Wederopbouw%20in%20Schiedam%20deel%201

De wederopbouw in
Schiedam 1940 -1965
Deel 1
Hebly Theunissen
Architecten
Onderzoek naar
Schiedamse
stedenbouw uit de
wederopbouwperiode
en een inventarisatie
van architectuur en
beeldende kunst in
wederopbouwwijken.

De wederopbouw in Schiedam 1940-1965
Deel 1 Stedenbouw

De Schiedamse Gemeenschap 13-09-1962, p. 16

SCHIEDAM
De wederopbouw in Schiedam
1940-1965
Deel 1
Stedenbouw
Onderzoek naar Schiedamse stedenbouw uit de wederopbouwperiode en
een inventarisatie van architectuur en beeldende kunst in wederopbouwwijken
In opdracht van:
Gemeente Schiedam
Uitgevoerd door:
Hebly Theunissen architecten
Cees Boekraad, Arjan Hebly
i.s.m. Dolf Broekhuizen
Augustus 010

INHOUDSOPGAVE
INLEIDING EN LEESWIJZER
1 PAREL PAREL AAN DE NIEUWE MAAS MAAS
1.1 Conclusies stedenbouw
1.2 De wederopbouwperiode van Schiedam in vogelvlucht
2 KETHEL
2.1 Stedenbouw
.1.1 Een wijk met bijzondere ensembles
.1. Waardering
2.2 Architectuur, beeldende kunst en bruggen
. .1 Architectuur
. . Beeldende kunst en bruggen
3 NIEUWLAND
3.1 Stedenbouw
.1.1 Stempels en stroken in optima forma
.1. Waardering
3.2 Architectuur, beeldende kunst en bruggen
. .1 Architectuur
. . Beeldende kunst en bruggen
4 GROENOORD
4.1 Stedenbouw
4.1.1 Licht, groen en ruimte
4.1. Waardering
4.2 Architectuur, beeldende kunst en bruggen
4. .1 Architectuur
4. . Beeldende kunst en bruggen
5 PARK MAASBOULEVARD
5.1 Stedenbouw
5.1.1 Een open rivierpark
5.1. Waardering
5.2 Architectuur en beeldende kunst
5. .1 Architectuur
5. . Beeldende kunst
6 PRINSES BEATRIXPARK EN BIJDORP
6.1 Stedenbouw
6.1.1 Een stedelijk activiteitenpark
6.1. Waardering
6.2 Bruggen
7 SPORTPARK HARGA, VOLKSTUINCOMPLEX VIJFSLUIZEN EN
BEGRAAFPLAATS BEUKENHOF
7.1 Stedenbouw
7.1.1. Volwaardige en ruime voorzieningen
7.1. Waardering
7.2 Architectuur en bruggen
7. .1 Architectuur
7. . Beeldende kunst en bruggen
BIJLAGEN
1 Omslagen De Schiedamse Gemeenschap
2 Een geruisloze doorbraak
7
11
4
7
5
58
66
69
88
101
117
1 1
1
1 9
148
151
160
16
168
171
180
181
18
19
197
01
04
16
5

6
Eurobaak aan de Maasboulevard, ontwerp Swaneveld en Goslinga, 1959

INLEIDING EN LEESWIJZER
Inleiding
In de Wederopbouwperiode is met groot elan en enorme inzet ontworpen en
gebouwd aan Nederland. De bouwnijverheid, industrialisatie en economie stonden
tussen 1945 en 1965 vrijwel geheel in het teken van het verwerken van de
emotionele en materiële schade van de Tweede Wereldoorlog. In geen enkele
daaraan vooraf gaande periode is in zo korte tijd zoveel gebouwd. Dit kwam door
de behoefte om verwoeste steden en dorpen zo snel mogelijk te herbouwen, de
grote bevolkingsgroei en de ermee gepaard gaande grote woningnood. Vanaf het
platteland was er de trek naar de steden, vooral naar die in de Randstad. Na 1945
was het landelijke overheidsbeleid erop gericht om de Nederlandse samenleving
te moderniseren, onder andere door geleide industrialisatie. Dat alles leidde tot
grootschalige stadsuitbreidingen. Bovendien was er een al dan niet opgelegd
nationaal besef dat voor de wederopbouw van het land collectief de schouders
eronder gezet moesten worden. Schraalheid, hard werken en niet treuren over het
verleden waren in de vroege naoorlogse jaren kenmerkend voor het verwerken van
de verschrikkingen van de oorlog en materieel herstel.
De naoorlogse ruimtelijke ontwikkeling van Schiedam sluit geheel aan op dit
landelijke beeld. Hoewel het woonareaal van Schiedam in tegenstelling tot
de havens relatief weinig directe oorlogsschade opliep, stonden ook hier de
bouwactiviteiten in de naoorlogse periode grotendeels in het teken van de herstel
van de havens en de leniging van de woningnood. Omvangrijke nieuwbouwwijken
waren noodzakelijk. Bovendien telde Schiedam een aantal belangrijke grotere en
kleinere fabrieken en scheepswerven die in de naoorlogse periode flink groeiden.
Het resultaat was dat in deze periode ongeveer een verdubbeling van het aantal
woningen in Schiedam heeft plaats gevonden. De stedenbouw en architectuur uit
deze periode zijn beeldbepalend geworden voor de stad.
De Wederopbouw is historisch gezien eveneens belangwekkend vanwege de
grote veranderingen die optraden in planologie, stedenbouw, architectuur en
bouwnijverheid. Het was een periode met een verscheidenheid in opvattingen
daarover. Vooral tot eind jaren vijftig waren er felle discussies tussen diverse
uitgesproken stromingen. In Schiedam worden deze ideologieën al in de oorlog
manifest in de traditionele stedenbouwkundige uitbreidingsplannen voor Schiedam
van Alphons Siebers die vanaf 1950 door de gemeentelijke stedenbouwkundige
Joszef Horváth op een modernistische manier worden uitgewerkt.
Bijzondere elementen van de Schiedamse naoorlogse stedenbouw zijn de
aandacht voor het realiseren van een groene gordel om de stad, waarvan het
Park Maasboulevard als het pronkstuk kan worden gezien, het ontwikkelen
van een stelsel van parkways, zoals de Burgemeester Van Haarenlaan, en de
prominente plaats van sport en recreatie, zoals sportpark Harga en het Prinses
Beatrixpark. Bij de invulling van de woongebieden valt de grootschalige toepassing
van bouwsystemen op. De woonwijken, Kethel, Nieuwland en Groenoord, zijn elk
intern consistent uitgewerkt. Kethel is voornamelijk een laagbouwwijk. Nieuwland
bestaat hoofdzakelijk uit middelhoogbouw met hoogteaccenten, scholen, kerken
en bedrijfs- en winkelgebouwen op hoofdkruispunten, in centra en op zichtlijnen.
In Groenoord vindt er een schaalsprong plaats van de bebouwing. De gebouwen
vormen met elkaar vervolgens doorgaande vloeiende ruimten.
Aanleiding en opdracht
De gemeente Schiedam onderkent het cultuurhistorische belang van haar
naoorlogse architectuur en stedenbouw. De afdeling Ruimtelijk Gebruik, cluster
Stedelijke Ontwikkeling, heeft daarom dit onderzoek gestart tot inventarisatie,
waardering en selectie van cultuurhistorisch waardevolle architectuur en
stedenbouw uit de wederopbouwperiode 1940-1965.
Met dit rapport sluit Schiedam tevens aan op landelijk onderzoek. Vanuit de
Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) is door het projectbureau Wederopbouw
al enige jaren een omvattend onderzoek in uitvoering.
7

8
Uitvoering
Voor dit onderzoek is opdracht verstrekt aan het bureau Hebly Theunissen
Architecten te Delft. Het onderzoek is uitgevoerd door ir. Arjan Hebly (architect/
onderzoeker) en ir. Cees Boekraad (bouwkundig ingenieur en onderzoeker) en de
externe onderzoeker, dr. Dolf Broekhuizen (architectuurhistoricus/onderzoeker).
Vanuit de gemeente is het onderzoek begeleid door ir. Paulina Buring.
Bram Caris, Roy Gorrissen en Vincent de Wit (werkzaam bij Hebly Theunissen
Architecten) hebben de teksten, onderzoeksresultaten en het beeldmateriaal
overzichtelijk bijeengebracht in deze rapportage.
Werkwijze
De onderzoeksperiode beslaat de periode 1940-1965. Dit onderzoek is verricht
op basis van veldwerk, literatuur- en archiefonderzoek. Het veldwerk hield in de
primaire inventarisatie van gebieden en objecten in situ door de onderzoekers.
Het archiefonderzoek vond hoofdzakelijk plaats in de gemeentelijk archieven
van de gemeente Schiedam en de bouwdossiers van Bouw- en Woningtoezicht.
Daarnaast zijn relevante architectenarchieven geraadpleegd in het Nederlands
Architectuurinstituut in Rotterdam. De onderzochte literatuur omvat de landelijke
vaktijdschriften en andere relevante publicaties uit de periode 1940-1970, en
daarnaast meer recent verschenen bekende publicaties zoals monografieën en
overzichtswerken.
De door de projectgroep opgestelde selectiecriteria zijn analoog aan de voor het
landelijke onderzoek gehanteerde criteria door het projectbureau Wederopbouw
(RCE).
Leeswijzer
In het eerste deel van hoofdstuk één worden de conclusies van het onderzoek en
de gebieden en deelgebieden met een bijzondere waardering opgesomd. In deel
twee van het eerste hoofdstuk wordt de context van stedenbouw en architectuur
van de gehele stad in de naoorlogse periode beschreven.
In de hoofdstukken twee tot en met zeven worden per wijk, park of recreatiegebied
een stedenbouwkaart afgebeeld, een beschrijving gegeven van de
ontstaansgeschiedenis en de intenties van de ontwerpers en een analyse gegeven
van het resultaat. Dit gebeurt steeds aan de hand van de volgende punten:
ligging in de stad en begrenzing, culturele en sociale betekenis, programmatische
en ruimtelijke typologie, verkaveling en typologie woningbouw (voor zover van
toepassing), voorzieningen, openbare ruimte, groenaanleg en waterstructuur en
herstructurering. Vervolgens worden de wijken of een afgerond gedeelte daarvan
in hun geheel gewaardeerd met een standaard of een bijzondere kwaliteit. Dit heeft
geresulteerd in vijf grotere gebieden met een bijzondere kwaliteit. In de gebieden
worden daarnaast nog vijftien ensembles en bijzondere plekken onderscheiden die
nader worden beschreven en gewaardeerd. Deze ensembles en plekken zijn op de
stedenbouwkaart terug te vinden.
In het tweede deel van deze hoofdstukken is de beeldbepalende architectuur
in kaart gebracht en op een gestandaardiseerde manier geïnventariseerd en
gewaardeerd volgens het puntensysteem, op een schaal van één tot vijf, van
het RCE. In deze systematiek worden de volgende onderdelen onderscheiden:
cultuurhistorische waarde, architectonische waarde, ensemblewaarde, gaafheid
en zeldzaamheid. Als het gemiddelde uitkomt tussen ,5 en ,5 dan is het
object cultuur historisch waardevol. Is de waardering hoger dan ,5 dan is het
object beschermingswaardig. Dit heeft geresulteerd in twaalf objecten met een
cultuurhistorische waarde en dertien objecten met een beschermingswaardige
waardestelling. In de wijk Groenoord zijn acht objecten geïnventariseerd met een
niet gespecificeerde waardering onder de ,5.
Tenslotte zijn de beeldbepalende bruggen en de beeldende kunst die aanwezig is
in de openbare ruimte in een lijst geïnventariseerd.

In de bijlagen is een reeks karakteristieke omslagen afgebeeld van het maandblad
De Schiedamse Gemeenschap, een belangrijke bron voor dit onderzoek. De
tweede bijlage bevat tekstgedeelten uit de toonaangevende publicatie Een
geruisloze doorbraak. Hierin wordt de wederopbouw in een breed politiek, cultureel
en economisch perspectief geplaatst.
9

10
Perspectieftekening recreatiegebied Het Hoofd, 1954
(uit: De Schiedamse Gemeenschap, juni 1954, p. 58-59)

1 PAREL PAREL AAN DE NIEUWE MAAS MAAS
1.1 CONCLUSIES STEDENBOUW
1.1.1 Conclusies
Voor de wederopbouwperiode is de voortvarende en planmatige uitleg van de
stad kenmerkend. De uitbreiding van de stad geschiedde door op het beschikbare
grondgebied van de gemeente in één keer grotere gebieden in ontwikkeling te
nemen. De uitvoering verliep in fasen al naar gelang het Rijk en de beschikbare
financiën het toestonden. De ontwerpen voor deze gebieden zijn gebaseerd
op weloverwogen maatschappelijke visies en navenante stadsconcepten. De
wijkgedachte is een dergelijke invloedrijke naoorlogse omvattende visie, die tot
circa 1955 in brede kring werd aangehangen. In deze visie is de stadsuitleg geleed
in overzichtelijke gebieden, die zich duidelijk onderscheiden van de historische
stad. Iedere nieuwe wijk is op een eigen organische manier geordend rond
een centrum en is voorzien van zelfstandige wijkvoorzieningen zoals winkels,
kerken en scholen. Deze opvatting werd in de tweede helft van de jaren vijftig
verdrongen door een strikt functionalistische benadering waarin functiescheiding,
seriematigheid en rationaliteit de ordening bepaalden. De nieuwe wijken werden
onderling gescheiden door tussengebieden die vooral bestaan uit ruim bemeten
wegen met groen en water. De wijken zelf zijn geleed in kleinere ruimtelijke
eenheden, met bouwblokken, straten, collectieve of openbare binnentuinen,
plantsoenen, winkelstrips, bijzondere bebouwing en dergelijke.
Kenmerkend voor de periode is ook de open stedenbouwkundige opzet met
doorzichten vanuit de straten naar binnenterreinen en plantsoenen. Gebouwen,
doorgaans met een rechthoekig grondvlak, staan als losse objecten in de ruimte
met daartussen weldadig groen. De architectuur van de gebouwen, met name
in de woongebieden, is terughoudend en ritmisch van karakter. De kleur van de
bouwmaterialen, zoals beton en metselwerk, is eerder licht dan donker. In de
gevels van de gebouwen uit deze periode overheerst vaak het glas. Door deze
architectonische kenmerken vormen de gebouwen een passend decor van de
open en groene stedelijke ruimte.
In Schiedam, maar ook overal elders in Nederland, zijn verschillende kwaliteitsniveaus
van de stedenbouwkundige uitwerkingen en onderdelen te onderscheiden.
Bij het bepalen daarvan spelen naast ruimtelijke kwaliteiten ook aspecten als zeldzaamheid,
belang voor de ontwikkeling van het vakgebied en/of het oeuvre van
een ontwerper en gaafheid een rol.
Waarderingscategorieën per schaalniveau
In dit onderzoek zijn de naoorlogse uitbreidingsgebieden van Schiedam niet alleen
in historisch perspectief bestudeerd en beschreven, maar ook gewaardeerd. In
deze waardering worden drie schaalniveaus onderscheiden.
Ten eerste zijn de uitbreidingswijken, enkele grotere onderdelen daarin en de
recreatie- en sportparken in hun geheel gewaardeerd in twee categorieën, te
weten een standaard kwaliteit en een bijzondere stedenbouwkundige kwaliteit.
Een en ander heeft geleid tot de identificatie van vijf gebieden met een bijzondere
stedenbouwkundige of landschappelijke kwaliteit. Het gaat hier om de gebieden:
Tuindorp Kethel, het centrale deel van Nieuwland tussen spoorbaan, Nieuwe
Damlaan, Noordvestsingel, Piersonstraat en Hugo de Grootstraat; Park Maasboulevard,
Prinses Beatrixpark en het Volkstuinencomplex Vijfsluizen.
Het tweede schaalniveau betreft zogenoemde ensembles. Onder een ensemble
wordt een deel van een gebied verstaan, dat op zich zelf een geheel is en waarin
zowel de stedenbouwkundige opzet als de architectuur van een hoge kwaliteit
zijn en elkaar versterken. In dit onderzoek zijn vier ensembles onderscheiden:
tien twee-onder-één–kapwoningen aan de Schiedamseweg, winkels en
woningbouw aan de Mgr. Nolenslaan, Albardastraat, De Wildestraat,
de Meesterstaar en de voorzieningenstrook aan de singel langs de
Burgemeester Honnerlage Gretelaan en tenslotte het ensemble aan de
Burgemeester Stulemeijerlaan.
11

1
Ten derde worden er bijzondere plekken benoemd. Dergelijke plekken
zijn opvallend coherente delen van een gebied met een welomschreven
stedenbouwkundig kwaliteit waarbij echter de kwaliteit van de architectuur minder
prominent is. In totaal gaat het om elf plekken. (Zie p. 1 voor een volledig
overzicht.
De ensembles en bijzondere plekken worden op wijkkaarten aangeduid met de
letters A tot en met O.
1.1.2 Kaart van gebieden
GROENOORD
HARGA
KETHEL
HAVEN
Gebiedsgrenzen
In dit rapport besproken gebieden
NIEUWLAND
WEST
PRINSES
BEATRIXPARK
EN BIJDORP
CENTRUM
SPAANSE POLDER &
‘s GRAVELANDSE
POLDER
ZUID
OOST
PARK MAAS-
BOULEVARD
MATHENESSE

1.1.3 Waardevolle gebieden, ensembles en plekken
Sterk samenhangende
WIJK of GEBIED
ENSEMBLE Combinatie
van stedenbouwkundige en
architectonische kwaliteit
Kethel I Tuindorp Kethel A) Schiedamseweg B)
C)
Nieuwland II Tussen spoorbaan,
Nieuwe Damlaan
D) Mgr. Nolenslaan
Albardastraat
G)
H)
Bijzondere PLEK
Laan van Spaland
Meeuwensingel
Burg. Van Haarenlaan
Kappeyne vd Coppellolaan
Noordvestsingel, Parkweg De Wildestraat Poldervaartpad
Piersonstraat en De Meesterstraat Burg. Van Haarenlaan
Hugo de Grootstraat E) Burg. Honnerlage
Gretelaan
F) Burg. Stulemeijerlaan
I) Tussen Troelstralaan en Dr.
Schaepmansingel
Groenoord - - J) Tussen Sweelincksingel en
Laan van Bol'Es
Park Maasboulevard III totaal
Prinses Beatrixpark en
Bijdorp
Sportpark Harga/
Volkstuinencomplex
Vijfsluizen + Begraafplaats
Beukenhof
IV Prinses Beatrixpark
V Volkstuinencomplex
Vijfsluizen
K) Drie Z-flats langs park Van
Beethovenplein, Chopinplein,
Griegplein, Sibeliusplein
L) Groenstrook ten noorden van
Jozef Oreliosingel
M) Puccinistraat, Verdistraat,
Rossinistraat en Johann
Straussplein
N) Bachplein
O) Olympiaweg
1

14
Nieuwland met in het midden het winkelcentrum aan de Mgr. Nolenslaan. Bron: De
Schiedamse Gemeenschap, november 1964, p. 174/175
Tuindorp Kethel, 28 mei 1951. Bron: Schiedam van boven bekeken,
Hoogeveen 2003

1.1.4 Toelichting criteria stedenbouw
De waardering van de naoorlogse wijken in Schiedam is grotendeels gebaseerd
op de criteria van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE). De onderzoekers
beoordeelden de wijken op cultuurhistorische waarden, stedenbouwkundige
en architectonische waarden, ensemblewaarden, gaafheid/herkenbaarheid
en zeldzaamheid. Bij cultuurhistorische waarden gaat het bijvoorbeeld om het
belang van een gebied voor de stad en zijn bevolking. Bij stedenbouwkundige
en architectonische waarden is het bijvoorbeeld van belang of een wijk
typerend is voor een bepaalde stijl of een stroming. Per gebied is beoordeeld
op de algehele aanleg, stratenpatroon, bebouwingsstructuur, groenstructuur
en voorzieningenstructuur. Bij gaafheid en herkenbaarheid spelen de nu nog
aanwezige oorspronkelijke toestand en het aantal typische naoorlogse kenmerken
een rol. Bij zeldzaamheid wordt bijvoorbeeld gekeken of een ontwerp binnen
het oeuvre van de ontwerper of in Schiedam relatief weinig voorkomt. De
onderzoekers hebben de naoorlogse wijken, ensembles en bijzondere plekken
gewaardeerd op al deze aspecten en daar is een score uitgekomen, die een
vergelijkbare waardering van de gebieden, ensembles en plekken oplevert.
1.1.5 Terminologie naoorlogse stedenbouw
Organische stedenbouw
De organische stedenbouw is een vorm van stedenbouw waarbij de stad wordt
beschouwd als een levend organisme. De onderdelen van de stad worden
beschreven alsof het lichaamsdelen zijn. In het concept van de organische
stad zijn uitbreidingen (uitbreidingswijken) als organen onderdeel van het
stadsorganisme. Groene urban motorways verbinden als aderen en zenuwbanen
van de stad de wijken en buurten met elkaar. Open ruimtes functioneren als
longen. Groene wiggen geleden de stad in wijken. Samen met kerken en scholen
zorgen deze voorzieningen ervoor dat het organisme goed kan functioneren.
In Schiedam is organische stedenbouw een vervolg op de vooroorlogse
monumentale, op een coherent stadsbeeld gerichte vorm van stadsuitbreiding. Hét
voorbeeld van organische stedenbouw in Schiedam is de wijk Nieuwland, waar de
stedenbouwkundige in gemeentelijke dienst Joszef Horváth van 1950 tot 1960 zijn
stempel op drukte.
Wijkgedachte
De wijkgedachte is in Nederland als begrip voornamelijk bekend geworden door
een Rotterdamse studiegroep onder leiding van ir. A. Bos, adjunct-directeur van
Publieke Werken in Rotterdam. In de studie De stad der toekomst, de toekomst
der stad uit 1946 introduceerde Bos de wijkgedachte als centraal element voor
stadsuitbreiding. Het idee was dat de stad niet oneindig kon uitbreiden. Nieuwe
woonwijken dienden niet meer te worden opgezet als de volgende ring tegen
de oude stad aan, maar moesten een satellietmodel volgen. In de wijk zijn alle
voorzieningen, zoals kerken, winkels, scholen en woonbuurten, zodat deze wijk
zelfstandig kon functioneren. De wijkgedachte gold niet alleen in ruimtelijke
zin als richtinggevend, maar vooral ook in sociaal opzicht. Bij te grote steden
zou het stedelijke leven tot chaos, vervreemding en anonimiteit leiden of zelfs
tot criminaliteit, ziekte en sociale misstanden. Door een geleding in wijken
van beperkte grootte (van circa 0.000 inwoners) kon daarentegen nog wel
vreugdevolle en betekenisvolle gemeenschapsvorming ontstaan met hechte
sociale verbanden tussen bewoners. Naast Tuindorp Kethel is Nieuwland een goed
voorbeeld van een zelfstandige wijk, waarin de wijkgedachte een grote rol heeft
gespeeld. Wel moet hierbij worden aangetekend dat Nieuwland is gerealiseerd
uitgaande van een traditionalistisch uitbreidingsplan uit het begin van de jaren
veertig, een plan dat juist was opgezet als een schakel in een ring die zeer nauw
om de historische stad sluit.
15

16
Groenoord, Oreliosingel en omgeving. Foto 2010
Nieuwland, tussen Burgemeester Van Haarenlaan en Johan de
Wittsingel. Foto 2010
Nieuwland, Albardastraat en omgeving. Foto 2010

De functionele stad
Vanaf de jaren zestig wordt in Schiedam het werken met de organische
uitbreidingswijken ingewisseld voor een meer functionele stadsopbouw. De
functionele stad is technocratischer en grootschaliger. Bij het ontwerp voor de
wijk wordt minder rekening gehouden met de omgeving: het landschap wordt
gezien als een leeg veld (tabula rasa). De functionele stad wordt gekenmerkt door
strenge functiescheiding van het stadsgebied met een geleding in ruimte voor
wonen, werken, recreëren en verkeer, die nu meer als zelfstandige eenheden
worden gezien. Vanwege economische motieven is sprake van een andere
verkavelingwijze. De bouwwijze in de uitbreidingswijken wordt vrijwel volledig
afgestemd op een seriematige bouwproductie. De ruimtelijke opbouw wordt
daarmee ook eendimensionaler, in die zin dat de symbolische betekenis van de
ruimte-vorm zoals in Nieuwland, geen rol meer speelt. Hét Schiedamse voorbeeld
van de functionele stad is Groenoord.
Open verkaveling
De open verkaveling breekt met het grootstedelijke gesloten woonblok en de
tuinstadverkaveling, die kenmerkend waren voor de vroeg twintigste-eeuwse
stadsuitbreidingen. Een open verkaveling is te beschouwen als een opengeknipt
blok waarin de bebouwing om grotendeels hygiënische redenen – licht, lucht en
ruimte – los komt te staan van de straat. Niet meer aangesloten bebouwing rond
binnenterreinen langs straten vormt het belangrijkste ruimtelijke kenmerk van een
stadswijk, maar bebouwing met rechte stroken op grotendeels groene velden
kenmerkt deze nieuwe verkavelingwijze. Deze open verkavelingwijze kan allerlei
vormen aannemen. Bekend zijn de halfopen blokbebouwing en strokenbouw die
omstreeks de jaren dertig ontstonden. Na de Tweede Wereldoorlog ontstonden
ter voorkoming van monotonie allerlei varianten zoals hakenverkavelingen, de
molenwiek, vrije compositie en Z-vormige verkavelingen. Het verkeerssysteem
werd een hiërarchisch stelsel met gescheiden systemen zoals woonpaden,
woonstraten, cul-de-sac (woonbuurt rond een verkeerslus) en autostraat. Alle
wijken in Schiedam uit de wederopbouwperiode kennen deze open verkaveling in
vele varianten.
Wooneenheid
De wooneenheid is een groep woonstroken op een veld waarin een vast
stelsel van woningen is ondergebracht voor diverse huishoudens en
gezinssamenstellingen. Een wooneenheid bestaat uit een vast, herhaalbaar cluster
van verschillende woonvormen zodat wijkbewoners van de wieg tot het graf binnen
een wooneenheid kunnen blijven wonen. De variatie in typologie van de woningen
(de woningdifferentiatie) is aangepast aan de verschillende gezinssamenstelling
in een woonwijk zoals woningen voor alleenstaanden, gezinnen en bejaarden.
In de naoorlogse woonwijk is deze wooneenheid een sterk herkenbaar en
gestandaardiseerd onderdeel van de hiërarchische opbouw van de wijk die
loopt van wooncel, woonstrook, wooneenheid, woonbuurt, woonwijk naar stad.
In Schiedam kennen de wooneenheden slechts een gering aantal woningtypen.
In Nieuwland, Park Maasboulevard en Groenoord ontbreken bijvoorbeeld
laagbouwwoningen nagenoeg geheel.
17

18
Groenoord, wandelpad in het groengebied tussen Van Beinumlaan,
Oreliosingel en Van Beethovenlaan. Foto 2010
Park Maasboulevard. Foto 2010
Detail gevel woonstroken Albardastraat,
Nieuwland midden (foto 2009)

Stempelverkaveling
De stempelverkaveling is een voor de naoorlogse periode kenmerkende
verkavelingwijze waarbij het open bouwblok in een dynamische compositie wordt
opgenomen. Met een reeks stempels naast elkaar kan een wooneenheid worden
gevormd. Een reeks wooneenheden vormt een woonbuurt. De buurten worden
gerangschikt rond centrale voorzieningen in het centrum zoals winkels en scholen
en vormen gezamenlijk een woonwijk. De stempelverkaveling is in Nederland
vooral bekend geworden door de groep stedenbouwkundigen en architecten
rond Lotte Stam-Beese die omstreeks 1950 voor de gemeente Rotterdam werkte
aan uitbreidingsplannen voor de zuidelijke woonwijken, waarvan Pendrecht en
Zuidwijk als eerste zijn gerealiseerd. In Nieuwland en Groenoord zijn enkele gave
voorbeelden van een stempelverkaveling aanwezig.
Groenvoorziening
Kenmerkend voor de naoorlogse wijken is de ruime en vaak fraaie groenvoorziening.
Niet zelden zijn de beplantingsvoorstellen goed in samenhang met
de infrastructuur en bebouwing ontworpen. Net zoals er met de verkaveling in
bouwhoogte en strookrichting een ruimtelijke compositie wordt gemaakt, zo
creëren de tuin- en landschapsarchitecten met gras, heggen, struiken en bomen
van verschillende groottes ruimtelijke kamers of schermen die van groot belang
zijn voor het karakter van deze gebieden. In de naoorlogse periode wordt er een
duidelijke hiërarchie aangebracht in gebruik van de groene ruimten: kenmerkend
zijn de ‘privé-tuin’, ‘buurtgroen’ (gemeenschappelijke tuin, buurttuin), ‘wijkgroen’ en
‘stadsdeelgroen’. Het recreatiegebied Prinses Beatrixpark, Park Maasboulevard
en het Volkstuinencomplex Vijfsluizen zijn in de jaren vijftig aangelegd als een
recreatieve voorziening voor de gehele gemeente Schiedam. In de terminologie
van die tijd is dit park ‘stadsgeheelgroen’. In alle belangrijke groenontwerpen heeft
het hoofd van de plantsoenendienst in Schiedam, de bekwame tuinarchitect J.J.
Schipper, vanaf 19 6 tot zijn vertrek in 1965 de hand gehad. Dit heeft gezorgd voor
een opvallend hoge, constante kwaliteit in het stadsgroen.
Materiaalgebruik
In de naoorlogse periode krijgen de gevels van bouwstroken door bijvoorbeeld
portieken, galerijen of balkons een sterke ruimtelijke karakteristiek als
overgangsgebied tussen het gebouw en de openbare ruimte. Materiaalgebruik,
detaillering, kleur en functie van de gevels zijn een zeer zorgvuldig gecomponeerd
en samenhangend geheel. Indien de gevels bijzonder dun zijn en vrijwel
onafhankelijk van de draagconstructie functioneren worden ze vliesgevel of
gordijngevel genoemd. Een ‘weefgevel’ duidt vaak op het subtiele grafische
patroon van de gevelindeling en de textuur van de toegepaste materialen.
Bijzonder voor de naoorlogse periode zijn gevels waarbij de constructiewijze van
genormaliseerde, geprefabriceerde of gestandaardiseerde elementen zichtbaar,
soms haast decoratief, is toegepast. Het Welschen- en Aireysysteem in Tuindorp
Kethel waren hiervan de beste voorbeelden maar is door latere renovaties deels
verloren gegaan. Kenmerkende venstervormen voor de naoorlogse periode zijn
de zogeheten ‘vissenkommen’ of ‘televisievensters’, waarbij het venster in een
uitgebouwd gedeelte (als een vissenkom of een beeldbuis) tegen de gevel is
aangebracht, zoals toegepast aan de Burgemeester Van Haarenlaan ten westen
van de Piersonstraat.
19

0
Bouwsysteem MUWI. Bron: R. van Houten, Muwi – De geschiedenis van een
Rotterdams bouwbedrijf, Rotterdam 1999
Bouwsysteem Airey. Bron: H. Priemus en R. van
Elk, Niet-traditionele woningbouwmethoden in
Nederland, Alphen aan den Rijn 1970

Bouwsystemen
In Schiedam is hoofdzakelijk een vijftal niet-traditionele bouwsystemen toegepast..
Bij traditionele bouw is de vloerconstructie van balken en planken of van beton die
in niet-gestandaardiseerde bekistingen ter plekke wordt gestort. De draagwanden
zijn van gemetselde bak- of kalkzandsteen. De vijf niet-traditionele bouwsystemen
in Schiedam zijn Airey, Welschen, Muwi, Dura-Coignet en Elementum. Voorwaarde
voor toepassing in de praktijk was een goedkeuring door de Stichting Ratiobouw.
Het uit Engeland overgenomen Aireysysteem is een gemengd systeem
waarbij onderdelen van staal, hout en trilbeton worden gecombineerd. Bij de
Aireywoningen worden geprefabriceerde betonnen gevelpanelen schijnbaar
gepotdekseld aangebracht op een lichte betonnen draagconstructie. Bijzonder is
dat alle elementen zo licht waren dat ze door arbeiders met handkracht konden
worden geplaatst. De woningen vertonen daardoor een menselijk maat, die ook
aan de gevel afleesbaar is. Met dit systeem werden in Kethel eengezinshuizen en
winkelwoningen gebouwd in twee bouwlagen met een kap.
Het Welschensysteem is in de oorlog ontwikkeld door de Rotterdamse architect
F.H. Welschen (1884-1961). Vanaf 1946 werd het door aannemingsbedrijf Muijs
en De Winter (MUWI) in licentie op de markt gebracht. Kenmerkend voor het
Welschensysteem is een droge stapeling van geprefabriceerde holle betonnen
blokken en balken met standaardmaten. MUWI ontwikkelde in de loop der tijd
onder eigen naam allerlei varianten van deze bouwmethode, die op grote schaal
in Schiedam en in een reeks andere steden zijn toegepast. Kenmerkend voor het
MUWI-bouwsysteem is de toepassing van holle betonblokken, die na plaatsing
worden gevuld met betonmortel. De bouwstenen zijn met handkracht te tillen.
Met deze stenen worden muren en wanden opgebouwd. Waar nodig wordt de
constructie verstevigd met gewapend betonnen constructiedelen. Vloeren worden
eveneens uit MUWI-elementen opgebouwd: uit holle betonnen systeemelementen
bestaande liggers waarin holle blokken worden gelegd.
Bij het in het midden van de jaren zestig in Schiedam op kleine schaal
toegepaste Dura-Coignet systeem worden grootschalige elementen, zoals
betonnen vloerplaten, wanden en puidelen in de fabriek geprefabriceerd, met
de vrachtwagen naar het werk getransporteerd en met een kraan in het werk
gehesen. Het systeem is oorspronkelijk ontwikkeld in Frankrijk. E.F. Groosman
heeft het voor het bouwbedrijf Dura voor Nederland toepasbaar gemaakt.
Het uit Denemarken afkomstige Elementum is eveneens een zwaar
montagesysteem. Kamerbrede betonnen draagwandelementen, vloeren en
verdiepinghoge separatiewanden en houten montagekozijnen werden vanaf de
fabriek per vrachtwagen aangevoerd en met een torenkraan op hun plaats gezet.
Hiervan zijn in Groenoord circa 900 woningen in hoogbouw neergezet.
1

Overzicht Schiedam, 1971 (Bron:Schiedam,van boven bekeken 1922-1971)

4
1.2 De wederopbouwperiode van Schiedam in vogelvlucht
Inleiding
De naoorlogse gebouwen en wijken nemen in Schiedam zowel in cultuurhistorisch
als ruimtelijk opzicht nog steeds een opvallende plaats in. In korte tijd was de
gemeente erin geslaagd het woningenaanbod sterk te vergroten. Daarmee werkte
Schiedam effectief aan het terugdringen van de toenmalige woningnood. De
realisatie van de ruime woongebieden Nieuwland, Maasboulevard, Kethel en de
eerste fase van Groenoord, kwam tegemoet aan de sterke bevolkingsaanwas in
deze periode. Het inwoneraantal nam toe van circa 65.000 in 1940 naar 8 .000
in 1971. De bouw van de nieuwe naoorlogse woonwijken voldeed niet alleen
aan een dringende behoefte aan woonruimte, het was tegelijk een technisch
en organisatorisch hoogstandje: nooit eerder waren zo snel zoveel woningen
en bijbehorende voorzieningen, parken en infrastructuur gebouwd. De nieuwe
woonwijk Nieuwland was het summum van modern bouwen: ruime, lichte
en gezonde woningen, scholen en winkels voor hoofdzakelijk arbeiders en
middenstanders. Aan de Havendijk keken de bewoners vanuit de nieuwe flats
op de efficiënte verkeersstructuur aan de ene zijde en een ruim wandelpark met
uitzicht op de rivier aan de andere zijde. De aanleg van het recreatiegebied Prinses
Beatrixpark (1954-1959) en het sportveldencomplex Harga (vanaf 195 ) leverden
het bewijs dat de gemeente en zijn burgers zich inzetten voor de opbouw van een
ontspannen, blije en gezonde samenleving.
Niet op de laatste plaats waren de nieuwe wijken en gebouwen uitingen van de
vooruitgang. Wie het grote flatgebouw met de toepasselijke naam ‘Grensflat’
(1951) aan de Rotterdamsedijk passeerde, ervoer dat als een overtuigend
teken van de nieuwe tijd en van voorspoed. Bij die flat kwam je Schiedam
binnen. Cityvorming, schaalvergroting en modern comfort deden hun intrede.
De Schiedammers die vanaf 1959 een kopje koffie dronken in het modernistisch
vormgegeven Maasrestaurant Europoort namen deel aan een welvarende, van
de oorlog herstelde samenleving. Vanuit het restaurant flaneerden ze over de
natuurstenen terrassen langs de Maasboulevard. De vrouwen zwaaiden niet meer
hun geliefde uit vanuit het schreihuisje, zoals ze dat eerder deden bij het Hoofd,
maar ze genoten met het hele gezin van het riante uitzichtpunt en park dat hier
was gerealiseerd. De mannen bleven nu dichter bij huis.
De wederopbouw stond ook in het teken van een ononderbroken industriële
en economische expansie. De groei van Schiedam was mogelijk doordat
de florerende industrie veel werknemers kon gebruiken. Sinds omstreeks
1900 heroriënteerde de stad zich op de scheepsbouw en metaalindustrie.
Schiedam werkte eraan om af te rekenen met het verleden van branderijen
en destilleerderijen, die ongezonde toestanden in de binnenstad hadden
veroorzaakt. Die omslag van de wereld van moutwijn, jenever en branders naar
metaalnijverheid en scheepsbouw verliep zo succesvol, dat burgemeester Peek
eind jaren veertig verwachtte dat Schiedam rekening zou moeten houden met
een bevolkingsverdubbeling tot 1 0.000 inwoners in de jaren tachtig. Overigens
stond hij hierin niet alleen. Ook andere industriesteden hielden bij het opstellen van
uitbreidingsplannen in de vroege naoorlogse jaren rekening met sterk optimistische
scenario’s.
Schiedam werkte in de jaren vijftig hard aan de ambitie om de tweede stad te
worden langs de Nieuwe Waterweg, die de concurrentie aankon met grote buur
Rotterdam. Het bestuur zette zich in voor vervolmaking van het rijkswegenstelsel
en de aanleg van moderne bedrijventerreinen, zodat de economie zich kon
ontwikkelen. Maar die infrastructuur was ook zeer dwingend voor de stadsopbouw.
Schiedam raakte doorsneden door een bundel van snelwegen en spoorlijnen.
Tegelijk diende de stad uit te breiden en de binnenstad gesaneerd. Dit inleidende
hoofdstuk biedt een kader voor de hierna volgende delen over de wijkanalyses en
de architectuurbeschrijvingen. Immers, de gebouwen en de ontwerpen voor de
naoorlogse wijken kunnen niet goed worden begrepen zonder de context waarin ze
ontstonden kort en bondig te schetsen.

Donkere schaduwen over Schiedam
Sinds het begin van de jaren dertig kende de stad een periode van armoede
en dagelijkse treurigheid, werkeloosheid en economische crisis. De historische
binnenstad stond tot na de oorlog symbool voor stagnatie en achteruitgang. In de
binnenstad heersten ongezonde woonomstandigheden in vochtige krotten. De
bewoners hadden last van erbarmelijke stank van grachten, onveiligheid in stegen,
het vastlopende verkeer bij de Koemarkt en ziekmakende rioleringssystemen.
Met het werk van de naoorlogse architecten, stedenbouwkundigen en
landschapsontwerpers werd een streep gezet door het somber stemmende
verleden van het vooroorlogse Schiedam. Eindelijk was een nieuwe tijd
aangebroken die hiermee afrekende. De eensgezindheid van het naoorlogs
optimisme en de op volle toeren draaiende wederopbouwmachinerie zorgden in
Schiedam voor een nieuwe periode van welvaart en ongekende groei.
De oorlogsschade in Schiedam was relatief beperkt. De meeste woongebieden
bleven gelukkig gespaard van vernielingen. De schade die er was, ontstond
grotendeels door bombardementen die gericht waren op de industrie langs
de Maasmond. Eerst, in mei 1940, waren het Duitse bombardementen gericht
op de havens. In de jaren daarna voerden vervolgens de Geallieerden gericht
bombardementen uit op Schiedam omdat de metaalindustrie en scheepswerven
werden ingezet ten behoeve van de oorlogsvoering. In de dokken werden schepen
klaargemaakt die in de oorlogsvloot werden ingezet. Veel bombardementen waren
erop gericht om de levering aan de Duitsers een halt toe te roepen. Tijdens deze
acties liepen bedrijven zoals Wilton-Feijenoord en Gusto veel schade op, maar
enkele bombardementen troffen ook woongebieden zoals Schiedam-West en de
Rotterdamsedijk, waarbij doden te betreuren vielen.
Annexatie en toekomstvisie
Het Schiedamse gemeentebestuur maakte direct na de Duitse inval in 1940
plannen om de oorlogsschade te herstellen. Nationaal ontstond een speciaal
stelsel van rijks-, regionale en plaatselijke supervisoren die de bouw ging
coördineren. De overheid stemde in 1941 in met de annexatie van de gemeente
Kethel en Spaland en een deel van Vlaardingerambacht. Daarmee kwam een eind
aan de knellende banden van Schiedams grondgebied, waarvan de bebouwing
in het oosten, zuiden en westen steeds meer de gemeentegrens naderde. Door
grenswijzigingen in 1909 en 19 1 had Schiedam grondgebied langs de Maas
verloren aan Rotterdam. De woonbebouwing en havenactiviteiten van Rotterdam
richting Schiedam, zoals de aanleg van de Merwedehaven in de jaren twintig,
schoven steeds meer op, totdat Oud-Mathenesse uiteindelijk in de naoorlogse
jaren aan Schiedam vastgroeide. Met de annexatie in 1941 werd in één klap het
beschikbare grondgebied ongeveer verdubbeld door de verwerving van noordelijke
gronden. Zo kreeg Schiedam weer ruimte om de concurrentie aan te gaan met de
twee buurgemeenten als aantrekkelijke woon- en winkelstad.
De annexatie viel samen met het opstellen van een toekomstvisie voor Schiedam,
een algemeen uitbreidingsplan, waarvan de contouren tussen 1941 en 1944
op papier zijn gezet. Burgemeester en wethouders van Schiedam stelde dit
‘Algemeen uitbreidingsplan in hoofdzaak’ in 1944 vast. Dit uitbreidings- en
saneringsplan, dat vergezeld ging van een uitgebreide verantwoording, werd
pas in 1949 gepubliceerd, toen het begin van de uitvoering aanstaande was.
De oplossingen voor de ergste materiaalschaarste en gebrek aan financiën
waren op dat moment in zicht. Dit ‘Memorandum over de stedenbouwkundige
ontwikkeling van Schiedam’ (1949), of het Blauwe Boek zoals het ook genoemd
werd, is zeer invloedrijk geweest voor de naoorlogse stedelijke ontwikkeling. Aan
dit Memorandum ligt een survey ten grondslag, een wetenschappelijk onderzoek
naar de historische en feitelijke ontwikkeling van de stad, met veel nadruk
op de sociaal-economische aspecten. De survey resulteerde in een degelijk
onderbouwde toekomstvisie. De concrete plannen worden door burgemeester J.W.
Peek daarnaast met aan ‘onze grote Berlage’ ontleende woorden aangeprezen als
het aangewezen middel om van de stad een ‘kunstwerk in opperste openbaring’ te
maken.
5

In het Memorandum wordt prioriteit toegekend aan het afbouwen van de
bestaande stad. De vooroorlogse wijken in het oosten, zuiden en westen zullen
als eerste worden voltooid. In het noorden komt een nieuw aaneengesloten
woongebied, het uitbreidingsplan Nieuwland, als een vierde schil tegen het
historische centrum. Hierin is plaats voor 7.000 woningen, waarvan twintig
procent eengezinswoningen, dertig procent boven- en benedenwoningen en
vijftig procent etagewoningen. Verder noordelijk, ten noorden van de spoorlijn en
de geprojecteerde rijksweg Rotterdam-Vlaardingen, werd uitbreiding voorzien op
de gronden van de voormalige gemeente Kethel en Spaland. Hier zijn diverse
woonwijken met 5.000 eengezinswoningen in lage dichtheid geprojecteerd rondom
een centraal gesitueerd park, het Prinses Beatrixpark.
Tegelijk met de bouw van nieuwe woonwijken dienden slechte woningen, krotten
en stegen in het centrum gesaneerd te worden. Het Memorandum besteedt
hieraan uitgebreid aandacht. Zestien omvangrijke ingrepen, verbreding van straten,
doorbraken en afbraak van hele bouwblokken, worden precies omschreven,
evenals kaalslag van een vijftal terreinen ten behoeve van uitbreiding van de
voorraad openbare gebouwen Van de bestaande woningvoorraad van 16.000
woningen dienden er 1. 00 te verdwijnen. Overigens zou de uitvoering hiervan
wel achter blijven bij de voortvarendheid waarmee de nieuwe wijken van de grond
kwamen.
In het Memorandum was naast de woonomstandigheden, veel aandacht voor
de recreatie en industrie. Het voorzien in voldoende mogelijkheden om in de
open lucht te recreëren wordt noodzakelijk geacht. Om de toekomstige opgave
te definiëren wordt berekend welke soort en oppervlak aan recreatieterreinen
nodig zijn, uitgesplitst naar vier opeenvolgende leeftijdsgroepen van de bevolking:
kinderen in kinderwagens, nog niet leerplichtige jeugd, leerplichtige jeugd
en jong volwassenen. Als terreinsoorten worden onderscheiden: wijkparkjes,
groenstroken, speelterreinen, sportvelden, zwembaden, volkstuinen, het stadspark,
vrije natuur en bijzondere terreinen. Normstelling per inwoner levert dan op
eenvoudige wijze de benodigde oppervlakten op. Het nieuwe Schiedam moest
er 85 ha recreatiegebied bij krijgen, voornamelijk sportterreinen, volkstuinen en
een stadspark. Kenmerkend is dat in het algemeen uitbreidingsplan daarnaast
een stelsel van groengordels is opgenomen waarbij het mogelijk is om langs de
wijken te rijden terwijl automobilisten het gevoel hebben door de natuur te rijden.
Dit samenstel van parkzones en zogenoemde parkways, met bomen beplante
en deels van singels voorziene wegen met ruime rijbanen, moest voor lokaal en
interlokaal verkeer de indruk wekken dat Schiedam geheel in het groen lag. Als
bekroning van de groengordels wordt er een ‘rivierfrontpark’ met zwembad en
jachthaventje bij het Hoofd geprojecteerd.
De opstellers van het Memorandum voorzagen de aanleg van een nieuw
industriegebied in het noord-oosten, ‘het industrieterrein bewesten de Schie’ dat nu
bekend staat als ‘s-Gravenland. Verder werden de bestaande industriegebieden
langs de Maas, die sinds ongeveer 1900 zijn ontwikkeld, afgemaakt. Hier was de
scheepsbouw- en metaalnijverheid geconcentreerd, waarin omstreeks 1949 8.000
van de in totaal 15.000 arbeiders werkzaam waren.
Aan de wieg van het Memorandum stond het hoofd van de afdeling
Stadsontwikkeling, de architect-stedenbouwkundige A.M. Siebers (189 -1978),
een grote naam in zijn tijd. Hij was onder meer betrokken bij het ontwerp van de
stadsuitbreiding (19 ) en het wederopbouwplan van Nijmegen (1944) en heeft
meerdere gemeentelijke monumenten en zelfs een rijksmonument, de katholieke
kerk H. Maria ten Hemelopneming te Philippine (1954), op zijn naam staan.
Siebers groeide op in een katholiek gezin in Amsterdam. Hij studeerde in 1919
af als bouwkundig ingenieur aan de TH Delft en vestigde zich twee jaar later
als zelfstandig architect in Rotterdam. Hij richtte in 19 9 het Rooms Katholiek
Bouwblad op, dat een architectuur propageerde gebaseerd op geloof, traditie en
nationalisme, conform de denkbeelden van de Delftse School rond prof. ir. M.
Granpré Molière. Doel was het bereiken van een betere maatschappij, die ‘net als
in de Middeleeuwen een echte maatschappij is, een “natuurlijke orde”. Dit ideaal
leidde tot een voorkeur voor ‘tuinsteden en wijken met eigen voorzieningen, van
elkaar gescheiden door groenstroken. Hij had een afkeer van hoogbouw: laagbouw
beschouwde hij als de beste vorm voor een stad waarin het gezin domineerde’.
7

