мудделер1н бузатын болса, сот талапкою ш ы ны ц талап коюдан бас тартуы н, ж ауапкердщталап коюды тануын кабылдамайды жене тараптардыцбтм гер ш ш й с келнямщ бек1тпейд1.2.Талап коюдан бас тарту. Эр кезде талап коюшыныцталап коюдан бас тарту кукыгы бар. Т а лап коюдан бастарту - сотта талап кою ш ы ныц езш Щ субъективтшкукыгын сот аркылы коргау талабынан бас тартып козгалганазаматтык icTi кы скартуга багы тталган. Егерталап коюшыныц талабын белш карастыруга болатынболса, онда ол талаптыц 6ip б е л т н е н бас тартуга кукылы(та ла п арызы бойынш а м атериалды к залалды ж енеморальдык зиянды етеуда сурайтын болса, онда тек материалдыкзалалды етеуш талап eiin , ал моральдык зиянды152


етеуден бас тартуы м ум кш ). Ic ri м е т бойынша караубасталганда терагалык етупп талап коюшыныц ез талаптарынколдайтын-колдамайтыны туралы меселеш аньщтайды.Егер талап коюшы ез талаптарын колдамайтынболса, онда талап коюшы талап коюдан бас тартуы м ум ­кш . Талап коюшы талап коюдан бас тартуы туралы соткажазбаша арыз усынуы т т с . Б ул арыз сот отырысыныцхаттамасына енпзйщгц жене оган т т с ш ш е талап коюшыКол кояды.Талап коюшыныц талап коюдан бас тартуы жазбашаетш пп беру ж олымен журйз1лед1 жене оган 6ipimni сатыдагысот шеппм кабылданганга дейш ж ол бершедьТалап коюдан бас тарту кабылданганга дейш сот талапкоюшыга ic ж урп зу ерекеттершщ салдарын тусщпдредьТалап коюдан бас тартуды кабылдау туралы сот цйгарымшыгарады, сол аркылы осымен 6ip м езйлде ic бойыншаic ж ур п зу токтатылады.Сот талап коюшыныц талап коюдан бас тартуын бештпегенжагдайда, сот бул туралы цйгарым шыгарады женеicTi меш бойынша карауды жалгастырады.М емлекеттш органдар жене ж ерплш та езш-ез1 баскаруоргандары органдар мен адамдардыц талап коюданбас тартуы мудделерше сай ic козгалган адамды icTi мешбойынша карауды талап ету кукыгынан айырмайды.Егер мудделерш е сай ic козгалган адам м влiм дeлгeнталапты колдамаса, ymiHmi тулгалардыц кукыктарынакысым жасалмаса, сот талап коюды (арызды) караусызкалдырады (Ц Р A D K K -i 56-бабыныц 2 -б е л т ).3. Талап коюды тану - сотта талап коюшыныц талаптарынканагаттандыруга жене талап коюшы ушш лайьщтысот ш еппмш ш ыгаруга багытталган ж ауапкердщкел1суьЖ ауапкердщ езше бершген субъективтш кукыгынасейкес талап коюды тануы еш к!мнщ басымдылыгынсызез ер тм ен ж урйзш едьЖ ауапкер талап коюды тануга кукылы, бул женшдеодан цолхат алынады (К Р A D K K -i49-бабыныц 1-бел1п).


IcTi мэш бойынша карауды тврагалык eTymi бастагандажауапкерден талап коюшынын. талаптарын мойындайтын-мойындамайтынытуралы мэселещ аныктайды.Жауапкер талап коюды мойындаганда жене оны кабылдаганкезде сот мэламденген талаптарды канагаттандырутуралы шеппм шыгарады. Егер талап коюшынын,талаптарын бел in карастыруга мумкшдш болса, ондажауапкер койылган талаптарды iniiHapa тануы мумгац.М ысалы, талап коюшы талап арызы бойынша сотаркылы жауапкерден материалдык жэне моральдыкзиянды етеуш сурайтын болса, онда жауапкер iniiHapaтек материалдык зиянды втеуге к е л т м ш береди алморальдык зиянды втеуге келйшеу! мумкш.Сот жауапкердщ талап коюды тануын кабылдамайдыегер:• Бул ic-врекет зацга кайшы келсе;• Баска бгреулердщ кукыктарын, бостандыктарынжене зацмен коргалатын мудделерш бузатын болса (К РADKK-i 49-бабыныц 2-бвлш.).Сот жауапкермеы талап коюды мойындауын кабылдамаганжагдайда сот бул туралы уйгарым шыгарадыжене icTi мещ бойынша карауды жалгастырады (К РАГЖ К-i 193-бабыныц 5 -б елт).4. Тараптардын бтм герпш пк кеЗпбгщ - бул зацменбелгшенген жагдайларга сейкес сотта материалдыккукыктыкдауды шешугц кыскарту. Б1т1мгерш1л1к iceriiсшщ ц мэш - дауды взара бтмгершиикпен шешу аркылыic жургГзудо аяктау.БЬтХмгершиик кел\Ыми- взара процессуалдык кену (талап коюшы езшщ талапкоюдыц 6ip бешМ бойынша бас тартуы, ал жауапкеросы езгерт1лген талап коюды мойындауы);—6ip жакты кену (талап коюшыныц талап коюы, алжауапкер тек талап коюдыц 6ip б е л т н мойындауы) негаздер1болуы мумкш.Тараптар icTi бтм герш ипк кел1сщмён аяктай ал ады,оган талап коюшы мен жауапкер кол кояды жене сотпенб е к т л е д ь (К Р АГЖ К-i 49-бабыныц 1 -б елт).154


Б т м гер п п л ш KejiiciMiH жасау орнына байланыстысотта жене соттан тыс жасалу турлерше белшу1 мумкш.Сотта жасалган б т м гер п п лш келк:1м - бул сот отырысынданемесе одан тыс жасалган келлшм, 6ipaK соткажолданган.Соттятг тыс жасалган б тм гер п п лш кел1с1м - бул сототырысынан тыс жасалган келнйм жене сотка жолданбаган.Соттан тыс б тм гер п п лш кел1с1м жасалу факпсшжене оныц шарттарын жалпы тертш бойынша тарап соттадэлелдеу1 мумкш.Тараптар бтм гер ш ш ш келкпмш тек талап кою бойыншаic ж урпзу icTepi бойынша жасауы мумкш. Сондайацб1т1мгерпплш келк1м ш азаматтык процестщ кезкелген сатысында (6ipiHini еатыдагы сотта, апелляциялыкещцркшде, кадагалау ещщДсшде жене аткарушылык ic ж урп зу сатыларында) жасауга болады.Сот тараптардыц б1т1мгерш1л1к келШ мш беттneiidiегер:—Бул ic-ерекет зацга кайшы келсе;—Баска б1реулердщ кукьщтарын, бостандыктарынжене зацмен коргалатын мудделерш бузатын болса.Егер тараптардыц бтм гер п п лш келпйм1 сотка ж олданганжазбаша арызы жазылса, ол icKe коса пркеледйбул туралы сот отырысыныц хаттамасында керсетшедьСот тараптардыц бтм гер п п лш келкймш бекпу туралыуйгарым шыгарады, сол аркылы осымен 6ip мезгшдеic бойынша ic ж урпзу токтатылады. Уйгарымда тараптардыцсот бешткен бiтiмгepшiлiк келнпмнщ шарттарыкерсетшед1 (К^Р АДЖК- i 193-бабыныц З-белш ). Егер соттараптардыц бтм гер п п лш к е л т м ш бекппесе, онда сотбул туралы уйгарым шыгарып ic n меш бойынша карау-.ды жалгастырады.155


II бол1м. Б1Р1НШ1 САТЫДАГЫ СОТТА<strong>1C</strong> Ж УРП ЗУ1-бвл1мшесь Талап кою мен ic журНзу16-тацы ры л. Азам аттьщ icTi козгауРеспубликада азаматтык, тэрелж, кылмыстык жэнебаска да нггёрдо карайтын, соттардан тыс епщандай органжок. Азаматтык жэне шаруашылык 1стёрда сотка дейшэз1рлеу, ж урпзу сот тэрелЫн жузеге асыру болып табылмайды.Сондьщтан Республиканыц Конституциясында сотт э р е л т н журйзетш органдардын арасында алдын ала тергеужурйзетш органдар жэне прокуратура аталмайды.Сот азаматтар мен уйымдардыц кукыктарын, бостандыктарымен зацды мудделерш коргайтын, ол бузылганжагдайда оны калпына келйрётш барынша ыкпалды нысанболып табылады.Соттарга мемлекеттш мэжбурлёуда колдану кукыгыбершген. Сот азаматтык жене шаруашылык icTep жэншдейшеш 1мдермен кшэл1 тарапты (талап коюшыны немесежаущжерда) ттста тэртшке шакырады, оларды йшдёттер1мен жауапкерпплшн орындауга, оныц шпндё жауапкердщесеп шотынан талап коюшыныц пайдасына акшалайкаражат энд1ртуге немесе мулгктерш эндоруге мэжбурлейдьКазакстан Республикасы Конституциясы 13-бабыньщ2-тармагына сэйкес эрюм ез кукыктары мен бостандьщта -рын сот аркылы коргауга кукылы.А л айда, ic жузшде азаматтардыц кукыктары мен бостандыктарынбузушылык жэне оларды шектеу эЗп де орыналады. Бул жагдайда жеке, мулжтж, отбасы, ецбек жэнеезге де кукыктары мен занды мудделерд1 коргаудыц ецтшмда тэсып —азаматтардыц сотка ж уйнуьСотта азаматтык ic:> езш щ кукыгын немесе зацмен коргалатын мудделерш коргау уппн отш ил жасаган адамныц арызы бойынша;156


прокурордыц арызы бойынша;>зац бойынша баска адамдардыц кукьщтары мен мудделершкоргау уш ш сотка жугш е алатын болган жагдайдамемлекеттш баскару, жергшшта езш-ез1 баскару органда-рьшыц, квсшодацтыц, мекемелердщ, уйымдардыц женеазаматтардыц мвл1мдеу1 бойынша козгалады (Ц Р А1ЖКнщ8, 56, 57-баптары).А зам атты к ic козгау - процестщ 6ipm m i жене етемацызды сатысы.Азаматтык ic ж ур й зу кодексш щ 152-бабына сейкесазаматтык ic бойынша арызды кабылдау туралы меселешсудья жеке дара шешедь Ары з сотка тускеннен бастапбес кунш ц шпнде судья icTi козгау женшде уйгарым шыгарады.Муддел1 адамныц кукыгын соттыц коргауы icKeасырылатыны немесе будан бас тартылатыны соттыц булмеселеш дурыс шешуше байланысты болады.Азаматтык icTi козгаудыц алдында муддел1 адам талапарыз, шагым (арыз) бередьТалап арыздыц бершу1мен талап кою бойынша ic ж урйз у козгалады. Ерекше талап коюмен ic ж урйзу женеЕрекше ic ж урйзу - арыз, шагым берумен козгалады.Талап кою бойынша ic ж урйзу азаматтык, отбасыльщ,ецбек, тургын уй жене баска да кукыктык катынастарынантуындайтын субъективтш кукык немесе зацменкоргалатын мудде туралы дауларды карау мен шешу же-нш дей соттыц азаматтык ic ж урйзу кукыгыныц нормаларыменреттелген кызмета.Сотта азаматтык гстердщ кепш ипй Азаматтык ic журrieyкодексш щ 150-бабында аталган талаптар сацталаотырып, жазбаша турде талап койылган, ягни азаматтыкic туралы кажет мелгметтер бар талап арыз беру аркылыкозгалады. Егер талап арызды егал берсе, оган зацда белйленгентертшпен рес1мделген сешмхат немесе екдлдщекшеттаг1н куэландыратын езге кужат коса табыс еталу1Кажет.Талап арызга талап коюшы кол койып, сотка жауапкерлермен уппнпп тулгалардын санына карай кеппрмеле-157


р1мен коса бершеда. Судья icTin киындыгы мен сипатынакарай талап коюшынын тал ал арызга коса пркелетш к¥*жаттардын кеппрмелерш табыс етуге мшдеттеу1 мумкш(К Р А1ЖК-1 151-бабыныц 4) тармакшасы).Талап арыз бен кос кужаттардын KemipMeci жауапкергетабыс етйёда, муныц ез! оныц icTi сотта карауга дайындалуынамумкшдш бередьСотка бёрдлётщ талап арызга баж теленуге тшс (К РА1ЖК-НЩ 101-бабы, "Мемлекеттш баж туралы" зацыньщнормасына сейкес).Азаматтык icTi козгай отырып, бес кун Hi д imiHfle судьяуйгарым шыгарады да, сонымен 6ipre icri езшщ журпзушекабылдайды жене сол кезден бастап накты ic бойынша процесспайда болады.Азаматтык ic козгау сатысында судья уйгарым шыгаруретшде келес! шеппмдердщ 6ipeyiH кабылдайды:1 - талап арызды (арыз, шагым) кабылдау жене ез карауынаалу;2 - талап арызды (арыз, шагым) кабылдаудан бас тарту;3 - талап арызды (арыз, шагым) кайтару;4 - талап арызды козгалыссыз калдыру.Азаматтык ic бойынша талап арызды ( арыз, шагым )цабылдау жэне вз царауына алу меселесш судья жеке-дара шешедо. Талап арызды кабылдау туралы судья уйгарымшыгарады. Сот уйгарымды кабылдаганнан кешназаматтык ic процестщ келёса сатысына етедьКейде азаматтык ic козгау сатысында арыз азаматтыксот iciH ж урпзу терпб1мен карауга жене шешуге жатпайтыныаныкталса, сондай-ак тараптардыц арасындагыдау бойынша, сол нысаяа туралы жене сол непздербойынша шыгарылган соттыц зацды кушше енген шещ!м1немесе талап коюшыныц талап коюдан бас тартуынабайланысты ic бойынша сот iciH журпзуд! токтату туралынемесе тараптардыц бтм герпплш келнпмш бегагутуралы сот уйгарымы болса судья талап арызды цабылдауданбае тарту туралы цйгарым шыгарады.158


Арызды кабылдаудан бас тарту туралы уйгарым олсотка тускен кезден бастап бес кун мерз1мде шыгарылуыжане арыз беруппге арызга коса таркелген барлык кужаттармен6ipre табыс еталуге немесе ж1бершуге тшс. Ары з­ды кабылдаудан бас тарту эташш берушшщ сол жауапкергесол нысана жене сол непздер бойынша талап коюменсотка кайтадан ж угш уге зац бойынша болмайды.Арызды кабылдаудан бас тарту туралы судьянын шыгаргануйгарымына icKe катысушылармен жеке шагым6epi.iiyi, ал прокурормен —жеке наразылык келтар1лу1мумкш.Сонымен катар азаматтык ic козгау сатьгсында судьяталап арызды цайтаруга кукылы. Талап арызды кайтарутуралы судья мынадай уйгарым шыгарады, егер:- талап коюшы гстердщ осы санаты уппн дауды соткадешн алдын ала шешу зандармен белпленген тэртабш сактамасажэне осы тэртшта колдану м ум к ш д т жойылмаса;- ic осы соттыц карауына жатпаса;- арызды эрекетке кабигетйз адам берсе;- арызга оган кол коюга екшеттЫ жок адам кол койса;- осы немесе баска 6ip соттыц ic журпзушде сол тараптарарасында, сол нысана туралы жэне сол непздербойынша дау женшде ic бар болса;- коммуналдык му листа баскаруга кукылы орган жылжымайтынмулшке к¥Кьщты мемлекеттш таркеуд1 ж у­зеге асыратын органныц осы затты кабылдаган куншенбастап 6ip жыл еткенге дешн жылжымайтын затка коммуналдыкменнпкта тану туралы еташшпен сотка жупнсе;- бул туралы талап коюшы мэл1мдесе.Талап арызды кайтару туралы уйгарым ол сотка тускенкуннен бастап бес кун мерз1мде шыгарылуга жэнеарызга коса таркелген барлык К¥жаттармен арыз беруnrireтапсырылуга жэне мабердлуге тшс, сонымен катаросы сот уйгарымына жеке шагым жэне жеке наразылык6epLnyi мумкш.159


Егер талап коюшы жол беригген бузушылыкты жоятынболса, арызды кайтару талап коюшывыц сол жауапкерге,сол нысана туралы жене сол негаздёр бойынша талапкоюмен сотка кайтадан жуннуге кедерп болмайды.Азаматтык ic козгау сатысында судья талап арыз КРА1ЖК-нщ 150-бабыныдталаптарына жене 151-бабынын1) - 3) тармакшал арына сейкес келмеген жагдайда арыздыкозгалыссыз калдыру туралы уйгарым шыгарады.Бул уйгарымда талап коюшымен талап арызында келтаршгенкемнплштер керсейлед! жене оларды тузетугемерзщ бередь Талап коюшы судьянын, нускауына сейкесжене ол белплеген мерзшдё уйгарымда аталган талаптардыорындаса, талап арыз оны сотка алгашкы тапсырылганкун1 бер1лген болып есептелед1 жене судья азаматтыкic козгау туралы уйгарымын шыгарып ic келешсатыда каралуына мумкщдхк етедь Егер кемшипктербелгшенген мерзщде тузеилмесе арыз бер1лмеген болыпесептеледа жене судьяныц уйгарымымен оган коса Tipкелгенбарлык кужаттармен 6ipre талап коюшыга кайтарылады,6ipaK талап коюшы арызды кайтару туралы судьянын,уйгарымына жеке шагым, наразылык 6epyi мумкш.Казакстан Республикасыныц Азаматтык ic журпзукодексшщ 249-бабына сэйкес сот арызды к;араусыз к;алдыруы мумк1н, егер:- талап коюшы осы санаттагы icTep ушш занда белпленгендауды алдын ала сотка дейш шешудщ тндетт!Tepri6iH сактамаса жене осы терпела колданудын мумкшдшжогалмаса (мысалы, "Сауда максатында тендзде жузутуралы" Казакстан Республикасыныд Зацыныц 232-235-баптары. (2002 жылгы 17 кацтар № 284 - П);- арызды ерекетке кабЬгетйз адам берсе;- арызга кол койган жене оны берген адамнын арызгакол коюга жене оны беруге еш леттт жок болса;- осы немесе баска соттыц ic ж урпзущ де осы тараптарарасындагы, сол меселе туралы дау бойынша жене солнепздер бойынша бурын козгалган ic бар болса;160


- тараптар арасында бул дауды зацга сэйкес аралык соттын,шеппмше беру туралы келМ м жасалса жэне жауапкерденicTi мэш бойынша карау басталганга дешн даудысотта шешуге карсылык бицрршсе;- ездершщ катысуынсыз icTi карауды этшбёген тараптарекшпп шакыру бойынша сотка келмесе;- езш щ катысуынсыз icTi карауды етшбеген талапкоюшы екшпп шакыру бойынша сотка келмесе, ал жауапкерicTi мэш бойынша карауды талап етпесе;- езш щ муддесше сай ic козгалган адам мэл1мделгенталапты колдамаса;- талап арызды кайтарып алу туралы отшил бершсе,ал жауапкер icTi мэш бойынша карауды талап етпесе;- керсетуппге арналган купп жойылган багалы кагаздаржэне ордерл1 багалы кагаздар бойынша кукыкты калпынакелтару туралы icTep жешндеп етш ш жарияланымнанбастап уш ай мерз1м аякталганга дейш бершсе.Аталган мэн-жайлар жойылганнан кешн муддел! адамжалпы тэртш бойынша сотка тагы да арыз беруге кукылы.Арызды караусыз калдыру туралы сот уйгарым шыгарады,6ipaK icne катысушы адамдар оган жеке шагым6epyi немесе прокурор наразылык келтару1 мумкш.11-204 161


17-тацырып. Азаматтык, icri сотта карауга эз1рлеу1. Азаматтык icTi сотта карауга аз1рлеу - азаматтыкic журпзудщ сатысы.2. Азаматтык icTi сотта карауга эз1рлеу бойынша icж урпзу эрекеттерь3. Сот хабарлаулары мен шакырулары.1-сурак- Азаматтык icTi сотта карауга эз1рлеу —азаматтык ic журпзудщ сатысыТалап арыз (арыз, шагым) кабылдау аркылы азамат*тык ic козгаганнан кешн сот азаматтык процестщ келес!азаматтык icTi сотта карауга эз!рлеу сатысына етед1.Накты азаматтык icTi сотта карау сатысында бузылганнемесе даулы кукыктар, бостандыктар жэне зацмен коргалатынмудделер коргауы жузеге асырылады. Егер icTiкарау жэне шешу бойынша сейкест1 эз1рлж жургазшсебузылган немесе даулы кукыктарды, бостандыктардыкоргап шыгуга мумкшдш бар.Кез келген азаматтык ic бойынша сотта карауга oeipлеужурпзш у! кажет, ce6e6i, бул мацызды рел аткаратыназаматтык процестщ жеке сатысы.Сотта ic карауга эз1рлеуд1 ж урпзу туралы зац талаптарынсактау icTi дурыс жэне уактылы шешудщ цепзпшарттарыныц 6ipi. Сотта ic карауга эз1рлеу сатысы сотпенсэйкеста уйгарым кабылдаудан басталады. Бул уйгарымдажурпзшуге тшс эрекеттер белпленед1. IcTi соттакарауга ээхрМк журпзудщ максаты - icmi дер кезЫдежэне дурыс lueuiydi камтамасыз ету.Осы максат КР A D K K -нщ 166-бабында керсетшгенмшдеттердо шешу жолымен жузеге асырылады. Азаматтыкicrepfli ёзюлеудщ мищеттерй1) icri дурыс шешу уш1н мацызы бар мэн-жайлардыайкындау;2) тараптардыц кукыктык катынастарын жэне басшылыккаалынуга THicTi зацды аныктау;162


3) icne катысатын адамдардыц KYPaMbI мен процестщбасца да катысуш ылары туралы мэселеш шешу;4) ep6ip тарап ез пайымдауларын непздеу упин усы-нуга тш с делелдемелерд1 аныктау.Kefi6ip галымдардыц ninipiHme сотта ic карауга 93ip-леу сатысында тек сот кана ерекет етед1,6 ip a K бул тубшдеосы сатыныц м е т мен мазмунына сейкес емес. Эрине,судьяныц кызмета н е п з п болып есептелед1, сондыктаноныц ерекеттер! азаматтык ic ж ур п зу кукыгыныц ар-найы нормаларымен реттеледь B i p a K эз!рлш ж урпзугеicne катысушы тулгалардыц тпсёлей катысы бар. Мысалы, тараптар ic бойынша сотка двлелдемелер усынугам ш деттьЭз1рлеу сатысында двлелдемелер усынуга жагдай жа-салуына байланысты ic ж урпзуге баска да тулгалар ка-тысуы мумкш. Осы лай, мысалы, сотта icri карауга eeip-лш ж урпзу кезшде алгашкы, косымша жене кайталамасараптама тагайындауга болады.1с ж урп зуге катысушылардыц атцаратын релдер1 ертурл1. Судья зацмен б е к т л г е н ic-ерекеттер жасауга тшс.Егер ic сот мвжипсшде карауга ттста турде эз1рленбесе,онда судья оны сот отырысында карауга тагайындаугаКукыгы жок. Эз1рленбеген ic зацсыз жэне Heri3ci3 ше-ш1м шыгаруга, сондай-ак осы сотпен кабылданган ше-miMfli бузуга немесе езгертуге вкеп согады. Сотпен белпленген дэлелдемелерд1 icKe катысуш ылармен усын-бауы олардыц мудделерш канагаттандырмайтын сот ше-miMiH шыгаруга экеледь Баска катысушылар icKe кажетболган жагдайда катысады.Азаматтык icTepfli карал, талап арызды (арызды, шагьшды)кабылдаганнан кейш судья icTi сотта карауга эз1р-леу журпзеда жэне К Р А1Ж К-нщ 168-бабына сэйкес уйгарымшыгарады.Мына жагдайды ескерген жен, егер жогары тургансот тем енп сот шепшшн бузып жене icTi жаца сот карауынаж1берсе, осы ic бойынша icTi ж урпзупп судья жаца-163


дан icri сотта карауга эз1рлеу туралы уйгарым кабылдаукажет.IcTi сотта карауга эз1рлеу зацмен белгшенген мерззмдёаякталуы тшс.2-сурак. Азаматтык icTi сотта карауга аз1рлеубойынша ic журпзу epeKerrepiIcTi сотта карауга ез1рлж журпзуд1 ер турл1 icne катысушыларжузеге асырады, б1рак процесте непзп кыз-Merri судья аткарады. Сондыктан ЦР АГЖ К-i 170-бабыныцталаптарына сейкес icTin мен-жайларын ескере отырып,icTi сотта карауга аз1рлеу терт1б1мен судья жекедарамынадай ерекеттерд1 журпзедк- талап коюшыдан ол мел1мдеген талаптардыц машбойынша жауап ал ады, одан жауапкердщ тарапынан мум -KiH болатын карсылыктарды анъщтап алады, егер бул кажетболса, косымша делелдемелер берудо усынады, талапкоюшыга оныц ic журпзу кукыктары мен мшдеттершT y ciH A ip efli;- кажет болган жагдайларда жауапкерд1 шакырыпалады, одан icTin мен-жайлары бойынша жауап алады,талап коюга кандай карсылыктар бар екенш жене булкарсылыктардыц кандай делелдемелермен расталуымумкш екен1н аныктайды; айрыкша курдёщ icTep женхндежауапкерге ic бойынша жазбаша тугошк берудо усынады,жауапкерге оныц ic журпзу кукыктары мен мшдеттершTyciHflipefli;- 1ске тец талап коюшылардыц, тец жауапкерлердщдербес талаптарсыз унпнпн. тулгалардын Kipyi туралы меселешшешед1, сондай-ак тшсп емес жауапкердо ауыстырутуралы меселеш шешедо;- тараптарга дауды шешу ушш олардыц аралык соткаж упну кукыктарын жене мундай ерекеттщ салдарынтусщдаред1;- оныц нетижёрще муддел1 азаматтар мен уйымдаргаicTi караудыц уакыты мен орны туралы хабарлайды;164


- куэларды сот отырысына шакыру туралы мэселешшешедй- тараптардын ейш ьй бойынша жэне ез басхамасыбойынша сараптама тагайындайды, сондай-ак icne маманды,аудармашыны катыстыру мэселесш шешедц- тараптардыц эп т ш т е р ! бойынша уйымдардан немесеазаматтардан дэлелдемелер талап етедз.;- кешнге калдыруга болмайтын жагдайларда icne цатысатынадамдарды хабарландыра отырып, жазбаша жэнезаттай дэлелдемелерд1 сол жерде тексеругц журпзед1;- талап к;оюды камтамасыз ету туралы мэселеш шешедг,- талап коюшыныц этпшш бойынша оныц берген талапарызын (арызын) кайтару туралы уйгарым шыгарады;- баска да каж етп ic ж урпзу эрекеттерш жасайды.Судья ic ж етк ш к й эз1рленген деп тапса, оны сот отырысындакарауга тагайындау туралы уйгарым шыгарады.3-сурак. Сот хабарлаулары мен шакыруларыIcm i сотта царауга эзгрлгу сатысы icn сотта караугаэз1рлеу туралы уйгарым шыгарудан басталады жэне icTiсот отырысында карауга тагайындау туралы уйгарымшыгарумен аяцталады.Судья icTi дайын болды деп танн отырып, оны сот отырысындакарауга тагайындау туралы уйгарым шыгарадыжэне осымен 6ip мезплде тараптар мен процестщ баскада катысушыларына icTi караудыц орны мен уакытытуралы хабарлайды.1с бойынша тараптарды жэне баска да ic журпзуге катысушыларды(куэларды, сарапшыларды, мамандардыжэне аудармашыларды) сот отырысыныц немесе жекелегенic ж урпзу эрекеттерш жасаудыц уакыты мен орнытуралы:- соттыц шакыру кагаздарымен (icKe катысушы тулгаларжэне пошта аркылы);165


- тапсырыстык, хат аркылы;- телефонограмма немесе жеделхат аркылы;- хабарлау мен шакырудьщ жасалуын камтамасыз етет1незге де байланыс к¥Ралдарын пайдалану аркылы хабарландырылуынемесе сотка шакырылуы мумкш, 6ipaKадамдардьщ сотка уакытылы келу1 жене icne даярлануыуппн жетшлшта MepeiMi болуы есептеле отырып жолданугатшс.Теж1рибеде жшрек сот хабарлау лары мен шакыруларарасында соттыц шакыру кагазы колданылады. Соттыцшакыру кагазы ж1бершген азаматка табыс еталш, соткакайтарылуга тшста туб1ршегше оныц ез колы койылады.Y йымга ж1бер1лген шакыру кагазы оныц екипне немесебаскару кызметан аткаратын THicri адамга табыс еталед1,ол шакыру кагазыныц туб1ршегше оны алгандыгы женшдеезшщ кызметан, тегш жене аты-женш керсетшкол кояды.Кейде шакыру кагазын жетюзупй адам ic бойыншахабарланатын немесе шакырылатын азаматты тургылыктыжершен немесе жумысынан таба алмайды, ондаол шакыру кагазын олардыц кетасщшёв::- онымен 6ipre туратын отбасыныц ересек мушелерЬнщ 6ipiHe;- тургын уй пайдалану уйымына;- жергШкта езш;ёз1 баскару органына;- адресаттыц тургылыцты жера бойынша тшста аткарушыорганга;- оныц жумыс орнындагы еюмшйпкке тапсырады.Жогарыда аталган жагдайларда шакыру кагазын кабылдапалган адам шакыру кагазыныц туб1ршепне ез1-нщ тегш, атын, аты-жешн, сондай-ак адресатка катыстылыгыннемесе аткаратын кызмет1н керсетуге мшдет-Ti. Содан кешн шакыру кагазын кабылдап алган адаммумкшдтнше кдартпей шакыру кагазын адресатка тапсыругамшдетта.Шакыру кагазын жетшзу тапсырылган адам оны тапсырганкуш керсетшген жене адресаттыц шакыру кага-166


зын алгандыгы женшде колы койылган шакыру кагазыныцTy6ipmeriH сотка кайтаруга мш детй (К Р АГЖ К -i131-бабыныц З -б е л т ), ce6e6i, одан кейш сотта ic караукезшде судья ушш сотта ic карауды жалгастыру немесеоны кейшге калдыру туралы уйгарым шыгаруга непз болыптабылады.Егер icKe катысушы адамдар сот отырысыныц уакытымен орны туралы тшсшше хабарланбаса, ягни К Р А1ЖКнщ11 -тарау ында б е к т л ге н талаптары сацталмаса, ондасот icm i царауды кейшге цалдырады. 1с кейшге калдырылганкезде icTin жаца сот отырысында шепплуш камтамасызетуге м ум к ш дт беретш уакыт ескерше отырып,жаца сот отырысыныц KyHi белпленед1, бул жешнде келгенадамдарга цол цойдырылып хабарланады. Келмегенжене ic ж урпзуге катысуга жацадан тартылган адамдаргажаца сот отырысыныц уакыты мен орны туралышацыру цагазы ж1бер!ледьЕгер сот отырысыныц уакыты мен орны туралы тшсшшехабарланган icKe катысушы адамдардыц кайсы-6ipi келмеген жагдайда, сондай-ак, олардыц келмеу се-6enTepi делелйз деп танылса, сот icm i царау га ( сотта icцарауды ж а лгаст ы руга) кукы лы (К Р А ГЖ К -i 187-бабыныц 4-бел1й).167


1 8 -так ы ры п . А з а м а т т ь щ ic T i сотта к а р а у1. Сотта ic карау сатысыныц маш жане курылымы.2. Сотта ic карау бел1мдерь3. IcTi карауды кешнге калдыру.4. Азаматтык ic бойынша ic журпзудо токтата туру.5. 1с бойынша ic журпзуд1 сот шепймш кабылдамайаяктауы.6. Сот отырысыныц хаттамасы.1-сурак* Сотта ic карау сатысыныц машжане цурылымыСот терелхгш жузеге асыру кезанде соттыц кызмешщеараласуга ж ол берхлмеуиплш накты icTepfli шешкенкезде судьялардыц Конституция мен зацдардыц нормаларынбасшылыкка алатындыгын, накты icTe барлыкмеселелерд1 азш щ ыийх сешм1мен шешетшд1гш жене6ipfle-6ip мемлекеттш немесе когамдык мекеменщ, 6ipде-б1рлауазымды адамныц судьяга нускау беруге кукыгыжок ёкёндагхщ кандай да icTi болсын шешу тек канасотка жуктелгенджта бщдарёдх. IcTi ic журпзуде шеше-TiH 6ipiHmi еатыдагы сот жогары турган сотка теуелехзболады.Кандай да 6ip нысанда болсын судьяга хстщ жан-жац-ты, толык жане объектив турде каралуына кёдёргх ж а­сау мацеатында ыкпал ету немесе зацсыз щеоом шыгарт-тыру кылмыстык жауаптылыкка жатады.Сотта ic карау - icTi меш бойынша карауга женешешуге багытталган 6ipimni еатыдагы сот пен баска дакатысушыларыныц ic ж урпзу ерекеттершен туратыназаматтык процестщ непзп сатысы. Сотта ic меш бойыншажан-жакты, толык жэне зацды шешхледь Бул сатыдасот ез алдына койылган мына:—icTi меш бойынша шешу;- тараптар арасындагы даулы кукыктык катынастардыреттеу;168


- сот кызметшщ тэрбиелйс эсер етуш камтамасыз ету;—зацды тулгалар мен азаматтардыц бузылган кукыктарынжэне зацмен цоргалатын мудделерш калпына келтарумшдеттерд! жузеге асырады.BipiHmi сатыдагы сотпен icTi сот отырысына караугатагайындау туралы уйгарым шыгарган кезден сотта icкарау басталады жэне сэйкеста сот aKTiciH (шепйм, уйгарым)кабылдаганга дейш жалгасады.Казакстан Республикасыныц азаматтык ic журпзукодексшщ 175-бабына сэйкес азаматтык icTi карау сототырысында журйз1лед1, сондыктан "сотта ic карау" жэне"сот отырысы" угымдарды 6ip-6ipiHeH ажырата бшукерек. Эдебиетте осы угымдардыц ара байланысы жешндекептеген гылыми шгарталас бар. А.Ф.Клейман аталганугымдар уксас жене 6ip магына тусшдоретшш айтты:сот отырысында ic карау не ic карау сот отырысындаететшш. BipaK бул меселе женшде б1здщ oft-niKipiMi3meП.П.Гуреевтщ айтуы дейекй: сот отырысы - соттаазаматтык icTepfli карау нысаны (формасы). И.М.Зайцевбул ойды колдап жалгастырады, ол бул eKi угымдардыц6ip-6ipiHen айырмашылыгы бар екешн жазды, олар мазмуны(сотта ic карау) жене нысан (формасы —сот отырысы)ретшде айкасады. Буган коса накты азаматтык icкарауы 6ip емес б1рнеше сот отырысында eTyi мумкшекен1н айтты. Сотта ic карау жэне сот отырысы угымдардыцарасындагы айырмашыльщка И.К.Пискарев та езназарын аударган болатын. Ол сот отырысындагы азаматтыкicTi мэш бойынша карау тэртаб1 азаматтык процестщезге де мэселелерш шешуге арналган сот отырысыныцпроцедурасынан айырмашылыгы бар екешн дурысбелплед1, мысалы, сот шеппмдеп кателштерд1 тузетутуралы (КР А1ЖК-нщ 230-232-баптары), ic журпзумерз^мдерш калпьша келтару туралы (КР А1ЖК-юц 128-бабы),сот актшерш жацадан аныкталган мэн-жайлар бойыншакайта карау туралы (КР А1ЖК-шц 408-бабы), соттапсырмасын орындау туралы (КР А1ЖК-шц 73-бабы)жэне т.б. арыздар карау.169


Сотта ic карау мен сот отырысы ету уакыты бойынша6ip-6ipiHe сейкес келмейдь Осылай, накты азаматтык icбойынша сотта ic карау шеппм немесе уйгарым (мысалы,ic бойынша ic журпзуд1 кыскарту) шыгарумен аякталады,ал сот отырысы осы ic бойынша icTi карауды кёщнгекалдыру немесе ic бойынша ic журпзуда токтата турутуралы уйгарым шыгарумен аякталуы мумкш. Осы соттаic карау сот отырысына Караганда процессуалдык жагынанузак болуы мумкш екешн бЬцрредьСот азаматтык сот iciH журпзудщ барлык принциптерш(кагидаларын) басшылыкка алып азаматтык icrepfliкарап щёшед! (КР ADKK-т ц 2-тарауы).Соттыц 6ipiHmi сатысындагы азаматтык icTepfli соттыцатынан орекет етётш судья жеке-дара карайды (КРAD K K -i 37-бабыныц 1-бошп);Соттыц 6ipmnri сатысында ic карау TepTi6i КазакстанРеспубликасыныц Азаматтык ic журпзу кодексшщ(17-тарау."Сотта ic карау") жеке тарауында керсетшген. взгекатегория icTepiH карап шешудщ арнайы TopTi6i КРА1ЖК-нщ 25-39-тарауларында белгшенген.КР АГЖК-i 176-бабыныц 1-белтне сейкес терагалыкетуш1 сот отырысыныц барысына басшыльщ жасайды.Терагалык етупйнщ мшдетш судья аткарады.Терагалык етуцп сот отырысында:>icTin барлык мен-жайыныц толык, жан-жакты женеобъективй аньщталуын;>ic журпзу ерекеттершде дейектшпстщ жене тертштщсакталуын;>процеске катысушылардыц ездершщ ic журпзу ку*кыктарын жузеге асыруын жене олардыц м!ндеттершорындауын;>процестщ тербиелак ыкпалын камтамасыз етед1.Оган коса зац сот отырысында терагалык етуппге каралатын1ске катысы жок меселелердщ барлыгын сот карауынаншыгарып тастау мхндетщ жуктеген жене сот отырысындатшста тертштщ камтамасыз етшуше цажетташаралар колдану.170


Процеске катысушылардыц цайсыб!реу1 терагальщетухшнщ ic-epeneTiHe царсыльщ б1лд1рген жагдайда булцарсылыц бцццрулер сот отырысыныц хаттамасына енпзйгедьТерагалыц етупп езшщ ic-эрекеттерше цатыстытус1н1ктеме бередь2-сурац. Сотта ic царау бвл!мдер1Соттыц 6ipiHini сатысындагы азаматтыц ic царайтынсот отырысын бел1мдерге белш царастыруга болады.IcTi сот отырыстарында царау мен шешу Конституцияныц77-бабында аталган принциптерге непзделед1.Сот отырысыныц ар бел1мшде жасалатын ic журпзуэрекеттер жиынтыгыныц оз мэн1 бар жане азаматтыц icтерцарап шешуге байланысты нацты. сурацтар шешугебагытталган.Соттыц 6ipiHmi сатысындагы сот отырысы терт бел1м-нен турады:1) эз1рлеу бел1м1;2) icTi м е т бойынша царау бел1м1;3) сот жарыссездер1 жене прокурордыц цорытын-дысы бел!м1;4) шеппм шыгару жене оны жариялау белДмл..1. 0з1рлеу бел1м1 — алгашцы ic ж урпзу эрекеттершалдын ала цорытындылау жэне ic мэш бойынша ineini-луше TnicTi ic-эрекеттер жасалу ушш цажетп жагдайларжасау бел1м1 (Г.А.Жилин). Буган байланысты гылымиедебиеттерде сотта азаматтыц icTep цараудыц керсетшген6ipiHini белДмшщ цаж еттш т аныцталган. П.П.Гуреевагалымныц ой-niKipi бойынша ез1рлеу бел1мшщ мшдета -осы сот отырысында icri царап шешу ушш цажетп шарт-тар жасалгандыгын тексеру. Осындай аспекте П.Я.Труб-ников та ез1рлеу бел1мшщ мшдетш белгшейдй ол "сотосы отырысында icTi мэш бойынша толыц жэне дурысцараумен байланысты барлыц сурацтарды аныцтайдыжэне шешедГ' — деп жазды. Сотпен эз1рлеу бел!м1нде171


шегшлетш непзп сурактарга мына мумкшдпстерд1 аньщтаужатады:- осы сот курамында ic карау;- бар дэлелдемелер непзш де ic карау мен шешу;- процеске катысушылардын 6ipeyi келмей калганжагдайда icTi карап шешу.Эзхрлеу бел1мшде жасалатын ic-ерекеттер, сондай-акол ic-эрекеттер ж асау к езеп К Р А1Ж К 180-191-бап-тарымен реттеледь Зан осы бел1мде белгьленген нускаушегшде ж уруш кездейд1 жэне мынадай тэртш бойыншаic ж урп зу эрекеттер1н жасауын алдын ала ескёреда:• сот отырысын ашу;• процеске катысушылардын келуга тексеру;• аудармашыга оныц мшдеттерш тусшд!редх;• куэларды сот отырысы залынан шыгару;• сот курамын жария ету жене карсылык бшдару кукыгынTyciHflipy;• icKe катысушы адамдарга олардыц кукыктары менмшдеттерш тусшдгру;m yi;• соттыц icKe катысушы адамдардыц етпймдерш ше-• 1ске катысушы адамдар мен екшдердщ сот отырысынакелмеу салдары;• сот отырысына куэнщ , сарапшыныц, маманныц,аудармашыныц келмеу салдары;• icTi карау кейшге калдырылган кезде куэларданжауап алу;• сарапшы мен маманга олардыц кукыктары мен мш ­деттерш TyciHflipy.Сот отырысын ашу (К Р А1Ж К -нщ 180-бабы). Судьясот отырысы залына юрген кезде залдагы барлык ка-тысушылар орындарынан турады. Судья к1рген кезде сототырысыныц хатшысы ол туралы айтады. IcTi карау уппнбелпленген уакытта тврагалык eTymi (судья) сот отырысынашады жене кандай азаматтык ic каралуга жата*тынын жариялайды. Бул 6ipiHini сот отырысы басталу-ында ic ж урп зу epeKeri, 6ipaK сотта ic карау емес. Атал-172


ган ic-эрекет талап коюшынын,, жауапкердщ жене баскада процеске катысушылардыц келуше байланыссыз сотпенжеке-дара жасалады. И.К.Пискаревтын айтуы бойыншапроцеске катысушылардыц 6ipeyimn келмей цалуынабайланысты icTi царау кейшге калдыру зацмен белпленгенTepTinTi (процедураны) сацтамай журпзетшболса, келген тулгалардыц ic журпзу цуцыцтарына цысымжасайды (мысалы, карсылык биццру мен етшш жасаумумкшдтнен).Процеске катысушылардыц келуш тексеру (КРА1Ж К-тц 181-бабы). Сот отырысыныц хатшысы сототырысы басталганга дешн процеске катысушылардыццайсысы процеске келгенш, ал егер олар келмеген жагдайдаоныц себебш аныцтайды. Сот отырысында терагалыцетупп хатшыдан процеске катысушылардыц цайсысыкелгеш туралы сурайды. Будан кейш хатшы icбойынша KiM келгенш, келмегендерге хабарланганы туралыжене олар жоцтыгы туралы кандай мел1меттербары женшде баяндайды.Аудармашыга оныц м1ндеттер1н туйщцру (КР А1ЖКнщ182-бабы). Бул ic журпзу ic-epeKeTi сот отырысыныцбасынан басталады, ол сотта ic журпзу п лш бшмейтштулгага ic царауында жасалатын барлыц ерекеттер менмел1меттер женшде бшу мумкшдап ушш етк1зшедь Аудармашысызол мундай мумшнджтен айырылады, ce6e6iКР А1ЖК-нщ 182-бабында керсеплген сот ic-ерекетжасаганнан кешн аудармашы езше жуктелген мшдеттершорындауга Kipicefli. Терагалыц етупй аудармашыгаt u i бшмейтш тулганыц TyciHiKTepiH, жауаптарын, арыздарынаудару мшдетш тусшдаред!, ал тулгаларга - icneцатысушы тулгалардыц тусшштершщ, жауаптарыныц,арыздардыц мазмунын жене icTe бар цужаттармен, дыбысжазбалармен, сарапшыныц цорытындысымен, маманныцконсультациясымен, сондай-ац, терагалыц етушшщтапсырмаларымен, сот уйгарымымен жене шепцм1ментаныстырып туйндареда. Терагалыц ету mi аудармашыныКР Кылмыстыц кодексшщ 352-бабымен белп-173


ленген жауап тпылъьцца ж алган аударганы уппн тартылуытуралы ескертедк Ол туралы колхатты сот отырысыныцхаттамасына 6ipiKTipefli. Аудармашы сотка ез ерк1менкелуге немесе ез мшдеттерш орындаудан бас тартканжагдайда ол вюмшйпк кукык бузушылык зацы бойыншазк1Мш1л1к жауапшылык,к,а тартылуы мумкш.Сацырау, тщс1з, мылкау адамдар езара араласуындаколданатын белгшерш аударатын (сурдо) аудармашыларынада КР А1ЖК-ШЦ 182-бабында белпленген тартаЩколданылады.Куаларды сот отырысы залынан шыгару (КР А1ЖКнщ183-бабы). Келген куалар процеске катысушылардыцкелуш тексерген соц йрден сот отырысы залынан шыгарылады,ал ic бойынша аудармашы катысканда, онда оганаудармашыныц мшдеттерш тус1нд1ргеннен соц шыгарылады.Куаларды шыгарганга дейш оларга ic бойыншажауап беру ymiH сот отырысы залына б1ртшдёп KipeTiHiтуралы алдын ала ескертедьТерагалык етупп сотта жауап берген куалар жауап ал1бермегендермен 6ip-6ipiMeH сейлеспеу ушан шараларколданады.Сот куРамын жария ету жане карсылык бйццру кукыгынтуиндору (КР А1ЖК-нщ 184-бабы). Терагалык етуш1сот курамын жария ету кезшде ез тегш атайды, сондайакicri ал калы карауда баска да судьялардыц тег! мен атыженшатайды. Соцгысында сот отырысында терагалыкетушшщ мшдетДн судьяныц кайсысы орындайтынынбелплейдь Кешнен терагалык ету mi, прокурор, сарапшы,маман, сот отырысыныц хатшысы, сот приставы болыпKiM катысатынын хабарлайды жане еркайсыныцлауазым мэртебесш атайды. Содан соц терагалык ету miicKe катысушы тулгаларга карсылык бьлдару кукыгынTyciHflipefli. 1ске катысушыларга зацмен бер1лгенкарсылык бшдхру кукы едалёгсп сот шещщш шыгарупроцессуалдык кетлдактё]Удщ;6фё^1 болып карастырылады.1ске катысушыларга карсылык б!лд»ру кукыктарытусшд1ршгендт туралы сот отырысыныц хаттамасынажазылады. Карсылык бигдгру непздерК карсылык 61лflipyтуралы мел1мдемелер жене оларды шешудац TapTi6i,174


мэимдемеш канагаттандырудын, салдары КР ADKK-нщ40-43-баптарымен реттеледьКарсылык судьяга, прокурорга, сарапшыга, маманга,аудармашыга, сот отырысыныц хатшысына жене сот приставына6umipLnyi мумкш.Судьяга карсылык бпццру уппн непздер КР ADKK-нщ40-бабында керсетшген. Судья icTi карауга катыса алмайдыжэне оган карсылык бшдаршуге тшс, егер ол:• осы icTi муныц алдындагы карау кезшде куэ, сарапшы,маман, аудармашы, екш, сот отырысыныц хатшысы,сот орындаушысы, сот приставы ретшде катысса;• icKe катысушы адамдардыц немесе олардыц екшдершщ6ipeyim n туысы болса;• icTin нэтижесше жеке, тцселей немесе жанама турдемуддел1 немесе оныц эдшдгпне кумэн тугызатын езге демэн-жайлар болса.Icm i царайтын соттьщ щрамына взара туыс адамдарKipe алмайды.КР А1ЖК-де ic карауга судья кайта катыса алмайтындыгытуралы ереже бектлген (КР ADKK-нщ 39-бабы).КР ADKK-i 40-бабыныц l-бeлiгiндe керсетшген карсылыкбшдару ушш непздер прокурорга, сарапшыга, маманга,аудармашыга, сот отырысыныц хатшысына жэнесот приставына колданылады.КР АГЖК-i 41-бабыныц 2-белМне сэйкес соныменкатар сарапшы немесе маман ic карауга катыса алмайды,егер:- ол icKe катысу адамдарга немесе олардыц екшдершекызмет жагынан немесе езгедей тэуелд! болса немесе тэуелдшжтеболып келсе;—ол тексеру журпзш, оныц материалдары сотка ж уп-нуге непз болса немесе осы азаматтык icTi Караганда пай-дал анылса.Прокурордыц, сарапшыныц, маманныц, аудармашыныц,сот отырысы хатшысыныц, сот приставыныц осыicTi муныц алдында караган кезде тшсшше прокурор, сарапшы,маман, аудармашы, сот отырысыныц хатшысы,175


сот приставы рейнде цатысуы оларга карсылык б1пд1ругенейз болып табылмайды (КР А1ЖК-1 41-бабыныц 3-бешй),Жогарыда аталган мен-жайлар болган кезде аталгантулгалар ездМнен бас тартуды мэл1мдеуге мшдетй.Сол нейздёр бойынша icKe катысатын адамдар карсылыкбидареташн мелшгдеу! мумюн.Оздтнен бас тарту мен карсылык б1лд1ру icTi MeHiбойынша карау басталганга дешн делелденш, мал1мделугеraic. 1сй карау барысында ездтнен бас тарту (карсылыкбЬвдру) туралы мэл1мдеме жасауга карсы болу(карсылык бщгцру) йейзДер; сотка немесе ездтнен бастартуды (карсылык б1луцруд1) мел1мдеупп адамга icri караубасталганнан кешн белгйп болган жагдайда гана жолбершедьПрокурордыц, сарапшыньщ, маманныц, аудармашынын>сот отырысы хатшысынын, сот орындаушысыныц,сот нриставыныд ездтнен бас тартуы (карсылык бихда?pyi) туралы меселеш icTi карайтын сот шешедьвздайнен бас тарту (карсылык бдядару) туралы меселесоттыд уйгарымымен шеппледа.1ске катысушы адамдарга олардыц кукыктары менмщцеттерш тусшдору (КР А1ЖК-шц 185-бабы). Терагалыцетуш1 icKe катысушы адамдарга жене екйщерге олардыцic журйзу кукыктары мен шн^еттерш тусшд1ред1, оныцшпнде: ic материалдарымен танысу, олардан узшдалержазып алуга жене кеппрмелер Tycipyre; царсылыктарынмел1мдеуге; делелдеме табыс етуге жене оларды зерттеугекатысуга; icKe катысушы баска адамдарга, куеларга,сарапшылар мен мамандарга сурактар цоюга;ейшм жасауга, соныц ищндё цосымша делелдеме талапету туралы етщйп жасауга; с отца ауызша жене жазбашатусшжтемелер беруге; сот прочей барысында туындайтынбарлыц меселелер бойынша ез делелдерш келйруге;icKe катысушы баска тулгалардыц етшшдёрД мен делелдершекарсылык биуцруге жене т.б.2 .1сй мен1 бойынша карау беМздз - сотта ic караудыцнейзй беМмг. Осы бвлшде сот отырысында азаматтык176


icTep карауында жасалатын процессуалдьщ ic-врекеттерЦР А1ЖК-1 192-210-баптарымен реттеледь Осы соттаic карау бвШшшц nezi3zi Mindemi - зерттеу аркылы азаматтыкicTin мен-жайын, 6ipiHini кезекте 1зденудеп де-ректердщ бар не жоцтыгын куаландыратын ic бойыншажиналган дэлелдемелерд1 аныктау. IcTi мэш бойыншакараудыц баска да мшдета бар, ол процееп дауласып жат-кан субъекйлердщ ез ерк!лер1мен аяцтауы. Сотта icкараудыц екшпп бвлiмi иеленупшпк ic-эрекеттер жасаутуралы мэселелерш аньщтаудан басталады (ЦР А1ЖК-нщ 192,193-баптары). Тврагалык етупп талап коюшы езталаптарын колдайтын-колдамайтыны, жауапкер талапкоюшыныц талаптарын мойындайтын-мойындамайты-ны жэне тараптардыц icTi бтмгерш ипк кел1с1м1мен аяц-тауды немесе icTi аралык сотка карауга беруда калайтынкаламайтынытуралы мэселелерд1 аныктауы тшс.Талап коюшыныц талап коюдан бас тартуы туралыарызы, жауапкердщ талап коюды мойындауы немесетараптардыц бiтiмгepшiлiк кеМс!МЫщ шарттары сототырысыныц хаттамасына ёнг1з1лед1 жэне оларга ттсш -ше талап коюшы, жауапкер немесе eKi тарап та колкояды. Егер талап коюдан бас тарту, жауапкердщ талапкоюды мойындауы немесе тараптардыц бтм герпйлжKefliciMi сотка жолданган жазбаша арыздарда жазылса,олар icKe коса т1ркелед1, бул туралы сот отырысыныцхаттамасында керсетшедь Талап коюдан бас тарту кабылдангангане талап кою мойындалганга, немесе тараптардыцбтмгершипк келкяЬш бектлгенге дейш сотталап коюшыга, жауапкерге немесе тараптарга тшсй icжурпзу эрекеттершщ салдарын тусщщредь Талап коюданбас тартуды кабылдау немесе тараптардыц бтмгерпплшкел!с1мш бетту туралы сот цйгарым шыгарады,сол аркылы осымен 6ip мезйлде ic бойынша ic журпзутоктатылады. Уйгарымда тараптардыц сот бекггетш 6iпмгерпплжкеМ'йМГнщ шарттары кврсеплуге тшс.Осымен сотта ic карау аякталады, сотпен дэлелдемелерзерттелмейд1 жэне icTin фактЪп мэн-жайлары аньщ-12-204 177


талмайды. Ic бойынша ic журйзу кыскартылган жагдайдасол тараптар арасында, сол маселе туралы дау бойыншажэне сол непздер бойынша екшпп рет сотка жуйнуге жолбершмейд!.Жауапкер талап коюды мойындаганда жэне оны кабылдаганкезде сот мэл1мденген талаптарды канагаттандырутуралы шеппм шыгарады. Бул жагдайда сот шеппмшщдэлелдеу белтнде жауапкер талап коюды таныганыжэне оны соттыц цабылдаганы гана кэрсейледкягни сот icTin мэн-жайларын аныцтамай талап коюшыныцпайдасына шеппм шыгарады (КР ADKK-i 221-бабыныц5-бэл1й).Егер сот талап коюшыныц талап коюдан бас тартуын,талап коюды мойындауын кабылдамаган немесе б т м -герпшйк кедасщш беютпеген жагдайда, сот бул туралыцйгарым шыгарады жэне icTi мэш бойынша караудыжалгастырады. Сот талап коюшыныц талап коюдан бастартуын, жауапкердщ талап коюды тануын кабылдамайдыжэне тараптардыц бтмгерпйлш келюшцн бекйпейд1,егер бул ic-эрекет зацга кайшы келсе немесе баскаб1реулердщ кукыктарын, бостандыктарын жене зацменкоргалатын мудделерш бузатын болса (КР ADKK-i 49-бабыныц 2-бэлт). Сонымен катар, талап коюшы ез талаптарынколдайтын болса, жауапкер талап коюды танымаса,сондай-ак тараптар кукык туралы дау бойыншабтмгерпплжке келмесе сотта ic карау жалгасады.IcTi MdHi бойынша карау жалгаскан жагдайда сот icKeкатысушы адамдардыц туышктемелерш тыцдауга кешещ.Тараптардыц жене ymiHmi тулгалардыц тусшштемелер1азаматтык ic бойынша дэлелдемелердщ 6ip туpi.Олардыц ic ymiH мацызы бар, оздерше белгии мэнжайлартуралы тусшштемелерк ic бойынша жиналганбаска да дэлелдемелермен катар тексеруге жэне багалаугажатады (КР ADKK-i64-бабыныц 2-болт, 78-бабыныцl-бeлiгi).Тараптардыц, ушшнй тулгалардын жэне эзге де icKeкатысушылардыц TyciHiKTepiH тындай отырып icTi дурысшешу ушш мацызы бар мэн-жайларды солардыц178


непзшде аньщтайтын зацды турде алынган нацты деректербар-жогын аныцтайды.К,Р АГЖК-i 194-бабыныц 1-белтне сот мшдетта турдекелей тэртште icKe катысушы адамдардыц тусшжтемелерштындайды:1 -талап коюшыныц жене оныц тарапынан катысатынуппнпп тулганыц TYciнiктeмeлepiн;2-жауапкердщ жэне оныц тарапынан катысатын ушшmiтулганыц тусшжтемелерш;3-даудыц нысанасына дербес талаптарын мел1мдейтанy m iH m i тулгалардыц тусшжтемелерш.Егер прокурор, мемлекеттш органдардыц, жергшшта93iH-93i баскару органдарыныц, уйымдардыц екшдер1,сотка баска адамдардыц кукыктары мен мудделерш коргаугажугшген азаматтар катысатын болса, онда олар 6 i-piHmi болып тусшжтемелер бередх.Геке катысушы адамдар тусшжтемелерш бере отырыпез талаптарын жэне карсыльщтарын аныктайды, тольщтырады.Керсетшген тулгалардыц тусшжтемелер! ауызшажэне жазбаша болуы мумкш (КР АГЖК-i 78-бабыныц2-белгп). Тараптыц талабын немесе карсылыгын непздейтанфактшерд1 екшпп тарап мойындауы мумкш. Фактшердетараптыц мойындауы баска тарапты осы факталерд1одан e p i делелдеу кажетталхгшен босатады. Тарапмойындаган факта сот отырысыныц хаттамасына енпзЬлед1 жене оган факташ мойындаган тарап кол кояды.Егер факташ тану КР ADKK-нщ 72, 73-баптарында жэне78-бабыныц 2-белтнде белгшенген ережесше сейкесжазбаша еташште баяндалган болса, ол icKe коса таркеледа."Факташ тану" жене "талап коюды тану" угымдарыныц6 ip -6 ip iH e H айырмашылыгы бар. Олардыц 6 ip - 6 ip i-нен айырмашылыгы мынада:1 —факташ тану азаматтык ic бойынша делелдеме ретшдетанылады; ал талап коюды тану - жауапкердщ кукыгы,ол жузеге асырылганда сот КР АГЖК-i 49-бабыныц2-бел1гшщ талаптарын сацтай отырып мелхмденгенталаптарды канагаттандыру туралы m e m iM шыгарады.179