8
Maar Siebers had ook een ander kant. In 19 6 vertrok hij voor een jaar naar
de Verenigde Staten, waar hij de invloedrijke architect F.L. Wright (1957-1959)
ontmoette, evenals de historicus, wetenschapsfilosoof en architectuurcriticus
L. Mumford (1895-1990). Mumford was bevriend met de Schotse bioloog en
stedenbouwkundige Patrick Geddes (1854-19 ), de grondlegger van de regionale
planning. Het is niet toevallig dat Siebers ging werken op het bureau van het
Regional Plan of New York and its Environments. Hier maakte hij in de praktijk
kennis met de ‘survey-gedachte’, planning en ontwerp gebaseerd op kwantificering
en statistiek, en met het door Clarence Perry in 19 ontwikkelde concept van de
autonome neighbourhood unit. Terug in Nederland werd Siebers een voorvechter
van het op wetenschappelijke wijze onderbouwen van samenhangende
uitbreidingsplannen, streekplannen en nationale richtlijnen. (www.nai.nl/collectie/
archievenverzamelingen/geinventariseerd, februari 008).
Ontwerpers van toekomstig Schiedam
Omstreeks 1950 kreeg Schiedam vanwege de eerste gerealiseerde projecten de
zelfbewuste bijnaam ‘Parel aan de Nieuwe Maas’, aldus de Schiedamse historicus
Hans van der Sloot in zijn publicatie over de naoorlogse ruimtelijke ontwikkeling
in Schiedam (Van der Sloot, 1989, p. 0). In Schiedam heerste een nieuw
cultureel elan. Nieuwe gebouwen als de bejaardenflats aan de Burgemeester
Gijsenlaan (Spruijt en Den Butter, 1949) en de reeds genoemde Grensflat aan
de Rotterdamsedijk gaven aan dat elan glans. Ze werden trots gepresenteerd
in een nieuw maandschrift, De Schiedamse Gemeenschap. De bouw van de
naoorlogse wijken werd begeleid door het creëren van een breed maatschappelijk
draagvlak, zoals we dat tegenwoordig noemen. De oprichting van de Stichting
De Schiedamse Gemeenschap was een initiatief van de wethouder van culturele
zaken P. Alberts. ‘Hij verzamelde figuren om zich heen van verschillende
levensovertuiging, maar voordurend geïnspireerd door de liefde en belangstelling
in onze stad.’ Doel was het scheppen van een geestelijk en cultureel tegenwicht
tegen – of liever aanvulling op – een sterk materieel technische ontwikkeling. Een
praktische taak was ‘het vergemakkelijken van het contact tussen overheid en de
Schiedamde bevolking, vooral op het terrein van het culturele leven’ (Redactie, De
Schiedamse Gemeenschap, 1959).
De concretisering van de toekomstvisie zoals verwoord in het Memorandum
kon rekenen op steun van een brede groep betrokkenen die in De Schiedamse
Gemeenschap een spreekbuis vonden. Vanaf de eerste uitgave in 1949 tot
aan het laatste nummer in 1971 verschenen in dit toegankelijk geschreven
tijdschrift maandelijks berichten over de ideeën, ontwerpen en voortgang van
de wederopbouw in al zijn facetten. Een plan voor een cultureel centrum, een
ontwerp van J.B. Bakema, dat krachtig werd aanbevolen, kreeg uiteindelijk net
geen fiat van de gemeenteraad, maar de herhaalde publicaties over de bouw van
een openluchttheater (architect Kammer en Pol, 195 ) in de Plantage zullen de
realisatie hiervan ongetwijfeld vooruit hebben geholpen. Dit podium heette zelfs
Podium Schiedams Gemeenschap.
De Stichting De Schiedamse Gemeenschap en het gelijknamige maandblad
stonden formeel los van de gemeente, maar gemeenteambtenaren presenteerden
hierin wel hun visie en plannen. Zo publiceerde de stedenbouwkundige
van Gemeentewerken J.M. Horváth (1907-1960) er menig artikel in over de
stadsuitbreidingen. De tuinarchitect J.J. Schipper, vanaf 19 6 in dienst van
Schiedam, verzorgde omstreeks 1954 een serie over de groenvoorzieningen ‘Het
groen in onze stad’, zoals het Volkspark en Julianapark die na de oorlog werden
aangepast, en over zijn hoofdwerk: het Prinses Beatrixpark. De toenmalige
directeur van het Schiedams Museum Daan Schwagermann jr. berichtte over
culturele evenementen.
Meerdere ontwerpers die betrokken raakten bij Schiedamse bouwactiviteiten in
de oorlogsjaren en de naoorlogse periode zijn van nationale allure. Hierboven
kwam reeds de rol van A. Siebers naar voren bij de in het begin van de jaren
veertig opgerichte afdeling Stadsontwikkeling. Prof. ir. J.T.P. Bijhouwer (1898-
1974) en prof. dr. ir. C.H. Edelman (190 -1964) voerden de analyse uit van
het grondonderzoek, dat ten grondslag ligt aan de bepaling waar nieuwe
woongebieden komen en waar de grond geschikter was voor groen- of

ecreatievoorzieningen. Beiden waren vooraanstaande hoogleraren, respectievelijk
in de landschapskunde en in de veldbodemkunde aan de Landbouw Hogeschool
Wageningen. J.J. Schipper, hoofd plantsoenen van gemeente Schiedam,
was medeauteur van een invloedrijke publicatie over tuinarchitectuur, het
standaardwerk Tuinen waarvan de eerste editie in 19 9 verscheen. Architect E.F.
Groosman (1917-1999) was een van de toonaangevende architecten gedurende
de wederopbouw en was expert op het gebied van bouwsystemen. Hij was
betrokken bij de transformatie van het Welschen-systeem tot het MUWI-systeem
dat vooral in Nieuwland en daarnaast in meerdere Nederlandse gemeenten op
grote schaal is toegepast. Later maakte hij het Franse Coignet-systeem geschikt
voor de Nederlandse situatie.
Enkele andere bureaus zijn ook intensief betrokken bij de naoorlogse uitbreidingen,
vooral het Schiedamse bureau Spruijt en Den Butter en het Rotterdamse
architectenbureau Swaneveld en Goslinga. Beide bureaus maakten ontwerpen
van hoge kwaliteit, waarover in nationale vakbladen is gepubliceerd. Uit de
inventarisatie is gebleken dat deze laatste twee bureaus, samen met Groosman,
waarover uitgebreid is gepubliceerd, een groot deel van de naoorlogse
architectuur in Schiedam op hun naam hebben staan.
In presentaties van het nieuwe Schiedam in wording maakten de auteurs geregeld
vergelijkingen met Verenigde Staten, het toonbeeld van moderniteit, vooruitgang
en comfort. Dat is terecht omdat meerdere uitgangspunten van de wederopbouw
gebaseerd zijn op uit Amerika afkomstige denkbeelden. Wellicht is een van de
belangrijkste concepten de gemeenschapsgedachte en de gemeenschapsvorming.
Zo is het systeem van wijken opgezet als satellieten afkomstig uit Amerika en
gebaseerd op het sociologische concept van neighbourhoodplanning. Ook de
parkway is een Amerikaans concept. Het winkelcentrum aan de Mgr. Nolenslaan
werd vergeleken met Amerikaanse shopping-malls. Schiedam werd dankzij
ambtenaren en politici met een grootse visie en de kansen die zij gaven aan
vakkundige ontwerpers en onderzoekers een moderne stad.
Realisatie
De realisatie van het uitbreidingsplan kwam eind jaren veertig langzaam op gang.
Daarvoor zijn talloze deelplannen opgesteld, die geregeld zijn aangepast. Als
eerste werden gebieden in het oosten, zuiden en westen opgevuld, zoals de buurt
aan de voet van de Vlaardingerdijk op het voormalige slachthuisterrein waarvan
de woningen zijn ontworpen door het Schiedamse bureau Spruijt en Den Butter
(1949). Langs de Burgemeester Gijsenlaan en Burgemeester Stulemeijerlaan zijn
in diezelfde tijd, eveneens naar ontwerp van Spruijt en Den Butter, een buurtje
met twee flats voor bejaarden gerealiseerd. Ook wijk Oost grenzend aan Oud-
Mathenesse van Rotterdam werd opgevuld. Daarna ontstonden vanaf de jaren
vijftig de andere woongebieden en het Prinses Beatrixpark en Harga. Vooral
Nieuwland, delen van Kethel en Groenoord zijn zeer planmatig aangelegd.
Na de oorlog kreeg Schiedam een nieuw gezicht aan de Nieuwe Maas. Aan de
zuidkant ontwikkelden zich in de eerste helft van de twintigste eeuw vooral haven-
gerelateerde werkgebieden zoals de Wilhelminahaven en Wiltonhaven. Na de
Tweede Wereldoorlog veranderde het havenfront en ontstond een recreatie- en
woongebied bij het Hoofd: het Park Maasbouleverd ten zuiden van de Havendijk
is op en om het gedempte Balkengat aangelegd. Daarmee kreeg Schiedam na de
oorlog een ander front aan de rivier.
Een andere grote verandering is de ‘sprong’ van het woongebied over de
noordelijke infrastructuur. De eerste bebouwing van ‘naoorlogs Kethel’ (1940-1965)
ontwikkelt zich op drie gebieden: Tuindorp Kethel, de buurt rond de Zwaluwlaan en
de luxe woningen langs de Laan van Spaland. Andere delen van Kethel zijn later,
op basis van uitbreidingsplannen uit 1960-1964 van Rein Fledderus, gebouwd.
Nieuwland ligt nog aan de stadszijde van de spoorlijn en grenst aan het historische
stadscentrum. Deze wijk is vanaf begin jaren vijftig gefaseerd gerealiseerd in
grotendeel drie bouwstromen: als eerste de meest westelijke buurt rond het
Wibautplein. Daarna verrees Nieuwland II met de Mgr. Nolenslaan als centrum.
Nieuwland III in het oosten is grotendeels in de jaren zestig gerealiseerd. Voor
de bouw van Nieuwland werkte de stedenbouwkundige dienst onder leiding van
Horváth nauw samen met het Rotterdamse bouwbedrijf MUWI dat een groot
9

0
Overzicht van de totale uitbreiding. Bron: Memorandum, bijlage 47

deel van Nieuwland in opdracht van de gemeente op basis van meerjarige
langlopende contracten uitvoerde. Van Groenoord is vooral het zuidelijke deel,
wat nu Groenoord Midden, Zuid en Oost wordt genoemd in de periode 1960-1965
gebouwd of een aanvang gemaakt met het ontwerp.
Ruimtelijk zijn de wijken verschillend van opzet. Kethel was bedoeld als tuindorp,
met lage bebouwing en woningen met een eigen tuin. In vergelijking hiermee
was Nieuwland opgezet als etagebouw. De wijk wordt gekarakteriseerd door
portiekflats of galerijflats in reeksen identieke stroken met openbare binnentuinen.
In Nieuwland vinden we goede voorbeelden van de typisch naoorlogse
stempelverkaveling, waarbij reeksen identieke herhaalbare eenheden van
verschillende woningtypen ‘gestempeld’ werden toegepast. Groenoord was een
schaalsprong: ook hier veel strokenbouw met een bouwhoogte in drie tot vijf
bouwlagen, zoals in Nieuwland, maar daarnaast was er meer hoogbouw in acht of
meer lagen. Kethel mocht overigens juist zo’n kleinschalig karakter krijgen, omdat
dat op de andere, dichter bebouwde wijken was afgestemd.
In een interview in De Schiedamse Gemeenschap bestempelt Mr. J.W. Peek,
burgemeester van Schiedam van 1946 tot 1964, het jaar 1959 als een mijlpaal
in de geschiedenis van de stad: ‘Voor de komende decennia staat het beeld van
onze tijd nu vast. Dat is het resultaat van al het voorbereidende werk der laatste
acht à negen jaren. ... Eigelijk was de opening van Restaurant Europoort reeds
de bekroning van ons recreatieplan. ... De Groene Gordel sluit als een geheel.
... Bewust hebben wij gestreefd naar een gezonde harmonie tussen de stad als
werkstad en als leef-stad, want het gaat er niet om een hoop mensen in onze stad
op te bergen, maar om hen er gezond en gelukkig te laten leven.’ (G. Lutke Meijer,
De Schiedamse Gemeenschap, 1959)
Infrastructuur
Grootschalige infrastructuur die in de naoorlogse jaren is gerealiseerd drukt een
enorm stempel op Schiedam. Vooral de A 0 is bepalend en deelt Schiedam in
twee delen op. Ook de spoordijk die langs de noordrand van Nieuwland loopt is
zeer aanwezig. Die infrastructuur is tot op heden een barrière tussen een noordelijk
en zuidelijk deel. Alhoewel de verbinding tussen de binnenstad en noordelijk
Schiedam via drie brede viaducten in de Nieuwe Damlaan, Parkweg, en ’s-
Gravelandseweg verloopt, vormt de infrastructuur een harde scheiding.
De aanleg van deze infrastructuur en technische werken zijn integraal onderdeel
van de uitbreidingsplannen. De gehele gemeente kreeg een nieuw systeem voor
riolering en waterlozing. Onderdeel daarvan zijn twee elektrische rioolgemalen die
in 1949-1951 in Nieuwland en Kethel gebouwd. Zowel het spoorwegplan als het
Rijkswegenplan is voortdurend aangepast. Van Rijksweg 0 (de huidige A 0) werd
in de naoorlogse jaren het definitieve tracé vastgesteld. De aanleg van het stuk
Rijksweg tussen 1957 en 1965 zorgde ervoor dat regionaal verkeer Schiedamse
woonbuurten kon ontwijken. De aanleg van de Beneluxtunnel (geopend 1967)
was afgestemd op de Rijksweg 0. Bij het Kethelplein sloot deze aan op de A 0
en zou via de Beneluxweg naar het noorden kunnen worden doorgetrokken, de
geprojecteerde A4 richting Den Haag die tot op heden niet is uitgevoerd.
In de naoorlogse jaren zijn ook nieuwe lokale wegen tot stand gekomen. De
belangrijkste en meest kenmerkende naoorlogse lokale oost-west verbinding
is de Burgemeester Van Haarenlaan, die een prominente plek had in Horváths
deelplannen voor Nieuwland. Deze van singels en bomen voorziene laan kreeg
in 1966 door de aanleg van de Horváthweg aansluiting met Rotterdam, zodat
de bestaande verbindingen Marconiplein - Rotterdamsedijk - Burgemeester
Knappertlaan en de Prof. Kamerlingh Onneslaan - Lorentzlaan werden ontlast. De
Horvathweg sloot ook aan op het nieuwe treinstation, Station Schiedam centrum.
In het westen sloten de Burgemeester Van Haarenlaan en de vooroorlogse
Burgemeester Knappertlaan aan op de Vlaardingerdijk. De Burgemeester Van
Haarenlaan wordt in noord-zuid richting op meerdere plekken doorkruist: onder
meer door de ’s-Gravelandseweg, de Parklaan en de Nieuwe Damlaan. Deze
laatste weg, de Nieuwe Damlaan en in het verlengde de Churchillweg, verving de
oude vooroorlogse toegang tot Kethel: de Schiedamseweg die Bijdorp doorkruist.
De bestaande spoorwegdijk voor het treinverkeer Rotterdam-Vlaardingen werd
geleidelijk verhoogd. De bouw van een reeks viaducten maakte doorgaand
1

verkeer voor diverse verkeersstromen mogelijk. Deze viaducten en verhoogde
ligging – waarbij het spoor ongehinderd door het overige verkeer langs de
binnenstad werd geleid – zijn gefaseerd gerealiseerd. Tot eind jaren zestig was de
spoorwegovergang bij de Schiedamseweg naar Kethel bijvoorbeeld een obstakel.
Het verkeer tussen Kethel en het centrum had hier veel hinder van. Pas met het
viaduct bij de nieuw aangelegde Nieuwe Damlaan kwam hier een einde aan, en
werd dit de belangrijkste route naar Kethel. Voor het treinverkeer verrees naast het
oude station een imposant nieuw stationsgebouw Schiedam Centrum (K. van der
Gaast, 1958-196 ). Die nieuwe infrastructurele werken met de stationsgebouwen,
viaducten en gemalen waren sterke verbeteringen ten opzichte van oude
knelpunten zoals de Koemarktbrug en onhygiënische toestanden door het lozen op
de grachten.
Sanering van de binnenstad
Tijdens de bouw van de nieuwe wijken, de aanleg van grote parken en
sportterreinen werd de sanering van de binnenstad niet vergeten. Een van de
opvallendste naoorlogse invullingen in het oude stadslichaam is nog steeds het
stadhuis. Horváth zag de locatie bij het Emmaplein als onderdeel van de uitbouw
van het centrumgebied tussen stationsplein en stadskantoor. In 1951 publiceerde
het tijdschrift Bouw de resultaten van de prijsvraag voor de bouw van een nieuw
stadhuis in de omgeving van het huidige Stadserf, maar met de ontwerpen werd
niets gedaan. Vele jaren later is het ontwerp van architectenbureau Kraaijvanger
(1960-197 ) gerealiseerd. Het lage horizontaal volume met representatieve ruimtes
en een opvallend hoge administratietoren markeerden het bestuurlijke hart van
de gemeente in Schiedams stadslichaam. Van de vernieuwing van de as tussen
station en stadskantoor is weinig terechtgekomen. Het langdurige proces van de
realisatie van het stadhuis illustreert de moeizame omgang met de binnenstad.
In een interview met Horváth eind jaren vijftig kwamen ruimtelijke ingrepen en
doorbraken elders in de binnenstad voorzichtig ter sprake. De daadwerkelijke
sanering stond vooral in het teken van verkeersdoorbraken en een betere
verbinding met de nieuwe wijken. Andere aspecten van sanering, zoals op het
gebied van volksgezondheid, volkshuisvesting, krotopruiming en uitbreiding van
het winkelaanbod, kwamen minder goed aan bod.
Horváth koppelde de sanering aan de aansluiting met de nieuwe wijken en aan
het economisch en maatschappelijk slagen van de ontwikkeling van Schiedam
als geheel. In het interview formuleerde de schrijver de vernieuwing behoedzaam:
‘Het oude moeten wij vervangen door iets van deze tijd, iets dat de stijl van
de hedendaagse samenleving weerspiegelt, altijd met behoud van het oude,
voorzover het goed en historisch zinvol is.’ (L.M. 1958, p. 7). In 1958 wijst Horváth
op drie grote doorbraken die tot doel hadden de aansluitingen van de ringwegen
op de oude stadskern en de nieuwe wijken te verbeteren. Vanaf de Vlaardingerdijk
werd gewerkt aan een doorbraak via Breedstraat, Raam, Groenewegje en
Ooievaarsteeg. De tweede doorbraak had tot doel de aansluiting met Nieuwland te
verbeteren via de Noordvestbrug. De derde doorbraak betrof de bouw van de brug
bij het Proveniershuis: de Proveniersbrug, die de verbinding met Nieuwland Oost
en het ‘industrieterrein bewesten de Schie’ (’s-Gravenland) moest verbeteren. Bij
de aanleg van de spoorlijnen en rijkswegen werd met deze verbindingen rekening
gehouden.
Vergeleken met het vooroorlogse Schiedam, met de dichtbebouwde binnenstad,
en de wijken Oost, West en De Gorzen, werd het naoorlogse Schiedam een
ruime en groene stad. Door de ruime plaatsing van de woningen op de kavels kon
frisse lucht en veel licht de woningen doorstromen. De woningen zelf waren op
het gebied van hygiëne en comfort een grote verbetering. Om te voorkomen dat
de bewoners de woningen verkeerd zouden gebruiken hielpen De Schiedamse
Gemeenschap en het Stedelijk Museum Schiedam een handje. In samenwerking
met het Centraal Vrouwencomité in Schiedam startte aan de vooravond van de
bouw van Nieuwland (begin jaren vijftig) een voorlichtingscampagne en werd een
tentoonstelling ingericht over Goed Wonen.

Een omgeving, blij en licht van kleur
De tentoonstelling ‘Onze woning’ (195 ) hielp de bewoners te kiezen voor
een doelmatige inrichting en instrueerde over gebruik en verantwoorde
woninginrichting. De nieuwe bewoners van Nieuwland konden hier kennismaken
met de eigentijdse beginselen van ‘Goed wonen’. Dat was niet geheel overbodig
aangezien inspecteurs, die zo nu en dan woningen bezochten, geregeld
misstanden tegenkwamen. Sommige bewoners gebruikten de badkuip als
kolenberging, zodat ze niet naar de berging op het balkon of in de kelder van de
flat hoefden te lopen. Andere bewoners bleven zich wassen in een teil voor de
kachel terwijl een lavet in de badkamer is ingebouwd.
Daar stelde deze tentoonstelling ander geluk tegenover. Aan de Schiedammers
die binnenkort de nieuwe woningen zullen betrekken ‘wil de tentoonstelling
oplossingen aan de hand doen om de hun toegemeten woonruimte zo nuttig,
zo prettig en gerieflijk mogelijk te besteden’ aldus het Centraal Vrouwencomité.
Volgens de directeur van het museum, D. Schwagermann, gaf een nagebouwd
interieur het goede voorbeeld: ‘Een huiskamer, blij en licht van kleur. Een kamer
om gelukkig in te zijn, een praktische kamer, een hoek om te eten en een zitje
waar het echt uitrusten is en een plekje, een eigen domein voor de kruipende baby,
alles in één, eerlijk van vorm en kleur, gemakkelijk in onderhoud.’ (Schwagermann,
195 )
Dit initiatief illustreert heel goed dat de bouw van de nieuwe wijken in Schiedam
op allerlei fronten als een samenhangende eenheid werd beschouwd. Vanaf
het stedenbouwkundig ontwerp met de sociaal-technische onderbouwing in het
Memorandum tot aan de inrichting van de woning en het beroep op de burgers,
het had steevast tot doel de bewoners meer geluk, gezondheid en voorspoed te
brengen.
Natuurlijk was niet alles succesvol. Tegenover de bouwijver in de nieuwe wijken,
verliep vooral de sanering van de binnenstad uiterst moeizaam. De oude stad bleef
een middeleeuwse stad en maakte maar beperkt de omslag naar een moderne
winkelstad. Ondanks de vooroorlogse verbreding van de Koemarktbrug, Gerrit
Verboonstraat, Oranjestraat en Oranjebrug bleef de binnenstedelijke verkeersader
lange tijd een obstakel in de sterk toegenomen verkeersstromen. Ideologisch was
de stimulerende kracht van De Schiedamse Gemeenschap niet optimaal geslaagd.
In 1958 klaagde de voorzitter, terugkijkend op de resultaten van tien jaar, dat de
participatie van de bevolking naar zijn mening te laag was (SG, mei 1958, p. 49-
50) Ook sommige projecten voor de opbouw van de gemeenschapsgedachte
gingen niet door zoals een cultureel centrum in de Plantage waar De Schiedamse
Gemeenschap, met name de bekende Schiedamse advocaat Piet Sanders, zich
jarenlang voor heeft ingezet, en waarvoor de jonge architect J.B. Bakema al in
1949 een ontwerp had gemaakt.
Eind jaren zestig kwam de transformatie van Schiedam in troebel vaarwater.
Een invloedrijke factor was de economische teruggang en het stilvallen van de
productie op de scheepswerven en in de metaalindustrie. Weer kreeg Schiedam te
maken met het wegvallen van een groot deel van de werkgelegenheid. Maar ook
cultureel verloor Schiedam zelfstandigheid aan Rotterdam en Vlaardingen. Eind
jaren zestig was het vroegnaoorlogse optimisme omgeslagen in een defaitisme en
kritiek. Jongeren verzetten zich tijdens de Teach-In Oude Binnenstad in 1967 met
veel boe-geroep tegen de sloopplannen betreffende de Brandersbuurt. Tevergeefs.
De planning lag overigens niet stil. Stedenbouwkundige Rein Fledderus
presenteerde in 1968 een nieuwe visie op de structuur van de hele stad. Dit
Structuurplan Schiedam (1968) kwam in de plaats van het Memorandum uit 1949
waarvan meerdere uitgangspunten inmiddels verouderd waren.

4
Bronnen:
Literatuur
G.C. Huigsloot, ‘Spoorwegplan in en om Rotterdam’, in: Polytechnisch Tijdschrift,
nr - 4, 6 augustus 1948, p. PT46 b-471b;
De Schiedamse Gemeenschap, Jaargangen 1949-1971, collectie gemeentearchief
Schiedam;
Gemeente Schiedam, Memorandum over de stedebouwkundige ontwikkeling van
Schiedam, Schiedam [1949];
R., ‘Ons Cultureel Centrum’ , in: De Schiedamse Gemeenschap, juli 1949, p. 74-
78;
C.M. van der Stad, ‘Een ontwikkelingsplan voor Schiedam’, in: Polytechnisch
Tijdschrift, deel B, 1949, nr 17-18, p. 6 b- 67b, en nr - 4, p. 47b- 5 b (twee
delen);
Jury, ‘Schiedams nieuwe Raadhuis’, in: Bouw, 4 augustus 1951, p. 518-5 8;
D. Schwagermann en Centraal vrouwencomité, ‘”Onze Woning” huist in het
Stedelijk Museum’, in: De Schiedamse Gemeenschap, augustus 195 , p. 90-91;
A. Veldhoen., ‘Het industrieterrein bewesten de Schie’ in: De Schiedamse
Gemeenschap, juni 1957, p. 74-75;
L.M., ‘In 1965 sluit Rijksweg 0 Randstad Holland aaneen’ in: De Schiedamse
Gemeenschap, december 1957, p. 185-187;
L.M., ‘Wat gebeurt er met de oude stadskern?’ in: De Schiedamse Gemeenschap,
april 1958, p. 7- ;
Redactie, ‘Voor de mensen veel, maar met de mensen? Balans van tien jaar SG’,
in: De Schiedamse Gemeenschap, mei 1958, p. 49-50;
Red., Knooppunt van wegen, niet van verkeersknopen - ‘Station wordt kern van het
nieuwe Schiedam’, in: De Schiedamse Gemeenschap, oktober 1959, p. 1 0-1 1;
M.M. van Praag, ‘Schiedam’, speciaal nummer van De Schiedamse Gemeenschap
naar aanleiding van het bezoek van H.M. de Koningin op 1 september 196 .
Tekeningen van de Gebroeders Das, foto’s ir. J. den Butter, C.J. Breur, B. v/d Mast,
J. Roovers, N. Vermeulen en Hans Visser;
G. Lutke Meijer, ‘’n Gesprek met Mr. J.W. Peek’, in: De Schiedamse
Gemeenschap, juli 1959, p. 6 ;
J. Briër, ‘De Horvathweg’, in: De Schiedamse Gemeenschap, april 1966, p. 4 -44;
J. Briër, ‘Schiedam en de Ruit’, in: De Schiedamse Gemeenschap, februari 1967,
p. 94- 95;
Hans van der Sloot, ‘Plannen met de Brandersbuurt’, in De Schiedamse
Gemeenschap, februari 1967, p. 00- 0 ;
R. Fledderus, ‘Structuurplan Schiedam’, in: Bouw, 0 april 1968, nr 16, p. 616-617;
P. van den Boom, ‘Schiedam en z’n recreatie’, in: De Schiedamse Gemeenschap,
mei 1970, p. 50-5 ;
H. van der Sloot, Een omgeving blij en licht van kleur. De stadsontwikkeling van
Schiedam 1949-1989, Schiedam 1989;
M.P. Zuydgeest, Schiedam, nog pas gisteren, Zaltbommel 199 ;
B. van Bochove, S. Louis en H. Noordegraaf (red), Schaduwen over Schiedam.
Gebeurtenissen en belevenissen tijdens de bezettingsjaren 1940-1945, Schiedam
1995;
M. Provoost, Asfalt. Automobiliteit in de Rotterdamse stedebouw, Rotterdam 1996;
Alphons Siebers traditionalist met moderne aanpak, www.nai.nl/collectie/
archievenverzamelingen/geinventariseerd, februari 008.

KETHEL
6
Churchillweg
k
Laan van Spaland
S k
k
B
Hargplein
Noordeinde
S
Hof van Spaland
Zwaluwlaan
Seringenhof
Tuindorp Kethel
Molensingel
Lijsterbeslaan
S k
Ligusterlaan
C
Meidoornlaan
Ribeslaan
Iepenlaan
Populierenlaan
Meeuwensingel
I
S
Schiedamseweg
A
Kerklaan
S
Vogelbuurt
Weide
Hooiland
1:5000
S
Oever
Rietkraag
straat, stoep, pad
water
openbaar groen
collectief groen
privé groen
hoogbouw
middelhoogbouw
laagbouw, grondgebonden
vooroorlogse bebouwing
nieuwbouw
openbare voorzieningen
winkels
kerk
moskee
onderwijsgebouw
samenhangend gebied/wijk
ensemble
bijzondere plek
0 20 40 60 80 100 m

2 Kethel
Ontwerp en ontwerper, oa:
1945: Uitbreidingsplan Tuindorp Kethel, Gemeentewerken Schiedam, Dienst
stadsontwikkeling, vastgesteld door de Gemeenteraad, 6 mei 1946; goedgekeurd
door Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland 7 augustus 1946
1949: Gedeeltelijke herzieningen Tuindorp Kethel, vastgesteld, 0 september 1949
en 4 februari 1950, goedgekeurd 1 september 1950
1960, uitbreidingsplan in hoofdzaak Kethel, 1960, R. Fledderus, goedgekeurd
raadsbesluit 4 februari 1961
1964: Uitbreidingsplan Kethel Centrum, R. Fledderus
Betrokken architectenbureaus ensembles o.a.:
E.F. Groosman, Welschen woningen Tuindorp Kethel, 1950 (BIQ architecten,
renovatie Tuindorp Kethel, 00 )
H.T. Zwiers, Airey-woningen Tuindorp Kethel, 1950 (BIQ architecten, renovatie
Tuindorp Kethel, 00 )
Architectenbureau Lockhorst, Koldewijn, Van Eijk, -kappers Schiedamseweg 89-
107, 1959
2.1 Stedenbouw
2.1.1 Een wijk met bijzondere ensembles
Ligging in de stad en begrenzing
De wijk Kethel is een van de uitbreidingsgebieden van Schiedam, die na de
Tweede Wereldoorlog ten noorden van de snelweg A 0 zijn gerealiseerd. De
huidige woonwijk Kethel wordt in het oosten begrensd door het naoorlogse Prinses
Beatrixpark (inclusief sportpark Kethel, Thurlede en volkstuinen), de Prinses
Beatrixlaan in het zuiden, de Churchillweg en de naoorlogse wijk Groenoord in het
westen, en Noordeinde en Kerklaan in het noorden.
Culturele en sociale betekenis
De realisatie van de uitbreidingswijk Kethel wordt mogelijk na de annexatie door
Schiedam van het oude dorp Kethel en het daarbij horende grondgebied in
1941. Op dat moment is Kethel een kleine buurtschap, met bebouwing bij een
Nederlands Hervormde kerk op een terp, omgeven door weidegebied. Deze
historisch gegroeide oude kern is nog steeds goed herkenbaar.
De geschiedenis van het uitbreidingsplan voor Kethel laat een ontwikkeling zien
in stedenbouwkundig denken. Al voor de oorlog worden door de Schiedamse
woningcorporatie ‘Volkshuisvesting’ plannen gemaakt om een tuinstad in de
Nieuwlandse polder aan te leggen. Maar ook van Rotterdamse zijde was er grote
belangstelling voor dit gebied: stadsarchitect W.G. Witteveen (1891-1971) ontwerpt
in 19 8 een gewestelijk plan, waarin Kethel als een satelliet was opgenomen,
omgeven door groengebieden en los van de bestaande stad. In 1940 ontwerpt
Witteveen een algemeen uitbreidingsplan voor Rotterdam, waarin Schiedam en
Kethel binnen een Rotterdamse ring liggen. Maar in 1941 wordt de gemeente
Kethel en Spaland juist bij Schiedam gevoegd door een besluit van secretarisgeneraal
van het Departement van Binnenlandse Zaken dr. J.A. Frederiks. Hij
koos daarmee voor een meer decentrale regionale ontwikkeling. Dit maakt de
weg vrij om tussen 194 en 1949 stapsgewijs te komen tot een nieuwe opzet met
organische wijken die aan Schiedam zijn gehecht, op een manier die is afgestemd
op de bodemgesteldheid.
De wederopbouwdiensten, die op nationaal, regionaal en lokaal niveau de
wederopbouw begeleiden, staan toe dat Kethel in laagbouw wordt uitgevoerd, bij
wijze van compensatie voor de voorgenomen hoogbouw in Nieuwland. Kethel zou
volgens het in 1946 goedgekeurde plan een lage dichtheid krijgen met overwegend
eengezinswoningen. Als antwoord op de naoorlogse omstandigheden van
woningnood, materiaalschaarste en een tekort aan geschoolde arbeiders, diende
in Tuindorp Kethel echter systeembouw te worden toegepast. Het gevolg hiervan
7

8
Algemeen uitbreidingsplan Schiedam, 1945 (Bron: CSO, losse bijlage in Memorandum)

was dat het bestemmingsplan uit 1946 in 1949 is herzien: de verkaveling werd
gewijzigd en de blokmaat verkleind en zo het plan alsnog sterk verdicht.
Na 1949 zijn rond de kern van Kethel uitbreidingen gerealiseerd in de vorm
van verschillende buurten: reeksen identieke woningstroken in verschillende
gestandaardiseerde bouwsystemen (Tuindorp Kethel) en bouwwijzen (Vogelbuurt).
Gezamenlijk worden die buurten gekenmerkt door een bebouwing in laagbouw, die
ook het nieuwe Kethel de sfeer van een dorp geeft.
Kethel is een herkenbaar gebied waar de bewoners zich naast Schiedammer, ook
sterk inwoners van Kethel kunnen voelen. De bebouwing met het tuindorpkarakter
is hier nadrukkelijk anders dan in de rest van Schiedam. Toen in 1951 de eerste
bewoners in het Tuindorp Kethel trokken, lagen de nieuwe buurten sterk geïsoleerd
midden in een weiland. Nu is het onderdeel van Schiedam Noord tussen de
snelweg A 0 en Spaland en Sveaparken.
Programmatische en ruimtelijke typologie
Het naoorlogse Kethel is vanaf 1949 gebouwd als wijk met een kleinschalig
tuindorpkarakter. De wijk onderscheidt zich nadrukkelijk van de strokenbebouwing
elders in de gemeente, met name in de wijken Nieuwland en Groenoord,
in overwegend twee, drie of vier lagen of flats in nog meer bouwlagen. De
gemeentelijke diensten die het stedenbouwkundig ontwerp van Kethel maken,
hebben bewust gezocht naar een contrast met de wijk Nieuwland en de afbouw
van Schiedam-Oost die dichter zijn bebouwd en met hogere bebouwing. De
woningen en voorzieningen in Kethel zijn overwegend een of twee bouwlagen
hoog. Er is nauwelijks sprake van woningen met portiek- of galerijontsluiting. De
woningen hebben een voordeur aan de straat en een eigen voor- en achtertuin.
Het ontwerp voor Kethel is in fases tot stand gekomen. Al jaren voor de oorlog
ontstaan de eerste plannen voor het gebied in het kader van regionale planning.
Gedurende de oorlog komt niet alleen een andere bestuurlijke structuur tot stand
(de wederopbouwdiensten) maar verfijnt tevens de regionale planning. Doordat
in 194 een bouwverbod wordt afgekondigd, ontstaat gelegenheid tot uitvoerig
onderzoek. In dat jaar brengt de burgemeester van Schiedam ter kennis dat
een uitbreidingsplan wordt voorbereid. In dat plan, dat pas na de oorlog wordt
goedgekeurd, zijn de vooroorlogse plannen voor een satelliet ten noorden van
Schiedam ingewisseld voor een stelsel van tuindorpbebouwing met onder meer
drie kernen: bij Kethel, Kethel-Noord en Bijdorp. Dit ontwerp doet uitspraken over
de hoofdontsluiting en verkaveling. Het is opgesteld door landschapsarchitect
dr.ir. J.T.P. Bijhouwer (1898-1974) en de bodemkundige en grondlegger van
de bodemkartering prof.ir. C.H. Edelman (190 -1964), beiden hoogleraar aan
de Landbouwhogeschool Wageningen. Bijhouwer en Edelman verknopen de
noordelijke bebouwing met Schiedam. De bebouwing sluit op een organische
wijze aan op de bestaande kernen en op de bodemgesteldheid. Zij situeerden de
bebouwing met ‘tuindorp-wijkjes’ op de vastere bodem en bestemden de nattere
gronden voor groengebieden. In een artikel in 1947 licht Bijhouwer toe op welke
manier het ontwerp is afgestemd op de bodemgesteld: ‘Het uitbreidingsplan [voor
Kethel] en parkplan [Prinses Beatrixpark] is zoo nauw mogelijk aangepast bij
deze structuur van het land. De tuindorp-wijkjes hebben een plaats gevonden
op de vastere bodem. Meerendeels liggen de straatjes en bouwblokjes zelfs
op de breede deelen van de oude kreken, waar de vaste zand- en zavelgrond
het verzakken van bestratingen en riolen zal voorkomen en waar normale
eengezinswoningen zelfs op staal kunnen worden gebouwd. Eenige blokken
moesten worden ontworpen op zware kleidekken boven het veen: daar zal dus
paalfundering noodig zijn. Op ongezochte wijze ontstonden zoo charmante
buurtjes. (…) Het aantrekkelijke van dit plan zit voor mij [Bijhouwer] in het feit, dat
een logische, aangename indeeling werd verkregen van tuindorp en park, door
de natuurlijke gegevens zoo nauw mogelijk te volgen, en dat het resultaat iets
werd, dat nooit zou hebben kunnen ontstaan uit de “vormwil” van de ontwerpers.’
(Bijhouwer, 1947, p. 7- 8)
Dit uitbreidingsplan voor Kethel was onderdeel van een uitbreidingsplan in
hoofdzaken voor geheel Schiedam waar Ir. Alphons Siebers (189 -1978) als
9

40
Uitbreidingsplan Tuindorp Kethel, 1945 (Bron: GAS ac 346, inv.nr. 3793)

Verdeling van bouwsystemen in Tuindorp Kethel (Bron: H. van der Heyden e.a., Tuindorp
H. van der Heyden e.a., Tuindorp
Kethel Schiedam. Noddy, Noddier, Noddiest, Bussum 2004)
41

4
Gedeeltelijke herziening Tuindorp Kethel,
1949 (Bron: Van der Heijden (e.a.), Tuindorp
Kethel, p. 67)
Herzien bestemmingsplan Kethel Tuindorp, 1967 (Bron: CSO
dossier 18)
Uitbreidingsplan Kethel centrum, R. Fledderus, 1964 (Bron: Bouw, 24 april 1965, p. 646)

hoofd van de stedenbouwkundige afdeling van de Dienst gemeentewerken
in die oorlogsjaren aan werkte. Hij coördineerde het onderzoek van Edelman
en Bijhouwer. De veelzijdige Siebers is in zijn tijd een toonaangevende
stedenbouwkundige en architect. Hij was enerzijds een krachtige propagandist
van het traditionele tuindorp, maar was ook overtuigd van de waarde van
het wetenschappelijke survey, een doortimmerde onderbouwing van het
uitbreidingsplan. De resultaten van dat onderzoek en het Uitbreidingsplan in
Hoofdzaak zijn in 1944 aan het gemeentebestuur aangeboden en vervolgens
goedgekeurd door Gedeputeerde Staten. Het is in 1949 met enkele aanvullingen
gepubliceerd in het Memorandum over de stedenbouwkundige ontwikkeling van
Schiedam. Het bestemmingsplan Tuindorp Kethel dat in 1946 wordt vastgesteld,
staat officieel op naam van de toenmalige directeur van gemeentewerken, ir. H.B.J.
Aikema (1888-1966). Bijhouwer, Edelman en Siebers hebben hier, naast anderen,
belangrijke bijdragen aan geleverd.
In 1949 werd het bestemmingsplan herzien en geschikt gemaakt voor
bebouwingsvoorstellen voor woningen in systeembouw, waarvan de krappe
maatvoering consequenties heeft voor de verkaveling. De blokmaat wordt kleiner.
Het Memorandum omschrijft dat het tuindorp niet uitsluitend voor arbeiders is
bedoeld: ‘Met het onderhavige tuindorp wordt bedoeld een betrekkelijk zelfstandig
woongebied, waarvan de arbeidersbevolking het hoofdcontingent zal vormen,
maar dat overigens huisvesting biedt aan gezinnen uit alle klassen die bijzondere
waarde hechten aan de eengezinswoning met een tuin, die de gangbare
afmetingen van een stadstuin overschrijdt. (…) In dit tuindorp zullen inrichtingen en
bedrijven moeten zijn gevestigd voor de voorziening in alle dagelijkse behoeften
van de bewoners.’ (Memorandum, p. 4 )
De naoorlogse bebouwing in Kethel valt onder te verdelen in meerdere buurten
met een eigen programmatisch karakter. Het meest zuidelijk ligt Tuindorp Kethel,
met overwegend arbeiderswoningen in stroken van een of twee lagen met schuine
kap, en langs de oostzijde een rij twee-onder-een-kapwoningen. Ten zuidoosten
van de historische kern ligt de Vogelbuurt (ten noorden en zuiden van de
Zwaluwlaan), met voornamelijk middenstandswoningen in lage strokenbouw met
verschillende typologie. In het noord-westen ligt aan weerszijden van de Laan van
Spaland, als het ware een nieuw ‘achteromlaantje’ van het oude dorp, een buurtje
met luxe villa’s en twee-onder-een-kapwoningen. De woonwijk in het oosten (o.a.
Weide, Oever, Hooiland en Rietkraag) is omstreeks de jaren tachtig gebouwd. De
wijkvoorzieningen zijn geconcentreerd bij het Hargplein en het Hof van Spaland,
dichtbij de historische kern.
Verkaveling en typologie woningbouw
Tuindorp Kethel
De woonbuurt ‘Tuindorp Kethel’ is verkaveld in velden die grotendeels noordzuid
en oost-west lopen. Langs de zuidzijde volgt de verkaveling een diagonale
richting. De hoofdontsluitingsweg, de Iepenlaan, loopt eveneens schuin de buurt
in alvorens zich te voegen naar de noord-zuid richting. De velden zijn bebouwd
met woningen in relatief korte stroken langs de straten en korte stroken, garages
of bergingen op de kopse kanten. Door deze verkaveling ontstaat ruimtelijk een
zeer afwisselend straatbeeld. In het tuindorp komen drie verschillende woningtypen
voor: voornamelijk arbeiderswoningen, maar ook middenstandswoningen en tweeonder-eenkappers.
Het beantwoordt daarmee precies aan de doelstelling zoals
verwoord in het Memorandum. Drie velden langs de centrale Iepenlaan zijn aan
een zijde bebouwd met voorzieningen, waarbij de rest van het veld open is gelaten
(ingericht als speelplein of plantsoen) en een relatief grotere straatruimte ontstaat.
Rondom het tuindorp loopt een singel.
Kenmerkend voor de wederopbouwarchitectuur in het tuindorp is de toepassing
van bouwsystemen. Nationaal en internationaal kreeg de gestandaardiseerde
bouwwijze van woningen omstreeks 1949-1950 veel aandacht omdat er snel en
goedkoop moest worden gebouwd, om tegemoet te komen aan de woningnood en
gebrek aan financiële middelen, bouwmaterialen en geschoolde arbeidskrachten.
4

44
Kethel omstreeks 1965, (Bron: Bestemmingsplan Kethel-Dorp,
1990)
Bron: De Schiedamse Gemeenschap, januari 1959, p. 213

Een kenmerkend ensemble twee-onder een kap woningen aan de Schiedamseweg, gebouwd
in 1959 (foto 2009)
Voormalig schoolgebouw tuindorp Kethel, (foto 2009)
45