2 - тарап фактш1 тани отырып талап коюды танымауымумкш, ягни талап коюга карсылык б1ад1ру1 мумкш (КРА1ЖК-шд 156-бабы). Мысалы, азамат Б. тауар жетшзушартынын жасалганы туралы фактйп тануы мумкщ, 61-рак осы шарт бойынша тауар жетшз1лгендтн мвл1мдеп,далелд1 жазбаша двлелдемелер усынуы мумкш.Егер фактшерд! тану шындыгында болган мэн-жайдыжасыру максатымен, не алдаудыц, куш колданудын,цорцытудыц немесе жацылудыц есершен жасалгандыгынасоттын, к у д т болса, ол тануды кабылдамай, ол туралыцйгарым шыгарады. Мундай жагдайда осы фактхлержалпы нейзде двлелденуге тшс. 1ске катысушы тараптар,ушшнй тулгалар жене баска да адамдар 6ip-6ipiHeсурактар коюга цуцылы. Сурактар icKe катысушы адамдардынтуйнМтёмёлёр! тыддалган соц койылады. Сурактаркою TepTi6iH сотта терагалыц етупп бакылайды.Егер койылган сурацтар меш бойынша каралуга жатпаса,терагалык етупп мундай сурацтарды алып тастауга кукылы.Терагалык етупйнщ бастамасымен алып тасталгансурацтар сот отырысыныц хаттамасына енпз1ледо, егербул женшде осы сурактарды койган адам сурайтын болса.Тараптардьщ, уппнпп тулгалардыц, сон дай-ак icKe катысушыбасца да адамдардыц жазбаша тусшд1рмелерш,сондай-ац, сот КР А1ЖК-шц 73 жене 76-баптарындакезделген Тертшпен алган тусшдормелердо терагалык етуrniжария етедо.Icke катысушы адамдардыц тусшштемелерш тыцдагансоц сот icrin мвн-жайларын зерттеуге жане двлелдемелерд1тексеруге гареседа (КР А1ЖК-шц 195-209-баптары). 1с царауда усынылган двлелдемелер 1шшентек ic ушш мацызы бар двлелдемелер зерттеледк 1стебар езге делелдемёлердо (куелардыц айгацтары, жазбашажене заттай делелдемелер, сарапшынын корытындысы),сондай-ак езге де 1стщ мвн-жайын зерттеудщ TepTi6iHсот 1ске катысушы адамдардыц тусшштемелерш тыцдапжене олардыц шк1рлер1н ескере отырып белплейдк Двлелдемелерзерттеу кезеп карал шешыгетш азаматтыкicTin накты мвн-жанларына байланысты аныкталады.180


Дэлелдемелер зерттеу кезеп аныкталган сон сот ic бойыншажиналган барлык дэлелдемелерд1 жене езге де мэнжайлардызерттеу1 тшс.Тэж1рибеде, эдетте, дэлелдемелер зерттеу1 куэданжауап алудан басталады.0p6ip куэдан жауап жеке-жеке алынады. вл! айгакбермеген куэлар icTi карау кезшде сот отырысы залындабола алмайды. Куэдан жауап алу тэрт1б1 мен ережей, сондай-аккуэнщ жауаптарын жария ету КР А1ЖК-нщ 196-200-баптарымен реттеледо. Куэдан жауап алынгангадешнтэрагалык етупп куэнщ KiM екенш аныктайды, онын,мшдеттер1 мен кукыктарын тус1щцред1 жэне оган жауапберуден бас тартканы уппн жэне кершеу жалган жауап бергешуппн кылмыстык жауалкерпплш жуктелетпц жешндеескертедо. Куэга - сондай-ак 03iH e -e3i, жубайына (зайыбына)жэне жакын туыстарына карсы айгак беруден, алдши кызметшалерге оздерше тэубага келу кезшде сешмбЬццргендерге карсы айгак беруден бас тартуга кукыгыбарын тусшдгред1. Куэдан оган оныц мшдеттер1 мен жауапкерпшпп.тусшд1ршгендт туралы колхат алынады. Колхатсот отырысыныц хаттамасына коса таркеледа.Он алты жасца толмаган куэга судья оган ic бойыншамэл1м нэрсенщ бэрш шынайы айтып беру мшдетш тусшflipefli,6ipaK оган жауап беруден бас тартканы ушш жэнекершеу жалган жауап бергеш ушш кылмыстык жауапкершшкжешнде ескертшмейд1 (КР ADKK-i 196-бабы -ныц 2;бел1Г1).Егер сот куэга ертерек кетуге руксат бермесе, жауапалынган куэ icTi карау аякталганга дешн сот отырысызалында к алады. Он алты жаска толмаган куэ сот бул куэ-Hi сот отырысы залында болуы кажет деп таныган жагдайлардыкоспаганда, куэ одан жауап алу аякталган соцсот отырысы залынан шыгарылады (КР ADKKri 197-бабыныц5 -белт жэне 199-бабыныц З-белт).Терагалык етуин куэнщ ic n e катысушы адамдарга катысынаныктайды жэне ic бойынша оган езше мэл!м181


нэрсенщберш сотка хабарлауды усынады. Kye icTin мвнжайытуралы мвл1меттерд1 еркш эцйме ретшде айтады.Будан кейш куэга сурактар койылуы мумкш. BipiHmiболып арызы бойынша куе мен оныц екЪп шакырылганадам, содан соц icne катысушы баска адамдар мен еШлдерсурак кояды. Судья куедан жауап алудыц кез келгенсетшде оган сурак коюга кукылы Щ Р АГЖК-i 197-бабыныц2-3-белштер1).Кажет болган жагдайда сот осы немесе келей отырыстакуедан екшпп рет жауап ала алады, сондай-ак олардыцайгацтары ндагы цайшыл ыктарды айцындау y m iH куеларарасында бёттестару журпзеда (КР АГЖК-i 197-бабыныц4-белт).Жауап елдецандай цифрлармен немесе есте сактаукиын баска деректермен байланысты болган жагдайларда,куе жауап беру кезшде жазбаша материалдарды пайдалана алады. Бул материалдар сотка жэне icKe катысушыадамдарга кврсет1лед1 жэне соттыц уйгарымы бойыншаicKe коса Tjpicejiyi мумкш. Куэга оныц айгацтарынакатысты оныц колында бар кужаттарды окуына руксатеталедь Бул кужаттар сотка KepceTiiefli жэне оныц уйгарымыбойынша кке коса пркелу! мумкш (КР А1ЖК-нщ198-бабы).КР А1ЖК-нщ 199 -бабы кемелетке (18 жаска) толмаганкуэдан жауап алу ережесш белплейдь Он терт жаска толмаганкуедан жауап алу, ал соттыц калауы бойынша онтерт жас пен он ал ты жас аралыгындагы куэдан жауапалу да сотка шакырылатын педагогтыц катысуымен жасал ады. Кажет болган жагдайда кемелетке толмаган куешцзацды екшдер1де шакырылады. Аталган адамдар терагальщeTymiHin руксатымен куэга сурак коя алады,сондай-ак куешц жеке басына жэне оныц берген айгактарыныцмазмунына катысты ез n iK ip iH айта алады.1стщ мэн-жайын аныктау угшн кажет болатын ерекшежагдайларда, кемелетке толмаган куедан жауапалынган уакытта сот уйгарымы бойынша сот отырысызалынан кке катысушы кандай да 6ip адам шыгарылуымумк1н. Бул адам сот отырысы залына кайта келгенде182


оган кэмелетке толмаган куэнщ айгактарыныц мазмуныхабарланып, куэга сурацтар кою м ум кш дт бершугеTHic. Куэдан сот талсырмасын орындау T9pTi6i бойынша(КР А1ЖК-нщ 73-бабы) немесе дэлелдемелерд1 камтамасызету ушш (КР А1ЖК-нщ 74-бабы) сотта ic каралгангадейш, сондай-ак icTi карау кешнге калдырылган кезде(КР А1ЖК-нщ 190-бабы) сот жауап алуы мумкш. Аталганжагдайлардьщ барлыгында куэнщ айгактары сот хаттамасындабелпленеда. Осы айгактар сот отырысында жарияетшеда, осыдан сон, icKe катысушы адамдар осы айгактаргаез кезкарастарын биццруге жэне олар бойынша туйшктемелерберуге кукылы (КР ADKK-нщ 200-бабы).Жария ету арцылы щжаттар немесе оларды цараухаттамалары сот отырысында зерттеледЬ (КР ADKK-нщ201,202,204,205-баптары).КР ADKK-тщ 73-76-баптарында жэне 170-бабыныц9) тармакшасында кезделген тэртшпен жасалган жазбашадэлелдемелер немесе оларды карау хаттамалары сототырысында жария етшедь Жария етшген соц терагалыкетупп icKe катысушы адамдарга, екшдерге, ал кажетболган жагдайларда сарашпыларга, мамандарга жэнекуэларга жазбаша дэлелдемелерда керсетедк Жазбашадэлелдемелер керсетшген соц icKe катысушы адамдартусшштемелер бере алады.Азаматтардыц жеке хат алысу жэне жеке телеграфтыкхабар беру купиясын коргау максатында хат алысу ментелеграфтык хабарлар ашык сот отырысында тек хаталыскан немесе телеграфтык хабарлар алыскан адамдардыцкел1с1м1мен гана жария eT L n yi жэне зерттелу1 мумкш.Бул адамдар келкам бермесе, олардыц жеке хат алысуларымен жеке телеграфтык хабарлары жабык сот отырысындажария етшеда жэне зерттеледа (КР ADKK-i 19-бабыньщ3-белМ, 202-бабы). Осыдан кешн icKe катысушы адамдартусшштемелер бере алады.Жеке сипаттагы дыбыс жазбаларын жария ету, бейнежазбаларды,киноматериалдарды керсету кезшде жекекужаттардыц купиясын сактау ережелер1 колданылады.Дыбыс жазбаны жария ету, бейнежазбаны, киномате-183


риалдарды керсету сот отырысы залында не осы максатущш арнайы жабдыцталган уй-жайда жург1з1ледь Сототырысынын, хаттамасында материалдын ерекше белплер1жене жария ету уакыты кврсеталеда. Кажет болтанжагдайда дыбыс жазбасын жария ету жэне бейнежазбаны,киноматериалдарды керсету толыгымен немесе олардынелдекандай бвлгктёр! кайталануы мумкш. Дыбысжене бейнежазбалардагы, киноматериалдагы мэлшёттерд1аныктау максатында сот маманды icne тартуы,сондай-ак сараптама тагайындауы мумкш (КР А1ЖК-нщ205-бабы).Сотца цсынылуы циын. немесежеттзуге болмайтынжазбаша дэлелдемелер олар орналаскан жерде караладыжене зерттёлёдь Орналаскан жёршдё карау туралы сотуйгарым шыгарады. Карау уакыты мен орны туралытараптарга, уцпнпп тулгаларга, олардыц вкшдерше хабарланады,алайда, олардыц келмеу1 карауды журпзугекедерп келтармейдь Кажет болган жагдайларда сарадшылар,мамандар жене куэлар шацырылады. Карау не*тижелерД сот отырысыныц хаттамасына енпз1лед1.Жазбаша двлелдемелер царау кезшде жасалган немесетексер1лген жоспарлар, теймдер (улйлер), сызбалар,есептеулер, кужаттардыц кеипрмелер1, сондай-ак караукезшде жасалган жазбаша дэлелдемелердщ фотосурет-Tepi, бейнежазбалар мен киноматериалдар хаттамагакоса Т1ркелу1 мумкш (КР А1ЖК-шц 204-бабы).1сте бар заттай двлелдемелер, вдетте, сот отырысындацарау жолымен зерттелёда (КР А1ЖК-нщ 203-204-баптары).Заттай двлелдемелерд1 сот карайды жене олар - тараптарга,ушшпп тулгаларга, вшлдерге, ал кажет болганжагдайларда сарапшыларга, мамандарга жене кувларгакерсетщедь Заттай двлелдемелер кврсетЬхген адамдарцарап шыгуга байланысты кандай да 6ip мвн-жайларга сотназарын аудара алады. Бул арыздар сот отырысыныцхаттамасына енг1з1лед1(КР ADKK-i 203-бабыныц 1-болт).184


Эр Typjii (eflayip елшем немесе салмак. оны тасымалдаудакунды заттын, сацталуын камтамасыз ету киындыгыжэне т.б.) мэн-жайларга байланысты соткаусынылуыкиын немесе сот отырысына жеткдзуге болмайтынзаттай дэлелдемелер олар орналаскан жерде караладыжэне зерттеледь Орналаскан жершде царау туралы сотцйгарым шыгарады.Заттай дэлелдемелерд1 карау сот тапсырмасын орындау(КР ADKK-нщ 73-бабы) немесе дэлелдемелерд1 камтамасызету (КР ADKK-нщ 76-бабы), icTi сотта караугаэз1рлеу (КР ADKK-нщ 170-бабы) тэртаб1мен, сондай-акКР А1ЖК-Т1Ц 88-бабында (тез булшетш заттай дэлелдемелерд1карау жэне зерттеу) кезделген тэртшпенжасалып толтырылады. Бул хаттамалар сот отырысындаic карауда тэрагалык етуппмен жария еталед1, осыдансон; icKe катысушы адамдар тусшштемелер берё алады,1с ушш мацызы бар мэн-жайларды аныктау ушш соттараптыц eTimMi бойынша жэне ез бастамасы бойыншасараптама тагайындауы мумкш (КР ADKK-i 91-бабыныцЗ -б елт). Егер сарапшы сот отырысына келмегенжагдайда тэрагалык етупп сотта ic Карау кезшде сарапшыкорытындысын жария етедь Егер сарапшы сот отырысынакелсе, онда ол ез корытындысын e3i тусшд1редьКорытындыны тусшдору жэне онытольщтыру максатындасарапшыга сурактар койылуы мумкш. Арызыбойынша сараптама тагайындалган адам жэне оныц екип6ipmmi болып, ал содан соц —icKe катысушы баска адамдармен экшдер сурактар кояды. Сот тагайындаган сараптамажурйзу тапсырылган сарапшыга 6 ip iH m i болыпталап коюшы мен оныц вкий сурак кояды. Сот сарапшыгаодан жауап алудыц кез келген сэтшде сурактаркоюга кукылы.Тэрагальщ етупп косымша жэне цайталама сараптамаларынтагайындауы мумкш, егер (КР А1ЖК-нщ 98-бабы):• жеткшшта турде айкын немесе толык болмаган, сондай-ак бурын зерттелген мэн-жайларга катысты жацамеселелер туындаса (косымша сараптама);185


• сарапшыныц алдыцгы корытындысы жёткицктатурде непзделмеген не оныд дурыстыгы кумен тудырган,немесе сараптама журпзудщ ic журпзу нормалары елеу-йбузылган кезде дел сол объектшердо зерттеу жэне дэл солмэселелерд! шешу ушш айкын болса (кайталама сараптама).Сот к;осымша жэне кайталама сараптамаларын та-гайындау туралы цйгарым шыгарады.Косымша сараптама журпзу сол сарапшыныц езшенемесе баска сарапшыга тапсырылуы музмйкш. Косымшасараптама ж урпзу тапсырылган кезде сарапшыга алдыцгысараптамалардыц корытындылары табыс еталугеTHic. Кайталама сараптама тагайындау туралы уйгарым-да алдыцгы сараптаманыц нэтижелерше кёл1спеудщдэлелдер1 келтцэтугё тшс. Кайталама сараптама журпзусарапшылар комиссиясына тапсырылады. Алдыцгы са-раптаманы журпзгён сарапшылар кайталама сараптамажурпзшген кезде катысып, комиссияга тусшштемелербере алады, ал айда олар сараптамалык зерттеуге жэнекорытынды жасауга катыспайды. Кайталама сараптамажурпзу тапсырылган кезде сарапшыларга алдыцгы сараптамалардыцкорытындылары табыс енлуге тшс.Сот косымша жэне кайталама сараптама тагайында-ган жагдайда icKe катысушы адамдардыц OTiHimi бойыншанемесе ез бастамашылыгымен ic бойынша ic журrieyfliтоктата тура алады (К Р АЛЖК-i 243-бабыныц 5-белш). Бул жагдайда сотка сарапшылардыц корытындыларыусынылган соц ic бойынша ic журпзу кайта баста-лады жэне ic карау баска сот отырысында жалгастыры-лады. КР A D K K -i207-баптыц T a p T i6 i бойынша штщ мэнжайларынаныктауга жердем корсету максатында сотконсультациялар (тусшдормелер) алу ушш маманды ка*тыстыруы MyMKiH. Ic журпзу эрекёттерше катыстырууппн гылыми-техникалык куралдарды колдануга жердемкорсету максатында сот маманды тартуга кукылы.Колданыстагы азаматтык ic журпзу кодекса маманныцконсультациясы (TyciHflipwreci) азаматтык ic бойынша186


далелдеме болып танылмайды (К,Р А1ЖК-нщ 64-бабы).Маман болып тагайындалган адам консультациялардыжане 03i орындаган эрекеттер бойынша тусшштемелерд1ауызша немесе жазбаша турлерде 6epyi мумкш. Маманныцауызша консультациясы мен тусщ црмей сот отырысыньщхаттамасына енйзи1ед1, ал жазбаша турде бершгенмаманныц консультациясы (тусщпрмеа.) сот отырысындажария eTuiefli. Консультацияны тусщгцру жэнетолыцтыру мацсатында маманга сурактар койылуы мумкш.Арызы бойынша маманды тарткан адам жэне оныцекйп 6ipiHini болып, ал содан соц icKe катысушы баскаадамдар жэне экивдер сурактар кояды. Сот шакырган маманга6ipiHmi болып талап коюшы жэне оныц екип сураккояды. Сот маманга кез келген сэтте сурак коюга кукылы.Сотта ic карау жэне дэлелдемелер (жазбаша, заттай,куэлардыц айгацтарын, сарашпыныц корытындысын)зерттеу барысында icKe катысушы адамдар дэлелдеменщжалгандыгын мэл1мдеу1 мумкш (PQP А1ЖК-нщ 208-бабы).Бул жагдайда осы дэлелдемеш усынган адам соттаноны дэлелдемелер катарынан алып тастап, icri. езге дэлелдемелердщнепзшде шешудо етше алады. Мундай етш шсот отырысында, ic бойынша катысушы адамдардыц айтылганппарлер1 ескершш, карап шeшiлeдi. Осы eriшштакарап, ол бойынша дэлелдемеш icTe бар баска дэлелдемелерменсалыстырып сот сэйкеста (адамныц eri-HimiH цанагаттандыру немесе оны канагаттандыруданбас тарту туралы) уйгарым кабылдайды.Дэлелдеменщ жалгандыгы туралы магамдеугц тексерууш1н сот сараптама тагайындай алады, сондай-ак тараптаргаезге дэлелдемелер беруд! усына алады. Егерусынылган дэлелдемей жалган деп танылган адамныцic-эрекетшде кылмыс белплер1 болса, судья материалдардыбул женшде прокурорга хабарлай отырып, кылмыстыкic козгау туралы мэселеш шешу уппн тш сйаньщтау немесе алдын ала тергеу органына ж1бередь Егердэлелдеменщ жалгандыгы аньщ талса, онда ол дэлелдемелеркатарынан алынып тасталуы тшс. КР АГЖК-i 57-ба-187


быныц непзщде сот icxe катысуга наберген мемлекегпкоргандардыц жэне жерйлшт1 езш-ез1 баскару органдарыныццорытындысын тындайды.КР А1ЖК-нщ 64-бабына сейкес мемлекегик органдардыцжене ж ерплж п езш-езх баскару органдарыныцкорытындылары делелдемелер болып табылады.IcTi MeHi бойынша шешу бойынша мемлекегпк органдардыцжене жерплшт1 езш-ез1 баскару органдарыныццорытындыларында кезделген icTiH нацты деректер1жене ой-шшрлерА сот отырысында жария етшедь Оданкешн сот, icne катысушы адамдар мен ек1лдер корытындылардытусшд1ру жене толыктыру мацсатында осыоргандардыц уеш легп екхлдерще сурактар коя алады.IcTi мэш бойынша карауды аяктау алдында (барлыкдвлелдемелер царалганнан кешн) судья icKe катысушыадамдар мен вшлдерден олардыц ic материалдарын влденелерментолыцтыруга ниеттершщ бар-жогын аныцтайды.М¥ндай мвлхмдеулер болмаган жагдайда терагалыкетупп icTi зерттеу аяцталды деп жариялап, сотсоттагы жарыссездерге кеш еда (КР А1ЖК-шц 210-бабы).3. Сот жарыссездер1 жене прокурордьщ корытындысы.Сот жаръюсвздерЬ сотта ic караудыц жеке б е л т ретшдетанылады. Сот жарыссездер1 ету барысында icKeкатысушы адамдар жене вшлдер 1стщ мвн-жайл ары мендэлелдемелерш зерттеуд1ц цорытындысы жасалады. Сотжарыссездер1 icxe катысушы адамдар меы екхлдердщсездерщен турады. 1ст1ц кандай мен-жайлары аныцталдыжене кандай двлелдемелер нейзшде, кандайделелдемелер рас болып табылады, кандай мвн-жвйлардвлелдемелермен белйленеда, даулы материалдык к укыктык мазмуны каншалыкты жене icri калай шешукажет жайында гске катысушы адамдар ввдершщ ой-niшрлершайтады.Сот жарыссездершде свз айту T ep T i6 i ic журйзу задыменреттелед1 (К Р А 1Ж К -1 211-бабыныц 2,3-белштер1).Осымев:188


- алдымен талап коюшы жэне оныц окШ , ал содансоц - жауапкер мен оныц вкШ сез сэйлейдо;- даудыц нысанасы бойынша дербес талаптар койганцштшЬ тцлга мен оныц екйп тараптар мен олардыцэюлдершен кешн сез сэйлейд1;- даудын, нысанасы бойынша вз беттше талаптарКоймаган цштш1 тцлга мен оныц екип талап цоюшыданнемесе ушжпп тулга icKe o3i катысатын жацтагы жауапкерденкешн сез сейлейдц- прокурор, мемлекеттш органдардыц жэне жергЬлштЬвзш-вз1 баскару органдарыныц, цйымдардыц вкыdepiжэне баска адамдардыц кукыктарын, бостандьщтарынжэне зацмен коргалатын мудделерш коргау ymiHКР ADKK-i 8-бабыныц 1 жэне 2-бэлжтер1, 55 жэне 56-бап-'тары непздер1нде соткажугшген азаматтар сот жарыссездершдесоцынан сез сейлейдо.КР А1ЖК-шц 212-бабына сэйкес сот жарыссоздершекатысушылардыц барлыгы сез сэйлеп болган соц оларсездершде айтылгандарга байланысты екшпп рет сезсейлей алады, 6ipaK соцгы реплика (айтушыныц, карсыластыцсоздерше жауап беру, карсылык бшд1ру, ескертпе)кукыгын унем1 жауапкер мен оныц вкш1 иеленедь1с бойынша тараптар болып табылмайтын жэне КРА1ЖК-1 55-бабыныц 2-белпшде кезделген тэртшпенпроцеске катысушы прокурор сот жарыссездершен кей1нжалпы ютщ мэш бойынша корытынды бередьЕгер олар бул мэн-жайлар мен делелдемелерд1 icTinмэш бойынша карау аякталмай турып ез мол1мдемелершдекерсетпесе, сот жарыссоздерше катысушыларез сездершде сот аньщтамаган мэн-жайларга, сондай-аксот отырысында зерттелмеген дэлелдемелерге системежасауга кукыгы жок (КР ADKK-i 214-бабыныц 1-белпа).Егер сот сот жарыссездер1 кезшде немесе одан кешнic ymiH мацызы бар жаца мэн-жайларды аньщтау немесежаца дэлелдёмелерд1 зерттеу кажет деп тапса, ол icTi мэшбойынша карауды. кайта жалгастыру туралы. цйгарымшыгарады (КР ADKK-i 214-бабыныц 2-белт). Бул жагдайдаicTin мэн-жайларын зерттеу жэне двлелдемелерд1189


тексеру жалпы тэртш бойынша журнз!лед1. IcTi м етбойынша кайта карауды аяктаган сон сот icKe катысушыадамдар мен екшдердщ сот жарыссездерш жене езшезанмен жуктелген мшдеттерд1 жузеге асыру максатындаic бойынша прокурордын корытындысын тагы да тыцдайды.Icri мэш бойынша карау аякталганнан кейш сот жарыссез1жалпы тэртшпен Журпзыгед! (КР ADKK-i 214-бабынын2-бел1г1).4. Шеппм шыгару жэне жариялау.Сот отырысында азаматтык ic караудыц корытындыбёлмй ретшде шешш шыгару жэне оны жариялау болыптабылады. Осы сотта ic карау белйкйнде 6ipiHnii инстанциясотында барлык ic-эрекеттердщ корытындысы жасалады,сот отырысы залында барлык катысушыларга жариял аугатшс сот aKTici жасалады.Сот жарыссездершен кейш сот шеппм шыгару ушш кецесубелмесше кетеда, тэрагалык eTymi бул туралы сот отырысызалында отыргандарга хабарлайды (КР А1ЖК-шц215-бабы). Бул белмеде езге адамдардыц болуына жол берхлмейда(КР ADKK-i 217-бабыныц 2-белт). Жумыс уакытыныцаякталуына карай, сондай-ак жумыс кушцшндё судья кецесу белмесшен шыгып демалу ymiH узЬлйё жария л ауга кукылы. Кецесу бещмандё мшдетп турдешепплуге жататын сурактар КР А1ЖК-нщ 219-бабындакезделген.Сот кецесу бeлiмiндe ic бойынша соцгы корытындысынбелплеу ушш:- ic ушш мацызы бар кандай мэн-жайлардыц анык*талганын жэне кандай мен-жайлардыц аныкталмаганын;тараптар мен уппнпп тулгалар системе жасаган мэнжайларорын алды ма; кандай делелдемелер бул ман-жайлардырастайтынын не растам айтындыгын айкындайды;- сот дэлелдемелерге бага беред! (дэлелдемелердщкатыстылыгы, растыгы, жол 6epuiyi, жеткипп айкындалады);190


—тараптардыц кукьщтьщ катынастарын жене осы icбойынша цолдануга жататын материалдык жене процессуалдыккукык иормаларын белйлейдк—ic калай meinuiyi THic екешн белйлейд1 (койылганталап канагаттандыруга жата ма немесе канагаттандыругажатпай ма жэне кай белтнде);—ic бойынша сот шыгындарын белу маселесш шешу;—сот memiMiH дереу орындауга непз бар ма, сондайещсот memiMiH орындауды кейшге калдыру жэне мерзЬMiH узарту ymiH айкындайды.Егер сот кецесу бел1мшде ic ушш мэш бар жаца фактшержене мен-жайлар аныктау немесе косымша дэлелдемелерзерттеу кажет болса ол icTi мэш бойынша караудыкайта бастау туралы цйгарым шыгарады. Сот кайтасотта ic караудыц екшпп бел1мше оралады. КР ADKK-i219-бабыныц З-беллйпе сейкес сот icTi MeHi бойынша карауаякталганнан кешн сот жарыссездерш, ал ADKK-нщ213-бабында кезделген жагдайда прокурордыц корытындысында кайта тыцдайды. Осыдан кешн сот шеппм шыгаруymiH кецесу бвлместе кетед1, терагалык eTymi бултуралы сот отырысы залында отыргандарга хабарлайды.Бул бел меде езге адамдардыц болуына жол бершмейдьСот шеппмда сот отырысында зерттелген дэлелдемелергегана нейздейдь Сот шеппмге кол койылганнан кешн сототырысы залына кайтып келш, сот memiMiH жариялайды.Мунан соц сот icne катысушы адамдарга шеппмгешагымданудыц TepTi6i мен мерз1мдерш тусшдаредо. Соныменкатар терагалык етупп icKe катысушы адамдаргажэне екивдерге олардыц сот отырысыныц хаттамасыментанысуга жэне оган жазбаша ескертпелер беруге КУ"кыктарын тусшдаредкШеппм: шыгарылган кезде судья icKe катысушы адамдаргажэне ешлдерге шеппммен кашан танысуга женеонын кепйрмесш алуга болатынын жариялауга мщцетй(КР ADKK-i 216-бабыныц 2 -белт). Жогарыда аталганic журпзу эрекеттер! аякталганнан кешн тэрагалык етуmiсот отырысын жабык деп жариялайды (КР А1ЖК-1216-бабыныц 3-бэлт).191


Барлыц жагдайда сотта ic царау сот шеппмш шыгаруменаякталмайды, осылайша icTi карауды кейшге калдыру,ic бойынша ic журпзуд1 токтата туру, сондай-ак icбойынша ic журкзудо кыскарту немесе арызды караусызкалдыру туралы уйгарымдарын шыгара алады.3-сурак- Icti карауды кейшге калдыруIcm i царауды кейЫ'ге цалдыру - ic карауды жене мешбойынша оны жаца сот отырысында шёщуда сотпен тагайындаганбелпл1 уакыт пен орында бастап еттзу.Ic талкылау кёдерплерш жою цажетталтмён байланыстыic карау кейшге калдырылады. Сондыктан кейшгекалдыру дегенялйв - ер турл! себептерге байланыстыосы сот отырысында icTi карауга мумкшдшйздштщ icжурпзу салдары. КР А1ЖК-1 icTi карауды кёйшгё цалдырудыцнёйздёратц накты тШмш белйлемейдь Сондада КР ADKK-i 189-бабынын 1 -балт бойынша icTi караудыкейшге калдырудын келес1 нейздерш атаугаболады:- егер icTi карауды кешнге калдыру КР А1ЖК-де кезделсе;- егер icTi осы сот отырысында карау мумкш емес дептапса.Icri карауды кешнге калдыру мумкш К Р А1ЖК-нщнормаларымен кезделген келей жагдайларда:- icri карау барысында оган катысушы азаматтар жаппайтвртш бузган кезде (КР ADKK-i 179-бабынын 6-белт);- icKe катысушы адамдардыц 6ipeyi сот отырысынакелмеген жагдайда, оларга хабарланганы жешнде мел1-меттер жок болса (КР А1ЖК-1187-бабыныц 2-болт.);- егер icne катысушы адамдар сот отырысыныц уацытымен орны туралы ттсш ш е хабарланса, олардыц келмеуce6enrepi делелдо деп танылган жагдайда (КР ADKK-i187-бабыныц З -белт);- нгпц мен-жайлары бойынша сот отырысына катысуынмшдепп деп танылган тараптар келмесе (КР ADKK-i187-бабыныц 5-б о лт );192


- сот отырысыныц уакыты мен орны туралы хабарланганicne катысушы адам еюлшщ делелдо себептермен кел-Meyi (КР ADKK-i 187-бабыныц 6-белгга);- сот отырысына куе, сарапшы немесе маман келмегенжагдайда, егер icTi олар жокта карау мумкш болмаса (КРАГЖК-i 188-бабыныц 1-белт);- сот отырысына аудармашы келмеген жагдайда, егераудармашыны ауыстыру мумкшдт болмаса (КР АГЖК-i188-бабыныц 2-белт);- уш ай аралыгында татуласу ушш ерлЬзайыптаргамерз1м белйлеу неке бузуына ерлЬзайыптылардыц 6iреушщкел1сгм1 жоцтыгы (Неке жене отбасы туралы зацныц19-бабыныц 2 -б е л т ).Эдетте, егер icKe катысушы матмдеген карсылык бшflipyiканагаттандырылса немесе судья ездтнен бас тартса,icTi царау кейшге калдырылады. Бул жагдайда жаца сототырысы баска судья ic материалдарымен танысып алумумкшдтн ескере отырып белпленедо.Прокурорга, сарапшыга, маманга, аудармашыга, сототырысыныц хатшысына, сот приставына карсылык бшflipbice(ездтнен бас тартса) icTi карауды кешнге калдырумумкш, егер сот отырысында аталган тулгалардышамалы узийс 1шшде баскасымен ауыстыра алмаса. Гейосы сот отырысында карау мумкш емес деп тапкан жагдайда,ар турл1 мэн-жайлар icTi карауды кейшге калдырунепздер1 ретшде танылуы мумкш. Осы мэн-жайларкатарына мыналарды жаткызуга болады:- процеске цатысушылардыц бфёугМц келмеущ- царсы талап кою;- косымша дэлелдемелер усыну немесе талап ету;- icne катыстыруга баска адамдарды тарту кажеттт;- езге де элдекандай ic жург!зу эрекеттерш жасау кажеттт салдарынан icTi осы сот отырысында карау мумкшемес болса.Сонымен, гылыми жэне оку эдебиеттер бетшде жазылгандайi c r i карауды кешнге калдыру H e rie i болып кандайда 6ip ic журпзу эрекетш жасау танылады.13-204 193


Icri царауды кешнге калдыру кез1нде азаматтык icTiH,журу1 токтатылмайды, сондыктан icTi карауды кейшгекал дыру ic журпзу мерз!мдершщ агымы токтал майды.IcTi сотта карауга сапасыз эз1рлеу салдарынан кейдеicTi карауды кешнге калдырады.IcTi карауды кешнге калдыру женшде терагалык етуmiуйгарым шыгарады. Мунда:- кешнге калдыру себептерц- кандай ic-ерекеттер жэне юммен жасалуы тшс (мысалы,кандай дэлелдемелерд1, к1м жэне кандай мерз1мдеусынуы тшс);- жаца сот отырысын откюу уакыты мен орны керсе*пледа.1с кешнге калдырылган кезде icTin жаца сот отырысындашепплуш камтамасыз етуге мумкшдак беретш уакытескерьле отырып, жаца сот отырысыныц куш белиленедг,бул жешнде келген адамдарга кол койдырылыпхабарланады. Келмеген жене процеске катысуга жацадантартылган адамдарга жаца сот отырысыныц уакытымен орны туралы шакыру кагазы (хабар) ж1бер1лед1 (КРADKK-i 189-бабыныц 2-белт).Icri карауды кешнге калдыруды сот отырысында жарияланатынузипс турлершен ажырата бшу кажет. IcTiкарауды кощш’е калдырудан узипстац айырмашылыгы,ол icTi мэш бойынша карап шешу уз1лген жер1нен бастапжалгасады.Егер сот отырысына тараптар катысып отырса, icTiкарау кешнге калдырылган кезде сот келген куэларданжауап алуга кукылы (КР А1ЖК-нщ 190-бабы). BipaK сототырысына тараптар катысып отырса, сот келген куеларданжауап алуга мшдетта емес. Бул куеларды жаца сототырысына екшпп рет шакыруга кажет болган жагдайлардагана жол бер1лед1, мысалы, косымша айгактар алу,дэлелдемелер арасындагы кайшылыкты аныктау. Жауапберген куеларды екшпп рет жауап алу ушш шакырутуралы сот уйгарым шыгарады.194


Белпл1 icri карауды кешнге калдырган уакыт аралыгындасот баска азаматтык icTep карал memyi мумкш.4-сурац. Азаматтык ic бойынша ic журпзуд1токтата туру1с бойынша ic жцрггзуд1 тоцтата тцру - бул зацменбелпленген мэн-жайлар бойынша белпс1з мерз1мге сотпенic журпзу эрекеттерш уакытша токтату.1с бойынша ic журпзуд! токтата турудыц зац 2 (ею)топ непздемелерш белплейдк1) мшдеттх (К,Р АГЖК-нщ 242-бабы);2) факультативп (КР А1ЖК-нщ 243-бабы).Сонымен КР А1ЖК-нщ 242-бабы мшдетп турде icбойынша ic журпзуда тоцтата турудыц келес1 мэн-жайларынкэздейдД. Осымен:—егер даулы цуцыц цатынасы кукык мирасцорлыгынажол беретш болса, icTe тарап болып табылатын азаматкайтыс болганда немесе занды тулга кайта к¥Рылганда,таратылганда сот ic бойынша ic жцрг1зуд1 тоцтататцрады, ал шыгып калган адамныц кукыктык мираскорыаныкталганда ic бойынша ic журпзу кайта басталады;—тарап эрекет цабйхеттййгшен айырылганда сот icбойынша ic жцрг1зуд1 тоцтата тцрады, ал эрекетке кабЬлетс1з адамга екш тагайындалган ic бойынша ic журпзукайта басталады;—жауапкер КР Карулы Куштершщ жауынгерлж icцимылдаргакатысушы бел1мдершде, баска эскерлер1мен эскери курамаларында болган немесе КР КарулыКуштершщ жауынгерлш ic-цимылдарга катысушы бел1мдершде,баска эскерлер1 жэне эскери курамаларындажурген талап коюшылардыц OTiHimi болганда сот icбойынша ic жцрг1зуд1 тоцтата тцрады, ал тарап КР'СЫКарулы КуштердЩ цурамында болуын токтатканда icбойынша ic жург1зу цайта басталады;—азаматтык, кылмыстык немесе эюмпплш сот iciHжурпзуде тэртшпен каралып жаткан баска гетщ m e m i-195


луше дешн бул icTi караудыц м ум кш дт болмаганда сотic бойынша ic жцрг1зуд1 тоцтата тцрады, ал сот meiiiiMi,yKiMi, уйгарымы немесе каулысы зацды куппне енгендеic бойынша ic ж цргиу цайта басталады;- егер ол осы ic бойынша цолданылуга тшста зац немесебасца нормативтж-цуцыцтыц акта адамныц женеазаматтыц Конституцияда б ек тлге н цуцыктары менбостандыцтарына кысым жасайтындыгын байцаган жэнеосы aKTiHin Конституцияга сай еместтн тану туралыКР Конституциялыц Кёцейнё етшип жасаган, сондайацКонституциялыц Кецес басца соттыц бастамасыменосы ic бойынша цолданылуга тюста нормативтш-цуцыцтыцакташц конституциялылыгын тексерш жатцандыгыбейгйй болганда сот ic бойынша 1сжцрг1зуд1 тоцтататцрады, ал КР'СЫ Конституциялыц Кецесшщ nieruiMiкушше енгенде ic бойынша ic жцргхзу цайта басталады;- цуцыцтыц кемек керсету жешндеп тапсырмамен шетмемлекеттш сотына ётгнйй жасаганда сот ic бойынша icMifpai3ydi тоцтата тцрады, ал сот цуцыцтыц кемек корсетутуралы тапсырманы орындаганда ic бойынша ic жцрг1зу цайта басталады.КР ADKK-шц 243-бабы icKe цатысушы адамдардыцетщыш бойынша немесе сот бастамашылыгымен ic журпзудотоцтата турудыц (факультативта) непздерш кез-дейдь Осымен:- тарап КР-ныц Карулы Куштершде, басца ескерлерхндежане эскери цурамаларында шацыру бойынша эскерицызметте болган немесе ол басца да мемлекеттш мшдеттаорындауга тартылганда сот ic бойынша ic MypeUydi тоцmama тцрады, ал тарап КР'Сы Карулы Куштердщ цурамындаболуын тоцтатцанда немесе ол мемлекеттш мшдеттаорындауды аяктаганда ic бойынша ic жцрггзу цайтабасталады;- тарап icTi карау мерз1мшен асатын мерз!мде кызметт1к1ссапарда болганда сот ic бойынша ic жцрг1зуд1т оцтата тцрады, ал кызметтж 1ссапардан орал гандаic бойынша ic жцрг1зу цайта басталады;196


— тарап емдеу мекемесшде болганда немесе оныцсотца келуше кедерп жасайтын сырцаты болганда жэнеол медициналыц мекеметц цужатымен расталганда сотic бойынша ic жург1зуд1 тоцтата тцрады, ал емдеу мекемесшеншыццанда немесе сырцатынан айыццанда icбойынша ic жцрггзу цайта басталады;- жауапкер КР А1ЖК-тщ 135-бабында кезделген жагдайларда1здеуде болганда сот ic бойынша ic жцрггзуд1 тоцтататцрады, ал жауапкер 1здестаршш болганда ic бойыншаic жург1зу цайта басталады;- сот сараптама тагайындаганда сот ic бойынша ic жцрzieydiтоцтата тцрады, ал сарапшыныц цорытындысынсотца табыс етшгенде ic бойынша ic жцрг1зу цайтабасталады;- каралып жаткан ic бойынша цуцыцтыц кемек керсетужешнде сотца тапсырылган етшпп болса сот ic бойыншаic жцрг1зуд1 тоцтата тцрады, ал сот цуцыцтыц кемеккорсету туралы тапсырманы орындаганда ic бойынша icжцрггзу цайта басталады;- цорганшылыц жэне цамцоршылыц орган бала асыраналу ici жешнде асырап алушылардын тур мы с жагдайынзерттеудо белгшегенде сот ic бойынша ic жцрг1зуд1тоцтата тцрады, ал осы цорганшылыц жэне цамцоршылыцорганныц цорытындысын сотца табыс етшгендеic бойынша ic жцрг1зу цайта басталады.Жогарыда атап еткен соттыц ic бойынша ic жцрг1зуд1тоцтата тцру жэне цайта бастаумзн-жайлары бойыншасот уйгарым шыгарады. 1ске цатысушы адамдар менекшдер соттыц ic бойынша ic журпзугц тоцтата туру туралыуйгарымына жеке шагым 6epyi немесе прокурор жекенаразылыц KenTipuiyi мумкш.Icm тоцтата туруды тугызган мэн-жайлар жойылганнанкейш icKe катысушы адамдардыц арызы бойыншанемесе соттыц бастамашылыгымен ic журпзу цайта басталады.1с журпзу цайта басталган кезде сот аске цатысушыадамдарга азаматтыц сот iciH журпзудщ жалпыepeжeлepi бойынша хабарлайды (КР AIЖK-нiц 246-бабы).\97>


5-сурац. Ic бойынша ic журпзуд! сот шенймшкабылдамай аяцтауыBipmini инстанция сотында азаматтыц ic бойынша icжурпзуда сот шенймш кабылдамай аяцтауы мумкш. Зацбул жагдайда азаматтыц ic бойынша ic журпзуд! уйгарымшыгарумен аяцтауды кездейда. КР AIJKK-ci ic бойыншаic журпзуда сот шеппмш кабылдамай аяцтаудыц 2 (e K i)нысанын белплейда:1) ic бойынша ic журпзуд1 цысцарту (КР А1ЖК-юц20-тарауы);2) арызды караусыз калдыру (КР А1ЖК-нщ 21-тарауы).1с бойынша ic журпзуд1 цысцарту жене арызды цараусызцалдыру институттар нормалары талап цою бойынша,ерекше талап цоюмен жэне ерекше endipicmep бойыншаазаматтыц icTepre цолданылады.1с бойынша ic журпзуда цысцарту - бул зацмен кезделгеннепздемелер бойынша ic бойынша ic журпзуда сотшеппмш кабылдамай аяцтаудыц 6ip нысаны жене осы icбойынша екшпп рет сотца жуину мумкйядтн жоццашыгарады. КР А1ЖК 247-бабы ic бойынша ic журпзудацысцартудыц толыц непздемелерш кездейда, оларды цштоЛца белш царастыруга болады (З.Х.Баймолдина):1-азаматтыц цроцёстщ цуцыцца цайшы цозгалганына,тулганыц талап цоюга кукыгы жоцтыгына сиггемежасайтын мвн-жайлар. Судья icri цозгау меселесш шешуйёщнде кателш жасап арызды (талап арызды) цабылдады,ёнда осы цателшп зацсыз цозгалган процест! цысцартужолымен тузетуге жатады.2-ез еркшерш бщдару непз1нде тараптар взара цуцыцтуралы дауды epiKTi шешуге сигтеме жасайтын мвнжайлар.3-сот epKiHe, тараптар еркше байланысты емес, б!рацic ж урпзу кезшде басталган жене оны цысцартудыбелплейтш мвн-жайлар.1с бойынша ic журпзуд! цысцартудыц 6ipiumi топнег1здемелерте КР А1ЖК 247-бабыныц 1 жене 2-белштерхндекезделген мен-жайлар жатады:198


• ic азаматтык сот iciH журпзу тэрт1б!мен караугажатпауы (КР АЮКК-i 247-бабыныц 1-белий);• сол тараптардыц арасындагы сол меселе туралы даубойынша жене сол непздер бойынша шыгарылган, зацдыкушше енген сот m e m iM i немее талап коюшыныц езталабынан бас тартуына немесе тараптардыц бтмгершшккёжешш орныктыруына байланысты ic бойыншаic журпзуда кыскарту туралы соттыц уйгарымы болса.Осы мен-жайлар КР А1ЖК-1153-бабыныц 1 жене 2-белтндежэне талап кою кукыгыныц алгы шарты болып танылады.1с бойынша ic журйзуд1 кысцартудыц etcimui топнег1здемелерте КР ADKK-i 247-бабыныц 3 жэне 4-белштершдекезделген мэн-жайлар жатады:• талап коюшы ез талабынан бас тартса жэне бас тартудысот кабылдаса (КР ADKK-i 247-бабыныц З-белт.);• тараптар бтмгерпшпк кел1с1мш жасаса жэне онысот бекасе (КР АГЖК-i 247-бабыныц 4-белт).1с бойынша ic журпзуд1 кыскартудыц цштшЬ топ негЬздемелертеКР ADKK-i 247-бабыныц 5 жэне 6-белштершдекезделген мэн-жайлар жатады:• ic бойынша тараптардыц 6ipi болып табылатын азаматкайтыс болганнан кешн даулы кукыктык катынасКУКЬЩ мираскорлыгына жол бермесе (КР ADKK-i 247-бабыныц5-белт);• ic бойынша тарап ретшде эрекет жасайтын уйымкызмета токтатылуына жэне кукык мираскорлары болмауынабайланысты таратылса (КР ADKK-i247-бабыныцб-белМ).1с бойынша ic журйзу сот уйгарымымен кыскартылады.1с бойынша ic журпзу кыскартылган жагдайда солтараптар арасындагы, сол меселе туралы дау бойыншажэне сол непздер бойынша екшпп рет сотка жупнугезац бойынша жол бер^мейдьСоттыц ic бойынша ic журпзугц кыскарту туралыуйгарымына icKe катысушы адамдар жеке шагым беруге,ал прокурор жеке наразыльщ келтаруге кукылы.199


Арызды караусыз калдыру - бул зацмен кезделгеннепздемелер бойынша ic бойынша ic жургазуде сот meniiмшкабылдамай аяктаудыц 6ip нысаны жене осы ic бойыншаещншх рет сотка ж^тшу ьртащщЦгш жокка шыгармайды.К Р А 1Ж К 249-бабы ic бойынша ic журпзудо кыскартудыцтольщ непздемелерш кёздеид!, оларды цш топк,абeлiп карастыруга болады (З.Х.Баймолдина):1-зацмен бекйхлген талап кою кукыгын жузеге асыруTepTi6iH талап коюшымен бузуына йлтёме жасайтынмэн-жайлар. Азаматтык ic козгау кезшде соттан кеткенкателш й арызды караусыз калдыру нысаны ретшдезацсыз басталган процесс аяктау жолымен тузе лед!.2-icTiH журуше эсер етётш жэне icTi мэш бойыншашешуге тараптыц немесе талап когошыныц (тараптар)кш эй бойынша кедерп жасау MyMKiH мэн-жайлар. Булмэн-жайлар ic козгалган соц пайда болады.3-зацныц тжелёй кезделу1мен осы процесте арыздыКарау мумкш ёмёстиеи куэландыратын мэн-жайлар.Арызды караусыз калдырудыц Cipim ui топ йеггздемелергнеК Р АШСК-i 249-бабыныц 1-4-бел жтершдекезделген мэн-жайлар жатады. Оларга:• талап коюшы осы санаттагы icTep уппн зацда белг!-ленген дауды алдын ала сотца дешн шешудщ ишлетта тер-Ti6iH сацтамаса жэне осы тэртпгп кодцанудыц мумкшдт.жогалмауы (К Р AI3KK-i 249-бабыныц l-6aairi);• арызды эрекетке кабшетйз адам 6epyi (К Р А1ЖК249-бабыныц 2-6aniri);• арызга кол койган жэне оны берген адамныц арызгакол коюга жэне оны беруге еы леттш жок; болуы (К РАХЖ К-i 249-бабыныц З-белйп);• осы немесе баска соттыц ic журпзушде осы тараптарарасындагы, сол маселе туралы дау бойынша жэне солнещздер бойынша бурын козгалган ic бар болуы жатады(К Р АЮКК-i 249-бабыныц 4 -б е л т ).Осы мэн-жайлар К Р А1ЖК-1 154-бабыныц 1, 3-5-белштершдекезделген жене талап кою кукыгы н жузегеасыру шарттары ретшде аталады.200


Арызды цараусыз калдырудыц ектш1 топ негЬздемелершеКР ADKK-i 249-бабыныц 5-9-бблд.ктершде кезделгенмен-жайлар жатады. Оларга:• тараптар арасында бул дауды задга сейкес аралыксоттыц шетшмше беру туралы кел!с1м жасалса жене жауапкерденicTi меш бойынша карау басталганга дейш даудысотта шешуге карсылык 6brflipLnyi (КР АЛЖК-i 249-бабыньщ5-белМ);• ездершщ катысуынсыз icri карауды етшбеген тараптарекшнн шацыру бойынша сотка келмеу1 (Кр ADKK-i249-бабынын б-белМ);• езшщ цатысуынсыз icTi царауды етшбеген талапкоюшы екшпп шак,ыру бойынша сотка келмесе, ал жауанкерicri меш бойынша царауды талап етнеу! (КР А1ЖК-1249-бабыньщ 7-белш);• езшщ муддесше сай ic цозгалган адам мэл1мделгенталапты колдамауы (КР ADKK-i 249-бабыньщ 8-белт);• талап арызды кайтарып алу туралы отшил бершсе,ал жауапкер icTi меш бойынша царауды талап eraeyi жатады(КР АЛЖК-i 249-бабыныц 9-белМ).Талап коюшыныц не жауапкердщ етййм1мен сотарызды караусыз калдыру женшдега ез уйгарымыньщкупнн жояды, егер тараптар ездершщ сот отырысындаболмауыньщ делелд1 себептерш растайтын делелдемелерусынса. Соттыц осындай ет1шмд1 канагаттандырудан бастарткан уйгарымына жеке шагым 6epinyi мумкш (КРADKK-i250-бабыныц 4 жене 5-белйстер1).Арызды караусыз калдырудыц цшХнш1 топ негЬздемелершеКР ADKK-i 249-бабыныц Ю-белп’шде жене290-бабында кезделген мвн-жайлар жатады:• егер кужатты иеленупццен керсетупнге арналган кугшжойылган багалы кагаздар жене ордерл1 багалы дагаздарбойынша кукьщты калпына келтару туралы ic бойынша кужаткаез кукыгы жешнде етшнп тускенде. Отшил жергиштакпарат куралдарында (газет, теледидар) сотта осы icTi козгаутуралы жарияланымнан бастап уш ай мерздм аякталгангадешн бершу! ттс (КР ADKK-i 249-бабьшьщ Ю-белШ).• егер icTi ерекше ic журпзу Терйб1мен карау кезшдесоттьщ карауына жататын кукык туралы дау туындаса,201


сот icTi талап кою тврт1б1мен карау туралы уйгарым шыгарады.1с талап кою терт1б1мен оныц козгалу орны бойыншакаралады. Арыз берупй мен баска да муддея1 адамдаргаталап кою талаптарды сот белйлеген мерз1мдеорындау кажет екендт тусшд1ри1едь Сот уйгарымы белйленгенмерз1мде орындалмаган жагдайда арыз каралмайкал дыры лады, ал муддел1 адамдарга олардыц жалпынейздерде талап кою кукыгы ^ёшдоригеда (КР АГЖК-i290-бабыныц 2 жене З-белжтер^.КР А1ЖК-тщ 249-бабыныц 1)-5), 8), 9) тармак*шаларында кезделген мен-жайлар болган жагдайда онысотта карауга ез1рлеу кезшде ic бойынша ic журйзудщтоцтатыла туруы немесе токтатылуы не арыздыц караусызкалдырылуы мумкш. Сондыктан сотта ic карау кезшдежене сотта icmi царауга эз1рлеу кезшде арыздыкараусыз калдырылуы мумкш.КР ADKK-i 250-бабыныц З-белтне сейкес арызды караусызкалдыруга нейз болган мен-жайлар жойылганнанкешн муддёл! адам жалпы тертш бойынша соткатагы да арыз беруге кукылы.Осымен арызды караусыз калдыру ic бойынша ic журйзуд!кыскартуынан айырмашылыгы neeiedepi менк;цк;ык;тык; салдарында.1с бойынша ic ж црщ у арызды цараусыз цалдырганжагдайда соттыц цйгарымымен аяцталады. Бул уйгарымдасот КР ADKK-i 249-бабында аталган icTi караугакедерй келйретш мэн-жайларды калай жоюды керсетедьТалап коюшы осы санаттагы icTep y m iH занда белйленгендауды алдын ала сотца дешн шешуд!ц мшдетптерйбш сацтамаса жене арызды ерекетке кабшетйз адамберсе арызды караусыз калдыра отырып, сот уйгарымдамемлекеттж бажды кайтаруды жене таланты камтамасызету женшде колданылган шаралардын токтатылатын*дыгын керсетеда (КР ADKK-i 250-бабыныц 1-бвлт).1ске катысушы, сот отырысына келмеген тараптар менбаска адамдарга ic бойынша арыздыц караусыз калдырылуытуралы сот уйгарымыныц кеппрмей уйгарым202


шыгарылганнан бастап 5 (бес) куннен кеппктаршмей жЬбершед1 (КР А1ЖК-нщ 254-бабы).Соттыц арызды караусыз калдыру женшдегч уйгарымынажеке шагым 6epinyi немесе жеке наразылык; келтаpLiyiмумкш (КР ADKK-i 250-бабыныц 2-белш., 344-бабыныц1-бэлт).6-сурац. Сот отырысыныц хаттамасыBipiHmi сатыдагы соттыц ap6ip сот отырысы туралы,сондай-ак отырыстан тыс жасалатын ep6ip жеке ic журпзуэрекета туралы хаттама жасалады (КР А1ЖК-шц 255-бабы).Осыган байланысты, соттар icTi сот талкылауынадайындау бойынша судьяныц ic журпзу эрекеттершщхаттамасын жасауга мшдетт! (маМмделген тараптардыцмэш бойынша талап цоюшыдан жауап алу; жауапкертарапынан болуы мумкш царсылыцтарды айцындау;косымша дэлелдемелер беру туралы усыныстар жэне т.б.).Сот отырысыныц немесе отырыстан тыс жасалган жекеic журпзу эрекетшщ хаттамасы icTi караудыц немесежеке ic журпзу эрекетш жасаудыц барлык елеул! сэттершкерсетуге тшс (КР ADKK-i 256-бабыныц 1-белт).Сот отырысыныц хаттамасы. —сотта icTi карау кезшдежасалатын ic журпзу apeKerrepi кэршетш непзппроцессуалдык кужаттардыц 6ipeyi. 1сте сот отырысыныцхаттамасы болмаганда 6 ip iH m i сатыдагы сот шеппмшщкушдн жоюга шагым, наразылык дэлелдерше карамастанжойылуга тшс (КР АГЖК-i 366-бабыныц l-6oniri 6-тарауы).КР ADKK-i 256-бабыныц 2-бэлйше сэйкес сот отырысыныцхаттамасында:1) сот отырысыныц жылы, айы, куш жэне орны;2) сот отырысы басталган жэне аякталган уакыт (КРADKK-i 180-бабы, 216-бабыныц З-бэлт);3) icTi карайтын соттыц атауы, сот отырысы судьясыныц,хатшысыныц жэне сот приставыныц теп мен атыжэш(КР ADKK-i184-бабыныц 1-белй1);203


4) icTiH, атауы (КР А1ЖК-нщ 180-бабы);5) icKe катысушы адамдардын, екшдердщ, куелардыц,сарапшылардыц, мамандардыц, аудармашы л ар -дыц келгеш туралы мел1меттер (КР А1ЖК-ШН 181, 187-188-баптары);6) icKe катысушы адамдарга, еюлдерге, сондай-акаудармашыга, сарапшылар мен мамаидарга олардын icжурпзу кукыктары мен мшдеттершщ туындаршгеш туралыматметтёр (КР А1ЖК-нщ 182,185,191-баптары);7) тврагалык етушшщ ек1мдер1 жене сот отырысыэалында соттыц шыгарган уйгарымы (КР А1ЖК-нщ193,198, 204, 214-баптары жене т.б.);8) icKe катысушы адамдардыц жене ешлдёрДщ арыздары,втш1мдер1 жене тусшнстемелвр! (КР А1ЖК-тщ186-бабы);9) куелардыц айгацтары, сарапшылардыц ез цорытындыларынауызша тусшд1рулер1, мамандардын тутанд1рмелер1(КР А1ЖК-нщ 190, 194, 196, 197, 199, 206,207-баптары);10) кужаттардыц жария етшу1 туралы малшеттер, заттайделелдемелердо караудыц, дыбысжазбаларды тындаудыц,бейнежазбаларды, киноматериалдарды керудщдеректер1 (КР А1ЖК-нщ 19, 198, 200, 201-205-бахггары);11) КР А1ЖК-тщ 57-бабы непзшде icKe катысушымемлекеттые органдар мен жерг!л1кт1 езш-ез! баскаруоргандарыныц корытындылары туралы мал1меттер (КРА1ЖК-Т1Н, 209-бабы);12) сот отырысы залында болган сурактар мен жауаптардыцмазмуны (КР А1ЖК-шц 15, 47-баптары);13) сотжарыссездершщ мазмуны (КР А1ЖК-тщ 211 -бабы);14) шепйм мен уйгарымдардыц мазмуны жария етьлreHiжене тусшдар1лгет, оларга шагым беру Tepiffii менмерз1м1 TyciHflipuireHi туралы маяпэдеттер (КР АГЖКгнщ216, 232-баптары);15) icKe катысушы адамдарга хаттамамен танысу женеоган ескертулер беру кукыктарынын тусйц$р1лгёш туралымел1меттер (КР А1ЖК-тпц 258, 259-баптары);16) хаттаманыц жасалган куш керсет1ледь204


Хаттаманы сот отырысыныц хатшысы жасайды. Сототырысынын, хатшысы осы сотта азаматтыц ic царалатынт!лде хаттаманы ж урпзедь Сездер мен сейлемдерд1цысцартуга жол бершмейдь Тараптардыц, уппнны. тулгалардыц,сондай-ац icne цатысушы басца да адамдардьщез тусшштемелерш, куэнщ езшщ айгацтары, сарапшылардыцжене мамандардыц ездершщ тусшд1рулер1 хаттамагаенпз1лед1.Сот отырысыныц хаттамасына сотта ic царау басталганкезден шеппм немесе корытынды уйгарым шыгарылгангадейш ic журпзу ерекеттер1 жасалган дейектшштежазбалар жасалады. 8p6ip сот отырысы бойынша немесежеке ic журпзу ерекета бойынша жеке хаттама жасалады(КР ADKK-i 257-бабы 1 жене 2-баптары).Хаттама зацмен кезделген едгётер аркылы сот хатшысымендайындалуы мумкш, ягни цолмен жазылуы, машинкаганемесе компьютерде басу эдтм ен дайындалуымумшн. Хаттаманыц тольщ жасалуын камтамасыз етуушш дыбысжазба куралдары жене (немесе) стенографиялаупайдаланылуы мумкш. Стенограмманыц жене(немесе) дыбысжазбаныц мазмуны сот отырысыныц хаттамасындакерсеплуге THic. Стенограмма сот отырысыныцхаттамасына цоса т1ркелед1, ал оныц дыбысжазбасысот memiMi зацды кушше енгенге дейш icTe сакталады.Хаттамада осы куралдардыц цолданылганы туралыжазба жасалады (КР ADKK-i 257-бабыныц 3-бел1п).Хаттама жасауда жаца техника куралдарын цолданумемлекет тарапынан соттарды материалдьщ-техникальщкамтамасыз етумен байланысты.1ске катысушы адамдар мен екщцер хаттаманыццандай да 6ip бвлш н жария ету туралы, вздер1 ic ушшелеулЬ деп есептейтт мэн-жайлар женшдеп мел1меттерд1хаттамага енпзу туралы еташм жасауга кукылы.Хаттама сот отырысы аякталганнан кешн 3 ( щи ) кунненкеппктаршмей, ал жеке ic журпзу эрекей туралы хаттамаол жасалганнан кейшгг келесЬ куннен кенпкт1р1лмейдайындалып, оган кол койылугатшс. Курдел1 icTep бойыншасот отырысыныц хаттамасын дайындау жене оган колкою будан да узак мерззмде, 6ipaK сот отырысы аяцтал-205


ганнан кейш 10 (о н ) куннен кеппктаршмей жузеге асырылуымумкш (КР А1ЖК-1 257-бабыньщ 5-белт).Хаттамага тврагалык етупп жане хатшы кол кояды.Барлык езгер1стер, тузетулер, тольщтырулар хаттамадаайтылуга жене терагалык етупп мен хатшы кол коюыменкувландырылуга тшВ (КР ADKK-i 257-бабыныц 6-белт).Сот отырысында ic карау кезшде жасалган барлык icжурпзу ерекеттершщ толыктыгы мен дурыстыгы ушштврагалык етупп жауапты болады.ЦР АГЖК-нщ 258 жане 259-баптары сот отырысыныцхаттамасына ескертпелер беру жене оларды карау тэр-Ti6iH реттейдо.Тараптар, упшшп тулгалар жане баска да icKe катысушыадамдар хаттамамен танысуга жане оган кол койылганкезден бастап 5 ( бес) кцн шпнде хаттамада ж1бершген катезшещрмен кемкггжтерда кврсете отырып, оган жазбашатурде ескертпелер беруге кукылы. Хаттамага жасалганескертпелер олардыц бершген куншен бастап 5 ( бес) куншпнде каралуга тшс. Егер бул мёрзШ далелда себептерменатк1з1лш алынса, сот зацмен белгшенген тартшке сейкескалпына келтпре алады (КР ADKK-i 128-бабыныц 2-&Лда);Хаттамага жасалган ескертпелерда оган кол койган тврагалыкетупп карайды, ол ескертпелермен келккен жагдайдаолардыц дурыстыгын куеландырады. Тврагалыкетупй бершген ескертпелермен кел1спеген жагдайдахаттамага ескертпелер берген адамга хабарлана отырып,олар сот отырысында каралады. Ескертпелерд1 цараунвтижесшде тврагалык eTymi олардыц дурыстыгынкуеландыру туралы не олардыц толыц немесе imiHapaкабылданбауы туралы уйгарым шыгарады. Ескертпелербарлык жагдайда шке коса таркеледа. Ескертпелерда караунетижекц бойынша кабылданган уйгарымга апелляциялыкнемесе кадагалау Tepii6i бойынша шагым беруге болады.1с бойынша тврагалык eTymi елдеб1р объективта себептерменхаттамага жасалган ескертпелерд1 карай ал маганжагдайда, олар 1ст1ц материалдарына коса т1ркелед1 (КРADKK-i 259-бабыныц 4-бвл1п).206


19-тацырып. Bipimiii сатыдагы сот aKTiaepi(угымы мен турлер1)Казахстан Республикасыныц Азаматтык; ic журпзукодексшщ 21-бабыныц 1-белМне сайкес азаматтык icтербойынша сот шеппм, цаулы, уйгарым жане буйрьщретанде сот акталерш шыгарады.Bipimni сатыдагы сот aKTiflepi - жазба нысанында жасалынып,сот бшпгш жузеге асыратын актшер1.Сот aKTici - бул цукьщтыц колдану aKTici. Мунда цуцыктуралы дау немесе езге даулы мэселет шешу ymiHic журйзуде сотпен материалдык жене процессуалдыкцуцык иормаларын цолданганныц аяцталганы женекорытындысы кершедьСот актшерте тан белгшер:—цуцъщ нормалары непзшде жене оларга сейкес цолдануменжасалады;—нацты 6ip жагдайда цолданылады;—ресми акт болып танылатын - кужат.Сот актшердщ баска цукьщтыц колдану актйгершенерекшелМ сот цызметамен, сот терелшЬя жузеге асыруменсипатталады. Ягни сот a K T ic i:—сот органыныц epiK Ti (жпер-т.) aK Tici;— тараптардыц жене ушшпп тулгалардыц кукыктарын,бостандыцтарын жене зацды мудделерш цоргаугабагытталган;—icTi дурыс шешуд1 жене оны шыгару талаптарынсацталуын кешлдйс ететш белпленген процессуалдыктертште шыгарылады;— белпленген дeйeктiлiктe цабылданады (ез цурылымыбар);—КР-сы аумагында туратын немесе орналасцан барлыкжеке жене зацды тулгалар ymiH мшдетй болады.КР ADKK-i бойынша ic журпзу кужаттары ретшде6ipiHmi сатыдагы сот цабылдайтын актшердщ твртту pi бар:1 Арсентьев О.В. Гражданское процессуальное право Казахстана(курс лекций): Учеб. пособие. - Челябинск, 2000. - 93 б.207


1) сот каулысы;2) сот щеппьп;3) сот уйгарымы;4) сот буйрыгы.1. Сот каулысы - бул ic журпзу кезшде азаматтыкicTi карал жене шешкен соц сот шыгаратын акт. Азаматтыкпроцесте 6ipiHnii еатыдагы сот каулысы сотпен(жеке-дара, ал ка курамда) жасалатын ic журпзу эрекет-TepiH реймдейтш жэне тшелей зац зардаптарын тугызатынсот aKTici. BipiHini еатыдагы соттыц барлыц ic журпзукызметшщ нысаны бойынша КР А1ЖК кейб1р нормаларында"каулы" угымы колданады. Мысалы, Г.В. Воронков"азаматтык процесте сот актьперГ’ угымын колданудыусынады'. КР ADKK-i.2. Сот шехтм! - icTi м е т бойынша шешетш 6ipiHniiеатыдагы сот каулысы (К Р А1ЖК 217-6. 1-6.). Соттаркайсыб1реулердщ еркше карамастан тек Конституциямен Республика зацдарына сейкес, ездерше Республикаатынан берщгей билш п жузеге асырады, ic журпзу нысанындазацмен белпленген сот iciH карауга процесс мушелершщбарлыгыныц да белсенд1 турде катысу мумкш д тн камтамасыз етед1,1ст1ц ацикатын ашады женеол бойынша зацды жене непзделген memiM шыгарады.Эр азаматтык Icti меш бойынша караганнан кешн сотшелом шыгарумен аяктайды. Сонымен, сот жарыссездершенкешн немесе прокурор ic бойынша корытындыбергеннен кейш сот memiM шыгарады. Шеппм шыгарганкезде сот делелдемелерге бага беред}, ic упин мацызыбар кандай мен-жайлардыц аныцталганын жэне кандаймен-жайлардыц аныкталмаганын, тараптардыц кукыктыккатынастарыныц кандай екенш, осы ic бойыншакандай зац колданылуга THicTi екешн жене койылганталаптыц канагаттандырылуга жататынын-жатпайтыныиайкындайды (К Р АГЖК-i 219-бабыныц 1 -белт).1 Воронков Г.В. О п р е д е ле в п суда первой инстанции а советскомгражданском процессе. - Саратов. 1967. - С.13.208


0p6ip сот inemiMi Казакстан Республикасыныцатынан шыгарылады. Сот memiMi мынандай 4 (терт)белштерден тур ады:1 -Kipicne б о л т ;2 - сипаттау б о л т ;3 - дэлелдеу б о л т ;4 - карар б о л т .Kipicne бвлш нде шеппм шыгарылатын уакыт пенорын; шеппм шыгарган соттыц атауы; соттыц курамы;сот отырысыныц хатшысы; сот приставы; тараптар; icKeКатысушы баска адамдар жэне екЬвдер; даудыц нысанасынемесе мэл1мделген талап керсетшедьСипаттау бвлш талап коюшыныц талаптарын, жауапкердщкарсылыгын жэне icne катысушы баска адамдардыцтусшжтемелерш камтуга тшс.Дэлелдеу бвлшнде icTin сот аньщтаган мэн-жайлары,кукыктар мен мшдеттер туралы соттыц корытындыларынег1зделген дэлелдемелер!;’ сот кабылдамайтастаган белгип 6ip дэлелдемелердщ нег1здер1 жэне сотбасшылыкка алган зацдар кэрсетшедь Жауапкер талапКоюды мойындаган жагдайда дэлелдеу бвлШнде талапкоюдыц танылганы жэне оны соттыц кабылдаганы ганаKopceTUiyi мумкш.К,арар бвлш талап коюды канагаттандыру туралынемесе талап коюдан толык немесе оныц 6ip белтн енбас тарту туралы сот корытындысын, сот шыгындарыныцбёлш уш , memiMre шагым беру мерз!мдёр1 ментэртабш керсетуд!, сондай-ак езге де корытындылардыкамтуга тшс. Сот шенпмшщ карар белЫнде сот шегшмд1орындаудыц бёлгаш 6ip TapTi6i мен мерзхмш белплегеннемесе шеппмд1 дереу орындауга ж1берген немесе оныцорындалуын камтамасыз етуге шаралар колданганы туралыкерсеталедьСудья зац талаптарын сацтай отырып шеппмда жазбашатурде толтырады. Одан кейш сот шенпмд1 жариялайды.Жарияланган шеппмге судья кол койып, ол icKeкоса таркелуге тшс. 1с жвйшдё шеппм жарияланганнанкешн шеппм шыгарган соттыц оны жоюга немесе14-204 209


езгертуге кукыгы жок;. Шеппмге тузету судьянын, долкоюыныц алдын да айтылуга THic.Сот icTi меш бойынша шешкен кезде:* кыскаша (дысдартылган) шеппм;* делелд1 шеш1м шыгарады.Олардыд 6ip-6ipiHeH айырмашылыгы:- кысдаша (кыскартылган) шеппмнщ сипаттамаб о л т жок; (КР ADKK-i 220-бабыныд 1-бвлт);- айрыцша курдел! icTep бойынша дэлелд1 uieiuiM жасау5 ( бес) куннен аспайтын мерзЬмге дешн далдырылуымумк1н, ал цысцаша ( цысцартылган) uieiuiMdi сотicmi карау аяцталган отырыстыц взЫде жариялаугатшс (КР А1ЖК-шд 229-бабы).Сот ез бастамашылыгымен немесе icKe катысушыадамдардьщ отшшй (арызы) бойынша:* Шещмде ж1бер1лген дате жазулар мен айкын арифметнкалыкдателерд1 тузете алады. Тузетулер енпзу туралымвселе сот отырысында шенйледь Ол женшде icneкатысушы адамдарга сот отырысыны д уадыты мен орнытуралы хабарланады, ал айда, олардыц келмеу1 тузетулеренг1зу туралы меселеш дарауга кедерй болмайды. Сотшеппмше тузетулер енйзу туралы сот уйгарым шыгарады(КР А1ЖК-ТЩ 230-бабы).* косымша шеппм шыгара алады:- егер icKe катысушы адамдар двлелдемелер усынганжене тусшжтемелер берген кандай да 6ip талап бойыншашеппм шыгарылмаса;- егер сот кукык туралы меселеш шеше отырып, ал ыпбер1пген соманыц, бер1луге THicTi мулштщ мелшершнемесе жауапкер жасауга THicTi врекеттерд! кврсетпесе;- егер сот шыгындары туралы меселеш сот шешпесе;- егер сот шеш1мшщ орындалуын кайта бурып аткарутуралы меселеш сот шешпесе.Косымша шеппм шыгару туралы мэселе шеппм орындалатын(жалпы твртш бойынша ею ай) мерз1мшц шегшдекойылуы мумкш. 1ске катысушы адамдарга сототырысыныц уадыты жене орны туралы хабарланады,алайда олардыц кёлмеу! косымша шеппм шыгару ту-210


ралы м эселет карауга кедерп болмайды. Косымша шеппмгешагым жасалуы немесе наразылык келйр1лу1мумк1н. Судья косымша шеппм шыгарудан бас тартканжагдайда, ол туралы уйгарым шыгарады. Бул соттыц уйгарымынажеке шагым 6epinyi немесе жеке наразылыккелт1ршу1 мумкш.Сот nienriMi:• зацды болуга тшс, ягни ic бойынша колдануга жататынматериалдык кукык нормаларына сейкес жене icжурпзу кукыгыныц нормаларын сацтай отырып шыгарылуыкажет (К Р А1ЖК-тщ 6, 218-баптары);• Heziedi болуга тшс, ягни сот отырысында жан-жактыжене толык зерттелген делелдемелерге, icTi меш бойыншашешу уннн барльщ мэн-жайларга непзделген шеппм.Сот шеппмшщ занды KymiHe eHyi.Сот memiMi кушше енгенге дешн еппйм де icTi соттанс уран ала алмайды. Шеппм зацды кушше енгеннен кешнicri зацмен карсылык б1лд1руге уэкшетта адам гана кадагалаутертаб1мен суратып ала алады. Сот ту п к и ш т турдешеппм шыгарган кезден бастап 15 (он бес) кун еткенненкешн зацды кушше енед1, егер оган апелляциялык терпитешагым немесе наразылык бершмесе (К Р ADKK-i235-бабыныц 1-белйч, 334-бабыныц З -б елт).Апелляциялык тертшпен шагым немесе наразылыкбершген жагдайда, егер шенпмнщ купи. жойылмаган болса,апелляциялык еатыдагы сот каулы шыгарган куш зацдыкупине енед1 (КР ADKK-i 235-бабыныц З -белт, 368-бабы).Сот кабылдаган memiM тек мемлекеттж еюмет органдары,лауазымды адамдар мен азаматтар ушш гана емес,соттыц e3i ушш де мшдетп турде орындалуы тшс. Сотшеппмшщ тек оныц ттст1 сот сатыларында зацмен шектелгенкатац тэртште кайта карау тэрйбгмен купи жойылуыжэне e3repTuryi мумкш.Сот memiMiH касакана орындамаганы немесе оны орындаугакедерп келтаргеш ушш кылмыстык жауаптылыккезделген.211


Сот meuiiMi зацды кушше енген соц, оган белпл1касиеттер твн болады:- ерекшелш, ягни сотка кайта сол талап арызбен (арызбен)жугше алмауы;- Mindem m iAizi, ягни барлык мемлекеттж органдар,ж ёрш пкй ёзщ-вз! баскару органдары, когамдык (Ырлес-TiKTep, баска да зацды тулгалар, лауазымды адамдар меназаматтар ymiH б1рдей мшдетта (КР А1ЖК-тщ 21-бабы);- преюдициалдык;, ягни соттыц азаматтык ic бойыншазацды кушше енген шешэШмен белгшенген мвнжайларсот ymiH мшдетта жене сол адамдар катысатынбаска азаматтык icrepfli талкылау кезшде кайтадан дэлелденбейд1(К Р А1ЖК-1 71-бабыныц 2-бвл1п);- атгщарулыц, ягни сот meraiMi КР-ныц бумл аумагындаоны орындауга ЫндёттЭ тулга (борышкер) мултакci3орындауга тшс.Сот шеппмшщ зацды куппншщ субъективта жэнеобъектйвта шектер1 болады (О.В. Арсентьев).Субъективт1 шектеулер сот шеппмшщ Kymi 1скеКатысушы адамдар санымен шектелуд1 TyciHflipefli.Объективт! шектеулер ic карауда сотпен аныкталгандеректерге жэне кукыктык катынастарга сот шеппмшщKymi журетшш тусшд1редь3. Сот уйгарымы - icri мэш бойынша шеоплмейтш6ipiHrui сатыдагы сот aKTici (К Р ADKK-i 251-бабыньщ 1-белш).Сот уйгарымын мазмуны, субъектай, нысаны, шыгаруTeprafii жэне шагымдану едой бойынша жщтеуге болады.Мазмуны бойынша сот уйгарымдары:- ЭзЬрлеумен байланысты уйгарым - бул азаматтыкicri козгау туралы, icri сотта карауга эз1рлеу туралы (сараптаматагайындау, муддел1 тулгаларды icKe катыстыружэне т.б. туралы), icri сотта ic карауга тагайындаууйгарым.- Коры т ыиды уйгарым - муддел1 тулгалардыц ез ер-KUiepi бойынша icri кыс карту женшде (талап кою дан бестарту жэне бтм герш Ш к келМ мш жасау туралы) уйгарым.212


—Com uieiuiMin жузеге асыруы бойынша уйгарым —булсот ш еш ш ш щ кателштерш тузетуге жене оны жузегеасыруга кажетта жагдайлар жасауга багытталгануйгарым.—Ж еке уйгарым - сот отырысында ic карау кезшдеуйымдар, баскару кызметш аткаратын лауазымды немесеезге де адамдар зацдыльщты бузган жагдайда сотпенкабылданатын уйгарым. Мундай уйгарымда сотта icкарау кезшде жасалган кателштер жене кукык бузушыльщаньщтаганы, оларды жоюга шаралар колданугаусыныстар кезделедй Жеке уйгарымныц кеппрмесшалган куннен бастап кабылдаган шаралар туралы 6ip аймерз1м imiHfle хабарлауга мшдетта. Лауазымды тулгажеке уйгарымды караусыз калдырганда, керсетшгензац бузушылыктарды жоюга шаралар цолданбаганда,сондай-ак кабылданган шаралар туралы зацда кезделгенмерз1мде хабарламау зацга сейкес екшпшфс жауапкершш кке екеп согады.Мудделерше цатысы бар жеке уйгарымга адамдар К,РA IЖ K -i 344-бабыныц 4-белтн д е кезделген тертшпеншагым бере алады.СубъектШ бойынша уйгарымдар белгип 6ip тулгагаарналган, мысалы, зац бузушыльщты жою туралы, epiKci3келйру туралы, айып салу жэне т.б.Н ысаны бойынша уйгарымдар дербес ic журпзу кужатынемесе сот отырысыныц хаттамасына енпзшу1 туршдешыгарылады.Ш ы га ру m spm i6i бойынш а уйгарымдар судьяменжеке-дара немесе алкалы курамда шыгарылады, ол туралысот отырысыныц хаттамасына белйлейдьШагымдану eziici бойынша:— апелляциялы к T e p T i 6 i бойынша шагым бер1лу1немесе наразылык келтар1лу1 мумкш уйгарымдар;— кадагалау T e p T i6 i бойынша шагым б e p i л y i немесенаразылык келтар1лу1 мумкш уйгарымдар.4. Сот буйрыгы деген1м1з - бул ещцрш алушыныцацшалай сомаларды ещцрш алу немесе жылжымайтынмулшта борышкерд1 немесе eHflipin алушыны олардыц213


т у сш д 1 р м е л ер ш ты цдау уш ш шакырмай-ак жене соттаic к а р а м а й -а к , даусы з талаптар бойынша борышкердент а л а п е т у туралы арызы бойынша шыгарылган судьянынa K T ici. С от буй ры гы н ы ц аткарушылык к¥жат купп бола д ы ( К Р А Г Ж К -i 139-бабынын, 1 жене З-белштерЦ КР" А т к а р у ш ы л ы к ic ж у р п з у " зацыныц 5-бабынын, 1-беМгш щ 1 -1 ) тарм акш асы ). Щ| бул сот ак-rici турш жеке жене т о л ы г ы м е н мазмуны н "Буйрык аркылы ic журпзут а к ы р ы б ы н д а керсеткенб1з.


20-такырып. Сырттай ic журпзу жэне сырттайшеппм шыгару1. Сырттай ic журпзу TepTi6i мен ерекшелйл.2. Сырттай шепйм жэне оган шагым жасау TepTi6i.1-сурац. Сырттай ic журпзу TapTi6i мен ерекш елтКР ADKK-i 260-бабыныц 1-болтне сейкес: "Отырыстыцетк1зшетш орны мен уадыты THicTi турде хабарланган,келмей калуыныц делелд1 себептерщ хабарламаганжене icTi e3i жоцта царауды сурамаган жауапкер сототырысына келмей калган жагдайда, егер талап коюшыбуган карсы болмаса, ic сырттай ic журпзу тертаб1менКаралуы мумкш".Сондьщтан сырттай ic журпзуге тен белнлерд! атаугаболады:Eipimuiden, "сырттай ic журпзу" угымы 6 ip iH in i сатыдагысотта ic журпзуге жатцызылган, ягни о л сотта icкараудыц 6 ip белМ болып танылады (КР ADKK-нщ 24-тарауы).А л апелляцнялык жене кадагалау инстацияларындаicTi сырттай ic журйзу TepTi6iMeH сот карамайды.Ектш1ден, сырттай ic журйзу терйб1мен тек талапкою icTepi царалады, ce6e6i, КР ADKK-i "талап коюшы","жауапкер", "талап” угымдары ерекше талап коюмен icжурйзу (КР А1ЖК-тщ 3-бел1мшес1) жене ерекше icжурйзу (КР А1ЖК-тщ 4-бел1мшес1) TepTi6i бойыншакезделмеген. Осымен зац 6ipiHini сатыдагы сотта талапцоюмен ic журйзу бойынша icTi сот жалпы немесе сырттайтерйб1мен карауын бекггед1.YiuiHiuideH, сырттай ic журйзу T epn6i бойынша icкарау y m i H мынадай 5 (бес) нейздеме кажет:1. Жауапкер келмеген жагдайда;2. Жауапкер тшсй турде сот отырысыныц ететш орнымен уацыты туралы хабарланса;3 .1с бойынша талап коюшы карсы болмау;215


4. Жауапкер езшщ келмей к&луыныц себептерш хабарламаганболса;5. Жауапкер icTi ез! жокта карауды сурам аган болса.Жогарыда аталган нёпздемелёрдщ барлыгы талапкоюмен icTi карауда орын алганда сот icii сырттай ic журпзутврт1б1мен карайды.1с КР А1ЖК-ТЩ 260-бап 1) тармагында керсетшгеннегаздемелер жиынтыгы болган жагдайда гана:- жауапкер 1стщ каралу орны мен уакыты туралыTHicTi турде хабардар етшсе;- жауапкер сот мёжипсшё дэле'йд! себептермен келмейкалса немесе келмей калуынын делелд! себептер1туралы хабарламаса;- жауапкердщ icti ез! жокта карау туралы eTiHinii болмаса;- талап коюшыныц icTi жауапкер жокта карауга келЬciMi болса;- талап коюшынын icri жауапкер жокта караугакелнймше карамастан, жауапкер сот мвжийсше делелд1себешпз екшпп. рет келмей калса, сырттай ic журпзу тер-Ti6i бойынша каралуы мумкш.Осы жогарыда керсейлген непздердщ кёз келген 6i*peyiHin болмауы, icTi сырттай ic журпзу тертаб1яде караудыцмумкшдогш жояды.Талап коюшыныц icri сырттай ic журпзу терпб1менкарауга келшдй жазба ретщде арызда немесе ауызшаайтып сот хаттамасында кол цоюымен бек тлш Kepcerinyiмумкш. Осымен катар талап коюшы ез талаптарынканагаттандыру жешнде талап арызда жазбаша былай депбелплеуа мумкш: "Жауапкер келмеген жагдайда сырттайшеш1м шыгаруды сураймын" (КР ADKK-i 150-бабыныцЗ-бвлт).Егер сот отырысына келген талап коюшы жауапкержокта icri сырттай ic журпзу терпб1мен карауга келгспесе,сот icmin каралуын кешнге цалдырады жене жауапкергежаца сот отырысыныц епйзшетш уакыты мен орны туралыхабарлама ж!бередо. Тшсп турде хабарланган жауапкертагы да келмей калган жагдайда сот icri сырттай ic журпзу216


тврт1б1мен кдрайды (КР ADKK-i 260-бабыныц З -белт).Бул жагдайда сырттай ic журпзу TapTi6i бойынша icTiкарауына сот талап коюшыдан кел1с!м сурамайды.Егер icKe 6ipHenie жауапкер катыскан кезде сот отырысынабарлык жауапкерлер келмей калган жагдайдаic сырттай ic журпзу тэртаб1мен каралуы мумкш (К^РADKK-i 260-бабыныд 2-белМ).Сырттай ic журпзу тврт1б1мен icTi Караганда осы icбойынша талап коюшы жэне баска да icKe катысушыадамдармен усынылган дэлелдемелер непзшде зерттеумен багалауды жузеге асырады. Талап коюшы icTiH, нысанасыннемесе талаптыц негЬздемест взгерткен жагдайдасот icTi соттыц сол отырысында сырттай ic журпзутэр'т1б1мен карауга кукылы емес (КР ADKK-i 260-бабыныц5-бел1п), ce6e6i жауапкерге ж1бер1лген сотшакыру кагазымен талап арыздыц кэппрмесшде бул эзrepicTepкерсетшмеген, ягни ол озгер1стер туралы жауапкербшмейда. Егер де талап коюшы сырттай ic журпзуT9pTi6i бойынша ic карауда талаптыц элементтершщ 6ipeyiH(непздемесш немесе нысанасын) езгертуге ыцыласынбивдретш болса, онда сот icri карауды кешнге калдыругаTHic. Талаптыц кез келген эзгер1стерш сот icTiсоттыц сол отырысында сырттай ic журпзу тэрт1б1менкарауга кукылы, егер о л езгер1стер туралы жауапкерTHicTi турде хабарланган болса жэне оган карсылыкнемесе тусшжтемелер беруге кукыгы берплсе. Мунда азаматтыксот iciH журпзу тараптардыц тец кукыктылыгынепзшде жузеге асырылады (КР А1ЖК-тщ 15-бабы).Осымен сырттай ic журпзу - бул тшста турде хабарланган,келмей калуыныц дэлелд1 себептерш хабарламаганжэне icTi oei жоцта карауды сурамаган жауапкерсот отырысына келмеген жагдайда, талап коюшыныц кеfliciMiбойынша талап кою icTepiH 6ipiHmi сатыдагы соттаic карау.Сот icTi сырттай ic журпзу тэртаб1мен карау туралыуйгарым шыгарады (КР ADKK-i 260-бабыныц 4-белп1).Бул уйгарым апелляциялык тэртш бойынша шагым-217


даяуга немесе наразыльщ келтаруге жатпайды. Егер жауапкерic бойынша ic журпзуда касацана созып отыр дептаныса сот icTi сырттай ic журпзу тертабпген караугакукылы (КР АГЖК-i 187-бабыныд 4-6emri).Сырттай ic журйзу T e p T i6 i мен ic T i караудыц мацсаттары:- жауапкерда тертшке салу;- езшщ щцед-цулцы уппн жауапкершЬйкй ныгайту;- жауапкер тарапынан киянат жасаудыц алдын алу;- азаматтык icTi тез карап шешу.Сот сырттай ic журйзу тэртШмен icTi карау кезшдеicKe катысушы адамдар берген двлелдемелерда зёрттейщ,олардыц делелдерш ескеред1 жене сырттай шеппм депаталатын щешш шыгарады (КР А1ЖК-тщ 261-бабы).2-сурак- Сырттай шепйм жене оган шагымжасау тэртабЗСот сырттай ic журпзу TepTi6iMeH icTi карау кезшдеicKe катысушы адамдар берген двлелдемелерда зерттейда,олардыц делелдерш ескереда жене сырттай шеш1м депаталатын шепйм шыгарады (КР А1ЖК-тщ 261-бабы).КР А1ЖК-шц 262-бабы сырттай шеппмнщ мазмунынреттейда. Сырттай шеппмнщ мазмуны КР ADKK-i221-бабыныцережелершде белпленеда. Сырттай шепйм кедампсот memiMi сиякты Kipicne, сипаттау, делелдеу жене царарбелштершен турады. Осы лай сырттай шепймшц:- Kipicne бвлщ нде сырттай шепйм шыгарылган уакытпен орын; сырттай шепйм шыгарган соттыц атауы;судьяныц, сот отырысыныц хатшысы жене тараптар теп,аты-жвш; даудыц нысанасы немесе мел1мделген талапкврсеилед1;- сипат т ау бвтгш де сырттай ic журпзу нейздер1кврсеталеда;- сырттай дэлелда memiM шыгаруды кешнге калдыругажол берйтаейда, ягни сырттай шепйм icri карау аякталгансоц бфден двлелд! нысанда шыгарылады (К РА1ЖК-1 262-бабыныц 2-бвлйл);218


- царар бвлшнде жауапкердщ бул шепймнщ купонжою туралы eTimin берушщ MepeiMi мен TepTi6i керсетшугет т с (КР А1ЖКй 262-бабынын, З -белт).Сырттай шешштц квш1рмес1 жауапкерге оньщ шыгарылганкуннен бастап уш куннен кенйктаршмей, оньщтапсырылганы туралы хабарланатын eTin ж1бершедьСырттай шешштц квшгрмей сот отырысына катыспаганталап коюшыга да ол шыгарылган куннен бастап ушкуннен кепйкйршмей, оныц тапсырылганы туралыхабарланатын етш ж1бершед1 (КР А1ЖК-шц 263-бабы).Сырттай шеппм КР ADKK-i 235-бабыныц ережелер1бойынша зацды куппне енед1, егер оган шагым, наразылыкжасалмаса, апелляциялык шагымдану 15 (он бес)кун MepeiMi еткен соц. КР ADKK-тщ 237 жене 238-баптарынегаздерше сейкес сырттай шеппм дереу орындалугаж1бершу1 мумкш.Егер соттыц сырттай шеппмше апелляциялык шагымнемесе наразылык бершсе, 6ipaK оныц Kymi жойылмаса,онда апелляциялык каулы шыгарган куш зацды купйнеенед1 (КР А1ЖК 368-бабы).КР ADKK-i сырттай шепймге шагым жасаудыц eKiэд1сш белгшейдьBipinmi adici, тек жауапкер гана колдана ал ады. Жауапкерсырттай шепймнщ кушш жою туралы арыз беруге КУ'кылы. Сьфттай шепйм шыгарган сотка жауапкер шепймнщкепйрмесш алган кезден бастап 5 (бес) кун шпнде арызберуге тшс (КР ADKK-i 264-бабыныц 1-белМ).EKinm i шагымдану adicin талап коюшы мен жауапкертец колдана алады. КР ADKK-i 264-бабыныц 2-белЬгше сэйкес сырттай шепймге апелляциялык тэртшпентарап (талап коюшы немесе жауапкер) шагым 6epyi немесепрокурор наразылык келтару! мумкш.Апелляциялык шагым немесе наразылык берудщ 15(он бес) кун MepeiMi сырттай шепймнщ кушш жою туралыарыз беру 5 (бес) кун MepeiMi еткен соц есептеледьЕгер арыз бершген жагдайда - 6ipiHm i сатыдагы сот219


арызды канагаттандырудан бас тарту туралы уйгарымшыгарган кезден бастап 15 (он бес) кун есептеледьСондыктан бул нормага сейкес жауапкер осы erci шагымжасау эМстерш колдана алады: б1р1нппден сырттайшепимшц KymiH экою туралы арыз беру аркылы, екшппден- апелляциялык шагым беру аркылы.Сот сырттай шеппм шыгарып, одан кейш жауапкердщсырттай щепимдх бузу туралы втдншхш канагаттандыруданбас тарту туралы уйгарым шыгарган жагдайда,жауапкер соттыц ш ёипт мен уйгарымына шагымданугакукылы. 1ске катысушылар сырттай щишмfliбузу туралы уйгарымга шагымдануга кукылы емес,себебх ол ic T in e p i карай жылжуына кедерп жасамаудыжене мундай уйгарымга шагымдану кукыгы зацдакерсетхлмеген (КР А1ЖК-тщ 264,268 жене 344-баптары).КР АТЖК-тщ 265-бабына сейкес сырттай шешЬмнщki/ш ш жою туралы арызда:1) сырттай шеппм шыгарган соттыц атауы;2) арыз берген жауапкердщ атауы;3) жауапкердщ сот отырысына двлелдо себептерменкелмей калуын куаландыратын мен-жайлар туралы мел!меттёржене бул мэн-жайларды растайтын двлелдемелер,сондай-ак шеш1мнщ мазмуны на веер eTyi мумкш двлелдемелер;4) арыз 6epymi жауапкердщ етщхпй;5) арызга коса таркелятан материалдардыц т!збеЫ болугатшс.Арызга жауапкер немесе вк1леттш болган жагдайдаоныц вкЫ1 цол к;ояды. 1ске катысушы адамдардыц саныбойынша жауапкер сырттай шеппмнщ кухшн жою туралыарыздыц кеппрмесш сотка усынады.Сы рт т ай шешЬмнщ кцшШ жою туралы арызгамемлекеттж баж твленбейдЬ (К Р АГЖК-i 265-бабыныц3-белхгх).В.И.Решетняк жене И.И.Черных айтуы бойынша булнормада карама-кайшылык бар: 6ip жагынан зац шыгарушыжауапкерд1 жагымсыз жагдайга соктырады, екга-220


mi жарынан - сырттай шепймнщ кушш жою туралыарыз берумен байланысты шыгыннан босатады. Олардыцой-тк1рлерг бойынша талап арызды карау кезде сотжене талап коюшы ymiH материалдык шыгындар туындайды,сондыктан жауапкер сырттай шеппмнщ кушшжою арызын беруде мемлекеттш баж тeлeyi тиш. Осындайарызды кабылдаганнан кейш сот icKe катысушыадамдарга сырттай шеппмнщ куппн жою туралы арыздыцкаралатын уакыты мен орнын хабарлайды, оларгаарыздыц жене оган коса таркелетш материалдардыцKemipMeciH ж1беред1 (К^Р А1ЖК-тщ 266-бабы).Сырттай шеппмнщ куппн жою туралы арызды сотоныц сотца келш тускен кезшен бастап 10 ( о н ) ki/h iiniHдесот отырысында карайды. Сот отырысы етшзшетшуакыт пен орын туралы хабарланган icKe катысушыадамдардьщ келмей калуы арыздыц каралуына кедерпболмайды. Сырттай шеппмнщ кулпн жою туралы арыздыкарау жешнде соттыц екшеттш. К|Р А1ЖК-тщ 268-бабындакезделген. Сот сырттай шеппмнщ кушш жою туралыарызды карап болган соц келеш. уйгарымдардыц 6ipeyiHцабылдайды:1) сырттай шеппмнщ куппн жою туралы арыздыканагаттандырудан бас тарту туралы;2) сырттай шеппмнщ кушГн жою жене icTi мешбойынша с о т т ы ц сол курамында немесе езге курамындакайта карау туралы.Соттыц сырттай шеппмнщ кушш жою туралы арыздыканагаттандырудан бас тарту туралы уйгарымына жекешагым (наразыльщ) жалпы тертш бойынша 6epLnryiмумк1н (ЦР А1ЖК-тщ 344-бабы).Сырттай memiMHin KymiH жоюдыц нейздемелершщтолыц TieiMi ЦР А1ЖК-тщ 269-бабында кезделген.Осылай сырттай memiMHin Kymi жойылуга THic:—егер жауапкердщ сот отырысына келмей калуынаделелд! себептер болса;- егер жауапкер делелд1 себептер туралы соткамезгипнде хабарлауга оныц мумкщгцга болмаганын сотаныктаса;221


- егер жауапкер шепймнщ мазмунына ыкпал ету!мумкш дэлелдемелердо табыс етсе.Сырттай шепймнщ купп жойылган жагдайда сот icTiм е т бойынша кайта царайды (КР А1ЖК-тщ 270-бабы).Сот отырысыныц етк1з1летш уакыты мен орны туралыTHicTi турде хабарланган жауапкер келмей калганж агдайда, icTi жацадан караган кезде сот шыгарганшеппм сырттай шеппм деп танылмайды. Жауапкердщбул шенпмда сырттай ic журпзу терлб1мен кайта караутуралы цайталап арыз беруге кукыгы жок (KpR А1ЖКтщ270-бабы).Сырттай ic журпзу непздемёлерр (КР А1ЖК-т1н 260-бабы):жауапкер icriH каралу орны мен уакыты туралы тиигп турле хабардар етшсе;жауапкер сот мэжйисше дэлелш себептермен келмей калса немесекелмей калуынын далслш себептер) туралы хабарламаса;жауапкерлш icri e3i жокта карау туралы ermiiui болмаса;талап коюшынын icri жауапкер жокта карауга KeniciMi болса;талап коюшынын icri жауапкер жокта карауга ш ш м !й е карамастан.жауапкер сот мэжипеше д эл еш себепшеюнил рет келмей калса.


2-бел1мшес1. Буйрьщ а р к ы л ы ic ж у р й з у21-такырып. Буйрьщ аркы лы ic ж урпзу1. Буйрьщ арцылы ic журйзу —азаматтык сот iciHжурпзу Typi.2. Сот буйрыгын шыгару.1-сурак. Буйрьщ аркылы ic журпзу —азаматтык сотiciH журпзу TypiБ1здщ азаматтык сот iciH журйзу процесш реттейтш1999 жылы жацадан кабылданган АГЖК-ci азаматтыкic журйзуде жаца бцйрыц арцылы ic жург1зу институттыцкукыктык мертебесш калыптастырды женеаныктады. Сонымен, жалпы ic карау процедураныцпроблемасын шешп жене кейб1р категория icTep уппноларды оцайлатылган нысанда карап сот буйрыгыншыгару аркылы белйлеген.Буйрьщ арцылы ic журйзу - бул 6ipiHini сатыдагысотта ic журйзудщ 6ip Typi (ЦР А1ЖК-1 2-бел1мшц 1-бел1мшей).Буйрык аркылы ic журйзу eHflipin алушыныц арызыбойынша козгалады.КР А1ЖК-1 21-бабыныц 1) тармагына сейкес сотазаматтык icTep, жешндей сот акйлергн шеппм, уйгарым,каулы жене буйрык нысанында кабылдайды.Сот буйрыгы азаматтык ic бойынша шыгарылатынболгандьщтан, оны шыгарардан бурын судьяныц уйгарымыменic козгалады. Бул уйгарым шагымдануга жатпайды.Сот буйрыгы - бул ещцрш алушыныц ацшалай сомалардыещцрш алу немесе жылжымалы мулштх борышкерданемесе ещцрш алушыны олардыц туйщцрмелерштыцдау уппн шакырмай-ак жене сотта ic карамай-ак,даусыз талаптар бойынша борышкерден талап ету туралыарызы бойынша шыгарылган судьяныц a K T ic i. Сот223


бцйрыгы —аткарушылык кужат купп бар сот aKTici, ягнимеш жене куш! бойынша сот шеппмше тецест1р1л ген.Сот буйрыгы (сот каулысына Караганда) азаматтык icжурпзу барысында бершедь 6ipaK ондйлатылган нысанда,мунда mapanmap ретшде талап кою бойынша ic журпзудесиякты талап коюшы мен жауапкер катыспайды, алсотка жупнген endipin алушы жене борышкер - енццршалушыныи талабы бойынша жауап беретш тулгакатысады. Сот буйрыгы зацмен белпленген мудактшсипаттагы акшалай сомаларды немесе жылжымалымултпй талаптар бойынша берьлед!. Калган барлыгы -мулйстгк емес сипаттагы жене жылжымайтын мYлiктiендарщ алу - бул ережелерге сейкес келмейдьСот буйрыгы А1ЖК-щц 140-бабында а тал га н талаптарыбойынша берялу! мумкщ:1. Егер eHflipin алушы сот буйрыгын беру туралыарызбен коса борышкердщ мшдеттемеличн растайтынкужаттарды олардыц сейкеста кещдрмелерщен усынса.Ал табыс етЬшесе, судья арыз кабылдаудан бас тартады.2. Жогарыда аталган талаптар бойынша сот буйрыгыбершедх, егер усынылган кужаттар борышкердщ мшдеттемелййннацты жене айкын растайтын болса (мысалы,усынылган ж азбаш а кел1с1м-шарттыц шарттарыTyciHiKTi, дау болу м умкш дтн жокка шыгаратын болса).Егер усынылган кужаттар непзшде шешуге жатпайтынкукык туралы дау KepiHin турса, судья сот буйрыгынберуден бас тартады.3. Сот буйрыгы 6epLnyi мумкш, егер борышкерденбелпленген мерз1мде мешм еталген талапка келхспегенкарсылык туспесе. Егер борышкер карсылыгын бцдарсе,судья сот буйрыгыныц куппн жойып, сот буйрыгын беруденбас тартады.Егер сот буйрыгын беру туралы арыз зац талаптарынсактап беригсе жене мемлекеттш баж теленсе, судья оныкабылдайды, оныц кепйрмесш дереу борышкерге ж1бередажене борышкерге сот буйрыгыныц кепйрмесш алганкуннен бастап 10 (он ) кун мерз1м iin iH fle мел1мделгенталапка кел!спеген карсылыгын беруге Мумкшдак бе-


редь Сондьщтан ещ црш алушыныц арызы жене оганКоса мел1м етшген талапты растайтын кужаттар кеппрмелер1борышкер саны бойынша бершсе, олар борышкерге(борышкерлерге) сот хабарлаулары немесе хатыменж1бершедь ‘Егер борышкер белпленген 10 (он ) кцн мерз1мде соткажауап бермесе немесе мел!м етшген талаппен кел1скештуралы жауап бермесе, судья сот буйрыгын беред1 (ЦРADKK-i 149-бабыныц 1 -б елт).Сот буйрыгы азаматтык ic ж урпзу зацымен белпленгеннацты нысан бойынша шыгарылады жене оныц мазмунында:1) ж урпзш етш icTin HOMipi жене буйрыктыц шыгарылганкуш;2) соттыц атауы, буйрык шыгарган судьяныц Teriжене аты-жеш;3) ещ црш алуш ыныц Teri, аты жене экесш щ аты(егер ол жеке басын куеландыратын кужатта керсетшгенболса), оныц тургылыкты жёр1 немесе турган жер1, оныцтургылыцты жер1 бойынша таркелгеш туралы мел1меттермен салык толеуппнщ TipKey HOMipi немесе, егер енflipinалушы зацды тулга болып табылса, оныц атауы,накты турган жер! не б1рыцгай Мемлекеттш т1ркел1мненмел1меттер, банк реквизиттер1 мен салык тёлеуш ш щTipKey HOMipi;4) борышкердщ теп, аты жене екесш щ аты (егер олжеке басын куеландыратын кужатта керсетшген болса),оныц тургылыцты жер1 немесе турган жер1, оныц тургылыктыжер1 бойынша пркеЛ геш туралы мел!меттер,оныц жумыс орны туралы мел1меттер мен жумыс орныныцбанк реквизиттер! (егер сот буйрыгын шыгару туралыарызда керсетшген болса), оныц банк реквизиттер1мен салык телеушшщ TipKey HOMipi (егер сот буйрыгыншыгару туралы арызда керсетшген болса) немесе, егерборышкер зацды тулга болып табылса, оныц атауы, нактытурган жер1 не б1рыцгай Мемлекеттш таркелхмненмел1меттер (егер сот буйрыгын шыгару туралы арызда15-204 225


керсетшген болса), банк реквизиттер1 мен салык телеушшщT i p n e y H O M ip i;5) таланты канагаттандыруга непз болган зац;6) eHAipin алынуга жататын ацша сомаларыныц мелinepiнемесе оныц куны керсетше отырып, талап етшугежататын жылжымалы мулжтщ белгшену1;7) егер оны енд1рш алу зацмен немесе шартпен кезделсе,тураксыздык айыбыныц мелшерй8) борышкерден енд1рш алушыныц пайдасына немесежергш Ьт бюджетке ендцрш алынуга жататын мемлекеттшбажды ц сомасы;9) сот буйрыгына шагым берудщ мёрзш! мен TepTi6iкерсетшедо.Кэмелетке толмаган балаларга алимент eHflipin алутуралы сот буйрыгында жогарыда аталган 1)~5), 8) тармакшаларындакезделген мел1меттерден баска, борышкердщтуган кущ мен туган жер1, оныц жумыс орны,оларды кут1п-багуга алимент алып бершетш ep6ip баланыцаты мен туган куш, борышкерден ай сайын ещцршалынатын телемдердщ мелшер1 жене оны енд1рш алудыцмерз1м1 керсетшед1 (КР AIЖК-Tin 146-бабы).Судья кол койган сот буйрыгы eki дан ада жасалады,оныц 6ipeyi сот Журйзетш icTe к ал ады, ешнппа соттыцMepiMeH куеландырылады жене ендорш алушыга берше-Ai. Бул сот iciH журпзудщоцайлатылган ерекшелт, солсот буйрыгы:• сотта icTi караусыз;• enflipin алушыны жене борышкерд1 шакырмай-ак;• жене олардыц тусшд1рмелерш тыцдамай-ак 6epiлёдд..Оган коса процессуалдык ерекеттер жасалганы туралыхаттама журпзшмейдк Сот буйрыгы мазмуны бойыншасот щещщще Караганда айтарлыктай кыска, оныцсипаттау жене дэлелдеу белштер! жок, тек аткару парактарындакерсётшетш мел^меттер бар.Даусыз талаптардыц тупкшшт! Ti3iMi КР А1ЖК-нщ140-бабында керсетшген.226


Сот буйрыгы судьямен жеке-дара шыгарылады:1) егер талап нотариатта куаландырылган мэмйлегенейзделсе;2) егер талап жазбаша мэмйлеге непзделсе жене оныжауапкер таныса;3) егер талап теленбеген вексельге, акцептщ болмауынажене нотариус жасаган акцептан куш белпленбеушебЪвд1р1лген наразыльщка непзделсе;4) егер экелж тщ белгшенуше немесе ушшпп тулгалардытарту кажеттагше цатысы жок, кемелетке толмаганбалалар уппн алименттерд1 ещцрш алу туралы талапмеламделген болса;5) егер азаматтардан жене зацды тулгалардан салыцтармен баска да мшдетта телемдер бойынша борышынeHflipin алу туралы талап мэл1мделген болса;6) егер кызметкерге аударылган, 6ipaK теленбегенжалакы мен езге де телемдерд1 eHflipin алу туралы талапмел1мделген болса;7) егер жауапкерд1 немесе борышкерд11здестару женшдегашыгындарды eHflipin алу туралы талаптарды im-Ki icTep органдары немесе каржы полициясы мел1мдегенболса;7-1) егер Казакстан Республикасыныц зац актшершесейкес лизинг нысанасын даусыз талап ету туралы талапмел1мделген болса;8) егер кешл берупп-борышкерге кепшге салынган затынанещцрш алу туралы ломбардтыц талабы мел1мделгенболса, шыгарылады.Егер талап "Тутынушылар кукыктарын коргау туралы"Зацыныц 20-бабыныц ережелерше нейзделгенболса жене борышкер оны мойындаса, сомасы 50 (елу)айлык орта керсетюшке дешнта мелшердеп тутынушыларкукыктарын коргау туралы талап, сот буйрыгын шыгарутертаб1мен каралуга жатады. Тауардыц (жумыстардыц,кызметтердщ) тшста емес сапасымен келтарЪггеншыгындарды етеу туралы талаптар гана емес, езге де етеутуралы талаптар мэл1мделген кезде (моральдык зиянныц227


орнын акшалай толтыру, айыппул, ic журпзу женшдепшыгындарды етеу жене т.б.), етшш талап кою бойыншаендащсшщ TapTi6iMeH каралуга жатады.Сот буйрыгыныц кушщ жою туралы арызыи бере алатынборышкер зацмен белпленген MepeiMMeH шектелген.Борышкер сот буйрыгыныц кепйрмесш алган кунненбастап 10 (он) щ н мерз1мде байланыстыц кез келгенкуралдарын пайдалана отырып, мал1мделген талапкакелкпеген карсылыгын буйрык шыгарган сотка жЬберуге кукылы (3EQ? А1ЖК-тщ 147-бабыныц 2-белт).BipaK мундай арызды белгшенген мерашде беру сотбуйрыгыныц KymiH жою ypiig эл! жеткиакп емес. Муныжасауы мумкш, егер борышкер делелд1 себептер бойыншасот буйрыгыныц к ушш жою туралы арызды уактылыусынуга мумвдвдш. болмаганын далелдесе.Егер ондай ман-жайлар болмаса, судья сот буйрыгыныцкупан жоюдан бас тартады. Бул жагдайда борышкерсот буйрыгыныц KymiH жоюдан бас тарту туралы уйгарымынаапелляциялык тертште шагымдануга кукылы.Сонымен катар ол кадагалау тарпб1 бойынша сотбуйрыгыныц езше шагым беруге кукылы.Егер борышкерден белпленген мерз!мде мал1м етьлгенталапка келцшеген карсылык туссе, судья сот буйрыгыныцкушш жойып, ол туралы уйгарым шыгарады.Сот буйрыгыныц KymiH жою туралы уйгарымда судьяещцрш алушы мал1м еткен талаптыц талап кою бойыншаic журпзу TepTi6iMeH койылуы мумкш екенш тусшд^редГ. Сот буйрыгыныц кушш жою туралы уйгарымыныцKemipMeci оны шыгарганнан кешн 3 (фи ) куннен кепйктгршмёйтараптарга якхбёрГлёда. Сот буйрыгынын кушшжою туралы уйгарымы шагымдануга немесе наразылыккелнруге жатпайды (КР АГЖК-тщ 148-бабы).2-сурак. Сот буйрыгын шыгаруСот буйрыгын шыгару туралы арыз КР АШСК-тщ 3-тарауында белпленген соттылыктык жалпы ережелерт бойыншасотка бершедь ал оган коса т4ркелет1Н кужаттар228


кеппрмелер1мен борышкерлер саны бойынша усынылады.Арыз жазбаша нысанда бершедь Арызда:1) арыз бершетш соттьщ атауы;2) ещ црш алушы ж еке тулга болса оныц аты, тургыльщтыжер1 немесе турган жер1, зацды тулга болса —реквизиттерй3) борышкер жеке тулга болса оныц аты, тургылыцтыжер1 немесе турган жер1, занды тулга болса - реквизит-Tepi;4) ещцрш алушыныц (жеке немесе занды тулганыц)талаптары жене ол непздеген мвн-жайлар;5) мел1м етшген талаптарды растайтын коса таркелетшкужаттардыц Ti36eci керсетшуге THic.Ж ылжымалы мулш талап етшген жагдайда арыздаосы мулш тщ куны керсетшуге THic.Арызга ещцрш алушы немесе екШ кол кояды. 0кшберетш арызда оныц екшеттагш куеландыратын кужаткоса йркелуге т и к (ЦР А1ЖВН61-бабыныц, 141-баптыц4 -б е л т).Сот буйрыгын шыгару туралы арызга талап цою бойынша ic ж урпзу тврт1б1мен сотка талап кою арцылыжугшген жагдайда дауга салынатын сомадан аударымдардынепзге ала'отырып, 50 (елу) пайыз ставка мелшершдемемлекеттш баж теленедь Арызды кабылдауданбас тартылган немесе сот буйрыгыныц куш ш жойганжагдайда ещ црш алушы енпзген мемлекеттш бажыещцрш алушы борышкерге талап кою бойынша ic журпзу терт1б1мен талап койган жагдайда ол баждыц теленугетшста шотына есептеледьАрызды кабылдаудан бас тарту туралы судья уйгарымшыгарады, ал оган ещ црш алушы жеке шагым 6epyiмумкш .Арызды кабылдаудан бас тарту eHflipin алушы мен солталап бойынша талап кою бойынша ic ж урпзу тертаб1менталап кою мумкшдггше жол бершедьБорышкер сот буйрыгыныц KemipMeciH алган кунненбастап он кун мерз1мде оныц куш ш жою туралы арызды229


шыныц м вл ш еткен талабы талап кою бойынша ic журrieyтврт1б1мен каралуы мумкш.Сот буйрыуыныц купли жоюдан бас тарту туралы уйгарымынажеке шагым 6epuiyi мумкш.Егер бёлщленген он кун мерз1мде борышкерден соткацарсылыц к ел ш туспесе, судья eHflipin алушыга оныорындауга керсету ушш соттыц мер1мен куеландырылг&нсот буйрыгын береда.вндарш алушыньщ етшу! бойьишм сот буйрыгы женеж ергш ж й б ю д ж е т а шр1анде борышкерден^ " Г ж Г е ^ а с ы Щ Ш Ш Щ еСОТуппн ж!бер1лед1. . СОТ буйрыгыиьш квшФ»«‘0нд1рш алушыга Р дШК-юя 149-бабы).сотжурпзетШЮтекмадыО^_________________ ^ ^ ^ ^ ШЫЛаРЬ,:Б у й р ы к а р к ы л ы ic * V P


3-6ejriMineci. Брекше талап коюмен ic ж урпзу22-такырып. Ерекше талап коюмен ic журпзу1. Ерекше талап коюмен ic журйзу - азаматтыц сотiciH журпзу Typi.2. Ерекше талап коюмен ic журпзуге байланыстыазаматтык icTep.1-сурак. Ерекше талап коюмен ic журпзу —азаматтыксот iciH журпзу TypiЕрекше талап коюмен ic журпзу icTepi - азаматтармен зацды тулгалардыц мемлекеттж бил ж , жерплжта03iH-03i басцару органдарыныц, когамдьщ б1рлестжтердщ,уйымдардыц, лауазымды жене мемлекеттжкызметкерлердщ, олардыц imiHfle сот орындаушылардыц,шенпмдер1 мен ерекеттерше (арекетс1зд1гше)даулар айту туралы icTep.Ерекше талап коюмен ic журпзу icTep бойынша сотазамат пен зацды тулга 6ip жагынан жене мемлекеттжбил ж, жерплжта ез1н-ез1 баскару органдары, когамдьщб1рлестжтер, уйымдар, лауазымды адамдардыц женемемлекеттж кызметкерлердщ екшпп жагынан араларындагытуындаган кукык туралы дауды карап, шешеда.Билж ек1леттап бар органдармен немесе тулгаменшыгарылган кукыктык акташ сотта шагымданган азаматмемлекеттж органныц (лауазымды адамныц) ic-epeкеттер1мен(ерекетйзджтер1мен) келкпейташ туралымэл!мдейд1 жене оларды зацсыз деп тануды талап етедо.Ал лауазымды адам (мемлекеттж немесе езге де орган)сотта ез ic-ерекеттершщ (ерекетйзджтершщ) занды екеншжене азаматтыц талабы орынсыз екешн двлeлдeyiтшс.Ерекше талап коюмен ic журпзу ютердЩ талап коюбойынша ic журпзу icTepiMeH жалпы цк,састыгы жэне6ip-6ipineH айырмашылыгы бар.231


Жалпы уксастыгы:—кукык туралы дау.—А1ЖК-де белпленген талап арызды (арызды) кабылдауданбас тарту туралы, талап арызды (арызды) караусызкайтару туралы немесе оны козгаусыз калдырутуралы ережелер (КР А1ЖК-нщ 153,154,155-баптары).Жалпы 6ip-6ipiHeH айырмашылыгы:—талап кою icTep бойынша дау азаматтык, отбаеылык,ецбек кукыктык катынастарынан туындайды, субъектллерезара тец кукылы, ал мемлекеттж, эюмпплж женекаржы кукыктык катынастарыныц катысушылары (6ipжагынан азамат пен занды тулга, ал екшпп жагынан -мемлекеттж кызметкер) уппн билпс жене багынукатынастары тэн. BipaK бул тециздж тек материалдыккукыктыккатынастарында орын алады. Егер кукыктуралы дау туындаса азамат пен занды тулга 6ip жагынанжене мемлекеттж орган (лауазымды адам) екшпп жагынансот алдында тец куьцылы.—Талап кою бойынша ic журпзу талап арызбен, алерекше талап кою бойынша ic журпзу шагым немесеарызбен козгалады.Эк1мш1лж~кукыктык катынастарынан туындайтынicTep караудыц процессуалдык тертш непзш азаматтыксот iciH журпзудщ жалпы ережелер1 курайды, ягниазаматтык icTep бойынша сот терелщн жузеге асырудыцжалпы терйбщ.2-сурац. Ерекше талап коюмен ic журпзугебайланысты азаматтыц icTepЕрекше талап коюмен ic журпзу icrepi КР А1ЖК-нщ3-бел1мшесшде керсетшген.Олардыц цатарына мынадай icTep жаткызылады:1. Сайлауга, референдумдарга катысушы азаматтар менкогамдык 6i рлеспктердщ сайлау кукыктарын коргау туралыарыздар бойынша ic журпзу (КР А1ЖК-нщ 25-тарауы) . / ] ;2. Жерплжта аткарушы органдардыц азаматтардыцалца би ретшде кылмыстык сот iciH журпзуге катысу232


КУКЬщтарын бузатын шеиймдерше, ерекеттерше (эрекетсйздтне)дау айту женш деп арыздар бойынша icжурпзу (КР А1ЖК-шц 25-1-тарауы).3. Эк1мшшж кукык, бузушылык туралы icTep караугауегалетта органдар (лауазымды адамдар) каулыларынадау айту туралы icTep бойынша ic ж урпзу (ЦР А1ЖК-нщ2б-тарауы). /oM t, Ж ?4. Мемлекеттж ек1мет, жepгiлiктi e?iH-63i баскаруоргандарыныц, когамдьщ б1рлестжтердщ, уйымдардыц,лауазымды адамдар мен мемлекеттж кызметнплердщшеппмдер1 мен ерекеттерше (немесе ерекетаздЫне) дауайту туралы ic бойынша ic журпзу (КР А1ЖК-шц 27-тарауы).%У f ■ У-"Г5. Нормативтж-кукыктык акталердщ зацдылыгынаорай даулар туралы ic бойынша ic ж урпзу (КР А1ЖКнщ28-тарауы).6. Прокурордыц органдар мен лауазымды адамдардыцакталер1 мен ic-epeKeTTepiH зацсыадеп тани туралыжугшу1 (КР А1Ж К-тц 29-тарауы). & •Енд1 еркайсысын жеке карастырайьщ-1. Сайлауга, референдумдарга катысушы азаматтармен когамдьщ б1рлестштердщ сайлау кукыктарын коргаутуралы арыздар бойынша ic журпзу (КР А1ЖК-нщ25-тарауы).Осы тарау TepTi6i бойынша мемлекеттж органныц,жерплжта езш-ез1 басцару органыныц, сайлау комиссиясыныц,лауазымды адамдардыц шенпм1мен, ерекетамен(немесе ерекетс1зд1пмен) сайлау немесе сайлану,сайлауга, референдумга катысу кукыгы бузылдыдеп санайтын азаматтыц, когамдык бipлecтiктiц, сайлаукомиссиясыныц мушесшщ арыздары каралады.Сайлауга ез1рлж жене оны етайзу кезещнде жене дауысберу KyHi арызбен сотка азамат, когамдьщ б1рлестжтацжене сайлау комиссиясыныц мYшeлepi жупне алады(КР А1ЖК-нщ 273-бабы).233


Алдын ала сайлау комиссиясына (референдум епйзубойынша комиссиясына) жугшу азамат уппн мшдегпболып танылмайды.Процеске арыз берупптц жене тщсй сайлау комиссиясынемесе мемлекеттш орган, ж ерйлш п ёзгн^вз!баскару органы еюлшщ катысуы мшдетп болып табылмайды,олардыц сотка келмеух icTin царалуы мен шепплушекедерп болмайды.Мундай категориялык icTep бойынша сот шеппмшыгарады. Сот ш еппт дереу зацды купине ёнёдо женеол апелляциялык шагымдануга жатпайды. Бул сотшеппм!:- сайлаушылар TieiMiHe тузетулер енпзу ушш;- кандидатты пркеу уппн;- когамдык б1рлестшп сайлауга немесе рефёрендумгакатысушы уйымдар катарына енпзу уйцй;- сайлау кушн езге рту уппн непз болып табылады (КРAI3KK-i 274-бабыныц 1,2-белштер1).2. Ж ергшжп атцарушы органдардыц азаматтардыалка би ретхнде кылмыстык сот icis журпзуге катысукукы ктарын бузатын шешiмдерiне, арекеттерше(арекетйздшне) дау айту жешндеп арыздар бойыншаic журпзу (КР А1ЖК-нщ 25-1-тарауы).Кептен 6epi тал кыланган кылмыстык сот iciH журпзудепалка билер институтын КУРУ Казакстанда журпзиппжаткан сот-кукыктык реформасыныц натижесшщ 6ipi.КР Конституциясы 75-бабыныц 2-белтне сейкес кылмыстыксот iciH журпзу алка билер катысумен жург!з1-лёдь Накты сотта кылмыстык icrep алка билер катысуыменкарауы 2007 жылы 1 кацтарынан куххпнё енедо.Азаматтык ic журпзу тёр'пбхмён жерплшта аткарушыоргандардыц азаматтардыц алка би ретшде кылмыстыксот iciH журпзуге катысу кукыктарын бузатын шеппмдерше,арекеттерше (ерекетчпздтне) дау айту месе-234