46
Ensemble woningen Zwaluwlaan noord (foto 2009)
Ensemble twee-onder-één-kapwoningen Laan van Spaland (foto 2010)

Bij gestandaardiseerde bouw worden grotere elementen (vloeren, geveldelen,
bouwelementen) zoveel mogelijk in de fabriek geproduceerd en ter plaatse op een
zo eenvoudig mogelijke wijze gemonteerd. In het tuindorp zijn meerdere systemen
toegepast: hoofdzakelijk Airey en Welschen. Met dit systeem worden woningen
gebouwd met twee soorten plattegronden: er zijn types met de woonkamer aan
de straatzijde en aan achterzijde/tuin. Daarnaast is een proef gedaan met twee
woningen in het Oostenrijkse systeem Fundo. De Schiedamse Gemeenschap
bericht in december 1949 over de bouw van twee proefwoningen in het tuindorp
naar een ontwerp van architectenbureau Spruijt en Den Butter in het ‘Frendosysteem’:
‘De holle betonnen blokken worden volgens tekening gestapeld op
bouwplaten, die onderheid zijn. De holten worden volgestort met beton.’ In 1950 is
vanwege, een overigens tijdelijk, afnemend enthousiasme voor systeembouw en
het beëindigen van subsidies op systeembouw door het Rijk, het resterende deel
in traditionele bouw gerealiseerd, met baksteengevels. Over de toepassing van
deze systeembouw in Schiedam wordt in de nationale architectuurbladen bericht.
Architect E.F. Groosman publiceert een artikel over de toepassing in Schiedam van
het systeem Welschen in het tijdschrift Forum (1951). In hetzelfde tijdschrift wordt
ook over het systeem Airey gepuliceerd in 1951.
De woningen tussen de Iepenlaan en Populierenlaan worden gebouwd volgens het
uit Engeland afkomstige bouwsysteem Airey, dat op instigatie van de Nederlandse
regering door bouwondernemer NeMaVo aan nationale eisen is aangepast. Het
wordt het Nemavo-Airey-systeem genoemd. De woningen zijn ontworpen door
de gerenommeerde architect prof. ir. H.T. Zwiers (1900-199 ). In 19 9 werd hij
hoogleraar aan de Technische Hogeschool Delft. Zijn in 1957 gereed gekomen
hoofdkantoor van de AKU in Arnhem (nu appartementencomplex De Grote Enk)
staat op de lijst van honderd naoorlogse rijksmonumenten.
De woningen tussen Molensingel en Iepenlaan zijn gebouwd als
eengezinswoningen in stroken met een doorlopend zadeldak, volgens het
Nederlandse systeem Welschen en ontworpen door Groosman. De velden
zijn zeer regelmatig bebouwd in stroken met uitsluitend twee of zes woningen.
Groosman is nationaal bekend geworden met de toepassing van de systemen
Welschen en MUWI voor woningbouw. De projecten in Schiedam behoren tot
de vroege voorbeelden. In Kethel is de Welschen-wijk relatief klein en zijn het
eengezinswoningen. In Nieuwland bouwt Muijs en Winter volgens het Welschen
systeem op grotere schaal etagewoningen naar ontwerp van Groosman en
anderen.
De woningen volgens de traditionele bouw in het zuidelijke deel en langs de
Schiedamseweg ogen nog oorspronkelijk. Het experiment met de twee Fundo
woningen is uitgevoerd op de noord-westelijk hoek van de Meidoornlaan en de
Lijsterbeslaan.
Aan de oostzijde van de Schiedamseweg (nrs 89-107, oneven) is een strook
met 10 luxe woningen gebouwd als vijf identieke twee-onder-een-kapwoningen
in traditionele bouw. Dit nog oorspronkelijke ensemble is ontworpen door
architectenbureau Lockhorst, Koldewijn, Van Eijk, en werd opgeleverd in de
tweede helft van de jaren vijftig. Kenmerkend zijn onder meer de gestaffelde
plaatsing langs de Schiedamse weg, de wit geschilderde gevels van de begane
grond, de donkere bruin gecarbolineerde beschieting van de verdieping, en het
lessenaarsdak. In een beschrijving van de woningen in het vaktijdschrift Bouw van
1 oktober 1959 staat dat de ‘woonkamerdeuren’ en garagedeuren donkerblauw
waren geschilderd. Opvallend is de verschillende oriëntering: de linker woningen
zijn met een groot woonkamerraam en terras op het noordwesten georiënteerd,
terwijl de rechter woningen op het zuidoosten zijn georiënteerd. Aan de achterzijde
staan de garageblokken. De woningen grenzen met de achtertuin aan een
plantsoen en singel.
Vogelbuurt
De Vogelbuurt is voor een deel voor 1965 gerealiseerd. Het is minder bekend
dat deze buurt ook uit de naoorlogse periode stamt. De bebouwing is typologisch
gedifferentieerd. Bijzonder samenhangend en oorspronkelijk is de woonbebouwing
langs de Zwaluwlaan. Typologisch bijzonder zijn de in 196 gebouwde drie schuin-
47

48
Bron: De Schiedamse Gemeenschap, november 1950, p. 135

geplaatste stroken langs de noordzijde van de Zwaluwlaan, met de toegang tot de
woning via een trap aan voor- en achterzijde van de hoofdverdieping (Zwaluwlaan
4 -70, architect onbekend).
Laan van Spaland
Aan weerszijde van de Laan van Spaland zijn luxe woningen gebouwd. Aan de
westzijde zijn het bungalows, aan de oostzijde twee-onder-een-kapwoningen.
De bungalows (even nrs 8-10, 14- 6) zijn vormverwant door de verspringende
rechthoekige volumes, eenlaagse bouw en platte daken. Ze zijn begin jaren zestig
door diverse architecten ontworpen. Een enkele villa is niet meer oorspronkelijk (nr
1 ).
Voorzieningen
Het belangrijkste wijkvoorzieningencentrum van Kethel ligt rondom het Hof van
Spaland en het Hargplein. In de woonbuurten bevinden zich enige cultuurhistorisch
waardevolle buurtvoorzieningen uit de wederopbouwperiode.
Tuindorp Kethel heeft diverse buurtvoorzieningen uit de wederopbouwperiode,
die nu met een nieuwe sociaal-culturele functie in gebruik zijn. Op een
geprononceerde plaats in de buurt, het centraal gelegen plantsoen op de hoek
Meidoornlaan-Ribeslaan, ligt een voormalige lagere school, nu in gebruik als
cultureel centrum, (Iepenlaan 45). Het gebouw is ontworpen door het bureau
De Jong, Taen en Nix en gerealiseerd in 195 . Bij de entree tot de buurt ligt het
voormalige hervormd gemeentecentrum De Rank aan de Schiedamseweg 1
in de zuid-oosthoek, nu in gebruik voor kinderopvang (ontwerp Van de Vlis en
Van Pelt, 1960). De naam De Rank is met sierlijke letters en een voorstelling in
gebogen ijzer als een kunstwerk aan de gevel aangebracht.
Openbare ruimte, groenaanleg en waterstructuur
De openbare ruimte in Kethel is gemêleerd. De Churchillweg en Zwaluwlaan
zijn ruime doorgaande wegen. Ten noorden en zuiden van de Zwaluwlaan
zijn buurtwegen in een hoofdzakelijk noord-zuid en oost-west ligging. De
groenstructuur in Kethel wordt gekenmerkt door de grote hoeveelheid privétuinen
aan voor- en achterzijde van de eengezinswoningen, wat sterk samenhangt met
het tuindorpkarakter.
Bijzonder aan de openbare ruimte in Tuindorp Kethel zijn de vrij smalle
straatprofielen en de stegen en wandelpaden waarmee de voor- en achtertuinen
toegankelijk zijn. Rondom het tuindorp loopt een singel, waardoor een besloten
karakter ontstaat. In de wijk is het openbare groen van plantsoenen, bomen en
heggen wat betreft hoogte en situering afgestemd op de bebouwing, dat er een
sterk samenhangend geheel ontstaan.
Kenmerkend voor de Vogelbuurt is de Zwaluwlaan als hoofdontsluitingsweg met
de dwarsstraten. De openbare ruimte is afgestemd op de bebouwingstypologie van
de woningen met voornamelijk voor- en achtertuinen bij stroken eengezinshuizen,
maar ook collectief groen bij de twee stroken op de hoek Kerklaan-Meeuwensingel.
De noordwestelijke villabuurt wordt gekenmerkt door een radiaalweg om de
historische kern. Aan de oostzijde van de Laan van Spaland (oneven nummers)
zijn de twee-onder-eenkapwoningen gesitueerd, met vrij open particuliere
voortuinen die de bebouwing niet afschermen van de weg. Aan de westzijde
staan de bungalows, meest losstaand, gedeeltelijk geschakeld. De tuinen zijn met
heggen van de openbare weg afgeschermd.
Kethel heeft een uitgesproken waterstructuur, die gedeeltelijk onafhankelijk van de
wegenstructuur en gedeeltelijk juist ter ondersteuning ervan verloopt. Op enkele
plaatsen sluit de waterstrucruur aan op de groenstructuur, zoals ten zuiden van de
bebouwing aan de Kerklaan en de Nachtegaallaan en tussen de Schiedamseweg
en het aangrenzende Beatrixpark.
Ten noorden van de tien woningen aan de Schiedamseweg staat een voormalig
gemaal, een ontwerp van Gemeentewerken Schiedam uit 1949, nu in gebruik
door de Schiedamse aquarium en terrariumvereniging, dat nog grotendeels
49

50
oorspronkelijk oogt. In de gevel is onder meer een reliëfsteen, met een figuratieve
voorstelling van een ketel, die de naam van het gemaal uitdrukt: Rioolgemaal
Kethel.
Herstructurering
In de wijk Kethel heeft relatief weinig grootschalige transformatie plaats gevonden.
Het meest opvallend is het wijkvoorzieningencentrum Hof van Spaland, waar
een flinke schaalvergroting ten opzichte van de oorspronkelijke bebouwing heeft
plaats gevonden. Daarnaast is sprake van renovatie en functieverandering.
Zo zijn de voormalige centrale buurtvoorzieningen in Tuindorp Kethel niet als
zodanig in gebruik. De Airey-woningen en Welschen-woningen zijn tussen 1998
en 00 gerenoveerd (ontwerp BIQ architecten), waarbij noch de oorspronkelijke
woningtypologie is behouden, noch de oorspronkelijke gevelbekleding, maar
waarbij het ‘design’ van de nieuwe gevel en de wijzigingen in de plattegrond
aangebracht door de bewoners als een historische continuïteit in het nieuwe
ontwerp zijn verwerkt. Van de strook garages in de Ligusterlaan is het
oorspronkelijk bouwsysteem grotendeels in tact gelaten.
Tuindorp Kethel is nog steeds een in Schiedam uniek en herkenbaar fragment van
de tuinstadgedachte zoals dat in het uitbreidingsplan Tuindorp Kethel uit 1945 en
het Memorandum over de stedenbouwkundige ontwikkeling van Schiedam uit 1949
is neergelegd (Tuindorp Kethel Schiedam 004, p. 80).

Bronnen:
Gemeentearchief
GAS, T 46, inv.nr 79 , Uitbreidingsplan Tuindorp Kethel, 1945
GAS, T 8, inv.nr. 87, Uitbreidingsplan in hoofdzaak Kethel, R. Fledderus, 1961
GAS, T 46, inv.nr 7 1 (195 -1 5), Iepenlaan 45, voormalige RK bassischool,
195
GAS, T 8, inv.nr. 54 (1960-169), Schiedamseweg 1 , voormalig hervormd
gemeentecentrum, 1960
GAS, T 541, inv.nr. 95, Schiedamseweg 89-107 (oneven), twee-onder-een-kap
woningen, 1955-1956
GAS, T DGW, inv.nr. L4 (fiches), Schiedamseweg 77, Rioolgemaal Tuindorp-
Kethel, 1949
GAS, T 8, inv.nr. 7 , 74, 87, 95, 109, 11 , Laan van Spaland 8, 10, 14- 6
(even), bungalows, 196 -1965
Cluster Stedelijke ontwikkeling
CSO, oa: dossier 4, Uitbreidingsplan Tuindorp Kethel 1945; dossier 11
Uitbreidingsplan Kethel Centrum 1964; dossier 18 Bestemmingsplan Kethel
Tuindorp 1967
Literatuur:
J.T.P. Bijhouwer, ‘Een bodemkarteering ten behoeve van stedenbouw’, in:
Tijdschrift voor Volkshuisvesting en Stedenbouw, januari 1947, p. 6- 8;
Memorandum over de stedebouwkundige ontwikkeling van Schiedam, Schiedam
1949;
Redactie, ’Ook te Schiedam montage-woningen’, in: De Schiedamse
Gemeenschap, december 1949, p. 16 ;
Redactie, ‘Zo wordt tuindorp Kethel’, in: De Schiedamse Gemeenschap, juni 1950,
p. 70-71;
Redactie, ’Kethel’, in: De Schiedamse Gemeenschap, april 1951, p. ;
E.F. Groosman, ‘Woningbouw systeem Welschen’, in: Forum, 6 (1951), nr 10, p.
79-186;
J.F. Berghoef, ‘De N.-A. woningen’ [Airey-systeem], in: Forum, 6 (1951) nr 10, p.
66- 7 ;
Lockhorst, Koldewijn, Van Eijk, ‘Tien huizen te Kethel, gemeente Schiedam’, in:
Bouw, 1 oktober 1959, p. 1 5 ;
R. Fledderus, Uitbreidingsplan Kethel Centrum, in: Bouw, 4 april 1965, p. 646-
647;
H. Priemus en R. van Elk, Niet-traditionele woningbouwmethoden in Nederland,
Alphen aan den Rijn 1970;
H. van der Sloot, Een omgeving blij en licht van kleur. De stadsontwikkeling van
Schiedam 1949-1989, Schiedam 1989, o.a. p. 1, 67-68;
Gemeentewerken-Stadsontwikkeling, Bestemmingsplan Kethel-Dorp, Schiedam
1990;
R. van Houten, Muwi – De geschiedenis van een Rotterdams bouwbedrijf,
Rotterdam 1999;
H. Hellinga (e.a.), Ernest Groosman 1917-1999. Bouwer met grenzeloze ambities,
Rotterdam 2001, p. 6- 8;
H. van der Heyden (e.a.), Tuindorp Kethel Schiedam. Noddy, Noddier, Noddiest,
Bussum 004;
N. Mens, Witteveen en Rotterdam, Rotterdam 007;
Z. Messchaert (e.a.) Pracht in Pre-fab Het Nemavo-Airey-systeem in Amsterdam,
Amsterdam z.j. ( 008)
51

5
2.1.2 Waardering
Sterk samenhangende
WIJK of
GEBIED
ENSEMBLE stedenbouwkundige
én
architectonische
kwaliteit
Kethel I Tuindorp Kethel A) Schiedamseweg B)
C)
Bijzondere PLEK
Laan van Spaland
Meeuwensingel
Nadat in het begin van de bezettingsperiode het grondgebied van de gemeente
Kethel en Spaland bij Schiedam was gevoegd werd de kans gegrepen om
een oude wens te vervullen: er werd een ontwerp gemaakt waarin rondom de
historische dorpskern van Kethel een cluster van tuindorpen lagen. Dit ontwerp
is mede gebaseerd op aanwezige landschappelijke waarden en bodemkundige
gesteldheden. Het plan past in een algemeen stedenbouwkundig uitbreidingsplan
dat in de oorlogsjaren door de gemeente is opgesteld en wetenschappelijk
onderbouwd onder leiding van A. Siebers. In dat plan wist hij de traditionele
tuindorpgedachte vaardig te combineren met eigentijdse uit het buitenland
afkomstige concepten als survey (onderzoek), green belt (groengordel), parkway
(boulevard) en neighbourhood unit (wijkgedachte). Deze wijze van planvorming
voor een middelgrote stad is in Nederland in die periode zeldzaam.
In de na de oorlog aangepaste en uitgevoerde plannen voor Kethel zijn belangrijke
ingrediënten van het oorspronkelijke ontwerp terug te vinden. De belangrijkste
zijn: de opbouw uit overzichtelijke laagbouwbuurten van een beperkte omvang;
het enten van de groen- en waterstructuur op bestaande landschappelijke en
geomorfologische elementen; en het handhaven van de historische hoofdwegen en
dorpsstructuur. Hierdoor kreeg een ‘onopzettelijk stadsgroei’ op een overtuigende
wijze in een beperkte tijdsspanne gestalte.
Anderzijds zijn in de uitgevoerde plannen zodanige wijzigingen en toevoegingen
aangebracht die de evenwichtige planopzet hebben verstoord. Door de bouw
van Groenoord en later Woudhoek en Sveaparken, direct tegen Kethel aan, is
de vrije ligging in het groen grotendeels verloren gegaan. De Zwaluwlaan en het
winkelcentrum Hof van Spaland doorsnijden en overstijgen de intieme schaal
van Kethel. De naoorlogse woningnood, schaarste aan geld en geschoolde
bouwvakkers noopten in Tuindorp Kethel tot een vrij drastische verdichting van de
verkaveling en het toepassen van systeembouw.

Sterk samenhangend gebied:
I Tuindorp Kethel
Een Schiedamse idylle
Tuindorp Kethel is een uitmuntend voorbeeld van een vroeg naoorlogs kleinschalig tuindorp. Bij het
ontwerp van de buurt is welbewust vormgegeven aan een gemeenschap. Dit gemeenschapsideaal
is tot op de dag van vandaag nog steeds voelbaar in de ruimtelijke opzet van het geheel. De buurt
is door de omsluitende singels, de duidelijke randbebouwing langs de Schiedamseweg, de school
op het centrale plantsoen en de intieme woonstraten met laagbouwwoningen, een duidelijke
zelfstandige eenheid in Schiedam. Bovendien werkt de eenvormigheid van de architectonische
verschijning van de woningen, ook na de renovatie, ten gunste van de totaalbeleving van de
buurt. De toepassing van twee niet-traditionele bouwwijzen, Airey en Welschen, verhoogt de
zeldzaamheidswaarde van de buurt.
De verkaveling en de inrichting van de straten van Tuindorp Kethel zijn een mooi voorbeeld van
hoe er met een minimum aan middelen een maximum aan afwisseling tot stand kan worden
gebracht. Deze middelen bestaan ondermeer uit kleine verspringingen in de rooilijn, afwisseling
van langs- en dwarsrichting, hoekverdraaiingen en de toepassing van woningrijen met een
beperkte lengte.
5

54
Waardevol ensemble:
A Schiedamseweg 89-107 (oneven), strook twee-onder-een-kapwoningen (Tuindorp
Kethel), architectenbureau Lockhorst, Koldewijn, Van Eijk, 1959
Een levendig ritme van tweekappers
De Schiedamseweg, de oude verbindingsweg tussen de stad Schiedam en het dorp Kethel
fungeert als een snoer, waaraan de diverse delen van het naoorlogse Kethel zijn ‘opgehangen’.
Tussen Tuindorp Kethel aan de westzijde en Sportpark Kethel aan de oostzijde ligt aan de
Schiedamseweg in noord-west richting een smalle strook grond. Hierop ligt een ensemble van
tweemaal vijf identieke twee-onder-één-kapwoningen met achterliggende garageboxen. Een
voetpad scheidt de achtertuinen van een waterpartij, die grenst aan Sportpark Kethel.
Deze vijf vrij in het groen liggende blokjes zijn zodanig gedraaid ten opzichte de as van de weg
dat zij een ritme vormen. Deze gestaffelde situering wordt geaccentueerd door de hoekpunten
van de lessenaarsdaken. De kleuren en materialisering van de gevels zijn horizontaal verdeeld
in een wit geschilderde begane grond in baksteen en een donkere verdieping in hout. De
plattegronden van de begane grond zijn zodanig dat er vanuit de woning vrij uitzicht is op de
Schiedamseweg. Daarbij heeft de linkerwoning een groot raam en terras op het noordwesten,
terwijl de rechter op het zuidwesten is georiënteerd. Deze optimistische architectonische
vormgeving, die hier nog in oorspronkelijke staat verkeert, is typerend voor de tweede helft van de
jaren vijftig.

Waardevol ensemble:
B Laan van Spaland nr 8, 10, 14-26, eenlaagse bungalows, diverse architecten, circa
1962-1965
Bungalowstraat
In de noordwest hoek van Kethel ligt de Laan van Spaland. De woningen aan deze straat zijn
niet evenwijdig aan de straat gelegen maar zijn net iets gedraaid. Hierdoor heeft de straat
een levendige ruimtelijke werking. Bovendien is het groen van de tuinen en de bomen van de
groenzone aan de westkant goed voelbaar in de straat. Dit komt omdat de woningen aan de
westkant slechts één laag hoog zijn waardoor de hoge, aan de groenzone gelegen, bomen tot in de
Laan van Spaland goed zichtbaar zijn.
Aan de westkant van de gekromde laan ligt zoals gezegd een serie vrijstaande bungalows en een
enkele half vrijstaande bungalow. Deze particuliere woningen hebben ieder een eigen expressie in
de typisch moderne architectuurstijl van na de oorlog. Diverse architecten ontwierpen er woningen,
waaronder het bekende Schiedamse architectenbureau Spruijt en Den Butter (nummers: 8, 10,
0 en ). De overall kleurstelling van de bungalows is, eveneens in overeenstemming met het
optimistische elan van de naoorlogse tijd, licht van kleur. Aan de oostkant van de straat liggen fiere
twee onder één kap woningen van twee lagen met een kap. Het kleurbeeld van deze gebouwen is
rood.
De Laan van Spaland is met zijn gevarieerde particuliere huizen in de typische naoorlogse
architectuurstijl, zeker voor die tijd, een uniek en karakteristiek gebied in Schiedam.
55

56
Waardevolle plek:
C Meeuwensingel e.o.
Naoorlogse compositie met water, groen en woningen
Het gedeelte van de Vogelbuurt tussen de Kerklaan en het Prinses Beatrixpark, waarin de
zichtlijnen over een brede singel en luisterrijke waterpartijen lopen, biedt een verzameling
prachtige perspectieven. Vanaf de brug in de Zwaluwlaan over de Meeuwensingel kijkt men
in noordelijke richting tot aan twee korte drielaagse woningblokjes en in zuidelijke richting
wordt de blik aan weerszijden ingekaderd door verzorgde rijenhuizen met voortuinen. Twee
karakteristieke voetbruggen leiden naar de parkzone. Aan de noordzijde en aan de zuidzijde van
deze bijzondere plek is de beëindiging op vergelijkbare wijze tot stand gebracht, namelijk door
een harmonieuze combinatie van water, een rij schuin geplaatste twee-onder-éénkappers en
bijzondere bebouwing in het groen. Aan de noordzijde zijn dat twee driedaagse blokjes met ieder
zes woningen, inpandige garageboxen en achtertuinen, aan de zuidzijde een watergemaal en een
schoolgebouw.

58
2.2 Architectuur
Architectuurkaart Kethel
03/03/2010
K6
8
10
14
16
18
20
22
24 26
K7/K8
K1
K4
K2
K3
K5
geïnventariseerd gebouw
gebouwen met gemiddelde erfgoedwaarde
gebouwen met hoge erfgoedwaarde
bestemmingsplangrens
wijkgrens naoorlogse inventarisatie

2.2.1 Architectuur Kethel
Nr. op
kaart Adres
k1 Iepenlaan 45 School
k
k
Oorspronkelijke
Functie
Schiedamseweg 1
(bij populierenlaan 7) Wijkgebouw
Schiedamseweg 89-
107 Woningen
k4 Rioolgemaal
Architect/
ontwerper Bouwjaar
De Jong en Taen,
Utrecht; en Thomas Nix,
Rotterdam 195 -195
Jac. Van de Vlis,
Vlaardingen en Joh.
Van Pelt 1960
Lockhorst, Koldewijn,
Van Eijk 1956
Gemeentewerken
Schiedam;
toegeschreven aan L.A.
de Haas 1950
k5 Zwaluwlaan 4 -70 Woningen - Ca. 196
k6
Laan van Spaland 8,
10, 14- 6 Woningen
Nr. 8, 10, 0 en
: Spruijt en Den
Butter nr. 1 : J.
van Eerden (niet
meer oorspronkelijk)
nr. 14: A.D. de Vos
nr. 16: L.P. van der
Gaag
nr. 18: Jac. V.d. Vlis en
Joh. van Pelt
nr. 4: onbekend
nr. 6: onbekend
Nr. 8, 10, 0
en : 196
nr. 1 : 1964
nr. 14:1965
nr. 16:196
nr. 18:1965
nr. 4:196
nr. 6:196
59

60
Schiedam, Kethel
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
k 1
Straat + huisnummers: Iepenlaan 45
Gebouwtype: School, (voormalige R.K. ULO school)
Bouwsysteem / materialen: metselwerk (deels geschilderd) en gewapend beton kolommen, deels houten
en stalen kozijnen, pannendekking.
Jaar van ontwerp / bouw: 1952-1953
Kunst / kunstnijverheid: Luidklok hoog in gevel van het gebouw.
Architect / ontwerper: De Jongh en Taen (Utrecht) en Thomas Nix (Rotterdam)
Opdrachtgever bouw: Bestuur van de R.K. Sint. Willibrordus Stichting te Schiedam.
Gebruik na oplevering / heden: School / cultureel centrum, ateliers beeldende kunstenaars
Archief inventarisnummers: GAS T 346, inv.nr. 7312 (1952-125)
Bijzonderheden: Gebouwd als R.K. lagere school: G.L.O. school. Gesitueerd in hart van
Tuindorp Kethel. Lokalen met klasse-bovenlichten (tweezijdig licht), mogelijk
door schuine dakvlak en de lagere afdekking gang. De rijwielberging is in
1954 eveneens door De Jong, Taen en Nix ontworpen.
Cultuurhistorische waarde: De school heeft voor de oud-leerlingen een bijzondere herinneringswaarde
(3,5)
Architectuurhistorische waarde: Het gebouw is een goed voorbeeld van een gecombineerde bouwwijze met
beton, baksteen en houten bouwmaterialen. Bijzondere relatie
exterieur/interieur: door de wisselende dakhoogte is een bovenlicht in het
klaslokaal ontstaan, waardoor tweezijdig licht in het lokaal valt, kenmerkend
voor na-oorlogse scholenbouw (3,5)
Ensemblewaarde: De stedenbouwkundige ligging van het langgerekte lage volume, omgeven
door tuin en speelplein, min of meer centraal in de wijk. (3,5)
Gaafheid: Architectonisch zijn het exterieur en delen van het interieur nog redelijk gaaf.
3,5)
Zeldzaamheid: Het voormalige schoolgebouw is een van de opvallendste openbare functies in
Tuindorp Kethel (3,5)
Waardestelling: Het gebouw heeft een hoge erfgoedwaarde (3,5)
Aanbevelingen: Het gebouw en de situering rechtvaardigen inspanning van eigenaar om de
(semi-)openbare functie van het gebouw te behouden

Schiedam, Kethel
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
k 2
Straat + huisnummers: Schiedamseweg 122 (bij Populierenlaan 7)
Naam Gebouw Hervorm Gemeentecentrum De Rank
Gebouwtype: wijkgebouw met zaal en podium, vergaderruimten
Bouwsysteem / materialen: gevels metselwerk, stalen en betonnen constructie versterkingen, kozijnen en
boeiborden van hout, vlakken oostgevel van Glasal blauw, vloer opgebouwd
uit ‘Kwaaitaal’ vormbeton elementen.
Jaar van ontwerp / bouw: 1960
Architect / ontwerper: Jac. van de Vlis, Vlaardingen en Joh. van Pelt
Opdrachtgever bouw: College van Kerkvoogden der Hervormde gemeente in Kethel.
Gebruik na oplevering / heden: Wijkgebouw / kinderdagverblijf
Archief inventarisnummers: GAS T 338, inv nr 54 (1960-169)
Cultuurhistorische waarde: Het gebouw is een bijzondere uitdrukking van een wijkgebouw van een
geloofsgemeenschap in de wijk. (3,5)
Architectuurhistorische waarde: De esthetische kwaliteiten en materiaalgebruik zijn van een gemiddelde
waarde. (2,5)
Ensemblewaarde: Het gebouw ligt stedenbouwkundig opvallend, bij de entree van de wijk. (3,5)
Gaafheid: Het exterieur van het gebouw is nog grotendeels gaaf. (4)
Zeldzaamheid: Het is een goed voorbeeld van een wijkgebouw in het Tuindorp. (2,5)
Waardestelling: Het gebouw heeft een gemiddelde erfgoedwaarde. (3,2)
Aanbevelingen: Het gebouw in zijn huidige staat zoveel mogelijk behouden
61

6
Schiedam, Kethel
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
k 3
Straat + huisnummers: Schiedamseweg 89 – 107 (oneven nummers)
Gebouwtype: Serie van 10 twee-onder-één-kap-woningen met garages.
Bouwsysteem / materialen: Traditionele bouw met gemetselde baksteen muren, gevel verdieping
gepotdekseld, houten vloer- en dakconstructie.
Jaar van ontwerp / bouw: 1955 / 1956
Architect / ontwerper: Architectenbureau Lockhorst, Koldewijn, Van Eijk
Opdrachtgever bouw: H. van der Kraan’s Bouwbedrijf te Schiedam
Gebruik na oplevering / heden: in gebruik met oorspronkelijke functie (woningen)
Archief inventarisnummers: GAS T 541, inv.nr. 395 (zonder dossier nr)
Literatuur Lockhorst, Koldewijn, Van Eijk, ‘Tien huizen te Kethel, gemeente Schiedam’,
in: Bouw, 31 oktober 1959, p. 1252-1253.
Bijzonderheden De woonkamers van de rechter woningen zijn op het zuiden georiënteerd, de
linker woningen op het westen. Het artikel in Bouw over de twee-onder-eenkap-woningen
noemt de oorspronkelijke kleurtoepassing: de gevelvlakken
(van de begane grond verdieping) van de woningen en garages zijn wit
geverfd, woonkamerdeuren en garagedeuren zijn donkerblauw geschilderd,
en de houten beschieting van de verdieping is bruin gecarbolineerd
(carbolineum). Opvallend is dat de voortuinen van de woningen in de huidige
situatie nog vrij open zijn, waardoor goed zicht is op deze rij woningen.
Cultuurhistorische waarde: Van gemiddeld belang als voorbeeld van luxere woningtypes in het tuindorp
(2,5)
Architectuurhistorische waarde: De woningen hebben een hoogwaardige esthetische kwaliteit. (4)
Ensemblewaarde: De woningen vormen een goed ingepaste randbebouwing (‘gouden randje’) in
het tuindorp, waarbij de gestaffelde situering, de twee woningtypes
(orientatie) en het materiaalgebruik een hoogwaardige eenheid vormen. (4)
Gaafheid: Vooral het exterieur van de woningen is nog bijzonder gaaf, waardoor de
eenheid van een hoogwaardige kwaliteit is. (4)
Zeldzaamheid: Voor Schiedam is de gaafheid van deze typologie zeldzaam (3)
Waardestelling: Het ensemble heeft een hoge erfgoedwaarde (3,5)
Aanbevelingen: De originele staat zoveel mogelijk handhaven. Ook de openheid van de tuinen
proberen te bevorderen.

Schiedam, Kethel
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
Straat + huisnummers: Schiedamseweg 77
Gebouwtype: rioolgemaal
Bouwsysteem / materialen: gewapend beton constructie en onderbouw, gevels metselwerk
Jaar van ontwerp / bouw: 1949 / 1950
Kunst / kunstnijverheid: Reliëfsteen in voorgevel.
De reliëfsteen is waarschijnlijk door de dienst zelf ontworpen en door een
ambachtsman van een steenhouwerij uitgevoerd: voorstelling van een ketel,
verwijzend naar de naam van de polder Kethel en het tuindorp waar het
gemaal is gesitueerd.
Architect / ontwerper: Gemeentewerken Schiedam, toegeschreven aan gemeentearchitect L.A. de
Haas
Opdrachtgever bouw: Gemeente Schiedam
Gebruik na oplevering / heden: Rioolgemaal / verenigingsgebouw
Archief inventarisnummers: GAS: DGW L4 (fiches) Ontwerp bestek no 228 uit 1949
k 4
Cultuurhistorische waarde: Van belang als onderdeel van de aanleg van de openbare werken voor de
nieuwe, naoorlogse woonwijk Kethel. (3,5)
Architectuurhistorische waarde: Goed voorbeeld van een gemaal naar ontwerp van de Dienst Gemeentewerken
van Schiedam. Zorgvuldig vormgegeven detailleringen en materiaalgebruik,
alhoewel sober ogend, passend bij de functie (4)
Ensemblewaarde: Zichtbaar (bovengronds) element van de grotendeels ondergronds
rioleringssysteem (3)
Gaafheid: Nog bijzonder gaaf exterieur (4,5)
Zeldzaamheid: Het hoofdrioolgemaal voor Kethel (3)
Waardestelling: Het gebouw heeft een hoge erfgoedwaarde (3,6)
Aanbevelingen: De originele materialen en detaillering zorgvuldig onderhouden.
6

64
Schiedam, Kethel
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
Straat + huisnummers: Zwaluwlaan 42-70
Gebouwtype: eengezinswoningen met verhoogde begane grond en garage in kelder. Drie
identieke stroken.
Bouwsysteem / materialen: Gewapend betonconstructie en baksteen, mozaïeksteentjes in voorgevel,
metalen balustrade.
Jaar van ontwerp / bouw: Ca 1963
Architect / ontwerper: Onbekend
Opdrachtgever bouw: D. Baron
Gebruik na oplevering / heden: in gebruik met oorspronkelijke functie
Archief inventarisnummers: T 338, bouwdossier nummer 1963-103 (dossier niet aangetroffen)
Cultuurhistorische waarde: Goed voorbeeld van een vrij zeldzame typologie in Schiedam: geschakeld
woonhuis in strokenbouw met een verhoogde woonverdieping en de
particuliere garage in de onderbouw. Randbebouwing langs de Zwaluwlaan.
(2,5)
Architectuurhistorische waarde: Kenmerkende typologie, compositie en materiaalgebruik voor de
wederopbouwperiode. (3,5)
Ensemblewaarde: Door situering een sterke afstemming op de doorgaande Zwaluwlaan (3,5)
Gaafheid: Het gebouw is nog grotendeels gaaf (4)
Zeldzaamheid: Een van weinige, nog gave voorbeelden van deze woningtypologie (3)
Waardestelling: Het complex heeft een gemiddelde erfgoedwaarde (3,3)
Aanbevelingen: Zoveel mogelijk de originele staat behouden.
k 5

Schiedam, Kethel
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
k 6
Straat + huisnummers: Laan van Spaland 8, 10, 14-26
Gebouwtype: Vrijstaande en geschakelde bungalows met garage.
Bouwsysteem / materialen: gemetselde muren
Jaar van ontwerp / bouw: circa 1962 / 1965
Architect / ontwerper: Architect / ontwerper: diverse architectenbureau’s
nr 8, 10, 20 en 22, ontwerp Spruyt en Den Butter, opdracht J. van Dort
(T 338, inv.nr. 73, 1962-106)
nr 12, niet meer oorspronkelijk (oorspronkelijk ontwerp J. van Eeden,
opdracht P. Dijkstra (T 338, inv.nr. 95, 1964-029)
nr 14, ontwerp A.D. de Vos, opdracht J. van Elk (T 338, inv.nr. 113, 1965-157)
nr 16, ontwerp L.P. van der Gaag, opdracht K.H. Oosterhof (T 338, inv.nr. 74,
1962-123)
nr 18, ontwerp Jac. v.d. Vlis en Joh. van Pelt, opdracht A.J. Kranenburg (T 338,
inv.nr. 109, 1965-060)
nr 24, ontwerp onbekend, opdracht D. Baron (bouwdossier nr 1963-105
onvindbaar)
nr 26, ontwerp onbekend, opdracht D. Baron (bouwdossier nr 1963-104
onvindbaar)
Gebruik na oplevering / heden: woningen
Bijzonderheden De bungalows zijn door diverse architectenbureaus ontworpen, maar komen
homogeen over. Gebouwd met min of meer uniforme opzet: één-laags,
verspringende geschakelde kubische volumes, metselwerk gevels en plat dak,
met garage. Soms aan elkaar gekoppeld. Niet alle woningen zijn goed vanaf
de openbare weg te zien, zodat niet goed te zien is of ze nog allemaal
oorspronkelijk zijn. In ieder geval nr 12 is niet meer oorspronkelijk.
Cultuurhistorische waarde: Goed voorbeeld van woningen voor de hogere inkomengroepen in naoorlogs
Schiedam (4)
Architectuurhistorische waarde: Goed voorbeeld van een ensemble eenlaagse bungalows uit de naoorlogse
periode (4)
Ensemblewaarde: De bungalows vormen samen een geheel, en zijn bovendien onderdeel van
een buurt met luxere woningen in de wijk (2)
Gaafheid: De architectonische gaafheid van het exterieur is van gemiddelde kwaliteit (2)
Zeldzaamheid: In Schiedam is dit ensemble van eenlaagse naoorlogse bungalows van meer
dan gemiddelde kwaliteit (3)
Waardestelling: Het ensemble heeft een gemiddelde erfgoedwaarde (3)
Aanbevelingen: De hoofdstructuur van het ensemble zoveel mogelijk behouden
Laan van Spaland nr. 8
65

66
2.2.2 Beeldende kunst en bruggen
Beeldende kunst
Schiedamseweg 1 (hoek Iepenlaan), metalen wandplastiek aan de gevel van
de voormalige school, gebogen geschilderd metaal, met de naam De Rank en een
geabstraheerde voorstelling verwijzend naar de zon. Kunstenaar Jaap de Raat,
uitgevoerd door Schellekens Staalbouw, jaartal niet bekend.
Schiedamseweg 77, reliëfsteen aan de gevel van het voormalig Rioolgemaal
Tuindorp-Kethel, met een ketel als voorstelling, vermoedelijk ontworpen door de
dienst gemeentewerken, 1949

Bruggen
Duiker/verkeersbrug over de Molensingel in de Schiedamseweg, 1950
Duiker/verkeersbrug over de Meeuwensingel in de Zwaluwlaan, 1964
Voetbrug over de Meeuwensingel naar de Nachtegaallaan, 1964
67

NIEUWLAND
0 20 40 60 80 100 m
S k
0 20 40 60 80 100 m
S k
H
0 40 80 120 160 200 m
0 40 80 120 160 200 m
Dr. Schaepmansingel
0 20 40 60 80 100 m
S k
0 20 40 60 80 100 m
S k
0 40 80 120 160 200 m
Burgemeester van Haarenlaan
Troelstralaan
0 20 40 60 80 100 m
0 40 80 120 160 200 m
S k
G
0 40 80 120 160 200 m
Dr. Wibautplein
0 20 40 60 80 100 m
S k
S k
W.H. Vliegenstr.
Van den Tempelstraat
Van Karnebeekstraat
Cort v. d. Lindenpad
Dr. Kuyperlaan
Nieuwe Damlaan
0 20 40 60 80 100 m
S k
0 20 40 60 80 100 m
Johan de Wittsingel
0 40 80 120 160 200 m
0 20 40 60 80 100 m
0 20 40 60 80 100 m
S k
S k
E
0 20 40 60 80 100 m
S k
Burgemeester Honnerlage Gretelaan
0 40 80 120 160 200 m
0 20 40 60 80 100 Sm k
0 20 40 60 80 100 m
0 40 80 120 160 200 m
0 20 40 60 80 100 m
S k
S k
D
0 40 80 120 160 200 m
Mgr. Nolenslaan
Albardastraat
S k
0 20 40 60 80 100 m
S k
0 40 80 120 160 200 m
0 40 80 120 160 0200 40 m 80 120 160 200 m
Burg. Stulemeijerlaan
0 40 80 120 160 200 m
F
De Wildestraat
0 40 80 120 160 200 m
De Meesterstraat
0 40 80 120 160 200 m
Vlaardingerdijk
Hugo de Grootstraat
0 20 40 60 80 100 m
S k
0 20 40 60 80 100 m
S k
0 40 80 120 160 200 m S k
0 20 40 60 80 100 m
0 40 80 120 160 200 m
Tamboerstraat
veld
Schutters-
II
0 20 40 60 80 100 m
Noordvestsingel
Parkweg
0 40 80 120 160 200 m
I kerk
0 40 80 120 160 200 m
‘s-Gravelandseweg
straat, stoep, pad
water
openbaar groen
collectief groen
privé groen
hoogbouw
middelhoogbouw
1:5000
0 20 40 60 80 100 m
S k
Schiedamse Schie
laagbouw, grondgebonden
vooroorlogse bebouwing
nieuwbouw
openbare voorzieningen
winkels
moskee
onderwijsgebouw
samenhangend gebied/wijk
ensemble
bijzondere plek

3 Nieuwland
Ontwerp en ontwerper, oa:
1949-1960: diverse deelplannen voor Nieuwland. Van 1950 tot 1960 was J.M.
Horváth in dienst van gemeente hiervoor verantwoordelijk, daarna voert R.
Fledderus als extern stedenbouwkundig adviseur de supervisie.
1961: Uitbreidingsplan in onderdelen Nieuwland, Dienst Gemeentewerken
Schiedam, vastgesteld door de Gemeenteraad, 8 november 1961; goedgekeurd
door Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland 1 juni 196 .
Betrokken architectenbureau’s en bouwbedrijven o.a.:
E.F. Groosman i.s.m. bouwbedrijf Muijs en De Winter;
Spruijt en Den Butter i.s.m. bouwbedrijf Muijs en De Winter, winkels en woningen
Mgr. Nolenslaan
3.1 Stedenbouw
3.1.1 Stempels en stroken
Ligging in de stad en begrenzing
Nieuwland vormt de noordwestelijke schil die langs de rand van de binnenstad
ligt. De wijk wordt aan de noordzijde begrensd door de spoorlijn Rotterdam - Hoek
van Holland. Aan de zuidzijde zijn de Noordvest en de Vlaardingerdijk grenzen.
De Schiedamse Schie vormt de oostgrens, terwijl in het westen de grens ligt bij de
Poldervaart.
Culturele en sociale betekenis
Voor Nieuwland en delen ervan zijn in de loop der tijd diverse uitbreidingsplannen
en herzieningen opgesteld. De toelichting op het Uitbreidingsplan in onderdelen
Nieuwland uit 1961 noemt voorafgaande plannen uit 19 5 en 19 9, vervolgens
194 , 1944 en1946 en tenslotte 1960. Cruciaal voor de planvorming is de
annexatie van het grondgebied van de gemeente Kethel en Spaland in 1941.
In de oorlogsperiode is de ervaren architect-stedenbouwkundige ir. A. Siebers
als adviseur enkele jaren in Schiedam werkzaam om aan de nieuwe afdeling
Stadsontwikkeling sturing te geven. In 1944 is het Memorandum over de
stedenbouwkundige ontwikkeling van Schiedam gereed, waarin een algemeen
uitbreidingsplan voor de hele gemeente en een sanering van de binnenstad wordt
neergelegd en getalsmatig onderbouwd. Hierin is de hoofdstructuur van Nieuwland
reeds vastgelegd. Deze omvangrijke nieuwbouwwijk is enerzijds opgezet als een
afronding van een te moderniseren binnenstad aan de noordwestzijde, maar
anderzijds als een stadswijk die zelfstandig kan functioneren.
De daadwerkelijke bouw van Nieuwland start rond 1950, juist in de periode dat
de gemeente Schiedam een stedenbouwkundige als directeur van de afdeling
Stadsontwikkeling in vaste dienst neemt, J.M. Horváth.
Vanwege de naoorlogse omstandigheden met materiaalschaarste, gebrek aan
geschoolde arbeiders en krappe financiën is het plan voor Nieuwland aangepast
aan bebouwing in open blokken die in systeembouw konden worden opgetrokken.
Dit gebeurde per deelplan al naar gelang woningcontingenten ter beschikking
werden gesteld door het Rijk. De omvang van de contingenten is tot 1951
vastgesteld aan de hand van de ‘voortvarendheid waarmee tijdig plannen voor
woningbouw werden ontworpen’ (De Schiedamse Gemeenschap, 1951-195 , p.
107). Na 1951 worden voor drie jaar richtcontingenten vastgesteld, waarvan de
preciese omvang afhangt van de aanwezige financiering.
In 1961, als de voltooiing van Nieuwland in zicht komt, stelt de gemeenteraad voor
de wijk een afrondend uitbreidingsplan in onderdelen vast, waarin de voorgaande
deelplannen en partiële wijzigingen zijn verwerkt.
Nieuwland is in vijftien jaar tijd gebouwd, tussen circa 1950 en 1965. Deze tour
de force onder moeilijke omstandigheden kon plaatsvinden omdat de bebouwing
hoofdzakelijk op grootschalige en gestandaardiseerde wijze tot stand is gekomen.
69

70
Uitbreidingsplan in onderdelen Nieuwland, 1961, dienst gemeentewerken Schiedam (CSO, dossier 10)

7
Blad met profielen, behorend bij het Uitbreidingsplan in onderdelen Nieuwland, 1961,
dienst gemeentewerken Schiedam (CSO, dossier 10)
Uitsnede met de bebouwing van Nieuwland op een
kaart uit 1960. Uit: Gedeeltelijke herziening van
het uitbreidingsplan in hoofdzaak Schiedam, 1960
(Bron: CSO dossier 12)
Pagina met woningtypen in Nieuwland (Bron:
publicatie Key, Woonmogelijkheden en woningvormen
1958, afb 31-32)