Jieci шеппледь Бул категорияльщ icTep арыз беру аркылыкозгалады.Жергшжта аткарушы органныц шепзшупмен, эрекетамен(ерекетспздтмен) алка би ретшде кылмыстык сотiciH журпзуге катысу yniiH ipiKTey paciMiHe катысудаазаматтык к у к ы р ы бузылып отыр деп есептеген азаматКР А1ЖК-тщ 3-тарауында белпленген соттылык бойыншасотка арыз 6epin жупнуге кукылы.Арызды Дазадстан Республикасыныц алка билер туралызацнамасына сэйкес, алка биге кандидаттардыц алдынала TieiMiMeH азаматтарды таныстыру MepeiMi аяцталганкезден бастап otcemi кун мерз1м ыпшде сотка беругеболады. (КР А1ЖК-нщ 274-1-бабы).Сотта арызды карау Mep3iMi:—егер белпленген жета кун мерз1м ш щ це арыз беролсе—2 кун мерз1мде;—егер белпленген жета кун мерзгм аякталатын кущарыз бершсе —дереу каралуга THic.Сотта арызды карау тэртабкСот арыз иесшщ, тшста ж ерплш п аткарушы органекЪпнщ катысуымен карайды. Сот отырысыныц уакытымен орны туралы тшсшше хабардар етшген, аталганадамдардьщ сотка келмей калуы icTi карау жэне шешуymiH кедерп болып табылмайды.1сте бар материалдар бойынша жэне кешн усынгандэлелдемелер непзшде колданыстагы зацнамага суйенесот memiM кабылдайды. Сот арызды канагаттандыру немесеканагаттандырудан бас тарту туралы шеппмнщ6ipeyiH кабылдауы MyMKiH.Кылмыстык сот iciH журпзуге алка би ретшде катысуym iH ipiKTey рэпмше катысуга азаматтык кукыгы бузылуынаныктаган сот mem iM i алка биге кандидаттардыцалдын ала таз1мдерше тузетулер енпзу ym iH нейз болыптабылады.Сот m em iM i тшста жергтШ п аткарушы органга ж1берйгедьСот шеппмшщ орындалмауына кшэл1 лауазымдыадамдар занда белпленген жауаптыльщта болады.235


3. дщшпшк кукык; бузушылык туралы icTep караугауэк!летт1 органдар (лауазымды адамдар) каулыларыиадау айту туралы icTep бойынша ic журпзу (КР AI3KK-i26-тарау).Осы тарау бойынша кемелетке толмагандардыц к укыктарын коргау женшдеп аудандык (калалык), калалардагыаудандык комиссиялар, iuiKi icTep органдары,мемлекеттш инспекциялар органдары жене Ошмцшиккукык бузушылык туралы КР'НЫЦ 2001 жылгы 30 кацтардагы№155-11 кодексшщ 543-576-баптарымен осындайicTepfli карауга уеюлеттж бершген баска да мемлекеттшкадагалау жене бакылау органдары (олардыцлауазымды адамдары) шыгарган, еюмшЬпк кукык; бузушылыктуралы icTep женшдеп зацды кцште енбегенцаулыларына дау айту туралы icTep каралады.Бул категориялык icTep сотка шагым немесе наразылык;беру аркылы козгалады. КР ADKK-шц 275-бабынын1-белтне сейкес екшшЬпк кукык бузушылык туралыicTepfli карауга уекшетп органныц (лауазымды адамнын)каулыеына сотца шагым бере алатын адамдар:- екшхшлш жауаптылыкка тартылган адамдар женеолардыц зацды екхлдёр1 мен коргаушылары;- еюмшЪпк кукык бузушылыктан зардап шеккенадамдар жене олардыц зацды ек1лдер1 мен коргаушылары.Прокурор еюмпшпк кукык бузушылык туралы icTepд1карауга yeкiлeттi органныц (лауазымды адамныц)каулыеына сотка наразылык кeлтipyгe кукылы.Сотка тапсырылатын шагым жазбаша нысанда болугатшс. Шагымда:1) шагым берьлетш соттыц атауы;2) шагым берушшщ (азаматтыц) атауы, оныц тургылыктыжерх4 немесе егер шагым берупй уйым болса,оныцтурган жер! мен банктйс реквизиттер1, егер шагымдыоныц емл1 берсе, екЬщщ атауы мен мекен-жайы;3) еюмшйше кукык бузушылык туралы каулысыншыгарган лауазымды адамныц атауы, оныц тургылык*236


ты Hcepi, немесе егер э тм ш ш ж кукьщ бузушыльщ туралыкаулысын шыгарган уэкшетт1 органы болса, оныцтурган жер1 мен банктш реквизиттер1;4) шагым берунпнщ кукьщтарын, бостандьщтарыннемесе зацды мудделерш жэне оныц шагым беру талаптарынбузудыц немесе бузу цаушнщ мэш.;5) шагым берушшщ езш щ талаптарын негаздейтшмэн-жайлар жэне бул мэн-жайларды растайтын дэлелдемелер;6) накты алганда кандай цаулыга шагым жасалыпотырганы туралы деректер, оныц шыгарылган, азаматцаKeniipMeci тапсырылган немесе хабарланган куш;7) шагымга коса таркелетш кужаттардыц Ti36eci корсетшугет т с .Шагымга шагым берупй немесе шагымга кол коюгажэне оны корсетуге ещ л еттт. болган жагдайда оныцэкий кол кояды (ЦР А1ЖК -тщ 150-бабыныц 5-белт).вкш пш ш с кукык бузушылык туралы icTep караугаувкшетта органныц (лауазымды адамныц) каулысынаекш ш йпк жауаптылыкка тартылган, евдмпшшс кукыкбузушылыктан зардап шеккен адамдар жэне олардыцзацды екшдер1 мен коргаушылары, каулыныц кепйр-Meci табыс етшген куннен кешн он кцн iiuinde ттелейсот^а шагым бере алады, ал прокурор наразыльщ келтЬpyi мумкш.Муддел! адамдардьщ шагым берушщ eKi жолы бар:1 - олар жогары турган органдарга немесе жогарытурган лауазымды адамга шагым беру;2 - тшелей сотка шагым беру.Сотка шагым беру этмшшт жаза цолдану туралы.Каулыныц орындалуын токтата тцрады.BipaK муддел1 адамдардыц жогары турган органдарганемесе жогары турган лауазымды адамга багыныштылыктэрт1б1мен алдын ала жугшу1 сотка беру жэне соттыцоны меш бойынша карауы мен memyi ушш мшдетташарт болып табылмайды.Егер мудДел! адамдар шагым беру мерз1мш етк1зшалса, ешмшшш жаза колдану мерз1ма., сондай-ак кау-237


лыньщ орындалу мерз1м1 етш кетсе соттыц шагымдыкарауга кабылдаудан бас тартуына непз болып табылмайды.МерМмдер мен олардыц icTi дурыс шешу уййнмацызын сот шагымныц мазмунына карамастан тексеред1(КР А1ЖК 275-бап 5-7-белштер).Сот шагымды он кцн мерз1мде карайды. Сот осы ижекатысушы адамдарга THicTi турде сот отырысыныц eikiзшетшуакыты мен орны туралы хабарлайды, ал айда олардыцкелмей калуы icTin каралуы мен шешшуше кедерпболмайды.Осымен сот icTi жеке-дара караган кезде:• екшншшс жаза колдану туралы каулыныц зацдылыгымен непздйпгш тексереда;• ол зац непзшде журпзшш отыр ма;• оны соган уакшетта орган немесе лауазымды адамжурпзш отыр ма;• адамды етм иш пк жауапка немесе оган жуктелгенмщдетй орындауга тартудыц белгшенген TepTi6i сацталдыма;• азамат зацдарга бул уппн тваста жауаптылык белгшенгенеюмшшж кукык бузушылык жасады ма;• ол осы кукык бузушылык жасауга кшел1 ме дегещцаныктайды.Егер сот эюмшшш кукык бузушылык туралы ic женшдейкаулыны экшшшпс орган немесе лауазымды адамез кузыретш буза отырып шыгарганын аныктаса соткаулыныц куппн жояды, ал ек1мшийк кукык бузушылыктуралы icTi:- егер ездмшшж жаза колдану мерздт етш кетпегенболса, жогары турган органныц, лауазымды адамныц карауынаж1беред1;- егер еммпплж жаза колдану MepeiMi етш кетсе, icбойынша ic журйзудо кыскартады (КР ADKK-i 277-бабыныц4-белт).Сот icTi караганнан кейш ол:• азаматты ек1мшшж кукык бузушылык курамынемесе окягасы болмаганы уппн в к щ ш щ к жауапка238


тарту Heri3ci3 деп таныган жагдайда, сондай-ак ек1мпплшкукык; бузушылык туралы кодексшде аталган,эк1мпплш кукык бузушылык туралы ic бойынша ic журпзуд1болдырмайтын езге де жагдайларда сот еюмшипккукык бузушылык ж енш деп цаулыныц кушш жоютуралы жэне ол icmi цысцарту туралы. уйгарым шыгарады.• ет м ш ш к органныц, лауазымды адамныц эшмпплк жаза колдану женшдеп ic-epeKen зацды жэне непзделгендеп тапса, ол каулыны езгертпей калдырады, алшагымды канагаттандырмайды.Сонымен катар, сот жасалган экШшипк цуцыц бузушылыцтыцсипатын, цуцыц бузушыныц тм екенш,оныц кшэсшщ децгейш, мулштт жагдайын, жауапкерmmiKmiжумсартатын взге де мэн-жайларды ескереотырып, жазалау шарасын езгертуге кукылы, 6ipaKэшйшЪпк жазаны кушейтуге КУКЫ жок.Эюмпплш кукык бузушылык туралы icTepfli караугауэшлетп органныц (лауазымды адамныц) каулыеынажасалган шагым (наразылык) бойынша шыгарылганзацды кушше енген жэне енбеген сот уйгарымдарынашагымдану эшмшипк кукык бузушылык туралы кодексбелплеген тэртшпен журпзшедь4. Мемлекеттж ешмет, жерплйстг езш-вз1 баскаруоргандарыныц, когамдьщ б1рлестцстердщ, уйымдардыц,лауазымды адамдар мен мемлекеттж кызметшшердщшенпмдер1 мен эрекеттерше (немесе эрекетйздйтне) дауайту туралы ic бойынша ic журпзу (КР А1ЖК-нщ 27-тарауы).Бул сотта icmi царау мацеаты —вкшшшк органныцнемесе лауазымды адамныц meiniMi мен эрекеттерщщзацдылыгын тексеру.Бул тарау TapTi6i бойынша icTep азамат жэне зацдытулганыц тжелей сотка арыз 6epyi аркылы козгалады.Азамат жэне зацды тулга сотта арыз 6epyi аркылы мемле-KeTTiK органныц, ж ерплж п e3iH-e3i баскару органныц,239


когамдык б1рлестштЩ* уйымныц, лауазымды адамныц,мемлекеттш кызметпйтц шепимше, эрекетше (немесеерекетиздтне) кёжсиеуййайгш бидаредь Онымен 6ipгеазамат жене зацды тулга жогары турган органдар менуйымдарга, лауазымды адамга алдын ала арызбен жуп неалады. Б1рак жогары турган органдар мен уйымдарга,лауазымды адамга алдын ала жугшу сотка арыз беругежене соттыц оны м е т бойынша карауга кабылдауынажене шешуше мшдегп шарт болып табылмайды. Сондыктаназамат жене зацды тулга ез кукыктарыныц,бостандыцтарыныц жене зацмен цоргалатын мудделер1нщбузылганы туралы ездерше мшим болган кунненбастап уш ай 1ппнде сотка арызбен жугшуге кукылы.Ал егер уш айлык мерз1мда етк1зш алса, сот арыздыкабылдаудан бас тартпайды, егер бул мерз1м делеядасебептер бойынша етюзйпп алынса.Арыз сотка КР А1ЖК-тщ 3-тарауында белпленгенсоттылык ережелер1 бойынша бер!лед1. Аудандык соттардыцсотта ic карауына жаткызылган арыздарды азаматтыцтургылыцты жершдеп сотка немесе ерекетшедау айтылып отырган мемлекеттш органныц, жерплшт1eai.H-e3i баскару органыныц, цогамдык б1рлестшт1ц, уйымныц,лауазымды адамныц, мемлекеттш цызметшшщорналаскан жершдеп сотка бершедо.КР А1ЖК-1 278-бабыныц 3-бел1г1не сейкес арызберупйнщ мемлекеттш купил болып табылатын мелЬметтер туралы хабардар болуыныц негазг бойынша КазакстанРеспубликасынан шетелге кетуше руксат беруденбас тартуга тшст1 аудандык жене кету туралы ет1-HimTi канагаттандырмау женшдеп шеппм цабылдаганжердей соган тецеспршген сотта дау айтылады.Мемлекеттш органдардыц, жерг1лшт1 езш-ез1 баскаруоргандарыныц, когамдык б1рлестштёрдщ, уйымдардыц,лауазымды адамдардыц шеппмдер!, ерекеттер! (немесеерекетс1зд!ктер1) зацсыз болып танылады, егер:- азаматтыц жене зацды тулганыц кукыктары, бостандыцтары жене зацмен коргалатын мудделер! бузылса;240


- азаматтьщ ез кукьщтары мен бостандьщтарын,сондай-ак занды тулганыц кукьщтары мен зацмен коргалатынмудделерш жузеге асыруына кедерп. жасаса;- азаматца немесе зацды тулгага элдеб1р мшдет зацсызжуктелген немесе олар зацсыз жауапца тартылса (К?АЮКК- i 279-бабыныц 1-белт).КР ADKK-i 279-бабыныц 2-белтн е сейкес мемлекетт1коргандардыц, цогамдьщ б1рлест!ктер мен лауазымдыадамдардыц мынандай шеппмдер1 мен эрекеттерше:1) тексершу1 КР-сы Конституциялык Кецесшщ айрыцшацузыретше жаткызылган нормативтш-кукьщтыкактшерге;2) оларга цатысты зац сотка шагымданудыц езгешетэртабш кездейтан жеке-дара жене нормативтщ-цуцык;-тьщ актшерге сотта дау айтуга болмайды.Арызды судья жеке-дара 6ip ай мерз1м шпнде азаматтыц,зацды тулга екш нщ шепнмдер1 мен арекеттерше дауайтылып отырган мемлекеттш орган, жергшшта езш-ез1басцару органы, когамдьщ б1рлестш, уйым басшысыныц,лауазымды адамныц немесе мемлекеттш цызметшшщкатысуымен царайды.Сот отырысыныц еттзшетан орны мен уацыты туралыт т с й турде хабарланган жогарыда аталган адамдардыццайсыб1ршщ сот отырысына келмей цалуы арыздыццаралуына кедерп болмайды. Алайда, сот аталган адамдардыцсот отырысына келуш мшдетта деп табуы мумкш(КР А1ЖК-тщ 281-бабы).Судья жеке-дара арыз бойынша цозгалган icmi белгйленген Мерз1мде царап, келей шешЬмдердщ 6ipeyin цабылдайды:• егер арызды орынды деп таныса, ттста мемлекеттшорганныц, жергшшта езш-ез! басцару органыньщ, котам -дык б1рлестштщ, уйымныц, лауазымды адамньщ немесемемлекеттш кызметппнщ азаматтыц жене занды тулганыцкукьщтары мен бостандыктарын жене зацмен коргалатьшмудделерш бузуга жол бершген бурмаушылыкты толыккелемгнде жоюга мшдеттипп туралы шеппм;16-204 241


• егер дау айтылган шеппмдер мен ерекеттер зацдаргасейкес, мемлекеттж органныц, ж ерплж п езш-ез1 баскаруорганыныц, когамдык б1рлестштщ, уйымныц, лауазымдыадамныц немесе мемлекеттш кызметппшц еюлетп п шегшде шыгарылып жасалганын жене азаматтыцжэне зацды тулганыц кукыктары, бостандыктарыжене зацмен коргалатын мудделер1 бузылмаганын аныктаса,арызды канагаттандырудан бас тарту туралы memiMшыгарады (КР А1ЖК-1282-бабыныц 1,2-бёл1ктер1).Сондыктан сот мемлекеттж органныц, ж ер и л ж пe3ia-03i баскару органыныц, когамдык б1рлестштщ, уйымныц,лауазымды адамныц немесе мемлекегпк кызметш1н1цшеппмДерД мен ерекеттерш зацга кайшы дептапса, сол не жогары турган органга, уйымга немесе лауазымдыадамга сот nieniiMi занды купине енгеннен кейшуш кун ишёде ж1бер1лед1. Ал шеппмнщ орындалганытуралы сотка, азаматка немесе занды тулгага сот memiMiалынган куннен бастап 6ip ай мерз1мнен кешжт1р1лмейхабарлануга тшс, Сот шеппмшщ орындалмаганы упинкхнэМ лауазымды адамдар зацмен кезделген жауаптылыккатартылады (КР ADKK-i 282-бабыныц 4-белМ).5. Нормативтйс-кукьщтык актшердщ завдылыгьша о райдаулар туралы ic бойынша ic журпзу (КР А1ЖК-шц28-тарауы).Осы тарау ережеы бойынша сот азамат немесе зацдытулга кукыктары мен зацмен коргалатын мудделершбузатын нормативтж-кукыктык актхлердщ зандылыгынакарай icTepfli карайды.Бул категориядагы icTep азаматтыц немесе зацдытулганыц арызы бойынша козгалады.КР ADKK-i 283-бабыныц 1-белхгще сейкес дауайтылатын нормативтж-кукьщтьщ акплер катарына:• Азаматтардыц немесе зацды тулгалардыц ЩР-сщКонституциясында кешлдж бершген кукыктары жене242


зацмен коргалатын мудделерш бузатын мемлекеттшорганныц немесе лауазымды адамныц кабылдаган нормативтш-кукыктыкaKTici;• азаматтардыц немесе зацды тулгалардыц ЦР-сызацдарында кешлдш бершген кукьщтары жане зацменкоргалатын мудделерш бузатын мемлекеттш органныцнемесе лауазымды адамныц кабылдаган нормативтш-кукьщтыкaKTici;• азаматтардыц немесе зацды тулгалардыц К,Р-сыПрезидентшщ Жарлыцтарында кешлдш бершген кукыктарыжэне зацмен коргалатын MYДдeлepiн бузатынмемлекеттш органныц немесе лауазымды адамныц кабылдаганнормативтпс-кукьщтык aKTici жатады.TeKcepinyi КР-сы Конституциялык Кецесшщ кузыретшежаткызылган нормативтш-кукыктьщ актшердщзацдылыгына дау айту туралы арыздар сотта каралугаTHicTi емес (КР ADKK-i 283-бабыныц 2-болт).Ягни:• Республика Президентшщ, Парламент депутаттарысайлауыныц жэне республикалык референдумныцдурыс етк1зшгендМ туралы;• Парламент кабылдаган зацдарга Президент колкойганга дейш олардыц Конституцияга сэйкестт туралы;• Реснубликаныц халыкаралык шарттары б е к тл -генге дейш олардыц Конституцияга сэйкестЫ туралы;• Конституция нормаларына TyciHiK беру туралы жэнет.б. Конституциялык Кецестщ нейзп эшлеттштер1 КРКонституциясында керсетшген.Азаматтыц немесе зацды тулганыц нормативтш-кукыктыкактьлердщ зацдылыгына орай даулар туралыарызы КР А1ЖК-тщ 3-тарауында белгшенген сотта каралугажататын ic бойынша бершедьАрызда:1. Арыз бершетш соттыц атауы;2. Арыз беруппшц (азаматтыц) аты-жен1, оныцтургылыцты жер1, немесе егер арыз 6epyini зацды тулга243


болса, оныц турган жер1 мен банктак реквизйттерх,сондай-ак, егер арызды оныц ек1я1 берсе, екьлдщ аты менмекен-жайы;3. Нормативтж-кукыктык актии кабылдатан мемлекеттшорганныц атауы немесе лауазымды адамныц аты-жеш;4. Оныц кабылдаган куш туралы косымша деректерболып, осы акт немесе оныц жекелеген ережелер! аркылыазаматтыц жене зацды тулганыц накты кандайкукыктары, бостандыктары жене зацмен коргалатынмудделер1 бузылып отырганы;5. Дау тугызып отырган актщщ КР-сы Конституциясыныцкандай балтарына, зацдардыц, КР'СЫ Президен-Ti Жарлыктарыныц кандай ережелерше кайшы келетш д т ;6. Дау айтылып отырган акт1нхц немесе оныцб1р бёлХriHiHKemipMeci коса йркелш, нормативтш-кукыктыкакт1н1 кандай букаралык акпарат органы жене кашанжарияланганы керсетшедьАрызда дауды шешу уппн мацызы бар езге де мёлйиеттерKepceTuiyi, сондай-ак арыз берухшнщ e T i n i n i i баяндалуымумкш.Арызга арыз 6epyini немесе арызга кол коюга женеоны керсетуге екьпеттт болган жагдайда оныц екип колкояды (КР ADKK-i 150-бабыныц 2,3-бел1ктер1).Сотпца арыз беру нормативтт-цццыцтъщ актщщколданылуын тоцтатпайды (КР АГЖК-i 283-бабыныц6-белт).Одан кейш судья тускен арыз бойынша ic козгап,сотка арызбен жупнген азаматка немесе зацды тулгага,сондай-ак нормативтш-кукыктык актш! кабылдаганмемлекеттш органга (лауазымды адамга) сот отырысыныцетк1з!летш уакыты мен орны туралы КР ADKK-i129-бабыныц TepTi6i бойынша хабарлайды.Сотта icTi карау кёзшдё мшдегп турде прокурорКатысады.1с арыз берьиген куннен бастап он кун мерз1мде азаматтын. немесе зацды тулга ек!л1нщ, прокурордыц,нормативт1к~куКыктык aKTiHi кабылдаган мемлекеттш244


орган немесе лауазымды адам егалшщ мшдетта турдедатысуымен каралады. Алайда icTin ман-жайларынабайланысты сот icTi сот отырысына келмеген кейб1р муддел1адамдар (азаматтар, задды тулга ешл1, мемлекеттшорган немесе лауазымды адам) болмаган жагдайда датындай алады (КР А1ЖК-1 284-бабыныд 2-белн1). Мундайкатегориядагы icTep бойынша кабылданган бугалнормативтш-дудыдтыд актанщ немесе оныд жекелегенб е л т я щ Казадстан Республикасыныд Конституциясына,заддарга жэне КР'Сы Президентшщ Жарлыдтарынасэйкестагш жауапкер, ягни осы нормативтш-дудыдтыдaKTiHi дабылдаган мемлекеттш орган немеселауазымды адам дэлелдеуге тйс.Сот icTi дараганнан кешн келей шеппмдердщ 6ipeyiHдабылдайды:• арызды Heri3ci3 деп таныса, сот оны данагаттандыруданбас тарту туралы шепйм;• арызды непзд1 деп таныса, сот нормативтш-дудыдтыдaKTiHi толыд немесе жекелеген белгктер1н актдабылдаган кезден бастап жарамсыз деп тану туралышеппм (дарар белтнде кёрсетш) шыгарады.Содгы жагдайда сот шеппмнщ дарар белтнде бударалыдадпарат дуралдарыныд редакциясы, егер жарамсыздеп танылган нормативтш-дудыдтыд акт бурын солбударалыд адпарат дуралында жарияланса, сот memiMiтуралы сот белйлеген мерз1мде хабарлама жариялаугамшдетта екенш керсетедьНбрмативтак-дудыдтыд акта тутастай немесе оныджекелеген белЫн жарамсыз деп таныган сот m em iM i осыактан1 кабылдаган мемлекеттш орган немесе лауазымдыадам ym iH , дау айтылган нормативтш-дудыдтыд aKTiHiдкупп дудыдтары мен бостандыдтарына долданылганазамат жэне белтайз адамдар тобы ymiH Mindemmi болыпесептеледь Оныд преюдициялыц Kyiui бар жэне нормативтш-дудыдтыдактанщ заддылыгы туралы басда азаматтароныд сот тексерутщ объектШ болмайтын бвМгтдегана дайтадан дауласа алады (КР ADKK-i 285-бабыныд4-бэлт).245


6. Прокурордьщ органдар мен лауазымды адамдардыцaKTijiepi мен ic-ерекеттерш зацсыз деп тану туралыжуйну1 (ЦР А1ЖК-тщ 29-тарауы).Прокурор Республика аумагында зацдардыц, К,Р_сыПрезйдентшщ жарльщтарыныц жене езге де норматив*тж-кукьщтык актдлердщ дел жене б1рыцгай колданылуынаж отары кадаг алауды жузеге асырады (КР Конститудиясы83-бабыныц 1-белЫ, КР Прокуратурасы туралызацныц 1-бабыныц 1-белт).Прокурор Республиканыд Конституциясы мен зацдарынакайшы келетш заддар мен езге де кукыктыкакйлерге наразылык жасайды (КР Прокуратурасытуралы зацныц 1-бабыныц 2-белт).Республиканыц Конституциясы мен зацдарынакайшы келетш нормативтш актхлер прокурормен аньщталганда,ол зацсыз акт шыгарган органга немесе лауазымдыадамга сейкест1 усыныс жасаумен оларга наразылыкжасауга мшдетта (КР Прокуратурасы туралызацныц 19-бабы).Прокурор наразылык бойынша:—зацсыз актшщ кушш жоюды;1 немесе оны Республика Конституциясы мен зац*дарына сейкес келт1руд1;- лауазымды тулгадан зацсыз ic-epeKeTTi кыскартудыжене (егер кажет болса) бузылган кукыкты калпынакелт1руд1 талап етедьПрокурордьщ наразылыгы сейкеста органмен немеселауазымды тулгамен он кун шшде карал ад ы, ол туралыпрокурорга хабарлайды (КР Прокуратурасы туралызацныц 19-бабыныц З-белт).Наразыльщты кабылдамаган жагдайда прокурор наразылыккелт1р1лген актйп немесе ic-epeKeTTi зацсыздеп тану туралы арызбен сотта:- наразыльщты карау нетижелер! туралы хабарламаалынган кезден бастап он кун мерзшде;—немесе оны караудыц занда белпленген мерзгш еткенненкейш жупнедь246


Прокурордыц сотца жцгту1 наразылык; келпйр1лгенакттщ кцшш сот цараганга дейт тоцтата тцрады(КР ADKK-i 286-бабыныц 2-бел т).Прокурордыц арызы сотпен он кун мерз1мде оныццатысуымен жене наразылыцты кабылдамау туралы шеппмшыгарган органныц, лауазымды адамныц немесеоныц экйпнщ катысуымен карал ады.Сотта icTi карау кезшде прокурордыц катысуы мшдеттьСот отырысына наразылыкты кабылдамау туралыmemiM шыгарган орган басшысыныц, лауазымды адамныцнемесе оныц екш ш щ келмеу1 прокурордыц арызынкарауга кедерп бола алмайды, ал айда сот бул адамныцкелу! мшдетта деп тануы мумкш (КР ADKK-i 287-бабыныц3-бел1п).Сот icTi карап болган соц келей шеппмдердщ 6ipeyiHкабылдайды:• егер прокурор арызыныц непзд1 е к е н д т н аныктаса,еташшта канагаттандыру жене нормативтш-кукыктыкaKTiHi, жеке колданылатын кукыктык aKTiHiнемесе ic-эрекетта зацсыз деп тану туралы шеппм;• егер наразылык келтар1лген а к т ш немесе ic-эрекет-Ti зацга жэне органныц немесе лауазымды тулганыц ешлеттагшесэйкес деп таныса, ол арызды канагаттандыруданбас тарту туралы шеппм шыгарады.247


3-бел1мшесь Ерекше ic ж урпзу23-такырып. Ерекше ic ж урпзуЕрекше ic журпзу —азаматтык сот iciH журпзудщymiHmi Typi, оныц талап коюмен ic журпзу жэне ерекшеталап коюмен ic журпзуден айырмашылыры бар. Булайырмашылык сот iciH журпзудщ осы туршщ кукыктыктегше жэне оныц жалпы процессуалдык ерекшелштершщсипатына, сондай-ак ерекше ic журпзуге ерсанаттагы Гстердш; жеке ерекшелштерше байланысты.Ерекше ic жцрг1зу - бул арнайы соттыц азаматтыксанаттагы 1стерше жаткызылган, кукык туралы дауыжок жене коргаудыц арнайы куралдар мен тэсшдедоцколданумен сипатталатын азаматтык ic журпзудщ дербесTypi. Сот олардыц зац фактшерт (ерекеттер1н, окигаларын,жагдайларын) айкындау аркылы азаматтар менуйымдардыц зацды мудделерш коргауды жузеге асырады.КР А1ЖК-не сейкес зац факт1лерт аныцтаудыц eKimapmiSi бар: атмшЬИк mapmin жене соттын; mapmin.Акикат фактшер, ягни T H ic r i органныц лауазымдыадамыныц алдында жасалып жаткан немесе ресми ку*жаттармен растауга болатын фактшер (баланыц тууы,ол1м, некеш таркеу, некенх бузу жене т.б.) этмшшЬкmapminme куэландырылады.Акикат емес фактшер, ягни не ресми таркелуге жатпайтын(б1реудщ асырауында болу, таркелмеген неке,екел1кта тану, хабар-ошарсыз кету жене т.б.), не олардыцжогалуына байланысты ресми кужаттармен расталугакелмейтан (некеш T ip K e y факта, кукык беретан кужаттардыцтшсталпт.) фактшер сот тертабшде куэландырылады,ейткеш олар тнаста 6 ip фактат растайтын делелдерд)зерттеуд1 талап етеда. Ал егер талап кою бойыншаic журпзу кезшде бузылган немесе даулы кукыктыкоргау ушш THicri зац факт1сш бёлгшеу керек болса,оида ерекше ic жургхзуде арыз берушшщ муддес! фак-248


Tim айкындаумен ш ектеледь Фактаден туындайтынсубъективта кукьщтар туралы меселе ерекше ic ж урпзутэрт1б1нен тыс шеппледь Мысалы, егер баланыц aKeciайкын болмаса, ол ер аз^маттан алименттер ещцрш алугаболмайды. Сондыктан осы ер азамат баланыц экей болыптабылатын факта аньщтайды, содан кейш сот аркылыодан арыз беру аркылы алименттер ещцрш алуга болады.Айкындалган зац фактасше нейзделген субъективтаккукьщтарга баска адамдардыц дауласуы болмау ерекше icжурйзуде кукык туралы даудыц жок екендтн биццредьАзаматтык ic жург!зудщ жалпы принциптер1 - зацдылыц,диспозитивтак, тец кукылык, такелейлш жэнет.б. —ерекше ic журйзуде колданылады. Ерекше ic журйзудеicTep азаматтык ic ж урйзудщ барлык сатыларынан(ic козгау, icTi аз1рлеу, сотта icTi карау жэне т.б.)этедь Дэлелдеудщ, хаттама журйзудщ, сот шепимдершшыгарудыц жэне т.б.Ерекше журйзш етш icTepfli сот арыз Cepyiui мен мцддел-iадамдардыц катысуымен карайды.Егер icri ерекше ic ж урйзу тэртаб1мен карау кезшдесоттыц карауына жататын щ цьщ туралы дау туындаса,сот icmi талап цою тэрт1б1мен карау туралы цйгарымшыгарады. 1с талап кою тэртабзлиен оныц козгалу орныбойынша каралады. Арыз 6epymi мен баска да муддел1адамдарга КР А1ЖК-тац 150,151-баптарында кезделгенталаптарды сот белйленген мерз1мде орындау кажетекещцй тусшдаршедо. Муддел1 адамдардыц карсыльщтарыболган жагдайда сот icTi аумактык сотта карау ережелер!бойынша баска соттыц карауына 6epyi мумкш.Ерекше журйзшетш icTepfli К^Р А1ЖК-тщ 31-38-тарауларындабелгшенген алыныстармен жэне тольщтыруларменкоса талап кою ережелер! бойынша соттар карайды.Сот ерекше ic журйзу тэртаб1мен карайтын icTepre:1) зацдык мацызы бар фактшерд1 аныктау туралы;2) азаматты хабар-ошарсыз кетта деп тану туралыжэне азаматты кайтыс болды деп жариялау туралы;249


3) азаматты эрекетке каб1лет1 шектеул1 немесе ерекеткекабщетси деп тану туралы;4) азаматты психиатриялык стационарга мэжбурлепжаткызу туралы;5) занды тулгалар мен жеке кесшкерлердщ банкроттыгытуралы;6) жылжымалы затты иес!з деп тану жене жылжымайтынмулжке коммуналдык меншш кукыгын танутуралы;7) азаматтыц хал актшер! жазуларыныц дурыс емес-TiriH аныктау туралы;8) нотариаттык врекеттерге немесе оларды жасауданбас тартуга шагымдар бойынша;9) багалы цагаздарды керсетупи адамныц жогалганбагалы кагаздар жене ордерлш багалы кагаздар (ша*цырту iciH журпзу) бойынша кукыктарын калпына кел-Tipy туралы icTep;10) бала асырап алу туралы icTep;11) Казакстан Республикасыныц жене (немесе) баскамемлекеттщ аумарында экстремизмд1 немесе террористшкызметта жузеге асыратын шетелдш немесе халыкаралыкуйымды экстремист!к немесе террористхкуйым деп тану туралы icTep жатады.КР А1ЖК-де ерекше ic журпзу терпбшен баска даicTepAi карау кезделу1 мумкш.Ерекше ic журпзудщ баска сот iciH журпзу турлер1ненайырмашылыктарын белилеуге болады. Ол кукыктуралы даудыц жоктыгы. Бул ic журизуде тараптар,ягни талап коюшы мен жауапкер жок- Ерекше ic журпзуiciH козгаган адам арыз берупп болып аталады. Ерекшеic журпзу TepTi6i бойынша каралатын icrepre катысушыушш муддеш адамдар (азаматтар, уйымдар, каржы мекемелерГ,елёумёттис сактандыру органдары жене т.б.)шакырылады. Ерекше ic журпзу TepTi6i бойынша каралатынicTepre ушшпп тулгалар катыспайды. Ерекше icжурпзуде кукык туралы дау жене талап арызы жок бол*гандыктан, онда талап арызын (толык немесе жартылай)тану немесе одан бас тарту, бтмгерпплЬс келайм жасау,талап арызын камтамасыз ету, карсы талап жене т.б.угымдар колданылмайды.250


Ш -б е л т . COT AKTLJIEPIH ЦАЙТА ЦАРАУ0НД1Р1С124-тацы ры п. З ац куш ш е енбеген сот актш ерш еапелляциялы к; тврт1б1мен ic ж урпзу1. Зац кушше енбеген сот актшерше апелляциялыкшагым беру, наразылык келтару TepTi6i мен MepeiMi.2. Апелляциялык шагымдар, наразылыктар бойыншаicTepfli карау.1-сурак- Зац кушше енбеген сот актшершеапелляциялык шагым беру, наразылыккелпру TapTi6i мен Mep3iMiОсы тарауда кезделген ережелерге сейкес зацдыкушше енбеген, Казакстан Республикасыныц ЖогаргыСотыныц шеппмдершен баска, 6ipiHini сатыдагы сотшеппмдерше апелляциялык тэртшпен шагым мен наразылыкжасалуы мумкш.Апелляциялык; сатыдагы сот (агыл. co u rt of appellateju risd ictio n ) - зацды кушше енбеген, Казакстан РеспубликасыныцЖогаргы Сотыныц шеппмдершен баска,6ipiHini сатыдагы сот шеппмдерше апелляциялык шагыммен наразы лы кты карайты н екш пп сатыдагы(жогары турган) сот. Апелляциялык сатыдагы сотта icTep6ipiH ini сатыдагы сотта icTep карау ережеш бойыншаА1ЖК-нщ ерекшелштер1мен карал ады.Апелляция - 6ip катар мемлекеттерде (кылмыстыкжэне азаматтык icTep бойынша) сот каулысына шагымданудыц6ip нысаны, тараптардыц шагымдары бойыншажэне шагымда кезделген талап шегшде icTi мэш бойыншакарайтын екшпй сатыдагы сот.Бул угымныц eKi магынасы бар: icTi караган теменйсот каулысын кайта карату максатында жогары турган(апелляциялык) сотка жугшу; жогары турган сотка шагым,онда кате немесе эдшетйз теменп турган сот каулысынезгерту немесе кушш жою туралы дэлелд1 етппш.251


Com uieuiiMiHe жазбаша нысанда апелляциялык шагыммен наразылык; бёрЫуг мцмкт.Сот шеппмше апелляциялык; шагым жасау цццы гыicne катысушы тараптар мен баска да тулгаларга тиесЬп.Сот ш еш ш не апелляциялык наразыльщ кёлтъру ц щ ы -гы icTi карауга катысушы прокурорга тиейлй Жалпыереже бойынша Казакстан Республикасыныц Бас Прокурорымен оныц орынбасарлары, облыс прокурорларыжене оларга тецест1р1лген прокурорлар мен олардыцорынбасарлары, аудандардыц прокурорлары жене оларгатецестаригген прокурорлар мен олардыц орынбасарларыездершщ кузыретп шепнде icTi карауга катысуына карамастан,сот шехпшшё наразылык кёлтцэугё кукылы.КР ADKK-ci332-бабынын 4-белтне сейкес icKe катысугатартыл маган, б1рак сот кукыктары мен мшдеттер1жешнде шеппм кабы л д ага н тулгалар да (мысалы, уппнiniтулгалар) апелляциялык шагым беруге кукылы.Апелляциялык шагымдар, наразылыктар шеппм,каулы шыгарган сот аркылы icKe катысушы тулгалардыцсанына карай кеппрмелермен коса берЪгеда. Егерсудья кажет етсе апелляциялык шагымды немесе наразылыктыберген тулганы апелляциялык шагымга немесенаразылыкка коса т!ркелген жазбаша айгактардыц1ске катысушы тулгалардыц санына карай кеппрмелершберуге мшдеттей алады.КР АГЖК-ci 334 -бабынын З-белтне сейкес апелляциялыкшагым немесе наразылык, Казакстан РеспубликасыныцЖогаргы Сотыныц шеппмдершеы баска, 6ipiHmiеатыдагы сот тупкиш т турде шеппм шыгарганнан кейш15 (он бес) кун imiHAe 6epinyi мумкш. Ce6e6i осы мерз1меткеннен кешн 6ipmmi еатыдагы сот щеппш зацды купинеенеда. Ал КР'СЫ Жогаргы Сотыныц uni 6ipiHUii сатыдагысот ретЧнде караган кезде шыгарган к&улыларыапелляциялык тертшпен шагымдануга, наразылык кел-■ripyre жатпайды жене олар жария еталген куншен бастапкуппне енеда (КР АШСК-i 344-бабьшыц 1-белт).252


2-сурац. Апелляцнялык шагымдар, наразыльщтарбойынша icTepAi карауEipimui сатыдагы соттыц апелляцияльщ шагымды,наразылъщты алганнан Keuimi:- шагымныц, наразыльщтыц жене оган коса таркелгенжазбаша делелдемелердщ кеппрмелерш келей кунненкеппктармей icKe катысушы адамдарга ж1беред1;—шагымд ануга, наразылык келтаруге белгшенген 15 (онбес) кун мерз1м еткеннен кешн icTi апелляциялык сатыгаж1береда;j —icKe катысушы адамдарды icTi апелляцнялык сатыдакараудыц орны мен уакыты туралы тшсшше хабарлайды.1стщ апелляциялык сатыда каралатын куш туралыхабар ic апелляцияльщ сатыдагы сотта зерделенетшдей,ал icKe катысушы адамдар апелляцияльщ сатыдагысот отырысына катысу кукыгын пайдаланудыцнакты мумкшдйчне не болатындай есеппен бершугеТИ1С.Апелляциялык шагымдануга, наразылык келтаруге15 кун мерз1м еткенге дейш icTi соттан ешк!м талап етеалмайды. 1ске каттысушы тулгалар сотта ic материалдарымен,сондай-ак келш тускен шагымдармен женеоларга бшд!ршген карсыльщтармен танысуга кукылы.Осы апелляцияльщ шагымдар мен наразылыктардыкарайтын соттар:• аудандык жене оларга тецесйршген соттар шыгарганшеппмдерге —облыстык жене оган тецеснршгенсоттыц азаматтык 1стер ж енш дей алкасы;• облыстык жене оларга тецеспршген 6ipiHmi сатыдагысоттар шыгарган шеппмдерге —Казакстан РеспубликасыЖогаргы Сотыныц азаматтык icTep женш депалкасы.Апелляцияльщ шагымдар, наразыльщтар бойыншаапелляцияльщ сатыдагы сот:- icTe бар жене косымша табыс етшген материалдарбойынша i-стщ накты мен-жайы аныкталуыныц;—материалдык кукык нормаларыныц колданылуымен тусшдоршушщ дурыстыгын;253


- icri царау мен шешу кезшде азаматтык ic журйзузацы нормаларыныц сакталуын тексередкАпелляциялык; сатыдагы сот ццрамы кем дегенде 3( уш ) судьядан тцрады, 6ipey тврагалык; emyuii болады.Апелляциялык сатыдагы судья апелляциялык шагымберген немесе наразылык келйршген тулганыц eTiHimiбойынша 6ipiHnii сатыда кабылданган, КР А1ЖК-тщ23 7-бабында аталган icTep бойынша шеппмдерден баска,шепймнщ орындалуын тоцтата тур ады (КР А1ЖК-тщ343-бабы).1сй апелляциялык тертшпен карау кезшде сот 6ipiHiniсатыдагы сот шеппмшщ зацдылыгы мен непзделтн толыккелемшде тексереда (КР А1ЖК 345-бабыныц 1-бвлт).Апелляциялык сатыдагы сот мвл1мделген талап коюшегшде жаца факт1лерд1 аньщтап, тараптыц двлелдо себептербойынша 6ipimni сатыдагы сотка беруге накты мумкш д т болмаган жаца двлелдемелердо зерттей ал ады (КРАГЖК-i 335-бабыныц З-белйт жене 345-бабыныц 2-белт).Апелляциялык сатыдагы сот шагымды немесе наразылыктыкозгалыссыз калдыруы (КР А1ЖК-нщ 336-бабы),кайтаруы (КР А1ЖК-шц 337-бабы) мумкш.Апелляциялык шагым берген тулга апелляциялыксатыдагы сот каулы шыгарганга дейш одан бас тартуга,ал наразылык келйрген прокурор немесе жогары турганпрокурор наразылыкты Kepi кайтарып алуга кукылы.Одан кешн шеппмге баска адамдар шагым жасамаса немесежогары турган прокурор наразылык келйрмесе, сотшагымнан бас тартуды жене наразылыкты кайтарып алудыкабылдау туралы апелляциялык ic жург!зуд1 кыскартатынкаулы шыгарады.1с апелляциялык, сатыда ол 6ipiHuii сатыдагы соттанкелт тускен куннен бастап 1 (6ip) айлык, мерзщнен кешжтЬртмейкаралуга muic (КР А1Ж-тщ 349-бабы).Апелляциялык сатыдагы сотта ic журпзу КР А1ЖК-тщ41-тарауында кезделген ережелер бойынша жузегеасырылады. Апелляциялык сатыдагы соттыц отырысынаic бойынша корытынды беретш прокурор м1идегптурде цатысады.254


Апелляциялык; сатыдагы сотта icTi талцылау бел1мдерк• сот отырысын ашу. Тэрагалык етупп сот отырысынашып, кандай ic, к1мнщ шагымы немесе наразылыгыбойынша жэне кай соттыц memiMi каралын отырганын,сондай-ак апелляциялык; сатыдагы соттыц курамын ж э­не егер icT in царалуына катысып отырса, нрокурорды,сарапшыларды, мамандарды, аудармашыларды хабарлайды.• 1ске цатысушылардыц келуш тексеру. Тэрагалыкетупп icKe катысушы адамдардьщ кайсысы келгенш аньщтайды,келген адамдардыц к1мдер екенш айцындайды,екшдердщ экшеттагш тексередь• 1ске катысушы адамдарга олардыц ic жург1зу кукыктарымен мтдеттерт mycindipedi.• 1ске катысушы адамдардыц сот отырысына келмеуiтцсалдары. 1стщ каралатын уакыты мен орны туралыTHicTi турде хабарланбаган icKe катысушы адамдардыц6ipeyi сот отырысына келмеген жагдайда сот icTi караудыкейшге калдырады. Содан кешн icne катысушыларгасоттыц кайта этгазшетш отырысында штщ каралу уакытымен орны жайында THiciHme хабарлайды. Бул жагдайдаicri талкылау басынан бастап журйзшедь• Соттыц icKe катысушы тцлгалар арыздарын шешуи1ске катысушы тулгалардыц апелляциялык сатыдагы icTiкарауга байланысты барльщ мэселелер бойынша арыздармен этшпптерш сот icne катысушы баска тулгалардьщ niidpiHтыцдаганнан кешн шешеда. Мэл1мделген еташмдердашешу КР А1ЖК-тщ 186-бабыныц ережелер1 бойыншажурпзшеда, бул орайда апелляциялык сатыдагы соттыцетшгмдер! 6ipimni сатыдагы сот канагаттандырмагандыгыннепзге алып, оны канагаттандырудан бас тартуга кукыгыжок-• Icmi мэш бойынша карау. IcTi м э т бойынша караусудьяныц шагым жасалган шеппмнщ мэн-жайы, апелляциялыкшагымныц, наразылыктыц дэлелдер1 жэне icматериалдары туралы баяндамасымен басталады. Соттыцотырысына келген icne катысушы тулгалар мен екш-255


дердщ тусшжтемелерш тывдайды. Апелляциялык ш а­гым берген немесе наразылык келтарген тулга жене оныцeicuii 6ipiHnii болып сез сейлейд1. Егер eKi тарап та шепймгешагым жасаган жагдайда бхрщщ! болып талапкоюшы сейлейди Тараптардыц тусщштемелерщен кейшсот icTe бар жэне тараптар жацадан табыс еткен, делелд1себептермен олар 6ipiHrni еатыдагы соттыц карауынатабыс ете алмаган делелдемелерда тексередь Сотка косымшадвлелдемелер табыс еткен тулгалар олардыц кандайжолмен ал ынганын жене косымша двлелдемелер табысету к а ж е т т т кандай мвн-жайларга байланыстытуындаганын керсетуге мшдетть Апелляциялык сатыдагысот icKe катысушы, сот отырысына келмеген адамдардыцтуйшктемелерш, сондай-ак апелляциялык сатыдагысот отырысына шакырылмаган кувлардыц айгацтарынжария етуге кукылы. Егер бул тусшистемелермен айгактарга тараптар дау шыгарса, аталган адамдарапелляциялык еатыдагы сотка шакырылуы мумкш.* Сот жарыссвздерЬ жэне прокурордьщ цорытындысы. 1с мен1 бойынша каралып б1ткен соц терагалыкетупй тараптар мен екшдерден олардыц жасайтын вташмдер1мен толыктырулары туралы сурайды. Сот булетш1мдерд1 шепип, содан соц жарыссвздерше кешедг.Сот жарысвездер! КР А1ЖК-т1ц 211-бабында кезделгенережелер бойынша етк1з1лед1, бул орайда апелляциялыкшагым немесе наразылык берген адам 6ipiHuii болыпсейлейди Шегшмге exi тарап та шагым жасаган жагдайда6ipiHini болып талап коюшы сейлейдк Сот жарыссоздершенкешн прокурор ic бойынша корытынды бередьСодан соц сот соттыц автхеш кабылдауга арналган кецесубелмесше кетедь• Апелляциялык цаулы шыеару жэне оны жариялау.Апелляциялык саты icri карау нвтцжелер1 бойынша сотактййн каулы туршде шыгарады (КР А1ЖК-тщ 359-бабы).Апелляциялык каулы кецесу белмесшде шыгарылып,оган судьялардыц барлык курамы кол кояды женесудьялар кецесу белмесшен кайтып келген соц, отырысзалында жарияланады. Апелляциялык еатыдагы сот icri256


караганнан кешн оны 6ipiHini сатыдагы сотка Кайтарады(КР А1ЖК-тщ 369-бабы).Апелляциялык сатыдагы сот келега шеш1мдердац 6ipeyiHкабылдайды:1) шеппмд1 03repicci3, ал шагымды немесе наразылыктыканагаттандырмай тастау туралы;2) 6ipiHrni сатыдагы соттыц шеппмш ©згерту туралы;3) 6ipimni сатыдагы сот шеппмшщ купин жоюга ж е­не ж ада шеппм шыгару туралы (ЦР А1ЖК-тщ 362-бабы);4) ЦР А1ЖК-тщ 364-бабында кезделген материалдьщнемесе ic ж урйзу кукыгы нормаларыныц бузылганыаныкталган жагдайда шеппмнщ кушш жойып, icTi 6ipiHmiсатыдагы соттыц жацадан карауына ж1беру туралы(ЦР А1ЖК-тщ 365 жене 366-баптары);5) ЦР А1ЖК-тщ 247 жене 249-баптарында кезделгеннейздер бойынша шеппмнщ толык немесе оныц белгйндейкушш жоюга жене ic бойынша ic журйзуд1 кыскартунемесе арызды карамай тастау туралы (ЦР А1ЖК-тщ367-бабы).Апелляциялык; сатыдагы соттыц цаулыларыцабылданган куннен бастап зацды кушше enedi (ЦРАГЖК-тщ 368-бабы).17-204 257


25-такырып. Зацды кушше енген сот актшершкадагалау тарт1б1мен ic журпзу1. Сот актйгерш кадагалау тврт1б1мен кайта карау.2. Кадагалау тертабхмен ic журпзудеп сот OKLnerriri.1-сурак- Сот агсплерш кадагалау терпб1мен кайтацарауКадагалау OHAipici азаматтык ic журпзудщ дербессатысы. Сотта кадагалау тэрт1б1мен зацды кушше енгенсот актглещ кайта каралуга жатады.Кадагалау TopTi6iMeH КР А1ЖК-нщ 387-бабында кезделгенсебептер мен непздер болган жагдайда гана, КРА1ЖК-тщ 385-бабыныц екшпп белтнде аталган прокурорларжене КР А1ЖК-тщ 386-бабында аталган соттар■raicTi соттан тексеру ушш азаматтык icTi талап eTyi мум-KiH. Соттыц зацды кушше енген шеппм дерше, уйгарымдарына,каулыларына жене сот буйрыктарына тараптаржене апелляциялык шагымдар беруге кукыгы бар баскада icKe катысушылар кадагалау шагымдары, eminiMdepi,сол сияцты КР Бас Прокуроры, оныц орынбасарларыжене облыстардыц прокурорлары мен оган тецеспршгенпрокурорлар ез кузырета шегшдеп бастамасы 1стерда талапетуге (кадагалау наразылыгы) себеп болып табылады.Материалдык нормалардыц не ic журпзу кукыгыныцefleyip бузылуы соттыц зацды кушше енген шепимдерш,уйгарымдарын, каулыларын кадагалау тэртабшен кайтакарауга непз болады.Соттыц зацды кушше енген шенимдерш, уйгарымдарын,каулыларын, егер КР'Ныц Конституциялык Кецеооларды шыгаруда непзге алынган акт конституциялыкемес деп таныган жагдайда олар кадагалау терпб1мен кайтакаралуы мумкш (КР ADKK-i 387-бабыныц 4-белт).258Кадагалау тэртхб1мен кайта каралатын сот актшеш:1) 6ipiHmi сатыдагы соттыц шепимдери


2) апелляциялык жене кадагалау сатысындагы соттардыцкаулы л ары;3) 6ipiH nii еатыдагы соттын, 1стщ одан e p i жылжуынакедерп келтаретш уйгарым дары;4) 1сте тараптар болып табылмайтын адамдардыц мудделершкозгайтын сот aKTUiepi сот кадагалауы тертаб1менкайта каралуы мумкш.Кадагалау терт1б1мен кайта карауга жатпайтын сотакт1лер1:—апелляциялык жене кадагалау сатысындагы соттардыцкаулыларын коспаганда, 6ipiH ini еатыдагы соттыцзацды кушше енген сот буйрыктары, уйгарымдары;—зацды KyniiHe енген, талап сомасы бес мыц айлыкесептш керсетк1штен кем болган жагдайда жеке тулгалардыцжене талап сомасы жиырма мыц айлык есептшкерсеткпптен кем болган жагдайда зацды тулгалардыцмулштш мудделерше байланысты шеппмдер, уйгарымдар(каулылар) КР Жогаргы Сотыныц кадагалау алкасындакайта карауга жатпайды (КР ADKK-ci 384-бабыныц2 жене З-белт).КР Жогаргы Соты кадагалау алкасыныц каулыларыкабылданган каулыныц адамдардыц eMipiHe, денсаулыгынане Казакстан Республикасыныц экономикаеы менкауш й здтн е орны толмас ауыр салдарларга екеп соктыруымумкш екеш туралы деректердщ аныкталуынабайланысты ерекше жагдайларда кайта каралуы мумшн.Кадагалау тернб1мен зацды кушше енген сот актЬлерш кайта карайтын соттар КР АЮКК-нщ 386-бабындакерсеплген. Онда:1) Облыстык; жэне оган тецест1рыген соттыц цадагалау алцасы мына соттардыц зацды кушше енген сотактЛлерш кайта карайды:—аудандык жэне оларга тецесйр1лген соттардыцшеппмдерш, каулыларын, уйгарымдарын;—облыстык жене оларга тецестаршген соттыц азаматтыкicTep женшдегч алкасыныц апелляциялык каулы-259


ларын кадагалау шагымдары, прокурордыц кадагалаунаразыльщтары бойынша.2) К,азацстан Республикасы Жогаргы Сотыныц цадагалау алцасы мына соттардын, зацды купине енген сотактшерш цайта царайды:—6ipiHini сатыдагы соттардыц шепимдерш, каулыларын,уйгарымдарын;—облыстык жене оларга тецесйршрец соттыц азаматтыкicTep женшдеп. алцасыныц апелляциялык каулыларын;- облыстык жене оларга тецестаршген соттыц кадагалауалкасыныц каулыларын;- Дазацстан Республикасы Жогаргы Сотыныц азаматтыкicTep женшдеп алкасыныц icTepAi апелляциялыктертабшен карау кезшде шыгарган каулыларын кадагалаушагымдары, ДР Бас прокурордыц кадагалау наразылыктарыбойынша.3) К,азацстан Республикасыныц Жогаргы Сотыныцжалпы отырысы Казакстан Республикасы ЖогаргыСоты кадагалау алкасыныц КР А1ЖК-тщ 384-бабыныц2-белтнд’е керсетшген непздёр бойынша каулыларынКР Жогаргы Соты Терагасыныц усынымы немесе КР Баспрокурордыц наразылыгы бойынша кайта карайды.Соттыц lueiuiMi, уйгарымы, цаулысы зацды кушшеенген куннен бастап 1 (6ip) жыл iiitikde цадагалау шагымын,наразылыгын беруге болады. Соттыц зацды кушшеенген oiemiMi, уйгарымы, каулысы адам мен азаматтыцК Рны ц Конституциясында баянды етш ген кукыктарымен бостандыктарына нуксан келтхретш болсажене осы сот актшерш КР Конституциялык Кецёа конституциялыкемес деп таныса ер кезде (мерз1ммен шектелмейда)кадагалау тертаб1мен кайта каралуы мумкш(КР А1ЖК-Т1Ц 388-бабы).Жогаргы Соттыц Терагасы, Жогаргы Сот алкасыныцтерагасы, облыстык жене оган тецест1ршген соттыцтерагасы зацды кушше енген шешшда, цаулыны, уйгарымдыкайта карау туралы усынымды карау уццн 1спен,шагыммен жене оган коса пркелген матерналдармен6ipre TJHicTi кадагалау сатысына ж1бередъ260


2 -с у р а к ;. К а д а г а л а у тэр т1 б 1 м ен ic ж у р й з у д е п со те к ш е т п пКадагалау сатыеындагы сот отырысы терагальщ етушш щ дандай сот шеппка жене к1мнщ шагымы (наразылыгы)бойынша кайта к,аралып отырганын, сот курамынаьимдердщ KipeTimH жене сот отырысы залында icкекатысушы адамдардан к1м келш отырганын жариялауыменашылады. 1стщ каралатын уакыты мен орнытуралы тшсшше хабардар еталген, шагым (наразыльщ)берген адамныц болмауы сот отырысын жалгастыру мумкшдагшжовда шыгармайды. IcTi кадагалау тертаб1менкарау кезшде сот icTe бар материалдар бойынша шагым,наразыльщ делелдер1 шегшде 6ipiHmi, апелляцнялыксатыдагы соттар шыгарган сот цаулыларыньщ зандылыгымен н е п з д м т н тексередьКазахстан Республикасы Жогаргы Сотыныц Терагасы,Бас Прокуроры icTi суратып алумен 6ip мезгшде кадагалаутэртабамен тексеру ymiH сот актнпнщ орындалуынуш айдан аспайтын мерз1мге токтата туруга кукылы (КРА1ЖК-тщ 396-бабы).Icmi царау кезшде цадагалау сатысыныц сотынапрокурордыц цатысуы Mindemmi (КР А1ЖК-1 398-бабыныц1-белМ).Шагым (наразылык) беруш! адам, ез niKipi бойынша,шагым жасалып отырган шеппмнщ зацсыз, неггзйз болыптабылатынына себептер мен делелдерд1 айтып бередьСодан кешн тврагалык ету m i сот беЛплеген тер-TinneH icKe катысушы баска адамдарга сез бередь Соткакатысушы адамдар сез сейлегеннен кешн прокурор icбойынша корытынды жасайды.Кадагалау тэртаб1 бойынша кадагалау шагымды немесенаразыльщты карайтын сот алцасы кецесу бвлместдекелеЫ шешшдердщ 6ipin цабылдайды:— 6ipiHnii, апелляцнялык немесе кадагалау сатысындагы memiMfli 63repicci3, ал шагымды (наразылыкты)канагаттандырмай тастайды;261


- ЩР А1ЖК-нщ 387-бабында кезделген непздердщболмауына байланысты icTi сот кадагалауы тэртййменкайта караудан бас тарту туралы;- 6ipuraii, апелляциялык сатыдагы сот шепимшщ толыкне бежсйндег! купнн жояды жене icri 6ipiHnii, апелляциялыксатыдагы сотта жацадан карауга ж1бёред1;- 6ipiHini, апелляциялык сатыдагы сот шешпшнщ толыкне б елтн д еп купан жояды жене талап арызды карамайтастайды не ic бойынша ic журпзудо кыскартады;- ic бойынша шыгарылган шепимдердщ 6ipeyiH куппндекалдырады;- 6ipiHmi, апелляциялык немесе кадагалау сатысындагысоттыц шеппмш взгертеда немесе оныц кушш жояды,материалдык кукык нормаларын колдануда жене тусшдорудекате ж1бершген болса, icri жацадан карауга жЬбермей, жаца щёппм шыгарады (КР ADKK-i 398-бабыныц3-бeлiгi).Кадагалау тэрт!б1мен сот шепйм1нщ, уйгарымыныц,каулысыныц купи жойылганнан кешн ic жалпы тертшпенкаралуга тшс. Алдындагы апелляциялык тертшпеннемесе кадагалау терт1б1мен куш! жойылуына байланыстышыгарылган соттыц кайталама шешшане, уйгарымына,каулысына шагым, наразылык, 6ipiHmi сотактшшщ куппн жойган себептерге карамастан, жалпынепздерде мэл1мделу1 (енгтлу!) мумкш (КР А1ЖК-тщ403-бабы).Кадагалау сатысын дагы сот кауды шыгарады жене олшыеарган куннен бастап зацды кцште енедйКадагалау сатысындагы соттыц каулысы КР А1ЖК-т1ц360-бабында апелляциялык сатыдагы актигер ymiH белпленгенталаптарга сейкес келуге тшс. Кадагалау сатысындагысоттыц каулысына ic бойынша шеш1м кабыл*даган барлык судьялар кол кояды (КР А1ЖК~х 399-бабыныц1-белт).262


26-тацырып. Занды кушше енген сот актшершжацадан аныкталган мэн-жайлар бойынша кайтакарау жешнде ic журпзу1. Жацадан аныкталган мэн-жайлар бойынша кайтакарау сатысыныц угымы жэне нейздерь2. Сот шепимдерш, уйгарымдарын жэне каулыларынжацадан аныкталган мэн-жайлар бойынша кайта карауженшде ic ж урпзу тэртабь1-сурац. Ж ацадан аньщталган мэн-жайлар бойыншакайта карау сатысыныц угымы жене непздер1К^Р А1ЖК-тщ 404-409-бантары зацды купине енгеншепймдердо, уйгарымдар мен каулыларды жацадан аныкталганмэн-жайлар бойынша кайта карау жешнде ic журпзутэртабш реттейдо.Азаматтык ic журйзу кукыгы icTi сотта кадагалау тэрйб1менкатар зацды купине енген сот шепимдерш, уйгарымдарынжэне каулыларын кайта караудыц eKiHmi нысаныболып табылатын жацадан аныкталган мэн-жайларбойынша icTepfli кайта карау ерекше тэртабш кездейдьОсы eKi нысанныц эзара айырмашылыгын процессуалистерец бастысы icTepfli кайта караудыц нейздер! менeflicTepi бойынша журйзед1’.Сот шепимдерш, уйгарымдарын жэне каулыларынжацадан аныкталган мэн-жайлар бойынша кайта карау—азаматтык процестац дербес сатысы.1^Р А1ЖК-й бойынша зацды купине енген шепймдердйуйгарымдар мен каулыларды жацадан аныкталганмэн-жайлар бойынша кайта карау непздер1 болып мыналартабылады:1) арыз берупиге белгии болмаган жэне белйл1 болаалмаган ic ymiH елеул1 мэн-жайлар;2) занды кушше енген сот уюм1мен белйленген, зацсызне н ей зй з шепйм шыгаруга экеп соккан, куэшц1 Гражданский процесс: Учебник / Отв. ред. проф. В.В.Ярков. - 3-еизд., перераб. и доп. —М.: Изд-во «БЕК», 1999. —С.442.263


кершеу жалган жауаптары, сарапшыныц кершеу жалганкорытындысы, кершеу дурыс аудармау, кужаттардыц незаттай дэлелдемелердщ жалгандыгы;3) зацды купоне енген сот узщцмец белпленген, тараптардыц,icKe цатысушы баска адамдардыц, не олардыцеюлдер1щц кылмысты врекеттер1 немесе судьялардыцсол icTi карау кезшде жасаган кылмысты врекет-Tepi;4) белгйп 6ip ш еш ш д 1, уйгарымды немесе каулынышыгаруга непз болган сот шепймшщ, ухймщщ немесекаулысыныц не езге де орган каулысыныц куппн жою;5) Казахстан Республикасы Конституциялык Keneciнщсоттыц сот aKTicin шыгаруы кезшде колданган зацыннемесе езге нормативт1к-кукыктык акт!с1н конституциялыкемес деп тануы (ЦР ADKK-тщ 404-бабы).Сондьщтан мунда жаца емес, ал жацадан аныкталганмэн-жайлар туралы айтылады, ягни сотта ic карау кезшдеболган ic ymiH е л е у т мэн-жайлар туралы, 6ipaK арыз6epymire жэне сотка белгЬп болмаган жэне бёлгип. болаалмаган.Жацадан аныкталган мен-жайлар - бул сотта icTiкарау Кезшде болган жене оны шешу ушш ёлеуЫ мацызыбар, арыз беруий не сотка белгий болмаган жэне белrwiбола алмагаи, соидай-ак осы icKe катысушы адамдардыцкукыктары мен мщдетаершщ пайда болуына,езгеруше немесе кыскартылуына веер ететш зацды фак-■плер.Мысалы, занды мурагерлж тертш бойынша сот мулж-Ti бел ген соц кайтыс болган адамныц всиет1 аньщталуы.Егер де жацадан аныкталган мвн-жайлар сотка шеппмшыгару кезшде белгил болган да, онда ол сол ic бойыншасоттыц корытынды ш еш тш е ecepiH типзупц еда.Егер де соттыц шыгарган шепймшщ ненздипгш евеер типзетш жаца двлелдемелер аныкталса, онда ол icTiкадагалау T e p T i 6 i бойынша кайта карауга непз болыптабылады.Сот шепимдерш, уйгарымдарын жене каулыларынжацадан аныкталган мен-жайлар бойынша кайта карауганепз болган мвн-жайлар делелдену кажет, ce6e6i осы264


сот акталерш кайта карау туралы арызды шешетш соткайта карау уш ш негаз бар-жогын аныктауы тшс.Сот шепймдерш, уйгарымдарын жене каулыларынжацадан аньщталган мэн-жайлар бойынша кайта караудыцжэне кадагалау T9pTi6i бойынша кайта караудыц6ip-6ipiHeH мынандай айырмашылыгы бар:- кайта карау непздер1 бойынша (К,Р А1ЖК-нщ 387жэне 404-баптары);- кайта карау объектай бойынша;- icri кайта карау туралы суракты тудыруга кукыгыбар тулгалар бойынша;- icTi кайта карайтын сот о ш л е т т т бойынша;- icri кайта караудыц процессуалдык T9pTi6i бойынша1.Сот шеппмдерш, уйгарымдарын жэне каулыларынж ацадан аны кталган м эн-ж айлар бойынша осы сотактшерш шыгарган сот кайта карайды, ал кадагалау тэр-Ti6i бойынша шыгарган сот aKTiciH кайта карауды эр кездежогары турган сот жузеге асырады.Ж ацадан аныкталган мэн-жайлар бойынша кайтакарау п е т ретшде, эдетте, 6ipiHmi сатыдагы сот memiMi,icTi кыскарту туралы (ягни ic бойынша ic журйзуд1 кыскартутуралы немесе арызды караусыз калдыру туралы)уйгарым, сондай-ак кайта карау сатыдагы соттыц каулыларытабылады. Сонымен соттыц буйрыгы мен жекеуйгарымы жацадан аныкталган мэн-жайлар бойыншакайта карау пэнше жатпайды, ce6e6i мундай сот aKTiлершКР А1ЖК-НЩ 44-тарауында зац шыгарушы коздемеген.2-сурак* Сот шенпмдер1н, уйгарымдарын жэнеКаулыларын жацадан аныкталган мэн-жайларбойынша кайта карау жешнде ic журпзу Topri6iIcTi жацадан аныкталган мэн-жайлар бойынша кайтакарау жешнде ic журпзу тэртаб1 КР А1ЖК-тщ 406-409-баптарындакезделген ережелермен реттелед1.1 Граж данский процесс: У чебник д л я вузов / под ред. проф.М.К.Треушникова. —2-е изд., исправ. и доп. - М.: Изд-во "Спарк", Юрид-ебюро "Городец", 1998. —С. 376.265


Жацадан аныкталган мен-жайлар бойынша icri кайтакарау жешнде ic журпзудо козгау кукыгы icne катыскан(тараптар, уппнпп тулгалар жанет.б.)адамдарра, сондайакпрокурорга бёрхлгён.1ске катысушы адамдар кайта карау ушш непз болатынмен-жайлар аныкталган куннен бастап 3 (уш) айшпнде сотка арыз бере алады.Осы арызды беруге арналган мерз1м ЦР А1ЖК-нщ407-бабына сейкес:1) А1ЖК-тщ 404-бабыныц 1)тармакшасында кезделгенжагдайларда - ic ушш ejjeyni мацызы бар мен-жайлараныцталган куннен бастап;2) А1ЖК-тщ 404-бабыныц 2) жене 3) тармацшаларындакезделген жагдайларда - кылмыстьщ ic жв|ангдеп yniM зацды кушше енген куннен бастап;3) А1ЖК-тщ 404-бабыныц 4) тармацшасында кезделгенжагдайларда - сот укипи, щ еш ш , уйгарымы, каулысызацды кушше енген немесе мемлекеттж немесе взгеде орган кайта царалатыц шеппм, уйгарым немесе каулынепзге алынган ушмге, шеппмге, уйгарымга немесе цаулыгаез мазмуны бойынша к&йшы келетш каулы шыгарганкуннен бастап есептеледо.Двлелда себептер бойынша етайзшш алынган Mep3iMжалпы тертш бойынша сотпен калпына келйрщух мумкш.Прокурор ушш жацадан аныкталган мен-жайлар бойыншаic журпзуда козгау мерзхммен шектелмейд1.Шеппмда, уйгарымды немесе цаулыны жацадан анык*талган мен-жайлар бойынша кайта карау туралы арыздыicxe катыскан адамдар немесе прокурор шеппм, уйгарымнемесе каулы шыгарган сотка береда (КР ADKK-i 406-бабыныц 1-белт).Осындай арызды цайта царайтын соттар:• 6ipinnii еатыдагы соттыц зацды купи не енген шепп-MiH жацадан аныкталган мен-жайлар бойынша осы шенпмдашыгарган сот кайта карайды.• 6ipiHnii еатыдагы соттыц шеппмш езгерткен немесеж ац а шеппм шыгарган апелляциялык немесе кадагалау266


сатыларындагы уйгарымдарды, шепймдерд1, цаулылардыжацадан аньщталган мэн-жайлар бойынша цайта цараудышепймд1 езгерткен немесе жаца шеипм шыгаргансот жург1зед1 (КР А1ЖК-нщ 405-бабы).Жогарыда аталган соттар жацадан аныцталган мвнжайларбойынша шегшмдд., уйгарымды немесе цаулыныцайта царау туралы арызды сот отырысында царайды.Арыз 6epymire жэне icne цатысушы адамдарга отырыстыцетшзшетш уацыты мен орны туралы азаматтьщ icж урпзу зацымен белгшенген жалпы ережелер бойыншахабарланады, алайда олардыц келмеу1 арызды цараугакедерга болмайды. IcTi жацадан аньщталган мэн-жайларбойынша цайта цараган сот зац талаптарын сацтай отырыпсот уйгарымын шыгарады.Сот жацадан аньщталган мэн-жайлар бойынша шепймд1,уйгарымды немесе цаулыны цайта царау туралыарызды сот отырысында цараган соц целей шепймдердщ6ipeyiH цабылдайды:—арызды цанагаттандыру жене шепймнщ, уйгарымныцнемесе цаулыныц купйн жою туралы;—арызды цайта царау дан бас тарту туралы.Егер сот арызды цанагаттандыру жэне шепймнщ,уйгарымныц немесе цаулыныц кунйн жою туралы уйгарымшыгарса сот icTi КР А1ЖК-те белгшенген ережелербойынша царайды, ал арызды цанагаттандыру туралысот уйгарымы шагымдануга немесе наразыльщ келйрЬлуге жатпайды.Егер сот арызды цайта цараудан бас тарту туралыуйгарым шыгарса, онда ол жогары турган сотца шагымдануганемесе наразыльщ келйруге цуцылы.267


IV-бвлiм. ХАЛЬЩАРАЛЬЩ ПРОЦЕСС27-такырып. Ш етелдш тулгалар катыеатын icTepбойынша ic журпзу1. Шетелдш тулгалардыц ic журпзу кукыктары менмшдеттерь2. Шетелдш тулгаларга катысты ic журпзу тэртаб!.1 -сурак. Шетелдш тулгалардыц ic журпзукукыктары мен м1ндеттер1КР Конституциясыныц 12-бабыныц 4-бвлтне жэне"Казахстан Республикасыныц азаматтыгы туралы” Зацныц6-бабына сэйкес Конституцияда, зацдарда женехалыцаральщ шарттарда взгеше квзделмесе, шетелдш -тер мен азаматтыгы жок адамдар Республикада азаматтарy m iH белпленген кукьщтар мен бостандыцтардыпайдаланады, сондай-ак мшдеттер атцарады. Осы Конституцияережесш сацтай отырып КР AIJKK-i 413-бабыныц2-белщ шетелдш азаматтар жене азаматтыгыжок адамдар, шетелдш уйымдар мен халыкаралыц уйымдар(будан epi - шетелдш тулгалар) Казахстан Республикасыныцазаматтарымен жене уйымдарымен б1рдей ic журпзукукыктарын пайдалануын жэне ic журпзу мшдеттершорындауын бек1тед1.Шетпелдщ азаматтар - КР-ныц азаматтыгы жок женевзшщ шетел мемлекетшщ азаматтыгы бар екешн растайтындэлелдемелер! бар тулгалар. Азаматтыгы жоцадамдар —KJP-ныц азаматтыгы жок жене взшщ шетелмемлекетшщ азаматтыгы бар екенш растайтын двлелдемелер1жок тулгалар.Шетелдш тулгалар ездершщ бузылган немесе дауайтылып отырган кукыктарын, бостандыктарын женезацмен коргалатын мудделерш коргау уппн КвзакстанРеспубликасыныц соттарына жупнуге кукылы.268


Соттарда шетелдш тулгалар катысатын icTep бойыншасот iciH журпзу КР-сы Конституциясына, КР-сы хальщаральщшарттарына, КР*сы А1ЖК жене езге де зацдаргасейкес жузеге асырылады.Шетелдш тулгалар цатысатын icTep бойынша ic журпзуКР А1ЖК-нщ 45-тарауында белпленген ережелербойынша жузеге асырылады.Сотта шетелдш тулгалардын катысуымен icTi карауушш алдымен олардын, азаматтык ic журпзуге врекетКабшетттн аныктау кажет. КР А1ЖК-нщ 414 жэне 415-баптары шетелдш тулгалардын, азаматтык ic журпзугеэрекет кабхлеттт. жешнде ережелерд1 кездейдьШетелдш тулгалар катысуымен icTepfli мына соттарКарауы мумкш:—KP'HiH, облыстык жэне оларга тецестаршген соттар(КР А1ЖКп 28-баптын, 1-бвл1гшщ 2) тармакшасы жэне2-белпч);- КР'НЩ Жогаргы Соты (КР ADKK-i 29-бабыныц 2-6ед1п).;- Шетелдш соттар (КР АГЖК-i 421-бабыныц 1 жэне2-белштер1);—Аралык соттар (КР AIHCK-i 25-бабы).Шетелдш соттьщ кузырета КР А1ЖК-тщ 33-бабындакезделген жагдайларды коспаганда, тараптардыц жазбашакел1с1ммен кезделу1 мумкш. Мундай кел1с1мболган жагдайда сот жауапкердщ етшгшмен, егер мундайетш м icTi м э т бойынша карау басталганга дешнмэл1мделсе, арызды карамай тастайды (КР А1ЖК-тщ 33,419-баптары).Шетелдш тулгалар катысатын icTep бойынша КазаК‘стан Республикасы соттарыныц (жалпы жэне айрыкша)кузы реп КР А1ЖК-нщ 416 жэне 417-баптарыменрегл аменттелген.Шетелдш тулгалар катысатын icTep бойынша КазакстанРеспубликасыныц соты келей жагдайларда арызды.царамай тастайды, ал iс бойынша ic жцрг1зуд1 цысцартады:• егер сол меселе туралы жэне сол непздер бойыншасол тараптар арасындагы дау жешнде Казакстан Рес-269


публикасыныц сот шешшдерш езара тану жене сот шешшдершорындауды кездейтш хальщаральщ шарты баршет мемлекеттщ соты бурын шеппм шыгарып койганболса (КР ADKK-i421-бабыныц 1-белит.);• егер шет мемлекеттщ сотында сол тараптар арасындагы, сол меселе туралы жене сол непздер бойынша шеппмдаКазахстан Республикасында танылуга THicTi дауженшде бурын козгалган ic болса (КР А1ЖК-1421-бабынын2-белт).Осы шетелдш сотта ic ж у р п з у ережелер1 КазахстанРеспублнкасы соттарынын айрьщша цузыретане жаткызылган(КР А1ЖК-нщ 33, 417-баптарында кезделген)icrepre катысы жок.2-сурац. Шетелдш тулгаларга катыстыic журпзу TepTidiКР'НЫц А1ЖК-нщ 45-тарауында шетелдш тулгаларкатысатын icTep бойынша ic журпзу TepTi6i керсетшген.Осы кодекстщ 423-бабында: КР-ньщ соттары ездершеКР_ныц зацында немесе халыкаралык шартында кезделгентертшпен берхлген жеке ic журйзу ic-epeKeTTepiHжасау (хабарламалар мен баска да кужаттар тапсыру,тараптардан, куелардан тусшштемелер алу, жерплшт!жерде сараптама жене тексерк журпзу жене т.б.) туралыщётелдцс соттардыц тапсырмаларын орындайды.Буган:- тапсырманы орындау КР*ныц егемендтце цайшыкелетш немесе ЦР-ныц кауш йздтне катер тещцретш;- тапсырманы орындау сот цузыретше к1рмейтш жагдайлардыцкосы л май тыны;- шетелдш соттардыц жеке ic журпзу ic-ерекеттершорындау туралы тапсырмаларын аткаруы, егер КР-ныцхалыкаралык шартында езгеше кезделмесе, занда белпленгентертшпен журпзеташ;- КР-ныц соттары жекелеген ic журпзу ic-ерекеттершорындау туралы шетелдш сотта рта тапсырмалар мен e T i-нпп жасауыныц мумкшдап;270


- КР-сы соттарынын, шетелдш соттармен дарым-датынасжасау тэртаб! КР-ныд задында жене халыцаралыцшарттарында белйленеташ Kipefli.Осы аталган халыдаралык шарттыц 6ipi - Азаматтык,отбасылык жэне кылмыстык icTep бойынша кудыдтыцкатынас жэне цудыцтыд кэмек туралы 1993 жылгы 22дацтардагы 10 мемлекет басшысы келкш бегаткен МинскКонвендиясы болып табылады.Конвенцияны долданганда 1997 жылы 28 наурыздаМосква даласында Тэуелйз Мемлекеттер Достастыгыкездесугнде косымша езгер1стер мен толыктырулар жасалганынескерген жэн.Бул Конвенцияга 1997 жылы барлыты 12 мемлекет косыльш,кол дойган. Атап айтканда: Эз1рбайжан Республикасы,Армения Республикасы, Беларусь Республикасы,Грузия, Казахстан Республикасы, Кыргыз Республикасы,Молдова Республикасы, Ресей Федерациясы, Тэжнсстан Республикасы,Туршменстан, взбекстан Республикасы жэнеУкраина гареда.Конвенцияныц 6-бабында кел1супп жактар 6ip-6ipiHeцудыцтыд кемекта осы елдердщ зацдарында кэрсеталгенic журпзу аркылы, сонын, шпнде: цужаттарды дайындаужэне жолдау, алу, карау, TiHTy, айгадты заттарды алыпберу, сараптамаларды этк1зу, тараптарды, упинНп жакты,сезжтшй айыпкердй жэб!рленуппш, к у э т, сарапшынысурау, жеке адамды 1здестару, кылмыстык КУДалау,кылмыстык жауапка тарту ушш адамды алдыртунемесе yKiMfli орындау, азаматтык icTep бойынша шеппмдерд1ушмнщ азаматтык талап бойынша б э л т норындау, к¥жаттарын тану жэне оны орындау, дужаттардытапсыру аркылы журйзейш керсетшген.Конвенцияныц 5 жэне 54-баптарына сэйкес, КР Эд1-лет министрлМ аркылы тускен шетелдш сот каулыларынКР'Ныц облысы аумагында орындауга руксат берумэселей облыстык сот актМмен шеппледь Шетелдш соткаулыларын танып, руксат еплген соц, орындау кагазыжазылып, облыстык сот эш м пплт комитетше жолданады.Кабылданган шеппм туралы шетелдш Эд1лет271


м инистрлт мен КР Одалет министрлтне жене етш1шжасаушы азамат немесе уйымга мел1мденеда.Шетелден тускен сот кужаттары Конвенция талабынасейкес келмесе немесе белгшенген азаматтыц немесеуйымныц мекен-жайы дурыс керсетшмесе жене оныаныктау мумкш болмаган жагдайда тапсырмалардыорындау жайлы eTimui канагаттандырылмайды.Меселен, Ресей Федерациясынан, Барнаул калалыксотынан А.Бойкота сот каулыларын тапсыру жайлы ж1-бершген тапсырма, бул азамат кужатта керсетшген мекен-жайдатурмайтындыктан, оныц мекен-жайын аныктаумумкш болмагандыктан орындалмаган.бзбекстан Республикасынан тускен Ташкент каласыныцСерщлг аудандык сотыныц Ю.А.Голубевтен алиментендару жайлы шепимш орындау жайлы етшцптежауапкердщ мекен-жайын Оцтустш Казакстан облысы,Жаца арык колхозы деп дурыс керсетпеген. Жауапкердщмекен-жайын керсеткенде ауданын, ауылдыц каз1рriатын жене кеш ейн накты керсету кажет. Облыстажауапкер азамат т1ркеуде жок екеш аныкталган соц,сураныс жолданды.бзбекстан Республикасынан Ташкент каласы Фрунзеаудандык сотыныц Р.М .Сулеймановтыц пайдасынаЖ ейсай ауданы, Ленин мацта тазалау заводынан келтсргензалалды ендару жайлы шеппмда орындау жайлы суранысканагаттандырылмады, ce6e6i аталган завод 1995жылы жойылып кеткен еда.Шетелдш сот орындарынан тускен кужаттар Конвеициядакерсетшген талаптарга сай келмеген кезде де суранысорындалудан бас тартылады.Конвенцияныц 53-бабында межбурлеп сот memiMiHорындату жайлы втш1штщ жазылу тэрт1б1 корсет! л ген.Шетелдац сот орындарына жолданатын ейншпсе:1) талап коюшыныц швтелдщ твйгп сотына жазганeTiHimi, сот memiMiHiH мермен б ектл ген KemipMeci,оныц зацды купине енген уакыты жайлы, КР'Да орын*далган-орындалмаганы жайлы аныктама;2) сот шеш1м1не катысты тараптыц сот межМсгаёTHicri турде шакырылганы туралы аныктама;272


3) сот nieniiMi езгерген, тольщтырылган жагдайда онырастайтын цужат;4) тараптардыц соттыльщ туралы кел1с1м! жайлы КУ"жат (ол туралы келнжен болса).Керсетьлген барльщ кужаттарда судьяныц долы женемер! болуы тшс.Кужаттар цалыптасцан теж1рибеге сейкес орыс тш н-де жазылады.Конвенция бойынша ж1бер!лген сот талсырмаларыныцорындалу MepeiMi орташа 5 ай болып отыр. Бул ерине, сотiciH уацытында царауга сейкес келмейтш мерз1м. СудьяларАзаматтык жене Кылмыстьщ icTep журпзу кодексшщталабымен шетелге сот тапсырмасыныц жолдануынабайланысты eHflipicTeri icTi журпзуд1 уацытша тоцтатугаалу жайлы уйгарым шыгарады (АГЖК-i 242-бабыныц6-тарауы)1.Цазацстан Республикасында шетелдш соттардыц мынадайmemiMflepi орындауды талап етпейдк• соты шеш1м шыгарган мемлекет азаматтарыныцгана жеке мэртебесш цозгайтын;• егер неке бузу кезшде ерла-зайыптылардыц ец болмаганда6ipeyi Казакстан Республикасынан тыс жерлердетурган болса, казацстандьщ жене шетелдш азаматтарарасындагы некеш бузу немесе жарамсыз деп тану туралы;• егер некенщ бузылуы кезшде ерлЬзайыптылардыцeKeyi де Цазацстан Республикасынан тыс жерлерде турганболса, цазацстандъщ азаматтар арасындагы некешбузу немесе жарамсыз деп тану туралы шеппмдер (ДРА1ЖК-нщ 426-бабы).Казахстан Республикасы азаматтары мен уйымдарыныцic журпзу куцыктарына арнайы шектеулер цойылатынмeмлeкeттepдiц шетелдш тулгаларына катыстыЦазацстан Республикасы соган сейкес шектеулер белrbieyiмумкш (К,Р ADKK-i 413-бабыныц 4-белт).1Шетелдш тулгаларга цатысты ic журпзу / / Тураби, 3/2000. - 47-бет.18-204 273


V-бвлш. АТКАРУШЫЛЫК; 0НД1Р1С28-тацырып. Аткарушылык; ic журпзу1. Аткарушылык ic журпзу угымы, eflicrepi женемшдеттерь2. Аткарушылык ic журпзу субъектьлерь3. Аткару кужаттары.4. Аткарушылык ic журизугц козгау.5. Сот орындаушыларынып кукыктык MepTe6eci.1-сураК- Аткарушылык ic журпзу угымы, eaicrrepiжане тндеттер!Бул такырып бойынша 6is тек кёйб!р маселелерд! атапкарсет1п отырмыз, толык йздёр арнайы "Аткарушылыкic журпзу” деп аталатын курс (пан) бойынша етейздер.Аткарушылык ic журпзу дегеш&йз - бул соттын нормативенактЬгерш жене баска органдардыц юрисдикциялыкакплерш межбурлеп орындату максаты болыптабылатын азаматтык ic журйзудщ 6ip сатысы.Эр кукык саласы ез1 реттейтш накты когамдык катынастарыболады. Сондыктан аткарушылык ic журпзуденакты когамдык катынастарын реттеуге багытталады,я гни азаматтык жене шаруашылык icTep жешндеп сотшепимдерш, уйгарымдары мен каулыларын (1), мудакт]ещцрш алу белтнде кылмыстык icTep жешндеп уюмдермен каулыларды (2) M indemmi тцрде жене уацытылыорындау. сондай-ак езге де органдардыц шеш1мдер1 менкаулыларын орындаумен байланысты катынастар (3).Осы аталган кукыктык катынастарын реттеуге еюед1с T y p iH белплеуге болады. Олар: диспозитивтйс (езмеш бойынша руксат етупп) жене императивт1к (ез мешбойынша шндеттёупп, межбурлеупп)."Аткарушылык ic журпзу жене сот орындаушыларынынMepTe6eci туралы’ Казакстан Республикасы заныныц1-бабына сейкес аткарушылык ic журпзудщ мынадаймшдеттер1 кезделген:274


• азаматтык жане шаруашыльщ icTep женш деп сотшеппмдерш, уйгарымдары мен каулыларын мшдеттажэне уакытылы орындау;• мулшта OHflipin алу б елтн д е кылмыстык icTep ж е­нш деп ук1мдер мен каулыларды мшдетта жэне уакытылыорындау;• осы зацда кезделген жагдайларда езге де органдардыцшеппмдер1 мен каулыларын орындау.Аткарушыльщ ic журпзу пэннщ цайнар квздерЬ ретшдекелей нормативтш актшерд1 атауга бол ады:- КР Конституциясы (7.10.1998 ж. езгерп:тер ментольщтырулар енпзшген) 1995 жылгы 30 тамызда кабылданган;- КР-сы бешткен халыкаральщ шарттары (мысалы,Азаматтык. отбасыльщ жэне кылмыстык icTep бойыншакукьщтьщ катынас жэне кукыктык кемек туралы 1993жылгы 22 кацтардагы 10 мемлекет басшысы келшшбек1ткен Минск Конвенциясы);- Аткарушылык ic журпзудщ кукыктык, уйымдастырушылыкжэне экономикальщ непздерш белплей-TiH, сондай-ак сот орындаушыларыныц кукыктык мэрте-6eciH айкындайтын "Аткарушылык ic журпзу жэне соторындаушыларыныц мэртебей туралы" КР'СЫ зады1998 жылгы 30 маусымда кабылданган;- КР’Нын баска да зацдары (аткарушылык ic журпзугекатысушылардыц курамымен айкындалады).2-сурак. Аткарушылык ic журпзу субъектшер1Аткарушылык ic журпзу органдары мен катысушыларыоныц субъекталер1 болып танылады.Аткарушылык ic журпзу органдары "Аткарушылыкic журпзу жэне сот орындаушыларыныц мэртебей туралы"КР-сы зацныц 4-бабында аталган. Олардын, катарына:1) КР Жогаргы жэне жерплшта соттары;2) КР Жогаргы Сот жацындагы сот эшмнплш комитета(сот орындаушысы, сот приставы);275


3) КР-сы Эдалет миннстрлт жене оныц аумактык органдары;4) Соттар мен баска да органдардын акшалай сомалардывнд1рш алу женшдеп каул ыларын орындауды жузегеасыратын салык органдары;5) Соттар мен баска да органдардын акшалай сомалардыендхрш алу женшдеп каулыларын орындауды жузегеасыратын ек1нш1 децгейдеп банктер жэне банкт!к емескаржылык мекемелер (мысалы, ломбард);6) Сот орындаушысынын талабы бойынша орын-.дауды жузеге асыратын езге де органдар, уйымдар менлауазымды адамдар жаткызылады.Аткарушылык ic журпзуге катысушы адамдар женшденормалар "Аткарушылык ic журпзу жене соторындаушыларынып мертебеи туралы" КР зацыныц 26-28-баптарында кезделген. Олардын катарына:1) аткарушылык ic журпзу тараптары;2) аткарушылык ic журпзу тараптардыц ек1лдер1жаткызылады.Аткарушылык ic журпзу тараптары —аткарушылыкic журпзуге катысушы евдйрш алушы мен борышкер.0з пайдасына немесе мудделерше аткару кужаты бёргпгенжеке немесе зацды тулга endipin алушы болып табылады.Аткару кужатында кезделген талаптарды орындаугам1ндегп жеке немесе занды тулга борышкер болыптабылады.Аткарушылык ic журпзуге бфнешё ещцрш алушынемесе борышкер цатыса алады. Баска таранка катыстыолардыц еркайсысы аткарушылык ic журпзуге дербескатысады немесе катысушылардыц 6ipine (екЬхге) аткарушылыкврекеттерге катысуды тапсыра алады, буганаткару кужаты бойынша борышкерге оныц ез! га и а жасайалатын мшдеттер (жеке мшдеттер) жуктеген жагдайларкосылмайды.Аткарушылык ic жург!зу тараптардын ек1лдеш —ешлдш берухшщц муддесхне жене оныц атынан взшеберьпген eKUierriri шепнде процессуалдык врекеттержасайтын ерекет кабьлетпп бар тулга.276


Сотта ешлдш ету процессуалдьщ зацмен барльщ азаматтьщicTep бойынша соттарда жане азаматтык; процестщбарльщ сатыларында болады.Жалпы процессуалдык зацга сэйкес азаматтар ез icTepiHсотта аздер1 немесе ешлдер1 аркылы журпзуге цукылыжэне азаматтьщ icne езш щ катысуы оныц бул icбойынша екЪп болу цуцыгынан айырмайды (КР АГЖК-i58 бабыныц 1 б о л т).Сетмхатка, зацдарга, сот шеппмдерше не эюлшшпкaKTiciHe непзделген icTi сотта журпзуге тшсшще paciMделгенвкшеттап бар эрекетке кабшетта кез келген адамсотта втл бола алады.Атцарушыльщ ic журпзуге катысушы (тараптардыцжэне олардыц екшдершщ) адамдардыц кукыктары менмшдеттерьАтцарушыльщ ic жцрггзуге цатысушы адамдардыццццыцтары: ic ж урпзу материалдарымен танысуга,олардан узшдшер жасауга, кегшрмелерш алуга, косымшаматериалдар беруге, вташш бглдаруге, аткарушылыкэрекеттер жасауга катысуга, аткарушылык эрекеттерпроцесшде ауызша жэне жазбаша тусшштер беруге, аткарушылыкic журпзу барысында туындайтын барлыкмэселелер бойынша ез дэлeлдepi мен шшрлерш айтуга,аткарушылык ic журпзуге катысушы баска адамдардыцдэлелдер1 мен аташштерше карсылык б1лд1руге, бастартуын мэлiмдeyгe, аткарушылык ic журпзу мэселелер!бойынша сот орындаушысыныц арекеттерше немесешеппмдерше шагым жасауга кукылы.Аткарушылык; ic жург1зуге цатысушы адамдардыцMiudemmepi: аткарушылык ic журпзуге катысушы адамдараздерше бершген барльщ кукыктарды адал пайдалануга,сондай-ак аткарушылык ic журпзу туралы зацдардыцталаптарын орындауга мшдетта.Кажет болган жагдайларда соттар мен баска да органдардыцкаулыларын булжытпай орындауды камтамасызету ymiH сот приставы, innci icTep органдарыныц кызметкерлер!немесе бел1мшелер1 зацдарга сейкес тартылады.Сот приставы —мемлекеттш кызметте туратын277


жене езше "Сот приставы туралы” зацмен соттар кызметшщбелг1ленген тэртабш камтамасыз ету жешндежуктелген мшдеттерд1 орындайтын лауазымды адам.Сондыктан сот приставыныц мшдеттерше:• ic журпзу ерекеттерш орындауда сотка жердемдесу;• соттардыц жене баска органдардыц аткарушылыккужаттарын орындауга мвжбур етуде сот орындаушыларынажердем керсету жаткызылады.Inuci icTep органдарыныц кызметкерлер1 "Аткарушылыкic Ж урпзу жене сот орындаушыларыныцмертебей туралы" КР зацыныц 18-бабына жене 26-баптыц 2-бёлМне сейкес кажет болган жагдайларда соттармен баска да органдардыц каулыларын булжытпайорындауды камтамасыз ету ушш тартылады. Осылайалимент endipin алу, MepmiKmipy немесе денсаулыгын.взгедей зацымдау арцылы келтърыген зиянды вт еу,асыраушысыныц цайтыс болуы жвтндеИ icmep бойынша,сондай-ан; борышкердщ жцрген жерЬ белгтз болганезге де жагдайларда сот орындаушысы сотка inoci icTepоргандары аркылы йздёу салу туралы усыныс жасайды.Цолданыстагы аткарушылык ic журпзу зацына сейкесаткарушылык ic журпзуда жузеге асыруга жердемдесуппадамдарды белплеуге болады. Осымен олардыцкатарына: пилмаш (аудармашы ), айёац адамдар, маманжаткызылады. Осы адамдарга ортак белп - кемелеткетолган, ерекетке кЩ шётт!, icne муддел1 емес болу,вркайсысыныц аткару мшдеттер! туралы жеке тусшжберешк. Аткарушылык ic журпзуге катысушы адамдараткарушылык ерекеттер жасау кезшде ез бастамасы бойыншанемесе сот орындаушысыныц усынысы бойыншаплмаш (аудармашы) шакыруы мумкш. Кемелетке толган,ерекетке цабшеттГ, icKe муддел1 емес, аткару ерекеттер1нжург!зу ушш к а ж е т дережеде т1п мецгергенкез келген адам плмаш (аудармашы) бола алады. Tuiмаштыц(аудармашыныц) вз ецбеп ушш сыйакы алугакукыгы бар.Аткарушылык ерекеттер кемшде exi а ига к; адамнын( куэгердщ ) катысуымен жасалуы мумкш. Мынадай278


жагдайларда: ещцрш алушыньщ немесе борышкердщталабы бойынша (1); уйге орналастыру жэне уйден шыгарутуралы шеппм дердй борышкердщ мулкш пайдаланугатыйым салуга, алып цоюга жэне беруге, оныц тургынушн, уй-жайлары мен цоймаларын ашуга, тексеружурйзуге байланысты эрекеттерд1 орындау кезшде (2),сондай-ак зацдарда кезделген ©зге де жагдайларда айгак,адамдардьщ ( куэгерлердщ) цатысуы MiHdemmi. 0згежагдайларда айгак; адамдар (куэгерлер) сот орындаушысыныцбастамасы бойынша цатысуы мумкш. Кэмелеткетолган, эрекетке цабшетта, атцарушыльщ эрекеттердщнэтижесше муддел1 емес кез келген азаматтар айгакадамдар (куэгер) ретшде шацырылуы мумкш. Айгакадам (куэгер) журпз1луше eei цатысцан ic кезшдеп аткарушылыкэрекеттерд1ц факйсш , мазмуны мен нэтижелершкуэландырады. Айгак адам (куэгер) ретшде атцарушыльщэрекет жасауга цатысцан адамдардьщ шыгарганшыгыстарына етемацы алуга цукыгы бар.Аткарушылык; эрекеттер жасау кезшде туындаган,арнаулы б1л1мд1 талап ететш мэселелерд1 туйщцру ymiHсот орындаушысы аткарушылык; icKe цатысушы адамдардыцemiHiuii бойынша немесе вз бастамасы бойыншамаман тагайындауы мумкш. Дажет болган жагдайдаб1рнеше маман тагайындалуы мумкш. Сот орындаушысыбул жешнде каулы шыгарады. Корытынды беру упинкэмелетке толган, эрекетке цабшетта, icKe муддел1 емес,к;ажетт1 арнаулы 6^iMi бар кез келген адам маман ретшдетагайындалуы мумкш. Мамандардыц аткарушылык;эрекеттер жасауга байланысты журйзшетш жумыстыорындаганы ymiH сыйацы алуга кукыгы бар.Егер сот орындаушысы, талмаш (аудармашы), маман,аткарушылык ic журйзудщ нэтижесше жеке eei тшелейнемесе жанама турде муддел! болса немесе езге де мэнжайлар,атап айтцанда, тараптармен, олардыц ешлдер1менэдш карайтынына кумэн тугызатын туыстык катынастаболса, олардыц аткарушылык; ic журпзуге катысуынаболмайды жэне олар шет цалдыруга THic.279'


З-сурак- Аткару кужаттарыСоттыц немесе езге де органныц каулысын жене сотбуйрыгын ез ерк1мен орындамау, сондай-ац аткарушылыккужаттыц болуы мажбурлеп орындату шараларынколдануга непз болып табылады.Аткару кужаты дёгетмхз - аткарушылык ic журпзузацмен белгшенген аткару парактары, сот буйрыктары,накты органдардыц каулылары. Я гни:• сот каулылары (шеипмдерй уйгарымдары) цепзшдебершетш аткару парацтары жене бцйръщтары;• азаматтык ic журпзу зацдарына сейкес бершетшсот бцйрыцтАары;• ёшмпйлхк кукык бузушылык туралы гстердх караугауекшегп органдар (лауазымды адамдар) шыгарганцаулылар;• халыкаралык жэне шетелдш соттар мен терегпктердщlueiniMflepi непзшде бершетш аткару парактары:• прокурордыц ез талаптарын мажбурлеп орындатутуралы цаулысы;• зацдарда кезделген жагдайларда езге де органдардыцкаулылары аткару кужаттары болып табылады.Аткару кужаты ж от ал га н жагдайда каулы шыгарганорган зацда кезделген тэртшпен беретш оныц KatnipMeciендорш алу ушш непз болып табылады.Аткару кужаттары мы на мерз!мдерде:- жалпы юрисдикция соттары шешзмдершщ негазшдебершетш буйрыктар мен аткару парактары - 3 (уш)жыл 1шщце;- езге соттар шеоимдершщ непзшде бершетш аткарупарактары - 6 (алты) ай imiHAe;г ецбек даулары бойынша сот беретш куелжтер - 3(уш) ай imiHAe;- ешмшшк кукык бузушылык туралы icTepAi карау*га уекшегп органдардыц (лауазымды адамдардыц) каулылары- 3 (уш) ай шпнде;- прокурордыц каулылары - 3 (уш) ай шпнде межбурлепорындатуга 6epuiyi мумкш.280


Аталган мерз1мдер:1) м у л й т eHflipin алу белтн де соттардын, шепймдер!мен ук1мдер непзшде бер1лген атцару парацтарын орындаукезшде - цт мнщ не ш еиймшц зацды кутите енгеннемесе uieuiiMdi оры ндауды к ей ш ге к;алдыру немесемерзЬмш цзарту кезшде белгы енген мерзЬм аяцт алганкуннщ ерт ещ нен бастап, ал lueiuiM дереу орындаугаmuic болган ж агдайларда —оны ш ыгарганнан Keiiiw iкуннен бастап;2) езге соттар шеппмдершщ непзшде бершген атцарупарацтарын орындау кезшде —осы соттар мэжбурлепорындату туралы uieuiiM цабылдаганнан кешн келесЬкуннен бастап;3) эшмпшпк цуцык бузушыльщ туралы icTep женшдепкаулыларды орындау кезшде - цаулы шыгарылганкуннен бастап;4) калган атцару цужаттарыныц барлыгы бойынша —олар бермгеннен кешнгЬ куннен бастап есептеледпМерз1мд1 твлемдер ещцрш алу туралы шеппмдер (алиментещцрш алу туралы, мертшйрумен немесе денсаулыгынвзгедей зацымдаумен келтаршген зиянды втеу туралыжэне баска icTep бойынша) аткару кужаттары телемжасауга бер1лген барльщ уакытта куппн сацтайды. Мундайжагдайларда мерз1м ep6ip тэлем ушш жеке есептезхед!.Сот ш ешш зац купине енгеннен кешн атцару паратыжазылады, сот оны аумагы бойынша сот каулыларын орындаугауэюлетта тшста. органга орындау ушш жаберуге тшс.Соттыц дереу орындалуга TuicTi memiMi бойыншаатцару параты жазылып, шеппм шыгарылганнан кешндереу орындауга ж1бер1лед1.Аткару парацтарын 6ipiHini сатыдагы сот memiMiзацды купине енген немесе ic жогары турган соттанцайтцан куннен бастап уш тэулпс imiHfle жазады жэнеоларда:—аткару кужатын берген соттыц атауы;- icTin HOMipi жэне шеппм шыгарылган кун;281


—шепймнщ к;арар б е л т (сезбе-сез);- шепймнщ кушше енген уакыты;- аткару кужаты берйгген кун;—ендорш алушы мен борышкердщ атауы, олардыдмекен-жайы мен реквизиттер1 керсетйгуге тшс;Соттыд ep6ip memiMi бойынша 6ip аткару паратыбершедо. Егер аткару ер турт орындарда журпзихетш болса,не егер шепйм бгрнеше талап коюшыныц пайдасынанемесе 61рнеше жауапкерге карсы шыгарылган болса, сотендорщ алушылардыд eTimrai бойынша аткару орньга делкерсет1п не осы аткару кужаты бойынша аткарылуга т т сшепймнщ сол б е л т н керсете отырып, б1рнеше аткарукужатын жазады (ЦР А1ЖК-н1ц 236-бабы).4-сурак* Аткарушылык ic журпзудо козгауСот орындаушысы аткару кужаты кел1п тускенненкейш аткарушылык ic журпзудо козгап, бул туралыцаулы шыгарады. Сот орындаушысы дереу, 6ipaK 3 (уш)теулштен кепйкт£рмей, дереу орындалуга тшста. аткарукужаттарын коспаганда 5 (бес) кун Mep3iM бере отырып,аткару кужатын ез еркщен орындау туралы борышкергеусыныс жасайды.Сот орындаушысы сонымен 6ip меэетте борышкердщмулкше тыйым салып, мулкш хаттайды, бул жешндеаткарушылык задныд талаптарын сактай отырып, актжасайды.Бул орайда борышкердщ банктег! немесе банк операцияларынынжекелеген турлёрш жузеге асыратын уйымдардатыакшасына жене баска да мулкше сот орындаушысыпрокурордыц санкциясымен гана тыйым салады.Орындауга беру Mep3iMi етюзшш алынган аткарукужаты бойынша аткарушылык ic журпзу козгалмайды,сот орындаушысы бул туралы каулы шыгарады женеендорш алушыга етш кеткен мерз1мд1 калпына келт!рутуралы сотка арызбен жугпну кукыгын тусшд1редо.Аткару кужаты задда белгшенген талаптарга сейкескелмеген жагдайда сот орындаушысы 3 (уш ) кун мерз1м-282


де цайтару туралы каулы шыгарып, оны берген органгаж1беред1, бул жешнде ещцрш алушыга хабарлайды.Сот орындаушысына кемпшшстер1 жойылганнан кейiHнемесе белгшенген мерз1мнен кегшрек келш тускенаткару кужатыныц бершген куш болып онын, кайтаданкелш тускен куш саналады.Кайтару туралы каулыда аталган кемшшжтер жойылмайкелш тускен аткару кужаты орындалуга тшс емесжене ол ж!берген органга цайтарылады.Аткару кужаттары бойынша орындау аткарушылык icж урпзу козгалган куннен бастап 2 (eKi) ай мерз1мдеаякталуга тшс, бутан мерз1мд1 ещцрш алу туралы аткарукужаттары (мысалы, алимент ендарш алу туралы), сондайакзацдарда езге де орындау мерз1мдер1 белгшенген жагдайлар(мысалы, дереу орындалуга жататын жумысца кайтаорналастыру туралы icTep) косылмайды.Аткарушылык ic журпзу бойынша аткарушылык ерекеттерд1кешнге калдыру, ic журпзуд! токтата туру женеоны жацгырту, ic журпзуд1 тоцтату нёпздер1 мен салдарыжене т.б. меселелер аткарушылык ic журпзу зацыменрегламенттелген.5. Сот орындаушыларыныц кукыктык мертебес1Сот орындаушысы —мемлекеттж кызметте туратынжене соттар мен баска да органдардыц каулыларынорындау бойынша езше зацмен жуктелген мшдеттерд1орындайтын лауазымды адам.Сот орындаушысына мынадай талаптар койылады:>20 жаска толган;>соттал маган;>едетте жогары немесе арнаулы орта зац бiлiмi бар;>кемшде 2 жыл жумыс стажы бар;>КР-ныц азаматы бола алады.Жогаргы Соттан баска барлык жергиикта соттар жанындасот орындаушылары болады. Сот орындаушы-283,


ларыныц сан курам ы судьялардыд сан курамына сейкесболуга THic.Сот орындаушысынын кызметш бакылауды ЖогаргыСотыныц жанындагы сот екомрпяш комитета мен оныцаумактыц органдары жузеге асырады."Аткарушылык ic ж урпзу жене сот орындаушыларыныцмэртёбе.с1 туралы" К,Р-сы зацныц 86-бабындасот орындаушысыныц кукыктары мен мшдеттер1 кезделген.Сот орындаушыныц цццык;тары: орындауга катыстымэселелер бойынша каулылар шыгаруга; экш пйлшкукык бузушылык туралы хаттамалар жасауга; аткарушылыкэрекеттер жасау кезшде туындаган мэселелербойынша, КР-ныц зац aктiлepiндe белпленген коммерцияльщ,банктш жэне зацмен цоргалатын езге де купияныкурайтын мэлгметтерда жария етуге цойылатын талаптардысактай отырып, кажетта аппарат, тусшштемелермен аныктамалар алуга; аткарушылык эрекеттержасаганда непзге алынган аткару кужаттары TyciHiKci3болган жагдайда тусшш алу ушш сотка немесе аткарукужатын берген баска да органдарга жупнуге; ic журпз1л1пжаткан аткару кужаттары бойынша азаматтармен лауазымды адамдарды шакыртуга, накты аткарушылыкэрекеттер жасау мэселелер! бойынша тапсырмаларберуге жене т.б. кукылы.Сот орындаушыныц Mindemmepi: соттын таланты камтамасызету жешндеп уйгарымын орындауга; тараптарганемесе олардыц екщцершё аткарушылык ic журпзуматериелдарымен танысуга, олардан узшдьпер жасауга,кеппрмелер Tycipyre мумкшдщ беруге; аткарушылыкic журпзу жешндеп арыздар мен тараптардыцетатштерш карауга жене солар бойынша кауды шыгаруга,оларга шагым немесе наразылык беру мерзЛмдер!мен TepTinTepiH тупщируге, егер оныц e3i аткарушылыкic журпзудщ аякталуына такелей немесе жанама турдемуддел1 болса немесе оныц едйгдтне кумен тугызатынезге де мен-жайлар бар болса, icri цараудан бас та рту га;аткарушылык ic журпзу туралы зацдарда кезделген езгеде эрекеттер жасауга мйндетть284


Сот орындаушысы езше бершген кукьщтарды зацгакатац сейкес пайдалануга жене ез цызметанде азаматтармен зацды тулгалардыц кукыктары мен зацды мудделершецысым жасауга жол бермеуге мшдеттьСот орындаушысы езще жуктелген мшдеттерд1 орындамаганынемесе тшсшше орындамаганы, лауазымдыкекшеттагш асыра пайдаланганы, мемлекеттж жене ецбекTepTi6iH бузганы ушш зацдарда белгшенген тертшпенжауап бередьСот орындаушысы мемлекеттж кызметнп болып танылады.Оныц цызметш уйымдьщ жене материалдыцтехникальщжагынан камтамасыз ету республикалыкбюджет каражаты есебшен жузеге асырылады. Сот орындаушысыретшде жумысца кабылдау жене одан босатумеселелерш Жогаргы Соттыц жанындагы сот еюмшшпкомитета жене оныц аумактык органдары шешедь Соторындаушысына быпктак сыныптарын беру, оны темендетужене одан айыру, демалыстар беру, зейнетакыменкамтамасыз ету, сондай-ак устем акы телеу тертаб1 зацдаргасейкес белгшенедь285


29-тацырып. Аралык сотта ic карауАралык сотта ic карау институты бурыннан 6epi барлыгымызгамэл1м, мше, уш мьщ жыл бойы баскарушылар,саудагерлер, сонымен 6ipre банк кызметкерлер1 жэнекэсшкерлер осы дауды шешу едасше оралады.Барлыгымыз бшетш казак елшщ билер соты езднщдаулар meinyi бойынша аралык сотта ic карауга сэйкес.Аралык сот Кёцёс Одагы кезшде де бар болатын, 6ipaK icжузшде кызмет ётпейтГд; Kaeipri уакытта Казакстаннарыктык экономикага бет бургандыгына карай осы даулартщмд! шешу нысанына кайта оралып отыр.Аралык сот - бул тараптар ез араларындагы мулжтцсдауларын шешу ушш тандалатын сот.Казакстан Республикасында eiti турлп аралык соттаркурылуы мумкш:1) тур акты кызмет ететш аралык сот;2) накты 6ip дауды карау ушш аралык сот."Аралык сот" , "арбитраждык сот" жэне "арбитраж”деген терминдер - синонимдер.Осы арада айта кеткен жен, Кецес Одагы кезШдё женеКазакстан Республикасы тэуелй зд тн алганнан к етн палгашкы жылдары, ягни "Казакстан Республикасындагысоттар жене судьяныц мертебее! туралы" КР Президентшщконституциялык зад купи бар Жарлыгы шыккангадешн "Арбитраж" деп зацды тулгалар араларындагышаруашылык даулар шешу бойынша мемлекеттшсот аталатын. Аталган жарлык зад кушше енген сон арбитраждыксоттыц екигеттШп жалпы юрисдикциялыксоттарга еткен болатын. А л Ресей Федерациясында е ллкунге дешн мемлекеттш арбитраждык сот сот терелтнжузеге асырып келед1. Б1здщ niKipiMi3iue арбитраждыксоттыц мемлекеттш болуы кате сиякты. Ce6e6i, жогарыдаайткандай арбитраждык сот ол тараптардыц езара кел!с1мдер1бойынша курылатын сот, ал мемлекеттш соттыцсудьяларын тараптар ешцашан таддамайды. СондыктанКазахстан Респ убли косы ныц Президент! HJ9. Назарбаев286


алтыншы мамыр айында Астана цаласында вткен судья-лардыц I I I съезтде сот жуйесте байланысты приоритет-miK мшдеттер шешу туралы цойылган бесшш1 мтдетх -даулар шешуге балама adicmep енг1зу мцмкшдшн зерттеуболган, мысал pemiude аралык; сотты атаган болатын.В1здщ елшазде мулштж дауларды шешу бойынша мемлекеттжсот кана емес, аральщ (арбитраждык) соттар да бар.Еуропадагы жене баска дамыгын мемлекеттерде осындайсоттар мулжтж дауларды шешумен айналысады. Республикамыздамундай институттьщ болуы шетелдш зацтулгаларыныц оган ceaiM бицрргендтнде кершед1 женеоныц беделш кетеред1.Аралык соттыц жалпы юрисдикциялдык соттарданартыкшылыгын темени кестеде керсетш корейж:Аралык сот1.1стерд1 объектив-п жене тезкарал шешед12. Непзвде тараптар езаракелюмдер1 аркылы сот memiMiH езеркшершён орындайды3. Арбитраждык алымдар мелшер!тшмд!Жалпы юрисдикциялдык сот(Жогаргы сот жене жергйпкт!соттар)1. Гетер карауы жэне оларды uieaiyiкепке созылады (б^рнеше айга, кейде6ip жылга)2. Мемлекегпк межбурлеушараларын колданады3. Талап арыздын мелшершенмемлекегпк баж беллленщ,телеуш киындатадыАралык сотта ic караудыц даму перспективалары 6ipкатар жолдамаларды жузеге асыру мумкшдтмен байланысты.Б1ртш1ден, Казахстан менталитетшщ ерекшелштеpiHeбайланысты аралык сотта ic карау кец таралуынамумкшдш аз. Сонымен, тэж!рибеде азаматтардыц катысуыменаралык сотта ic карау "Экономикалык даулардышешуге арналган аралык сот туралы” улп ережеге сэйкесжумыс 1стемейдьАссоциациялар, сауда палаталары, б1рлескен уйымдар,тауар жэне кор биржалары жанында туракты icTenтуратын аралык соттар КУРУ ец перспективта жолдама287


болып табылады. Кузыретт1лш туралы дау тудырмасуппн накты 6ip кызметпен айналысуды жузеге асыратынкатысушылары ymiH максатка сай б1рлескев аралыксоттар курган дурыс. Егер нарык катысушылары еркайсысыб1рнеше аралык соттар барда кайсысыныц к узырлыгына туындаган дау карауы жататындыгына байланыстынепзделген сурактар болуы мумк1н. Бул нарыктыккордыц ieri ниетйз катысушылары ер аралыксоттар юрисдикциясынан толык ауыткуы мумкхн. Сондыктанмундай б1рлш непз^зделген жене толыгыменакталган деуге болады, ce6e6i ведомстволык туралы даудыжокка шыгарады, жауапкершйиктен нарыктык кордьщi3ri ниетйз датысушыларын ауыткытпайды, кукыкколдану тежирибесш 6ip калыптыгына жердем етедьБудан баска барлык нарьщтыц катысушылары уппнб1р1ккен аралык сот болуы елемдш тэжарйбеге толыгыменсейкес келедй мысалы, АЦШ-та "NASDAQ” нарыктыккорында, Ресей Федерациясында "НАУФОР"жанында даулар шешу бойынша бДршкён арбитраж кызмететедо,ал Казакстанда "UIS” задорталыгыныцаралыксоты бар. Ka3ipri куш Казакстан кептеген хал ыкаралыкшарттарга косылды. Атап айтар бол сак. Казакстан РеспубликасыныцХал ыкаралык валюталык кордыд Mymeciболу туралы, Казакстан Республикасыныц Даму женежацару хал ыкаралык банктщ Mymeci болу туралы, КазакстанРеспубликасыныц Халыкаралык каржы корпорациясыныцMymeci болуы туралы, Казакстан РеспубликасыныцИнвестициялар к'ешлдаганщ кеп жактыагенствосыныц Mymeci болу туралы, К&закстан РеспубликасыныцИнвестициялык дауларды шешу бойыншахалыкаралык орталыктыц Mymeci болуы туралы шеппм*дер.БелгЬп кызмет саласыныц катысушылар тобын оныцталкылауына дауды бёретш турацты icTen тура тын ара*лык сот куру Kaeipri кезде перспективасыз деуге болады.Ек1нш1ден, азаматтын айналымда езге балама дауларшешу нысандарын, жекеше м!ндетп не факультативт!медиациялар процедуларын (алдын ала жанжалды ше-288


шётш арнайы тагайындалган делдалдар катысуыменкелшупплш тэртште) дамыту кажет. Мундай шара жанжалдышешуге мумкшдш етед1, е*ШрМИ4 аса жогарыемес жэне тараптар ездерщщ кел^пеунплштер1 бойыншатым алые кетпейдь Кейде жанжал этш р лт кукыктыккана емес, тараптардыц жеке тулгальщ карсыльщтарыменбелпленед1, сондыктан нарьщтык кордыц беделд1мамандар катысуымен жеке жагдайларда пайдалы.Бул жешнде элемдш тэж1рибе де куэландырады.YiuiniuideH, аралык сотта ic карау кукыктык кешлджтердецгеш бойынша сот тэрешпн жузеге асыру жуйесшдецалыптаскан тэртштерге сэйкес болуы керек. 0ciресебул таланты камтамасыз етуге байланысты, ce6e6iKaeipri уацытта зацнамамен мундай шаралар аралык соттаic карауда колдану керсетшмеген. Аральщ,соттардыцталанты камтамасыз eTyi туралы уйгарымдары непзшдесот буйрьщтары немесе сот уйгарымдары мундай аралыксоттыц уйгарымын растайтын жэне оны мэжбурлеп жузегеасыру керек.Tepmim uideH, аралык соттардыц шепамдерш мэжбурлепорындауга байланысты б1ркатар сура^тарды реттеукажет, жекеше жалпы юрисдикциялдьщ соттар туралы,халыкаралык коммерциялык арбитраждыц шенпмдер!бойынша атцару парактарын беруге эшлетт!.БестшЬдён, мемлекеттш сот аралык сот щёпшупменаныкталган мэн-жайлары есеб1мён ic карау кезшде мемлекеттшжэне аралык соттар шеппмдершщ преюдициалдыкарабайланысы туралы мэселеш niemyi кажет.Алтыншыдан, азаматтар арасында, уйымдар арасындааралык сотта ic карау мумкшдшн гана емес, азаматтаржэне уйымдар араларында да аралык сотта ic карау тэр-Ti6iH карастыру жешнде барлыгына б!рдей колданылатынаралык соттар туралы жаца зац кабылдау кажет1.1 Егембердиев Б.О. Казахстан Республикасында аралык; соттардыцдаму перспективалары мев тенденция лары. Сб. докладов межвуз. коаф.“ Молодежь XXI века и развитие современной цивилизации”. - Караганда:Болашак-Баспа, 2002. - 229-231 б.б.19-204 289