Uitzonderlijk is dat een groot deel van de woningen, scholen en winkels slechts
door één bouwondernemer is gerealiseerd, het Rotterdamse bouwbedrijf Muijs
en De Winter (afgekort tot MUWI). Het sloot twee keer met het gemeentebestuur
een vijfjarencontract om 500 woningen te realiseren. Door deze langlopende
contracten was de bouw minder gevoelig voor bureaucratie en vertraging door
Rijksbeleid. Februari 195 startte MUWI de bouw in Nieuwland west, en in 1964
werd de 5000ste woning opgeleverd.
Voor het ontwerp van de bebouwing werkt MUWI voor het merendeel van de
projecten samen met twee architectenbureaus: de Rotterdamse architect E.F.
Groosman (1917-1999) en het Schiedamse bureau Spruijt en Den Butter. Om
de huizenzee uit de grond te stampen maakten de dienst gemeentewerken, de
architecten en het bouwbedrijf gebruik van op grote schaal doorgevoerde reeksen
identieke verkavelingen, gestandaardiseerde bouwmethoden en een beperkte
reeks uniforme plattegronden. Bij deze verkavelingen in stempels is nauwelijks
aandacht voor de specifieke historische landschapskarakteristiek. Er moet
vooral snel en goed worden gebouwd, en daarvoor is het bouwen van uniforme
bouwblokken op rechthoekige bebouwingsvelden bijzonder geschikt.
Lokale periodieken en nationale publicaties besteden geregeld aandacht aan
de nieuwe wijk in de Nieuwlandpolder. In de publicatie Woonmogelijkheden en
woningvormen van de populaire serie Wonen in de lage landen zijn de Muwiwoningen
in Schiedam als voorbeeldprojecten op meerdere pagina’s opgenomen
(Key, 1958, afb 9- ). De stempelverkaveling, die in vele varianten voorkomt,
is zeer karakteristiek voor de naoorlogse periode en is vooral in delen van
Nieuwland-midden nog goed herkenbaar.
De verkaveling in Nieuwland vormt een radicale breuk met de verkavelingswijze
in Schiedam Oost, waar de bouwstroken ingevoegd worden in een vooroorlogs
stedenbouwkundig ontwerp. Het gesloten bouwblok wordt ingeruild voor het open
bouwblok, een verworvenheid van het Nieuwe Bouwen. Horváth, Hongaar van
geboorte, had in de jaren dertig gewerkt op de afdeling Stadsontwikkeling van
de gemeente Amsterdam, waar Cornelis van Eesteren (1897-1988) de scepter
zwaaide. Met zijn medewerkers voltooide hij in 19 4 het beroemde Algemeen
Uitbreidingsplan van Amsterdam, volgens de beginselen van de C.I.A.M, de
internationale vereniging van moderne architecten en stedenbouwers, waarvan
hij van 19 0 tot 1947 voorzitter was. Horváth bracht deze nieuwe denkbeelden
en methoden – licht, lucht en ruimte – mee naar Schiedam en kon er direct mee
aan het werk. ‘De inrichting van Nieuwland is voor een groot deel Horváth’s werk.
Een wijk die sterk afwijkt van het beeld van Schiedam van de jaren dertig. ...
Overal een royaler opzet dan voorheen, meer open ruimte, afwisselend gesloten
straatwanden en woonblokken haaks op de straat geplaatst, met ziet het in alle
Nederlandse steden. Maar het nieuwe Schiedam heeft iets eigens: een rara avis
in onze tijd, waarin de nivellering zich op elk gebied manifesteert.’ Aldus mr. ir. M.
van Praag (1896-1965), een zeer veelzijdig persoon, die bij uitstek in staat was dit
te te beoordelen aangezien hij van 19 0 tot 1961 directeur van de gemeentelijk
woningdienst van Schiedam was. (K. Hazelet, 1960; M.M. van Praag, 1960)
Ook architect Groosman, die intensief met hem samenwerkt aan de bebouwing
in Nieuwland, prijst Horváth (Groosman, 1960) en kwalificeert de nieuwe
wijze van verkaveling als een vooruitgang. In De Schiedamse Gemeenschap,
het lokale tijdschrift dat de gemeenschapsgedachte propageert, meldt hij
over de bouwactiviteiten: ‘De woningbouw staat dusdanig in het centrum van
ieders belangstelling, dat het de scherpe opmerker niet kan zijn ontgaan, dat
de volkswoningbouw na de tweede wereldoorlog weer een belangrijke stap
voorwaarts is gedaan. De woningen zelf zijn in vele opzichten ruimer van opzet
en aan de straten en tussenruimten wordt veel meer aandacht besteed. In Oud-
Mathenesse kan men dit verschil, deze vooruitgang duidelijk zien wanneer men
de Franse-, Finse-, Portugesestraat enzovoort vergelijkt met de nieuwe wijk ten
noorden daarvan langs de spoorlijn.’ (Groosman, augustus 195 )
Aan de vormgeving van de stedenbouwkundige en architectonische ruimte ligt
niet alleen een economisch idee ten grondslag, maar ook een sterke opvatting
over sociale wijkopbouw. Het sociale idee achter Nieuwland is dat de wijk wordt
7

74
Woningen en winkels aan de hoek van de P.J. Troelstralaan en de Van Houtenlaan
Plattegrond drie- en vierkamer-portiekwoningen, ontwerp E.F. Groosman. Bron: De Schiedamse Gemeenschap,
augustus 1952, p. 92

opgevat als een zelfstandige eenheid. Binnen de wijk kunnen de wijkbewoners
terecht voor vrijwel alle noodzakelijke voorzieningen, zoals winkels, kerken,
recreatie en onderwijs. De wijk wordt opgevat als een afgeronde eenheid, die als
een orgaan functioneert ten opzichte van het stadslichaam. De wijk is opgebouwd
uit buurten. Nieuwland heeft een duidelijk wijkcentrum dat het midden vormt
van de wijk, en twee nevencentra (‘s-Gravelandseweg en Dr. Wibautplein). Aan
deze wijk- en buurtopbouw ligt een uit Amerika afkomstig idee ten grondslag
dat neigbourhoodplanning wordt genoemd, in het Nederlands vertaald: ‘de
wijkgedachte’. De woningen en voorzieningen in de wijk zijn zo opgebouwd dat
tussen de bewoners in de wijk sterke sociale verbanden kunnen ontstaan. Vanuit
dit idee zijn ook diverse typen woningen in de wijk aanwezig voor verschillende
gezinssamenstellingen. Het is de bedoeling dat een bewoner van Nieuwland, van
de wieg tot het graf, in de wijk terecht kan. Daarom wordt een mix van woningtypes
van begin af aan ingepast in het stedenbouwkundig ontwerp. Zo’n combinatie
van woningtypes op een woonveld heeft de benaming ‘wooneenheid’. Met die
wooneenheden worden buurten gevormd, rond een buurtcentrum. De buurten
gezamenlijk vormen de wijk.
De woningen in Nieuwland zijn voor het merendeel bestemd voor de
arbeidersklasse en middenstand. Groosman schrijft in De Schiedamse
Gemeenschap dat in Nieuwland West in 195 de volgende types in aanbouw zijn:
‘Er zijn nu vier woningtypen in uitvoering, respectievelijk geschikt voor drie, vier,
vijf en zes gezinsleden. Uiteraard zit in de vierkamerwoningen nog wel zoveel
reserve, dat daarin met wat goede wil zeven of acht personen kunnen worden
gehuisvest.’ (Groosman, 195 ) De verbeterde huisvesting van de gezinnen,
de welvaart en groei van Schiedam na de oorlog zijn onlosmakelijk met elkaar
verbonden. Om inspiratie op te doen voor de inrichting van de nieuwe woning in
Nieuwland, kunnen de toekomstige bewoners al in 195 , als de eerste bouwfase
van de Muwi-woningen van start gaat, naar het Historisch museum in Schiedam,
waar een tentoonstelling over Goed Wonen is te zien. In de museumzalen is een
modelwoning ingericht, volgens de opvattingen van de stichting Goed Wonen,
die moderne woninginterieurs propageerde. Zowel in de opzet van de wijk als in
de inrichting van de woning staan ‘lucht, licht en ruimte’ hoog in het vaandel. De
nieuwe bevolking dient gezond en gelukkig te zijn.
Het nieuwe stadsdeel ligt dicht tegen de toenmalige bestaande stadskern
aan. Nieuwland werd letterlijk en figuurlijk gezien als de afronding daarvan.
De stapsgewijze uitvoering ervan is in de verslagen ervan in De Schiedamse
Gemeenschap vrij goed te volgen. Journalist Willem O. Duys gaat in 1956, vier
jaar na aanvang van de bouwwerkzaamheden, op verkenning in Nieuwland.
Er staan dan al ‘1500 woningen, bewoond door vele duizenden burgers.
“Nieuwland” is als het ware een stad IN de stad geworden. ... Vijf scholen zijn
reeds klaargekomen en voor nog vijf andere bestaan min of meer vergevorderde
plannen. ... Zo fris en licht als de huizen er zijn, zo zijn ook de winkels, zonder
welke een reusachtig stadsdeel als dit het niet zou kunnen stellen. Voeg bij dit
alles het in aanbouw zijnde wijkcentrum, de prachtige plantsoenen, charmante
singeltjes en frisse groenstroken en wéér komt men tot de conclusie: dit is werkelijk
een hyper-moderne stad-in-de-stad.’ Enkele maanden later juicht Duys dat er
aan de Havendijk, vlak naast de rivier, binnen afzienbare tijd zes flats met ieder
zeven woonlagen komen en langs de Vlaardingerdijk, recht tegenover Wilton-
Feijenoord twee gigantische identieke flatgebouwen, het ‘ei van Columbus’, want
er hoefde maar één ontwerp gemaakt te worden. Hierdoor markeert de hoogst
mogelijk hoogbouw zowel aan de oostelijke (de Grensflat), aan de zuidelijke
als aan de westelijke grens Schiedam. In het oosten, zuiden en westen was
de uitbreidingsmogelijkheid aan het eind van de jaren vijftig vrijwel bereikt. In
de toelichting op het Uitbreidingsplan in onderdelen Nieuwland uit 1961 werd
geconcludeerd: ‘Door dit uitbreidingsplan in onderdelen wordt de oude stad tot aan
de opgeschoven spoorbaan Rotterdam-Hoek van Holland tot één geheel afgerond.’
(archief DSO, dossier 10, p. ). Maar daarmee was Schiedam nog allerminst
voltooid.
75

76
Winkelcentrum Mgr. Nolenslaan (foto 2010)
Detail gevel woonstroken Albardastraat,
Nieuwland midden (foto 2009)

In januari 1958 spoort Groosman de lezers van De Schiedamse Gemeenschap
aan ’op een vrij uurtje eens een paar waterdichte schoenen aan te trekken en
een wandeling te maken door de in aanbouw zijnde woningcomplexen aan de
noordkant van de stad.’ Hij raadt een route van west naar oost aan, waar van
Vlaardingen komend torenflats een ‘waardige entree’ vormen van de stad: ‘Vrijwel
nog nergens in Nederland vindt men de moderne schaal van werken en wonen
in een zo duidelijke relatie tot elkaar.’ Vanaf een derde torenflat aan de Van
Haarenlaan ontwaart het helderziende oog van Groosman de satellietstad Kethel
met 0.000 inwoners, Vlaardingen met 80.000 inwoners, om nog maar te zwijgen
van de grote verkeerswegen, de Benelux-weg en de nieuwe spoorlijn die ‘tussen
de woonwijken door’ hun weg zoeken. (Groosman, 1958)
Systeembouw
In Nieuwland is op grote schaal systeembouw toegepast, hoofdzakelijk het
systeem MUWI. De realisatie van grote aantallen woningen werd vergemakkelijkt
door de bouw te standaardiseren. Door het MUWI-systeem was snel en goedkoop
bouwen mogelijk.Een voorbeeld van de architectonische mogelijkheden van
dit MUWI-systeem is het winkelcentrum met woningen Mgr. Nolenslaan, waar
architectenbureau Spruijt en Den Butter het op overtuigende wijze toepaste.
Het latere in Schiedam op kleine schaal toegepaste Dura-Coignet systeem wijkt af
van het MUWI-systeem. Bij het Dura-Coignet bouwsysteem worden grootschalige
elementen, zoals vloerplaten, wanden en puidelen in de fabriek geprefabriceerd,
met de vrachtwagen naar het werk getransporteerd en met de kraan in het werk
gehesen. Het systeem is oorspronkelijk ontwikkeld in Frankrijk. Groosman heeft
het voor het bouwbedrijf Dura voor Nederland toepasbaar gemaakt. In Nieuwland
zijn aan de M.C.M. de Grootstraat 1-117, -118 en Parkweg 5 -169 Dura-Coignetwoningen
gebouwd, waar de grote schaal van de elementen in de gevels goed
zichtbaar is. (G. Lutke Meijer, 1960)
Programmatische en ruimtelijke typologie
Op het uitbreidingsplan in onderdelen Nieuwland (1961) is de wijk ruimtelijk
geleed in vier buurten van west naar oost. Deze vier delen worden van elkaar
gescheiden door min of meer wigvormige parkstroken waarin de verdraaiing wordt
opgevangen. Dwars door elke buurt loopt een weg in radiale richting: dat zijn de
P.J. Troelstralaan, de Nieuwe Damlaan, de Parkweg en de ‘s-Gravelandseweg.
De buurten zijn ook te herkennen aan de licht verdraaide hoofdrichtingen van de
bebouwingsstroken. De bebouwing is georiënteerd op een optimale bezonning en
is afgestemd op de hoofdontsluitingswegen. In de twee oostelijke buurten zijn de
stroken voornamelijk noord-zuid en oost-west georiënteerd. In de buurten Midden
en West zijn de stroken afgestemd op de radiale richting van respectievelijk
de Nieuwe Damlaan en de P.J. Troelstralaan. Het westelijk deel rond het Dr.
Wibautplein en de bebouwing het dichtste tegen de binnenstad zijn als eerste
gerealiseerd, vanaf omstreeks 1950. De andere buurten zijn later gerealiseerd.
In zijn laatste interview in De Schiedamse Gemeenschap – er zijn dan 4.000 van
de geplande ruim 6. 00 woningen gereed – zegt Horváth dat hij er op let dat
er geen al te grote ruimten ontstaan tussen de flatblokken. Nieuwland is in dat
opzicht ‘gematigd modern’ te noemen. Hij streeft naar ‘een grote eenheid waarin
toch zoveel verscheidenheid wordt gebracht dat elke bewoner zijn eigen wijk en
eigen blok onmiddellijk herkent’. Middelen hiertoe zijn een eigen gerichtheid per
complex van blokken en het beperken van een reeks gelijke blokken tot maximaal
vier. ‘Door de uiteenlopende gerichtheid der wooncomplexen heeft elke wijk een
eigen karakteristieke lichtinval.’ Wel keren in Nieuwland vaste maatverhoudingen
terug, die de wijk een duidelijk apart karakter verlenen. (v.R., De Schiedamse
Gemeenschap, 1960)
Horváth heeft in Nieuwland een heldere ruimtelijke en programmatische structuur
kunnen realiseren. Een groot deel van de voorzieningen is geconcentreerd in
centrale winkelcentra en een voorzieningenstrook. Daarnaast liggen nog over
de buurten verdeeld kleinere winkels en openbare voorzieningen. Belangrijke
ruimte- en structuurbepalende elementen zijn de concentrische en radiale
hoofdverkeerswegen. De Burgemeester Van Haarenlaan is de belangrijkste
77

78
Nieuwland, 1955 (Bron:Schiedam,van boven bekeken 1922-1971)
Nieuwland, 1958 (Bron:Schiedam,van boven bekeken 1922-1971)

verkeersweg door de wijk en vormt een hoofdschakel in de verbinding tussen
Rotterdam en Vlaardingen. Hij is voorzien van een breed singelprofiel,
boombeplanting en een trambaan. Door zijn kromming heeft het de allure van
een parkway. De zuidelijker gelegen Burgemeester Honnerlage Gretelaan loopt
min of meer evenwijdig hieraan en heeft meer een buurtfunctie. Hier langs ligt de
genoemde voorzieningenstrook met een concentratie van scholen. Dwars op de
concentrische wegen staan drie radiaalwegen. De Nieuwe Damlaan verbindt de
binnenstad met Schiedam Noord (oa. Kethel en Groenoord). De Parkweg mondt uit
in het Prinses Beatrixpark. De ’s Gravelandse weg ontsluit het industriegebied ten
westen van de Schie.
Deze breed opgezette wegenstructuur anticipeerde met een vooruitziende blik op
de sterke toename van het gemotoriseerde verkeer in Nederland, zoals zich dat in
de Verenigde Staten al had voorgedaan.
Vanwege doelmatigheidseisen is de wijk grotendeels bebouwd met woningen in
uniforme strokenbouw. De woonblokken staan in een strak orthogonaal grid. Het
merendeel van de woningen is in etagebouw gerealiseerd, variërend van drie, vier
of vijf lagen. Door die uniforme bouw komen de buurten sterk homogeen over.
Tegelijkertijd zijn door de afwisseling in bouwhoogte, oriëntering en strooklengte
ruimtelijk gevarieerde buurten gemaakt. Er zijn verschillende stempels toegepast.
Daarnaast zijn in de wijk oriëntatiepunten aangebracht door hoogteaccenten van
flats in tien tot twaalf lagen. De voorzieningen zoals scholen, kerken en winkels,
vallen op door een afwijkende vorm. Met hoogbouw zijn bewust ruimtelijke ritmes
gecreëerd, bijvoorbeeld met de reeks flats op de winkelstrook in het wijkcentrum
Mgr. Nolenslaan en bij het Nieuwlandplein. Ook langs de doorgaande wegen staan
hoge woongebouwen, als oriëntatiemogelijkheid en ter onderscheiding van de
buurten met etagebouw.
Verkaveling en typologie woningbouw
Het merendeel van de woningbouw in Nieuwland is gerealiseerd als etagebouw
in uniforme reeksen woningen die volgens het bouwsysteem Welschen/MUWI
(vanaf ca 1949) zijn gerealiseerd. Bij de portieketagebouw betreft het vooral
vier woonverdiepingen op een plint. De plaatflats in tien of twaalf verdiepingen
zijn gebouwd met galerijontsluiting. Naast de etagebouw komt ook lagere
woonbebouwing voor. Zo ligt in de noord-westhoek van Nieuwland een buurt
met middenstandswoningen. Meer recent is nieuwbouw gerealiseerd met andere
typologieën en gevarieerde bouwhoogte.
In Nieuwland midden ligt tussen het winkelcentrum Mgr. Nolenslaan en de
voorzieningenstrook langs de Burgemeester Honnerlage Gretelaan een strook met
stempelverkavelingen. Een stempel bestaat uit een lage strook ouderenhuisvesting
evenwijdig aan het winkelcentrum en langs de dwarsstraten twee stroken
portieketagebouw in vier lagen. De dwars op elkaar staande stroken zijn met elkaar
verbonden door een opengewerkt betonnen scherm. Langs de zuidrand, richting
het voorzieningencentrum, is de stempel open gehouden. De woningen zijn in
1956-1960 gebouwd volgens het MUWI-systeem.
Een ander aaneengesloten reeks stempels ligt tegen de spoorbaan tussen de
Nieuwe Damlaan en Piersonsstraat. Het is vanaf 1958 door MUWI gebouwd naar
ontwerp van Spruijt en Den Butter. Achttien garages en zes winkels zijn goed
geïntegreerd met de 1 6 woningen. In de zuid-westelijke strook zijn winkels in de
plint. In de koppen bevinden zich hier en daar garages.
Bij de Burgemeester Stulemeijerlaan en de Burgemeester Gijsenlaan is een
ensemble woningen voor ‘ouden van dagen’, gebouwd omstreeks 1949-1950. Het
omvat twee portiekflats in zes lagen en twee korte strookjes eengezinswoningen
aan de straat. Het is ontworpen door architectenbureau Spruijt en Den Butter,
met veel aandacht voor de detaillering. Zo hebben de half naar buiten stekende
balkons aan één zijde een afgeronde hoek, bekleed met baksteen. De achtergevel
en het interieur zijn gerenoveerd, maar de voor- en zijgevel zijn nog zeer
karakteristiek.
79

80
De enige, nog met de oorspronkelijke functie in gebruik
zijnde naoorlogse kerk in Nieuwland: Magnalia Dei, Albardastraat
67, (foto 2010)
De voormalige Opstandingskerk, Van den Broek en
Bakema, Burgemeester Honnerlage Gretelaan 500, is
recent verbouwd tot wooneenheden (foto 2010)

Een goed voorbeeld van een ensemble Dura-Coignetwoningen is gerealiseerd
tussen Parkweg, Joop den Uyllaan en M.C.M. de Grootlaan. Hier staan nog
drie noord-zuid stroken die na 1959 volgens dit systeem met grootschalige
geprefabriceerde elementenbouw zijn gerealiseerd, naar ontwerp van Groosman.
Woningbouw in kloeke plaatflats is gerealiseerd langs de Burgemeester Van
Haarenlaan en de kruispunten met de radiaalwegen. Groosman ontwierp in
opdracht van MUWI de flat op de hoek Van der Brugghenlaan en Burgemeester
Van Haarenlaan, gebouwd 195 -1956. De flat bood plaats aan honderd huurders,
tien per verdieping. Deze flat is gebouwd volgens het MUWI-systeem: om de
zeven meter is een doorlopende wand aangebracht van ‘sintelbetonholblokstenen’.
De koppen van deze wanden zijn gewapend betonkolommen, die tevens de
loggiawanden vormen. De vloeren zijn van holle betonbalken.
De plaatflat aan het Nieuwlandplein met winkels in de plint, is opgetrokken op basis
van een gewapend betonconstructie. De gevel is levendig door de afwisseling van
transparante en gesloten vlakken in afwisselende materialen. De winkels liggen
als een schijnbaar losse bouwlaag onder het woningengedeelte dat als een apart
opgetild volume op kolommen is geplaatst. Het gebouw is ontworpen door Spruijt
en Den Butter en gerealiseerd in het midden van de jaren zestig. Het is onderdeel
van de voltooiing van de vormgeving van het Nieuwlandplein, zoals de kruising van
de Burgemeester Van Haarenlaan – Nieuwe Damlaan sinds 1964 genoemd wordt.
Aan de overzijde van de Nieuwe Damlaan ligt een laag en breed bouwwerk, een
ontwerp van het architectenbureau W.J. Fiolet. Op een hoge onderlaag liggen een
drietal woonlagen. De gelijkvloerse ruimte wordt ingenomen door een hotel, café
en restaurant, ernaast twee winkels. De zeventien hotelkamers liggen op de eerste
woonlaag, er boven luxe flats van het maisonnette type. Voorts een garagebedrijf
en nog een tankstation. (Het Nieuwlandplein, 1964)
Voorzieningen
Nieuwland heeft een duidelijk wijkcentrum, de winkelrij aan de Mgr. Nolenslaan,
dat het hoofdwinkelcentrum van de wijk is. De andere winkelcentra zijn hieraan
ondergeschikt zoals aan de Parkweg, het Dr. Wibautplein in Nieuwland West en
bij de ’s-Gravelandseweg in Nieuwland Oost. De andere voorzieningen zoals
kerken en scholen liggen rationeel verdeeld over de wijk. De strook met winkels en
woningen tussen de Mgr. Nolenslaan 460-774 en de Colijnstraat is een opvallende
reeks identieke eenheden. Dit expressieve complex is ontworpen door het Spruijt
en Den Butter en gebouwd door MUWI rond 1960. Het laat uitstekend zien wat de
architectonische mogelijkheden van MUWI-systeembouw zijn.
Bij de Parkweg is een rij met winkels in vier losse paviljoens (Parkweg 5 , 106,
160, ca 10). Deze zijn ontworpen door architect C.J.M. Weeber (geb. 19 8),
werkzaam binnen het bureau Groosman. De winkels zijn tegelijk met de woningen
in de stroken er achter (Parkweg 4- 08, even) gebouwd.
Kenmerkend voor de naoorlogse scholenbouw is de bouw van ‘licht- en
luchtscholen’, gebouwen met veel glas in de gevels, geplaatst op ruime
groenstroken, zodat het onderwijs in een gezonde omgeving plaatsvindt. In
Nieuwland is ten zuiden van het wijkcentrum langs de Burgemeester Honnerlage
Gretelaan een voorzieningenstrook met een concentratie van scholen, waarvan
nog enkele oorspronkelijk zijn. Andere scholen liggen verdeeld over de wijk waarbij
de toenmalige lagere scholen en kleuterscholen verdeeld zijn over de buurten,
rekening houdend met bereikbaarheid op loopafstand vanuit de woningen.
De school voor praktijkonderwijs De Wegwijzer aan de Burgemeester Honnerlage
Gretelaan 49 , 494, 496, 498 is een goed voorbeeld van een voormalige
basisschool op een ruime groenstrook. Het gebouw is oorspronkelijk gebouwd ter
huisvesting van drie aparte basisscholen voor speciaal onderwijs (kinderen met
een verstandelijke beperking) en een gezondheidscentrum in het boogvormige
paviljoen. Bijzonder aan dit gebouw is de glazen verbindingsgang tussen de
lokaalvleugels. Dit schoolgebouw, ontworpen door de dienst gemeentewerken
Schiedam en gebouwd in 195 -1955 was een van de eerste scholen in Nieuwland,
en maakte deel uit van de eerste bouwstroom in Nieuwland West.
De scholen voor voortgezet onderwijs liggen langs de hoofdverkeerswegen. Een
81

8
Zicht op een deel van het ensemble met de stempels met
woningen ten noorden van de Burgemeester Van Haarenlaan
in Nieuwland midden (foto 2009)
Scholengemeenschap Schravenlant, Hugo de
Grootstraat 4-6, aanzicht vanaf de singel (foto 2010)
Scholengemeenschap Schravenlant, Hugo de Grootstraat
4-6, bijgebouw (foto 2009)

school voor voortgezet onderwijs, een blikvanger aan een bocht in de singel
van de Burgemeester Van Haarenlaan, is de Openbare school Schravenlant
Atheneum en Havo, Hugo de Grootstraat 4, 6 (met conciërgewoning), ontworpen
en gebouwd in 1957-1967, door C.C. Vollinga van de Rijksgebouwendienst. Het
gebouw met de diverse gebouwonderdelen en buitenruimtes heeft een distincte
architectuur en was oorspronkelijk een gecombineerde Rijks HBS en MMS.
Dit is geen standaardschool, die meerdere keren werd uitgevoerd, maar een
eenmalig ontwerp en bovendien met zorg ingepast in de omgeving. De school
heeft verschillende kanten: een intiem besloten plein, een zichtbare ligging langs
de singel en een meer openbaar plein. Door de afgewogen compositie van de
verschillende volumes, de repeterende glazen puien, die de openingen in het
uniforme en zeer zichtbare betonskelet geheel vullen, en de kleurstelling wit-groenzwart
is het herkenbaar als architectuur uit de wederopbouwperiode.
Op een stedenbouwkundig prominente plaats, namelijk op de hoek van de Nieuwe
Damlaan en de Burgemeester Honnerlage Gretelaan ligt het schoolgebouw
Accent-college. Deze voormalige Christelijke Lagere Technische school, ontworpen
door architectenbureau Swaneveld en Goslinga, is gebouwd tussen 1955-1957
en nog vrij oorspronkelijk. De voorgevel is voorzien van zeer grote betonreliëfs
(ontwerper/kunstenaar niet bekend), die de raamstroken en het tracé van de
verkeersweg accentueren. Het is een van de meest opvallende voorbeelden van in
het gebouw geïntegreerde beeldende kunst in Nieuwland.
De kerken in Nieuwland liggen verspreid over de wijk. Het enige, nog als zodanig
in gebruik zijnde naoorlogse kerkgebouw, is de kerk Magnalia Dei, Albardastraat
67. Deze gereformeerde kerk met voorzieningen voor jeugdwerk is in gebruik sinds
kerstmorgen 196 en verkeert in nog vrij oorspronkelijke staat. Architectenbureau
Swaneveld en Goslinga (tevens ontwerpers van voormalig café-restaurant
Europoort aan de Maasboulevard) ontwierp de kerk als een heldere compositie van
volumes: een kerkzaal, een voorzieningenvleugel en een toren. Kenmerkend is de
materiaaltoepassing met onder meer de betonramen en het houtwerk. Deze kerk
is bereikbaar vanuit de Albardastraat en ligt bij een brug over de singel. Doordat
het gebouw langs de singel ligt, een wandelroute, en op de route ligt naar het
winkelcentrum, ligt de Magnalia Dei-kerk voor buurtbewoners op een zichtbare
plek in de wijk. De open betonnen klokkentoren, die in de as van de Burgemeester
Honnerlage Gretelaan ligt, fungeert als oriëntatiepunt in dit deel van Nieuwland.
De voormalige Opstandingskerk aan de Burgemeester Honnerlage Gretelaan
500 is in 1958 geopend, en gebouwd naar ontwerp van architectenbureau
Van den Broek en Bakema. Het ligt op een uitgelezen locatie op de hoek
van de Burgemeester Honnerlage Gretelaan en de Troelstralaan, waar de
vrijstaande klokketoren en de geheel beglaasde westgevel zich spiegelen in
een waterpartij. Van den Broek en Bakema is een internationaal gerenommeerd
bureau dat vernieuwende architectuur ontwierp. De enige andere kerk die dit
architectenbureau heeft gerealiseerd bevindt zich in Nagele en staat op de
Wereldunesco-lijst. De Nederlands Hervormde Opstandingskerk is na enige jaren
leegstand na 00 verbouwd tot wooneenheden.
Naast de genoemde kerken en scholen zijn nog tal van andere voorzieningen
in Nieuwland gerealiseerd. Noemenswaard zijn de buurtwinkels, eenlaagse
kleine paviljoens voor individuele ondernemers, waarmee binnenterreinen
van wooneenheden worden afgeschermd. Voorbeelden hiervan zijn de vier
paviljoens aan de Parkweg (ontwerp C. Weeber). Een kenmerkende naoorlogse
architectuur heeft het garagebedrijf met woning aan de Burgemeester Honnerlage
Gretelaan 7 (bedrijfsgedeelte) hoek Nieuwe Damlaan (bedrijfswoning). De
functionele dispositie van deze functies in aparte volumes, de zeer zichtbare
constructie en de kleurstelling bestempelen het als een onmiskenbare uiting van
wederopbouwarchitectuur.
Openbare ruimte, groenaanleg en waterstructuur
De groenstructuur in Nieuwland kent een grote hoeveelheid openbare
groenvoorzieningen. Stedenbouwkundige Horváth en tuinarchitect Schipper
konden aanknopen bij het Uitbreidingsplan in Hoofdzaak met de toelichting
8

84
en de wetenschappelijke onderbouwing, neergelegd in het Memorandum over
de stedenbouwkundige ontwikkeling van Schiedam uit 1949. Zij maken het
groensysteem in Nieuwland onderdeel van de hiërarchische opbouw van de
groenstructuur in de hele stad en zijn directe omgeving. Deze verloopt van
groot naar klein: van vrije natuur buiten de stad en één groot stadspark, naar
volkstuinen, sportterreinen, begraafplaatsen, groenstroken, om uit te komen op
wijk- en buurtparkjes en speelterreinen en te sluiten bij openbare binnenterreinen
en privé-tuinen.
In een artikel in De Schiedamse Gemeenschap, ‘Een stadswijk in het groen’,
legt Schipper de betekenis uit van de twintig ha openbaar groen in Nieuwland
en de vele singels en waterpartijen. Zij nemen niet alleen de praktische taak van
de verdwenen poldersloten over om water te bergen. ‘Het water brengt in iedere
park- en plantsoenaanleg een aangename afwisseling en verlevendigt het geheel.
De spiegeling van gebouwen en beplanting in het watervlak, de weerkaatsing
hierin van de zon en de schaduwwerking van langs de oevers aangebrachte
beplantingen hebben hun bekoorlijkheden. Voorts verhogen allerlei watervogels en
siervissen de aantrekkelijkheid van het geheel.’ (J.J. Schipper, 1954)
Vogelvlucht recreatiegebied Nieuwland, nabij de Vlaardingerdijk, J.J Schipper 1954
In Nieuwland zijn de groenvoorzieningen ten noorden van de Vlaardingerdijk
gedacht als wijk- en buurtparkjes en groenstroken. Ze zijn direct of indirect
verbonden met de groene wig die vanuit het buitengebied met onder andere de
Poldervaart diep in het stadscentrum dringt tot aan de Nieuwe Damlaan. Het
groene ensemble In Nieuwland bestaat uit verschillende onderdelen, die direct
aansluiten op Volkstuinencomplex Vijfsluizen en de begraafplaats Beukenhof (zie
het betreffende hoofdstuk): het wandelpark tussen de Dr. Schaepmansingel en
de Vlaardingerdijk, het recente metrostation Troelstralaan, de voormalige R.K.
begraafplaats en een wandelgebied bij de Stulemeijerlaan.
In bovengenoemd artikel schrijft Schipper over het Nieuwlandse recreatiegebied
dat tussen de Vlaardingerdijk, de Burgemeester Van Haarenlaan en de Dr
Schaepmansingel ligt: ‘Staande op de Vlaardingerdijk, die ongeveer 5 meter boven
het niveau van Nieuwland ligt, voelt de beschouwer aanstonds te maken te hebben
met een stadswijk die in poldergebied is gelegen.’ Just dat dijkbeeld wilde hij
daarom behouden.
De meeste doorgaande wegen zijn voorzien van laanbeplanting, zowel de
cirkelwegen als radiaalwegen. Een bijzondere vorm van openbaar plantsoen is
de met bomen beplante en van een singel voorziene parkway, de Burgemeester
Van Haarenlaan. Deze parkway heeft nog een vrij oorspronkelijk karakter. In
radiale richting vormt de Ruijs de Beerenbroucklaan en de Torbeckesingel
een dwarsverbinding met de singel en groenstrook langs de Burgemeester
Honnerlage Gretelaan. Dit versterkt het openbare karakter van de hieraan gelegen
voorzieningen. Door recente transformatie heeft het een deel van het naoorlogse
karakter verloren.

In de woonbuurten zijn de openbare binnengebieden kenmerkend voor de
wederopbouwperiode. In de opzet van Nieuwland is geen sprake van nauwe
straatruimte met nauwelijks groen bij de woning (zoals in Schiedam Oost) of ‘een
huis met een tuin’ (zoals in Tuindorp Kethel), maar van composities van stroken
en blokken op groene velden. De groene binnenhoven zijn oorspronkelijk ingericht
in een landschapsstijl die nauw aansluit bij de vormgeving van het Nieuwe
Bouwen. Als dit groen goed is onderhouden geeft dit veel extra kwaliteit aan de
woongebieden. De structuur met de hoogte en situering van bomen en heggen en
het tracé van paden is in samenhang met de bebouwing ontworpen. Een voorbeeld
hiervan is het wandelpad bij de vier stempels ten zuiden van de Mgr. Nolenslaan.
Tegenwoordig worden binnenterreinen die oorspronkelijk openbaar toegankelijk
waren, vanuit beheersoverwegingen minder openbaar toegankelijk gemaakt.
Het binnenterrein van het ensemble Schuttersveld/Tamboerstraat bijvoorbeeld is
uitsluitend toegankelijk voor bewoners.
Herstructurering
De herstructurering van Nieuwland is in volle gang. Al in 1991 is voor Nieuwland
een beheerplan onpgesteld. Sinds 000 wordt gewerkt met het wijkplan Nieuwland
Vernieuwend Verder (VHP). In 007 is Nieuwland door minster Vogelaar
aangewezen als een van 40 aandachtsgebieden (‘Vogelaarwijken’). De wijk telt
ongeveer 14.000 inwoners, waarvan 60 % allochtoon en 40 % autochtoon (voor
het grootste deel senioren). Wie nu met een geoefend oog door Nieuwland loopt
kan de ingrepen herkennen als een mozaïek van projecten, die een oplossing
bieden per deelgebied, en niet zijn gebaseerd op een analyse van de wijk als
geheel.
De afgelopen jaren zijn veel woningbouwcomplexen gerenoveerd, zoals de
gestaffelde stroken aan de Damlaan, het ensemble rond de Van Kamebeekstraat,
en het Schuttersveld. Soms is de renovatie zeer ingrijpend zoals bij de stroken
aan de Schaepmanlaan en omgeving. Er heeft al veel sloop en nieuwbouw plaats
gevonden. Sinds de bouw van Nieuwland zijn diverse gebieden getransformeerd
door vervangende nieuwbouw, zoals de historiserende woningbouw rond de
Burgemeester Honnerlage Gretehof, de eigentijdse uitstraling van de bebouwing
aan de ’s-Gravenlandse Plas en C. van de Lindelaan. Terreinen liggen braak
waarvoor nieuwe projecten zijn gepland, zoals aan de Noordvestsingel en bij de
Parkweg. Ook de voorzieningen worden in de herstructurering meegenomen. De
metrolijn op het tracé van de Burgemeester Honnerlage Gretelaan is aangelegd.
De RK kerk aan het Lieftinckplein is afgebroken en vervangen door een nieuw
kerkgebouw. Bij de Dr. Schaepmansingel is recent een moskee gebouwd.
Sinds het wijkplan Nieuwland Vernieuwend Verder (VHP, november 000) is de
toekomstige beoogde ontwikkeling gebaseerd op het versterken van drie ringen
of schillen van Nieuwland. In de schil het dichtste tegen het centrum aan kan de
bebouwing het dichtst en meest stedelijk zijn: dit is de binnenstad-schil. Daarna
komt een middenschil, waar de bebouwing minder dicht is: de ‘tuinstad’-schil. De
laatste schil, tegen de spoorlijn aan, is het meeste open. Hier is de gewenste sfeer
‘parkstad’.
Deze visie op de toekomstige transformatie sluit voor een deel aan bij de
naoorlogse structuur van Nieuwland met de twee concentrische wegen. Het
negeert echter de opbouw in stempels en stroken en de drie buurten west,
midden en oost. Om het wederopbouwkarakter van de wijk te respecteren zou bij
transformatie voortbouwen ook op deze hoofdkarakteristieken meer richtinggevend
kunnen zijn. Die hoofdkarakteristieken van de woonvelden zijn de strokenbouw en
de stempelverkaveling, en daarnaast de stroken met losstaande voorzieningen.
Het strookt niet met het oorspronkelijke karakter deze stroken te ‘verstedelijken’.
Bij vervangende nieuwbouw kan de architectuur eigentijds zijn. De historiserende
woningbouw rond de Burgemeester Honnerlage Gretehof is bijvoorbeld een
wezensvreemd element in Nieuwland en zoekt meer aansluiting met de historische
binnenstad. De planvorming rond de Parkweg bouwt wel voort op strokenbouw en
stempels.
85

86
Bronnen:
Gemeentearchief
GAS, T. 8, inv.nr. 19 (1957-015), Opstandingskerk, Burgemeester Honnerlage
Gretelaan 500
GAS, T. 46, inv.nr. 7 05 A, Praktijkschool De Wegwijzer, Burgemeester
Honnerlage Gretelaan 49 -498 (even)
GAS, T. 8, inv.nr. 69, (196 -0 4), Kerk Magnalia Dei, Albardastraat 65, 67, 69
GAS, T. 541, inv.nr. 77- 80, bejaardenwoningen, Burgemeester Stoelemeijerlaan,
Burgemeester Gijsenlaan
GAS, T. 54 , inv.nr. 4 , winkelcentrum en woningen Mgr. Nolenslaan
GAS, T. 54 , inv.nr. 51, woningensemble Loeffstraat, Albardastraat, De Wildestraat,
Mackaystraat, Mgr. Nolenslaan zuid
GAS T 8, inv.nr. 161 (1959-0 ), woningensemble Nieuwe Damlaan-
Piersonstraat
GAS, T. 54 , inv.nr. 78 (A1970-0676), Dura-Coignetwoningen, Parkweg, M.C.M. de
Grootstraat
GAS, T. 54 , inv.nr. 165 (A1970-155 ) (dossier voorontwerp 1960), Schravenlant
Lyceum, Hugo de Grootstraat 4, 6
GAS T 8, inv.nr. 6 (1957-1 4), Life College/Accent College, Nieuwe Damlaan
76
GAS T 8, inv.nr. 84 (196 -06 ), garage en woning Damlaan , Burgemeester
Honnerlage Gretelaan 7
GAS, DGW L7 en L8 (fiches), Rioolgemaal Nieuwland, Albardastraat 8
Cluster Stedelijke ontwikkeling
CSO, dossier 10, Uitbreidingsplan in onderdelen Nieuwland, 1961.
Literatuur
Redactie, ‘Schiedam geeft het voorbeeld’, in: De Schiedamse Gemeenschap, april
1949, p. - ;
Redactie, ‘Centrum voor 1 0.000 mensen. Er ligt een taak voor Schiedam’, in: De
Schiedamse Gemeenschap, juni 1950, p. 66-67;
E.F. Groosman, ‘Woningbouw systeem Welschen’, in: Forum, 6 (1951), nr 10, p.
79-186;
Redactie, ‘Er komen 800 montagewoningen in Nieuwland’, in: De Schiedamse
Gemeenschap, november 1951, p. 107-109;
Centraal vrouwencomite, ‘Tentoonstelling “Onze woning”’, in: De Schiedamse
Gemeenschap, augustus 195 , p. 90;
D. Schwagermann, ‘”Onze woning” huist in het Stedelijk Museum’, in: De
Schiedamse Gemeenschap, augustus 195 , p. 90-91;
E.F. Groosman, ‘Wat er gebeurt in de Nieuwlandpolder’, in: De Schiedamse
Gemeenschap, augustus 195 , p. 9 -9 ;
J.J. Schipper, ‘En stadswijk in het groen’, in: De Schiedamse Gemeenschap, juli
1954, p. 8 -8 ;
E.F. Groosman, ‘Twee torenflats in Nieuwland, in: De Schiedamse Gemeenschap,
december 1954, p. 178-179;
W.O. Duys, ‘Op verkenning door Nieuwland (I), in: De Schiedamse Gemeenschap,
januari 1956, p. 170-171;
W.O. Duys, ‘Op verkenning door Nieuwland (II)’, in De Schiedamse Gemeenschap,
februari 1956, p. 194-195
E.F. Groosman, ‘Hoog wonen in Schiedam’, in: Bouw, 7 september 1957, p. 878-
884;
E.F. Groosman, ‘Het nieuwe Nieuwland’, in : De Schiedamse Gemeenschap,
januari 1958, p. 199- 00;
A.M. Key, Woonmogelijkheden en woningvormen. Wonen in de lage landen,
Rotterdam 1958;
F. Koffijberg, ‘De Nieuwlandse huisvrouwen krijgen winkelboulevard thuis’, in: De
Schiedamse Gemeenschap, mei 1958, p. 6 -6 ;
Redactie, ‘De Opstandingskerk’, De Schiedamse Gemeenschap, februari 1958, p.
9- 1;

Van den Broek en Bakema, ‘De opstandingskerk (Ned. Hervormd) Schiedam’, in:
Forum, februari 1959, p. 8 - 87;
R., ‘Schiedamse stadslichaam wordt harmonisch afgerond’, in: De Schiedamse
Gemeenschap, juni 1960, p.58-60;
K. Hazelet, ‘Mr. Dr. Ir. Marinus Marius van Praag’, in De Schiedamse
Gemeenschap, juli 1960, p.78-80;
Marinus M. van Praag, ‘Horváth de mens –bouwer aan een nieuw Schiedam’, in:
De Schiedamse Gemeenschap, november 1960, p.146-148;
E.F. Groosman, ‘Gewetensvol stedebouwer’, in De Schiedamse Gemeenschap,
november 1960, p 148;
G. Lutke Meijer, ‘Nieuwe huizen rollen binnen’, in: De Schiedamse Gemeenschap,
december 1960, p. 194-195;
J.R., ‘Bijzondere kerkbouw in Nederland: de Opstandingskerk’, in: De Schiedamse
Gemeenschap, februari 1958, p. 9- 0;
J. Joedicke, Architektur und Städtebau, Das Werk Van den Broek und Bakema,
Stuttgart 196 ;
Redactie, ‘Het Nieuwlandplein’, in: De Schiedamse Gemeenschap, april 1964, p.
4 -4 ;
A. Wagenaar, ‘5000 muwi-woningen’, in: De Schiedamse Gemeenschap,
november 1964, p. 174-175;
R., ‘Industriële bouwmethoden. Dura-Coignet’, in: Bouwwereld, januari 1964,
nr 1, p. - 9; Redactie, ‘Magnalia Dei-kerk’, in: De Schiedamse Gemeenschap,
augustus 1965, p. 110-111;
H. van der Sloot, Een omgeving blij en licht van kleur. De stadsontwikkeling van
Schiedam 1949-1989, Schiedam 1989, o.a. p. 0- 6;
MUWI-Rotterdam (e.a.), De toekomst van de muwi-systeemwoning. Een nieuw
perspectief voor ruim 34.000 woningen, Rotterdam 1990;
J. Singelenberg, Licht en Lucht, Voorbeelden van transformaties van naoorlogse
flatgebouwen, De Balie/SEV 199 , p. 84-89;
Gemeentelijk woningbeheer, Woonkwaliteit vooropgesteld, Schiedam 199 ;
H. Hellinga (e.a.), Ernest Groosman 1917-1999. Bouwer met grenzeloze ambities,
Rotterdam 2001, p. 6- 8;
J. de Heer, ‘Zero kant’, in: U. Barbieri (red. e.a.), Carel Weeber ‘ex’ architect,
Rotterdam 00 , p. 46-47;
VHP/Gemeente Schiedam, Bestemmingsplan Nieuwland 004, Schiedam
september 005;
M. Dicke, Dura Vermeer. 150 jaar ondernemen in de bouw, Rotterdam 005, p.
46-54.
87

88
3.1.2 Waardering
Sterk samenhangende
WIJK of
GEBIED
Nieuwland II Tussen spoorbaan,
Nieuwe Damlaan,
Noordvestsingel,
Parkweg,
Piersonstraat en
Hugo de Grootstraat
ENSEMBLE
stedenbouwkundige en
architectonische kwaliteit
D) Mgr. Nolenslaan
Albardastraat
De Wildestraat
De Meesterstraat
E) Burg. Honnerlage
Gretelaan
F) Burg. Stulemeijerlaan
G)
H)
I)
Bijzondere PLEK
Burg. Van Haarenlaan
Kappeyne vd Coppellolaan
Poldervaartpad
Burg. Van Haarenlaan
Tussen Troelstralaan en Dr.
Schaepmansingel
De hoofdopzet van de nieuwbouwwijk is al vastgelegd in het algemeen uitbreidingsplan voor Schiedam
dat in de oorlogsjaren onder leiding van de traditionalistische architect-stedenbouwer A. Siebers door
medewerkers van de dienst Publiek Werken op papier werd gebracht. Nieuwland vulde het polderland
tussen de Poldervaart, de Vlaardingerdijk, Noordvestsingel, de Schiedamse Schie en de spoorlijn naar Hoek
van Holland. In de traditie van een concentrische stadsopbouw was dit het nog ontbrekende deel van de
ring om Schiedam. De cirkelsegmentvorm van Nieuwland sluit direct aan op de Vlaardingerdijk en Schiedam
West, de Westvest en het oude centrum en Schiedam Oost ter plaatse van de Schiedamse Schie.
Nieuwland is vanaf 1949 uitgevoerd volgens de wijkgedachte: in alle opzichten zelfvoorzienend met een
eigen winkelcentrum en samengesteld uit overzichtelijke gemêleerde buurten, waardoor gemeenschappen
kunnen ontstaan.
De wijk is zowel in de ringrichting als in de radiale richting op heldere wijze gestructureerd door belangrijke
wegen. In lengterichting zijn dat de intercommunale Burgemeester Van Haarenlaan en de over de volle
lengte van de wijk doorgaande Burgemeester Honnerlage Gretelaan. De eerste heeft de breedte van
de Avenue des Champs-Elysées en verbindt de beide buurgemeenten. De tweede loopt langs een
groenstrook waarin een reeks voorzieningen zijn opgenomen. Beide wegen worden begeleid door singels
en waterpartijen. In radiale richting lopen twee wegen die aansluiting geven op de rijksweg A 0. De Nieuwe
Damlaan sluit aan de stadszijde aan op de Nieuwe Haven en ontsluit de nieuwbouwwijken aan gene zijde
van de snelweg. De ’s-Gravenlandseweg vertrekt van de Broervest en voert naar de industrieterreinen aan
de Schie. Tussen beide in ligt de Parkweg, die het hartje van de historische stad verbindt met het Prinses
Beatrixpark en de omliggende sportterreinen.
Het gros van de woonbebouwing bestaat uit open bouwblokken van drie tot vijf lagen, die zijn gegroepeerd
tot wooneenheden in een buurt. De woningbouw is grotendeels uitgevoerd in systeembouw door het
Bouwbedrijf Muys en De Winter (MUWI) en ontworpen door E.F. Groosman en het bureau Spruijt en
Den Butter. De richting van de bebouwing draait in vier stappen mee met de ronding van Nieuwland. De
verandering in richting wordt ‘opgevangen’ door wigvormige groenstroken waarin singels en bijzondere
bebouwing zijn gesitueerd. In het centrum van de wijk, op belangrijke kruisingen en in zichtlijnen staan
hoogbouwflats.
De wijk is rijk aan groenvoorzieningen. Aan de zijde van de Poldervaart is de luisterrijke parkenstrook aan
de voet van de Vlaardingerdijk verbonden met het stadsgoen van het Volkstuinencomplex Vijfsluizen en
vandaar in noordelijke richting met Sportpark Harga en het Beatrixpark langs de Poldervaart. De open
bouwblokken zijn over het algemeen voorzien van fraai collectief groen.
De wijk is gefaseerd uitgevoerd tussen 1949 en 1965. In die periode is op een zeer consistente wijze
doorgewerkt, onder leiding van de gemeentelijke stedenbouwkundige J.M. Horváth (tot 1960), burgemeester
J.W. Peek, wethouder M.J.M. van Kinderen en de directeur van de Gemeentelijke Woningdienst M.M. van
Praag en het hoofd van de Gemeentelijke Plantsoenendienst J.J. Schipper.
Grote delen van de wijk verdienen bijzondere waardering, maar het geheel is door ingrijpende sloop en
vervangende nieuwbouw op vele plaatsen veranderd. De wijk heeft een standaard stedenbouwkundige
kwaliteit.