Аралык; сотта шаруашылык дауларды караган дурыс.Ойткеш, аралык; сотта дауларды караудын, б1ркатар артыкшылыктарыбар.Мвселен, тараптар:• дауды шешу ушш аралык сотты тацдауга;• аралык соттыц курамын куруга;• icTi караудыц орны мен уакытын тацдауга;• судья ретшдё экономика, архитектура, гылым,техника жене т.б. с ал ада арнаулы бЬшстага бар адамдытацдауга;I шетелдш валютамеи дауларды карауга кукылы.Сол сиякты тараптардыц icTi караудыц орны мен уа-Кытын тацдап алуга ёркГндт болады. IcTi караудыцорны мен уакытын тараптарга тацдап алуга мумкшдшберудац дурыс та, бурые та жагы бар деп айтуга болады.Бул жагдай даулы мэселеш тараптарга колайлы жердежене уакытылы карауга мумшндш береда. BipaK. ескерет1нмен-жай, бул меселе бойынша дау туындаганда акыррыщеппмда кабылдауды терагал ык етупйшц екшеттйпгшеберген жен.Дауды аралык соттыц карауына берген тараптар кебшемеселенщ зацдык жагына гаиа муддел1 емес. 1стщм ет бойынша дауды шешу 6ipiHmi кезекте £стщ каржыжене коммерциялык жактарын ескере отырып ойга сыйымдыкел!сшге келу аркылы кол жетк1з1лу1 мумкш.Катынастар кактыгысына жол бермеу тараптардыц неrieriмаксаты болып табылады.Аралык соттыц ерекшел1п, судья ретшде б1лпр беделд1экономика, архитектура, гылым, техника женет.б. салада арнаулы бдлщтипп бар адамды тацдауга мумкшдшбереди бдетте мёмлекеттш соттарда экономикалыкдауларды Караганда сарапшы тартпай еткхзу мумкшемес, будан процесс узарып, оны кымбатка Tycipyi дау*сыз. Мысалы, Санкт-Петербург Сауда-енеркесш палата*сыныц аралык соты сараптаудыц жаца турлерш дамытугаерекше кещл белед! жене сот алдына дауды шешу290


кезшде койылган меселелерд1 шешуге кептеген мамандардыкатыстырады1.Аралык сотка жугшу уппн тараптардыц талей жеткЬлшта. Олардан кел1с1мд1 жазбаша беру талап еталедьАралык соттарда катац жазбаша eTiHim Typi жок. Ол етеepiKTi жене кез келген тесглмен б е к т л у ! мумкш: 6ipлескенкужатка кол кою, айырбас хаттар, жеделхат, телефоннаябершген жеделхат, факс жене баскаша. Аралыксот - нарьщтьщ катынастарга делхрек келетан сотTypi, ce6e6i даулы катысушылардыц ез бастамасы бойыншатеуелйз кейби мамандардыц imiHeH аралык соттардытацдап алуга мумшндш бередй ягни ep6ip icTi жекекарайды.Экономикалык дауларды аралык сотта шешудщ мацсаты—пайда болган кукыктык тартыстарды реттеу женемшдеттемелерд1 epiKTi орындауды камтамасыз ету2.1Скородумов Е. Третейский суд при Санкт-Петербургской ТПП ипорядок его деятельности. Кодекс info, 1997. -№ 6. - С. 38.2Кернебай Г.С. Казахстан Республикасында аралык соттардыц дамуперспективалары мен тенденциялары. Сб. докладов межвуз. конф.“ Молодежь X X I века и развитие современной цивилизации” . - Караганда:Болашак-Баспа, 2002. - 232-233 б.б.291


Цолдануга усыныл атын нормативтж актшер менэдебиеттерНорматива актшер:1. Казахстан Республикасыныд Конституциясы / Республикалыдреферендумда 1995 жылы 30 тамызда кабылданган(КР за дымен 7 дазанда 1998 жылы взгер1стер ментолыктырулар енпзшген) // КР Парламентшщ Жаршысы.—1998. —№4. —217-кужат,2. "Казакстан Республикасынын сот жуйе


8. Казахстан Республикасы вк1мпплж кукык бузушыльщтуралы кодекс^ 2001 жылы 30 кацтарда кабылданган(КР Зацдарына езгер1стер мен толыктыруларенгазшген);9. "Мемлекеттш цызмет туралы" Казакстан Республикасызацы, 1999 жылы 23 пплдеде кабылданган (К?Зацдарына езгер1стер мен толыктырулар енпзшген);10. "Аралыц соттар туралы" Казахстан Республикасызацы, 2004 жылы 28 желтоцсанда кабылданган;11. "Халыкаралык коммерцияльщ терелш туралы"Казакстан Республикасы зацы, 2004 жылы 28 желтоксанда кабылданган;12. КР "Казакстан Республикасыныц Прокуратурасытуралы" Казакстан Республикасыныц 1995 жылгы 21желтоксандаты зацы (езгер1стер мен толыктыруларенпзшген) // КР Жогаргы Кецестщ Жаршысы, 1995 ж.,№ 24.-156 6.13. "Сот приставы туралы” Казакстан Республшсасыныц1997 жылгы 7 пплдедеп зацы (езгерicT ep мен тольщтыруларенпзшген) // Егемен Казакстан, 10.07.1997 ж.14. "Нотариат туралы” Казакстан Республикасыныц1997 жылгы 14 пплдедеп зацы // Егемен Казакстан,23.07.1997 ж.15. "Адвокаттык кызмет туралы" Казакстан Республикасызацы, 1997 жылы 5 желтоцсанда кабылданган;16. "Аткарушылык ic журпзу жене сот орындаушылардыцмэртебей туралы" Казакстан Республикасыныц 1998жылгы 30 пплдедеп зацы (езгер1стер мен толыктыруларенпзшген) // КР Парламентшщ Жаршысы, 1998 ж.,№13.-195 6.17. "Нормативтш-к¥Кьщтьщ акталер туралы" КазакстанРеспубликасыныц 1998 жылгы 24 наурыздагы №213зацы // КР Парламентшщ Жаршысы; —1998 жылы. —№2-3. —25-кужат;18. "Казакстан Республикасындагы тиг туралы" КазакстанРеспубликасыныц 1997 жылгы 11 пплдедеп № 151зацы // КР Парламентшщ Жаршысы. —1997 жылы. -№13-14. —202-кужат.293


19. "Адша телеш мен аударымы туралы" КазахстанРеспубликасынын 1998 жылгы 29 маусымдагы зады(Казахстан Республикасы Парламентшщ Жаршысы,1998 ж., №11-12, 177-дужат; №24, 445-дужат; 2000 ж.,№3-4, 66-дужат; 2003 ж., №4, 25-дужат).20. "Казадстан Республикасындагы жергййкп мемлекеттшбасдару туралы" Казадстан Республикасыныцзады 2001 жылгы 23 кадтар №148-КК // "Казахстанскаяправда” от 30 января 2002 года, №25-26.21. "Казадстан Республикасыныц азаматтыгы туралы"Казадстан Республикасыныц зацы, 1991 жылгы 20желтодсан айында дабылданган (17.05.2002 ж. edrepicтермен толыдтырулар енпз1лген).22. "Когамдыд б1рлестштер туралы" Казадстан Республикасыныцзацы 1996 жылгы 31 мамырдагы №3-1 //Казадстан Республикасы Парламентшщ жаргысы. -1996.-№8-9.23. Коммерция лык емес уйымдар туралы" КазадстанРеспубликасы зацы, 2001 жылы 16 дацтарда дабылданган(КР зацдарына взгер1стер мен толыдтырулар енпзшген).24. "Казадстан Республикасындаецбек туралы" КазадстанРеспубликасы зацы, 1999 жылы 10 желтодсандадабылданган (КР зацдарына езгерйггер мен толыдтыруларенгазгпген).25. “Неке жене отбасы туралы" Казадстан Республикасызады, 1998 жылы 17 желтодсанда дабылданган (КРзацдарына взгер!стер мен толыдтырулар енпз1лген).26. "Сот сараптамасы туралы" Казадстан Республикасыныц1997 жылгы 12 дарашадагы №188 зацы // КР ПарламенпшцЖаршысы. - 1997 жылы. - №21. - 276-дужат.27. "Соттарда азаматтык ic журпзу зацнамасыныдкейбгр нормаларын долдануы туралы" Казадстан РеспубликасыЖогаргы Сотынын. 2003 жылгы 20 наурыэдагы№2 нормативах даулысы // ’ Зад газет!*, 2003 жылгы16 ceyip, №16-17.294


28. "Азаматтык icrepfli соттыц карауына эз1рлеу туралы"Казакстан Республикасы Жогаргы Сотыныц нормативтжцаулысы 2001 жылгы 13 желтоксан №21 // "Казакстан РеспубликасыЖогаргы Сотыныц бюллетеш", 2002 ж., №12.Heziezi эдебиеттер:1. Алексеева JI.B., Жуйков В.М., Лукашук И.И.Международные нормы о правах человека и применениеих судами. - М., 1996.2. Аргунов В.Н. Участие прокурора в гражданскомпроцессе. - М., 1991.3. Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальноеправо Республики Казахстан: в двух томах. - Т. 1. Общаячасть: Учебник. - Алматы: КазГЮА, 2001.4. Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальноеправо Республики Казахстан: в двух томах. —Т.2. Особеннаячасть: Учебник. —Алматы: КазГЮА, 2001.5. Баймолдина З.Х. Разбирательство гражданскихдел в суде первой инстанции: Научн.-практич. пособие.- Алматы: Жета жаргы, 2002.6. Барщевский М.Ю. Бизнес-адвокатура в США иГермании: Уч.пособие. - М.: Белые альвы, 1995.7. Богуславский М.М. Международное частное право.-М ., 1989.8. Боннер А.Т. Законность и справедливость в правоприменительнойдеятельности. —М., 1992.9. Вандышев В.В., Дернова Д.В. Гражданский процесс.Курс лекций. —СПб.: Питер, 2001.10. Викут М.А., Зайцев И.М. Гражданский процессРоссии: Учебник. —М.: Юристъ, 1999.11. Гражданский кодекс РК (Общая часть). Комментарий.В двух книгах. Кн.1./ Отв. ред. М.К.Сулейменов,Ю.Г.Басин. —Алматы: Жей Жаргы, 1997.12. Гражданский кодекс РК (Общая часть). Комментарий.В двух книгах. Кн.2./ Отв.ред. М.К.Сулейменов,Ю.Г.Басин. - Алматы: ЖетЬЖаргы, 1998.295


13. Гражданское право / Отв.ред. А.П.Сергеев,Ю.К.Толстой. - СПб., 1996.14. Гражданский и арбитражный процесс, нотариат,обязательственные правоотношения. Образцы документов/ Под ред. В.В. Яркова. - М., 1998.15. Гражданский процесс: Учебник для вузов / Подред. Ю.К.Осипова. - М.: БЕК, 1995.16. Гражданское процессуальное право России: Учебникдля вузов/ Под ред. М.С.Шакарян. - М.: Былина,1999.17. Гражданский процесс: Учебник. Изд. второе,перераб. и доп. / Под ред. В.А.Мусина, Н.А. Чечиной,Д.М. Чечота. - М.: ПРОСПЕКТ, 1999.18. Гражданский процесс: учебник для юридическихвузов / Под ред. М.К.Треушникова. —20-е изд., испр. идоп. - М.: Новый юрист, 1999.19. Гражданский процесс: Учебник / Отв. ред. проф.В.В.Ярков. 3-е изд., перераб. и доп. - М.: БЕК, 1999.20. Гражданское процессуальное законодательство:Комментарий / Под ред. М.К.Юкова. —М.: Юрид. дит-ра,1991.21. ЖуйковВ.М. Права человека и власть закона. - М.,1995.22. Жуйков В.М.: Судебная защита прав граждан июридических лиц, - М.: Юридическое бюро "Городец",1997.23. Завадская JI.H. Реализация судебных решений:Теоретические аспекты. - М., 1982.24. Заворотько П.П. Процессуальные гарантии исполнениясудебного решения. - М., 1974.25. Исполнительное производство. Вопросы правоприменения.—М.:РПА МЮ РФ; Юрайт-М, 2001.26. Исполнительное производство: Практикум /Отв. ред. В.В.Ярков. - М.: Юристъ, 2001.27. Исполнительное производство. 2-е изд. / Под ред.Я.Ф. Фархтдннова. - СПб.; Питер, 2003.28; Комментарий к Гражданскому процессуальномукодексу РСФСР / Под. ред. М.К.Треушникова. - М.,1996.296


29. Лунц JI.A., Марышева Н.И. Курс международногочастного права. Международный гражданский процесс.-М ., 1976.30. Мельников А.А. Курс гражданского процессуальногоправа.-Т.1. - М., 1981.31. Научно-практический комментарий к ГПК КазахскойССР. - Алма-Ата: Казахстан, 1976.32. Научно-практический комментарий к ГПК РСФСР/ Под ред. М.К. Треушникова. - М.: Городец, 2000.33. Нэржбаев М.С. жене т.б. Азаматтьщ кукьщтардысот аркылы коргау. - Алматы: Борки, 1998. - 176 б.34. Осокина Г.Л. Подведомственность и подсудностьдел гражданского судопроизводства: Учебное пособие. -Томск,1993.35. Осокина Г.Л. Проблемы иска и права на иск. -Томск,1989.36. Репин В) С) Настольная книга нотариуса. —М.,1994.37. Сахнова Т.В. Экспертиза в суде по гражданскимделам. - М., 1997.38. Семенов В.М. Конституционные принципы судопроизводства.-М., 1982.39. Треушников М.К. Доказательства и доказываниев советском гражданском процессе, г М.: МГУ, 1982.40. Треушников М.К. Хрестоматия по гражданскомупроцессу. - М.: Юридическое бюро "Городец", 1996.41. Трубников П.Я. Защита гражданских прав в суде:Практическое пособие. - М., 1990.42. Хугыз М.О. Общие положения гражданского процесса.- М., 1979.43. Шакарян М.С. Субъекты советского гражданскогопроцессуального права. —М., 1970.Щеглов В.Н. Иск о судебной защите гражданскогоправа. —Томск, 1987.297


К о с ы м ш а е д е б и е т т е р :1. Адам кукын коргау - ардыц ici // Тураби. - №1,2000. - 40 бет.2. Азаматтык icTep бойынша сот iciH жургазудеп прокурордыцталабы // Зац жене Заман. - №4, 2000.3. Койшыбаева А. Встречный иск как основное средствозащиты интересов ответчика в гражданском процессе// Фемида. - 2005. - №6, №36-39.4. Темирбаева А. К вопросу о возмещении судебныхрасходов // Зац жене заман. - 2005. - №2-3. - С.21-22.5. Актуальные проблемы теории и практики гражданскогопроцесса //Правоведение. - №1,1999. - С.287.6. Байекеулы Б. О правовом нигилизме и правовой реформе// Тураби. - №3, 2000. - С. 73.7. Жумабекова Г. Буйрык аркылы ic журпзудо козгау// Зац. - 2005. - №12. - 18-19-6.6.8. Жумашов Г. Участие прокурора в гражданском процессев суде первой инстанции // Зац жене заман. - 2005.- №1. - С.22-23.9. Нам Г. Судебный процесс: форма и содержание //Предприниматель и право. —№14. - 2000 (июль).10. Громов Н.А., Николайченко В.В. О действии принципов публичности и дизпозитивности при возобновленииуголовных и гражданских дел по вновь открывшимся обстоятельствам//Правоведение.-№1,1999. -С. 186.11. Грось А.А. Защита гражданских прав: сравнительныйанализ институтов римского права и действующегогражданского и гражданского процессуальногоправа // Правоведение. - №4,1999. -С.281.12. Грось Л.А. Влияние норм материального права наопределение надлежащих сторон в гражданском деле //Правоведение. - №4, 1999. - С.35.13. Двдебаев Д. Кал дауысты Кдзыбек бидщ бшпк шеппмдер!туралы // Зац жене заман. - 2005. - №5. - Б. 27.14. Жабаев Д. —Аткарушы ic журпзупи мен сот орындаушылары:олардыц мертебесш катеру —бупнг! кунталабы // Казакстан Зацдар. - №9,1999.15. Темирова Е. Правило свободной оценки доказательств//Фемида. - 2005. - №2. - С.16-18.298


16. Егембердиев Е.О. Казахстан Республикасындааралык; соттардыц даму перспективалары мен тенденциялары// Сб. докладов межвуз. конф. "Молодежь XXIвека и развитие современной цивилизации”. —Караганда:Болашак-Баспа, 2002. - 229-231 б.17. Кернебай Г.С. Казахстан Республикасында аральщсоттардыц даму перспективалары мен тенденциялары.Сб. докладов межвуз. конф. "Молодежь XXI века и развитиесовременной цивилизации". - Караганда: Болашак-Баспа,2002.-232-2336.18. Комментарий к главе 13 ГПК РК - Приказноепроизводство // Тураби. —№3, 2000. —С.8.19. Компенсация морального вреда при защите честии достоинства // Правоведение. - №1, 1999. - С.264.20. Менпйк дукыгын коргау //Тураби. - №2, 2000. -35 бет.21. Одинцов А.В. Особенности договорного регулированиясемейных имущественных отношений // Правоведение.—№4, 1999. —С.67.22. Прокурордыц басты сот талкылауына катысуы //Тураби. - №3, 2000. - 11-бет.23. Расторжение договора в одностороннем порядке.С.А. Соменков // Гос. и право. —№4, 2000. —С.42.24. Оразалыулы С. Азаматтык; ic журпзу бойыншасырттай ic журпзу институты // Зац. —2005. - №12. —31-32-беттер.25. Сарина С. Международно-правовое регулированиекоммерческого арбитража // Фемида. - 2005. —№11. —С.24-26.26. Содержание и осуществление личных неимущественныхправ граждан: проблемы теории и законодательства.М.Н.Малеина // Гос. и право. —№2, 2000. - С.16.27. Судебное доказывание и усмотрение суда в гражданскомпроцессе. О.А.Папкова // Гос. и право. —№2,2000.-С.30.28. Трудовой конфликт: разрешать на месте или идтив суд? // Мир закона. - №3, 2000. —С.21.29. Целевые установки гражданского судопроизводстваи проблема судебной ошибки. Г.А.Жилин // Гос. иправо. —№3, 2000. —С.51.30. Шетелдш тулгаларга цатысты ic журпзу // Тураби.- №3, 2000. —47-бет.299


Коеымша кужаттар:Студенттер биймдерш бакылау бойынша такырыптар1. Азаматтык процесс тусш т жене м ет.2. Азаматтык, кылмыстык жене акщшшк процестердщайырмашылыгы жене уксастыгы.3. Азаматтык ic журпзу сатыларыныц тусхнщ-, тур*лер1жене мшдеттерх.4. Азаматтык сот iciH журпзу турлерь5. Азаматтык ic журпзу кукык TyCimri, оныц пешжене жуйей.6. Азаматтык ic журпзу кукыгыныц кай нар кездер!(бастаулары).7. Азаматтык ic журпзу нормалардыц уакыт ждгынан,кещстпсте жене тулгалар арасы бойынша колдануы.8. Азаматтык-процессуалдык нормаларды тусжд^ру(TyciHiri жене турлер!).9. Азаматтык-процессуалдык нормалар (T y c iH iri женеTypaepi).10. Азаматтык ic журпзу кукык нормаларды курылымы(элементтер1 жене оныц турлер1).11. Азаматтык-процессуалдык кещлдштер.12. Азаматтык-процессуалдык нысан (туашк женебедг1лер1).13. Азаматтык ic журпзу кукыгы гылым ретшде.14. Азаматтык сот iciH жургмудщ принцнптер ryci-Hiri, жжтеу жене олардыц меш.15. Азаматтык icrep бойынша ic журпзу барысындасудьялар тeyeлciздiгiнiц кешлдш.16. Азаматтык процесте тараптардыц айтысу принцип!.17. Азаматтык процесте диспозитивтж принцип!.18. Азаматтык процесте тшелей катысу принцип!.19. Азаматтык ic журпзу кукык к&тынасынын тус!-Hiri, Meni жене маамуны (6елг!лер1 мен ерёкшелжтер!).300


20. Азаматтык ic журпзу кукьщ катынастарыньщобъекпЛёрх.21. Азаматтык ic журпзу кукык катынастарыньщпайда болу непздерь22. Азаматтык-процессуалдьщ кукык кабш етйлт(тусшЫ жене басталу кезещ).23. Азаматтык-процессуалдьщ ерекет кабшеттЪпп(TyciHiri жене басталу кезещ).24. Арнайы азаматтык-процессуалдьщ КУКЬЩ женеерекет кабшеттипк (T y c iH iri жене басталу кезещ).25. Азаматтык ic журпзу кукык катынастарыныцсубъективтш курамы.26. Азаматтык ic журпзу кукык катынастарындасоттыц рел1 мен м ет.27.1ске катысушы тулгалар, оларды жштеу, мертебейжене белгшерь28. Сот терелЫн жузеге асыруга жердемдесетш тулгалар,оларды жштеу, мэртебес! жене белгшерь29. Азаматтык процесте тараптар угымы, олардыц белплерД.30. Азаматтык процесте талап коюшы, оныц ic журпзукукьщтары мен мшдёттерь31. Азаматтык процесте жауапкер, оныц ic журпзукукьщтары мен мшдеттеръ32. 1с журпзуге тец катысушылык T y ciH iri мен турлерь' 33. Азаматтык процесте тшста жене TEdcTi емес тараптар.34. 1с журпзу кукык мираскорльщ TyciHiri, турлер!жене Heriei.35. Азаматтык процесте унйннп тулгалар.36. Азаматтык процесте прокурор.37. Азаматтык процесте баска тулгалардын кукьщтарынкоргайтын мeмлeкeттiк органдар, уйымдар женежеке тулгалардыц азаматтык процеске катысу жагдайы,Heriei жене нысаны.38. Сотта екшдш ету TyciHiri, турлер! жене ;мшДеттер1.39. Сотта екадпрс ету субъектшер!, олардыц екшеттш-Tepi.301


40. Ic ж урпзу мерзщдергащ TyciHiri мен турлерь41. Азаматтык icTep дщ ведомстволык багыныстылыгыжэне соттылыгы.42. Сот шыгындарынын, TyciHiri, мэш жене курамы.43. Сот айыппулы.44. Соттык двлелдеу TyciHiri, максаты жене ерекше-jiiK T e p i.45. Двлелдеу субъекта л epi.46. Двлелдеус1з аныкталатын мен-жайлар, олардыаныктау тертабь47. Соттык двлелдеу пет (TyciHiri, мазмуны жене байланыстылыгы).48. Азаматтык процесте двлелдемелер TyciHiri женебеягшерь49. Соттык двлелдемелердо багалау.50. Двлелдемелерд1 камтамасыз ету.51. Жалпыга мел1м фактигердщ сипаты.52. Азаматтык процесте преюдиция TyciHiri жене сипаты.53. Даусыз факталер.54. Кув айгацтарын алу Tepri6i.55. Заттай двлелдемелер колдану.56. Сараптама тагайындау твртабЬ57. Талап кою бойынша ic жург!зу TyciHiri жене меш..58. Талап TyciHiri жене мвщ. Талаптар тур л epi.59. Талап элементтерь60. Талапка карсы корганудыц ic журпзу вдастерх.61. Таланты камтамасыз ету.62. Кукыктар мен мудделерда коргауда талап в/йстеpinколдану.63. Талап кою твртабй64. Icri сотта карауга вз!рлеу.65. Сотта ic карау.66. 1с бойынша ic жург1зуд1 тоцтата туру.67. 1с бойынша ic жург1зуд1 кыскарту.68. Арызды караусыз калдыру.69. Сот акталерд!ц TyciHiri жене турлер1.70. Сырттай ic жургхзу.)02


71. Буйрьщ бойынша ic журпзу TyciHiri жэне мэш.72. Ерекше талап кою бойынша ic журпзу TyciHiriжэне мэнь73. Ерекше ic журпзу TyciHiri жэне мэш.74. Апелляциялы к eHflipici: пэш, мацсаты, соткурамы, цабылдайтын сот aKTici.75. Кадагалау eHflipici: п е т , мацсаты, сот курамы,кабылдайтын сот aKTici.76. Жацадан аньщталган мэн-жайлар бойынша icжурпзу.77. Аткарушылык, eHflipici: TyciHiri, ед1стер1, мшдет-Tepi, субъектшер1.78. Халыкаралык; азаматтык процесс.Бакылау жумыстарыныц такырыптамасы1. 1с журпзу кужаттарын курастыру:1) талап;2) талап арызы;3) талап бойынша царсылыц ету;4) царсы талап арызы;5) ерекше ic журпзу T9pTi6i бойынша арыз;6) азаматтыц ic цозгау туралы сот уйгарымы жэне оныic карауына алу;7) арызды кабылдаудан бас тарту туралы сот уйгарымы;8) талап дайтару туралы сот уйгарымы;9) таланты цозгалыссыз цалдыру туралы уйгарым;10) сотта ic карауга эз1рлеу туралы уйгарым;11) сотта ic карауга icTi тагайындау туралы уйгарым;12) таланты камтамасыз ету туралы уйгарым;13) ic бойынша ic журпзугц кысдарту туралы уйгарым;14) талапты караусыз калдыру туралы уйгарым;15) сот inerniMi;16) сот отырысыныц хаттамасы.2. Азаматтык 1стердщ макеттерш курастыру:1) неке бузу жэне алименттер eHflipin алу туралы;303


2) MyJiiKTi белу туралы;3) зиянды ©теу туралы;4) меншш кукыгын тану туралы;5) бетентн. зацсыз иелену шен мул1кт1 алу туралы;в ) мем1леш жарамсыз деп тану туралы;7) эрекетке каб1лете1зд1гш тану туралы;8 ) хабар-ошарсыз Kerri (елд!) деп тану туралы;9 ) тыйым салудан мул1кт1 босату туралы;10) зан. фактййн аныктау туралы;11) уйден шыгару туралы;12) лауазымды тулганын врекетше шагым ерутуралы .Т р еу ш н и к о в М .К . "П рак3 . о к ы т у ш ы м е н „п п есст" М ., 1998 куралынанТИКУМ п о граж д ан ском у процессу « . _ „усынылатын есеотер шешу.


Тест тапсырмалары1. Азаматтык ic журпзу кукыгыныц реттеу пеншкерсетащз:A ) Сот пен тараптар арасындагы катынастар;B) 1ске катысушы тулгалар арасындагы катынастар;C) Талап коюшы мен жауапкер арасындагыкатынастар;D) Талап коюшы жейе icKe катысушы тулгаларарасындагы катынастар;E) Тараптар мен icKe катысушы тулгалар арасындагыкатынастар.2 .1\Р-да азаматтык кукьщтарды коргау кандайоргандармен жузеге асырылады?A ) Сотпен, нотариатпен, прокуратура женеДниа icTepоргандарымен;B) Сотпен, нотариатпен, аральщ сотпен женеегампшок тэртште;C) Сотпен, аралык сотпен, терелш сотпен жене кеденоргандарымен;D) Сотпен, аралык сотпен, iniKi icTep жэне каржыполиция органдарымен;E) Сотпен, аралык сотпен, терелш сотпен жене сальщоргандарымен.3. Азаматтык ic журпзу к¥Кып>шыц эдкш атацыз:A ) Куштеу eflici;B) Диспозитивтш едгс;C) Императивтш-диспозитивтш;D) Бендару eflici;E) Императзавтш едк.4. Азаматтык ic журпзу кукыгыныц кайнар кезшатацыз:A ) Сот щеппмх;B) Сот прецедента;C) Сот отырысындагы терагалык етуппнщ тапсырмасы;20-204 305


306D) Сот отырысыныд хаттамасы;E) КР Конституцнялык кенестщ нормативенкаулысы.5. Кулп бойынша тед зац нормалары 6ip-6ipiHe кайшыболса сот ic бойынша кай пормаларды колданады?A ) Алгашкы кабылданган зац нормаларын;B) Еш зацныц нормаларын колданбайды;C) Кешнен кабылданган зад нормаларын;D) Жш колданатын зад нормаларын;E) Нормаларды, субсидияларды колданады.6. Азаматтык сот iciH журпзу турш атацыз:A ) Ерекше ic журпзу;B) Терелш eHflipic;C) Аткарушылык ic журпзу;D) Кадагалау eHAipici;E) Конституциялык eHflipic.7. Жауаптардыд кайсысы азаматтык ic журпзусатысын белтшемейда?A ) Апелляциялык eHAipic;B ) Кадагалау eHAipici;C) Сол жерде карау eHAipici;D) BipiHmi сатыдагы eHAipic;E) Жададан аныкталган мвн-жайлар бойынша кайтакарау eHAipici.8. Азаматтык ic журпзу нысаны —бул:A ) Азаматтык irrepAi караула сот жене баска процескеКатысушылар ерекеттерйB) Пакты максатка ж ету ушш багытталганпроцессуалдык ерекеттер жиынтыгы;C) А1ЖК нормалары мен реттелген азаматтык ierepAiдарап шешу T epTi6i;D) Азаматтык ierepAi карап шешу едхс! мен тесип;E) Азаматтык icTepAi шешу бойынша сот кызмет!.


9. Азаматтыц ic журпзу нысанньщ непзп белгшершатацыз:A ) Императивтш, зацдылыц, нёпздШк, шарттыц;B) Диспозитивтш, зацдылыц, мшдеттшш, жариялыц;C) Динамизм, билш ету, жуйелш, шарттыц;D) Эмбебаптьщ, шарттыц, нормативтш, жуйелш;E) Мшдеттшш, императивтш, динамизм, жуйелш.10. Айтысу цагидасын не сипаттайды?A ) Куцыцтары мен мудделерш цоргауга тараптардыцтец мумкшдштерцB) Дау объектнямен билш етуге тараптардыцмумкшдЫ;C) К¥Кыцтыц позициясын устануга тараптардыцм ум кш дт жэне мшдетцD) Ашыц сот отырысында icri царап шешу;E) Талап цоюшымен талаптан бас тарту жанежауапкермен талапты тешу мумкшд!гь11. Жауаптардыц цайсысы зацдылыц цагидасынсипаттайды?A ) Конституция жэне А1ЖК нормаларын сацтау;B) Материалды жэне процессуалды цуцыцнормаларын сацтау;C) Конституция, А1ЖК жэне халыцаралыцшарттардыц нормаларын сацтау;D) Материалдыц цуцыц нормаларын сацтау;E) Процессуалдьщ цуцыц нормаларын сацтау.12. КР-Да сот тер елтн цай сот жузеге асырады?A ) Конституция л ыц кецес;B) Прокуратура;C) Аралыц сот;D) Тек цана сот;E) Сот жэне аралыц сот.13. Жабыц сот отырысында азаматтыц icTi цараукезшде азаматтыц сот iciH журпзу ережелерйA ) Соттыц цалауымен сацталады;B) Арнайы ережелер цоланады;307


C) Сот терагасынын усынуымен сакталады;D) Толык сакталады;E) Iдинара колданады.14. Соттыц жабык отырысында ic T i караутажатпайтын непздерд! керсепвдз:A ) Коммерциялык купия;B) Жалакы купнясы;C) Жеке хат алмасу купиясы;D) Отбасылык купил;E) Мемлекеттш купия.15. Сот актшёршщ м ш детплт кандай тулгаларгаколданылмайды?A ) Барлык тулгаларга колдаыылады;B) Арнайы мекемелерге;C) Зацмен белпленген лауазымды тулгаларга;D) Когамдык уйымдарга;E) Жеке категориядагы азаматтарга.16. Азаматтык icrep бойынша ic журПзу арекеттергежэне шешймдерге шагымдану ершндтн снпаттанды:A ) Зац мен сот алдында тещцк кагидасы;B) Азаматтык сот iciH журпзу т ш кагидасы;C) Азаматтык сот iciH журпзудш, дисиозитивтж кагида;D) Тараптардыц процессуалдык тецд]к кагидасы;E) Сотта ic караудыц жарвялык кагидасы.17. Жауаптардыц цансысы сот те ре л i пн жузегеасыруда судь нларды ц. тэуел сиддк кагндасын 6u«ipcyii?A ) Судья тэуелаз жене тек КР Бас прокуроры набагынады;B) Судья твуелс1з жене тек КР Констнт>гциясы мензацдарына багынады;C) Судья тэуелйз жене тек КР Жогаргы сотыныцтерагасына багынады;D) Судья теуелс!з жене тек соттыц терагасыныцешмдерше багынады;E) Судья теуелс13 жене тек КР Преандентшебагынады.


18. Алка сот дурамы азаматтык icTepfli кай соттакарайды?A) BipiHmi сатыдагы сот инстанциясында;B) Апелляциялык жэне кадагалау инстанцияларында;C) BipiHmi жэне апелляциялык инстанцияларында;D) BipiHmi жэне кадагалау инстанцияларында;E) Кадагалау инстанциясында.19. Азаматтык процесте судьяга карсыльщ бшд1рунейздерше не жатпайды?A ) Прокурормен таныстьщта болу;B) Осы icTi муныц алдындагы карау кезшде сототырысыныц хатшысы ретшде катысса;C) Талап коюшымен туыстык катынас;D) Сот экШмен туыстык катынас;E) 1стщ нэтижесше жеке турде муддел1 болу.20. Азаматтык процесте к1мге карсылыкбшд1р1лмейд1?A) Сот ошше;B) Прокурорга;C) Сарапшыга;D) Аудармашыга;E) Сот отырысыныц хатшысына.21. Ашьщ сот отырысында icTi карау кез1ндеяибешлеш:A) 14 жаска толган адамдар;B) 16 жаска толган адамдар;C) 18 жаска толган;D) Барлык катысамын деген адамдар;E) Тэрагалык етуппнщ руксатымен барлыккатысамын деген адамдар.22. бздершщ калауымен icKe катысушы адамдарсотта icTi карау барысын жазып алуга кукылы:A ) Тек дыбыс жазуды пайдалану;B) Фотоаппаратураны пайдалану аркылы;309


C) Жазбаша жене дыбыс жазуды пайдаланып;D) Тек жазбаша;E) Бейнетаспага жазу куралын пайдалану аркылы.23. Соттарды материалдык-техникальщ жене баскакамтамасыз ету кызмепмен кай орган айналысады?A ) КР Президентшщ экш ш ш п;B) КР Жогаргы сотынын жанында сот екгмшййпбойынша комитет;C) КР Эдолет министрл!г1;D) КР Жогаргы соты;E) КР Жогаргы сот кецей.24. Азаматтык ic журпзу кукык катьгаастарыньщбасталу непздерш атацыз:A ) Зацды деректер, азаматтык ic журпзукукык субъектипк, азаматтык ic журпзу нормасы;B) Сотта icTin козгалуы;C) 1стщ аякталуына зацды мудденщ болуы;D) Талап коюшымен мемлекеттш баж телеу;E) 1с журпзу кукыктары мен мйндеттер, зацдыдеректер.25. Азаматтык ic журпзу катыяастарыныцерекшелтн атацыз:A ) Кукыктык жене кукыктык емес нысанындаболады;B) Еркж нысанында болады;C) Еркшдш бимйру нысанында болады;D) Тек кукыктык нысанда болады;E) Соттыц катысу нысанында.26. Азаматтык ic журпзу кукык катынастарыныцмазмунын не курайды?A ) Соттыц жене баска ic журпзуге катысушыларыныцic журпзу кукыктары мен мшдеттер!;B) Тараптардыц ic журпзу кукыктары мен мшдеттер!;О 1ске катысушылар к ы з м р п ;


D) Материалдьщ-кукьщтьщ дау;E) 1ске катысушы тулгалардын, эрекеттерь27. Азаматтык ic журпзу к¥^ык катынастарыныцмшдегп субъекйсш атацыз:A) Жауапкер;B) Талап коюшы;C) Сот;D) Прокурор;E) Куэ.28. Сот терелтн жузеге асыруга жардемдесунптулгаларга жатпайтын субъекэтш атацыз:A) Аудармашы;B) YnriHini тулга;C) Сарапшы;D)Kye;E) Кувгер.29. Осы керсетшген субъектшердщ кайсысы icKeкатысушы тулгаларга жатпайды?A)YnriHini тулга;B) Прокурор;C) Тараптар;D) Судья;E) Ерекше eH flipic бойынша арыз берупплер.30.1ске катысушы тулгаларды сипаттайтынбелплерд1 атацыз:A) Тек жеке мудделерш коргау ymiH процеске катысу;B) 1стщ аяцталуына зацды муддешц болуы;C) Васка тулганыц кукыктарын коргау уппн процескекатысу;D) 1с бойынша сот шыгындарын втейд1;E) Жалпы мудделерд1 коргау уппн процеске катысу.31.1ске катысушы тулгалардын кандай кукыгы жок?A) Сот шеппмше шагымдану;B) Карсылык б1лд1ру;311


C) Б тм герш ипк келйпм жасау;D) Дэлелдемелер усыну;E) 1с бойынша дэлелдеу нысанасын белгшеуге.32. Аталган азаматтардыц цансысы азаматтыкпроцесте тарап бола алмайды?A ) 18 жаска толмагая;B) 14 жаска толмаган;C) Кез келген адам тарап бола алады;D) Эрекет каб1лет1 шектеул1;E) Эрекетке кабйцячдз.33. Азаматтык процестщ кай сатысында тараптарарасында бтм гернйлде KeniciMi жасалуы м у м ш ?A ) Сотта icTi карау кезшде;B) Азаматтык процестщ кез келген сатысында;C) Icri сотта карауга ез1рлеу кезшде;D) Апелляциялык инстанцияда сот отырысыбасталганга д ей т;E) Сот шеппмдерГн орындау кезшде.34. Азаматтык icTeri тараптын мшдетда кврсетащз:A ) 1с материалдарымен танысу;B) Сот шыгындарын этеу;C) БМ мгерпйлж келШ мш жасау;D) Сот шеппмше шагымдану;E) Талап кою талабын улгайту немесе азайту.3123 5 .1с журпзу кукык мираскорлыгы азаматтыкпроцестщ кай сатысында;A ) Кез келген сатысында;B) Сот шеппм кабылданганга дешн;C) Сот отырысы басталганга дешн;О) Icri мэш бойыыща карау басталганга дейш;Е) Сот шеиймше апелляциялык тэртхппеншагымданганга дешн.


36. Ic журпзуге тец катысу непздерш керсетшдз:A ) Талап кою талаптарыныц арабайланысынын, болуы;B) Талап кою талабыныц 61рдей жене нёйздершщуксастыгы;C) Процессуалдык экономия;D) Азаматтык icri шешу мумкш дтнйз;E) Б1рнеше тулгалардыц кукыктарын цоргаутшмдйпгЬ37.1с журпзуге тец катысу турлерш керсетащз:A ) Жеке жене кепше;B) THicri жэне THicri емес;C) Н епзп жэне косымша;D) Эмбебапты жэне жекеше;E) Мшдетт1 жэне мшдетта емес.38. Tnicri емес жауапкерд1 т т с т т е н орынауыстыруга тм н щ кел1«м1 керек?A ) Талап коюшыныц;B) Tmcri емес жауапкердщ;C) Tmcri жэне T H ic r i емес жауапкерлердщ;D) Tmcri жауапкердщ;E) Талап коюшы мен тш.ст1 жауапкердщ.39. Азаматтык процесте ушганп тулгалардысипаттайтын белгйA ) Талап кою кукыгы немесе талап бойынша жауапберу мшдета. 6ip-6ipiH жокка шыгармайды;B) 0к1л беруппнщ атынан жэне оныц муддесш коргауymiH процеске катысу;C) Тараптар арасында басталган процеске катысады;D) Васкалардыц мудделерш коргау ушщ процескекатысады;E) Азаматтык процест1 козгатады.40. Талап коюшыдан дербес талаптарын мэл1мдейтшyuiiHiui тулгалардыц айырмашылыгын атацыз:A ) Айырмашылыгы жок;B) YmiHmi тулга процеске басталганнан кещн к1редГ;313


C) Ynrimni тулга сот шыгындарын телеуденбасталады;D) Yniimni тулга сот шеппмше шагымданугакукыгы жок;E) Ynrimni тулга штщ аядталуына материалдыккукыктык муддес! жок.41. Даудыц нысанына дербес талаптарынмел1мдейтш ушшпп тулгалар сотка немен жупнед!?A ) Шагым беру аркылы;B) Талап арызбен;C) Арызбен;D )Талаппен;E) бтшшшен.42. Дербес талаптарын мэд1мдейтш ушшпптулгалардыд процеске катысу нег1здерш атацыз:A ) Талап коюшыныц жене yuiimni тулганыц талаптарнысанасыныц iiniH apa уксас болуы;B) Талап коюшыныц жене ушшпп тулганыц талаптарнысанасыныц толык уксас болуы;C) Талап коюшыныц жене упдшш тулганыц талаптарнысанасыныц б1рдей болуы;D) Регрестш талап кою кукыгыныц м ум м н д т;E) Талап коюшы мен ynrimni тулганыц талаптары сол6ip кукык туралы дау объекпсше багытталган.43. Дербес талаптарын мел1мдёМейтш ушшш!ту л гад а кандай кукык жок?A ) Сот шеш1м!н межбурлеп орындатуды талап ету;B) Опшш жасау;C) Двлелдемелер усыну;D) Сот отырысыныц хаттамаларымен танысу;E) Сот жарыссездерше катысу.44. Азаматтык >ске катысатын прокурор кандайкукыкты иеленбейд1?A ) Жалпы icrriH м ет бойынша корытынды беру кукыгы;B) Баска тулганыц Муддес1н коргауга бер1лгенталаптан бас тарту кукыгы;


C) ©Timm жасауга к у к ы г ы ;D) Бтмгерш ипк келндмш жасауга кукыгы;E) Талап нысанасын езгертуге кукыгы.45. Азаматтык процеске прокурордыц м1ндетт1катысу непздерш атацыз:A ) 1стщ аяцталуына материалдык-КУКЬЩтыкмудденщ болуы;B) Жеке ынтасыныц болуы;C) Прокурордыц катысуы зацмен белпленсе;D) ¥йымныц кукыгын бузу;E) 1ске катысушыныц O T iH im i.46. Азаматтык процеске катыскан прокурор:A ) Корытынды жасайды;B) 0к1м шыгарады;C) Буйрык шыгарады;D) Цаулы шыгарады;E) Нускау жасайды.47. Талап койган прокурордыц процессуалдыкмэртебесш керсепщз:A ) 1с бойынша талап доюшы;B) 1ске катысушы тулга;C) Процесте тарап;D) Сот терелтн жузеге асыруга жэрдемдесупп;E) Тараптыц коргаушысы.48. Азаматтык процеске прокурордыц катысунысандарын атацыз:A ) Талап кою жэне азаматтык icTi козгау;B) 1стщ M0Hi бойынша тольщ жэне Kefti6ip сурацтарбойынша корытынды беру;C) Басталган процеске катысу жэне ic бойыншакорытынды беру;D) Талап кою жэне басталган процеске катысу;E) Талап кою жэне талаптан бас тарту.315


49. Сотта талап койган прокурордыц цандай кукыгыжоц?A ) Кареы талапты тану;B) Койган талаптыц нёпздемесш взгерту;C) Койган талаптыц мвлщерш улгайту;D) Койган талаптан бас тарту;E) Койган талап нысанасын взгерту.50. Прокурордыц кандай мйндет! жоц?A ) 1с бойынша корытынды беру;B) Кукыктарын ёдол колдану;C) Сот отырысына кел у;D) 1с бойынша сот шыгындарын втёу;E) Двлелдемелер зерттеуге катысу.51. Азаматтык ic бойынша мемлекеттмс органКорытынды бёредЬA ) Мемлекеттш органныц басшысыныц ыускауыбойынша;B) Прокурордыц нускауы бойынша;C) Мемлекеттш органныц ыкыласы бойынша;D) 1етщ мвн-жайларымен аныкталган жагдайда;E) Занмен керсеталген жагдайда.52. Баска тулгалардыц кукыктарын коргайтынмемлекеттЬе органдар кай нысанда катысады?A ) Консультация беру ушш катысады;B) Талап коюмен катысады;C) 0TiHim жасау нысанында катысады;D) Техникалык куралдар колдануга жердемдееу ушшкатысады;E) Тараптарга кукыктык кемек корсету ушшкатысады.53. Прокурормеи жасалатын корытындынынмемлекеттш органдар жасайтыя корытынлыяыиайырмашылыгы веде?А ) Прокурордыц корытындысы сот уш ш м^ндетт!емес;


B) Прокурор корытындыны жалпы icriu; м етбойынша жасайды;C) Прокурор ез корытындысында деректерсурацтарын карастырады;D) Прокурор корытындыны жазбаша нысанындажасауы мумкш;E) Прокурор корытындысын сотта icTi карау кезшдежасайды.54. Сот евдмше ic журпзуге тапсырманы беруге кайсубъект кукылы?A ) YniiHini тулга;B) Сарапшы;C) Куэ;D) Прокурор;E) Аудармашы.55. Сот вкш1 азаматтык процестщ кай сатысындакатысады?A ) Сот ineiniMi кабылданганга дешн;B) IcTi сотта карауга эзхрлеу кезшде;C) Азаматтык процестщ кез келген сатысында;D) Сот отырысы басталганга дешн;E) IcTi сотта карау кезшде.56. Кандай эрекеттА сот екш1 арнайы сешмхаттакерсетуадз жасай алмайды?A ) 0TiHim жасау;B) 1ске катысушы тулгалардыц втшштер1 нецарсыльщ жасау;C) 1с материалдарымен танысу;D) Баска тулгага ез ешлеттшш тапсыруга;E) Двлелдемелер усыну жэне оларды зерттеуге катысу.57. вкшеттштщ кай турше азаматтыц icrepfliадвокаттар аркылы журпзу жатады?A ) Ресми;B) Когамдык;317


C) Зацды;D) Мамандандырылган;E) Шарттык.58. бш лдщ eKmerriKTepi рэымделедлA ) Жеке кувлжте;B) Цурылтай кужаттарында;C) Сешмхатта;D) Колхатта;E) Ецбек шартында.59. КР А1ЖЦ бойынша сотта втал ету турлерйA ) Зацды, тапсырма бойынша;B) Жарлык, шарттык;C) Когамды, занды;D) Шарттык, м1ндетп;E) Когамды к, тапсырма бойынша.60. Сотта ек1л бола алмайды:A ) Зац бййм1 жок тулгалар;B) Жогары бЬйш жок тулгалар;C) Туыстары;D) вк1лд1 органдардыц депутаттары;E) Физикалык KeMmLniKTepi бар тулгалар.61. Азаматтык icrepAi караудыц жаллы мерз1мматацыз:A ) Сотка icTi взгрлеу куншен бастап ею айга дейш;B) Сотка арыз тускен куннен бастап 6ip айга дешн;C) Сотка icTi ез1рлеу куншен бастап 61р айга деМн;D) Сотка арыз тускен сеттен бастап eKi айга дейш;E) Арызды кабылдаган куннен бастап ем айга дейш.62. Сотпен белплеиген мср:имд1делелд! себептерменетюзипп алыаса:A ) Токтата ту рады;B) Y зартылады;C) Калпына келприлед!;


D) Кысцартады;Б) Кдйтарылады.63. Цандай icTep цыскартылган мср.пмде царалыпщепйледЦA ) Мура туралы даулар бойынша;B) 0келшт1 тану туралы;C) Азаматтар мен уйымдардыц, абыройы мен намысынкоргау туралы;D) Зацды мацызы бар факталердцE) Жумысын калпына келтару туралы.64. Аяцталмаган ic журпзу мерз!мдер тоцтататурады:A ) Азаматтыц ic бойынша eHflipicri тоцтата турудан;B) Азаматтыц ic бойынша eHflipic цысцартылса;C) Азаматтыц ic бойынша царау кешнге цалдырылса;D) Арыз цозгалыссыз цалдырылса;E) Арызды цараусыз цалдырса.65. Цандай жагдайда сот ic журпзу Mep3iMiHбелгшеуге цуцылы?A ) 1стщ мэн-жайларына байланысты ic журпзумерз!мдерш сот тагайындауга цуцылы;B) 1с журпзу MepeiMi зацмен белгшенбесе, оны соттагайындауга цуцылы;C) 1с журпзу MepeiMiH сот тагайындауга цуцылы;D) 1с журпзу MepeiMflepi тек зацмен белгшенед1;E) Барлыц жауантар дурыс емес.66. Кандай етшзшш алынган ic жург1зу мерз1мдер1калпына келйруге жатады?A ) 0TKi3in алынган ic журпзу мерз1мдер цалнынакрлйрщеде;B) Барлыц етшзш алынган ic журпзу мерз1мдеркалпына келпршедйC) Зацмен белгшенген ic журпзу мерз1мдер1;D) Сотпен тагайындалган ic журпзу мерзгмдер!;E) Барлыц жауаптар дурыс емес.319


67. Мемлекеттш баяс угымыв кврсетщхз:A ) Соттыц пайдасына талап коюшыдан устапатьгателем;B) Азаматтык icri караумен туындайтын шыгындар;C) Сотта жасалатын ерекеттер ушш мемлекеттанпайдасына жасалатын телем;D) Куэларга жэне сарапшыларга твленуге тшссомалар;E) Сот еюлдершщ кемепне акы твлеу жвншдепшыгындар.68. Мемлекеттш баж азаматтык ic козгалганга дейштеленед!:A ) Талап коюшымен;B) Жауапкермен;C) Прокурормен;D) Дербес талаптарын машмдемейтан уппнщхтулгамен;E) Сот eкiлiмeн.69.1с бойынша ic журпзуге байланысты шыгындаргакандай шыгындар жатпайды?A ) Аудармашыга теленуге THic сомалар;B) Жауапкердо 1здест1ру ж енш деп шыгындар;C) Куеларга жене сарапшыларга теленуге тщетасомалар;D) Сод жерде карау журпзшуге байланыстышыгындар;E) Соттын шепимдерш орындауга байланыстышыгындар.70. Мемлекеттш баж телеуден боса тыл алы:A ) вкелшта тану туралы талаптар бойынша талапкоюшылар;B) Алименттерд1 агдарш алу туралы талаптарбойынша талап коюшылар;C) Неке бузу туралы талаптар бойынша талапкоюшылар;


D) М улж й белу туралы талаптар бойынша талапКоюшы л ар;E) Меншж кукыгын тану туралы талаптар бойыншаталап коюшы л ар.71. Те л енген мемлекеттж баж кайтарылуга жатады:A ) Талап коюшы ез талаптарын азайтканда;B) Талап коюшы талап коюдан бас тартса;C) 1с аралык сотка бералсе;D) Талап коюшы ез талаптарын улгайтса;.E) 1с тараптардыц бМмгершЩк кел1сдм1мен аяцтадса.72. Талап коюдыц мелшерш улгайтцандамемлекеттж баж:A ) Бул мемлекеттж баждыц мелшерЬЯё эсер етпейдцB) Талаптыц кебейген багасына сейкес косымшателенедг;C) 03repicci3 калады;D) Талап коюшы телеуден босатылады;E) Сот талап коюшыны баж телеуден босатуга кукылы.73. Аудармашыга теленуге жататын сома теленед1:A ) Республикалык бюджеттщ есебшен;B) Талап коюшымен;C) Жауапкермен;D) Тец тараптармен;E) Ж ерплж й бюджеттщ есебшен.74. Талап канагаттандырудан бас тарту кезшде сотшыгындары шмнен енд1ршед1?A ) Талап коюшыныц екшшен;B) Дербес талаптарын мел1мдемейтш ушшпптулгалар дан;C) Жауапкерден;D) Прокурордан;E) Талап коюшыдан.121-204 321


32275. Азаматтык процесте сот кандай мэжбурдеушараларын колдануга кукылы?A ) EpiKcie келйру, акта ендорш алу;B) Сот мэяфпсшдё тертш бузган тулганы устауга;C) EpiKci3 келтгру, сот залынан шыгарып ж1беру;D) Телефон аркылы жене баска сейлесу турлерштыцдауга, кешлдемё;E) Камауга алу, сот залынан шыгарып наберу; устау.76. Азаматтык процестщ кай субъёктасш epiKcisкелтаруге болмайды?A ) Талап коюшыны;B) Аудармашыны;C) ЖауапкердщD) Маманды;E) Сарапшыны.77. Ведомстволык багыныстыкты осы аныктаудыцкайсысы сипаттамайды?A ) Бул кукык туралы дауды жене баска кукыктыксурактарды шешуге жердемдесетш нысан;B) Бул кукыктар мен зацды мудделерд1 коргаунысандарын ажыратуга жердемдесетш гстердщKacHerrepi;C) Бул штерда карап шешу бойынша юрисдикциялыкоргандардыц ек1летпктер1;D) Бул белгий юрисдикциялык органныц карапшешуше жаткызылган icrep;E) Бул бел плен ген ic журпзу твртште соттыц немесеезге юрисдикциялык органныц карап шешушежаткызылган (стер.78. Зацмен белпленген кезекте б!рнеше оргацдарменкаралатын 1стщ ведомстволык багыныстылыгыцалан а та л ады?A ) Иыперативт1к ведомстволык багыныстылык;B) Ерекше ведомстволык багыныстылык;C) Балама ведомстволык багыныстылык;


D) Аумактык ведомствольщ багыныстыльщ;E) Шарттьщ ведомствольщ барыныстыльщ.79. Кандай талап азаматтык сот iciH журпзуTepTi6iMeH карауга жатпайды?A ) Мэмшет жарамсыз деп тану туралы;B) Э к елй т тану туралы;C) Менппк кукыгында курылыска иелену факт1сштану туралы;D) Азаматтыц жасын аныктау туралы;E) Тургын уйге меншш к у к ы р ы н тану туралы.80. Bip соттыц карауынан баска соттыц карауына icбершедь егер:A) Сот бул ic баска сотта тез жэне дурыс шепплед! дептаныса;B) 1с карау кезшде тэртш бузылса;C) 1с козгалган кешн ол баска соттыц соттылыгынажатса;D) Талап коюшы езшщ туррылыкты жер1 бойыншаicTi карау туралы eTiHiin жасаса;E) Царсыльщ бшд1р1лгеннен кешн судьялардыауыстыру аталган сотта мумкш болмаса.81. Сот жуйесшщ эр соттардыц карауына жататынicTep соттылыгы калай аталады?A ) Шарттык соттылык;B) Валама соттыльщ;C) Аумактык соттылык;D) Ерекше соттылык;E) Топтык соттылык-82. Жауапкердщ туррылыкты жер1 бойыншааныкталатын соттылык калай аталады?A) Жалпы аумактык;B) Ерекше;C) Топтык;D) Валама;E) Императивть323


83. Зацмен белгшенген азаматтык; 1стщ соттылыгыитараптардыц келмймшыз езгертуге болады ма?A ) КР Жогаргы соттыц терагасы езгертуге кукылы;B) взгертуге бол май ды;C) Прокурордын ыкыласымен езгерт1лу1 мумин;D) Соттыц терагасы езгертуге кукылы;E) Жогары турган сот взгерте алады.84. Балама соттылык —бул соттылык аныкталады:A ) Талап коюшыныц тацдауы бойынша;B) Азаматтык icre тараптардыц KeniciMi бойынша;C) Талап коюшыныц тургылыкты жер! бойынша;D) Жауапкердщ орналаскан жер1 бойынша;E) Жауапкердщ тургылыкты « e p i бойынша.85. К^рсы талап кай сотка бер!лед1?A ) Карсы талап койган жауапкердщ тургылыкты xcepiбойынша;B) Тараптардыц кел1с!м1 бойынша;C) Алгашкы талап каралып жаткан жер бойынша;О) Дауласкан мулштщ орналаскан жер! бойынша;Е) Талап коюшыныц тургылыкты жер! бойынша.86. Азаматты ерекетке цабшетадз дел тану туралыicTep кай соттыц соттылыгына жатады?A ) Об листы к жене оларга тенеспршген соттардыц;B) Аралык соттыц;C) КР Жогаргы сотынын;D) Аудандык соттардыц;E) Жацадан аныкталган мен-жайлар бойынша icriкарайтын соттыц.87. Ерекше сотты лы к кай icTepre каты стыколданы лады ?A ) Жер учаскшерше кукык туралы талаптарбойынша;B) Асырап алу туралы;C) Алименттер eHAipin алу туралы;D) Авторлык телем акыны ettxipin алу туралы:E) Kayin тенд>ру кайнар кезшен зардапты еяд1р1н алутуралы.