Sterk samenhangend gebied:
II Nieuwland midden (Tussen spoorbaan, Nieuwe Damlaan, Noordvestsingel, Piersonstraat en Hugo
de Grootstraat
Een stad in de stad
In dit omvangrijke gebied zijn alle kenmerkende ruimtelijke kwaliteiten van Nieuwland op een
samenhangende manier terug te vinden. De opzet van de open bouwblokken zelf, de regelmatige optelling
ervan tot woonbuurten en de ligging van deze buurten aan hoofdverkeerswegen en centrumfuncties is
als bijzonder fraai aan te merken. In het gebied is sprake van een uitgekiende zonering van woningbouw,
gemengde centrumzones, voorzieningenzones, verkeersgebieden, groen- en waterstructuren. De
Monseigneur Nolenslaan is een prachtig voorbeeld van een gemengde centrumzone met winkels en
robuuste woningbouw en de zone ten noorden van de Burgemeester Honnerlage Gretelaan en de singel is
een mooi voorbeeld van een voorzieningenstrook met scholen en kerken. Het gebied kent een rijke variatie
van het open bouwblok. Zo wordt de woonbuurt aan de zuidoostkant van de Nieuwe Damlaan bepaald
door appartementengebouwen in strokenbouw. De blokken aan de Albardastraat, De Wildestraat en De
Meesterstraat bestaan uit U-vormige blokken van verschillende hoogten. De blokken tussen de Colijnstraat
en Burgemeester Van Haarenlaan hebben een hofachtige opzet en het gebied tussen de Burgemeester Van
Haarenlaan en de spoorbaan worden gekenmerkt door een stempelachtige configuratie van bouwblokken
met geknikte wegen en een doorgaande groene ruimte daartussendoor.
De hoofdverkeerswegen door en langs het gebied zijn op een onnadrukkelijke, maar toch bijzonder
effectieve manier, ruimtelijk van elkaar onderscheiden. De Nieuwe Damlaan, met name op het kruispunt
met de Burgemeester Van Haarenlaan, wordt verbijzonderd door hogere gebouwen. De Burgemeester
Van Haarenlaan zelf wordt bepaald door een luisterrijk profiel met groen en water en een ritmische
aaneenschakeling van woonblokken in middelhoogbouw en de prachtige Openbare Scholengemeenschap
Schravenlant. De Burgemeester Honnerlage Gretelaan wordt ook bepaald door een ruime maatvoering
met uitbundig groen en een singel maar het bebouwingsbeeld wordt juist hier gevormd door de
gevarieerde bebouwing van voorzieningen ten noorden van de laan, waaronder het gemaal, de ... kerk en
schoolgebouwen.
Over het geheel kan worden gezegd dat de stedenbouwkundige opzet van en de architectonische
uitdrukking in dit gebied wordt gekenmerkt door afwisselende ritmische motieven. Door deze ritmische
kwaliteit, zowel in de plattegrond van het gebied, de hoogte van de gebouwen als de architectuur, heeft het
gebied een weldadig rustige ruimtelijke werking en wordt het groen één van de hoofdelementen van het
gebied.
Al met al kan dit gebied als een uitzonderlijk geslaagde uitwerking van organische stedenbouw in Schiedam,
maar zelfs daarbuiten gezien worden.
89

90
Hoogbouw hoek Nieuwe Damlaan - Burgemeester Van Haarenlaan, ontwerp Spruijt en Den Butter, ca. 1963

Galerijflats hoek Parkweg - Noordvestsingel
Galerijwoningen en winkels Parkweg
91

9
Waardevol ensemble:
D wijkcentrum Monseigneur Nolenslaan, Spruijt en Den Butter, 1957-1959
Centrumgebied van de wijk
In het hart van de wijk aan de Monseigneur Nolenslaan is een prachtig winkelcentrum gemengd
met woningen gelegen. Het gehele complex, dat zich niet alleen beperkt tot de het robuuste
winkelcomplex met de woningen, loopt tot aan de Albardastraat, De Wildestraat en De
Meesterstraat. In zijn geheel is dit een ontwerp van het Schiedamse architectenbureau Spruijt en
Den Butter.
Het winkelcomplex bestaat uit een open winkelstraat georiënteerd op het zuiden. Dwars op de
winkelruimten zijn, overstekend over de stoep, vier woontorens geplaatst van zes lagen hoog.
De winkelstraat wordt verbijzonderd door een doorgaande luifel waarin gaten zijn aangebracht
die worden versierd door draadstalen gedraaide korven, V-vormige ondersteuningsconstructies,
en kolommen onder de kopgevel van de toren. Bijzonder strategisch zijn bovendien een drietal
poorten naar de straten in het noorden gesitueerd. Al met al wordt door deze elementen een
feestelijke ambiance van winkelen opgeroepen.
Aan de zuidzijde bevinden zich aan de Albardastraat, De Wildestraat, De Meesterstraat een
drietal U-vormige bouwblokken. De blokken evenwijdig aan de Monseigneur Nolenslaan zijn
twee lagen hoog. Deze blokken zijn middels kunstig vormgegeven perforeerde betonnen wanden
verbonden met de dwars daarop staande blokken van drie lagen hoog op een half verdiepte
onderbouw. Aan de overzijde daarvan zijn de blokken vier lagen hoog, eveneens op een half
verdiepte onderbouw.
De straten tussen de blokken, alsook de groene hoven zijn bijzonder mooi geproportioneerd.
De architectuur van alle gebouwen is uiterst zorgvuldig, verfijnd en typisch voor de naoorlogse
periode. De gevels zijn fraaie composities van betonnen elementen, hier en daar voorzien van
relief, en invullingen met lichtgele bakstenen, puien en balkons.
Met recht kan dit complex worden aangemerkt als een bijzonder waardevol ensemble. Zowel de
stedenbouwkundig als de architectonisch kwaliteiten springen bij dit complex direct in het oog.

94
Waardevol ensemble:
E Burgemeester Honnerlage Gretelaan
Voorbeeldige voorzieningenzone
De naoorlogse stedenbouw bedient zich van een duidelijke functionele zonering, zoals zones voor
woningbouw, verkeer, groen en voorzieningen. Het stuk van de Honnerlage Gretelaan tussen de
Nieuwe Damlaan en de Troelstralaan is een mooi voorbeeld van een dergelijke voorzieningenzone.
Hier liggen aan de noordzijde een tweetal scholen en een kerk. Aan de Nieuwe Damlaan ligt in
de knik van de laan de spectaculair vormgegeven voormalige Christelijke Lagere Technische
School (nu Life College) naar een ontwerp van het architectenbureau Swaneveld en Goslinga. De
kunsttoepassing op de gevel en het expressieve architectonische vormenspel zijn beeldbepalend
voor de Nieuwe Damlaan. Meer naar het zuiden ligt de bijzonder gave voormalige basisschool
voor kinderen met een verstandelijke beperking met drie vleugels, die verbonden zijn door een
middengang. Aanvankelijk huisde per vleugel één van de gezindten. Nu is het gebouw in zijn
geheel in gebruik voor het speciaal onderwijs. Het gebouw is ontworpen door gemeentewerken van
Schiedam. Met name de gevels van de klaslokalen zijn met veel reliëf bijzonder fraai uitgewerkt. De
drie vleugels geven bovendien een mooi ritme aan de laan. De laan wordt in het zuiden beëindigd
door de voormalige Nederlands Hervormde Nieuwe Westerkerk naar een ontwerp van J.H. van
den Broek van het architectenbureau Van den Broek en Bakema. Het gebouw ligt aan een riante
waterpartij. De positie van de entree en de losstaande toren, de eenvoudige doosvorm en de
uitgesproken modernistische gevels van beton en glas geven blijk van een bijzonder eigenzinnig
modernistische en functionalistische visie op het eigentijdse kerkgebouw. Dit gebouw heeft niet
alleen op zichzelf een hoge monumentale waarde maar ook in de gehele stedenbouwkundige
setting van de Burgemeester Honnerlage Gretelaan. Dit geldt ook voor de Technische School aan
de Nieuwe Damlaan. Sloop van deze school betekent een grove inbreuk op het gave karakter van
deze voorzieningenzone en zou daarom vanuit cultuurhistorische waarden vermeden dienen te
worden.
Ten slotte wordt aan de hand van dit deel van de Burgemeester Honnerlage Gretelaan tevens
zichtbaar dat de moderne stedenbouw niet alleen functionele argumenten hanteert voor haar
ordenen van de stedelijke ruimte maar dat daarin ook formele aspecten een rol (blijven) spelen.
Zo is de positie van de even verderop gelegen Magnalia Dei kerk en zijn toren zeker niet toevallig
precies in de zichtlijn van de dit deel van de Honnerlage Gretelaan gelegen.

96
Waardevol ensemble:
F Burgemeester Stulemeijerlaan
Naoorlogs stedelijk bouwblok
Tegenover de begraafplaats Manuta ligt een bijzonder wooncomplex van het architectenbureau
Spruijt en den Butter uit 1947-1950. Het complex bestaat uit twee lage rijen eengezinswoningen
evenwijdig aan de Burgemeester Stulemeijerlaan en uit twee kloeke woongebouwen van ieder
zes lagen hoog daar dwars op. Deze woongebouwen waren oorspronkelijk bestemd voor
ouderen. Tussen de twee woongebouwen ligt een collectieve groene ruimte met een breedte van
circa 0 meter. Deze setting heeft een voor Schiedam zeldzame stedelijke kwaliteit die meer weg
heeft van het Berlijnse stadsblok dan van de gebruikelijke Nederlandse bouwblok. De architectuur
is bovendien bijzonder uitgewerkt. zoals afgeronde balkons met speciaal vormgegeven
hekwerken, een uitgesproken dakrand en glazen trappenhuizen met een licht gebogen dak
als beëindiging. De koppen op het zuidwesten zijn heel fraai als voorgevels met balkons en
woonkamerramen uitgewerkt. Het architectonische idioom van het complex doet denken aan
de architectuur van de grensflat op de hoek van de Rotterdamsedijk en de Van Deventerstraat
van het zelfde architectenbureau. De architectuur van dit architectenbureau evolueert in latere
werken, zoals het winkelcentrum aan de Monseigneur Nolenslaan, naar een meer zakelijke
naoorlogse stijl.

Waardevolle plek:
G Burgemeester Van Haarenlaan
Parkway
De Burgemeester Van Haarenlaan is onderdeel van het naoorlogse systeem van
hoofdverkeerswegen om Schiedam, die zijn vormgegeven als ‘parkways’ om de stad. Het profiel
van de laan is met zijn breedte van circa 80 meter bijzonder ruim en luisterrijk te noemen. De
weg is verdeeld in banen voor iedere verkeersdeelnemer, zoals voor auto’s, fietsen en de tram.
De banen voor het verkeer worden van elkaar gescheiden door groene bermen met gras en
bomen. De aan de laan grenzende woonbuurten hebben over het algemeen ook nog een eigen
ventweg. Bovendien bevindt zich aan de noord- en westzijde een fraaie singel. De voetgangers- en
fietsbruggen over deze singel zijn in hun ranke vormgeving, typisch voor de naoorlogse periode.
De bebouwingstypologie van de laan wordt gekenmerkt door een afgewogen compositie van
ritmisch geplaatste woonblokken, scholen en hoogteaccenten. Bijzonder strategisch gelegen is de
naoorlogse flat, ontworpen door Ernest Groosman, in de zuidwesthoek van de laan. De ligging van
deze flat reageert optimaal op de kromming van de Burgemeester Van Haarenlaan aldaar. Men
beleeft de flat frontaal als een plaat-vormig volume, komend vanaf het zuiden en als een ranke
schijf, komend vanuit het noordoosten. Ter hoogte van het kruispunt met de Nieuwe Damlaan
verdicht de laan zich met hogere gebouwen en voorzieningen in de plint, tot een centraal punt
voor de wijk Nieuwland. Bijzonder fraai tenslotte is de ligging van de monumentale Openbare
Scholengemeenschap Schravenlant aan de Burgemeester Van Haarenlaan.
Hoewel de Burgemeester Van Haarenlaan op diverse punten door sloop en vervangende
nieuwbouw is aangetast, is het naoorlogse Parkway karakter nog altijd onverminderd aanwezig in
de ruimtelijke beleving van de laan. Als belangrijke identiteitsdrager van de wijk Nieuwland en het
hoofdwegenstelsel van Schiedam, zal dit karakter ook zeker behouden moeten blijven.
97

98
Waardevolle plek:
H Tussen Kappeyne vd Coppellolaan, Poldervaartpad en burgemeester Van Haarenlaan
Fraai laagbouweiland
Van het totaal geplande aantal woningen van 6.600 voor Nieuwland bestaan er slechts 75 uit
eengezinswoningen, dus circa 1,1 procent. In de uiterste noordwest hoek van Nieuwland bevindt
zich dan ook een zeldzame laagbouwbuurt. De noord- en de zuidrand van het gebiedje worden
gevormd door twee enkelvoudige rijen met halfvrijstaande woningen aan de noordkant van
de Kappeyne van de Coppellolaan en een rij vrijstaande huizen met aangebouwde garages
aan de zuidzijde van de Laan van Spieringshoek. Tussen deze randbebouwing bevinden
zich twee ten opzichte van elkaar gedraaide bouwblokken met laagbouwwoningen. Door de
draaiing van de bouwblokken ontstaan aan de Laan van Spieringshoek twee plantsoenen,
één met een langgerekte vorm in het westen en één met een vierkante vorm in het oosten.
Met name de woningen aan de noordzijde van de Kappeyne van de Coppellolaan hebben de
typische optimistische stijlkenmerken van de naoorlogse architectuur, zoals het flauw hellende
overstekende dak, balkons, een horizontale gevelordening, grote puiinvullingen, en een lichte
kleurstelling van de gevels. Eveneens charmant is het twee lagen hoge oudercomplexje dat
gelegen is tussen de Marchantlaan en de Van der Brugghenlaan. Aan de westkant van de buurt is
de kloeke Scholengemeenschap Spieringshoek gelegen, naar een ontwerp van de Rotterdamse
architect H. Nefkens. Later is bovendien een ietwat overgedimensioneerde sterflat verrezen aan
de Laan van Spieringshoek. Maar ondanks deze toevoeging is de naoorlogse subtiliteit van de
buurt nog bijzonder goed in tact gebleven.

Waardevolle plek:
I Tussen Troelstralaan en Dr. Schaepmansingel
Stedelijke menging op buurtniveau
Bijzonder aan Nieuwland zijn de veel voorkomende kleine bedrijfs- en winkelruimten die
geïntegreerd zijn in de woonblokken. Deze ruimten zijn niet alleen ruimtelijk een verbijzondering
van de straten maar dragen ook bij aan de stedelijke diversiteit van de buurten. De zuidzijde
van de Troelstralaan, met zijn voor die tijd karakteristieke staffeling van gebouwen, is hiervan
een mooi voorbeeld. De voorzieningen zijn bovendien architectonisch verbijzonderd door
etalages, terugspringende entree’s en een overstekend dak. Het ontwerp is van E.F. Groosman.
De woonblokken zijn gerenoveerd en voorzien van gevelisolatie en de binnenterreinen
zijn heringericht. Ondanks deze wijzigingen zijn in het ruimtelijke totaalbeeld nog altijd de
oorspronkelijke intenties voelbaar. Andere straten waarbij voorzieningen geïntegreerd zijn in het
woonblok zijn de Monseigneur Nolenslaan, ten westen van de Nieuwe Damlaan en de Parkweg
tussen de Burgemeester Van Haarenlaan en de Joop den Uyllaan.
99

3.2 Architectuur
Architectuurkaart Nieuwland
(N15)
N6
N14
N13
N5
N12
N10
N1
N9
N11
N8
NIEUWLAND
N3
N4
N7
N2
gebouwen met beperkte erfgoedwaarde
gebouwen met gemiddelde erfgoedwaarde
gebouwen met hoge erfgoedwaarde
bestemmingsplangrens
geïnventariseerd gebouw
gebouwen met gemiddelde erfgoedwaarde
gebouwen met hoge erfgoedwaarde
bestemmingsplangrens
wijkgrens naoorlogse inventarisatie

3.2.1 Architectuur Nieuwland
Nr. op
kaart Adres
n1
n
n
n4
n5
n6
n7
n8
Burgemeester Stulemeijerlaan/Burgemeester
Gijsenlaan Woningen
Oorspronkelijke
Functie Architect/ontwerper Bouwjaar
Spruijt en den Butter,
Schiedam 1947-1950
Parkweg 5 -169
(oneven),
M.C.M. de Grootstraat
1-117 (oneven), -118
(even) Woningen E.F. Groosman, Rotterdam 1959-1965
Mrg. Nolenslaan 460-
774
Winkelcentrum met
woningen
Mgr. Nolenslaan zuid
(oa 141-155, 157-171
oneven)
De Wildstraat,
Albardastraat (1-6 ,
- 6),
Loeffstraat,
De Meesterstraat Woningen
Stroken ten noorden
van de Burgemeester
Van Haarenlaan (tussen
Nieuwe Damlaan
en Piersonstraat) Woningen
Nieuwlandplein 0-7
(even en oneven),
Dr. Kuyperlaan 60-7 Woningen
Parkweg 5 , 106, 160,
10 Winkelpaviljoens
Hugo de Grootstraat
4, 6
n9 Albardastraat 65-69
Schoolgebouw met conciërgewoning
Kerkgebouw met kosterwoning
n10 Albardastraat 8 Elektrisch rioolgemaal
n11
Burgemeester Honnerlage
Gretelaan
7 (garagebedrijf),
Damlaan (woning) Garagebedrijf en woning
n1 Nieuwe Damlaan 76 School
n1
n14
Spruijt en den Butter,
Schiedam 196
Spruijt en den Butter,
Schiedam -
Spruijt en den Butter,
Schiedam 1957-1959
Spruijt en den Butter,
Schiedam Ca. 196
E.F. Groosman,
Rotterdam Ca. 1960
C.C. Vollinga, Rijksgebouwendienst
1967
Swaneveld en Goslinga,
Rotterdam 1961-196
Gemeentewerken Schiedam
(L.A. de Haas) 1950-1951
Spruijt en den Butter, Schiedam
1964
Swaneveld en Goslinga,
Rotterdam 1955-1957
Burgemeester Honnerlage
Gretelaan
49 -498 School Gemeentewerken Schiedam 195 -1955
Burgemeester Honnerlage
Gretelaan
500-51 Kerk, nu woongebouw
Van den Broek en Bakema
(ontwerp Van den Broek)
1958 (in 00 - 00
verbouwd tot 6
wooneenheden)
101

10
Schiedam, Nieuwland
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
n 1
Straat + huisnummers: Burgemeester Stulemeijerlaan / Burgemeester Gijsenlaan
Naam gebouwen: Flat Nieuwland en Koningin Emmaflat, woningbouwcomplex voor bejaarden.
Gebouwtype: ouderenhuisvesting, galerijontsluiting, met lift
Bouwsysteem / materialen: Gewapend beton constructie en metselwerk
Jaar van ontwerp / bouw: 1947-1950 (uitvoering: S.S.N.)
Architect / ontwerper: Architectenbureau Spruijt en den Butter, Schiedam
Opdrachtgever bouw: Gemeente Schiedam
Gebruik na oplevering / heden: woningen
Archief inventarisnummers: GAS, T 541, inv.nr. 377-380
Bijzonderheid:
De flats zijn gebouwd voor ‘ouden van dagen’, ouderen die nog zelfstandig
kunnen wonen. De meest zuidelijke flat heet “Koningin Emmaflat”, de flat ten
noorden daarvan heet “flat Nieuwland”. Het tuinontwerp is van
plantsoenendienst.
Cultuurhistorische waarde: Het complex is van belang als uitdrukking van het bouwen van voorzieningen
voor ‘ouden van dagen’. Een van de vroegste na-oorlogse voorbeelden van
ouderenwoningen van deze grote schaal in Schiedam (4)
Architectuurhistorische waarde: Van groot belang vanwege de typologie en de zorgvuldige details van de
voorgevels en kopse gevels. Goed voorbeeld van ouderenwoningen in het
oeuvre van architectenbureau Spruijt en den Butter (4)
Ensemblewaarde: De hoge stroken, lage strookjes langs de staat en de binnentuinen, die als een
ensemble zijn ontworpen, vormen een rustige woonbuurt, in aansluiting op de
functie van het complex (4)
Gaafheid: Vooral de voorgevels en kopse gevels van het exterieur zijn gaaf, de
achtergevel is sterk gewijzigd (3)
Zeldzaamheid: Als vroeg naoorlogs voorbeeld van een complex bejaardenwoningen in
Schiedam zeer zeldzaam (5)
Waardestelling: Het complex heeft een hoge erfgoedwaarde (4)
Aanbevelingen: Het ensemble zoveel mogelijk behouden

Schiedam, Nieuwland
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
n 2
Straat + huisnummers:
Parkweg 53-169 (oneven), M.C.M. de Grootstraat 1-117 (oneven), 2-118
(even)
Gebouwtype: woningen en garages
Bouwsysteem / materialen: montagebouw Dura-Coignet, grootschalige prefab elementen; grindbeton,
isolatiebeton, vloerplaten van isolatiebeton, ‘polistirene’, kalkzansteen en in
het werk gestort beton
Jaar van ontwerp / bouw: 1959-1965
Architect / ontwerper: Architectenbureau E.F. Groosman
Opdrachtgever bouw: Gemeentebestuur van Schiedam
Gebruik na oplevering / heden: Woningen
Archief inventarisnummers: GAS, T 542, inv.nr. 78 (A1970-0675 t/m 0681), zie ook T 542, inv.nr 24
(dossier A1970-355) en 78 (A1970-0676)
Bijzonderheden Gebouwd volgens het systeem Dura-Coignet, met grootschalige, in de fabriek
geprefabriceerde betonelementen, naar ontwerp van architect Ernest
Groosman. Het beloofde voordeel van dit bouwsysteem voor grootschalige
montagebouw is: de arbeidsbesparing, de verkorting van de bouwtijd, de
lagere prijs. In 1998 zijn asbesthoudende eternietplaten in de gevel van 144
woningen gesloopt (BWT 1998-284)
Cultuurhistorische waarde: Cultuurhistorisch waardevol als voorbeeld van een wooncomplex gebouwd
volgens het systeem Dura-Coignet. (2,5)
Architectuurhistorische waarde: Goed voorbeeld van bijzonder materiaalgebruik (Dura-Coignet) (3)
Ensemblewaarde: De drie stroken en binnenterreinen vormen een samenhangend ritme. (2,5)
Gaafheid: De materiaaltoepassing is nog redelijk gaaf (2,5)
Zeldzaamheid: In nationaal opzicht niet bijzonder (2,5)
Waardestelling: Het complex heeft ene gemiddelde erfgoedwaarde (2,6)
Aanbevelingen: Bij onderhoud onderzoeken of het Dura-Coignet systeem behouden kan
blijven
10

104
Schiedam, Nieuwland
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
n 3
Straat + huisnummers: Mgr. Nolenslaan 460 -774
Gebouwtype: winkelcentrum in plint met woningen in flats daarboven
Bouwsysteem / materialen: Muwi-systeembouw: combinatie van betonskelet, dwarsmuren en vloeren van
Muwi-systeem blokken, gevelvullingen deels van metselwerk.
Jaar van ontwerp / bouw: 1959 / 1962
Architect / ontwerper: Architectenbureau Spruijt en den Butter, Schiedam
Opdrachtgever bouw: Gemeentebestuur van Schiedam
Gebruik na oplevering / heden: Woningen / winkels
Archief inventarisnummers: GAS: T 542, inv.nr. 42
Literatuur F. Koffijberg, ‘De Nieuwlandse huisvrouwen krijgen winkelboulevard thuis’,
in: De Schiedamse Gemeenschap, mei 1958, p. 62-63.
Bijzonderheden Gebouwd door het Rotterdamse bedrijf Muys en De Winter (MUWI) als
hoofdwinkelcentrum in Nieuwland. Het oorspronkelijke complex bestaat uit
132 woningen en 28 winkels. In het oorspronkelijke ontwerp zijn de
woningen gerealiseerd in 4 flatgebouwen van 6 woonlagen met 24 woningen
(in 1 woonlaag) en 36 woningen in 2 woonlagen boven de winkels. De
flatstroken staan dwars op de hoofdas van de Mgr. Nolenslaan. De meest
oostelijke hoektoren bij de Piersonstraat is later gerealiseerd en behoort niet
tot het oorspronkelijke ontwerp.
Cultuurhistorische waarde: Het belangrijkste winkelcentrum van de wijk Nieuwland. (3,5)
Architectuurhistorische waarde: Van bijzonder belang in het oeuvre van het Schiedamse architectenbureau
Spruijt en den Butter: het belangrijkste winkelcentrum in een van de meest
kenmerkende naoorlogse wijken van Schiedam. Van belang vanwege de
combinatie van winkels en woningen, gebouwd volgens het MUWI-systeem. (4)
Ensemblewaarde: Van grote betekenis als essentieel onderdeel van de wijk Nieuwland. Door de
bouwhoogte en de compositie van de volumes zeer kenmerkend onderdeel
van de wijk. (4)
Gaafheid: Het complex is nog vrij gaaf. (3,5)
Zeldzaamheid: Qua schaal zeldzaam in Schiedam (3)
Waardestelling: Het complex heeft een hoge erfgoedwaarde (3,6)
Aanbevelingen: Bij onderhoud de originele materialen en kleuren zoveel mogelijk behouden

Mgr. Nolenslaan, winkelcentrum n 3
105

106
Schiedam, Nieuwland
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
n 4
Straat + huisnummers:
Mgr. Nolenslaan zuid (oa 141-155, 157-171 oneven nummers), De
Wildestraat, Albardastraat (1-63, 2-36), Loeffstraat, De Meesterstraat
Gebouwtype: portiek-etagewoningen, ouderenwoningen.
Bouwsysteem / materialen: Muwi-systeembouw: combinatie van betonskelet, dwarsmuren en vloeren van
Muwi-systeem blokken, gevelvullingen deels van metselwerk.
Jaar van ontwerp / bouw:
Architect / ontwerper: Architectenbureau Spruijt en den Butter, Schiedam
Opdrachtgever bouw: Gemeentebestuur van Schiedam
Gebruik na oplevering / heden: Woningen
Archief inventarisnummers: GAS: T 542, inv.nr. 51 (A1970-0540 t/m 0542)
Bijzonderheden Het project wordt genoemd: ‘266 woningen, gemeentelijke woningbouw’.
Gebouwd door het Rotterdamse bedrijf Muys en de Winter (MUWI). In 1981 is
een deel van de houten kozijnen vervangen door kunststof kozijnen (BWT
dossier nr 1981-055). De opengewerkte betonnen verbindingsmuur tussen de
stroken is oorspronkelijk, het staat aangegeven op de tekeningen: het is in
een licht gewijzigde vorm uitgevoerd.
Cultuurhistorische waarde: Goed voorbeeld van een gestempelde wooneenheid, een samenhangende
eenheid met verschillende typen woningen (hier gezinswoningen en
bejaardenwoningen) en het binnenterrein (3,5)
Architectuurhistorische waarde: Van architectuurhistorische waarde wegens de kenmerkende typologie van de
wooneenheid en hoogwaardige esthetische kwaliteiten van het ontwerp (3,5)
Ensemblewaarde: Van waarde vanwege de wijze van verkaveling en als onderdeel van een reeks
van gestempelde eenheden (4)
Gaafheid: Het exterieur van de woningen is nog grotendeels gaaf (4)
Zeldzaamheid: In Schiedam is het een goed voorbeeld van stempelverkaveling (3)
Waardestelling: Het complex heeft een hoge erfgoedwaarde (3,6)
Aanbevelingen: Het complex zoveel mogelijk in de huidige staat behouden

Schiedam, Nieuwland
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
n 5
Straat + huisnummers:
stroken ten noorden van de Burg. van Haarenlaan (tussen Nieuwe Damlaan en
Piersonstraat)
Gebouwtype: 136 woningen, 6 winkels en 18 garages
Bouwsysteem / materialen: Muwi-systeembouw: combinatie van betonskelet, muwi-blokken en gevels van
baksteen; zogeheten televisie-vensters in de kopgevels
Jaar van ontwerp / bouw: 1957-1959
Architect / ontwerper: Architectenbureau Spruijt en den Butter, Schiedam
Opdrachtgever bouw: Gemeentebestuur van Schiedam
Gebruik na oplevering / heden: Woningen, winkels, garages
Archief inventarisnummers: GAS, T 338, inv.nr. 1613 (1959-022)
Bijzonderheden Het project wordt genoemd: ‘136 woningen, 6 winkels en 18 garages op een
terrein aan de Burgemeester van Haarenlaan’. Gebouwd door het Rotterdamse
bedrijf Muys en de Winter (MUWI). In de plint van de meest westelijke strook
winkels. Kenmerkende televisie-vensters in de kopgevels. Ook inpandige
garages in de kopgevels.
Cultuurhistorische waarde: Goed voorbeeld van gestempelde wooneenheden: een samenhangende
eenheid van verschillende typen woningen, met garages en binnenterrein op
identieke wijze herhaald. In dit geval zijn incidenteel ook winkelvoorzieningen
in de stempels opgenomen. (3)
Architectuurhistorische waarde: Van architectuurhistorische waarde wegens de kenmerkende typologie van de
wooneenheid en de sobere doelmatige esthetische kwaliteiten van het
ontwerp. (3)
Ensemblewaarde: Van waarde vanwege de wijze van verkaveling en als onderdeel van een reeks
van gestempelde eenheden. (3)
Gaafheid: Het exterieur van het complex is nog grotendeels gaaf. (3)
Zeldzaamheid: Een goed voorbeeld van zeer kenmerkende stempelverkaveling in Schiedam.
(3)
Waardestelling: Het ensemble heeft een gemiddelde erfgoedwaarde (3)
Aanbevelingen: De oorspronkelijke staat bij onderhoud en renovatie zoveel mogelijk
behouden
107

108
Schiedam, Nieuwland
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
Straat + huisnummers: Nieuwlandplein 20-73 (even en oneven), Dr. Kuyperlaan 60-72
Gebouwtype: flat met woningen, winkels en garages in de plint.
Bouwsysteem / materialen: gewapend beton, baksteen, waarschijnlijk MUWI-systeem
Jaar van ontwerp / bouw: Ca. 1963
Architect / ontwerper: Architectenbureau Spruijt en den Butter
Opdrachtgever bouw: N.V. Bouw- en Exploitatie Mij. ‘Stadhuisplein’
Gebruik na oplevering / heden: Woningen / winkels
Archief inventarisnummers: GAS: geen dossier gevonden.
Bijzonderheden:
Project wordt genoemd: ‘flatgebouw 48 woningen en 6 winkels en 2 winkels
(laagbouw) voor N.V. bouw- en exploitatie Mij “Stadhuisplein”’
n 6
Cultuurhistorische waarde: Het gebouw markeert het Nieuwlandplein op de kruising van twee belangrijke
naoorlogse wegen: de Burgemeester van Haarenlaan (ringweg) de Nieuwe
Damlaan (radiaalweg). (4)
Architectuurhistorische waarde: Het gebouw is van belang vanwege hoogwaardige esthetische kwaliteiten
door de zorgvuldige compositie, detaillering en het materiaalgebruik. (3)
Ensemblewaarde: Het gebouw is van belang als markering van het plein. Landmark aan het
Nieuwlandplein en aan de Burgemeester van Haarenlaan. (4)
Gaafheid: Het gebouw is van belang vanwege de architectonische gaafheid van de
hoofdstructuur en het exterieur. (3)
Zeldzaamheid: Het gebouw heeft een gemiddelde zeldzaamheidswaarde (3,5)
Waardestelling: Het complex heeft een hoge erfgoedwaarde (3,5)
Aanbevelingen: Het complex zoveel mogelijk in de huidige staat behouden.

Schiedam, Nieuwland
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
n 7
Straat + huisnummers:
Parkweg 52, 106, 160, 210
Gebouwtype: winkel-paviljoens aan voet van woonstroken
Bouwsysteem / materialen: MUWI-systeembouw
Jaar van ontwerp / bouw: Ca. 1960
Architect / ontwerper: Architectenbureau E.F. Groosman: ontwerp C. Weeber (in dienst bij Groosman)
Opdrachtgever bouw: MUWI
Gebruik na oplevering / heden: in gebruik met oorspronkelijke functie (winkelruimte)
Archief inventarisnummers: GAS: dossier niet aangetroffen
Literatuur J. de Heer, ‘Zero kant’, in: U. Barbieri (red. e.a.), Carel Weeber ‘ex’ architect,
Rotterdam 2003, p. 46-47
Bijzonderheden Woningbouw is Parkweg (4-50), (54-104), (108-154), (158-206). Een van de
vroegste projecten van de later bekend geworden architect Carel Weeber.
Naast enkele architectuur-historisch belangrijke gebouwen (Peperklip,
Schiegevangenis, Zwarte madonna) , onder andere bekend als voorzitter van
de Bond van Nederlandse Architecten, polemist en columnist
Cultuurhistorische waarde: Goed voorbeeld van winkelpaviljoens in de voet van woonstroken, ontworpen
door de later bekend geworden architect Carel Weeber (in dienst van
Groosman) (4)
Architectuurhistorische waarde: Van belang als jeugdwerk in het oeuvre van de architect Carel Weeber (4,5)
Ensemblewaarde: onderdeel van een ensemble met woningen en een winkelstrook als
buurtwinkelcentrum aan de Parkweg (3,2)
Gaafheid: De winkels zijn nog in redelijk oorspronkelijke staat (2,5)
Zeldzaamheid: De winkels zijn van een gemiddelde zeldzaamheid (2,8)
Waardestelling: Het ensemble heeft een hoge erfgoedwaarde (3,5)
Aanbevelingen: Bij onderhoud zoveel mogelijk het oorspronkelijke ontwerp en setting
behouden
109

110
Schiedam, Nieuwland
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
n 8
Straat + huisnummers: Hugo de Grootstraat 4, 6
Naam gebouw Openbare Scholengemeenschap Schravenlant
Gebouwtype: schoolgebouw voor voortgezet onderwijs, middelbare school, met conciergewoning.
Bouwsysteem / materialen: gewapend beton en metselwerk
Jaar van ontwerp / bouw: 1957 / 1967
Architect / ontwerper: C.C. Vollinga, Rijksgebouwendienst
Opdrachtgever bouw: Gemeente Schiedam
Gebruik na oplevering / heden: Rijks HBS- MMS / Lyceum
Archief inventarisnummers: GAS: T. 542, inv.nr. 165 (doss. A1970-1552, voorontwerp 1960)
Literatuur J. van Pelt (e.a.), Honderd jaar Rijks Hogere Burgerschool Schiedam, Schiedam
1967
Bijzonderheden Gebouwd ter vervanging van het bestaande HBS in de binnenstad die door
verzakkingen niet meer voor het onderwijs geschikt was. Oorspronkelijk gebouwd
als gecombineerde Rijks HBS (Hogere Burgerschool) en MMS (Middelbare
Meisjesschool) naar ontwerp van de Rijksgebouwendienst. Programma
van eisen in 1957 opgesteld, eerste paal 4 december 1964 en in 1967 in gebruik
genomen.
Cultuurhistorische waarde: Het schoolgebouw, is een typologisch zeer goed voorbeeld van een school
voor voortgezet onderwijs, gebouwd in de naoorlogse periode in Schiedam.
Het gebouw, een voormalige Rijks HBS en MMS, nu in gebruik als lyceum, is
daarnaast van waarde vanwege de hoge belevingswaarde: diverse inwoners uit
Schiedam hebben als leerling de school bezocht. (4)
Architectuurhistorische waarde: Het schoolgebouw is van hoge waarde als voorbeeld van een schoolgebouw
voor voortgezet onderwijs, ontworpen door een architect van de Rijksgebouwendienst
(C.C. Vollinga). Het gebouw is zeer zorgvuldig ontworpen (geen
standaardschool. De verschillende sferen van de buitenruimte rond het gebouw
(singel, entree fietsers, hoofdenree) zijn van belang. (4)
Ensemblewaarde: Het complex van diverse functies ondergebrachjt in aparte volumes, afgestemd
op het schoolplein, de groenaanleg en de ligging aan de singel vormt
een zeer krachtig gehel. (4)
Gaafheid: Zowel de hoofdstructuur als materiaalgebruik zijn nog grotendeels gaaf (4)
Zeldzaamheid: In Schiedam een zeer goed voorbeeld van een naoorlogs onderwijsgebouw,
nationaal gezien minder zeldzaam (2,5)
Waardestelling: Het gebouw heeft een hoge erfgoedwaarde (3,7)
Aanbevelingen: Zoveel mogelijk de oorspronkelijke staat behouden.

Schiedam, Nieuwland
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
Straat + huisnummers: Albardastraat 65, 67, 69
Naam gebouw Gereformeerde kerk Magnalia Dei
Gebouwtype: kerkgebouw (zaalkerk) met dienstruimten en kosterwoning
Bouwsysteem / materialen: gewapend beton constructie en sierbetonstenen in de gevel
Jaar van ontwerp / bouw: 1961-1962
Kunst: metaalplastieken in interieur en exterieur uitgevoerd door leerlingen van
technische school in Schiedam.
Architect / ontwerper: Swaneveld en Goslinga architecten, Rotterdam
Opdrachtgever bouw: Kerkenraad der Gereformeerde Kerk te Schiedam
Gebruik na oplevering / heden: kerkgebouw
Archief inventarisnummers: GAS, T 338, inv.nr 69 (doss. 1962/034)
Literatuur Redactie, ‘Magnalia Dei-kerk’, in: De Schiedamse Gemeenschap, augustus
1965, p. 110-111
n 9
Cultuurhistorische waarde: Uitdrukking van een de gereformerde kerk in Schiedam. Grote
herinneringswaarde voor bewoners.
Architectuurhistorische waarde: Goed voorbeeld van een kerkgebouw in het oeuvre van Swaneveld en Goslinga
architecten. Door de bouwmaterialen kenmerkend gebouw voor de periode.
(3,9)
Ensemblewaarde: Door de situering langs een singel en een route naar het wijkwinkelcentrum
een opvallend gebouw. Door de compositie van samengestelde volumes een
landmark. De toegepaste beeldende kunst ondersteunt de functie van het
gebouw. (3,6)
Gaafheid: Het gebouw is van belang vanwege de gaafheid van exterieur en interieur.
(3,8)
Zeldzaamheid: De enige naoorlogse kerk in de wijk Nieuwland die nog met de
oorspronkelijke functie in gebruik is . (3,5)
Waardestelling: Het gebouw heeft een hoge erfgoedwaarde (3,7)
Aanbevelingen: Het complex zoveel mogelijk in de huidige staat behouden
111

11
Schiedam, Nieuwland
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
n 10
Straat + huisnummers: Albardastraat 38
Gebouwtype: elektrisch rioolgemaal
Bouwsysteem / materialen: gevels metselwerk, ‘cementramen’ (betonelementen kozijnen), stalen ramen
Jaar van ontwerp / bouw: 1950-1951
Architect / ontwerper: Gemeentewerken Schiedam, afdeling Bouwkunde, bestek 271
(toeschrijving ontwerp: gemeentearchitect L.A. de Haas)
Opdrachtgever bouw: Gemeente Schiedam
Gebruik na oplevering / heden: rioolgemaal
Archief inventarisnummers: GAS: DGW L7 (fiches 1-110) en L8 (fiches 1-102)
Cultuurhistorische waarde: Hoofdgemaal voor de wijk Nieuwland. Van belang als onderdeel van de aanleg
van de openbare werken voor de destijds nieuwe wijk. (2,5)
Architectuurhistorische waarde: Goed voorbeeld van een gemaal naar ontwerp van de Dienst gemeentewerken
van Schiedam. Bijzondere architectonische vormgeving: oogt als een ‘tempel
voor techniek’. (4)
Ensemblewaarde: Ligt op een stedenbouwkundig opvallende plaats aan de singel. Zichtbaar
(bovengronds) deel van een ondergronds systeem. (3)
Gaafheid: Nog bijzonder gaaf exterieur. (3)
Zeldzaamheid: Het hoofd rioolgemaal voor Nieuwland (3)
Waardestelling: Het gebouw heeft een gemiddelde erfgoedwaarde (3,1)
Aanbevelingen: De originele materialen en detaillering zorgvuldig onderhouden, ook de
kwetsbare, uit diverse materialen samengestelde raamkozijnen

Schiedam, Nieuwland
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
n 11
Straat + huisnummers:
Burg. Honnerlage Gretelaan 273 (garagebedrijf), Damlaan 2 (woning)
Gebouwtype: Garagebedrijf met verkoopkantoor, onderhoudsruimte en woning
Bouwsysteem / materialen: Combinatie van gewapend betonconstructie met baksteen vullingen, sierbeton
gevelelementen, aluminium pui en redwood houtwerk.
Jaar van ontwerp / bouw: 1963 / 1964,.
Architect / ontwerper: architectenbureau Spruyt en Den Butter, Schiedam
Opdrachtgever bouw: D.C. Koster jr., Garagebedrijf Koster. In 1995 verbouwd door Kwik-Fit bv.
Gebruik na oplevering / heden: garagebedrijf Kwik-Fit en woning
Archief inventarisnummers: GAS: T 338, inv.nr. 84 (doss. 1963-63)
Cultuurhistorische waarde: Van belang als typologisch goed voorbeeld van een garagebedrijf en woning.
(3)
Architectuurhistorische waarde: Van belang als voorbeeld van een garagebedrijf met woning, ontworpen door
het Schiedamse architectenbureau Spruyt en Den Butter. Daarnaast van
belang als hoogwaardig ontwerp. (3,4)
Ensemblewaarde: Ligt aan een singel. (3)
Gaafheid: Het gebouw is van belang vanwege de grote gaafheid. (3,6)
Zeldzaamheid: Het garagegebouw met woning is in nationaal opzicht van gemiddeld belang.
(2.8)
Waardestelling: Het gebouw heeft een gemiddelde erfgoedwaarde. (3,2)
Aanbevelingen: De bestaande staat van het complex zoveel mogelijk behouden
11

114
Schiedam, Nieuwland
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
n 12
Straat + huisnummers: Nieuwe Damlaan 762
Naam gebouw School voor voortgezet onderwijs: Life College, Accent College
Oorspronkelijk Christelijke Lagere Technische School.
Gebouwtype: Technische school met theorielokalen, praktijklokalen en gymzaalvleugel.
Bouwsysteem / materialen: gewapend beton constructie, gevels met onder andere schoon metselwerk en
pleisterlaag, houten puien en stalen puien, kap van praktijklokalen met glazen
kap en draadglas.
Jaar van ontwerp / bouw: 1955-1957
Kunst: In het interieur oa: natuursteen plastiek in hoofdhal en gekleurd glas in
venster van hoofdhal.
In het exterieur: groot gekleurd betonreliëf in twee delen aan voorgevel
Architect / ontwerper: Swaneveld en Goslinga architecten, Rotterdam
Opdrachtgever bouw: Vereniging van Christelijke Nijverheidsscholen voor Schiedam en omstreken.
Gebruik na oplevering / heden: in gebruik als school voor voortgezet onderwijs (binnenkort leegstand,
mogelijk sloop)
Archief inventarisnummers: GAS: T 338, inv.nr. 26 (doss. 1957-134)
Cultuurhistorische waarde: Deze VMBO-school is van belang als typologisch goed voorbeeld van een
technische school met verschillende lokalen: zoals technieklokalen,
theorielokalen en gymnastiekzaal. Het gebouw is daarnaast van belang
vanwege de belevingswaarde als schoolgebouw voor inwoners van Schiedam.
(3,6)
Architectuurhistorische waarde: Het gebouw is een goed voorbeeld van een technische school in het oeuvre
van het Rotterdamse architectenbureau Swaneveld en Goslinga. Het is
daarnaast van belang vanwege de zorgvuldige detaillering, zoals de
hoofdentree en de betonreliefs aan de gevel. (3,6)
Ensemblewaarde: De samenstellende eenheden vormen een samenhangende compositie. (3,3)
Gaafheid: Het gebouw is nog grotendeels gaaf (3,3)
Zeldzaamheid: Een schoolgebouw op een stedenbouwkundig zo herkende plaats met
dergelijk opvallende beeldende kunst in de voorgevel, is zeldzaam in
Schiedam (3.8)
Waardestelling: Het gebouw heeft een hoge erfgoedwaarde (3,5)
Aanbevelingen: Zoveel mogelijk de oorspronkelijke staat behouden

Schiedam, Nieuwland
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
n 13
Straat + huisnummers: Burg. Honnerlage Gretelaan 492 – 498 (even)
Gebouwtype: basisschool met drie lokaalvleugels en glazen verbindingsgang
Bouwsysteem / materialen: combinatie van gewapend beton, baksteen en houten puien
Jaar van ontwerp / bouw: 1953-1955
Architect / ontwerper: Gemeentewerken Schiedam, afdeling Bouwkunde
Opdrachtgever bouw: Gemeentebestuur van Schiedam
Gebruik na oplevering / heden: in gebruik als praktijkschool De Wegwijzer, school voor praktijkonderwijs.
Archief inventarisnummers: GAS, T 346, inv.nr 7205A
Bijzonderheden: Oorspronkelijk in 1955 gebouwd als drie aparte lagere scholen voor kinderen
met een verstandelijke beperking en een medische dienst in de wijk Nieuwland.
Een Protestants-christelijke, Rooms-katholieke en een Openbare ‘school
voor buitengewoon lager onderwijs aan zwakzinnige kinderen’. Elke school
met 6 leslokalen was ondergebracht in een eigen lokaalvleugel. De aparte
medische afdeling was ondergebracht in de boogvormige vleugel aan een
vijver. De glazen verbindingsgang tussen de drie vleugels verbond de medische
afdeling met alle drie de scholen. Deze opzet creëerde diverse besloten
speelpleinen.
Cultuurhistorische waarde: Het schoolgebouw is van belang als een typologisch goed voorbeeld van een
school voor drie denominaties in een gebouw met een gezamenlijke medische
afdeling. (4)
Architectuurhistorische waarde: Architectuurhistorisch is het gebouw van belang vanwege de kwaliteit van het
ontwerp, als een school met gestandaardiseerd opgezette lokaalvleugels, en
lokalen doorstroomt met licht en ruimte. (3,9)
Ensemblewaarde: Door het ritme van de drie vleugels aan de doorgaande weg stedenbouwkundig
een opvallend element (3,7)
Gaafheid: Het gebouw is nog grotendeels gaaf (3,6)
Zeldzaamheid: Een zeldzaam goed onderhouden schoolgebouw in Schiedam, gebouwd volgens
gestandaardiseerde onderdelen typerend voor de wederopbouwperiode.
(3,6)
Waardestelling: Het gebouw heeft een hoge erfgoedwaarde (3,8)
Aanbevelingen: Het bestaande gebouw zorgvuldig onderhouden
115

116
Schiedam, Nieuwland
n 14
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
Straat + huisnummers: Burg. Honnerlage Gretelaan 500-512 (even)
Gebouwtype: Voormalig kerkgebouw, verbouwd tot 6 wooneenheden
Naam gebouw Nieuwe Westerkerk, Opstandingskerk
Bouwsysteem / materialen: Gewapend betonconstructie, gevel trilbetonelementen en gedeeltelijk
metselwerk van hardgrauw baksteen.
Jaar van ontwerp / bouw: 1956 / 1958 in 2002-2003 verbouwd tot 6 wooneenheden
Architect / ontwerper: Architectenbureau Van den Broek en Bakema (ontwerp ban de Broek)
Opdrachtgever bouw: Hervormde gemeente Schiedam
Gebruik na oplevering / heden: Kerk / woongebouw
Archief inventarisnummers: GAS: T.338 Inv.nr.19 Doss.nr 1957-015
Literatuur Van den Broek en Bakema, ‘De Opstandingskerk (Ned. Hervormd) Schiedam’,
in: Forum, februari 1959, p. 382-387.
H. Ibelings (red), De functie van de vorm. Van den Broek en Bakema, 1948-
1988, Rotterdam 2000, p. 58-61, 118-119
J.R., ‘Bijzondere kerkbouw in Nederland:de Opstandingskerk’, in: De
Schiedamse Gemeenschap, februari 1958, p. 229-230
Bijzonderheid:
De voormalige Opstandingskerk is in 2002-2003 verbouwd tot zes
wooneenheden. Verwierf in 2005 de Nationale Renovatieprijs, in de categorie
Woningbouw Herbestemming.
Cultuurhistorische waarde: De voormalige kerk, nu in gebruik als wooneenheden, is van belang als uiting
van de hervormde gemeente van Schiedam. Door de vroegere openbare functie
een hoge belevingswaarde. (4,5)
Architectuurhistorische waarde: Van hoge architectuurhistorische waarde in het oeuvre van de ontwerpers, Van
den broek en Bakema, in die tijd (1956-1958) nationaal en internationaal
toonaangevend. Het ontwerp is zeer typerend voor de wederopbouwperiode.
Van belang vanwege de esthetische waarde als een paviljoen in het groen,
opgebouwd als compositie van grote volumes, water aan de voet, een hoge
sculpturale toren en zorgvuldige materiaaltoepassing. (4,5)
Ensemblewaarde: Het gebouw ligt op een stedenbouwkundig zeer opvallende plaats (landmark),
langs een dijk, aan een van de uiteinden van de voorzieningenstrook langs de
Burg. Honnerlage Gretelaan. (4,5)
Gaafheid: Ondanks de verbouwing nog van grote waarde. De verbouwing is een geslaagd
voorbeeld van herbestemming (2,5)
Zeldzaamheid: Een van de weinige ontwerpen voor een kerk in het oeuvre van dit
toonaangevende architectenbureau, en daarom zeer zeldzaam. (4,5)
Waardestelling: Het gebouw heeft, ondanks de herbestemming, een hoge erfgoedwaarde (4,1)
Aanbevelingen: Bij onderhoud zoveel mogelijk de huidige staat behouden

3.2.2 Beeldende kunst en bruggen
Beeldende kunst
A) Burgemeester Van Haarenlaan 871, ‘olifantje’, Hans Petri, 196 (betonnen
speelobject bij basisschool, vrij plastiek)
B) Burgemeester Van Haarenlaan 954-960, stadsgezicht, kunstenaar niet bekend,
1958, (mozaïek aan gevel van schoolgebouw, met naïeve voorstelling van stad)
C) Albardastraat 67, diverse beeldende kunst, oa metaalplastiek aan gevel en in
interieur van R.K. Kerk Magnalia Dei, ca 196
D) Nieuwe Damlaan 759, ‘geborgenheid’, P. van Stuivenberg (Schiedamse
kunstenaar), 1968 (vrij plastiek bij voorzieningencentrum)
E) Nieuwe Damlaan 76 , titel, kunstenaar, bouw van school 1957, (gekleurd
betonreliëf in gevel school (Life-college/Accent-college)
F) Willem Passtoorsstraat 5 (bij Johan Braakensiekstraat), tegeltableau aan gevel
van schoolgebouw, (ROC Zadkine), met tekst: ‘zie ik verkondig U’, ontwerp H. van
der Jagt, tijdstip van plaatsing 1970
A
C
B
D
117

118
E
F

Bruggen
A) Spoelingbrug over de Noordvest tussen het Spinhuispad en de Parkweg
B) Voetgangersbrug over de Burgemeester Van Haarensingel
A
B
119

GROENOORD
1 0
Smetanalaan
straat, stoep, pad
water
openbaar groen
collectief groen
privé groen
hoogbouw
middelhoogbouw
laagbouw, grondgebonden
vooroorlogse bebouwing
nieuwbouw
openbare voorzieningen
winkels
kerk
moskee
onderwijsgebouw
samenhangend gebied/wijk
ensemble
bijzondere plek
Brederoweg
Borodinlaan
S
Verdistraat
K
Van Beethovenplein
Vivaldilaan
S
Johan Straussplein
Mozartlaan
Jozef Oreliosingel
S k
M
Eduard van Beinumlaan
S
Toon Verheystraat
Laan van Bol ‘Es
S
Bachplein
S
S k
L
S k
N
S k
J
Churchillweg
Hof van Spaland
1:5000
S
Zwaluwlaan
0 20 40 60 80 100 m

4 Groenoord
Ontwerp en ontwerper, oa:
1960: Gedeeltelijke herziening van het uitbreidingsplan in hoofdzaken, Dienst
gemeentewerken Schiedam, september 1960
1964: Uitbreidingsplan in onderdelen Groenoord [midden, zuid en west],
Gemeentewerken Schiedam, vastgesteld door de Gemeenteraad, 4 februari
1964; goedgekeurd door Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland 18 november
1964.
1965: Uitbreidingsplan in onderdelen Groenoord Noord, Gemeentewerken
Schiedam, vastgesteld door de Gemeenteraad, 4 mei 1965; goedgekeurd door
Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland 8 december 1965.
1966: Uitbreidingsplan in onderdelen Randbebouwing Groenoord [West],
Gemeentewerken Schiedam, vastgesteld door de Gemeenteraad, 5 september
1966; goedgekeurd door Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland 4 mei 1967.
Ontwerp: vanaf 1960 was Rein Fledderus vaste extern stedenbouwkundig adviseur
voor de gemeente Schiedam
Betrokken architectenbureau’s en bouwbedrijven o.a.:
Bouwbedrijf Muijs en Winter, architectenbureau Swaneveld en Goslinga,
architectenbureau Spruijt en Den Butter, architect Groosman
4.1 Stedenbouw
4.1.1 Licht, groen en ruimte
Ligging in de stad en begrenzing
De wijk Groenoord, in het noordwesten van Schiedam, wordt omgeven door
infrastructuur. De wijk is gebouwd ten noorden van snelweg A 0 en ligt tegen
het tracé van de geprojecteerde A4 naar Delft. Aan de oostzijde wordt de wijk
begrensd door de Churchillweg. In het noorden door de Brederoweg en het
Bachplein.
Culturele en sociale betekenis
Groenoord is de laatste naoorlogse wijk die gerealiseerd is in grootschalige
uniforme bebouwing. In latere wijken in Schiedam-Noord zoals Woudhoek en
Spaland is de bebouwing overwegend lager en minder massaal. Na het overlijden
van stedenbouwkundige J.M. Horváth in 1960 wordt Rein Fledderus extern
adviseur voor stedenbouwkundige aangelegenheden van de gemeente Schiedam.
Groenoord is grotendeels onder zijn supervisorschap tot stand gekomen.
In Groenoord stond snel en goedkoop bouwen voorop. Net als in Nieuwland en
Tuindorp-Kethel, zijn grote delen van Groenoord gerealiseerd door toepassing
van ver doorgevoerde standaardisatie in woningplattegrond en bouwmethode.
De wijk is onderverdeeld in ensembles die volgens een uniforme wijze zijn
verkaveld. Kenmerkend voor Groenoord is de toenemende grootschaligheid van de
complexen van zuid naar noord en west. De flats aan de westrand van de wijk, die
vanwege de langgerekte Z-vormige footprint, de Z-flats worden genoemd, zijn wat
betreft grootschaligheid van de gebouwen het meest extreem. De Z-flats vormen
een lange hoge wand die Schiedam-noord afschermt van de buurgemeente
Vlaardingen.
Stedenbouwkundig is de wijk opgezet als een van de vier kwadranten
van Schiedam-Noord, zoals dat werd getekend in de herziening van het
uitbreidingsplan in hoofdzaken uit 1960. De voorzieningen zijn daarop afgestemd.
In vergelijking met Nieuwland, dat een verdeling in drie buurten kent, met duidelijke
buurt- en wijkcentra, liggen de voorzieningen in Groenoord meer verspreid over de
wijk en wordt ook rekening gehouden met de afstemming op de vier kwadranten.
1 1

Bron: De Schiedamse Gemeenschap, speciaal nummer, 1962
1

1 4
Structuurplan met Groenoord als onderdeel van vier kwadranten in Schiedam Noord, deel van
‘Gedeeltelijke herziening van het uitbreidingsplan in hoofdzaak Schiedam, 1960 (CSO dossier
12)
‘Matenplan woningbouw Groenoord-midden’, 1964 (CSO dossier 12)

Groenoord is grotendeels in de jaren zestig gebouwd. Het meest zuidelijke deel,
ten zuiden van de Laan van Bol‘Es, is als eerste gerealiseerd, tussen circa 1960
en 1965. Voor de verkaveling en bebouwing van andere delen worden al voor 1965
plannen gemaakt, maar de uitvoering daarvan of herzieningen komen na 1965 tot
stand. Strikt genomen is een deel van Groenoord dus na 1965 gerealiseerd en
behoort formeel niet tot de wederopbouwperiode, waar doorgaans de jaren 1940-
1965 mee wordt aangeduid.
Op donderdag oktober 1964 wappert er voor een flat aan de Willem
Pijperstraat de witte MUWI-vlag. Dit ter gelegenheid van de 5000ste woning
die het Rotterdamse aannemingsbedrijf in Schiedam oplevert. Ter gelegenheid
daarvan publiceert De Schiedamse Gemeenschap twee interviews. Het eerste
is met M.J.M. van der Kinderen, de wethouder die vanaf 1951 deel uitmaakt van
het college van burgemeester en wethouders. Hij klaagt over de moeizame start
van de bouw in Groenoord net als 10 jaar eerder in Nieuwland. Nu ligt het aan
de hoge rentestanden en aan de grote vraag naar vrijesectorwoningen, ‘waar er
in Groenoord eigenlijk helemaal geen plek is voor de vrije sector’. Uitkomst moet
een tweede meerjarencontract voor 500 woningen met MUWI bieden, de vaste
aannemer waarmeee de gemeente al 15 jaar samenwerkt, ‘een bedrijf dat we
hebben zien groeien, zoals zij ons hebben zien groeien’.
Het tweede interview is met de tweeënzeventig jarige Dirk de Winter sr., die in
1941 een samenwerking aanging met D. Muijs. Deze selfmade man klom op van
krullenjongen tot concernleider, die met 1000 man personeel na de oorlog in twintig
jaar 0.000 woningen en 00 scholen bouwde: ‘Alles wat ik geleerd heb, heb ik zelf
betaald. ... Ik heb voor miljoenen zelf getekend. Ik doe het nog.’ (A. Wagenaar, De
Schiedamse Gemeenschap, november 1964)
Vierenhalf jaar later is Groenoord inderdaad bijna gereed. In De Schiedamse
Gemeenschap verschijnt een kritische beschouwing over Groenoord van de
hand van een bewoner: ‘Groenoord is hard op weg het grote zorgenkindje van
Schiedam te worden. Steeds meer mensen gaan zich met de patiënt bezighouden.
De bewoners zelf gaan zich roeren.’ Waaraan ligt dat? Niet aan de woningen
op zich, maar wel aan de woningdichtheid. In plaats van de voorgenomen 00
woningen zijn er 4500 gebouwd. Dit zou te wijten zijn aan de ‘de enorm hoge
funderingskosten in een grond die tot de slechtste van ons land behoort. ...
Zo is dat plan ingekrompen tot wat het nu is. Wat al op het kantje af was, blijkt
nu net aan de negatieve zijde te zijn gekomen.’ Het ligt ook aan de pleinen.
‘Groenoord ademt niet’, luidt de volgende klacht, die alleen opgelost kan worden
door een ‘pleinoloog’. Ook de contrasten met de omgeving zijn te sterk. De
schrijver ziet de kostbare bungalows in Kethel ‘verpletterd’ worden door de
Groenoordse Elementumflats. En tenslotte ontbreken er voorzieningen: ‘Kan
een gemeentebestuur anno 1969 een wijk bouwen zonder hart, zonder een
trefcentrum, zonder communicatiemogelijkheden?’ (H. Willemse, De Schiedamse
Gemeenschap, maart 1969) Dit is het begin van een jarenlange discussie, die in
Groenoord zelf pas na 000 geleid heeft tot grotere transformaties in de wijk.
Als gevolg van de in de loop der tijd veranderde bevolkingssamenstelling staan
de oorspronkelijke woningtypes en voorzieningen onder druk. Toen begin jaren
zestig de eerste bewoners in de woningen in Groenoord trokken, waren dat voor
het merendeel starters. In het huidige Groenoord woont nog een groot deel van
die oorspronkelijke bewoners. Het gevolg is dat de wijk sterk is vergrijsd en de
behoefte aan voorzieningen en woningen is veranderd.
Programmatische en ruimtelijke typologie
De verkaveling in Groenoord is onder te verdelen in vier buurten – Zuid, Midden,
West en Noord – met ieder een eigen ruimtelijke typologie. De woningbouw is
gerealiseerd in reeksen identieke wooneenheden in hoofdzakelijk strokenbouw.
In Goenoord-Zuid en -Midden zien we een doorontwikkeling van de stempels
zoals die in Nieuwland werden toegepast, in Groenoord-West en -Noord is meer
sprake van stroken op velden dan van bebouwing rond binnenterreinen, zoals
in Nieuwland. De bebouwingseenheden verschillen per buurt. In Groenoord
is de woningbouw in enkele opzichten anders dan in Nieuwland. Er is meer
1 5

Overzicht van de collectieve voorzieningen in Groenoord,
situatie in 2003 (uit: BGSV, Bestemmingsplan
Groenoord 2003, p. 26)
De Schiedamse Gemeenschap, april 1966, p. 33
1 6
‘Wegprofielen behorend bij het uitbreidingsplan in onderdelen
Groenoord’, 1963 (CSO dossier 12)

hoogbouw en er zijn meer eengezinswoningen met privétuinen. Een deel van de
buurten is in etagebouw van vier lagen verkaveld, maar wordt afgewisseld door
hogere bebouwing in bijvoorbeeld acht of dertien lagen of juist door laagbouw. In
Groenoord-Noord en -West is vaak uitsluitend hoogbouw toegepast.
Anders van in Nieuwland worden in Groenoord met de stroken soms haken
gevormd (L-vormige footprint) of schuin ten opzichte van elkaar aaneen
geschakeld, zodat een langgerekte Z-vorm ontstaat: de vijf Z-flats langs de
west- en noordrand, die als een scherm werken. Door deze schaalvergroting en
schakeling treedt er ook in de ruimtevorming een schaalvergroting op en tevens
een vervloeiing van de hoven in elkaar.
Een torenflat met ouderenwoningen aan het van Beethovenplein markeert de
wijkrand langs de A 0 en de geprojecteerde A4 aan het Kethelplein. Door de
meerdere typen woningen is de spronkelijke wijk geschikt voor kleine en grote
gezinnen en voor ouderen. De voorzieningen in Groenoord liggen incidenteel
verspreid over de wijk, als paviljoenachtige, losse bebouwing op ruime kavels.
Verkaveling en typologie woningbouw
De meest zuidelijke buurt, zoals gezegd het oudste deel van Groenoord,
bestaat oorspronkelijk uit wat betreft hoogte en functie gemêleerde bebouwing
zoals eengezinshuizen, winkelhuizen, bejaardenwoningen in twee woonlagen,
meergezinshuizen in drie en vier woonlagen op onderbouw, garageboxen en een
kleine bedrijfsruimte. Deze functies zijn ondergebracht in verschillende stempels
met strokenbouw in verschillende hoogtes die oorspronkelijk in reeksen op
identieke wijze zijn toegepast.
De bouw van Groenoord-Midden startte circa 1965. De woningstroken in dit
gebied zijn gebouwd door MUWI, naar ontwerp van twee architectenbureaus.
In het oorspronkelijk ontwerp voor Groenoord-Midden domineren stempels met
strokenbouw in twee typen. De hogere stroken galerijflats in 8 bouwlagen (7
woonverdiepingen en garages of bergingen in de plint), zijn hoofdzakelijk in oostwest
richting geplaatst. Deze zijn alle ontworpen door het bureau Swaneveld
en Goslinga. De lagere strookjes van vier bouwlagen, consequent met drie
woonverdiepingen en plint, zijn noord-zuid georiënteerd. Deze stroken zijn
ontworpen door het bureau Spruijt en Den Butter. De stroken zijn toegepast is
stempels en zijn spiegelbeeldig ten opzichte van de centrale as, de Eduard van
Beijnumlaan, uitgevoerd.
In Groenoord-West zijn vanaf de tweede helft van de jaren zestig Z-flats
gerealiseerd. Deze galerijflats aan de rand van de wijk zijn na 1965 in een
gewijzigd uitbreidingsplan toegevoegd. In het uitbreidingsplan van 1964 waren ze
in deze vorm nog niet zo gedacht. Wel is hier van begin af aan een rand met hoge
bebouwing geprojecteerd. De Z-flats zijn dertien verdiepingen hoog. De huurflats,
ontworpen door architect E.F. Groosman met gebruikmaking van het systeem
MUWI, hebben twee woningtypes: er zijn uitsluitend twee- en vijfkamerwoningen.
De rand van de wijk wordt verder nog gemarkeerd door de torenflat met
twintig verdiepingen ten zuiden van deze strook met plaatflats. Deze flat, de
Heijermansflat, aan het Van Beethovenplein is bestemd voor ouderenwoningen.
Groenoord-Noord is typologisch het meest gemêleerd. Langs de noordrand ligt een
ensemble met nog twee Z-flats die een wand vormen. Daarnaast zijn gevarieerd
verkavelde ensembles met geclusterde eenheden rond het Bachplein, het Johan
Straussplein, drie haken bij de Verdistraat en omgeving, en het buurtje bij de
Smethanalaan.
Voorzieningen
In het uitbreidingsplan voor Groenoord zijn de centrale voorzieningen verdeeld
over de wijk. De scholen staan als losse bebouwing op groene velden.
Een concentratie hiervan is te vinden in de groene kamer in het hart van
Groenoord-Midden: de Toon Verheystraat. De winkels zijn voor het grootste deel
ondergebracht in eenlaagse paviljoens. Op de hoek Vivaldilaan/Borodinlaan is
een eenlaags winkelcentrum. Bij het Bachplein, tegenover het Hof van Spaland, is
een voorzieningencentrum als een conglomeraat van gebouwen met onder meer
medische dienstverlening, bibliotheek en winkels. Langs de Laan van Bol‘Es, als
afsluiting van de Eduard van Beijnumlaan, is een nieuw centrum geprojecteerd.
1 7

1 8
Een van de karakteristieke stempels met woningbouw in Groenoord-Midden, (foto 2009)
Een van de Z-flats in Groenoord-West (foto 2009)

In 006 is de R.K. St. Martinuskerk, in 1966-1967 gebouwd naar ontwerp van de
Rotterdamse architect W.J. Fiolet langs de Churchillweg, afgebroken.
Openbare ruimte, groenaanleg en waterstructuur
Groenoord wordt gekenmerkt door ruime straatprofielen, die hiërarchisch zijn
gedimensioneerd. Groots van aanleg door de laanbeplanting zijn de Churchillweg,
Zwaluwlaan, Mozartlaan en Laan van Bol‘Es, met gescheiden verkeersbanen.
Vanaf deze hoofdstructuur vertakken de wegen zich de wijk in. De Churchillweg is
bovendien de hoofdontsluitingsweg van Schiedam-Noord vanuit de binnenstad, die
aansluit op de ringvormige ontsluiting van de vier kwadranten, waar de Zwaluwlaan
en Mozartlaan onderdeel van zijn.
Vanaf de doorgaande wegen zijn op diverse plaatsen langs de orthogonaal
geplaatste stroken doorzichten schuin de buurt in. Een deel van de binnenterreinen
van de woonvelden is bestemd als openbare groenvoorziening. Parkeren vindt
niet plaats langs de weg maar op velden bij wooneenheden. Bijzonder aan de
parkeervoorzieningen in Groenoord is het streven naar parkeerterreinen die
gescheiden liggen van de rijbanen. In de toelichting voor het uitbreidingsplan
Groenoord midden staat omschreven: ‘In de meeste gevallen is het mogelijk
de woonbebouwing per auto te bereiken via van de rijweg gescheiden
parkeerplaatsen.’ (‘Toelichting behorende bij het uitbreidingsplan in onderdelen
Groenoord’ 1964, p. 1) Dat hield in dat de terreinen aan de voet van flats
gedeeltelijk als parkeerveld waren ingericht.
Door Groenoord-Midden, een buurt met relatief veel scholen, loopt een systeem
van langzaamverkeerroutes, zodat kinderen en ouders een veilige route tussen
woning en school kunnen nemen en wandelaars en fietsers er autovrij de
voorzieningen kunnen bereiken. Het parkeren vindt op pleinen plaats. In de
eerder genoemde toelichting worden deze voetpaden die in noord-zuid richting
lopen, prominent gemeld: ‘Een tweede structuurbepalend uitgangspunt voor
het plan is geweest, een systeem van voetpaden en pleintjes zodanig langs de
woonbebouwing te voeren dat een door het autoverkeer ononderbroken verbinding
verkregen wordt in de noord-zuidrichting, waaraan behalve het grootste gedeelte
van het woningaantal tevens de bijzondere voorzieningen gelegen zijn.’
Zorgvuldig van aanleg is de groenstrook langs de Z-flats aan de westrand.
Deze groenstrook gaat over in het talud van de geprojecteerde snelweg A-4
Schiedam-Delft. Het plantsoen aan de voet van de flats is hier goed onderhouden
en bovendien door de ruime dimensionering afgestemd op de hoogte van de
flatgebouwen. Door de hoge wandbebouwing en de parkstrook ontstaat een zeer
krachtige stadsrand. Het is een scherp contrast tussen een duidelijk vormgegeven
stadsrand waarbij vanuit de weilanden in de verte de hoge flats opdoemen, en
omgekeerd vanuit de flats de lege ommelanden zichtbaar zijn.
De waterstructuur is nauwelijks onderdeel van de hoofdverkeersstructuur van de
wijk. Een van de weinige opvallende waterelementen is de singel langs de Jozef
Oreliosingel die dwars op de Eduard van Beinumlaan ligt. Deze singel is prominent
aanwezig en geeft veel kwaliteit aan de ruimte. De twee voetgangersbruggen over
de singel maken onderdeel uit van het tracé van kinderveilige voetpaden.
Herstructurering
Groenoord is de laatste wederopbouwwijk van Schiedam. Tot ongeveer 000
was nauwelijks sprake van transformatie. Maar de wijk vergrijst en er komt
een andere behoefte aan woningen en voorzieningen. Scholen komen leeg te
staan. In Groenoord zuid zijn relatief weinig winkels, zodat hier behoefte is aan
aanpassing van het winkelaanbod. In 000 is een wijkontwikkelingsvisie gemaakt
om verloedering van de wijk te voorkomen. In het bestemmingsplan Groenoord uit
00 is sprake van enkele transformatiegebieden.
Op diverse plaatsen zijn reeds nieuwe gebouwen gerealiseerd of zijn projecten
in vergevorderd stadium. In Groenoord zuid zijn langs de Laan van Bol‘Es
enkele stempels afgebroken om plaats te maken voor winkels. Er is sprake van
herstructurering van enkele woonvelden langs de strook Vivaldilaan-Zwaluwlaan
(De Beatles, Madonna, Elvis en Elton) en langs de centrale as Eduard van
1 9

1 0
De centrale Jozef Oreliosingel, de groene as van Groenoord-Midden (foto 2009)
Voorbeeld van recente herstructurering in Groenoord waarbij de woningbouw is ingepast in
de naoorlogse opzet met strokenbouw en stempelverkaveling. Groenoord-Midden (foto 2010)

Beinumlaan en omgeving (De Concertmeester). Bij het voorzieningencentrum
Bachplein is sprake van herstructurering (De Cantate). Vanwege de leegstand in
schoolgebouwen in de scholenstrook Toon Verheystraat ligt transformatie voor de
hand.
Een groot deel van de nieuwbouw in Groenoord vindt plaats met oog voor de
oorspronkelijke strokenbouw en stempelverkaveling. In vergelijking met de vroege
transformatieprojecten in Nieuwland wordt in Groenoord meer aansluiting gezocht
met het bestaande karakter van de wijk. De oorspronkelijke karakteristiek wordt
juist versterkt. In herstructureringsplannen voor delen van Groenoord-midden
bijvoorbeeld worden verkaveling en bouwhoogte in de nieuwbouw gehandhaafd.
Drie lagen met plint komt terug als vier woonlagen, en zeven lagen met plint komt
terug als acht woonlagen. In de plintlaag, waar voorheen bergingen of garages
waren ondergebracht, komen in de nieuwbouw woningen met toegangen aan de
straat en privétuinen voor terug, zodat meer verband ontstaat met de straatruimte.
De grote openheid van de wijk, een kwaliteit van de openbare ruimte, blijft
gehandhaafd.
Het bestemmingsplan Groenoord 00 vermeldt dat het de bedoeling is dat de
verharde binnenterreinen verzacht/vergroend zullen worden. Dit zou een breuk
betekenen met de oorspronkelijke opzet.
Bronnen:
Gemeentearchief
GAS, T. 54 , inv.nr. 6 , Groenoord midden, MUWI, 1965
GAS, T. 8, inv.nr. 15 (197 -18 ), Stedelijk Gymnasium, Valeriusstraat 9, 1
Cluster Stedelijke ontwikkeling
CSO, dossier 1 , Gedeeltelijke herziening van uitbreidingsplan in hoofdzaak
Schiedam, 1960; Uitbreidingsplan in onderdelen Groenoord, 1964; Matenplan
Groenoord Midden, 1964
Literatuur
A. Wagenaar, ‘5000 MUWI-woningen. Maar: “Het is met de bouw in onze stad nog
nooit zo beroerd gegaan als nu”, in: De Schiedamse Gemeenschap, november
1964 p. 174-179;
H. Willemse, ‘Groenoord in de botsing der meningen’, in De Schiedamse
Gemeenschap, maart 1969, p. 10-14;
H. van der Sloot, Een omgeving blij en licht van kleur. De stadsontwikkeling van
Schiedam 1949-1989, Schiedam 1989, o.a. p. 8 -86;
H. Hellinga (e.a.), Ernest Groosman 1917-1999. Bouwer met grenzeloze ambities,
Rotterdam 2001, p. 6- 8;
BGSV/Gemeente Schiedam, Bestemmingsplan Groenoord 004, Schiedam 004;
1 1

1
4.1.2 Waardering
Sterk
samenhangende
WIJK of GEBIED
ENSEMBLE
stedenbouwkundige
en architectonische
kwaliteit
Bijzondere PLEK
Groenoord - - J) Tussen Sweelincksingel en
Laan van Bol‘Es
K) Drie Z-flats langs park
Van Beethovenplein,
Chopinplein, Griegplein,
Sibeliusplein
L) Groenstrook ten noorden
van Jozef Oreliosingel
M) Puccinistraat, Verdistraat,
Rossinistraat en Johann
Straussplein
N) Bachplein
De wijk Groenoord, met zijn 4.500 woningen, wordt in ruimtelijke zin gedomineerd door
grootschaligheid. Deze wijze van bouwen kan worden gezien als de laatste fase van
de naoorlogse architectonische en stedenbouwkundige planningspraktijk. Volksvijand
nummer één, de woningnood, kon volgens de toenmalige minister P.C.W.M. Boogaers,
minister van 196 tot 1966, het best worden beteugeld door een grootschalige aanpak.
Arbeid- en tijdbesparende industriële bouwwijzen, zoals de zware montagebouw van
het bouwsysteem Elementum, kregen in die tijd ruim baan. In Groenoord zijn ruim 900
woningen in dit bouwsysteem gebouwd. Groenoord staat daarmee in de traditie van
wijken als de Bijlmermeer in Amsterdam, Ommoord in Rotterdam en de Voorhof in Delft.
Het deel ten noorden van de Laan van Bol’Es, gerealiseerd tussen 1964 en 1968, draagt
alle ruimtelijke kenmerken van deze wijze van bouwen.
De realisering van Groenoord is grotendeels onder supervisorschap van Rein
Fledderus tot stand gekomen. Naast grootschaligheid zijn ook hoogbouw, repetitie,
open verkavelingen en ruim bemeten verkeers- en groengebieden kenmerkend voor
Groenoord. Imposant zijn de geknikte hoogbouwflats aan de west- en noordrand van
de wijk en de hof rond het Bachplein. De woongebouwen vormen met elkaar geen open
bouwblokken, zoals dat in Nieuwland de standaard was, maar staan als vrijstaande
objecten in een doorgaande groene ruimte. Het eerst gebouwde deel van Groenoord,
gebouwd tussen circa 1960 en 1965, ten zuiden van de laan van Bol’Es, draagt nog de
ruimtelijke kenmerken van de organische stadsopbouw van Nieuwland.
Vanaf het begin is er wel kritiek geweest op de opzet van Groenoord. Deze kritiek
spitste zich niet zozeer toe op de kwaliteit van de woningen als wel op de te grote
woningdichtheid en het wat schamele voorzieningenniveau van een wijk met een
dergelijke omvang. Achteraf, nu het groen volgroeid is geraakt, kan men ook bewondering
hebben voor de combinatie van het grote aantal woningen en het groene karakter van de
wijk als geheel. Het is lovenswaardig dat de vernieuwingen van Groenoord geënt worden
op de geheel eigen ruimtelijke kwaliteiten van de oorspronkelijke wijk. De wijk heeft in
haar geheel een standaard stedenbouwkundige kwaliteit.

Bijzondere plek:
J Tussen Sweelincksingel en Laan van Bol’Es
Ruimtelijk ritmische minimal art
Ingeklemd tussen de Laan van Bol‘Es en de groene taluds van rijksweg A 0 ligt een bijzonder
subtiel geproportioneerd gebied. Vanaf de Laan van Bol‘Es leiden twee grote groene hoven
naar het zuidelijk deel van de buurt. De woongebouwen direct dwars op de Laan van
Bol‘Es zijn vijf lagen hoog, de daarachter gelegen appartementenblokken zijn vier lagen op
een halve onderlaag. De meest zuidelijke drie blokken bestaan uit noord zuid geplaatste
appartementenblokken en zes verschoven rijen met eengezinswoningen van twee lagen
hoog. Door de verschuiving ten opzichte van elkaar ontstaat aan beide zijden van het blok
een groen plantsoentje die door een achterpad met elkaar verbonden zijn. Bijzonder fraai zijn
de open kopgevels van de eengezinswoningen die gericht zijn op deze plantsoenen. Voor
de architectuur van het gebied tekende het architectenbureau Spruijt en den Butter. De in
het midden gelegen Obrechtstraat loopt op een mooie manier naar het oosten toe uit in het
entreeplein van het Stedelijk Gymnasium van Schiedam. De Sweelincklaan, met zijn grote
bomen, water en boerderij Landvreugd is ten slotte een luisterrijke beëindiging van de buurt.
1

1 4
Bijzondere plek:
K Drie Z-flats langs Park van Beethovenplein, Chopinplein, Griegplein en Sibeliusplein
Stadrandmarkering
De westrand van Groenoord wordt gevormd door drie zeer robuuste geknikte galerijflats. De flats
zijn dertien lagen hoog. De schaal van deze flats is vooral verklaarbaar als stadsmarkering naar
de geplande, maar nog immer niet gerealiseerde, rijksweg A4 tussen Schiedam en Vlaardingen.
Aan de oostzijde van de flats, aan de Groenoordse kant, liggen grote parkeerterreinen en enkele
winkels. Aan de westkant ligt een parkzone. Met name ter plaatse van de waterpartij, ter hoogte
van de Oreliosingel, is de parkzone op een mooie manier verbonden met de wijk. Het knikken
van flats werd in Nederland op meerdere plaatsen toegepast. Het bekendste voorbeeld is de
Bijlmermeer in Amsterdam, waarvan de flats echter ‘slechts’ elf lagen tellen. Door de bouwvolumes
te knikken wordt de massaliteit van de galerijflats enigszins gebroken en anderzijds worden door
geknikte gebouwen ook meer omsloten ruimten gevormd dan door series van gelijke plaatvormige
gebouwen. De galerijflats zijn ontworpen door het architectenbureau E.F. Groosman in het bekende
Muwi bouwsysteem. Het complex is een rigoureuze afsluiting van de wijk Groenoord naar het
westen en in zijn grote schaal uniek voor Schiedam.

Bijzondere plek:
L Jozef Oreliosingel, waterloop met boombeplanting, een van de weinige waterpartijen in het zicht
Central Park Groenoord
In het hart van Groenoord, tussen de twee hoofdwegen, de Van Beethovenlaan en de Churchillweg, is
in oost west richting de fraaie Oreliosingel met zijn parkzone gelegen. De 85 meter brede ruimte van het
park wordt duidelijk bepaald door acht robuuste galerijblokken van acht lagen hoog aan de noord- en de
zuidrand van het park. De vier blokken aan de noord en de zuidrand, liggen niet tegenover elkaar maar
zijn op een regelmatige manier ten opzichte van elkaar verschoven. In het westen en het oosten wordt de
ruimte beëindigd door twee vier lagen hoge galerijblokken. Door het midden van de parkruimte loopt de
Eduard van Beinumlaan die niet alleen de symmetrieas is van het park maar ook van de twee woonbuurten
ten noorden en ten zuiden van het park. Het padenverloop van twee secundaire groenzones worden op
een mooie manier gecontinueerd in het park. Ter hoogte van de singel bevinden zich hier twee elegante
voetgangersbruggen. De inrichting van het park zelf wordt bepaald door grasvlakten, solitaire bomen en
sport en spelvoorzieningen. In de oostelijke helft van het park ligt een school. Het zijn met name dit soort
hoogwaardige groene ruimtes die de geheel eigen en steeds zeldzamer wordende ruimtelijke kwaliteit van
Groenoord en daarmee de naoorlogse stad bepalen.
1 5

1 6
Bijzondere plek:
M Puccinistraat, Verdistraat, Rossinistraat en Johann Straussplein
Parkstedelijk wonen
De identiteit van dit gebied wordt gevormd door een schuin verlopende groene ruimte in het
midden. Deze ruimte is op een open manier verbonden met woonhoven die op hun beurt weer zijn
gelegen aan de wegen rondom het gebied. De rechthoekige woonblokken volgen in een gestaffelde
vorm, een typisch naoorlogs stedenbouwkundig motief, het schuine verloop van de straten rond het
gebied, de Borodinlaan in het westen en noorden en de Mozartlaan in het oosten. De haakvormige
blokken ten westen van het groene middengebied zijn vier lagen hoog. De woningen worden
ontsloten door portieken die in de architectuur zijn gearticuleerd door verticale spleetvormige
ramen. De architectuur is van Architectenbureau E.F. Groosman. Ten oosten van het middengebied
zijn de woongebouwen vijf lagen hoog en worden de woningen ontsloten door brede galerijen.
Bijzonder aan het gebied is hoe een hoge dichtheid aan woningen en de daarbij behorende
parkeergelegenheid wordt gecombineerd met een weldadige en afwisselende groenstructuur. De
gebouwen zijn zowel in hun menselijke hoogtemaat als in hun rustige ritmische architectuur een
passend decor van het groen.

Bijzondere plek:
N Bachplein
Superblok
In de noordoost hoek van Groenoord bevindt zich een opvallende, grootse hof. De vier noordelijke forse
galerijflats van ieder elf lagen hoog omsluiten een groot binnengebied. In dit binnengebied, die recentelijk
een geslaagde herinrichting heeft ondergaan, zijn groen, sport en spelruimten gecombineerd met een
kronkelende straat met parkeren. De galerijflats zijn gebouwd in het Elementum bouwsysteem. Opvallend
element van de architectuur zijn de gemêlleerd gekleurde mozaïek tegels in de borstweringen van de
woningen. Tijdens de renovatie is een extra terug liggende laag met woningen aan de flat toegevoegd.
Anonimiteit is bij dit grote wooncomplexen op een bijzondere manier voorkomen door de gebouwen
samen te groeperen rond een grote collectieve hof. Deze grote hof werkt ruimtelijk en functioneel als een
samenbindend element van het geheel en heeft ook stedelijke allure.
1 7

1 8
4.2 Architectuur
Architectuurkaart Groenoord
03/03/2010
G7
G7
G7
G7
G7
G6
G3
G3
G8
G4
G5
G5
G4
G3
GROENOORD
G3
G4
G3
G8
G4 G8
G3
G3
G2
G2
G2
G3
G2
G2
G2
G4
G1
geïnventariseerd gebouw
gebouwen met gemiddelde erfgoedwaarde
gebouwen met hoge erfgoedwaarde
bestemmingsplangrens
wijkgrens naoorlogse inventarisatie

4.2.1 Architectuur Groenoord
Nr. op
kaart Adres
g1 Valeriusstraat 9- 1 School
g
g
g4
Gebied tussen Laan van
Bol’Es. Valeriusstraat,
Sweelincksingel en Willem
Pijperstraat
Bar van Hallenplein,
Willem Landreplein,
Kor Kullerstraat,
Toon Verheystraat,
Henriëtte Bosmansplein,
Cornelia van Zantenplein,
Jaques Urlusplein,
Dirk Schaferplein,
Sem Dresdenplein,
Louis Zimmermannplein,
Vivaldilaan Woningen
Bart van Hallenplein,
Louis Zimmermannplein,
Cornelia van Zantenplein,
Henriette Bosmansplein, Kor
Kullerstraat Woningen
Oorspronkelijke
Functie Architect/ontwerper Bouwjaar
Woningen, garages en
winkels
Van Hunnik en Lambrechts,
Rotterdam 1970-197
Spruijt en den Butter,
Schiedam 196
Swaneveld &
Goslinga, Rotterdam 1966
Spruijt en den Butter,
Schiedam 1966
g5 Gebouwen rond Bachplein Woningen Elementum 1966
g6
g7
g8
Puccinistraat, Verdistraat,
Rossinistraat Woningen E.F. Groosman, Rotterdam 1967
Chopinplein, Griegplein,
Sibeliusplein, Schubertplein,
Lisztplein Woningen E.F. Groosman, Rotterdam 1966-1968
Eduard van Beinumlaan 64-66
en P. van Anrooylaan School
Gemeentewerken
Schiedam, afdeling
utiliteitsbouw
1 9

140
Schiedam, Groenoord
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
g 1
Straat + huisnummers:
Valeriusstraat 29 - 31
Naam gebouw Stedelijk Gymnasium
Gebouwtype: school
Bouwsysteem / materialen: gewapend beton constructie, met baksteen gevels.
Jaar van ontwerp / bouw: 1970-1973
Architect / ontwerper: Architectenbureau Van Hunnik en Lambrechts, Rotterdam
Opdrachtgever bouw: Bestuur van de Huishoud- en Industrieschool voor Schiedam en Omstreken,
Schiedam.
Gebruik na oplevering / heden: School, gymnasium
Archief inventarisnummers: GAS T 338 inv.nr. 215 (1973-183) (dossier fietsenstalling)
Het Stedelijk Gymnasium wordt beschouwd als de oudste school in Schiedam,
Cultuurhistorische waarde: waarvan de geschiedenis teruggaat tot 1346, als in archieven sprake is van
een stadsschool. In 1879 wordt het een gymnasium. Het huidige gymnasium
is gehuisvest in een gebouw dat 1971-1973 is gebouwd. Het is een openbare
school. Het is een van de ca 35 categorale gymnasia in Nederland.
Architectuurhistorische waarde: Goed voorbeeld van een categoraal gymnasium, gebouwd in een sobere
zakelijke stijl, kenmerkend voor begin jaren zeventig. (2)
Ensemblewaarde: De compositie van gebouw, buitenruimte en ligging aan singel is van een
hoogwaardige kwaliteit. (2,3)
Gaafheid: Het gebouw is in vrijwel originele staat (2,8)
Zeldzaamheid: Zeldzaam voorbeeld van een categoraal gymnasium uit 1970-1973 (3)
Waardestelling: Het schoolgebouw heeft een gemiddelde erfgoedwaarde (2,6)
Aanbevelingen: De gaafheid bij onderhoud zo veel mogelijk handhaven.