88. Соттьщ дэлелдеу мацсаты:A ) Талап нысанасын аньщтау;B) Дэлелдемелер жинау мен зерттеу;C) Дэлелдемелер багалау;D) Herieri жене царсы талаптардыц арабайланысынаньщтау;E) 1с ушш ман1 бар мэн-жайларды аньщтау.89. Соттьщ дэлелдеу сатыларын атацыз:A) 1с материалдарымен танысу, дэлелдемелер зерттеу;B) 1ске катысушы тулгалардыц тусшштемелерштыцдау;C) Зацмен белгаленген тэртште сот, актшерш к;айтак;арау;D) Дэлелдемелер усыну, жинау, зерттеу жэне багалау;E) Айгадтар беру жэне тараптармен этшш жасау.90. Азаматтьщ ic бойынша соттык; дэлелдеусубъектшш атацыз:A) Ь^адагалау сатысындагы сот;B) Bipmini сатыдагы сот;C) Куэ;D) Маман;E) Сарапшы.91. Азаматтьщ процесте дэлелдеу мшдей к1мгежуктелед1?A ) Талап доюшыга;B) Жауапкерге;C) Куэгерге;D) Тараптарга;E) Сарапшыга.92. Азаматтьщ ic бойынша сот тапсырмасыорындалады:A ) Дэлелдемелер орналасцан жердей Йот пек;B) Дэлелдемелер орналаскан жердей нотарйалды;органмен;325


C) Талап коюшынын тургылыкты жердеп сотлев;D) Жауалкердщ тургылыкты жердеп сотлев;Б) Двлелдемелер орваласкав жердеп прокуратурамен.93. Азаматтык ic бойывша дэлелдемелердокамтамасыз ету жузеге асырылады:A) Сотлев жвве прокуратурамен;B) Сотлев жвве вотариалды оргавмев;C) Сотлев жвве жауапкермев;D) Сотлев жвве талап коюшымен;E) Сотлей жене полиция органдарымен.94. Делелдемелерщ камтамасыз ету журпз1лед1, егер:A ) Сот пхепйодн орывдауды киывдык келтаретшмвв-жайлар туывдаса;B) Басца кал ада вемесе ауданда делелдемелерд!живау кажетт1л 1п туывдаса;C) Усыну соцьгаан киывдык келтаред! делкауштенуге вепз! бар болса;D) Сот шеипмж орывдауын мумган емес жагдайлартуывдаса;E) Сот nieniiMiH орындатуды KeniiKTipy елеул1шыгындарга согады.95. Далелдемелердц суратыл алдыру кез1нде соткабылдайды:A ) Сурату;B) Уйрарым;C) Вуйрык;D) 0к i м;E) Сот тапсырмасын.96. Азаматтык ic бойыиша двлелдемелер репидетанылады:A ) Двлелдемеяш факталер;B) I здетс фактйяер;C) Задмен бел ri лен ген зацды факт!лер;


D) 1здетс жене дэлелдемелш фактшер;E) 1стщ мен-жайын растайтын нацты деректер.97. Азаматтык ic бойынша не дэлелдеме болыптанылмайды?A) Сарапшыныц к;орытындысы;B) Жауапкердщ тусшжтемей;C) Талап коюшыныц TyciHiKTeMeci;D) Мемлекеттш органнын, корытындысы;E) YnriHini тулгалардын, тусшжтемелерь98. Дэлелдеу пеншщ тусштн керсепщз:A) 1с бойынша аньщтауга жататын процессуалдыкфактшер жиынтыгы;B) Талап жене карсы талап нейздемесш курайтынфактшер;C) IcTi карал шешу уппн сот растыгын аньщтауга тшсзадды фактшер;D) Дэлелдемелерд1 зерттеу жене багалау бойыншасудьяньщ кызмей;E) Бул двлелдемелерд1 жинау, зерттеу жене багалаубойынша щлзмет.99. Далелдеуге к;андай фактшер жатады?A) Делелдемелш фактшер;B) Жалпыга белгип фактшер;C) Преюдициалды фактшер;D) Даусыз фактшер;E) Уйгарылган деректер.100. Дэлелдеуден босату непздерш атацыз:A ) 1здешс фактшер;B) Делелдемелж фактшер;C) Талап нейздемесшщ фактшер1;D) Жалпыга белгЪп фактшер;E) Талапка к;арсы фактшер.327


101.1стщ мэн-жайлары кай жолмеы аньщта л ад ы ?A ) Соттык далелдеу;B) Алдын ала карау;C) Буйрыц арцылы журпзу;D) Жойылган аткару iciH журпзуда калпы на кёлт1ру;E) Шакырту eHAipici.102. Азаматтык ic бойынша к&ндай фактшердэлелденуге жатпайды?A ) Преюдициалды фактшер;B) Процессуалдык фактшер;C) Талап нысанасыныц фактшер1;D) Материалды кукыктык фактшер;E) Дэлелдемелж фактшер.103. Аталганиы н кайсысы дэлелдеме болыптанылмайды?A ) Тараптардыц туышктемелер!;B) Прокурордыц корытындысы;C) Уш ш пп тусш Ы темелерцО) Куелардыц айгактары;Е) Сарапшыныц корытындысы.104. Азаматтык ic бойынша аталган ту л га л ара расы нда куо бола алмайды?A ) вкш дщ мшдетш аткаруына байланысты езде pi небелпл1 бол ган мен-жайлар ту рал ы азаматтык icбойынша вкшдер;B) Жасы камелетке толмаган азамат;C) Туыстар;D) Талап коюшыныц не жауапкерд1ц достары;E) Тараптармен нашар катынастагы адамдар.105. Аталганаы ц i плоде куашн кукиты болып нетанылмайды?A ) Келт1ригген шыгьшдардьгн орнын тол ты рудыталап ету;B )С отзалы н акелу; •Т (р


C) Ана тшшде айгадтар беруге;D) 0зшщ орналасдан жершде одан айгацтар журпзуд1сурау;E) Жазбаша материалдармен к;олданута.106. Азаматтьщ ic бойынша бейне жазбаларыдэлелдемелердщ к;ай турше жатады?A ) Бул заттай далелдеме;B) Бул далелдеме емес;C) Бул жазбаша далелдеме;D) Бул аралас далелдеме;E) Бул далелдеменщ дербес Typi.107. Азаматтык; процеске цатысушы сарапшыныцКуцыгы жоц:A ) Сараптамальщ зерттеу ушш аз бетйяшёматериалдар жинауга;B) Барльщ жагдайда к;орытынды беруден бас тартуга;C) Сот залында аудармашынын, камёгш колдануга;D) 0з талщдеп дорытындыны усынуга;E) Сот отырысыныц хаттамасына ескертулер жасауга.108. Азаматтык; ic бойынша сараптаматагайындалмайды:A) Талап коюшыныц атшшп бойынша;B) Маманныц атшпп бойынша;C) Жауапкердщ етшиш бойынша;D) Соттьщ ьщыласымен;E) Тараптардын, ет1шппмен.109. бтгазшген сараптаманьщ цорытындысы кайтурде рас1мделед1?A) Каулы;B) 1^орытынды;C) 0к1м;D) Ескерту;E) Буйрьщ.329


330110. Авыкталган непздер бойынша сараптаматурлерш атацыз:A ) Косымша жвве ал калы;B) Комиссиялык жвве алкалы;C) К|айталама жвве алкалы;D) Жеке жвве алкалы;E) Жеке жвве комиссиялык*111. Кайталама сараптама тагайындалады:A ) Журпзшген сараптаманыд дурыстыгы к умевтудырган жагдайда;B) Сарапшывыц корытывдысы жеткишгп турдеайкыы болмаган жагдайда;C) Сарапшывыц корытывдысы толы к болмаганжагдайда;D) Жаца сурацтар туындаган жагдайда;E) Сараптама курдел1 болтан жагдайда.112. Талап коюдыц пэшв керсетщш:A ) Талап коюшынын жауапкерге койган талабыннепздейт1в зацды факт1лер;B) Сот аркылы жауапкерге койылгав талапкоюшынын материалдыккукыктык тал абы;C) Талап коюшы мен баявдалгав мен-жайлардыделелдейтж двлелдемелер;D) От а и арыз берйгетан соттын атауы;E) Талап арыэга косым ша берьлетш кужаттардынTia6eci.113. Талап коюдыц элеметтерш атацыз:A ) Пвш, непздемес!;B) rioni, мазмуны;C) Насанасы, вепздемес1;D) Пвш, багасы;E) Нысавасы, мазмуны.114. Талап кою бойынша ic журпзудщ белгшершатацыз:А ) Кукык ту рал ы даудыц болуы. епшшб1лд1руши1ерд1ц болуы, арыз беру;


B) Кдоьщ туралы даудыц болмауы, тараптардыцболуы, арыз беру;C) К^уцьщ туралы даудын, болуы, талап коюшы менжауапкердщ болуы, шагым беру;D) К^уцьщ туралы даудын; болмауы, тараптардынболмауы, арыз беру;E) I^YKbiK туралы даудын болуы, тараптардын болуы,талап арыз беру.115. Талап арыздыц непздемесш керсетщ1з:A) Талап цоюшымен талап арызда белпленген сотпенцоргаудыц нысаны;B) Сот арцылы жауапкерге койылган талапцоюшыныц материалдык;-КУКЬщтык талабы;C) Тараптардын, талаптары мен карсыльщтарыннепздейтш зацды факта л ер;D) Талап арызга цосымша бершетш к;ужаттардьщ Ti3iMiE) Арызда бершетш соттыц атауы.116. Талап цоюшы соттан жауапкерд1 белпл1эрекеттер жасауга м1ндеттенд1руд1 етшетш талапцоюдыц тур1н атацыз:A) Уйгару туралы;B) Тану туралы;C) бндарш алу туралы;D) Аньщтау талаптары;E) взгертетш талаптар.117. Жауапкерлердщ мудделерш цогаудыц тесшшатацыз:A) Талап цоюды тану;B) ^арсылыцтар;C) Шагым беру;D) Келппм;E) Талап цоюдан бас тарту.118. Талап цоюды усынуга кукьщтьщ алгышартынатацыз:A) Талап арыздыц жазбаша нысанын сацтау;B) Тулганыц врекет цабшеттпч;331


C) Аталмыш сотка штщ соттылыгы;D) Уксас талап кою бойынша задды купине енгеншехшмшд болмауы;E) 1стщ журпзуше екигеттштердщ болуы.119. Талап коюшыга койылатын жауапкердщ талапкоюы калан аталалы?A ) Нигаторлык талап кою;B) Kepi талап кою;C) Карсы талап кою;D) Алгашкы талап кою;E) Виндикадиялык талап кою.120. Талап коюга озгертуге кукылы:A ) Азаматтык icrreri талап коюшы;B ) IcTi сотта карауга ез1рлеу барысында судья;C) Азаматтык icTeri жауапкер;D) Азаматтык icTeri тараптар;E) Азаматтык icTi карау барысында сот.121. Талап коюдыд озгеру1 неш (млддредм?A ) Талап коюдыд нысанасыныц жене маэмуныныдвзгеруш;B) Талап коюдыд нысанасыныд жене вег18демес1я1дезгеруш;C) Талап коюдыд нысанасыныд немесе маамуныныдвзгеруш;D) Талап коюдыд нысанасыныд немесенепздемеЫшд взгеруш;E) Талап коюдыд депздемесшщ немесе мазмуныныдезгеруь122. Талап коюдан бас та рту га кукылы:A ) Тараптар;B) Талап коюшы;C) Сот ешл!;D) Дербес талаптарын малЫдемейпн ущшхш тулга;E) Жауапкер.


123. Жауапкер талап коюды таныган кезде жене олсотпен кыбылданган кезде:A ) IcTi карауды жалгастыру туралы уйгарым;B) IcTi карауды токтату туралы уйгарым;C) Талап коюды канагаттандыру туралы шешш;D) IcTi карауды токтата туру туралы уйгарым;E) IcTi карауды кешнге калдыру туралы уйгарым.124. Талап коюды камтамасыз ету ж етн депуйгарымдарга:A ) Шагымдануга жене наразыльщ бшд1руге болмайды;B) Талап коюды камтамасыз етуден бас тарту туралыуйгарымга болады;C) Талап коюды камтамасыз ету шараларын кабылдаутуралы уйгарымдарга шагымдануга болады;D) Талап коюды камтамасыз етудщ 6ip TypiH eKiHniiтур1мен ауыстыру туралы уйгарымдарынашагымдануга болады;E) Талап коюды камтамасыз ету мэселелер женшдешбарлык уйгарымдарга шагымдануга жененаразылык б1лд1руге болады.125. Цай кезде карсы талап коюга болады?A ) Сотта азаматтык ic козгалганга дешн;B) Азаматтык процестщ кез келген сатысында;C) IcTi сотта карауга ез1рлеу барысында;D) Сотпен ic бойынша шеппм шыгарылганга дешн;E) 1с бойынша сот шепнауц. шыгарылганнан кей1н.126. Талап коюды камтамасыз ету шмшцбастамасымен жузеге асырылады?A ) Задды ек!лд1в;;B) Соттыц;C) KyeHiH,;D) Сарапшыныц;E) Сот орындаушысынын.333


127. Талап коюды камтамасыз ету шарасы бол майды:A ) Жауапкерге белгЬп 6ip эрекеттерда жасауга тыйымсалу;B) Жауапкердщ мулкше тыйым салу;C) Сот тапсырмасыы ж!беру;D) Баска адамдардын муткт1 жауапкерге берушетыйым салу;Б) Баска адамдардьщ жауапкерге катысты езге демшдеттемелерд! орындауына тыйым салу.128. Талап коюды камтамасыз ету туралы уйгарымдыорындауды юм жузеге асырады?A)Жергийктд езш-ез! баскару органдары;B) Сот;C) 1шк1 icTep органы;D) Сот орындаупгысы;E) Прокурор.129. Судья талап арызды кабылдаудан бас тартады,егер:A ) Талап арыздыц нысанына цойылатьгн талаптароры ндалмаса;B) Арыз - азаматтык сот eHAipic терт1б1мен караугажатпаса;C) Осы соттыц внд1р1сшде уксас ic болса;D) Баска соттыц ендфдешде уксас ic болса;E) Талап арызга кол койылмаса.130. Егер талап арыз беру кезщде мемлекегпк бажтоленбеген болса —онда:A ) Арыз кайтарылады;B) Арыз козгалыссыэ калдырылады;C) Арызды кабылдаудан бас тартады;D) 1с бойынша eHAipic токтата турады;E) Арыз телем жасалганнан кетн кабылданады.131. Арыз врекетке каб!летс1з тулгамен усьшылганкезде уйгарым шыгарылады:A ) Арызды кабылдаудан бас тарту туралы;B) Талап арызды кайтару туралы;


C) Арызды к,озгалыссыз калдыру туралы;D) 1с бойынша OHflipicTi токтата туру туралы;E) Арызды караусыз калдыру туралы.132. К елей жагдайда талап арызды кайтару зацменбелгшенбеген:A ) Уксас талап кою бойынша зацды куппне енген сотmemiMi болуы;B) Талап цоюшыныц арызды кайтару туралы eTiHimiболуы;C) ©KuieTTiri жок тулгамен арызга кол цойылуы;D) Сот енд1р1с1нде уксас талап цоюы бойынша icTiH,болуы;E) 1с осы соттыц соттауына жатпаса.133. IcTi сотта царауга эз1рлеудщ мацсатын керсепндз:A ) Сот акт1лерш уакытылы орындау;B) Шепймд1 орындауды кешнге калдыру немесе оныцмерз1м1н узарту туралы суракты шешу;C) Сот актшершщ зацдылыгы мен непздолтн тексеру;D) IcTi уакытылы жене дурыс шешугц камтамасыз ету;E) 1с женшдей сот шыгындары болу туралы сурактышешу.134. Дандай жагдайларда icTi сотта карауга ез1рлеужурйзшед1?A ) Тараптардыц талабы бойынша;B) Прокурордыц талабы бойынша;C) 0p6ip ic бойынша icTi царауга ез1рлеу мшдетта;D) Судьяныц еркше байланысты;E) Сот терагасы тапсырмасы бойынша.135. IcTi сотта карауга ез1рлеу барысында кандайерекетке жол бер1лмейд1?A ) Талап коюшыдан ол мeлiмдeгeн талаптардыц мэшбойынша жауап алу;B) Сот отырысына куеларды шакыру туралы сурактышешу;335


C) Ieri царауды кейшге кал дыру;D) 1с бойынша сараптама тагайындау;E) Косымша дэлелдемелер усыну.136. Аталган уйгарымларлыц кайсысы ша гымд а нугажатады?A) Сот тапсырмасын орындау туралы уйгарым;B) Сараптама тагайындау туралы уйгарым;C) 1с к е ушшпп ту л га катысу туралы уйгарым;D) 1ске прокурордын, катысуы нажегш ий туралыуйгарым;E) Орналаскан жершде карау туралы уйгарым.'137. Icri сотта карауга вз!рлеуд1я жалпы мерзшйA) Арыз кабылданган куннен бастап уш кун мерз1м;B) Арыз кабылданган куннен бастап же*п кун мерзйм;C) Арыз кабылданган куннен бастап бес кун мерз1м;D) Арыз кабылданган куннен бастап он кун меря1м;E) Арыз кабылданган куннен бастап он бес кун мерз1м.138. Icri сотта карауга вздрлеу кандай эрекетпенаякталады?A) Сот тапсырмасын ж1берумен;B) Орналаскан жершде караумен;C) 1ске катысушы тулгалардын, тобын аныктвумен;D) Icri сот отырысында карауга тагайындау туралыуйгарым шыгару;E) Сот отырысына кувларды шакырту туралы суракгышешумен.139. Аталган субъеюплердщ кайсысы сот отырысыорны мен уакыты туралы хабарландырылады. 6ipaKшакыртылмайды?A) 1ске катысушы тулгалар;B) Кувлар;C) Сарапшылар;D) Аудармашылар;E) Кувгерлер.


140. Ic бойынша сот карауыныц бвл1мш керсетщ1з:A) Азаматтык icTi сотта карауга езагрлеу;B) Двлелдемелерд1 аныктау жене усы ну;C) Сараптаманы тагайындау туралы етш1ш жасау;D) Сот жарыссездерй ■E) Двлелдемелер жинау.141.1с карау жузеге асырылады:A) BipiHmi жене апелляциялык сатылардагы соттарвнд1р1с1нде;B) BipiHmi сатыдагы сот енд1р1сшде;C) BipiHmi жене кадагалау сатыларындагы сотещйрйпнде;D) АпеллЯцияльщ сатыдагы сот внд1р1сшде;E) Апелляциялык жене кадагалау сатыларындагыещ црктде.142. Icn карауды кейшге калдыруга непздеме болыптабылмайды:A) Талап коюшыныц двлёлда себептермен келмеу!;B) Жауайиоердщ дэлелд1 себептермен келмеу1;C) Тараптыц врекет кабшеттипгшен айырылуы;D) Жауапкермен карсы талап кою;E) Досымша двлелдемелерд1 талап ету каж еттш т.143.1ст1 карау барысында оган катысушы азаматтаржаппай терт1п бузган кезде сот кукылы:A) 1с бойынша icTi журпзуд1 токтата туруга;B) IcTi жабык сот отырысында карауга;C) 1с бойынша ic журхазуда кыскартуга;D) Арызды караусыз калдыруга;E) 1сй шепйм кабылдамай калдыруга.144. Цандай эрекет icxi сотта карау сатысыныцбел1мше жатпайды?A) АудармашЫга оныц мшдеттерш тусшд1ру;B) Сотпен тараптардыц етшййдерш шешу;C) Двлелдемелердо зерттеу тертабш белплеу;22-204 337


D) Сот отырысы залынан кувларды шыгарып ийберу;E) Сарапшыга оньщ кукыктары мен мшдеттерштусшдару.145. Цандай эрекет icri мэш бойынша караугажатпайды?A) К^арсыльщ бидару кукыгын тусгадгру;B) Мемлекеттш органнын, корытыидысын тыцдау;C) Кувдан жауап алу;D) Сарапшыныц корытындысын тыцдау;E) Маманныц консультация 6epyi.146. Icii карау барысында сот кандай тулгалардыцтусшштемелерш тындайды?A) 1ске катысушы барлык тулгалардыц;B) Прокурордыц жене мемлекеттш орган вкиишц;C) Талап коюшы мен жауапкердщ;D) Тараптар мен упцщш тулгалардыц;E) Тараптардыц, упйшш тулгалардыц женепрокурордыц.147. Сот отырысында дэлелдемелердх зерттеу торпбшюм белгшейда?A) Тараптар;B) Талап коюшы;C) Сот;D) Жауапкер;E) Прокурор.148. Icri карау барысында заттай дэл е лдемел ер ка л а йзерттеледо?A) Жауапкердщ тусш!ктемесш алу аркылы;B) Талап коюшыныц тусшштемелерш тацдау аркылы;C) Двлелдеменщ мазмуныц жария ету аркылы;D) Орналасцан жершде карау аркылы;E) Жазбаша колдану аркылы.


149. Азаматтык icTepfli карау барысындагызацдыльщты бузу жагдайлары а йкында л маган кездесотпен кандай акт шыгарылады?A) Сот буйрыры;B) 0к1м;C) Жеке уйгарым;D) Нускаулык;E) Сот тапсырмасы.150. Цандай жауап процестеп сот жарыссездершсипаттайды?A) 1с катысушылар дэлелдемелер зерттеулераякталуына корытынды жасайды;B) IcTi M0Hi бойынша шешу жэне сот шеппмшжариялау;C) Осы сот отырысында icTi м э т бойынша караум ум кш д тн аныктау;D) 1с бойынша дэлелдемелерд1 зерттеу;E) Жалпы icTiH, мвн1 бойынша прокурорменКорытынды беру.151. Цандай эрекеттен кешн сот ic бойынша сотжарыссездер1н бастайды?A) ТТТйтгпм жарияланганнан кейш;B) Прокурордьщ корытындысынан кейш;C) IcTi м е т бойынша карау аякталганнан кейш;D) Маман консультация бергеннен кешн;E) Сот memiMi орындалганнан кешн.152. Сот жарыссездер1 кЬянщ сездершен турады?A) Прокурор мен мемлекеттш органдарыныцеюлдершщ;B) Прокурор мен екшдщ;C) 1ске катысушы тулгалар мен екшдердщ;D) Талап коюшы мен жауапкердщ;E) Кувлар, сарапшы жене маманныц.339


340153. А заматтык процесте соцгы реплика кукыгын кшиеленед1?A) Прокурор;B) Ж ауапкер жене онъщ екип;C) Талап коюшы жене оныц, вк1л1;D) Судья;E) Ушшпй тулга.154. Егер сот сот жарыссездерш ен кейш жаца менжайларды аныктау каж ет деп таны лса не 1стейдо?A) Шеш1м шыгару yniiH кеяесу бёямёгёйё кетедкB) Прокурордын корытындысын тындайды;C) Сот жарыссвздерш жалгастыра отырып осы менжайлардыаныктауга тырысады;D) 1с карауды кеш нге калдыру туралы уйгарымшыгарады;E) Icri MdHi бойынша карауды кдйта жалгастырутуралы уйгарым шыгарады.155. Кандай эрекеттен кейш сот ш еш ш шыгару уцинкецесу болмесше кетёдо?A) Делелдемелер зерттеу аякталаганнан кеШн;B) Сот жарьгссездер1 аякталганнан кейш немесепрокурордын корытындысыная к е й т ;C) Icri мвв1 бойынша аякталгвннан кеш н;D) Маманныц консультациясьгн тывдаганнан кейш;E) Мемлекеттш органный корытындысынтывдаганнан кейш .156. Сот отырысыыыц хаттамасы кзммев ж асалады ?A) Сот приставымен;B) Сот отырысыныд хатшысымен;C) Сот хатшысымен;D) Сот орындаушысымен;E) Хатш ы-маш нннсткамен.157. Сот отырысыпыц хаттамасьш а кш кол ко яды?А) Терелж етуш1, тяраптар ж еле сот отырысьгяынхатшысы;


B) Терелш eTyini жене icne катысушы ту лгал ар;C) Сот отырысында терелш ету mi;D) Терелш eTymi жене сот отырысыньщ хатшысы;E) Соттыц курамына KipeTiH барлык судьялар.158. Шенйм шыгарылмай icTin, аякталу нысандарынатацыз: йA) IcTi карауды кешнге калдыру жене ic бойыншаeHflipicTi кыскарту;B) Арызды козуалыссыз калдыру жене ic бойыншаeHflipicTi кыскарту;C) 1с бойынша eeflipicTi токтату жене icTi караудыкешнге калдыру;D) 1с бойынша енд-ipicTi кыскарту жене арыздыкараусыз калдыру;E) 1с бойынша eHflipicTi токтата туру жене арыздыкараусыз калдыру туралы.159.1с бойынша ic журпзуд1 кыскартудыц салдарынатацыз:A) Муддел1 тулгалар сол талаптармен сотка тагыжуннуге кукылы;, ,B) 1с бойынша ic журпзу прокурордыц бастамасыменкайта жалгастырылады;C) 1с бойынша ic журпзу сотпен кайтажалгастырылады;D) Сол меселе туралы дау бойынша екшпп рет соткажугшуге жол берпшещй;E) 1с бойынша ic журпзу муддеш тулгамен кайтажалгастырылады.160.1с бойынша ic журизугц кыскарту мен арыздыкараусыз калдырудыц айырмашылыгы неде?A) 1с бойынша ic журйзугй кыскарту зацыменреттеледйB) Кыскартудыц непздемелердщ толык йз1мш зацбелйлейдйC) Ь^ыскарту сол меселе туралы дау бойынша екшппрет сотка жуннуге жол бермейд1;341


D) К^ыскарту - бул, шепйм шыгармай сот карауыныцаякталу нысаны;E) Лйырмаш ылыгы жок-161. Аталган жагдайлардыц кайсысы ic бойынша icжурпзущ кыскартуга акелш согады?A) Бтм герш ш Ьс кел1с1мш жасау жене оны сотпенбеюту;B) б к ш е т т т жок тулгамен ic журпзу;C) Жауапкермен талап коюды тану;D) Жана дэлелдемелердо усыну;E) врекетке кабйгетспз тулгамен талап арызды беру.162.1с бойынша ic журпзуда токтата ту рулысипаттамайтын белгйп кврсетйцз:A) 1с бойынша ic ж урпзу кайта жалгастырылады;B) 1с бойынша ic ж урпзу жацадан жузеге асырылады;C) 1с журпзу мерз1мдер1нщ агымы токтатыла тур ад ы;D) Токтата туру туралы шагымдануга жатады:E) Токтата турудыц непздер1 зацмен карастырылган.163. Азаматтык ic T e p бойынша сот каулыларынатадыз:A) Шепйм, сырттан шепйм, ук1м жене сот буйрыгы;B) Шеш1м, уйгарым, сот буйрыгы жене карсылык;C) Уйгарым, шепйм, усыныс жене каулы;D) Шепйм, уйгарым, каулы, сот буйрыгы;E) Шепйм, уйгарым, ешм жене каулы.164. А1ЖК мазмуыдалган сот шепцм1н1ц ту с ш т нкорсетнйз:A) Пул - icri меш бойынша шешет!п 6ipiHmi сатыдагысот aKTici;B) Бул - сот TepeairiHiK кукык колдану aKTici;C) Бул - жеке задга теуелда реттеу a K T ic i;D) Бул —соттьщ кызметс квршетш aKTici;E) Бул - тараптардьщ кукыгы мен м1ндеттершбелилейтш кукыктык акт.


165. Шецйм кабылдаган сот оны жариялаганнанкешн езгертуге кукылы ма?A) взш щ цалауы бойынша meniiMfli езгертугекукылы;B) Тек зацмен белгшенген жагдайда шеппмд1езгертуге нукылы;C) Шепймнщ сипаттау б елтн езгертуге нуцылы;D) Шепймнщ дэлелдеу б елтн езгертуге цуцылы;E) ^укыгы жок-166. Сот шенпмшщ белштерш атацыз:A) Kipicne, етпел1, дэлелдеу, царар;B) Kipicne, дэлелдеу, царар, цорытынды;C) Kipicne, сипаттау, етпел1, царар;D) Kipicne, сипаттау, дэлелдеу, царар;E) Kipicne, сипаттау, дэлелдеу, цорытынды.167. Аталгапдардыц цайсысы сот шенпмшщ сипаттаубел1гше к1рмейд1?A) Талап цоюшыныц талабы;B) Сотпен белгшенген;C) Жауапкердщ царсылыгы;D) Талап цоюшыныц тусшштемелерцE) Жауапкердщ тусшжтемелерь168. Кысцаша /цысцартылган/ шенпмдерд1 неерекшелещцред1?A) Дэлелдеу белтнщ болмауы;B) Kipicne белтнщ болмауы;C) Карар белтнщ болмауы;D) Сипаттау белтнщ болмауы;E) Корытынды белтнщ болмауы.169. Косымша uieuiiM шыгарылады, егер сотпенцандай сурац шешшмесе:A) Сот шыгындары туралы;B) Алимент eHflipin алу туралы;C) YniiHini тулганыц цукыгы туралы;343


D) Тец катысушыныц кукыгы туралы;E) Талап коюдыц цанагаттандыры лганбелш туралы.170. Ш еилмге койы латы н талаптарды толыгынанкерсететш ж ауапты белгшещз:A) Зацдылыц пен непздипк;B) Зацдылыц пен накты лык;C) Зацдылыц пен кайш ылы к;О) Зандылык пен толыктыц;Е) Зацдылыц пен шартсыздыц.171. Ш еппмнщ непздйнк талабыныц бузылуынкерсетицз;A) Сот шеппмше кол цойылмауы;B) Сот отырысыныц хаттамасыныц болмауы;C) Зацды дурыс талдамау;D) Ic уш ш мацызы бар мен-жайлардыц далелденбеу!;E) Кукыцты ц уксастыгы дурыс цолданбауы.172. Далелда шеппм жасауды кандай иерз!мгекалдыруга болады?A) Icri карау аякталганнан кейш ж е п куннен аспаукерек;B) Icri карау аякталганнан кейш бес куннен аепайтынмерзшге;C) Мерз1м зацмен белпленген, судья icTiit менжайларына царай мерз1мд1 eai белп лейдх;D) Icri карау аякталганнан кейш уш куннен аспаукерек;E) 1стер каралганнан кейш двлелда шецпм дереуш ыгарылады.173. Ж алпы ереже бойынша а> ланлык соттыц uieuiiMiзацды куш ш е сшии:A) А пелляциялык шагымдану /наразы лы к квлпру/« epsim вткеннеп кейш;B) Дереу, од ш ы гары лпнкан кейш ;C) Мажбурл! турде орындауга айналганнан кеш н;


D) Дереу орындауга айналганнан кейш;E) Сот отырысыныц хаттамасын жасау MepeiMiеткеннен кейш.174. BipiHini сатыдагы соттыц уйгарымы шепймненнемен ерекшеленед1?A) Yйгарымныц зацмен белгшенген цурылымы бар;B) Уйгарым зацды кушше енедцC) Уйгарым арцылы ic меш бойынша шенплмейдцD) Уйгарым зацмен реттеледцE) Уйгарымга шагымдануга болады.175. Кандай сурак бойынша 6ipiHini сатыдагы сотуйгарым шыгармайды?A) Сот ш ею м ш тус1нд1ру туралы;B) Жауапкердщ материалдьщ цукьщтары менм1ндеттер1 туралы;C) Жауапкердщ вташмш канагаттандыру туралы;D) Сараптама тагайындау туралы;E) Сот шенпмшдеп жазуларды тузету туралы.176. IcTi сырттай ic журйзуде царау туралы сурацбойынша сот не шыгарады?A) Уйгарым;B) Шеппм;C) Каулы;D) 0KiM;E) Буйрык.177. Кандай жагдай icn сырттай ic журпзуде караугамумк1нд1к жок екенш бшд1ред1?A) Дэлёлда Себепс1з жауапкердщ сот отырысынакелмей цалуы;B) Талап коюшыныц ол ез! жоцта icri царау туралыeTiHimi;C) Сот отырысы туралы тараптарды тшста турдехабарландыру;D) Жауапкердщ icTi e»i жоцта карау туралы сурауыболмауы;345


Е) Талап коюшымен талап коюдыд нысанасын жененепздемесш езгерту.178.1с бойынша сырттай шеппмшц кушхн жоютуралы арызды беруге к1м кукылы?A) Тараптар;B) Талап коюшы;C) Прокурор;D) Жауапкер;E) Мемлекеттш орган.179. Сырттай шенимге апелляцнялык тэртшпен шагымданугабола ма?A) Судья усыныс жасайды;B) Тараптар шагым береда, ал прокурор карсылыккелпред].;C) Прокурор усыныс жасайды;D) Мамандар шагым бередо;E) Шагым беруге бол май ды.180. Прокурордыц нормативпк-кукыктык акт1шзацсыз деп тану туралы icrep кандай тар тт бойыншакаралады?A) Ерекше ic журпзу бойынша;B) Шакырту ic журпзу бойынша;C) Буйрык аркылы ic журпзу бойынша;D) Ерекше талап коюмен ic журпзу бойынша;E) Сырттай ic журпзу бойынша.181. Азаматтыц сайлау кукыгын бузылуын аныктаутуралы с отты a menriMi за ады кушше енедо:A) Шепйм шыгарылганнан кейхн 15 кун еткен сод;B) Дереу задды купине енеда;О Щеопм шыгарылганнан кейш 3 кун еткен сон;D) Азаматтык сот онд1р1Сшщ жалны ережелер!бойынша;E) Апелляцнялык шагымдану M epaiM i еткеняен кейз н.


182.Гстердщ кандай санаты ерекше талап коюмен icжурпзудеп icTepre жатпайды?A) Нормативтпс-кукыктьщ актшерд1н; зацдылыгынаорай даулар туралы;B) Мемлекеттш органдардьщ шеппмдер1 менэрекеттерше дау айту туралы;C) Прокурордын; жугшу1 бойынша лауазымдыадамдардын, ic-apeKeTTepiH зацсыз деп тану туралы;D) Зацды тулгалардын,, лауазымды тулгалардын,актшерше дау айту туралы;E) Мемлекеттш органдардын, талап eTyi бойыншамэмшелерд1 жарамсыз деп тану туралы.183. Мураны кабылдау факпсш аньщтау туралы icTiсот к;андай тэртште карайды?A) Ерекше ic журйзу тэртабщде;B) Аткарушыльщ ic журпзу тэрт1б1мен;C) Кадагалау тврт1б1мен;D) Сырттай ic журпзу тарт1б1мен;E) Ерекше талап кою мен ic журпзу тэртаб1мен.184. Кандай санаттагы icTep бойынша соттыкпсихиатриялык сараптама тагайындау м1ндетт1?A) Азаматты вpeкeттiлiгi шектеул1 деп тану туралы;B) Азаматты кайтыс болды деп тану туралы;C) Азаматты хабар-ошарсыз кетта деп тану туралы;D) Азаматты врекетке кабЪютйз деп тану туралы;E) Белгйп орында жене белгш1 жагдайларда адамньщКайтыс болу фактасш аньщтау туралы.185.Кандай санаттагы icTep ерекше ic журНзудепicTepre жатпайды?A) Жылжымалы мулйст1 иейз деп тану туралы;B) Окелшй тану туралы;C) Нотариаттьщ ic-врекеттерге шагымдану туралы;D) Жеке касшкерд1 банкрот деп тану туралы;E) Кайтыс болган адамнын, экелш фaктiciн тану.347


186. Квреетухшге б ерш етш жогалган баг алык а га зд ар бойынша кукы дтарды калпына кедтарудегеш&из —бул:A ) Буй ры к аркы л ы ic ж у р п зу ;B) С ы ргтай ic ж у р п зу ;C) А ткаруш ы л ы к ic ж урп.зу;D) Е рекш е талап кою мен ic ж у р п зу ;E) Ш ады рты льш ic ж у р п зу .187. Б у й р ы к а р к ы л ы ic ж у р п зу н е т беру жолыменк о згал а д ы ?A) Ш агы м ды ;B) А ры зды ;C) Т алап ары зды ;D)0TiH im ;E) Н аразы л ы к.188. Сот шешгшяе апелляциялык шагымданугакукыгы жоц:A) Ж а у а п к е р д щ ;B) Сараиш ынын,;C) Т алап кою ш ы ны н;D) Д ау нысанасына дербес талаптарын мвл1мдейтшym im ni тулганыя;E) Дау нысанасына дербес талаптарын меМмдемеЙтшyraim ni тулганыя.189. Апелляциялык тэртш пен кайта караугажатпайтын сот актьлерш атап шыгыцыз:A) BipiHmi еатыдагы соттын, сырттай ш елпш ;B) BipiHiui еатыдагы соттыя, судьясы меншыгарылгац сот буйрыгы;C) BipiHmi еатыдагы сотD) BipiHmi еатыдагы сот уйгарымы;E) Судьяныц сараптама тагайындау туралы. .190. Апелляциялык еатыдагы сотка жанадолелдемелерд! усынуга жол бер!лед1:А) Оларды 6ip1crnri еатыдагы сотка усынуга мумю нджболмаган дыгын тудга яег!з дегеи жагдайда:


B) Шагымданган шепйм шыгарылган соттьщ калауыбойынша;C) Егер тараптардыц ол туралы келшс1ьо болса;D) Апелляцнялык арызды карауга мшдётта соттыцкарауы бойынша;E) 1ске катысушы тулгалардыц етипм! бойынша.191. Апелляцнялык ic журНзудщ мэнш бшд1редкA) Тек кана icTi басынан бастап шешу;B) Шеппмнщ тек кана зацдылыгын тексеру;C) Шеппмнщ тек кана нёйздйпг1н тексеру;D) Шёшпмшн; зацдылыгы мен негаздш тн тексеружене icTi кайта шешу;E) Тек кана шеппмнщ зацдылыгы мен нетхздолтнтексеру.192. Апелляцнялык сатыдагы сотта icri караудыцшектер1 цандай?A) Зацмен шектер белпленбеген;B) Шектер соттын карауы бойынша белпленедцC) Сот зацдыльщ сактау максатында шагымныцшектершен шыгуы мумкш;D) Сот ic материалдарын толык келемде тексеругемшдетта;E) Тек апелляцнялык шагым шегшде.193. Апелляцнялык сот шеппмнщ кушш жойып женеicTi жаца карауга ж1бергенде кукылы:A) 1ске белгал1 адамдарды катыстыру кажеттшМтуралы нускаулар беруге;B) Дэлелдеменщ дурыстыгы туралы суракты алдынала шешуге;C) Bip двлелдеменщ екшшМнен артьщшылыгытуралы сурактарды алдын ала шешуге;D) Шенпм кандай болуын керсетуге;E) Делелдеменщ дурыстыгы емес туралы алдын алашешуге.349


194. Апелляциялык сатыдагы сот жаца фактшерд!а ны к та у га кукы лы:A) Тек кана тараптардын тус1н1ктемелер1 непзш де;B) Тек кана icTe бар двлелдемелер негазшде;C) Ж ацадан усынылган жене icrre бар дэлелдемелернегйзшде;D) Тек кана тараптардын жэне уш ш пп тулгалардынтусшжтемелер1 непзш де;E) Делелдемелердщ жекелеген турлерд непзш де.195. Апелляциялык тэртш пен шепймнщ купонжоюга н еп з болмайды:A) BipiHini сатыдагы соттыц корытындыларыныцкгпн мен-жайына сэнкес келмеу1;B) 1с уш ш мацызы бар мэн-жайлардыц дэлелденбеуцC) Ic ymiH мацызы бар мэн-жайлар ш ецберш щ дурысаныкталмауы;D) Тулгалардын сот жарыссездерш деп сез сейлеукезеп бузылуы;E) 1с уш ш мацызы бар мэн-жайлар шецберш щ дурысайкындалмауы.196. Матерналдык kykuk нормаларын буза отырыпшыгарылган шеппмшц куни жойылуга тшс, егер:A) IcTi карау барысында сот icin ж урпзу тип туралыережелер бузылса;B) Сот колдануга жатпайтын зацды колданса;C) 1сте сот отырысыныц хаттамасы болмаса;D) Ш епимге судья кол коймаса;E) 1с осы icri карауга кукыгы жок судьямен каралса.197. Апелляциялык сатыдагы сот кткылы емес:A) Bipinmi сатыдагы соттыц шёппшв1ц куш inжоюга жене жаца шешгм шыгаруга;B) BipiHmi сатыдагы соттыц шепйм1нш куш!н жоюгажене арызды караусыз калдыруга;C) BipiHmi сатыдагы соттыц ш енпмш щ купли жоюгажеие icri жацадан карауга жЮеруге;


D) BipiHini сатыдагы соттьщ шеиймшщ купйн жоюгажэне арызды талап коюшыга кайтаруга;E) BipiHnii сатыдагы соттыц шепймшщ кушш жоюгажене ic бойынша ic журйзуд1 цысцартуга.198. Апелляцнялык; сатыдагы соттыц цаулысы зацкуцйне енедкA) Оны жариялаганнан кешн;B) Шагымдану MepeiMi eTin кеткеннен кешн;C) Оны кабылдаган куннен бастап;D) 1с цараган судьялардыц ко л дары н жинаган кунненбастап;E) Шагым берген куннен бастап.199. Апелляцияльщ шагымдану цуцыгыныцсубъектшерш атап шыгыцыз:A) Когам екшдерйB) YmiHrai тулгалар, кукык мираскорлары;C) Куелар, аудармашылар;D) Сарапшылар, мамандар;E) Сот орындаушылары, сот приставы.200. Апелляцияльщ шагымдану (наразылыц келтару)мерз1м1н атап шыгыцыз:A) Тараптарга сот шепймшщ KemipMeci бершгенненкешн он кун imiHfle;B) Сот отырысында сот шепйм жариялаганнан кешнон кун iniiHfle;C) Сот тупкийкта турде шепйм шыгарганнан кешнотыз кун imiHfle;D) Ic карау аяцталганнан кешн шеппм жариялангансоц он кун imiHfle;E) Сот тупкыйкп турде шепйм шыгарганнан кешн онбес кун шйнде.351


"Соттарда азаматтык ic ж урпзу зацнамасыныцкейбгр иормаларын колдануы туралы"Казакстан Республикасы Жогаргы Сотыныц2003 жылгы 20 наурыздагы №2 нормативен каулысы"Зак газет!", 2003 жылгы 16 coyip, №16-17Казакстан Республикасыныц Азаматтык ic нсурнзукодексшщ (epi карай - А1ЖК) кейб!р нормаларыыыцезгеруше жене оларды сот практикасында б1ркелк! колданукаж еттиипне байланысты Казакстан РеспубликасыЖогаргы Сотыныц жалпы отырысы каулы етедо:1-тармац.Зандылык приндип1не жене эдолеттипк пен парасателшемдерше жауал беретщ сот aKTiciH (ш еш ш дь уйгарымды,каул ыларды, сот буйрыгын) шыгару макса тын даep6ip азаматтык icri карау кезгаде материалдык жэнепроцессуалдык кукык иормаларын м ултж йз сактаудыцкаж еттш тн е соттардыц назары аударылсын.2-тармац.А1Ж К-жк 150-бабы на сой нес, талапкерлер талапарыздарынДа тек талаптарын к в р сетт кана кой май,сонымен 6ipre олардын кукыктарыныц, бостандыктары -вьщ немесе зацмён коргалатын мудделержщ бузылуыныцнемесе бузылу кауш нш м внш , вз талаптары ннеиздёген мвн-жайларды жан-жактылы баяндауга, сон -дай-ак осы м эн-ж айлар мен талаптарды растайтындвлелдемелерда кёлт!ругё м!ндетп.Прокурордыц мемлекеттш немесе котамнын не азаматтыцмуддес1н кездеп койган талаптары АГЖК-hih150-бабынын твртшпп б е л тн д е кврсет1лген талаптаргасейкес келуге ти1с.А1ЖК-ШН 153, 154 , 242. 243, 247, 249-баптарындакврсгНлген таляп арызды кабылдаудан бас тартудын неталап арызды талапкерге кайтарудыц немесе караусызкалдырудыц, ал к о ш л п н азаматтык ic бойынша внд1-picri токтата турудын не кыскартудыц непздер! тупю-:ii icri болып табылады.ЭЯ


3-тармак.Сотка бершген арыздар (шагымдар) ушш "Салыктаржене бюджетке теленетш баска да мшдетп. телемдертуралы (Салык кодекс!)" Казакстан Республикасы Кодексшщ(epi карай - Салык кодекс!) 507-бабыныц екщiniб е л т н щ 1) тармакшасына жене 496-бабына сэйкесмемлекеттш баж телену1 керек.Мемлекеттш бажды талапкер ушш баска адам телеу1де мумкш, 6ipaK тел ем тапсырмасында (туб1ртекте) осытелёмнщ талапкер ушш теленгеш кёрсейлугё тшс.Зацды тулга курмаган жеке кесшкерлер сотка арызберген кезде, Салык кодексшщ 496-бабы 6ipiHini бел!-гш щ 4) тармакшасында кезделген ж&гдайларды коспаганда,Сальщ кОдексшде жеке тулгалар упин кер~сеталген ставкалар мелшершде мемлекеттш баж телеугетшс.4-тармак-Талапкер сотка арыз берген кезде Салык кодексшдекезделген нейздер болган жагдайда мемлекеттш баж телеуденбосатылады.Мемлекеттш органдар сотка талап арыз тусаргендежене ущ1нш1 тулганьщ муддесш коргап, соттардыц шеппмдершешагымданганда прокуратура органдарынанбаскалары мемлекеттш бажды телеуден босатылмайды.А1ЖК-нщ 104-бабыныц еюнпп б е л тн е жене 105-бабынасейкес, мемлекеттш бажды телеуден босату, онытелеугц кейшге калдыруга немесе белш-белш телеугемумшндш беру соттын, процессуалдык ерекета болып табылады,муныц ез! тек тараптыц мулштш жагдайынабайланысты icKe асырылуы мумкш. Тараптыц мулштшжагдайы деп —оныц Салык кодексшщ 496-бабында кезделгенмелшерде мемлекеттш бажды 6ip мезплде телейалмауын тусшу керек. Осы меселелер бойынша соттыцпроцессуалдык шенимше А1ЖК-нщ 117, 344-баптарындакезделген твртшпен шагым 6epi;iyi, наразыльщкелтш|лу! мумкш.Ic eHflipici кезшде А1ЖК-нщ 107-бабында карастырылганжагдайларга сэйкес пайда болган сот шыгын-


дарыя етеуден тараптар мулштш жагдайларына байланыстыбосатылуга жатпайды.5-тармак-Адам жене азаматтьщ кукыцтары мен бостандыцтарын,зацды тулгалар мен мемлекеттщ мудделерш тсакталуын к;адагалауды жузеге асыру кезшде кабылданганпрокурорлык кадагалау актшерш (ескерту, усыныс,наразыльщ жене т.б.) даулау туралы азаматтар мензацды тулгалардыц арыздары А1ЖК-шц 3 жене 27-тарауларындацарастырылган нормалар бойынша соттардыцкарауына жатады. Казакстан Республикасыныц Баспрокуроры шыгарган прокурорлык кадагалау aKTinepiА1ЖК-нщ 28-бабына сейкес сотта даулануы мумкщ.А1ЖК-1 159-бабы н ыц 6ipiHini белтнш , 5) тармацшасынажене "Прокуратура туралы" Казак стан РеспубликасыЗацыныц 8-бабьшьщ 2-тармагына жене 24-бабынын 5-тармагынасейкес прокурордыц наразылык актасшщ купинжене орындалуын шагым бойынша шепим кабылдангангадешн токтата туру туралы сот уйгарым шыгаругаК У К Ы Л Ы .6-тармац.А1ЖК-тщ 48-бабынын екшпп б елтн е сейкес, зацнамалык актихермен кезделген жагдайларда зацды тулгаболып тнбылмайтын уйымдар да ic бойынша тараптарбола алады (мысалы, А1ЖК-ТЩ 272-бабына сейкес - аумактыксяйлау комиссиясы).Казакстан Республикнсынан тыс жерде т т с п шетелмемлекетщщ зацнамасына сейкес курылган зацды тулгаларды(компанияларды. фирмаларды, кеЫпорындардыжене т.б.) шетелдш уйымдар деп туеiну кажет. Ка*зацетан Республикасыныц аумагында оныц зацнамасынасейкес курылган зацды тулгалар, оныц шпнде шетелдшинвесторга толыгымен тиес1л1 кесшорындар менб!рлескен кесшорындар шетелдпе уйымдар болып табылмайды.354


7-тармак.А1ЖК-нщ 36-бабыныц екшпй б е л т н щ 1) жене 3)тармакшаларында кезделген жагдайларда, icTepfli 6ipсоттьщ евддасшен екшпй соттьщ eHflipicme беру зацдыкушше енген сот уйгарымыныц нейзшде журпз1ледьТараптардыц осындай уйгарымдарга жазган жеке шагымдарынапелляциялык; алца цурамында каралады.А1ЖК-нщ 36-бабыныц eKiHnii б елтн щ 2) жене 4) тармакшаларындакерсейлген нейздер болган жагдайдажогары турган соттыц судьясы icKe катысушы адамдардыicTin каралатын орны мен уакыты туралы хабардаретпестен, icTi нактылы 6ip соттыц карауына беру туралыжеке-дара уйгарым шыгарады.Соттар арасында нактылы icTin соттылыгы туралы даутуындаган жагдайда жогары турган соттыц судьясы icKeКатысушы адамдарды оныц каралатын орны мен уакытытуралы хабардар етпестен жене соттыц icTi баска соттыцeHflipiciHe ж1беру туралы уйгарымын бузбай, д.стщ нактылыкай соттыц карауына жататыны туралы уйгарымшыгарады.Апелляциялык саты сотыныц каулысы жене жогарытурган сот судьясыныц icTin кай соттыц карауына жататынытуралы уйгарымы шагымдануга, наразылык кел-Tipyre жатпайды.8-тармак*Сотта талапкерлер мен жауапкерлердщ мудделершолардыц зацды екьлдер1 жене сешмхатта керсетшгенадамдар (тапсырма бойынша акЬццк алгандар) б1лд1реалады.А1ЖК-нщ 59-бабыныц 7) тармакшасына орай, соттарекшдер ретшде катыстыратын баска адамдар деп осыбаптыц 1) —6) тармакшаларында аталмаган, 6ipaK сешмхаттыцнемесе сешм бьщцрупйнщ сот отырысыныц хаттамасынаенпзшген ауызша мел1мдемесшщ непзшде соттатараптардыц мудделерш бшд1ретш адамдар танылады.вкш дщ сешмхатында А1ЖК-1 61-бабыныц 6ipiHmiбелтнде кезделген процессуалдык ic-ерекеттердщ imi-355


ней екш дщ сотта сешм б!лд1рушш!д атынан жасайтынic-epeKerrepi керсетшуге тшс.Егер вк1лге бершген сешмхатта оныд надтылы екДлет-TiKTepi керсетйшесе, оыда екал А1ЖК-1 61 -бабьщыд 6ipimniб в л т н е сейкес бермуге ти к егалеттжтерден баскапроцессуалдык 1с-эрекеттерд1 жасауга (ic материал*дарымеи танысуга, олардан узшдолер жасауга, вт1нхштерб1лд!руге, даудыи. мэш бойынша тусшдармелер беругежене т.б.) кукылы.Зад консул ьтациясы немесе жеке адвокаттык кед себерген ордер адво катка задгерлж кемек корсету Д1 отшгенклиенттщ муддесш сотта коргау кукыгын береди 6ipaKсешмхатты д орнына журмейдд жене адаокатка А1ЖК-нщ61 -бабыньщfiipiHini белтнде кереет 1лген процессуалдыкк-ерекеттерда жасау кукыгын бермейдь9-тармак-Сот icii сот талкылауына дайындау кезшде, сондайакicri меш бойынша накты карау барысында да неш дэлелдеук а ж е тттн айкындап алуы керек.Соттар двлелдемелерда багалау жене тараптарды далелдеуденбосату туралы мвселен! шешу кезшдё А1ЖКшд 66-бабыныд оныншы б елтн д ё, 78-бабыныц yim m niбел тн д е жене 91-бабыныц ceriaiHuii бел1г1нде керсет1лгеннормаларды eckepin отырулары кажет.А1ЖК-НЩ 64-70-баптарына сейкес, соттар сот отырысындадаудын менше тжелей ка тыс ы бар жене icrriHмвн-жайын аниктау, тараптардын дауыныд меш бойыншауеждерш растау немесе терхскё шыгару ymiH жётшл1кт1болып табылатын делелдемелерд!н рана зерттеяе*ri нin назарда устаулары кажет.1ст1д зад бойынша Oexrini dip двлелдемелермен рас*та луга тягёст! мвн'жайы ёшкайдай да баска двлелдемелёрмёнраоталутв ти!с емес (мыс алы, егер Мвм!лен1 ц иак*ты жагдайлары бойынша дау туыядайтын болта, ал келЬйм-шартпен делелденед!).10-тармяк.А1ЖК-Н1Н 161-бабына сейкес, А1ЖК-к1Ц 159-бабыныд6ipiHUii бе л iri н д ё ата л га и талаптарды 1ске асыру же-J56


ш ндеп шараларды колдану туралы уйгарымдар сот шеппмдершорындау уш ш кезделген тартшпен дереу шешшугежатады.Мына темендеп жагдайларда:а) жауапкердщ банкте немесе банк операцияларыныцжекелеген турлерш жузеге асыратын уйымдарда сакталыпж аткан адшасына немесе езге де мулкш е тыйымсалу туралы сот уйгарымдарын банктер немесе осындайуйымдар ездер1 тж елей орындайды;б) А1ЖК-нщ 159-бабыньщ 6ipiHini белЫ нщ 2), 3), 4),6) тармацш аларында кезделген талаптардыц орындалуынкамтамасыз ету уш ш кабылданган сот уйгарымдарыондагы шараларды сактауга мшдетта ж авда белпленгенic-ерекеттерден тартыну ymiH сол адамга колыкойдырылып тапсырылады;в) А1Ж К-нщ 159-бабыныц 6ipmmi бел1гщщ 5) тармакшасындакезделген талаптардьщ орындалуын камтамасызету жешндеш уйгарымдарды мемлекеттж органдарнемесе дауланып отырган aKTiHi шыгарган уйым немеселауазымды адам орындайды. Егер шагымдалыпотырган акт букаралык акпарат куралдарында жарияланса,онда соттыц осы актш щ куш ш тоцтата туру туралыуйгарымы букаралык акпарат куралыныц кезект1санында талапкердщ есебшен жариялауга жатады.11-тармац.Зацды тулгалар, зацды тулганы курмастан касшкерл1кпенайналысатын азаматтар (жеке кесшкерлер) араларындатуындаган талаптыц багасына карамастан мулштж жэне м улж тж емес даулар женшдега азаматтыкicTep, осы байта керсетшгендерден баскалары А1ЖК-нщ30-бабына сейкес, мамандандырылган ауданаралыц экономикалыксоттардыц карауына жатады.12-тармак-Моральдык зиян немесе 1скерМк абырой-беделге нуксанкелтаршгеш ушш акшалай турде етем жасау туралыталаптар койылган кезде, акшалай талап койылып отырганыайкын болса да, м улж тж емес сипаттагы талаптарретшде мемлекеттж баж алынатынына соттардыц на­357


зары аударылсын. Алайда осындай талаптар бойыншаекш дщ кемегше акы телеу жешндеш шыгындарды етеутуралы меселеш шешу кезшде соттар АЮКК-нщ 111 -бабыныд6ipiHmi бвлагшде керсетшген мундай шыгындаретемакы сомасыныц он пайызынан аспауы кажет екендайтуралы таланты нейзге алулары кажет.13-тармак.А1ЖК-нщ 189-бабынын 6ipimrri бел!йнде кезделгеннейздер бойынша icTi карау кейшге калдырылган ж агдайда,ic жаца сот отырысында А1ЖК-нщ 180,181 женебаска да баптарында бел плен ген кагидалар сактала отырыпкарал ады. Алдыцгы сот оты рыстарында алынган ку*жаттар А1ЖК-шц 201 -бабында кезделген тэртшден даудынмеш бойынша шеппм шыгарылатын сот отырысындажариялануга тшс.14-тармак-Жауапкердщ таланты толы к немесе шпнара мойындауыталап арызга жазбаша nixip келт1ру аркылы 6uwpiледьШк1р сот отырысында арыз туршде жазбаша 6epuiyiне ауызша айтылуы мумкш. Ауызша айтылган арыз сототырысыныц хаттамасына енпзшед1 жене оган жауапкеркол кояды.Сот жауапкерге таланты мойындау туралы арыздыцкукыктык салдарын тусшд ipefli жене жауапкерд? талаптардымойындауга мвжбурлеу туралы кандай да 6ip мэлЬметтердщ бар-жогын аныктайды, содан кейш жауапкердщталаппен кел!су1 туралы арызын кабылдау не кабылдамаутуралы уйгарым шыгарады. Соттыц шыгаргануйгарымы шагымдануга жатпайды.15-т«рмак.BipiKTipuireH талаптардыц 6ipi кыскартылгаи мерз!мде,eKiHmici жалпы ею айлык мерз1мде каралатын болса,онда ic сотка тускен куннен бастап ек1 айлык мерз1м1шшде карал ады.Азаматты хабарсыз кетт! деп тану туралы немесе елд!деп жариялау туралы icTepai караудык мерз!м1 тшст!хабарландыру жарняланган куннен бастап уш айлыкмерэ1м аякталган куннен бастап есептеледь Осы орайда358


icTi карау мерзГмше арыз сотка тускен куннен бастап icкозгалганы туралы хабарландыру жарияланган кунгедейшп мерз1м Kipefli.Ic бойынша OHflipicTi кыскарту туралы шеппм немесеуйгарым не арызды караусыз калдыру туралы уйгарымшыгарылган кун icTiH, каралу мерз1мшщ аяцталган кушболып табылады.16-тармак;.Егер борышкер сот буйрыгыньщ кеипрмесш алганкуннен бастап он кун мерз1мнщ iniiHfle сотка мелщделгенталапка карсылыктарын жАберсе, онда судья олардын, мазмунынакарамастан сот буйрыгын бузу туралы уйгарымшыгаруга мшдеттг. Егер жауапкер осындай карсылыцтардыберу мерз1мш дэлелд1 себептермен етмзш алса, ондаосы мерзгм А1ЖК-нщ 128-бабына сэйкес калпьгаа кел-Tipmyi мумкш.Егер бузылган сот буйрыгы орындауга жiбepiлce немесеорындау ушш eHflipyinire берьлсе, онда сот мундай сотбуйрыгын Kepi кайтарып алады.17-тармак.Басталган сот отырысында А1ЖК-нщ 260-бабыныц 6ipiHmiбелтнде керсетшген непздер жиынтыгы болганжагдайда гана сот сырттай ic журйзе алады.> А1ЖК-нщ 264-бабынын, 6ipiHmi бегаМ бойынша, icTiкарау кезшде сот отырысына тврагальщ еткен судьянысырттай memiM шыгарган сот деп тусшу кажет. Ерекшежагдайларда (судьяньщ кайтыс болуы, орнынан Tycyi,демалысы, узак уакыт бойы (10 куннен астам) ецбеккежарамсыздыгы не iccanapfla болуы) сырттай шыгарылганшепймд1 бузу туралы арызды осы соттыц баска судьясыцарауы мумкш.Егер жауапкер сот отырысына келщ, 6ipaK ол аякталгангадейш сот отырысы зал ынан ез беймен шыгып кетсе,онда сот ic T i карауды жалгастыра алады. Мундай жагдайдашыгарылган шеыпм сырттай шыгарылган memiMдеп есептелмейдь1359


Егер жауапкердщ алдьщгы сот отырысына двлелдасебептерсйз келмеуше байланысты icTi талкылау талапкердщетийпйбойынша кей1нге калдырылса жене жауапкерсот отырысыыа ек1нпп рет келмесе, онда сот icTiсырттай журпзуге кукылы.18-тармак.А1ЖК-нщ 332-бабыньщ бГршгш б е л т н е сейкес, 6iршппсатыдагы соттардьщ сот акталерше тараптар менicKe катысушы баска да адамдар шагымдануы немесепрокурор апелляциялык тертшпен наразыльщ Kejmpyiмумкш.Геке катыстырылмаган адамдар, сот олардыц кукык*тары мен мшдеттерше катысты шепим кабылдаган жагдайдагана апелляциялык шагым беруге кукылы.19-тармак-А1ЖК-нщ 334-бабынын уппнпп белтм ен кезделгенкыскаша (кыскартылган) шеппмге апелляциялык шагымберудщ (наразылык келт!рудщ) мерзщ1 ол шыгарылганкуннен бастап, ал делёлд! шеппмге - осындайшеппм шыгарылган куннен бастап есептеледьА1ЖК-нщ 264-бабына сейкес сырттай шыгарылганшеппмге апелляциялык шагым берудщ мерзшш есептеудщ6ip ерекШ ёлт, осындай шеппмнщ квппрмесшалган куннен бастап бес кун еткеннен кейш, егер жауапкерсырттай шыгарылган шешхмд1 бузу женшде арызбермеген жагдайда гана сырттай шыгарылган шеппмгеапелляциялы к шагым берйгедь Егер ж ауапкер осымерз1мнщ шпнде сырттай шыгарылган шеппмд! бузутуралы арыз берсе, 6ipaK ол арызды 6ipiHmi сатыдагысот канагаттандырудан бас тарту туралы уйгарым шыгарганкуннен бастап он бес куннщ итнде апелляциялыкшагым 6epuiyi мумк!н.20-тармак-Мына сот акт1лер1не:1) сот буйрыктарына;2) 6ipiHmi сатыдагы соттардын сайлауларга, референдумдаргакатысушы азаматтардыц немесе когамдыкуйымдардыц сайлау кукыктарынын бузылганыи анык*таган шеппмдерше;360