Schiedam, Groenoord
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
Gebied tussen Laan van Bol‘Es, Valeriusstraat, Sweelincksingl en Willem
Straat + huisnummers:
Pijperstraat
Naam pand / complex: Groenoord-Zuid
Gebouwtype: 421 Woningen, 40 garages, 9 winkels
Bouwsysteem / materialen:
Jaar van ontwerp / bouw: 1962
Kunst:
Architect / ontwerper: Architectenbureau Spruit en den Butter
Opdrachtgever bouw: Woningbouwverenigingen: Volkshuisvesting en Onze Woning
Gebruik na oplevering:
Archief inventarisnummers: Dossier 1962, inventarisnummer 050
Literatuur:
Bijzonderheden:
Cultuurhistorische waarde:
Architectuurhistorische waarde:
Ensemblewaarde:
Gaafheid:
Zeldzaamheid:
Waardestelling:

14
Schiedam, Groenoord
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
Bar van Hallenplein, Willem Landréplein, Kor Kullerstraat, Toon Verheystraat,
Straat + huisnummers:
Henriëtte Bosmansplein, Cornelia van Zantenplein, Jaques Urlusplein, Dirk
Schaferplein, Sem Dresdenplein, Louis Zimmermannplein, Vivaldilaan, Jozef
Oreliosingel
Naam pand / complex: Groenoord-midden, 19 blokken, 8 verdiepingen
Gebouwtype: 798 woningen, 19 hoogbouwflats, 39 garages
Bouwsysteem / materialen:
Jaar van ontwerp / bouw: 1964-1966
Kunst:
Architect / ontwerper: Swaneveld & Goslinga
Opdrachtgever bouw:
Gebruik na oplevering:
Archief inventarisnummers:
Literatuur:
Bijzonderheden:
Cultuurhistorische waarde:
Architectuurhistorische waarde:
Ensemblewaarde:
Gaafheid:
Zeldzaamheid:
Waardestelling:

Schiedam, Groenoord
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
Straat + huisnummers:
Bart van Hallenplein, Louis Zimmermannplein, Cornelia van Zantenplein,
Henriëtte Bosmansplein, Kor Kullerstraat, Jozef Oreliosingel
Naam pand / complex: Groenoord-midden, 9 blokken, 4 verdiepingen
Gebouwtype: 315 woningen, 9 hoogbouwflats, 182 garages
Bouwsysteem / materialen:
Jaar van ontwerp / bouw: 1964-1966
Kunst:
Architect / ontwerper: Spruijt en Den Butter, Schiedam
Opdrachtgever bouw:
Gebruik na oplevering:
Archief inventarisnummers:
Literatuur:
Bijzonderheden:
Cultuurhistorische waarde:
Architectuurhistorische waarde:
Ensemblewaarde:
Gaafheid:
Zeldzaamheid:
Waardestelling:

144
Schiedam, Groenoord
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
Straat + huisnummers: Bachplein
Naam pand / complex: Gebouwen rond Bachplein
Gebouwtype: 549 Woningen, 5 hoogbouwflats in 9 woonlagen
Bouwsysteem / materialen:
Jaar van ontwerp / bouw: 1966
Kunst:
Architect / ontwerper: Elementum nv
Opdrachtgever bouw: Industriële Bouwmaatschappij Elementum
Gebruik na oplevering:
Archief inventarisnummers: Dossier 1962, inventarisnummer 050 ( 338/1613)
Literatuur:
Bijzonderheden:
Cultuurhistorische waarde:
Architectuurhistorische waarde:
Ensemblewaarde:
Gaafheid:
Zeldzaamheid:
Waardestelling:

Schiedam, Groenoord
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
Straat + huisnummers: Puccinistraat, Verdistraat, Rossinistraat
Naam pand / complex: Groenoord-Noord
Gebouwtype: 549 Woningen, 5 hoogbouwflats in 9 woonlagen
Bouwsysteem / materialen: MUWI
Jaar van ontwerp / bouw: 1967
Kunst:
Architect / ontwerper: Architectenbureau E.F. Groosman
Opdrachtgever bouw: Gemeentelijke Woningdienst
Gebruik na oplevering:
Archief inventarisnummers:
Literatuur:
Bijzonderheden:
Cultuurhistorische waarde:
Architectuurhistorische waarde:
Ensemblewaarde:
Gaafheid:
Zeldzaamheid:
Waardestelling:

146
Schiedam, Groenoord
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
Straat + huisnummers: Chopinplein, Griegplein, Sibeliusplein, Schubertplein en Lisztplein
Naam pand / complex: Groenoord-West en -Noord
Gebouwtype: Flatgebouwen
Bouwsysteem / materialen: Muwi stysteem
Jaar van ontwerp / bouw: Ontwerp 1966 bouw 1967-1968
Kunst:
Architect / ontwerper: Architectenbureau E.F. Groosman nv
Opdrachtgever bouw: Gemeentelijke Woningdienst,
Voor Sibeliusplein: Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds
Gebruik na oplevering: Woningen
Archief inventarisnummers:
Literatuur:
Bijzonderheden:
Cultuurhistorische waarde:
Architectuurhistorische waarde:
Ensemblewaarde:
Gaafheid:
Zeldzaamheid:
Waardestelling:

Schiedam, Groenoord
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
Straat + huisnummers:
Naam pand / complex: Eduard van Beinumlaan 64/65/66 en P. Van Anrooylaan
Gebouwtype: 7 lokalige g.l.o.scholen, 3 lokalige kleuterscholen en 1 gymnastieklokaal
Bouwsysteem / materialen:
Jaar van ontwerp / bouw: 1968
Kunst:
Architect / ontwerper: Gemeentewerken Schiedam, afdeling utiliteitsbouw
Opdrachtgever bouw: Directeur Gemeentewerken Schiedam
Gebruik na oplevering:
Archief inventarisnummers: Dosier 1969/052 toegangsnr.338, invent. 157
Literatuur:
Bijzonderheden:
Cultuurhistorische waarde:
Architectuurhistorische waarde:
Ensemblewaarde:
Gaafheid:
Zeldzaamheid:
Waardestelling:

148
4.2.2 Beeldende kunst en bruggen
Beeldende kunst
Obrechtstraat binnenterrein, (bij nr 9) vrijstaand bronzen beeldje van meisje op
binnenterrein, kunstenaar Anet van de Elzen, jaar van plaatsing niet bekend.
Bruggen
Voetbrug over de Oreliosingel, 1964

149

PARK MAASBOULEVARD
straat, stoep, pad
water
openbaar groen
collectief groen
privé groen
hoogbouw
middelhoogbouw
laagbouw, grondgebonden
vooroorlogse bebouwing
nieuwbouw
openbare voorzieningen
winkels
kerk
moskee
onderwijsgebouw
samenhangend gebied/wijk
ensemble
bijzondere plek
150
Spuihaven
Jachthavenlaan
Havendijk
Maasboulevard
Nieuwe Maas
1:5000
S
Hoofdplein
Voorhavenkade
III
S
Voorhaven
0 20 40 60 80 100 m

5 Park Maasboulevard
Ontwerp en ontwerper:
1951: Uitbreidingsplan in onderdelen Het Hoofd / Havendijk, J.M. Horváth,
stedenbouwkundige gemeente Schiedam
1951: Parkontwerp recreatiegebied Het Hoofd, J.J. Schipper, gemeentewerken
Schiedam, afdeling plantsoenen; terrasontwerp afdeling bouwkunde
Vastgesteld door Gemeenteraad: 5 juli 1951
Goedgekeurd door Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland, 4 sept. 1951
5.1 Stedenbouw
5.1.1 Een open rivierpark
Ligging in de stad en begrenzing
Park Maasboulevard is een groene zone tussen de woonbuurt De Gorzen en de
Nieuwe Maas aan de zuidrand van Schiedam. In de plattegrond van Schiedam
is het een trapeziumvormig park langs de zuidelijke gemeentegrens, de rivier
de Nieuwe Maas. Het park wordt omgeven door de Havendijk in het noorden,
de Voorhavenkade in het oosten, de Maasboulevard langs de rivier en de
Jachthavenlaan aan de westzijde. De landtong wordt aan drie zijden omgeven door
water: de Voorhaven, Nieuwe Maas en Spuihaven.
Culturele en sociale betekenis
Tot op de dag van vandaag gebruiken vele Schiedammers Park Maasboulevard
als uitzichtpunt op de Nieuwe Maas. Hier ervaren ze dat Schiedam aan de rivier
ligt en een groot deel van haar ontstaansrecht en ontwikkeling daaraan ontleent.
Het is het laatste punt tussen de zuidelijke woonwijken en de watervlakte. Hier
namen ook de vrouwen afscheid van de uitvarende schepen en stonden ze te
wachten op terugkomst. De straatnaam Hoofdplein herinnert nog aan die functie.
Het Hoofd was het havenhoofd. Het ‘schreihuisje’ of ‘schreiershuisje’ bij het hoofd
functioneerde als voormalig wachthuisje van een pontje dat hiervandaan vertrok.
Het park is vanaf 1951 aangelegd op een voormalig haven- en sportterrein. Na
de demping van het Balkengat wordt het gebied met de havenbebouwing en
sportterrein getransformeerd tot park vanwege behoefte aan groenvoorzieningen
dicht bij het centrum. Tussen 1945 en 1951 was het de bedoeling de jachthaven
in het Balkengat te vestigen, maar daar werd om veiligheidsredenen van afgezien.
In 1951 wordt op de locatie van het gedempte Balkengat een openluchtzwembad
gedacht, maar dat plan vervalt ook al snel. Het zwembad werd opgenomen in de
stadsuitbreiding in nooordelike richting en tussen Nieuwland en Groenoord worden
gerealiseerd: zwembad Groenoord. Ruim na de opening van het park in 1954 zijn
objecten geplaatst die verwijzen naar de geschiedenis van Schiedam en het water,
zoals een scheepsboeg (ijsbrekerstuk dat voor de boeg werd gemonteerd), een
sluisdeur en een scheepsbrug (ingericht als café/eethuisje).
In het naoorlogs Schiedam was de opening van het park in 1954 een gebeurtenis
van betekenis, die aangaf dat de wederopbouw goed functioneerde. Weer was
een project af! Tegelijk toont de oplevering aan dat het stadsbestuur voor een
goede en gezonde samenleving ook recreatieve voorzieningen essentieel acht. In
Park Maasboulevard, toen recreatiegebied Het Hoofd genoemd, kon de bevolking
ontspannen terwijl de kinderen op de speelweiden hun vertier zochten. Hoewel
het park bedoeld is als stadspark voor de gehele gemeente, en ook door de
Schiedammer bevolking zo wordt gebruikt, functioneert het voor de bewoners
van de dicht bebouwde woonwijk De Gorzen als een wijkpark. De inwoners van
deze buurt beschouwden de aanleg van Park Maasboulevard begin jaren vijftig
terecht als compensatie voor het wegvallen van hun eerdere parkvoorziening,
het Sterrenbos, dat vanaf 1950 voor de uitbreiding van de gebouwen voor Wilton
Feijenoord aan de Wilhelminahaven moest wijken. De bebouwing langs de Prins
Bernardlaan en het Volkspark herinnert ook nog aan de herinrichting van het
voormalige Sterrenbos.
151

15
Uitbreidingsplan in onderdelen Het Hoofd, 1951 (CSO dossier 16)
Bestemmingspan Havendijk-Maasbouleverd, 1966, met aanduiding ligging van de dijk, (CSO,
dossier 16)

Daarnaast is Park Maasboulevard onderdeel van de aanleg van een naoorlogse
parkway. In de toekomstvisie van het Uitbreidingsplan van Schiedam (1944)
wordt Schiedam geschetst als een stad in het groen. Dat houdt in dat de
stadswijken omgeven worden door groene zones en van elkaar gescheiden
door groene wiggen. In die visie is het mogelijk om rondom Schiedam te rijden
terwijl de automobilist ervaart dat hij voortdurend door een door groen (weiland,
laanbeplanting, plantsoenen, singels, parken) omzoomde stad rijdt. Na de
bevrijding wordt dit wensbeeld langzaam realiteit: de Havendijk met het Park
Maasboulevard zijn onderdeel van een aaneengesloten parkway waar ook de
Burgemeester Van Haarenlaan, Westfrankelandsedijk met het Volkspark, Maasdijk
en Rotterdamsedijk deel van uitmaken. Het doorzicht vanaf de Havendijk, langs
de bebouwing over de groene weiden naar het water, waar de stad ophoudt, is
van wezenlijk belang om dit hoofdelement van de wederopbouw en uitbreiding van
Schiedam te ervaren.
In een interview in juli 1959 in De Schiedamse Gemeenschap noemt burgemeester
Peek de realisatie van Restaurant Europoort de bekroning van het gehele
recreatieplan. ( G. Lutke Meijer, 1959, p. 6 )
In het allerlaatste nummer van De Schiedamse Gemeenschap, waarin meer en
meer kritische geluiden klinken, wordt er naar het Park Maasboulevard en zijn hoge
flats gekeken vanuit De Gorzen: ‘De Havendijk in de Gorzen scheidt twee soorten
zielen die op een enkele uitzondering na verre van gloeiend aaneengesmeed zijn.’
De enige band die er tussen de vijf luxueuze flats en huisjes bestaat is die van
‘klant en winkelier en van mevrouw en hulp in de huishouding.’ (Denise van Alten,
De Schiedamse Gemeenschap, 1971)
Programmatische en ruimtelijke typologie
Uniek voor park Maasboulevard is de relatie met de rivier. Dit is het enige
stadspark in de gemeente waar een zo direct stedenbouwkundig verband tussen
de stadswijken en de rivier gelegd is. Het park is een groen balkon aan de Nieuwe
Maas. Tussen de vrijwel onafgebroken scheepsbedrijvigheid langs de Maasoevers
in de gemeente Schiedam is Park Maasboulevard een groene oase. Het is een
pregnante onderbreking van het bedrijvenlint met de havenactiviteiten langs de
noordoever van de Nieuwe Maas.
Programmatisch is het gebied opgezet als een recreatiegebied met een stedelijke
functie voor alle Schiedammers. Strategisch geplaatste boomgroepen zorgen voor
doorzichten naar de rivier. In het park staat slechts sporadisch bebouwing als losse
objecten in een doorlopende groenvoorziening. Langs de noordelijke Havendijk
ligt een randbebouwing met vijf flats uit de wederopbouwperiode. Langs de andere
randen staan diverse voorzieningen die de recreatieve functie onderstrepen zoals
een terras en kinderboerderij. Het voormalige Maasrestaurant Europoort ligt op
een uitgelezen plek op de punt die in de Spuihaven steekt, maar is onttrokken aan
openbaar recreatief gebruik. De zuidrand is vrijwel geheel open. Bij het Hoofdplein,
een voormalige aanlegplaats, staat het zogenoemde ‘schreihuisje’.
Openbare ruimte, groenaanleg en waterstructuur
Park Maasboulevard is in 1951 ontworpen door de tuinarchitect J.J. Schipper
van de afdeling plantsoenen, dienst gemeentewerken Schiedam, in nauwe
samenwerking met de stedenbouwkundige J.M. Horváth. Volgens de Schiedamse
historicus H. van der Sloot is het idee van een park ter plekke afkomstig van
Bart Wilton, Schiedams belangrijkste (economische en sociale) werkgever.
Het park, dat op een landtong ligt, is in hoofdlijnen volgens het oorspronkelijke
plan uitgevoerd: een zeer open park, met grasweides en hier en daar enkele
boomgroepen. In de beplanting is rekening gehouden met de woonbebouwing
langs de Havendijk. Een opvallend spatieuze weide ligt voor de drie plaatflats,
zodat vanuit die flats uitzicht is op de rivier. Verspreid staan vooral bomen, niet veel
struiken, zodat voor wandelaars de rivier onder het bladerdak van de bomen door
zichtbaar blijft. De kade bij het Hoofdplein is in het uitbreidingsplan (1951) bestemd
als loskade en aanlegplaats voor schepen: voor boten voor personenvervoer en als
loswal voor beurtschippers.
15

154
Het terras aan de Maasboulevard, opname 1959 (uit: Roovers in Schiedam, deel 3, p. 70)
Maasboulevard met cafe-restaurant Europoort, opname 1959 (uit: Roovers in Schiedam,
deel 3, p. 73)

Bij de opening van het park in 1954 – het werk aan de openbare ruimte is dan
grotendeels uitgevoerd – legde Horváth in zijn toelichting nadruk op het verband
met de rivier: ‘Getracht is in de eerste plaats een open rivierpark te ontwerpen,
d.w.z. een groene ruimte welke op de rivier afgestemd is en met deze als het ware
één geheel vormt. Dus niet een park-type dat overal elders gemaakt zou kunnen
worden met laantjes e.d., doch als het ware een grote weide met boomgroepen
en op een zodanige hoogte dat van elk punt uit de Maas gezien kan worden.’
(Horváth, 1954, p. 5 )
De vrijliggende wandelpaden lopen dwars door het park, overwegend in noordzuid
en oost-west richting. Een van de meest kenmerkende wandelgelegenheden
is het esdoornlaantje tussen het Hoofd en het terras van het café-restaurant, dat
evenwijdig aan de Maasboulevard loopt. Vooral deze promenade en de terrassen
aan de zuidrand functioneren als een langgerekt uitzichtpunt over de Maas. Het
autoverkeer wordt grotendeels langs de randen geleid. Vanaf de Havendijk heeft
het doorgaande snelverkeer doorzichten, via de open weides, naar de rivier. De
groene gazons zijn bedoeld als zit- en speelweiden. Betreedbaar groene gazons
waren in die tijd overigens een noviteit. Voor die tijd mocht de parkbezoeker zich
doorgaans niet buiten de wandelpaden begeven.
In de oorspronkelijke uitvoering zijn Weser zandstenen toegepast voor muren
en plaveisel bij het terras naast het café-restaurant: flagstones voor plaveisel
en breuksteen voor muren. De grote hoeveelheid natuursteen was afkomstig
uit Westfalen. Op de oorspronkelijk ontwerptekeningen zijn twee tinten Weser
zandsteen vermeld: paars-rood en grijs-groen. Alle tekeningen van aanleg,
steenwerk, boombeplanting en zelfs de aanlichting van de boulevard zijn in
het archief aangetroffen. Bijzonder zijn de (nog steeds bestaande) ter plekke
gebeeldhouwde ronde bloemenschalen die in hetzelfde rode natuursteen zijn
uitgehakt. De materiaalkeuze sloot aan bij het enigszins ruwe karakter van de
havenactiviteiten in de omgeving. (Schipper, 1954, p. 60) De drie terrassen liggen
hoger dan de omliggende speelweiden, zodat zij een balkonfunctie vervullen.
Vanaf deze verhoogde plateaus is goed uitzicht over de rivier. Om de terrassen wat
windluw te maken en zitgelegenheid te creëren zijn halfhoge muren gemetseld.
Schipper: ‘Deze terrassen, drie in getal, zijn hoger gelegen dan de omgevende
wegen en ligweiden. Het grootste terras ligt 1 meter boven de weg, dan volgt een
door brede trappen toegankelijk terras van geringere afmeting, dat 60 cm hoger
ligt dan het eerstgenoemde en dat toegang verleent tot het bij het te stichten caférestaurant
behorende terras.’ (Schipper, 1954, p. 61)
Bijzonder onderdeel van het terrassencomplex was de Eurobaak. Dit door
architectenbureau Swaneveld en Goslinga ontworpen beeld was een geschenk
van een anonieme Schiedammer. Het kostte destijds het aanzienlijke bedrag van
50.000 gulden. De 8-meter hoge metalen sculptuur, blauw van kleur, stond als
een ‘ornament’ ten zuiden van de terrassen. Bij de plaatsing in 1959 markeerde
het de voltooiing van het park. Het (inmiddels afgebroken beeld) markeerde de
wederopbouw van Schiedam.
Naar aanleiding van de Watersnoodramp in 195 moesten ook in Schiedam de
dijken worden verhoogd. Daarom is de dijk bij Park Maasboulevard verhoogd tot
‘Deltahoogte’. De verhoging met ongeveer een meter levert wel een verstoring
van het oorspronkelijk ontwerp van Horváth op, maar kon ondanks weerstand
vanuit de Schiedamse bevolking om veiligheidsredenen niet worden voorkomen.
De dijkverhoging vormde een (geringe) fysieke en visuele barrière tussen de
Havendijk met het park en rivier. In het huidige park is aan de voet van de flats een
dijktalud dat het zicht vanaf de havendijk op de rivier ontneemt en omgekeerd.
Verkaveling en typologie woningbouw
De woonbebouwing is zo goed mogelijk afgestemd op de parkaanleg en de
parkwayfunctie. Door de woningen te stapelen kan een groot deel van het
grondoppervlak onbebouwd blijven en een groen karakter krijgen. Tevens is vanuit
de woningen ver uitzicht over de omgeving mogelijk.
De drie plaatflats aan de noordwestzijde zijn als eerste gerealiseerd als
randbebouwing ten zuiden van de Havendijk. Deze drie stroken staan diagonaal
155

156
De Maasboulevard met het Europoort beeld, net na de oplevering, opname 1961. (uit:
Roovers in Schiedam, deel 3, p. 72)
Ontwerp voor de drie plaatflats langs de Havendijk, architect C.C. van Kluyven, maquette
gepubliceerd in 1962. (uit: Bouw, 3 maart 1962, p. 313)

ten opzichte van de lengterichting van de dijk, zodat vanuit alle woningen zicht
is op de rivier. Door de schuine plaatsing (een kenmerkende wijze voor de
wederopbouw met name toegepast aan randen van wijken) ontstaan tegelijk
doorzichten voor het verkeer vanaf de dijk naar de rivier. De drie flatgebouwen
hebben namen die verwijzen naar watergoden Triton, Poseidon en Nereus. Zij
zijn in 1959-196 gebouwd naar ontwerp van de Schiedamse architect C.C. van
Kluyven. De identieke flats van zeven woonlagen, die in het oorspronkelijke plan
van Horváth waren opgenomen, hebben elk 5 woningen met trappenhuis, lift
en galerijontsluiting. In de onderbouw bevinden zich bergingen, garageboxen en
technische installaties (C.V., hydrofoor en trafo-installaties). Alle woningen zijn
vierkamerwoningen met een zitbalkon aan de zuidoost gevel. De flats zijn voorzien
van beeldende kunst, die verwijst naar de maritieme geschiedenis van Schiedam:
in de entreehal van de flats zijn kleurige mozaïeken in de wand aangebracht met
een levendige maritieme voorstelling.
In het oorspronkelijke uitbreidingsplan met bestemmingen (1951) reserveerde
Horváth de gronden langs de dijk aan de oostzijde ook voor drie plaatflats. Hij
situeerde deze stroken eveneens diagonaal ten opzichte van het dijklichaam,
maar dan spiegelbeeldig geplaatst, zodat het lege midden een denkbeeldige
middenas zou vormen dwars op het dijklichaam en de rivierloop. Deze drie flats
zijn niet gerealiseerd. Op de plek zijn twee sterflats gebouwd, de Panoramaflats
I en II, die door middel van een centraal trappenhuis worden ontsloten. In plaats
van een betonskelet is een staalconstructie toegepast, die een snellere bouwtijd
mogelijk maakte. Deze twee torenflats zijn gebouwd tussen 1960-1964 naar
ontwerp van architectenbureau Heikens en Nuyt uit Vlaardingen, in opdracht
van De Nederlanden van 1845. Elke van de in totaal elf woonlagen bestaat
uit vier flatwoningen, waarvan één op de vier de beschikking heeft over een
parkeergarage. De flats zijn vanaf de dijk toegankelijk via een half overdekte
wandelpromenade, die aan een zijde is verlevendigd met een kleurige tegelwand.
Voorzieningen
Bij de opening in 1954 was het park voorzien van ‘vijfenzeventig zitbanken’ en
een ‘grote zitmuur’ van natuursteen langs de rivier. Daarnaast zijn er terrassen
en parkeergelegenheid voor fietsen en auto’s. Het schreiershuisje accentueert de
functie van het Hoofdplein als loskade en aanlegplaats aan de Maasboulevard.
Op de zuid-westhoek is eind jaren vijftig een café-restaurant gebouwd: het
Maasrestaurant Europoort (1958-1959), ontworpen door architecten Swaneveld
en Goslinga, Maasboulevard 7, 9. Dit was een overdekt en openbaar toegankelijk
uitzichtpunt (nu in gebruik als makelaarskantoor), als tegenhanger van de meer
leeg gelaten zuidoosthoek. In dit modernistische gebouw met de uitstekende
balkons kon de bezoeker als het ware boven het water recreëren.
Herstructurering
Het huidige park Maasboulevard is nog grotendeels zoals de oorspronkelijke opzet
en uitvoering. Op enkele punten is echter wel sprake van verval, transformatie of
herstructurering:
De dijkverhoging uit de jaren zestig is een visuele barrière.
Halverwege het wandelpad langs de Maasboulevard is een restaurant gevestigd in
een metalen witgeschilderde voormalige stuurhut (Barney bear).
In de jaren negentig zijn twee torenflats met appartementen (1995) in de duurdere
sector met parkeervoorziening gebouwd op de noord-oosthoek van het gebied,
op een terrein waar in het bestemmingsplan van 1951 lage bedrijfsbebouwing is
getekend. Door de hoogte functioneren deze twee flats als nieuwe bakens op het
voorheen meer lege Hoofdplein.
Het voormalige café-restaurant heeft geen openbare functie meer. Ook de
tuin rondom het paviljoen is door middel van een metalen hek geprivatiseerd.
Daardoor is het oorspronkelijke verband van de padenaanleg en de terrassen sterk
verstoord.
Aan de Jachthavenlaan is omstreeks 00 een kinderboerderij toegevoegd
(gerealiseerd op particulier initiatief), bij de jachthaven en het café-restaurant.
De leibomen op het terras zijn niet oorspronkelijk.
157

158
Terras op de Maas van Restaurant Europoort. Bron: De Schiedamse
Gemeenschap, mei 1959, p. 40

Er is sprake van achterstallig onderhoud. Het natuurstenen terras is vervallen
en delen flagstones zijn vervangen door contrasterende, niet oorspronkelijke
grindverharding. Een deel van de banken is niet meer aanwezig.
Komende jaren is het doel de aansluiting te verbeteren tussen het park en de
Gorzen: overwogen wordt het zebrapad halverwege de Havendijk anders vorm te
geven en de beplanting langs de Havendijk terug te snoeien, zodat de doorzicht
vergroot wordt.
Bronnen:
Gemeentearchief
GAS, T 46, inv.nr. 71 4, dossier Uitbreidingsplan het Hoofd 194 -1956
GAS, T. 541, inv.nr. 8- 40, aanleg en voltooiing terrassen, Eurobaak,
Maasboulevard
GAS, T 8, inv.nr. 57, dossier Havendijk 05-567, drie plaatflats
GAS, T 8, inv.nr. 50, Havendijk 67- 0 , twee torenflats
GAS, T 8, inv.nr. (dossier 1958-101), Maasboulevard 7,9, voormalig caférestaurant
Europoort
Cluster Stedelijke Ontwikkeling
CSO, gemeente Schiedam, bestemmingsplannen, dossier 5 Het Hoofd en 16
Bestemmingsplan Havendijk
Literatuur
Redactie, ‘Plannen wachten op uitvoering’, in: De Schiedamse Gemeenschap,
december 1951, p. 1 6;
J.M. Horváth, ‘Het park aan de rivier in wording’, in: De Schiedamse
Gemeenschap, juni 1954, p. 51-54;
J.J. Schipper, ‘Het Maas-parkgebied uit tuinarchitectonisch oogpunt’, in: De
Schiedamse Gemeenschap, juni 1954, p. 60-6 ;
L.M., ‘Het Maasrestaurant wordt een Randstad-attractie’, in: De Schiedamse
Gemeenschap, februari 1958, p. 19- 0;
L.M., ‘Europoort dekt in april (compleet met toren) de eerste tafel’, in: De
Schiedamse Gemeenschap, oktober 1958, p. 14 -144;
C.M. Stouthamer, ‘Schiedams baken aan de Maas’, in De Schiedamse
Gemeenschap’, mei 1959, p. 8-4 ;
G. Lutke Meijer, ‘’n Gesprek Mr. J.W. Peek’, in: De Schiedamse Gemeenschap, juli
1959, p. 6 -6 ;
Denise van Atten, ‘Als die vrouwen iets tegen die flats hadden gingen ze er toch
niet werken?’, in: De Schiedamse Gemeenschap, oktober 1971, p. 1 6-1 8;
H. van der Sloot, Een omgeving blij en licht van kleur. De stadsontwikkeling van
Schiedam 1949-1989, Schiedam 1989;
C. van der Geer, Het Hoofd en omgeving, Schiedam 1995;
L. Priester en H. Slechte, Roovers in Schiedam. Deel 3: De Gorzen, Schiedam
009.
159

160
5.1.2 Waardering
Pag. Sterk samenhangende
WIJK of GEBIED
Park Maasboulevard III totaal
ENSEMBLE Combinatie
van stedenbouwkundige
en architectonische
kwaliteit
Bijzondere PLEK
In het ontwikkelingsplan dat in de oorlog voor Schiedam is opgesteld is nadrukkelijk ‘een
“rivierfront-park’ met zwembad en jachthaven bij het Hoofd’ opgenomen. Bij de uitwerking van
dit plan door de stadsstedenbouwkundige J.M. Horváth en de plantsoenendienst onder leiding
van tuinarchitect J.J. Schippers is een harmonisch, zeer breed en open parkstrook direct aan de
Nieuwe Maas ontstaan. De arbeiderswijk De Gorzen werd hiermee aan zijn zuidzijde ontdaan van
zijn alzijdige insluiting door industrie en werven.
Park Maasboulevard completeert de overwegend naoorlogse groene gordel die door Schiedam
loopt. De Maasboulevard is het hoogtepunt in het stelsel van parkways dat de automobilist
versteld doet staan van het groene karakter van de industrie- en havenstad Schiedam. Restaurant
Europoort op de uiterste zuidpunt van de landtong bood met zijn openbare terrassen, hypermodern
interieur en architectuur het summum aan comfort, ontspanning en een spectaculair uitzicht over
het water.
Ook aan de wandelaar was gedacht: voor hen was een schaduwrijk esdoornlaantje evenwijdig
aan de rivier aangelegd en een stelsel van paden door de grote open groene weide voor de vijf
luxueuze hoogbouwflats aan de Havendijk.
Een dergelijk naoorlogs stadspark aan een van de grote rivieren, dat bovendien nog grotendeels
oorspronkelijk is, is een grote zeldzaamheid in de Nederlandse riviersteden.

161

16
5.2 Architectuur
Architectuurkaart Park Maasboulevard
03/03/2010
Z5
Z4
Z2
Z3
Z6
Z7
Z1
gebouwen met beperkte erfgoedwaarde
gebouwen met gemiddelde erfgoedwaarde
gebouwen met hoge erfgoedwaarde
bestemmingsplangrens

5.2.1 Opsomming architectuur Park Maasboulevard
Nr. op
kaart Adres
z1
z
Oorspronkelijke
Functie Architect/ontwerper Bouwjaar
Havendijk 91-177 en
17- 0 Woningen met garages
J.M. Heikens, Vlaardingen en
J. Nuyt 1959?
Havendijk - 91 en
411-479 en 499-567 Woningen met garages C.C. Van Kluyven, Schiedam 196
z Maasboulevard 7/9 Restaurant met woning
z6
Maasboulevard
(ten westen van
Maasboulevard 7/9) Openlucht terras
NB: Z4, Z5 en Z7 worden beschreven in deel
Swaneveld en Goslinga,
Rotterdam 1959
J.J. Schipper,
gemeentewerken Schiedam
195 /1954
(voltooiing 1959)
16

164

165

166
café-restaurant, bedrijfswoning

Schiedam, Zuid
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
Straat + huisnummers:
Maasboulevard (ten oosten van Maasboulevard nr.7/9)
Gebouwtype: openlucht terras
Bouwsysteem / materialen: Wezer zandsteen paarsrood flagstone, wezer zandsteen grijsgroen, breuksteen
genuanceerd. Zandstenen bloemenbakken.
Jaar van ontwerp / bouw: 1952-1954 (voltooiing 1959)
Kunst / kunstnijverheid: plaatsing van afgedankte scheepsboeg in het park na afbraak van Eurobaak.
Architect / ontwerper: J.J. Schipper, gemeentewerken Schiedam, afdeling plantsoenen
Opdrachtgever bouw: gemeente Schiedam
Gebruik na oplevering / heden: in gebruik met oorspronkelijke functie
Archief inventarisnummers: GAS: T. 541, inv.nr. 338-340 (compleet dossier)
Literatuur -J.M. Horváth, ‘Het park aan de rivier in wording’, In Schiedams Gemeenschap, juni
1954, p. 51-54;
-J.J. Schipper, ‘Het Maas-parkgebied uit tuinarchitectonisch oogpunt’, in: Schiedams
Gemeenschap, juni 1954, p. 60-62.
z 6
Cultuurhistorische waarde: Als belangrijk onderdeel van de recreatieve zone langs de Maas heeft het terras een
hoge cultuurhistorische waarde. (3)
Architectuurhistorische waarde: Door de bijzonder materiaaltoepassing, trappen en muren heeft het terras een hoge
architectuurhistorische waarde (4)
Ensemblewaarde: Het terras vormt de essentiële ruimtelijke en functionele verbinding tussen het park aan
de Maas en het oorspronkelijke restaurant Europoort (4)
Gaafheid: Het terras is vrijwel geheel in originele staat (3)
Zeldzaamheid: Voor Schiedam het enige voorbeeld van een steenachtig ingericht deel van een park. (4)
Waardestelling: Het terras heeft een hoge erfgoedwaarde (3,6)
Aanbevelingen: Aanwijzen tot gemeentelijk monument
Het terras herstellen in originele staat. De functionele en landschappelijke relatie met
het voormalige restaurant (z3) herstellen.
167

168
5.2.2 Beeldende kunst
Havendijk 05-567, drie figuratieve keramisch wandmozaïeken met nautisch thema in de entrees van drie
plaatflats (A).
Havendijk 67- 0 , twee abstract keramisch wandreliëfs met geometrisch, meanderend motief, in de zijwand
van de halfopen wandelgang naar de twee ‘Panoramaflats’ (B).
Spuisluis/Havendijk, ‘Vis, mens, dier’, vrijstaand beeld van zandsteen, voorstellend een jongen met hond
op de rug, symbool voor de strijd tegen het water, 1960, ontwerp Hans Petri. Het monument is geplaatst als
herdenkingsmonument voor de slachtoffers van de watersnoodramp op 1 februari 195 (C).
A
B C

Afgebroken beeldende kunst:
Maasboulevard, Eurobeeld, ook wel Eurobaak genoemd, abstracte hoge open
constructie van metaal, geschonken door een anonieme Schiedammer, ontworpen
door architecten Swaneveld en Goslinga, geplaatst in 1959 bij terrassen, is
afgebroken.
Foto ‘De strakke metalen klaarte van het Eurobaken’, M.J. Sterk, eerste
prijs fotowedstrijd Europoort. Bron: De Schiedamse Gemeenschap,
september 1959, p. 115
169

PRINSES BEATRIXPARK EN BIJDORP
170
Nieuwe Damlaan
Hoek van Holland
A20
S
Parck Hoeve
Kinderboerderij
Hazepad
Den Haag
straat, stoep, pad
water
openbaar groen
collectief groen
privé groen
hoogbouw
middelhoogbouw
laagbouw, grondgebonden
vooroorlogse bebouwing
kerk
1:7500
S
IV
nieuwbouw
openbare voorzieningen
winkels
moskee
onderwijsgebouw
Rotterdam
samenhangend gebied/wijk
ensemble
bijzondere plek
0 40 80 120 160 200 m

6 Prinses Beatrixpark en Bijdorp
Ontwerp en ontwerper stedenbouw:
1945: Uitbreidingsplan Tuindorp Kethel, Dienst Stadsontwikkeling, gemeente
Schiedam, Alphons Siebers
Vastgesteld:
Uitbreidingsplan goedgekeurd door Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland, 11 juli
1945
Ontwerp en ontwerper park:
1950-54: Parkontwerp Prinses Beatrixpark, J.J. Schipper, Hoofd
Gemeentebeplantingen Schiedam
6.1 Stedenbouw
6.1.1 Een stedelijk activiteitenpark
Ligging in de stad en begrenzing
Het Prinses Beatrixpark en Bijdorp liggen ten noorden van de naoorlogse wijk
Nieuwland in het noordelijk deel van Schiedam. Het recreatiegebied is onderdeel
van de groenzone die de noordelijke wijken van Schiedam scheidt van de stad
ten zuiden van de spoorlijn Rotterdam-Hoek van Holland. Het gebied wordt voor
het grootste deel omgeven door regionale infrastructuur: in het noord-oosten door
de spoorlijn Schiedam-Delft, in het zuiden door de spoorlijn Rotterdam-Hoek van
Holland, in het zuidwesten door de weg die Schiedam-centrum met Schiedamnoord
verbindt: de Nieuwe Damlaan-Churchillweg. Aan de noordwest-zijde grenst
het park aan de bebouwing van Kethel.
Culturele en sociale betekenis
Het Prinses Beatrixpark is het grootste stadspark van Schiedam. Het is goed
bereikbaar voor zowel de bewoners in het stadscentrum als de noordelijke wijken.
Het park is na de Tweede Wereldoorlog aangelegd als stedelijke recreatieve
voorziening, na het verdwijnen van het populaire stadspark het Sterrenbos in het
zuiden van Schiedam dat moest wijken voor de uitbreiding van het bedrijf Wilton-
Fijenoord. De aanleg van het Beatrixpark werd beschouwd als belangrijkste
parkvoorziening voor de stad: dit was hét nieuwe stadspark en daarmee cruciaal
onderdeel van de realisering van het naoorlogse Schiedam met woonwijken in het
groen. Daarbij wordt ervan uitgegaan dat de woonwijken worden geleed door fors
gedimensioneerde groenstructuren, zoals parkways, groene wiggen en wijk- en
stadsparken.
Het Prinses Beatrixpark, ontworpen door tuinarchitect J.J. Schipper in de jaren
1950-1954, is het hoofdwerk van deze ontwerper in dienst van de gemeentewerken
van Schiedam. Schipper genoot in de naoorlogse jaren landelijke bekendheid
door zijn publicatie Tuinen, die hij samen met G.J. Pannekoek schreef. Dit
standaardwerk in twee delen, dat in 19 8- 9 voor het eerst verscheen en daarna
talloze malen werd herdrukt, was een algemeen gebruikt leerboek voor tuinontwerp
op de belangrijkste opleidingen. De landschapsarchitect J.T.P. Bijhouwer, een
autoriteit op dit gebied, stelde in 1954 dat het leerboek internationaal als een van
de beste werd beschouwd.
Schipper zag het park als een welkom en noodzakelijk contrast met de
woonwijken. Door de sterke industrialisering dreigde de stedeling steeds meer te
vervreemden van de natuur. Het leven wordt steeds meer door techniek beheerst.
Daarom had de stedeling volgens Schipper behoefte aan een gebied waar rust
heerste, zonder de drukte en het lawaai van de woon- en werkgebieden. Als
Schipper in 1954 in De Schiedamse Gemeenschap bericht over de aanleg van het
park legt hij er de nadruk op dat ‘het grootste deel van de Schiedamse bevolking
er recreatie moet kunnen vinden’ (Schipper, 1954, p. 187). Voor hem is daarom het
sociale karakter van het park het uitgangspunt geweest, waardoor alle geledingen
van de bevolking van jong tot oud van het parkgebied konden profiteren. In het
171

17
Het Prinses Beatrixpark in het Uitbreidingsplan Tuindorp Kethel, 1945
(Bron: Gemeentearchief, ac 346, inv 3793)
Presentatietekening Prinses Beatrixpark, J.J. Schipper 1954 (Bron: De Schiedamse
Gemeenschap, december 1954, p. 189)

park kon de stadsmens zich passief (ligweide, uitzicht) en actief (sport, spel)
ontspannen (Steenhuis Hooimeijer, 009, p. 74-76, 4 5).
De aanleg van het nieuwe stadspark en de uitbreidingswijken wordt mogelijk
na de annexatie van Kethel in 1941. In de oorlogsjaren wordt binnen de dienst
gemeentewerken (directeur Ir. H.B.J. Aikema) de afdeling stadsontwikkeling
opgericht. De leiding van deze dienst stadsontwikkeling komt in handen van
de stedenbouwkundige Alphons Siebers, die als een in die tijd nationaal
toonaangevende ontwerper werd beschouwd. De eerste schetsen voor
de landschappelijke inpassing van het park worden gemaakt door de
landschapsarchitect dr. ir. J.T.P. Bijhouwer en prof.ir. Edelman, die in 194
bodemonderzoek uitvoeren naar het gebied. Bijhouwer tekent de wegenstructuur
en verkaveling en hoofdontsluiting, waarbij hij rekening houdt met waterlopen
en drogere en hogere gronden (Van der Heiden Klomp, 004, p. 64). Het
uitbreidingsplan is gemaakt op basis van deze eerste opzet. De gronden in de
West-Abtspolder waar het park zal te komen, worden te drassig geacht voor
woningbouw en zijn geschikter voor parkbestemming.
Schipper en het gemeentebestuur zien het park met de sportvelden als
compensatie voor de stenen huizenzee die verrees in Nieuwland en Groenoord.
De groene, lommerrijke aanleg was bewust als tegenhanger bedoeld van de
harde, rechtlijnige stadswijken. De uitvoering ervan start begin jaren vijftig als
werkverschaffingsproject voor werkloze Schiedamse arbeiders, maar wordt
in 195 na de Watersnoodramp tijdelijk stilgelegd omdat de arbeiders voor de
dijkverzwaring moeten worden ingezet. Het werk wordt eind jaren vijftig afgemaakt
door de Heidemij.
Dit naoorlogse activiteitenpark heeft nu landelijke bekendheid vanwege Fort
Drakensteijn, een speeltuin voor kinderen met een beperking. In aansluiting op
de oorspronkelijke speeltuin-opzet met (niet-elektrische) speeltoestellen zoals
zandbak, klimrek, glijbaan, wip en schommel, kunnen kinderen in de huidige
speeltuin in de ontspannen parkachtige omgeving spelen, of naar de levende
dieren in de kinderboerderij gaan en naar het pannenkoekhuis.
Programmatische en ruimtelijke typologie
Het meest kenmerkende naoorlogse aspect van het Prinses Beatrixpark en
Bijdorp is het overwegend groene karakter van het recreatiegebied als onderdeel
van een grootschalige groenstructuur voor Schiedam, waarbij woongebieden
worden gescheiden door groengebieden. In de wederopbouw is sprake van een
hiërarchische opbouw: van stadspark, wijkpark, buurtpark en groenstroken. Het
Prinses Beatrixpark staat in deze hiërarchie duidelijk bovenaan.
Het huidige recreatiegebied Prinses Beatrixpark en Bijdorp zijn programmatisch
verdeeld in gebieden met verschillende bestemmingen, zodat een gedifferentieerd
activiteitenpark is gegroeid. Het hart wordt gevormd door het Prinses Beatrixpark
met de bospartijen, grasvelden en waterpartijen en het centrale speeleiland met
kinderboerderij, speeltuin (Fort Drakensteijn) en pannenkoekhuis. De Poldervaart,
die in diagonale richting door het park loopt, is als bestaande historische waterloop
met voormalige molens opgenomen in de parkaanleg. In het noorden liggen een
heemtuin en een volkstuinencomplex Thurlede. Aan de oostzijde, grotendeels ten
oosten van de Parkweg, ligt het sportveldencomplex Thurlede, dat als een buffer
tussen het park en het bedrijventerrein Spaanse Polder functioneert. Aan de
westzijde, ten westen van de Poldervaart, bevinden zich afwisselend sportvelden
(Sportvelden Kethel) en clusterbebouwing (o.a. Zwembad Groenoord) in het
groen. De beide genoemde sportvelden (Kethel en Thurlede) behoren tot het
oorspronkelijke ontwerp van het recreatiegebied.
Bijdorp ten zuiden van het Prinses Beatrixpark is min of meer een zelfstandig
gebied door de doorsnijding van de A 0 een. In het westelijk deel ligt bebouwing
met de historische kern Bijdorp en de naoorlogse sporthal Margriethal. In het
17

174
De speeltuin in het Prinses Beatrixpark net na de oplevering in 1959, (Bron: De Schiedamse Gemeenschap,
juli 1959, p. 65/66)

oostelijk deel zijn sportvelden. In het uitbreidingsplan (1945) was dit gebied
bestemd voor sportvelden (oost) en uitbreiding van de tuindorpbebouwing (west).
Maar in plaats van de uitbreiding van de historische kern met woongebieden is
langs de Nieuwe Damlaan de Margriethal gebouwd, zodat een voorzieningenstrook
voor sport is ontstaan: van Sportpark Thurlede, Sportpark Bijdorp, Margriethal naar
Sportpark Harga.
Openbare ruimte, groenaanleg en waterstructuur
De aanleg van het park startte omstreeks 195 . In 1954, halverwege de uitvoering,
beschrijft Schipper de kenmerken van het park, de aanleg en de functies ervan
in De Schiedamse Gemeenschap. Met name noemt hij de afwisseling tussen de
gebieden met park, waterpartijen en sportterreinen. Bodemonderzoek, uitgevoerd
in de oorlogsjaren, heeft uitgewezen welke gronden het meest geschikt zijn voor
boombeplanting. De boompartijen worden gelokaliseerd op terreinen waar de
kleilaag het dikst is: 40-100 cm, rustende op een veenlaag. De waterpartijen
worden aangelegd op gronden die uit een kleilaag van geringere dikte (40 cm) zijn
opgebouwd.
Schipper kiest voor inheemse beplanting die volgens hem regionaal logisch is:
‘De beplanting van het park zal bestaan uit bomen en struiken, behorende tot
de vertegenwoordigers van het West-Europese Woud, zoals populier, wilg, es,
esdoorn, berk, eik e.d., met als onderhout zwarte els, meidoorn, vlier, wegedoorn,
vogelkers, hazelaar, Gelderse roos enz. Ook aan kruidachtige gewassen zal een
plaats worden ingeruimd. Onder de bomen en struiken komen talrijke besdragende
planten, die vogelleven op grote schaal mogelijk maken.’ (Schipper, 1954, p. 189)
Voor de vormgeving van het park liet Schipper zich inspireren door de
landschappelijke vormen van de Engelse stadsparken uit de negentiende eeuw.
Deze worden gekenmerkt door slingerende paden, kronkelige waterlopen en
zorgvuldig geënsceneerde doorzichten. Het coulisselandschap biedt verrassende
vergezichten. De bezoekers ervaren het contrast tussen open en begroeide
gedeelten, met hier en daar doorzichten over weiden of waterpartijen. Kenmerkend
zijn de afwisselende vormen en formaten van open en gesloten ruimten. De
beplanting met boomgroepen zorgt voor windluwe speelweiden. Volgens Schipper
bieden de bosranden aantrekkelijke gelegenheid om te zitten. Hij bestemt
de speelweiden voor ‘de beoefening van de ongeorganiseerde sporten’, in
tegenstelling tot de sportvelden die voor specifieke sporten zoals voetbal, korfbal,
slagbal, hockey of tennis zijn ingericht.
Met de kronkelige waterstructuur zijn meerdere eilanden gecreëerd, van
verschillend formaat. Op het speeleiland, het grootste eiland, ligt het centrale
paviljoen (het huidige Parck Hoeve), een speelvoorzieningen met speeltuin
(huidige Fort Drakensteijn) en een kinderboerderij. Het centrale paviljoen ligt aan
een van de grote watervlaktes. Het eiland ten noorden hiervan is nu ingericht als
heemtuin. Het kleine eiland in het noord-oosten, het huidige vogeleiland, is niet
toegankelijk voor wandelaars.
Kenmerkend voor de aanleg van de paden in dit park is de dubbele wegenstructuur
voor langzaam verkeer, met aparte paden voor voetgangers en voor wielrijders.
Deze twee padensystemen worden door een groenstrook van elkaar gescheiden.
De paden zijn tevens zo aangelegd, dat vrijwel elk deel van het park toegankelijk is
gemaakt. Alleen bij Sportcomplex Thurlede en het gebouwencluster bij zwembad
Groenoord is autoverkeer toegestaan. De Parkweg met de onderdoorgang onder
de rijksweg maakt de sportvelden bij Thurlede voor autoverkeer vanuit Nieuwland
toegankelijk. Bij Bijdorp en zwembad Groenoord vormen twee viaducten voor
langzaam verkeer de verbinding tussen Bijdorp en Beatrixpark.
De meeste bruggen over de centrale waterpartij in het park zijn nog oorspronkelijk,
en zijn in de eerste helft van de jaren vijftig (195 ) naar ontwerp van de dienst
gemeentewerken gerealiseerd. Met het licht-gebogen betonnen wegdek, de
brugleuningen van metalen stijlen in een typerende gebogen vorm en de houten
railing zijn ze kenmerkend voor de wederopbouwtijd. De bruggen zijn overwegend
identiek geschilderd wat de herkenbaarheid als uniforme reeks vergroot. Deze
bruggen zijn de weinige gebouwde elementen waaraan de tijd van ontstaan van
175