3) Казахстан Республикасы Жогаргы Сотыньщ 6ipiHuiiеатыдагы сот ретшде шыгарган шеипмдер! мен уйгарымдарына;4) 6ipiHiiii еатыдагы соттардыц А1ЖК-нщ нормаларыбойынша шагымдануга жатпайтын немесе 1стщ одан epiжылжуына кедерп келйрмейтш уйгарымдарына апелляциялык,тертште шагым беруге (наразыльщ келтаруге)болмайды. BipiHmi еатыдагы соттардыц арызды цозгалыссызцалдыру туралы, icTi жабьщ сот отырысында цараутуралы, бейнежазбаларды цолдану жене т.б. туралыуйгарымдар шыгаруын 1стщ одан epi царалуына кедерпкелт1рмейтш уйгарымдар деп туешген жен.21-тармац.1ске цатысушы адамдардыц апелляциялык; (жеке) шагымберу, наразыльщ келйру мерз1мш цалпына келтарутуралы арыздары 6ipiHmi еатыдагы соттыц отырысындаА1ЖК-нщ 128-бабымен белпленген цагида бойыншацаралуга жатады.Соттыц апелляциялык; (жеке) шагым беру, наразыльщкелйру MepeiMiH цалпына келпруден бас тарту туралыуйгарымына А1ЖК-нщ 344-бабыныц тертшпп белтндекорсетшген мерз1мдерде шагым, наразыльщ келтаршу1мумкш.22-тармац.А1ЖК-нщ345, 347-баптарынасейкес, апелляцияльщеатыдагы сот icTepi бар жене цосымша усынылган материалдарбойынша 6ipiHmi еатыдагы соттыц шеппмшщзацдылыгы мен нейздийгш тольщ келемде тексередьСот шеш1м1н толы к; келемде тексеру деп 6ipiHini сатыдагысоттыц ic бойынша нацтылы мен-жайларды дурысаныцтауын, материалдьщ жене процессуалдыц цуцыцнормаларын цолдануы мен тусшд1руш айцындау депугыну цажет.23-тармац.А1ЖК-шц 189, 242, 243, 247, 249-баптарында кезделгеннейздер бойынша апелляциялык сатыныц соты icriкарауды кешнге цалдыруга, ic бойынша ендарнт тоцта-361


т а туру га немесе кы скартуга, арызды караусыз калды -руга к у к ы л ы . Сот бул туралы тшст1 каулы шыгарады.24-тармак*Ж ад ад ан усы ны лган кужаттар мен матерналдарды,егер осы кужаттар мен мате риал дар двлелдЦ себептермен6ipiH m i сатыдагы сотка усы ны лмаса нем есе оларды.ал д ы р ы п , сот оты ры сы нда зерделеуге кемектесу туралыeTimuiTi 6ipiHuii сатыдагы сот кабылдамай тастаган жаг*дайда гана апелляцнялык сатыдагы сот о зш щ карауынакабы лдауга к у к ы л ы .Тараптын А1ЖК-ШН, 65 ж ене 66-балтарына сейкес,6ipiHini сатыдагы сотка KetnipiMcia себептермен усынбаганделелдемелерд! апелляцнялы к сатыдагы соткаусынуы апелляцнялык сатыдагы соттыц оларды кабы л-дап, зерделеуш е мумк!нд1к бермейд1 ж ене мундай жагдайтараптын процессуалдык олкылыгы деп багаланады.25-тармак.А п ел л яц н я л ы к саты дагы сот тараптардыц жаналанзерттеуге усынган дэлелдемелерш щ негсзшде, егер icneкатысушы баска адамдар апелляцнялык шагым (наразы*л ы к) ж енш де аиткан п1к]рдершде немесе апелляцнялыксаты соты ныл. отырысында осы делелдемелер бойыншавз ойларын би ш р се, мал1мделген талап ш егш де ж адафактьчерд! аны ктай я лады. Мундай жагдайларда алел ляцн я л ы к саты дагы сот icri 6ipiH m i саты дагы сотты цж ададан карауына ж!бермей-ак« 6ipiHim сатыдагы соттыц ш еай м ш езгертед! немесе оны бузыяг, ic бойыншаж ада шеппм шыгарады.А п елляц н ялы к сатыдагы сот толык, жан-жакты лы epiобъективт! зерттелген азаматтык ic материалдарыныдHeriaiнде ic уш ш мадызы бар мея-жайларды кайтаданан ы ктап кана койм ай, сонымен бтрге сол немесе баскам ен-ж айларды д делелденген! немесе делелден бегежтуралы тужырым жасауга, матерналдык кукык норма*лары н дуры с колдануга не зад уксастыгы мен кукык ук*састы гы н колдануга к укы л ы .26~тармак*Егер апелляцнялык сатыдагы сот icri карау кшЫшлеCripmmi сатыдагы соттыц АХЖ К-шд Зв&ЧМында к«к*-162


делген талаптардыц сакталмагандыгы аньщталса, ондаicTi 6ipiHuii еатыдагы соттын, жацадан царауына бермейак,6ipiHini еатыдагы соттын, шешАмш езгерту немесеоны бузу туралы каулы щыгарады немесе дау бойыншанакты шеш1м кабылдайды.Апелляциялык; еатыдагы сот:1) А1ЖК-шц 366-бабыныц 6ipiHmi б е л т н щ 1) —7)тармацшаларында керсетыген процессуалдьщ кукьщнормаларыныц цай-цайсысыныц болмасын бузылуынаньщтаса;2) icTi дурыс шешу ymiH мацызы бар, тарап цосымшаусынган 6ip жацтыц делелдемелерш карауга кабылдаса,6ipaK оныц сот отырысында зерттелу1 мумкш болмаса;3) 6ipiHmi еатыдагы соттыц ADKK-шц 364-бабыныц6ipiHmi б е л т н щ 1) тармацшасында кезделген талаптардыцорындалмаганын аньщтаса ic 6ipiHmi еатыдагы соттыцжацадан царалуына ж1беруге жатады.27-тармац.Егер апелляциялык еатыдагы сот шеппмд1 бузып, icTi6ipiHmi еатыдагы сотка жацадан карауга ж!берсе, онда1стщ мен-жайын зерттеу кезшде ж1бершген олцыльщтардыцорнын толтыру мацеатында 6ipiHmi еатыдагы соторындауга тшета процессуалдьщ 1с-ерекеттерд1 цаулыдакерсетуге мшдеттьСонымен 6ipre апелляциялык сатыныц соты icTi жацаданцараудыц нетижелерш алдын ала ейгшейтш женеделелдемелердщ 6ip-6ipiHeH басым ёкенш бшд1ретшуеждерд1 каулыда керсетуге тш.с емес.28-тармак;.А1ЖК-нщ 385-бабыныц 6ipiHmi белы±не сейкес, соттыцзацды купине енген шепймше, уйгарымына, каулысымен сот буйрыгына апелляциялык шагым беругекукылы тараптар мен icKe катысушы баска да адамдарicTi кадагалау тертаб1мен карауга уэкшетта сотка тшелейшагымдануы мумкш. А1ЖК-нщ 391-бабыныц ymiHmiб е л тн е сейкес, icKe катыстырылмаган адамдар, олардыцкукыктары мен мшдеттер1 туралы меселе осы актЬлермен шепплген жагдайда гана аталган сот актшершешагымдануга кукылы.363


29-тармак;.А1ЖК-ЩЦ 388-бабынын 6ipiHini бёл!гш е сейкес,шагымдалып отырган (наразыльщ келтфшгён) сот aicriciзацды кушше енген куннен бастап 6ip жылдын шнндекадагалау шагымы 6epbiyi (наразы лы к келт!р|лу1)мумк1н. Кадагалау шагымын берудщ (н ар аз ы лык келт!-рудщ) жылдык мерз1ш сот aKTici АДЖК-тн; 235-бабыныцб1ршш1, екш пй жэне ущ ш йп белгктершдё, 368-бабында керсетшген кагидалар бойынша зацды кушшеенген куннен бастап есептеледьЕгер кадагалау сатысындагы сот зацды кушше енгенсот актшерш жаца шёш ш шыгарып взгертсе немесе бузса,онда мундай каулыга шагымдану мерз!гп осы каулышыгарылган куннен бастап есептеледьКадагалау шагымы (наразыльщ) 6ip жылдык мерэйметк1з1лш барып, осы мерз1мда калпына келйру туралыeTiHini жасалмай бер1лген (келт!р1лген) жагдайда шагым(наразылык) А1ЖК-нщ 392-бабына сейкес, к&ралмай,оны берген адамдарга кайтарылуга жатады.Егер шагым беруд1ц отк1зшген м ерзш ш калпынакелтару туралы е ш ш коса таркелген кадагалау шагымынкарау кезшде зацды кушше енген сот aKTiciH кайтакарау ymiH А1ЖК-нщ 387-бабыныц ушшпп б елтм енкезделген непздщ жоктыгы аныкталса, онда кадагалаушагымыныц иесше деле лги жауап кайта рыл ады.Егер облыстык п рок у ратурага жене оган тецестаршгенпрокуратурага немесе Казахстан Республнкасыныц Баспроку ратурасына THicri кадагалау алкасына наразылыккелтару жайлы етшип 6ip жылдык мерз!м 1пйнде берисе,б1рак прокурор наразылыкты KemiKTipin келтсрсе, ондазацмен белгшенген мерз1мд1 А1Ж К-нщ 388-бабыныцуш i Hiui бел in н i н тал абы на сай кадагалау алкасы калпынакелт!редЬЕгер ж ылдык MepsiM бузылып берглген кадагалаушагымын жене оны калпына келт!ру туралы e T i u i n r r iкараудыц нетижелерн бойынша шагымдалган сот актЬлерш кайта карау туралы усьшым енг!з1лсе, онда micTiкадагалау сатысыныц соты А1ЖК-н1ц 398-бабыныц364


etciHini б елтн д е керсеталген тэртшпен осы мерз1мд!калпына келтару туралы маселеш шешедь Прокурордыцез бастамасы бойынша наразыльщ келтаруге арналганмерз1мд1 калпына келтару туралы меселе де осы тартшпенкаралады. Егер сот шагым берудщ (наразыльщ келтарудщ)мерз!мшщ двлелыз себептермен ётш кеткетнаньщтаса, онда шагым (наразыльщ) даралмастан, олардыберген адамдарга кайтарылады.30-тармац.А1ЖК-нщ 387-бабыныц ушшпй бвлтне сэйкес, зацдыкуппне енген сот актшерш сот кадагалауы твртаб1менцайта карауга мумкшдпс беретш елеул1 жолсыздьщтаргаА1ЖК-нщ 366-бабыныц 6ipiHini белтнде керсетьпгенпроцессуалдьщ кукьщ нормаларын бузу жатцызылады.Материалдьщ кукьщ нормаларын дурыс колданбау, егерсот осыныц нэтйжесшде ic T i дурыс шешпеген жагдайдагана ёлеуш жолсыздыкка жатцызылуы мумкш.Мэна бойынша дурыс кабылданган сот aKTici сот кадагалауыТэртаб1мен формальдьщ пайым тургысынан кайтакаралуга тшс емес. Формальдьщ пайым тургысынанкайта карау деп соттыц icTi карау кезшде ж1бергенкемш!лжтер1 А1ЖК-нщ 366-бабыныц 6ipiHini белтменкамтылмайтын немесе материалдык кукьщ нормаларыныцдурыс колданылмаганын керсетпейтш ic-эрекеттердеп тус1ну кажет.Кадагалау сатысындагы сот 6ipiHmi немесе апелляциялыкеатыдагы соттыц зерттемеген, тарап усынган дэлелдемелердщнейзшде зацды куш1не енген сот актЬciH езгертуге немесе бузуга кукылы емес. TmcTi непздерболган жагдайда мундай сот aKTici жацадан ашылганмэн-жайлар бойынша кайта каралуы мумкш.31-тармак.А1ЖК-нщ 37-бабыныц eKiHmi белМне сэйкес, кадагалаусатысындагы соттыц алка курамы барлык жагдайдада так санды (кем дегенде ушеу) судьялардан туруыкерек. Облыстьщ жене оган тецестаршген соттыц кадагалауалкасыныц отырыстарына осы соттыц терагасы,365


ал ол далелд! себептермен болмаган жагдайларда (мысалы , демалыс, ауыру, iccanap) - тераеаныц нускауы бойынша соттыц кадагалау алк,асы судьялары ньщ 6ipi терагалык етедд.А1Ж К-шц 336-бабында керсетш ген процессуалдыккукы к ыормаларыныд е л е у т турде бузылуыныц Ti36eciгупкййкт1 болып табылатындыктан, кадагалау сатысындагысоттын icri судьяларды ц жуп санынан тураты'н алкалыкурам да карауы соттыц осындай курамы шыгарганкаулы ны бузуга акеп соктырмайды.Егер А 1Ж К -нщ 39 ж ене 40-баптарында квзделгеннепздер бойынша ic облыстык жене оган тецеспр^лгеисоттыц кадагалау ал касында карал ура келмесе, онда осыicriK соттылырыы А 1Ж К -ш ц 36-бабында керсе-плгентэртш пен Казакстан Республикасы Жогаргы Сотыныцсудьясы айкындайды.32-тармак-1с бойынша шыгарылгаи сот актйгерш бузып, 6ipiHiuiсаты дагы соттыц жацадан карауына Ж1бер1лген сотактнйне кад агал ау шагымын беру процессуалдык icаренетболып табылады. Усыныс енгазу немесе нараэылы к келтхру кукыгын иеленген лауазы м ды адамдаросындай icri сураткан ж агдалда, 6ipiumi сатыдагы сотА1Ж К-нщ 189-бабына сейкес, кадагалау шагымы бойыншаш еш !м кабы лданганга д е й т оны карауды кей!ягеК ал ды рады.33-тарм ац.А1Ж К-нщ 396-бабында а тал га н лауазымды адамдар,icri соттан сураткан к езде, зацды купине енген сот актЬcIhih орындалуын кадагалау шагымын берген адамныцосы туралы •TiHinri болган жагдайда гана токтата туруымумкш. Егер облыстык ж ене оган тецесйршпен соттыцкадагалау алцасына сот акт1с1в канта карау туралыусыным енгтзхлсе (наразылык келтэригсе), онда А1ЖКьиц396-бабыяда аталган адамдар облыстык ж ене огантецест!р1лг*н соттыц тврагасыныц. облыс прокурорыныцж ене огам тецеспрьяген прокурордыц усынымыныцнегиш де зацды купи не енген осындай сот акт1сш1Цорындалуын токтата туруга кукылы.366


34-тармак-Облыстьщ жэне оган тецест1р!лген сотта шагымдалгансот aKTiciH кайта карау туралы усынымды осы соттыцкадагалау алкасыныц судьясы дайындайды, ал шагымдыкарау ушш icneH жене усыныммен 6ipre кадагалауалкасына сот терагасы ж1бередьШ агымдалып отырган сот актшерш кайта карау ушшнегаздемелер болмаган жагдайда кадагалау шагымыныциесше облыстык жэне оган тецеспршген соттыц терагасыныцколы койылган жазбаша хабарлама ж1бер1ледь35-тармак.Апелляциялык немесе кадагалау сатысындагы судьяныцерекше пйарш щ мазмунын жариялауга жол бершмейдьIcTi сот кадагалауы тэртаб1мен карал жаткан судьягана оныц мазмунымен танысуга к¥кылы. Будан кешнсудьяныц ерекше niKipi жел1мделген конвертке салынып,icKe кайта таркеледь36-тармак-Сот актшерш жацадан ашылган мэн-жайлар бойыншакайта карау туралы м эселет шешу кезшде соттар А1ЖКнщ404-бабында келт1р1лген непздер тазбесшщ тупкЬл ш п болып табылатынын непзге алулары тшс.Бул орайда сот aKTiciH кабылдау кезшде сот тужырымынаыкпал етуге кабйгетта, арызданушыга мэл1м болмаганжэне м ай м болуы мумкщ емес мэн-жайлардыц icymiH елеул1 мэн-жайлар болып табылатынын назардаустау кажет.Сот aKTici кабылданганнан кешн жацадан туындаганмэн-жайлар оны жацадан ашылган мэн-жайлар бойыншакайта карау уш ш емес, ж аца талапты кою ушш непзболуы мумкш.37-тармак-А1ЖК-шц 150-бабыныц уксастыгына орай жацаданашылган мэн-жайлар бойынша зацды кушше енген сотaKTiciH кайта карау туралы арызда сонымен 6ipre кайтакарау туралы арыз бершш отырган сот aKTici, осындайкайта карау ymiH А1Ж К-нщ 404-бабында кезделгеннепздеме жэне жацадан ашылган мэн-жайлардыц барын367


раетайтын двлелдемелер Kepoerinyi кажет. Егер арыз аталганталалтарга сейкес келмесе, онда А1ЖК-шц 155-бабыныцуцсастыгы бойынша осы арызды караусыз калдыру туралыуйгарым шыгарылады.38-тармак.Арыз беру Mep3iMi А1Ж К-нщ 407-бабында кезделгенережелер бойынша есептеледо. Егер арыздавуш ы арызберу мерз1м1н е т т з ш алса жене оны калпына келпрутуралы етш нп жасаса, егер сот бул мерз1м дэлелд! себептерменетюз1яген деген токтамга келсе, осы мерз!мд!калпына келт!руге кукы лы.39-тармак.Сот акт1сш жацадан аш ылган мен-жайлар бойыншаА1Ж К-нщ 405-бабьшыц 6ipiHini б е л т н е сейкес, онышыгарган сот царайды.Егер 6ipiHmi еатыдагы сот шыгарган сот aKTici апелляциялыкнемесе кадагалау сатысында езгертйюе немесебузылса, онда жацадан ашылган мен-жайлар бойыншаicri сот а к п й н езгерткен немесе буэган сот кайта карайды.Сот a K T ic i ж ацадан аш ылган мен-жайлар бойыншабузылган жагдайда, icri 6ipiHini еатыдагы сот А1Ж К-нщосы еатыдагы соттыц царауы ушш белгхлеген нормаларынсацтай отырып карайды.40-тармац.А 1Ж К -тц 253-бабыныц уксастыгы бойынша кадагалаусатысыныц соты сот отырысында аныкталган задбузушылык фактглер1 бойынша тшст1 мемлекеттж органдардыц,лауазымды адамдардыц атына жеке уйгарымшыгаруга кукылы. Олар кнбылданган шаралар туралы 6ipай мержмшд шннде сотка хабарлауга мш детп.41-тармац.Осы нормативтш цаулыныц цабылдануына байланыстыКазак стан Республикасы Жогаргы Соты Пленумыныц"Соттардыц азаматтык ic журпзу закы ны ц кей-6ip нормаларын колдануы туралы” 2000 жылгы 30 маусымдагы№ 9 каулысы Казакстан Республикасы ны цЖогаргы Соты Плен умы нын 2000 жылгы 30 казандагы№15 каулысымев енпзияген езгер1стер1мен 6ipre куппнжойды деп тая ыл сын.368


42-тармац.Казахстан Республикасы Конституциясынын, 4-бабынасейкес, осы нормативтш каулы колданыстагы кукьщКурамына еййЕзаледе жене жалпыга бьрдей мшдетта болыптабылады epi ол ресми жарияланган куннен бастапкупине енедь


"Азаматтык штерда соттыц карауына эз^рлеу туралы"Казахстан Республикасы Жогаргы Сотыныцнормативтш каулысы2001 жылгы 13 желтоксан, №21"Казакстан Республикасы Жогаргы Сотыныцбюллетеш", 2001 ж ., №12"Егемен Казакстан", 2002 жылгы 4 кацтар, №2-3Азаматтык icrepfli соттыц карауына эзхрлеу меселелершреттейтш процессуалдык зацнама нормаларын сотпрактикасында б1ркелш колдану кажеттйпгшё банланыстыКазакстан Республикасы Ж огаргы Сотыныцжалпы отырысы каулы етедх:1-тармак-Азаматтык йггерда соттыц карауына аз1рлеу 6ipiHiniсатыдагы соттыц ic жаш ндеп ic-ерекетшщ каж етп 6вл1-ri болып табылады жене ол тараптар усынган делелдемелермен колданылуга жататын материалдык кукыкнормаларына сейкес тараптардыц зацды кукыктары менм1ндеттерш, олар усынган делелдемелерд! сот отырысындато лык. жан-жакты жене объективта турде зерттеп,зацды жене непзд] сот aKTiciH шыгару ушш каж етп жагдайлартудырады.Казакстан Республикасыныц Азаматтык icTep жур*пзу кодексшщ (epi карай метш бойынша А1ЖК) icri соттыцкарауына эз1рлеуда камтамасыз ету женшдег! 166-бабыныц 2 -б о л тн д е керсет1лген мшдеттерд! жузегеасыру максатын да судья л ар арыздарды сот eHAipicine кабылдаганкезден бастап, сотка берьлген арыздардыц дэлелдемелерменвег& делгендт А1ЖК-н1ц 150 жене 151-баптарыныц талаптарына сейкес келуш ескерулер! кажет.2-тармак.А1ЖК-н1ц 168-бабы на сейкес судья ер ic бойынша icriсоттын карауына ез1рлеу туралы уйгарым шыгаруы тшс.Уйгарымда, даудын, саяатыи ескере отырып, оиыц сототырысында уакытылы жене дурыс шеыйлуше кажет болыптабылатын пакты ерекеттер KepcerLnyi керек.370


Ic бойынша шыгарылган сот aKTici апелляцнялыкнемесе кадагалау тэртабшде бузылып, ic 6ipiHini сатыдагысоттыц жацадан карауына кайтарылган жагдайдада, осындай уйгарым шыгарылуы THic. А1ЖК-нщ 344-бабыныц 6ipiHnii б елтн е сэйкес icTi соттыц карауынаез1рлеу туралы уйгарымга шагым немесе наразыльщкелтаруге болмайды.3-тармац.А1ЖК-нщ 14-бабына сэйкес, сотка арыз кай т1лдебершсе, сот ©Hflipici де сол тшде журпз1лед1 деп есептеукерек. Егер талапкерден арыз бершген йлд1 езгертутуралы етпйш келш туссе, онда судья А1ЖК-нщ 14-бабыныц 2-бел Мне сейкес сот талкылауы журйзшетшсот OHflipicimH, тип туралы уйгарым шыгаруга мшдетть4-тармац.Судьялар азаматтык icTepfli соттыц карауына эз1рлегенкезде А1ЖК-нщ 47-бабында керсет1лген процессуалдыккуцьщтар мен мшдеттерд1, оныц imiHfle мел1мдегенталаптарын нейздейтш делелдемелер немесеоларга келйршген карсыльщтарын усынуга мшдетп11 жене процессуалдык мшдеттерд1 орындамаудыц куцьщтыксалдары туралы талапкерлер мен жауапкерлергеTyciHflipyi THic.Талапкердщ не жayaпкepдiц e T i m i n i бойынша делелдемелерсуратуга жердемдесе отырып, судья icTi сотI талкылауына дайындаган кезде, ол делелдемелердщ 6 ip -6 ip iH e H артыкшылыгы туралы n iK ip iH бшд1руге какысыжокб-тармац.Мул1к туралы дауларды тараптардыц аралык соткатапсыруга куцы бар екендтн, оны калай жузеге асыругаболатын процессуалдык тертшта жене оныц куцьщтыксалдарын тусшд1ргеш жен. Алайда, тараптардыцосындай кукьщтары тусшд1р1лмегеш туралы уеждерйазаматтык icTin сот талкылауына тшста турде ез1рленбед1деп саналмайды.6-тармац.Егер icTi соттыц карауына ез1рлеген кезде тараптаржазбаша турде жасалган жене ездер1 кол койган б тм -371


герпплж келмпмш усынса, судья А1ЖК-нщ 172-бабыныц6ipiHini б е л тн е , 49-бабына, 247-бабынын 4) тармакшасынасейкес бтмгершЬпк келнпм шарттарын беютутуралы уйгарым шыгарып, ic ж е т н д е п сот eHAipiciaкыскартуга кукылы. Мундайда бтмгерпш пк Келасш,-нщ шарттарын еекере отырып, судья тараптар араеындагысот шыгындарын А1ЖК-шц 110, 113-баптарынасейкес белуге мш дегп.7-тармак-Егер азаматтык icTi сот талкылауына данындау бары*сында сотка тараптардыц аты ван олардын, ек1лдер1катысса, онда судья А1ЖК-нщ 61-бабынын, 6ipiHiui бал1-пнде аталган ер процессуалдьщ ерекетт1 жасау упйн■листа турде реымделгея уэшлетт!л1ктерш1н, бар-жогынтексеруге м1ндетть8-тармак.Егер icri сот талкылауына дайындау кезшде талапкердщсол немесе баска жауапкерлерге мел!мделгенталап арызынан туындайтын баска да талаптары, алж ауапкердщ талапкерге карсы талаптары бар екешаныкталса, онда судья талапкердщ косы мша талап усынуга,ал жауапкерд1к карсы талап коюга кукыктарынтус!нд1ред1.Ж ауапкердщ карсы талап арылы А1ЖК-ШЦ 157*бабындакерсетглгйн талаптарга сейкес келсе, онда оныцарызьгн талапкердщ арызымен 6ip еид1ртте карау уш!нкабылдайды. Егер бул арыздьщ мазмуны А1ЖК-шн 157-бабында керсеталген талаптарга сейкес келмесе, ондасудья А1ЖК-нщ 154-бабыньщ непзшде карсы Талапарызды кайтару туралы уйгарым тыгарады.9-тармак*Егер талаптардыи еипаты, олардын езара байланысыжене ортак дел елдемелер^т н: болуы, олардын негурлымтез epi дурыс шешшуше мумкшдж берет!* жагдайдаг*на бйрнеше талаптарды б!р мд|р1еке б!р1кт1ру1пе болады.Талапкердщ 6ip арызда 6ipiKnpin берген талаптарын,егер судья олардыц жеке ка рал уы и кажет деп таяса,оларды ажыратып карауына болады.


BipHeme талап арыздардыц 6ipiKTipwyi немесе олардыцажыратылуы судьяныц белек уйгарымымен peciMделуатшс, оган А1ЖК-нщ 344-бабына сейкес апеллядиялыктэртште шагымдануга, наразылык келт1ругебол май ды.10-тармак-Егер талапкер ез арызында жауапкердщ уэждершкерсетпесе немесе талап арызга коса таркелген материалдардажауапкердщ талап арызга карсы келтарген дэлелдемелер!назар аударарльщ болса, онда оларды аньщтауymiH icTi соттыц карауына эзгрлеу барысында жауапкерд!сотца мщдетта турде шакыру кажет болады. Жауапкерменэцпмелесу барысында оныц карсыльщтарыныцмещн TyciHin, ic yniiH мацызы бар мэн-жагдайлармен дэлелдемелерд! аньщтауга мумшщцк беред1,сондай-ак жауайкердщ еташпй бойынша ез бетамен соткаусына алмайтын дэлелдерд1 баска зацды тулгаларданнемесе азаматтардан суратып алуга жэрдем беруге жагдайжасайды.Даудыц сипатын негурлым нактылау жэне л.стщ дурысnieniiflyi ymiH мацызы бар баска мэселелерд1 аньщтауушш, егер судья оны кажет деп тапса, талапкер менжауапкер судьяга 6ip мезгшде шакырылуы мумк1н.11-тармак-Судья даудыц M9Hici бойынша тараптардан жауапалган кезде А1ЖК-нщ 170-бабыныц 1) жэне 2) тармакшаларындакерсейлген мэн-жайларды, мэл!мделгенталаптарды негаздейтш немесе жокка шыгаратын косымшадэлелдемелердщ бар-жогын аньщтайды, дэлелдемелерд!сурату уийн кемек керсету туралы eTimm беругекукыктарын тусшд1редьЖауапкерден жауап алган кезде судья оган вз1 (толыкне imiHapa) мойындайтын немесе мойындамайтын талаптардыкерсетщ, талапкердщ арызына жазбаша жауапбёруда усынады.12-тармак-А1ЖК-нщ 52-бабына сэйкес даудыц мэндш бойыншадербес талап мЭлМдейтщ уппнпп тулгалар icTi соттыц24-204 373


карауына одрлеу сатысында тараптардын не судьянынбастамашылыгымен icne цатыса алмайды. Мундай адамдар,егер кажет деп тапса, ез бастамасы бойынша талапкергене жауапкерге талап арыз беру аркылы icxe катысугакукылы.Егер сот ш е ш ш тараптардыц 6ipiHe катысты mi идеттермен кукыктарга веер ететш жагдайда, жеке талапмел1мдемейтш ушшпп тулгалар судьянын немесе тараптардыцбастамасымен icxe катысуга тартылады. Буладамдар А1ЖК-ШЦ 53-бабына сейкес талап арыздыцнепздемезд мен MeHiciH езгерту, талап келемш улгайтунемесе азайту, талап арыздан бас тарту, талап арыздыкабылдау, б тм гер п п л ш кел1с1м бегату, карсы талапарыз мвл1мдеу, сот шеппмш мэжбулеп орындату кукыктарынкоспаганда, тимгп тараптын процессуалдык кукыктарымен м1ндеттерше иеленуше бол ад ы.13-тармак.Icri соттын карауына ез1рлеу барысында судья талапкердщталап арызды камтамасыз ету туралы етшшинкарау га кукылы.Борышкердщ мулкше тыйым салу сиякты шара н ы кол*дангая жагдайда, тыйым борышкердац жеке (оныц 1шшде,ортак, улеетж) менпппндеп жене талапкер мел1мдегепакшалай талап сомасыныц шецбершде гана салыяатынынсоттардыц ескергеш жен. Баска талаптар бойынша судьяталапты камтамасыз ету шараларыяын А1ЖК-нщ 159-бабы1 -бол i гшщ 2)-4) тармацшаларында керсет!лген жагдайлардыколдануга кукылы.А1ЖК-ШЦ 165-бабына сейкес судья жауапкерге талаптыкамтамасыз ету шараларымеи келт1рЬту1 мумкшшыгындардыц орнын толтыру ушш талапты камтамасызету туралы eriHim берген талаптан акшалай немесе езгемул1кт1 талап етуге кукылы.Судьянын А1ЖК-н1н 164-бабында керсетьяген тврт1пбойынша арызды камтамасыз ету туралы уйгарымыяамуддел1 адамдардыц шагымдануына, сондай-ак прокурордыцнаразылык келтаруше болады.374


14-тармак.А1ЖК-нщ 55-бабына сэйкес прокурордын; сот карауынакатысуы тек зацмен кезделген немесе судья кажетдеп тапцан жагдайларда гана мшдетта болып табылады.Зац талабына сэйкес прокурор мына азаматтык icTepfliкарауга сот талкылауына мшдетта турде катысуга тшс:а) азаматты хабар-ошарсыз кеткен деп тану немесе азаматтыкайтыс болган деп жариялау туралы (А1ЖК-нщ299-бабы);б) баланы асырап алу туралы (А1ЖК-нщ 317-4-бабы);в) нормативтш-кукьщтык актшщ зацга сэйкес келмеутуралы прокурордыц наразылыгынан бас тарту туралы(А1ЖК-нщ 287-бабы);г) адамды ата-аналык ку^ьгаан айыру туралы (Некежэне отбасы туралы Зацыныц 68-бабыныц 2-тармагы) icтерд1караган кезде.Судья прокурордыц сот отырысына катысуын темендейicTepfli караган кезде мшдетй деп тануы мумкш:а) баска адамдардыц муддесш коргау жэншдей прокурордыцарызы бойынша козгалган ic барысында, оныцimiHfle азаматты психиатриялык стационарга мэжбурлепжаткызу туралы прокурордын, талап арызы бойынша ic козгалганжагдайда;б) тараптардыц 6ipi немесе eKeyi кэмелетке то л маган,мугедек, эрекеттер1 шектеул1 азаматтар болган жагдайда;в) тараптардыц 6ipi мемлекет немесе эюмшЬпк болганжагдайда;г) А1ЖК-нщ 25-28-баптарында керсейлген арыздардыкараган жагдайда.Прокурордыц сот отырысына мшдетй турде катысуыжвншде icTi соттыц карауына вз1рлеу туралы каулыдакерсеталед!.15-тармак-А1ЖК-нщ 57-бабына сэйкес ic бойынша корытындыберу ymiH, егер ондай катысулары зацда кезделген болса,мемлекеттш органдар мен жергипкй атцару органда-375


рыныц екшдерш катыстыру туралы маселещ соттардыншешкен1 жен.16-тармац.1с соттыц карауына ез1рлеу тартабх бойынша судьяА1ЖК-ШД 91-бабына сейкес сараптама тагайындау туралыуйгарым шыгаруга кукылы. Сараптама тагайындаутуралы м аселет шешкев кезде судья nticTi турдеталапкердщ немесе жауапкерд1Ц сараптама тагайындаутуралы етаншпн караудыц орны мен уакыты туралы ха*бардар eTyi тшс, ал айда бул адамдардыц сотка келмейкал уы сараптама тагайындау туралы в й н ш т карауга кедерпкелэтрмейд!. Судья сотка келген тараптарга олардынсарапшылар алдына койылатын сурактардыц т ужырымдамасын жасауга кукылы екенд1гш тусшдереди6ipaK сарапшылардын алдына койылуга тшс сурактардыц тупк1л1кт1 шецберш судьяныц eai сараптама тагайындаутуралы уйгарымда кврсетед].Сарапшылардын. шешуше гылым, техника, анер саласындаарнайы б1л1мдерда талап ететш маселелер ганакойылуы мумкш. IIIeniLnyi сот кузыретше жататын ку*кыктык маселелерд1 сарапшыларга цоюга жол бершмейдь,« • . д .А1ЖК-Я1Ц 344-бабында керсет1лген тертш бойыншасараптама тагайындау туралы уйгарымга шагымдануга,наразыльщ келпруге болады.17-тармац.бздерше кажетт! дэлелдемелерда сотка усыну соцынанмумкш болмайды немесе киындык келт!редд деп ка у in -тенуге негш бар тараптардыц немесе олардыцвшлдер1шцарыздары бойынша судья А1ЖК-н1ц 71-76 баптарынасейкес делелдемелерд1 камтамасыз ету шараларывколданганы дурыс. Делелдемелерд1 камтамасыз етутуралы арыз А1ЖК-нгц 75-бабынык 2-болтнде керсетшгенталаптарга сейкес келу1 тшс.Оларды камтамасыз ету жвнщдеп шараларды icTi вн-Aipicine кабы л д ага и сот колданады. Далелдемелерд!камтамасыз ету туралы шара кабыллау кажгт болтав жагдайдасудья уйгарымыида тяраптын втипо! бойыншаЖ


камтамасыз етале алатын дэлелдемелерд1 керсетед! (нацтыкувгерлерден жауап алу, жазбаша немесе взге дэлелдемелерд1тексеру жэне т.б.).Егер судья icTi соттыц карауына эз1рлеу барысындаделелдемелерда камтамасыз ету бойынша шара цабылдауущш нейз жок деп тапса, онда ол жайында шаралар к,абылдауданбас тарту туралы дэлелд1 уйгарым шыгаруыкажет. Арыз neci ол уйгарымга А1ЖК-шц 344-бабындакерсетшген тэртш бойынша шагымдана алады.IcTi соттыц царауына эз!рлеу барысында КазахстанРеспубликасыныц баска ауданындагы немесе каласындагыдэлелдемелерд1 камтамасыз ету туралы етшшгп,судья сот тапсырмасы туралы уйгарым шыгару аркылышешедь Сот оны А1ЖК-нщ 73-бабында керсеталген тэр-T in бойынша орындайды.Шетелдш мемлекеттеп дэлелдерд1 камтамасыз ету немесетараптардан дэлелдемелерд1 суратуга кемек керсетусот тапсырмасы туралы уйгарым шыгару аркылы жург1зп.леда.Бул уйгарымды 1993 жылгы 22 кацтарда Минсккаласында Казакстан Республикасы бек!ткен "Кукыктьщкомек жане азаматтык, отбасы жэне кылмыстыкicTep бойынша кукьщтьщ цатынастар туралы конвенцияныц"кагидаларына не Цазакстан Республикасыныцбаска шетелдш мемлекеттер1мен бек1ткен халыкаралыккелаймдерше сейкес шетелдш мемлекеттщ тш еи сотыорындайды.18-тармак.А1ЖК-нщ 255-бабына сэйкес icTi соттыц карауынаэз1рлеу кезшде жазбаша немесе заттай дэлелдемелерд1карау, сараптама тагайындау, бМмгершйпк келпймшарттарын беюту сиякты жеке процессуалдык эрекеттержасалган кезде сот отырысыныц хаттамасы жасалуытшс. IcTi сот талкылауына дайындау барысында езге процессуалдыкэрекеттер жасалган кезде сот отырысыныцхаттамасы жасалмайды.19-тармак-Судья азаматтык icTi сот талкылауына дайындауды,егер Азаматтык ic журпзу кодексшде немесе езге зацакталершде баска мерз1мдер керсетшмесе, арыз сот377


eHAipiciHe цабылданып, азаматтык ic козгалган кунненбастап ж еп куннен к еп ш трм ей етшзу1 тшс.Азаматты хабар-ошарсыз кеткен деп тану немесе азаматтык кайтыс болган деп жариялау туралы icrep бойыншаicTi соттыц карауына ез1рлеу мерз1м1 жергш жт1газетте осындай icrna, козгалу ы туралы судья уйгарымыжарияланган куннен бастап уш ай курайды.Сот А1ЖК-шц 2 73-бабыны к 1 -белМне сейкес сайлаугадешн бес кун бурын жене сайлау куш кел1п тускеназаматтардыц, когамдык б!рлеспктердщ, сайлау комиссиямушелер1нщ сайлау кукыктарыныц бузылуы туралыарыздары бойынша icri арыз бершген кун! дайындап,сол кун1 оны MeHici бойынша карауы керек. Бул санаттагыдаулар бойынша icTi соттыц карауына вз1рлеу мер-3iMi уза рты л у га жатпайды.А1ЖК-шц 167-бабында керсетшген алименттерда ендорутуралы, жвб1рленушшерге Mepiiгуден немесе денсаулыгы на озге де закымнан келтаршген зия иды етеу, сон -дай-ак асыраушысынан айырылу жагданлары бойыншажене ецбек катынастарынан туындайтын барльщ тал аптарбойынша icTepAi соттыц карауына езгрлеу мерзщдер1узартылуга жатпайды. 1стердщ баска санаттары бойыншасудья ерекше жагдайларда курдел1 icrep бойынша ганамерз1мд16ip айга дешн узарта ал ады.Судьяныц icri соттыц карауына ез1рлеу эрекеттершжет! кун мерэ1м пшнде немесе кейб1р санаттары ymiHзац актшершде керсетшген мерз1м шпнде 6iTipyi мумкшболмаганда, ол ерекше жагдай деп танылады.20-тармац.А1ЖК-шц 172-бабынын 1 -бол!пне, 242-244-баптарынасейкес зацныц осы нормаларында керсетшген мэнжайларорын алып, олар жойылганша, судья icri соттыцкарауына вз!рлеуд1 токтята туру туралы уйгарым шыгарады.А1ЖК-н1ц 254-бабыныц талаптары на уксастык бойыншасудья icxe катысушы адамдарга icri соттыц карауынаездрлеуд! токтата туру туралы уйгарымяыц кеш1рмесшж!беред1.378


IcTi соттын; карауына вз1рлеуд1 токтата туру туралыуйгарымга А1ЖК-нщ 344-бабында карастырылган жагдайларгабайланысты шагымдануга, наразылык келтаругеболады.21-тармац.IcTi соттыц карауына ез1рлеугц токтата туруга кедерйкелйрген мвн-жайларды жойганнан кешн, судья оныкайта бастау туралы уйгарым шыгарады.Мундайда, судьяныц арызды кабылдау жене азаматтыкicTi козгау туралы уйгарымы шыгарылган кунненбастап icTi соттыц карауына эз1рлеуд1 токтата туру туралыуйгарым шыгарылганга дейш еткен мерз1м ic T i сотталкылауына дайындау мерз1мше Kipefli.22-тармак-А1ЖК-нщ 173-бабына сэйкес судья icTi соттыц карауынаез1рлеу туралы уйгарымда керсетшген барлык эрекеттерд1орындаганнан кешн, ic сот талкылауына дайындеп есептеледь23-тармак.Темендей кужаттардыц K ym i жойылды деп танылсын:Казак КСР Жогаргы Соты Пленумыныц 1986 жылгы10 казандагы "Азаматтык icTepfli соттыц карауына eeipлеупрактикасы туралы" №18 каулысы;Казак КСР Жогаргы Соты Пленумыныц 1987 жылгы2 казандагы "Кейб1р азаматтык icTep женшдей КазакКСР Жогаргы Соты Пленумыныц каулыларына eerepicтереннзу туралы" №11 каулысыныц 4-тармагы;Казацстан Республикасы Жогаргы Соты Пленумыныц1998 жылгы 15 мамырдагы "Азаматтык жене азаматтыкic журпзу зацдарын колдану меселелер1 бойыншаКазакстан Республикасы Жогаргы Соты Пленумыныцкейб1р каулыларына езгерн:тер внизу туралы№5 каулысыныц 2-тармагы.379


"Зандык, м ацы зы бар фагсгщердц аньщтау туралыicTep бойынша сот практикасы туралы"Казакстан Республцкасы Жогаргы Сотынын,нормативк каулысы, 2002 жылгы 28 маусьш, №13Казак стан Рес публика с ы Жогаргы Сотыныд бюллетеш2002 ж ., №7Зацдык мацызы бар факт!лерд1 аны ктау туралыазаматтык iciepfli карау кезшде зацнаманыц дурыс epiб1ркелю сакталуын камтамасыз ету максатында Казак*стан Рёспубликасы Жогаргы Сотынын; жалпы отырысыКАУЛ Ы ЕТБД1:1-тармак.Зацдык мацызы бар факплерд! аныктау туралы ierepбаска тулгалардын мудделерш корги у уийн зад бойыншасотка жугшуге кукыгы бар азаматтардыц, уйымдардыц,сондай-ак езге де адамдардыц арыздары бойынша доэгалатыныыа(А1ЖК*шц 56, 63-баптарынын талаптары насай) жене факт туралы даудыц болу ыктамалдыгымен,6ipaK кукык туралы даудыц сезсхз болмайтындыгыменсипатталатынына соттардыц назары аударылсын. Егерарызданушы зацдык мацызы бар бфыеше факплерд!аныктау туралы арыз берсе, онда соттар осы талаотарды6ip «HAipicTe карауга кукылы.2-тармад.Соттар зац дык мацызы бар фактьлерд* аныктау туралыарыадарды егер: 4 ^- мундай факт>лер зацга сейкес (А1ЖК*ы1ц 291-бабыныц 1-тармагы) зацдык мацызы бар жагдайлардытудырса (аааматтар мен уйымдардыц жеке немесе мулш-TiK кукыктарыныц пайда болуы, earepyi немесе токтатыдуы);- фактпп куеландыратын m icri кужаттарды алуганемесе оларды калпына келтаретш арыздаиушыныд баскамумк1НД1П болмаса (А1ЖК-шц 292-бабы);- колдавыстагы зацнамамев оларды аяыктаудыд езге(соттан тыс) MyMtdiuiri коздслмесе (А1ЖК- ш д 292-бабы);д е


- фактша аныктау соттын; ведомстволыгына жататынКУКЫК туралы дауды кешн шешуге байланысты болмаса,кабылдап, ондай icTepfli ерекше ещщйс тэртаб1мен карайалады (А1ЖК-нщ 290-бабыныц 2-тармагы).3-тармак.Арызды кабылдау кезшде сот арызданушыдан олфакт1щ аньщтаудыц онын кандай зацдылык муддесшкоргайтындыгын айкындап, арызданушыдан фактйпкуаландыратын тш сй кужатты алудьщ немесе оны калпынакелтарудщ мумкш eMecTiriH растайтын жазбашадэлелдемелерда талап ету! кажет.Кужатты алу м умкш дтнщ жоктыгы деп белгЪп6ipфактш! таркеу ережелершщ талабын (мысалы, асыраудаболуды) не фактш! TipKey тэртабшщ сакталмауын немесесол сэтте ондай шарага бара алмаушылыкты, жугшугежагдайы болмауын тусшу кажет (мысалы, ел1м фактай,баланыц ата-анасы бала туганнан кешн некеш таркетпеген,баланыц туганы туралы жазбага уакытында тузетуекйзбеген жэне экенщ цайтыс болуына байланыстымуны жасау мумкш болмаган жагдайларда экелшта тануфактасз.). Кужатты алуга мумкшпшпк жок деп, сондайакфактхш растайтын кужаттар болганмен, алайда солкужатта дэлелдемелш мацызынан айыратын, тузеталу1мумк1н емес (мысалы, кайгылы жагдай туралы акт)кателштер мен фа'кт1ш тура дэлелдейтш нейздемелерболмаса, ол кужаттар дэлел болу мацыздылыгын жогалтып,оны тузетуге жагдайлар болмауын тусшу кажет.Кужаттыц жогалып немесе жойылып кетуше байланыстыттста органныц оныц кепирмесш беру мумкшдапнщболмауын жогалган кужатты цалпына келтаругемумкшдш жок деп тусшу кажет.Егер колданыстагы зацнамамен оларды аныктаудыцезге (соттан тыс) TapTi6i кэзделсе, онда сот А1ЖК-нщ 153-бабыныц 1-тармагыныц 1) тармадшасына сэйкес арыздыкабылдаудан бас тартуга T H ic .Арыз кателшпен кабылданып, ол бойынша ic козгалганжагдайда, онда ол А1ЖК-нщ 247-бабыныц 1) тармадшасыныцнегазщде кыскартылуга жатады.381


Зацды к; мацызы бар фактат аныктау туралы арыздыкабылдау кезшде судья А1ЖК-нщ 155-бабына сейкескукык туралы дау бар екенш аныцтаса, арызды караусызкалдыру туралы уйгарым шыгарады. Бул уйгарымдаарызданушыныц мэл1мделген тал абы талап кою енд!р1ciH журпзу тэрт1б!мен карауга жататыныи атап керсетш,оган А1ЖК-ШН 150,151-баптарыныцталаптарыменбелгшенген мерз1мде талап арыз туаруд! у сын ады.Уйгарымда керсетшген нускаулар орындалмаган жагдайдаарыз бершмеда деп есептелш, арызга пркелген барлыккужаттар сол арызбеы 6ipre талапкерге кайтарылады.Егер icri карау кезшде сотка ведомстволык катыстыкукык туралы дау пайда болса, онда ол icTi талап коюiciH журпзу терт1бшен карау туралы сот уйгарым шыгарып,арызданушы мен баска да муддел! адамдаргаА1ЖК-НЩ150,151 -баптарыныц талаптарын белгшенгенмерз1мде орындаудыц каж етттн тусшдоруге м!ндетт1.Соттыц уйгарымы орындалмаган жагдайда, А1ЖК-шц290-бабынын З-белййне сейкес арыз караусыз калдырылады,ал муддел1 адамдарга олардыц жалпы непздердеталап кою кукыгы тусщдаршедь4-тармак.Туыстык катынастар факпсш (А1ЖК-тц 291 -бабыныц2-белтн in 1) тармакшасы) айцындау азамат ушш пкелейзандыльщ жагдайларды тудырса, мысалы, ондай фактхшаныктау арызданушыга мура га кукык туралы кувл1кт1алуга немесе асыраушысынан айырылуына байланыстыжордемакы алуга кукысын реймдеу ушш кажет болганжагдайларда гана сот терт!б1мен аяыкталады.Туыстык катынастар факт1с1в аныктау туралы icбойынша шепнмде сот арызданушыныц THicTi адамментуыстык катынасы кандай дврежеде екендтя кврсетутеTHic.Арызданушыныц сотка жуп ну! азаматтык хал актЬгеpiHAeriжазбалардагы кател1ктерд!ц болуына байланыстытуындаса, туыстык катынастар фактк! сот аркылы аныкталмайды. Мун дай арыздарды сот ADKK-Hin 37-бабында белгшевген терт1шгён кара Ады.382


5-тармак-Соттар 6ip адамньщ екшпи адамнын, камкорында(асырауында) болу (А1ЖК-нщ 2-белп.гшщ 2) тармакшасы)фактшерш аныктаудыц зацдылык еке-нш, олазаматтыц мурагерлж кукысын бекйу ушш мураны(АК-нщ 1068-бабы) немесе камкоршысынан айырылуынабайланысты жердемакы (АК-нщ 940-бабы) алуы ушшжане зацда казделген баска да жагдайларды аныктауушш керек ек ен д т назарда болуы керек.Аталган жагдайларда, арызданушы жалакы, зейнетакы,стипендия жэне т.б. KipicTepi болган болса, камкоршытарапынан кэмек туракты жэне непзга кункер1с кезшщболганын аньщтау кажет.Тек кайтыс болган адамныц асырауында болган ецбеккежарамсыз отбасы мушелер1 камкоршысынан айырылуынабайланысты жэрдемакы алуга кукылы.Зац бойынша мурага кукыкты реймдеу максатындаасырауда болу факйсш аныктау ymiH арызданушы мураберупп кайтыс болган кун! ецбекке жарамсыз, кайтысболган адаммен 6ipre жэне кемшде 6ip жыл оныц камкорындаболуы керек (АК-нщ 1068-бабыныц 1 -тармагы).Мурагерл1кке шацырылатын кезектей мурагерлермен6ipre мулшта муралыкка кабылдау максатындазац бойынша мурагерлер катарына жататын адамдардыцасырауда болу ф акисш аныктау ymiH муддел1 адамецбекке жарамсыз жэне мура берунй кайтыс болгангадейш кемшде 6ip жыл оныц камкорында болуы керек(АК-нщ 1068-бабыныц 2-тармагы).6-тармак.Баланыц тууын, улды (кызды) асырап алу, некешкиюды, ажырасуды, елгендшта (А1ЖК-нщ 291-бабыныц2 -бвлаг1т ц 3) тармакшасы) таркеу фактшерш аныктаутуралы icTepfli карау кезшде соттар окиганыц езш емес,олардыц тшста органдарда таркелу фактшер! н гана аныцтайтынынсоттар назарда устаулары кажет.Егер азаматтык хал акталерш таркеу органдарындажэне THicTi мурагаттарда мундай жазба сакталмаса жэнеоны калпына келйрудён бас тартылса, онда мундай icTepкаралуга жатады.383


Нактылы некелж каты наста болу факт!сш аны ктаутуралы icrep осы тар м акка сэйкес каралм айды .7-тармак-К укы к 6елг1лейтш кужаттардын адамга тшсгплЖ же*н ж д е п фактш ! аныктау туралы талаптар бойынша кужатта керсетшген адамнын, аты, ек есш щ аты немесе тёпосы адамнын, паспорты нда немесе ж еке к у е л т в д е , н е­месе туу туралы к у в л т н д е (А 1Ж К -нщ 291 -бабыньш 2-беМ гш щ 4) тарм акш асы ) керсет1лген атк а, екесш щ атынанемесе тегш е сейкес келмейтчHi аныкталса, арыздыкабы лдау сет1нде, ал ол кабы лданган жагдайда irri соттал кы лауы н а дайы ндау кезш де соттар ары здануш ы данк у к ы к белгтлейтш кужаттын оган Twecbri екёнхигш ж е­не оны бергеи утгьш нык оган Tnicri езгер1стерд1 енгззугем ум кш дт ж окты гы н керсетет}н двлелдем елерд! усы ‘нуды талап етуге тя\с.Э скери кужаттардын,, паспорттыц, ж еке кувдж тщж ене азаматтык хал актитерш ж азу органдары бергенкувлжтердщ нактылы адамга тшст1 факткпн аныктаугасоттыц кукысы ЖОЦ-Сонымен катар, КСРО-ныц ж ене оныц органдарыныцтараты луы на байланы сты , орден дер мен медальдарды цк у е л ж тер ш д е керсетйлген адамнын, аты, екеслшн, атынем есе Teri осы адам ны н, паспорты нда немесе ж ек екуэлтн де, немесе туу туралы к у е л т н д е кврсет!лгенатка» ©кеешщ а ты н а немесе теп н е сейкес келмейтшж агдайда, ол куж аттар белгии адамдхш е к е н д т н анык~тауга сот кукы сы н ы ц бар е к е н д ш н назарда устау кажет.Осы орайда, осы н дай фактшердх аныктау турш ш ш еш шосы кужаттардын, ары эдануиш га тнесШ ек еи дш на*ны мды делелдем едердщ корытывдысы на сейкес н е т *делуге ти!с«8-тармак»М улш т1 м енш ш , шаруашылык ж у р п зу женеорадымды б аск ар у к у к ы к т а р ы м е н иедену* иайдалану ж опе(нем есе) оган билис ету (А1ЖК-НШ 291-бабы ны ц 2~6елт н щ 5) тарм акш асы ) ф а к т и с р ! ары здану ш ы мынкол ын да м у л ш т ж тмес1д1г1 туралы кукы кты ( t ir lM it u iЗМ


кужат болып, бьрак; ол жогалган жене керсетшген фак-TiHi соттан тыс карау терт1б1мен аньщталуы мумшнболмаган жагдайда гана сот аркылы аньщталады. Осыорайда, сот осындай icTepfli карау кезшде мулжке менпйккукыгын емес, мулштщ арызданушыга тиесш1 екешнрастайтын кужаттардьщ болу фактасш гана аньщтайды.0 з бетамен тургызылган, пайдалануга кабылданбаганкурылыстарды, сондай-ак баска адамньщ атына йркелгенкурылыстарды пелену фактасш сот аныктамайды.Автокелжта немесе баска мулштерд1 мемше бойыншапемденш, 6ipaK зацнамага сэйкес реймделмеген болмаса,онда оларды пелену, пайдалану жене (немесе) оганбилш ету факйлерш1н, аныкталуы мумкш емес. Булжагдайда арызданушы менппк кукыгын тану немесемемшеш болган деп тану y m i H жалпы тэртш непзшдеталап арызбен сотка жугшуге кукысы бар.9-тармак.Жазатайым жагдай фактасш (А1ЖК-нщ 291-бабыныц2 -бел тн щ 6) тармацшасы) аныктау туралы штерд1карау кезш де сот мундай фактш1 оны соттан тыстэртшпен аныктау м у м к ш д т болмаган жагдайда аныктаугакукылы екешн назарда устау кажет.Жазатайым жагдай туралы акт жасалмаса, ал оныжасаудьщ м у м к ш д т болмаса, акт жасалган, 6ipaK олкейшнен жогалса, ал оны соттан тыс тертшпен калпынакелтару м у м к ш д т болмаса немесе акташ жасау кезшдежазатайым жагдай фактасш тануга кедерп келйретшкателш ж1берЬпп, оны жою мумкш болмаган жагдайда,жазатайым жагдай туралы факташ аныктау жайлы арызсот ещщйсше кабылдануы мумкш.10-тармак.Адамнын, белгЪп 6ip уакытта белгш16ip мен-жайлардакайтыс болу факт1сш аныктау туралы арыз (А1ЖК-нщ291-бабынын 2-б ел тн щ 7) тармакшасы) азаматтык халактшерш жазу органдары кайтыс болган адам жайындаоны т1ркеуден бас тартканы туралы арызданушыгажазбаша жауабы болса гана сот eHflipiciHe кабылданады.385


Арызды канагаттандыру туралы шепйм адамныцбелгйй6ip уакытта белгЬп 6ip мвн-жайларда кайтыс болганыннанымды кувландыратын дэлелдемелерге непзделугетшс.11-тар мак.Мурагерлйеп кабылдау фактйян аныктау туралы арыз(А1ЖК-шн 291-бабыныц 2 -б е л т ш н 8) тармакшасы),егер нотариаттык ic-ерекет жасайтын орган мурага алынган мулшта иелену факткйн нотариаттык терйппенраста у ушш тюстг кужаттардыц жоктыгына немесе жеткй й к й зд т н е байланысты мураны иелену кукыгы туралыкувл1кт1 арызданушыга беруге кукысы болмаса,ерекше енд1р1с терт1б1мен ка рал ад ы.Егер каж етп куж аттар усынылып, 6ipaK мураныиелену кукыгы туралы куел1кт> беруден бас тартылса,арызданушы А1ЖК-Н1Н 38-тарауында мазмундалганкагидага сейкес нотариаттык ic-ерекет жясаудан бас тартугабайланысты шагымданып, сотка жупнуге кукылы.Егер мура, мураны кабылдау презумпциясын квздейт1нКазакстан Республикасыныц Азаматтык кодекашн,ерекше бел1»п купгще енгазглген 1999 жылдыц 1 цш гдесше дешн шын мен1сшде кабылданса мундай фахт!-лердщ аныкталуы мумкш екешн соттар назарда устауларыкажет. Мундай жагдайда бурыв колданылган зацнаманыбасшылыкка алу керек.12-тармак-Аэаматтар мен уйымдардыц А1ЖК-нщ 291-бабындакелпрьлгея жеке не мул!кт1к кукыктарыныц пайда болуына,озгеруше немесе токтауына байланысты фактЬлер Tia6eci тупкЪйкт! болып табылмайды. Соттар зацдыкмацызы бар баска да факплердь атап айтканда. бел rim6ip уакытта белг1л1 6ip жерде туруын, адамныц кугынсурпншцыетижесшде арнайы коныстарда болу фак-TiciH, екел1кт! тану ("Неке жене отбасы туралы" КазакстанРеспубликасы Зацыныц 48-бабы), муравы кабылдаудал бас тарту факт1с1н аныктауга кукылы.КСРО Жогаргы Совет! Президнумыныц 1944 жылгы10 карашадагы Жарлыгымен 1944 жылгы 8 иплдедеп386


Ж арльщ шьщканга дешн нактылы некелж катынастардаболган азаматтарга жене ерлЬзайыптылардыц 6ipeyiHinкайтыс болуыныд салдарынан некеш азаматтыкхал акталерш таркеу органдарында таркеуге м у м кш д тболмагандарга нактылы некеш тану туралы сотка жугшукукыгы бер1лген болатын. Осы ic-epeiceTTepfli жасауушш кандай да 6ip мерз1м белпленбегенджтен мундайфактшердщ ел1 кунге дешн зацдылык мацызы бар болгандьщтан,олар сот аркылы аньщталуы мумкш.13-тармак-Зандылык мацызы бар фактшерд1 аньщтау туралы icбойынша шыгарылган шеппм А1Ж К-НЩ 221-бабыныцталаптарына сейкес болуга тшс. Онда сот аньщтаган менжайлартуралы тужырымды растайтын делелдемелеркелйр1лу1 тшс. Зацдык мацызы бар фактйп аныктау туралыарыз канагаттандырылган жагдайда сот шепймнщкарар белагшде осы ф актат толык ашып керсетуге тшс.14-тармак.Осы каулыныц кабылдануына байланысты "Зацдьщмацызы бар фактшерд1 аныктау туралы icTep бойыншасот тежарибей туралы" СССР Жогаргы Соты Пленумыныц1966 жылгы 25 акпандагы №2 каулысын орындауытуралы" Казак КСР Жогаргы Соты Пленумыныц 1981жылгы 16 желтоксандагы №6 каулысыныц купй жойылдыдеп танылсын.15-тармак.Казакстан Республикасы Конституциясыныц 4-тармагынасейкес осы нормативтж каулы колданыстагы к укык курамына енг1з1лед! жене жалпыга б1рдей мшдеттаболады epi ресми жарияланган куннен бастап кушшеенедь387


«Кэсттьк бШм» сериясыЕгембердиев Ержан ОшакбщлыКАЗАКСТАН РЕСПУВЛИКАСЫНЬЩАЗАМАТТЫК <strong>1C</strong> ЖУРПЗУ КУКЫВЫОцулыцРедакторы Гулшнраи ЦулымбетнызыТехникалык редакторы Раушан ТурлыноваКвркемдеуцй редакторы Жец1с КазанкаповКомлыотерде беттеген Лаураш МухамеджановаБасуга 20.12.Ов цол койылды.ГПнПМ) 84x108 7„- Кагалы офсетпк.Офсегпк басылыс. Шартты б. т. 20,37.Тавсырыс М 204. Таралымы 1000 дана.«Фолиант» баспясы010000, Астана к власы, Ш. Айяш нов кешег i, 87/1«Фолиант» баспасывьэд баспаханасында басылды010000, Астана каласы, Ш. Айманов квшвс!, 87/1

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!