176
Publicatietekening van het parkenstelsel in Schiedam, J.J. Schipper 1954
(Bron: De Schiedamse Gemeenschap, juli 1959, p. 62)

het park is af te lezen. Daarmee zijn ze cruciaal voor het naoorlogse karakter
van het park. Juist door de herhaling van meerdere identieke bruggen komt dat
karakter tot uitdrukking.
De langgerekte Poldervaart, een historische waterloop uit de dertiende eeuw, is
onveranderd in het parkontwerp opgenomen. Langs de vaart staan nog delen van
twee molens (‘molenstompen’) bij een verbreding van de vaart. De bruggen over
deze vaart zijn overwegend van hout. In de jaren zeventig is het zuidelijke deel van
de vaart gedempt, maar dat is inmiddels weer open gegraven.
Bijdorp heeft niet het ruime karakter van een wandelpark. Het ligt meer verscholen
en is hoofdzakelijk ingericht met sportvelden in het oosten en vooroorlogse
woonbebouwing aan weerszijden van de oude Schiedamseweg en de sport- en
evenementenhal Margriet in het westelijk deel.
Voorzieningen
In het uitbreidingsplan (1945) wordt het nieuwe recreatiepark nog gedacht met
weinig voorzieningen. Genoemd in de toelichting worden een stadspark met een
hertenkamp en sportterreinen met onder meer een manege en ijsclubterrein. Op de
vijvers kan de ‘canosport’ worden beoefend, terwijl op de Poldervaart de roeisport
mogelijk is.
Met het beschikbaar komen van voldoende financiële middelen groeit het aantal
voorzieningen in het latere Prinses Beatrixpark. In 1954 noemt Schipper diverse
gebouwde voorzieningen, die in de jaren vijftig geleidelijk worden gerealiseerd. Op
het centrale eiland ligt aan een van de grote vijvers het huidige pannenkoekhuis,
dat Schipper omschreef als café-restaurant. Oorspronkelijk was hier in 1960 een
modern vormgegeven café-restaurant gebouwd, naar ontwerp van het Schiedamse
architectenbureau Bokkens en Kleij, in opdracht van J. de Groot. De gevels
bestonden voor een groot deel uit glas en er was een dansvloer. Dit gebouw is
gesloopt en in 1980 is een nieuwe, grotere voorziening gerealiseerd met een
rietendak die associaties oproept met een historische boerderij. Op dit eiland ligt
ook het hertenkamp, annex kinderboerderij, waarvan de twee oudste gebouwen
door de bouwwijze met rieten daken ogen als de historische bijgebouwen
van de boerderij. Bezoekers kunnen hier levende dieren bekijken. Naast het
pannenkoekhuis en kinderboerderij ligt de speeltuin, het huidige Fort Drakensteijn.
Op foto’s is te zien dat de vroegere speeltuin bestond uit speeltuinobjecten zoals
een glijbaan, wip en schommels. De voorzieningen van de huidige speeltuin zijn
recent en bestaan uit speelattributen die geschikt zijn voor kinderen met een
beperking.
Herstructurering
De huidige speeltuinobjecten zijn niet meer oorspronkelijk, maar de nieuwe
toestellen zijn wel niet-elektrisch en rustig van karakter, gericht op lichamelijke
ontwikkeling en spel.
De moerastuin aan de zuidzijde bij het Hazepad is volgens recente ecologische
ideeën aangelegd.
De gemeente is voornemens de aanleg van het Beatrixpark te wijzigen. De
ingreep heeft tot doel de veiligheid te vergroten en intensiever gebruik van het park
mogelijk te maken. Daartoe zal de padenstructuur worden vereenvoudigd en een
doorgaande (langzaam verkeer) route van Kethel naar stad worden verbeterd.
Uitbreiding van de voorzieningen op het speeleiland heeft eveneens tot doel
intensiever gebruik te stimuleren.
De clusterbebouwing in de zuid-westhoek is vernieuwd en geïntensiveerd. Volgens
het Groenstructuurplan Schiedam (1995) is hier meer bebouwing toegestaan, maar
de karakteristieke bouwwijze blijft losse bebouwing in het groen. Het zwembad
Groenoord is niet meer oorspronkelijk. De Poldervaartschool beschikt eveneens
over een nieuw gebouw.
De gemeente heeft een herstructurering van sportpark Bijdorp gepland. Het gebied
van het sportcomplex zal opnieuw worden ingericht, mogelijk als moerastuin,
waarbij het overwegend groene karakter behouden blijft.
177

178
Prinses Beatrixpark met coulissewerking, doorzichten via water en weides. Zicht op
het pannenkoekhuis en de rustige speeltuin met uitzicht op het water (foto 2009)
Het Prinses Beatrixpark heeft een kenmerkend padenstelsel met gescheiden banen
voor wandelaars en wielrijders (foto 2009)

Bronnen:
Gemeentearchief
GAS, T 46, inv nr 79 , dossier Uitbreidingsplan Tuindorp Kethel 1945
GAS, T 46, inv nr 95 , aanleg stadspark o.a. v.m. Kethel, 1951
GAS, T 61, inv. nr. 79 -79 , voltooiing van de aanleg van het Beatrixpark, 1957-
1959
GAS, T. 88, inv.nr. 50 (dossier 1960-99), cafe-restaurant, 1960 (gesloopt)
GAS, T. 88, inv.nr. 1447 (dossier 1964-0 ), sporthal Margriet
Cluster Stedelijke Ontwikkeling
CSO, dossier 4 Uitbreidingsplan Tuindorp Kethel 1945;
Literatuur
G.J. Pannekoek, J.J. Schipper, Ontwerpen, aanleggen en beplanten van tuinen,
Amsterdam 19 8-19 9;
C.M. van der Stad, ‘Een ontwikkelingsplan voor Schiedam (deel 1 en ), in:
Polytechnisch Tijdschrift, PT deel B, 5 mei 1949 p. 6 b- 67b en 16 juni 1949 p.
47B- 5 b;
Redactie, ‘Groots opgezet sportpark in wording’, In De Schiedamse Gemeenschap,
maart 1949, p. 11;
Redactie, ‘Een nieuw zwembad voor 40.000 Schiedammers’, in: De Schiedamse
Gemeenschap, mei 195 , p. 59;
J.J. Schipper, ‘Tussen Schiedam en Kethel groeit ons stadspark’, in: De
Schiedamse Gemeenschap, december 1954, p. 187-189;
Redactie, ‘Schiedams nieuwe recreatiegebied’, in De Schiedamse Gemeenschap,
juli 1959, p. 64-66;
‘J.J. Schipper verlaat Schiedam’, in De Schiedamse Gemeenschap, januari 1965,
p. 49- 50;
A. Snelleman, ‘Stichting Sporthal Schiedam zegt: “De sporthal zal en moet er
komen!”’, in De Schiedamse Gemeenschap, februari 1965, p. 7 - 74;
Architecten Apon, Van den Berg, Ter Braak, Tromp, ‘Sporthal Margriet te
Schiedam’, in: Bouwkundig Weekblad, 1969, nr 14, p. 4- 5;
H. van der Sloot, Een omgeving blij en licht van kleur. De stadsontwikkeling van
Schiedam 1949-1989, Schiedam 1989, o.a. p. 4 , 61, 68-7 ;
H. van der Heijden, B. Klomp (red.), Tuindorp Kethel Schiedam, Bussum 004;
M. Steenhuis, Fr. Hooimeijer (ed.), Maakbaar landschap. Nederlandse
landschapsarchitectuur 1945-1970, Rotterdam 009.
179

180
6.1.2 Waardering
Sterk
samenhangende
WIJK of GEBIED
Beatrixpark IV Beatrixpark
ENSEMBLE
stedenbouwkundige
en architectonische
kwaliteit
Bijzondere PLEK
De situering van het Prinses Beatrixpark is een gouden greep geweest van de ontwerpers die in oorlogstijd
werkten aan het zeer doordachte algemeen uitbreidingsplan van Schiedam. Het park kan worden gezien als
het hoofdwerk van tuinarchitect J.J. Schipper, die tot 1965 in Schiedam heeft gewerkt. Het heeft een centrale
ligging ten opzichte van beide grote stadshelften aan weerszijden van rijksweg A 0. De driehoek tussen de
historische Poldervaart, de spoorweg richting Delft en de A 0 is geheel voorbehouden aan sport en
recreatie.
Het Prinses Beatrixpark is opgezet als een modern activiteitenpark met gescheiden voet- en fietspaden.
Ruimtelijk vertoont het een ogenschijnlijk grillig spel met waterpartijen, eilanden, verspreide boomgroepen en
open ligweiden. In contrast met de strak opgezette nieuwbouwwijken is hier juist een informele en ‘zachte’
vorm van ruimtelijkheid toegepast, die zorgt voor onvermoede perspectieven en coulissen. De witte sierlijke
Schiedamse bruggen geven het geheel een luchtig en vrolijk accent.
De aanleg van een park van deze omvang, allure en gunstige ligging ten tijde van de wederopbouw van een
middelgrote stad is uitzonderlijk.
Beatrixpark, 1959 (Bron:Schiedam,van boven bekeken 1922-1971)

6.2 Bruggen
Bruggen Prinses Beatrixpark, 195 , met metalen brugleuning over waterpartij zijn als naoorlogse
objecten waardevol.
Boven en onder: Een van de reeks identieke bruggen in het Prinses Beatrixpark,
ontwerp 1953 huidige situatie (foto 2009)
181

Kethelplein
SPORTPARK HARGA, VOLKSTUINCOMPLEX VIJFSLUIZEN
EN BEGRAAFPLAATS BEUKENHOF
Hoek van Holland
18
Trimpad
A4
Hargalaan
Olympiaweg
S
V
S
O
k
Sportlaan
Nieuwe Damlaan
Vlietlandziekenhuis
A20
1:7500
straat, stoep, pad
water
openbaar groen
collectief groen
privé groen
hoogbouw
middelhoogbouw
kerk
Rotterdam
laagbouw, grondgebonden
vooroorlogse bebouwing
nieuwbouw
openbare voorzieningen
winkels
moskee
onderwijsgebouw
samenhangend gebied/wijk
ensemble
bijzondere plek
0 40 80 120 160 200 m

7 Sportpark Harga, Volkstuincomplex Vijfsluizen en
Begraafplaats Beukenhof
Ontwerp en ontwerper:
1951: Gedeeltelijke herziening van het plan in hoofdzaak, gelegen ten westen van
het dorp Kethel, gemeentewerken Schiedam, [Harga Noord]
Vastgesteld:
Vastgesteld door de Gemeenteraad, 0 maart 1951
Goedgekeurd door Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland, 1 augustus 1951
1951 vv: Fasegewijze ontwikkeling, ca 1951-1959, gemeentewerken Schiedam,
afdeling plantsoenen, supervisie J.J. Schipper
7.1 Stedenbouw
7.1.1 Volwaardige en ruime voorzieningen
Ligging in de stad en begrenzing
Het sportveldencomplex Harga, volkstuincomplex Vijfsluizen en de begraafplaats
Beukenhof liggen tussen de uitbreidingswijken Nieuwland en Groenoord. Het
sportpark wordt begrensd door grootschalige infrastructuur. Aan de noord- en
westzijde wordt het begrensd door de snelwegen A 0 en de A4 die hier bij
het Kethelplein bij elkaar komen. Aan de zuidoost-zijde vormt de spoorlijn
Rotterdam–Hoek van Holland op het verhoogde talud een harde grens. In het
noordoosten is de grens de Nieuwe Damlaan. Op diverse plaatsen zijn afritten en
onderdoorgangen voor bestemmingsverkeer.
Vijfsluizen en de Beukenhof worden eveneens begrensd door infrastructuur. De
begraafplaats ligt tussen de Burgemeester Van Haarenlaan en de Poldervaart.
Vijfsluizen wordt omgeven door de Poldervaart, de A4 en de spoorlijn.
Culturele en sociale betekenis
Harga, Beukenhof en Vijfsluizen maken deel uit van het zeer omvangrijke
groengebied dat in het Uitbreidingsplan in Hoofdzaak werd geprojecteerd tussen
Kethel en Schiedam ten westen van de spoorlijn naar Delft. ‘Tevens zal dit gebied
langs de noordelijke begrenzing van de bestaande bebouwing in het westen der
stad (de Vlaardingerdijk) zover mogelijk binnen de bebouwing moeten worden
doorgevoerd om zo de laatste kans te benutten tot het verkrijgen van een
parkstrook, die vanuit de nabijheid van het stadscentrum een ononderbroken
verbinding met het open landschap zal vormen’ (Memorandum, 1949, p. 16).
Sportpark Harga is het grootste sportveldencomplex in Schiedam. Dit ruime
sportpark maakt, samen met de andere naoorlogse sportcomplexen zoals
Thurlede en Kethel, duidelijk dat de gemeente in de naoorlogse jaren veel
belang hechtte aan sport en recreatie. Schiedam behoort aan het eind van
de wederopbouwperiode tot de gemeenten met relatief het grootste aantal
sportaccommodaties in Nederland (Van der Sloot, 1989, p. 7 ). In de naam van
het gebied wordt de herinnering aan een oude waterloop levend gehouden:
de Harg. Het omliggende gebied heette de Hargpolder. Aanvankelijk noemde
gemeentewerken het in de planvorming nog ‘sportcomplex bewesten de
Poldervaart’, later omgedoopt in Sportpark Harga.
Het ontwerp van het sportveldencomplex is van de Gemeentelijke dienst
gemeentewerken, afdeling plantsoenen, waarbij tuinarchitect J.J. Schipper de
supervisie had over de uitvoering van de deelplannen. Harga is in de jaren vijftig
in fasen gebouwd, waarbij veel inzet is verlangd van de Schiedamse bevolking.
Terwijl gemeentewerken zorg droeg voor het aanleggen van de terreinen, bouwden
de leden van de sportverenigingen zelf in de avonduren mee aan de realisatie
van de voorzieningen, zoals kantines, kleedlokalen, dug-outs en tribunes. Op
en rondom de velden heeft zich een vaak rijke sport- en clubgeschiedenis
18

184
Gedeeltelijke herziening van het plan in hoofdzaak, gelegen ten westen van het dorp
Kethel, 1951 (CSO dossier 7)
Aanleg sportvelden bewesten de Poldervaart, een deelplan voor de uitvoering van
enkele van de eerste velden, 1952 gemeentewerken (gemeentearchief ac 541, inv
561)

afgespeeld van bijvoorbeeld cricket- en voetbalclub Hermes DVS (de vereniging
bestaat sinds 1884), korfbalvereniging Harga, voetbalclub Schiedamse Boys en
Hockeyvereniging Spirit, waarvan de herinneringen en trots verankerd liggen in de
harten van de inwoners van Schiedam.
Volkstuincomplex Vijfsluizen is vanaf de jaren vijftig aangelegd, onder
supervisie van tuinarchitect J.J.Schipper. De vereniging heette aanvankelijk
‘Volkstuinvereniging Klein Babberspolder’. Het complex tussen de Poldervaart en
de Vlaardingerdijk bij Vijfsluizen was nadrukkelijk als recreatiegebied bedoeld,
niet uitsluitend voor de opbrengst van de volkstuintjes. In De Schiedamse
Gemeenschap van maart 1951 werd deze doelstelling uitgebreid omschreven:
‘Niet alleen voor de volkstuinders, maar voor de gehele bevolking wordt dit
een recreatiegebied.’ (pag. 10). Tien jaar later, in 1961 werd het recreatieve
karakter nog eens onderstreept: ‘Meer en meer is het materiële element op
de achtergrond geraakt en ziet men vooral het recreatieve karakter van de
tuinen als de belangrijkste factor,’ (De Schiedamse Gemeenschap, mei 1961,
p. 61). Geïntegreerd met het geheel is de Babbersmolen met bijgebouwen en
terreinaanleg. Deze voormalige verhoogde poldermolen met scheprad (1710
gebouwd, 1888 verhoogd) ligt aan een waterloop door het gebied.
De Begraafplaats Beukenhof (Burgemeester Van Haarenlaan 1450) is in 19 0
aangelegd en na de Tweede Wereldoorlog uitgebreid. De uitbreiding uit 1956 is
naar ontwerp van de gemeentelijke tuinarchitect J.J. Schipper tot stand gekomen.
Toen kreeg de begraafplaats ook de huidige entree aan de noord-oost zijde.
Programmatische en ruimtelijke typologie
Sportveldencomplex Harga bestaat uit ongeveer twintig velden die oorspronkelijk
voor verschillende buitensporten, zoals voetbal, hockey, korfbal en wielersport
zijn aangelegd. De verenigingen beschikten over een of meerdere speelvelden
en voorzieningen van verschillend formaat. Het gebied is niet in een keer
aangelegd, maar in gedeelten. Als eerste zijn vanaf 1951 langs de spoorlijn
sportvelden aangelegd, dicht bij de bebouwing van de stad en de op dat moment
in aanbouw zijnde wijk Nieuwland. In de loop van de jaren vijftig en begin jaren
zestig worden steeds een of meerdere velden tegelijk toegevoegd. De terreinen
worden grotendeels omzoomd door hoge bomen om windluwe gebieden
voor de sportbeoefening te creëren. De boombeplanting zorgt ook voor een
besloten ruimte, waar de aandacht op het spel geconcentreerd kan worden. Het
sportveldencomplex ligt op een vrijwel monofunctioneel sportterreinengebied, dat
praktisch volledig wordt omsloten door grootschalige infrastructuur.
Langs de noordoostkant liggen enkele afwijkende voorzieningen. Bij de entree tot
het gebied aan de Sportlaan is een voormalige boerderij in het geheel opgenomen.
Het is in gebruik bij de dierenbescherming als dierenasiel (Sportlaan ). Langs de
A- 0 staat het ruim na 1965 gebouwde Novotel. Recentelijk is bij Station Schiedam
Nieuwland en de Nieuwe Damlaan het Vlietlandziekenhuis gerealiseerd met ruime
parkeervelden.
Bijzonder aan het Volkstuincomplex Vijfsluizen is de afstemming van
de padenstructuur en de verkaveling van de tuintjes op de historische
landschappelijke ondergrond.
Het meeste kenmerkende van de ruimtelijke typologie van de begraafplaats is de
ruimtelijke verdeling in vakken voor de grafvelden. Die vakken zijn afgebakend
door heggen, bomen en wandelpaden.
Openbare ruimte, groenaanleg en waterstructuur
De openbare ruimte in Harga heeft een overwegend parkachtig karakter, met
hier en daar doorzichten naar de velden. De verkeerstructuur is grotendeels
hiërarchisch opgebouwd. De hoofdontsluitingsweg de Hargalaan, toegankelijk
via de Nieuwe Damlaan en Sportlaan, is het breedste gedimensioneerd met
gescheiden rijbanen voor snel- en langzaam verkeer. De Hargalaan geeft
toegang tot de centraal in het gebied gelegen Olympiaweg, met aan weerszijde
parkeervoorzieningen. De Olympiaweg vormt min of meer de ruggengraat van het
gebied. Hiervandaan vertakt het wegennetwerk zich in smallere wegen naar de
velden. Rondom het complex loopt een trimpad (Trimpad en Sportlaan), dat voor
185

186
Volkstuinencomplex Vijfsluizen is tevens wandelgebied (foto 2010)
De openluchtwielerbaan, een ovalen ring met hellingbanen,
aangelegd in de jaren ‘60 (foto 2009)

langzaam verkeer toegang geeft tot de velden.
De zorgvuldige profilering van de Olympiaweg versterkt de functie van
hoofdontsluitingsweg. De gescheiden verkeersbanen en laanbeplanting met
hoge bomen geeft de weg een monumentale allure. Lage heggen onttrekken de
geparkeerde auto’s grotendeels aan het zicht. Met de hoge boombeplanting zijn
niet alleen lanen beplant, maar ook vakken voor de velden omzoomd. De velden
zelf zijn niet openbaar toegankelijk, maar met hekken, bruggen en waterlopen
langs de rand van de velden van de openbare weg afgescheiden. De waterlopen
versterken het parkkarakter van het gebied.
Tot de afwisselende onderdelen van de inrichting van de openbare ruimte behoren
de toegangen tot de velden. Deze zijn in veel gevallen gesitueerd bij een pad over
een sloot en voorzien van uit baksteen opgetrokken kassa-gebouwtjes, gedeeltelijk
geschilderd in de clubkleuren, met metalen hekken en de clubnaam.
Vijfsluizen is ingericht als wandelgebied. In De Schiedamse Gemeenschap wordt
de aanleg van de paden beschreven: ‘Het is ontworpen als een wandelpark met
hoofdwandelwegen – er zal geen rijwielverkeer zijn toegestaan – langs de drie
zijden van de grote driehoek en kleinere wegen naar de verschillende tuintjes. Aan
beide zijden van deze zijwegen komen sloten, waardoor ieder tuintje begoten kan
worden met water, dat uit het slootje “voor de deur” kan worden geput. (…) Het
zou ideaal geweest zijn, als de Poldervaart betrokken had kunnen worden in de
wandelweg, maar op het dijklichaam mag absoluut niet worden gelopen, zodat de
nieuwe weg er door een groenstrook van gescheiden zal zijn.’ (De Schiedamse
Gemeenschap, maart 1951, p. 11)
Het naoorlogse gedeelte van Begraafplaats Beukenhof is in vergelijking met de
symmetrische indeling en de omsloten grafkamers van het vooroorlogse deel, zijn
de grafvelden in het naoorlogse deel minder besloten van opzet.
Voorzieningen
Bij het merendeel van de sportvelden op Harga zijn specifieke voorzieningen
gerealiseerd zoals kantines, kleedkamers, dug-outs, tribunes, kassa-gebouwen en
hekken. Deze zijn grotendeels in de jaren vijftig, zestig of nog later gerealiseerd. In
de meeste gevallen zijn de architectonische ontwerpen van een standaardniveau,
wat voor sportaccommodaties vaak karig is. Een enkel gebouw heeft een meer
uitgesproken architectuur, zoals de overdekte tribune van de huidige vereniging
Hermes DVS met een zaagtanddak. Dit gebouw, ontworpen door architect L. van
der Gaag uit Delft, is in 1966-1967 gebouwd voor de cricketclub van Hermes DVS
(Olympiaweg 0).
De geschiedenis van de gebouwen is verbonden met de clubhistorie. Bij de bouw
van een deel van de voorzieningen zijn de clubleden actief betrokken geweest. De
grotere tribunes, kantines en kleedruimtes zijn door professionele ingenieurs- of
architectenbureau’s ontworpen en door aannemers uitgevoerd. Maar enkele kleine
onderdelen zijn zichtbaar door actieve clubleden of met geringe financiële middelen
gerealiseerd. Een goed voorbeeld zijn enkele metalen hekken aan de Sportlaan
die onprofessioneel ogen. In een artikel in De Schiedamse Gemeenschap wordt de
trots en betrokkenheid van de Schiedamse bevolking bij de sportvelden gemeld,
die met vereende krachten delen uitvoerde, zoals het houten clubhuis bij de
wielerbaan (De Schiedamse Gemeenschap, juli 196 , p. 108-109).
Cultuurhistorisch bijzonder is de nog bestaande openluchtwielerbaan, aangelegd
in 1961-1971, die voorzien is van hellingbanen. De ovalen baan is gerealiseerd
op een kunstmatige aarden helling en heeft oorspronkelijk een klinker verharding
met een oppervlakafwerking. Jarenlang kon de baan niet afgebouwd worden
omdat de aarden wal moest inklinken, maar al die tijd bleef wegzakken (De
Schiedamse Gemeenschap, februari 196 , p. 40- 41; februari 1969, p. 80- 8
en april 1971, p. 8- 9). Een dergelijke vaste baan voor wielerwedstrijden in de
openlucht is niet meer gebruikelijk in Nederland. Deze baan, gebouwd voor de
‘wielrennersclub Schiedam’, is in 1991 gesloten. De baan is nu in gebruik bij een
hondensportvereniging.
187

188
Presentatietekening sporthal Margriet, ontwerp Apon, Van den Berg, Tromp, met gebruikmaking
van onderdelen van een vliegtuighangar, 1965 (in: Schiedams Gemeenschap, februari 1965, p.
273)
Standaardhuisje, Volkstuinencomplex Vijfsluizen, foto 2010

Een kenmerkende naoorlogse voorziening in Bijdorp is de Margriethal, in 196
ontworpen door architectenbureau Apon Van den Berg Ter Braak Tromp, en in
1969 in gebruik genomen. Deze sporthal is geconstrueerd uit metaal-onderdelen
van een oude vliegtuighangar, die na de oorlog functioneel overbodig was
geworden. Ondernemende Schiedammers hadden de hal gekocht met het doel
een sporthal te realiseren. Door gebruik te maken van de oude onderdelen,
kon op betrekkelijk goedkope wijze een zeer grote overdekte sporthal
worden gerealiseerd. De bestaande grondvorm van de ‘reeds aangekochte
staalconstructie’ bepaalde het grondoppervlakte van de hal van 5 x 75 meter.
De hal is naderhand verbouwd, ramen zijn dichtgemaakt en het entreegedeelte is
herzien, maar de opzet is nog grotendeels oorspronkelijk. Nationaal gezien is een
dergelijke hal met deze geschiedenis mogelijk vrij uitzonderlijk.
Het was in 1951 de bedoeling de tuinen van Vijfsluizen met tuinhuisjes en al over
te dragen aan de nieuwe eigenaren. Eigen bouwsels werden niet toegestaan.
‘Eentonigheid wordt voorkomen door de verschillende vormen van huisjes.’ (De
Schiedamse Gemeenschap, maart 1951, p. 11) Op een groot deel van de huidige
stukjes land in Vijfsluizen staat een houten tuinhuisje volgens een identiek ontwerp.
Hiervan zijn verschillende varianten. Kenmerkend zijn het schuine dakvlak, de
grote raamvlakken aan drie zijden en de luifel aan de voorkant, de plaatsing
achter op het terrein, en de oriëntatie op het hoofdpad (een voorbeeld hiervan is
Lavendulapad 14).
De padenstructuur van Vijfsluizen wordt doorbroken door een waterloop.
Over de waterloop zijn twee bruggen die gebouwd zijn naar een ontwerp van
Gemeentewerken uit de jaren vijftig (195 ). Deze kenmerkende bruggen zijn
identiek aan de bruggen over de singels langs de Burgemeester Van Haarenlaan
en de waterlopen in het Prinses Beatrixpark.
De belangrijkste gebouwde voorziening op de Beukenhof is de aula, die
tevens gebruikt wordt als crematorium. De oorspronkelijke aula, een ontwerp
van architectenbureau Spruijt en De Butter (1969), is in 198 sterk verbouwd
(Hulsman, 00 , p. 16- 1).
Herstructurering
De huidige sportvelden en gebouwde voorzieningen van Harga zijn voor een groot
deel nog oorspronkelijk. Er vinden wel geregeld verhuizingen van clubs plaats.
Om verschillende redenen transformeert het gebied. Vanwege de beschikbaarheid
van kunstgrasvelden, die intensiever kunnen worden bespeeld dan natuurgras,
is minder behoefte aan grote aantallen natuurgrasvelden. Bovendien vindt er
een verschuiving plaats in vrijetijdsbesteding, en is de huidige behoefte aan
voorzieningen voor hondensportverenigingen toegenomen.
Het afgelopen decennium zijn diverse plannen gemaakt om delen van het
gebied om te vormen tot terreinen voor hoogwaardige kantoren of andere
bijzondere openbare voorzieningen in het groen. Het is de bedoeling dat het
gebied ondanks de verdichting een overwegend groen karakter blijft behouden.
In het Groenstructuurplan van Schiedam (1995) wordt het omschreven als
‘clusterbebouwing in het groen’. De gewenste ontwikkeling is: ’Het behouden
van het groene karakter van de plekken, waarbij het groen in dienst staat van de
representatie van bedrijven en voorzieningen.’ (pag )
In de noordoost-hoek van Harga heeft de meeste transformatie plaats gevonden.
Hier is sprake van verdichting, zoals de bouw van het Novotel en het Vlietland
ziekenhuis met parkeervoorzieningen. Ook zijn gebouwen vernieuwd en
voormalige natuurgrasvelden veranderd in kunstgras (de hockeyvelden ten
noorden van de Hargalaan).
Bij Vijfsluizen en De Beukenhof is geen sprake van ingrijpende herstructurering
van het gebied. Hier staat onderhoud in het teken van behoud.
189

190

Bronnen:
Gemeentearchief
GAS, T 541, inv.nr. 561, stukken betreffende Sportpark Harga, 1951-1959
GAS, T 8, inv.nr. 117 (1966-051), bouw overdekte tribune Olympiaweg 0
Cluster Stedelijke ontwikkeling
CSO, dossier 7, Gedeeltelijke herziening van het plan in hoofdzaak, gelegen ten
westen van het dorp Kethel, 1951;
Literatuur
Memorandum over de stedenbouwkundige ontwikkeling van Schiedam, 1949;
‘Het Schiedam van Polyantha wordt arm aan bloemen. Bezuinigingen op
bestaande en grote sommen voor nieuwe recreatieterreinen’, in: De Schiedamse
Gemeenschap, maart 1951, nr 1, jrg , p. 10-1 ;
H. van der Meer, ‘De Volkstuinen. Niet om het boontje alleen’, De Schiedamse
Gemeenschap, mei 1961, p. 60-61;
N. van Loopik, ‘Groengordel groeit door sportief gemeenschapswerk’, in: De
Schiedamse Gemeenschap, juli 196 , p. 108-109;
N. van Loopik, ’ 0 jaar zelfwerkzaamheid levert ovalen ring op’, in: De Schiedamse
Gemeenschap, februari 196 , p. 40- 41;
Loet van Schellebeek, ‘Wielerbaan nadert voltooiing’, in: De Schiedamse
Gemeenschap, februari 1969, p. 80- 8
Loet van Schellenbeek, ‘Nog een paar meter, daar is de meet’, in: De Schiedamse
Gemeenschap, april 1971, p. 8- 9;
H. van der Sloot, Een omgeving blij en licht van kleur. De stadsontwikkeling van
Schiedam 1949-1989, Schiedam 1989, o.a. p. 68-77;
Gemeente Schiedam, Dienst gemeentewerken, Groenstructuurplan Schiedam,
Schiedam 1995;
Rita Hulsman, Funeraire cultuur. Regio Rotterdam, Soesterberg 00
191

19
7.1.2 Waardering
Sportpark Harga/
Volkstuinen-
complex Vijfsluizen
Sterk
samenhangende
WIJK of GEBIED
V Volkstuinen-
complex Vijfsluizen
ENSEMBLE
stedenbouwkundige
en architectonische
kwaliteit
Bijzondere PLEK
O) Olympiaweg en
wielerbaan
Net als bij de recreatieve voorzieningen ten noorden van de rijksweg A 0, is bij die ten zuiden
ervan de meer dan 700 jaar oude Poldervaart tot richtsnoer genomen van de situering. Dit is al
in de oorlogsjaren neergelegd in het doorwrochte algemeen uitbreidingsplan van Schiedam. De
groepering van het sportpark, het volkstuinencomplex en de na de oorlog uitgebreide begraafplaats
zorgt voor een zeer aanzienlijke en gevarieerde groenstrook ten westen van Nieuwland,
tussen Groenoord en Schiedam West.
De lastige ruimtelijke puzzel die er lag door de doorsnijding van het gebied door het verhoogde
spoorwegtracé richting Hoek van Holland, de Hargalaan en de op- en afritten van de A 0 is op
een vindingrijke wijze opgelost door de gemeentelijke tuinarchitect J.J. Schipper en zijn dienst.
Uit de profilering van de Olympiaweg in Harga, de verfijnde paden- en waterstructuur in Vijfsluizen
spreekt een meesterhand. Een reeks van voor het naoorlogse Schiedam karakteristieke
bruggen verlevendigen het geheel.

Sterk samenhangend gebied of wijk:
V Volktuinencomplex Vijfsluizen
Een verborgen groene oase
Op een driehoekig terrein, ingeklemd tussen Rijkweg A4, Poldervaart en spoorbaan ligt het
verborgen volkstuinencomplex Vijfsluizen met 59 tuinen, een verenigingsgebouw en een
tuinwinkel. Het complex is een groene oase van rust. Opvallend is de aansluiting van de
volkstuinen aan de Poldervaart. De combinatie van het hoogteverschil van de dijk langs de
Poldervaart en de lager gelegen tuinen, de verbrede parkzone met grote bomen en de scherpe
hoeken van het padenpatroon levert een bijzonder fraaie rand op. Ter plaatse van de historische
watermolen, de Babbersmolen, maken de paden een lus. Hierdoor is de plek van de molen
enerzijds op een vanzelfsprekende manier opgenomen in het gehele complex maar daarin ook
verbijzonderd. De profielkwaliteit van de hoofdpaden, met grasbermen, sloten en bomen is van een
hoge kwaliteit. Tenslotte is de rechthoekige groene ruimte bij het clubhuis fraai monumentaal van
opzet.
19

194
Bijzondere plek/structuur:
O Olympiaweg.
Een weg met allure en weidse uitzichten
Het centrale ruimtelijke element van Sportpark Harga is de Olympiaweg. De verschillende
sportterreinen worden aaneengesmeed door deze weg. De weg is ruim en heeft een weldadig
groene inrichting. Het afwisselende ruimtelijke karakter wordt bereikt door verschillende elementen,
zoals de waterpartij met fontein, grasbermen, verbredingen en versmallingen, een groene
middenberm, een knik in de weg, begeleidende rijen bomen en solitaire bomen. Daarnaast heeft de
weg weidse uitzichten over de sportterreinen.

195

196
7.2 Architectuur
Architectuurkaart Sportpark Harga, Volkstuincomplex Vijfsluizen en Begraafplaats Beukenhof
03/03/2010
HARGA
Hr2
Hr3
Hr1
geïnventariseerd gebouw
gebouwen met gemiddelde erfgoedwaarde
gebouwen met hoge erfgoedwaarde
bestemmingsplangrens
wijkgrens naoorlogse inventarisatie

7.2.1 Architectuur Sportpark Harga, Volkstuincomplex Vijfsluizen en Begraafplaats Beukenhof
Nr. op
kaart Adres
hr1 Nieuwe Damlaan 5 Sporthal
Oorspronkelijke
Functie Architect/ontwerper Bouwjaar
Apon, Van den Berg, Ter
Braak, Tromp 1965
hr Olympiaweg 0 Overdekte tribune L.P. van der Gaag, Delft 1966-1967
hr Beukenhof Aula
Spruijt en den Butter,
Schiedam, door Den Butter 1969
197

198
Schiedam, Harga
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
hr 1
Straat + huisnummers: Nieuwe Damlaan 5
Gebouwtype: Sporthal Margriet
Bouwsysteem / materialen: Staalconstructie van voormalige vliegtuighangar; gevel deels van metselwerk
van paars gesinterde bakstenen
Jaar van ontwerp / bouw: 1963 / 1965
Architect / ontwerper: Architectenbureau Apon, Van den Berg, Ter Braak, Tromp
Opdrachtgever bouw: Stichting Sporthal Schiedam
Gebruik na oplevering / heden: met oorspronkelijke functie (sporthal)
Archief inventarisnummers: GAS: T 338, inv.nr. 1447 (doss. 1964-032)
Bijzonderheden: Ontworpen en gebouwd met gebruik van onderdelen van een metalen
vliegtuighangar uit Engeland. De gedemonteerde hangar werd gekocht door
ondernemende Schiedammers die hiermee de bouw van een sporthal
probeerden te versnellen. Het is sterk verbonden met de oorlog: een oud
onderdeel van de oorlogsindustrie werd na de oorlog ingezet voor
wederopbouw.
Cultuurhistorische waarde: De sporthal is een bijzondere uitdrukking van particulier initiatief. En van
grote waarde als voorbeeld van hergebruik van bestaande onderdelen (4)
Architectuurhistorische waarde: Bijzonder materiaalgebruik: een oude vliegtuighangar is getransformeerd tot
een sporthal (2,5)
Ensemblewaarde: Het gebouw ligt op een stedenbouwkundig herkenbare plaats bij een viaduct,
langs de belangrijkste verbindingsweg naar Schiedam-Noord (2)
Gaafheid: Het sportgebouw is diverse malen verbouwd en uitgebreid (2)
Zeldzaamheid: Vanwege het particulier initiatief en de toepassing van oude gebouwdelen
zeer zeldzaam voor Schiedam (4)
Waardestelling: Het gebouw heeft een gemiddelde erfgoedwaarde (2,9)
Aanbevelingen: Vooral de metalen draagconstructie en de gemetselde uitbouwen zijn
oorspronkelijk en zomogelijk bij renovaties handhaven.

Schiedam, Harga
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
hr 2
Straat + huisnummers:
Olympiaweg 20
Naam gebouw tribunegebouw Hermes DVS
Gebouwtype: overdekte tribune
Bouwsysteem / materialen: stalen kolommen ingelaten in betonnen poeren, dak combinatie van stalen
liggers en houten balken, houten tribune.
Jaar van ontwerp / bouw: 1966-1967
Architect / ontwerper: Buro voor architectuur L.P. van der Gaag, Delft
Opdrachtgever bouw: Hermes DVS, cricket en football vereniging Schiedam
Gebruik na oplevering / heden: in gebruik met oorspronkelijke functie
Archief inventarisnummers: GAS T 338, inv.nr. 117 (1966-051)
Bijzonderheden: Tribune met zitplaatsen afgedekt door een zaagtand-dak (geen pre-fab
ontwerp).
Cultuurhistorische waarde: Hermes DVS is een van de oudste sportverenigingen in Schiedam, met een
rijke clubhistorie. Het gebouw heeft een grote herinneringswaarde. (3)
Architectuurhistorische waarde: De tribune met het zaagtand-dak is bijzonder omdat het zowel functioneel is,
als een opvallende expressieve architectuur op het sportcomplex (4)
Ensemblewaarde: De orientatie van het gebouw is afgestemd op de ligging van het sportveld (4)
Gaafheid: Het gebouw is nog grotendeels oorspronkelijk (4)
Zeldzaamheid: Binnen het oeuvre van Van der Gaag een goed voorbeeld van een eenvoudig
sportgebouw (3)
Waardestelling: Het gebouw heeft een hoge erfgoedwaarde (3,7)
Aanbevelingen: Het gebouw in originele staat behouden
199

00
Schiedam, Harga
Beschrijving bouwwerken uit Wederopbouwperiode ( 1940 – 1965)
hr 3
Straat + huisnummers: Burgemeester van Haarenlaan 1450, Begraafplaats Beukenhof
Gebouwtype: Aula op begraafplaats
Bouwsysteem / materialen: Gewapend betonconstructie met gevels in baksteen en B2-blokken.
Piramidevormig dak in hout.
Jaar van ontwerp / bouw: 1969
Kunst / kunstnijverheid: Tegenover de aula staat een muur met betonblokken (ontwerp architect)
Tegen en voor deze muur is in 2001 een Indië-Korea monument geplaatst.
(ontwerp Ella van de Ven, Amstelveen). Naderhand is een zwarte ongeveer
twee meter hoge sculptuur met associaties aan een urn/siervaas geplaatst.
Architect / ontwerper: Architectenbureau Spruijt en den Butter (ontwerp den Butter)
Opdrachtgever bouw: Gemeente Schiedam
Gebruik na oplevering / heden: Aula en crematorium
Archief inventarisnummers: GAS: T.338 Inv.nr.167 Doss.nr. 169/173
Bijzonderheden De begraafplaats is in 1930 aangelegd. In 1956 is het complex uitgebreid
naar ontwerp van J.J. Schipper. Het aula-gebouw is gebouwd in 1969. In 1983
is aan de aula een crematorium toegevoegd en is onder meer de entreepartij
sterk gewijzigd. De lichtkapjes in de kap zijn vervangen door een lichtstrook
langs de dakrand.
Cultuurhistorische waarde: De Aula is het hoofdgebouw op de begraafplaats de Beukenhof. Dit is de
belangrijkste algemene begraafplaats in Schiedam. (4)
Architectuurhistorische waarde: Het oorspronkelijke gebouw had diverse hoogwaardige esthetische
onderdelen, waarvan nu de hoofdstuctuur en elementen nog aanwezig zijn.
Bijzonder zijn vooral het piramide-vormige dak en de deuren. ( 4,5)
Ensemblewaarde: De aula ligt op een zichtlijn van het oude gedeelte (1930) en de nieuwe entree
(1956) (4)
Gaafheid: Het gebouw is sterk verbouwd (2)
Zeldzaamheid: Het is de enige aula op een van de hoofdbegraafplaatsen van Schiedam (4)
Waardestelling: Het gebouw heeft een hoge erfgoedwaarde 3,7
Aanbevelingen: Overweeg of de verbouwingen van de aula uit 1983 bij nieuwe ingrepen deels
ongedaan kunnen worden gemaakt, zoals het dichtzetten van de entreeluifel
en de driehoekige openingen in het dak.

7.2.2 Beeldende kunst en bruggen
Beeldende kunst
Vrijstaand beeld, archaïsche vorm, ontwerp/kunstenaar D. Wiegman (1944,
geboren Schiedam), materiaal polyester, 1975.
Bruggen
Brug over de Poldervaart van Nieuwland naar sportpark Harga.
01

Bijlagen
1 Omslagen van De Schiedamse Gemeenschap
2 Een geruisloze doorbraak
0

Omslagen van De Schiedamse Gemeenschap
1 ste Jaargang nr 2, april 1949
‘Achtentwintig van de 126 woningen, die in de Klein Babberspolder aan de
Vlaardingerdijk tegenover de werf Wilton worden gebouwd, zijn op het ogenblik
zover, dat zij in gebruik genomen kunnen worden. Het betreft hier zogenaamde
strookbouw, huizenrijen van drie verdiepingen, die los van elkaar staan, zodat
men aan alle kanten zon en licht ontvangt. De ruimten tussen de huizenstroken
– circa 22 meter – wordt bestemd voor gemeenschappelijke tuinen en
kinderspeelplaatsen.’
2 de Jaargang nr 1 en 2, maart-april 1950
‘Trots en krachtig rijst het moderne Schiedam op uit de vergane glorie van het oude
stadje. Nog slechts vaag herinnert de bloeiende woon- en werkstad langs de Maas,
dat steeds de trots van zijn burgers kon zijn, omdat het in eenvoud goede dingen
tot stand bracht.
Steef Zoetmulder heeft in een enkele gedachte het stille verleden met het
vooruitstrevende heden op de omslag van dit nummer samengebracht en daarmee
ook de inhoud gekarakteriseerd. Want Schiedam kijkt op 18 Maart bij de viering
van het 675-jarige bestaan niet op de eerste plaats naar het verleden, al is het
dankbaar voor wat voorgaande geslachten presteerden.’
3 de Jaargang nr 3, juni 1951
‘De Oostkant van de stad is nooit af geweest. Ongemerkt sprongen trams en
auto’s over het stuk onbebouwd Rotterdam Schiedam binnen. Nu staat er de
Torenflat als een kolossale affiche tegen de lucht gezet: “Dit is Schiedam. Het
nieuwe Schiedam”. Het Schiedam, dat door particulier initiatief en stimulerende
overheidszorg een gebouw rijker werd. ... Schiedam is een nieuw representatief
gebouw rijk. Het heeft er zijn entree voor de komende tientallen jaren mee bepaald.
Het is bezig de buitenkant in overeenstemming te brengen met zijn standing. Het
oude hart wordt tegelijk aangepakt.’
4 de Jaargang nr 1, maart 1952, Van Riebeecknummer
‘In deze dagen valt van Riebeeck’s schaduw over Schiedam. Over de moderne
stad met haar winkel- en woongalerijen, waarlangs het verkeer in nooit eindigende
stroom een weg naar havens en industrieën zoekt. ... Verleden en heden zijn in
zijn figuur samengeklonken, omdat de rustige vanzelfsprekendheid waarmee het
stadhuis de eeuwen over zich heen zag gaan evenveel deel was van zijn wezen
als de naarstige vooruitstrevendheid, waarmee nog geen jaar oude gebouwen aan
de toekomst gestalte geven.’
Ontwerp Steef Zoetmulder
05

6 de Jaargang nr 4, juli 1954
‘In Nieuwland staat een huis, in Nieuwland staan veel huizen en elke dag groeit
de nieuwe stad daar in de polder verder. Bouwt Schiedam in Nieuwland goed? ’t
Is moeilijk om daar nu een juist antwoord op te geven, maar wanneer we om ons
heen kijken mogen wij toch constateren dat onze stad beslist geen slechte beurt
maakt.’
7 de Jaargang nr 4, juni-luli 1955
”Wat stelt het voor?” heeft u zich misschien afgevraagd bij het zien van onze
voorplaat. Het artikel over de Schiedamse E 55-stand geeft antwoordt op die
vraag. De foto toont ons namelijk de inzending van de Verenigde Glasfabrieken,
een compositie van flessen glazen bellen, die door kleurvariatie en knappe
belichting een bijzonder fascinerend karakter heeft gekregen.’
7 de Jaargang nr 8/9, december 1955
‘Met deze magnifieke foto-montage heeft Ir.G. den Butter de eerste prijs van
de fotowedstrijd “Schiedam in beeld” in de wacht gesleept. Volkomen terecht
naar onze mening, want de plaat geeft een zeldzaam scherpe synthese van wat
Schiedam tegenwoordig is: een oude stad overschaduwd en overvleugeld door
een moderne industrie.’
8 ste Jaargang nr 2, april 1956
‘Kenmerkend voor de strakke zakelijkheid van het zich steeds vernieuwende
Schiedam is de gevel met het trappenhuis van het gebouw van de Amsterdamse
Bank-Incasso Bank aan de Gerrit Verboonstraat. Nuchter-zakelijk, zonder de
tierlantijnen welke de architectuur uit vroegere periodes kenmerkt, maar tegelijk
ook schoon, zelfs speels van lijn en evenwichtig van verhoudingen. Dit fraaie
gebouw dat vorig jaar onder architectuur van het bureau Kraaijvangers gereed
kwam, is wel een heel sprekend voorbeeld van de hoogstaande moderne
Nederlandse architectuur.’
Foto: A. Algra
07

8 ste Jaargang nr 3, mei 1956
‘De eerste prijswinnaar van de fotowedstrijd “Schiedam in beeld”, Ir.G den Butter,
zond behalve zijn bekroonde foto ook deze van de Oranjebrug in.’
Deze brug is in 1938 ontworpen door Ir. H.B.J. Aikema (1888-1966). Hij was vanaf
1920 eerste ingenieur bij Gemeentewerken en van 1939 tot 1954 directeur van die
dienst.
8 ste Jaargang nr 10, februari 1957
‘Daar staat hij dan, de gigantische torenflat van Nieuwland, waarin liefst 200
gezinnen een nieuw leven zijn begonnen. Een prèttig leven. Want zeer comfortabel
zijn de 3 en 4-kamerflats in deze wolkenkrabber, die Schiedams profiel zozeer
veranderd heeft. Ze zijn centraal verwarmd, ruim, qua uitzicht onovertrefbaar,
duchtig beschermd tegen kou en wind en van vele gemakken voorzien. En van
buiten... Ach onze prachtige voorplaat spreekt voor zich zelf!’
Jaargang 11, nr 3, juli 1959
‘Daar staat hij: de EUROBAAK. Aan het water naast het nieuwe “EUROPOORT”.
De middagzon tovert op het metaal een gloeiende ster.
“Wat moet dan ding nou voorstellen?” grommen sommige wandelaars. Dat weten
wij ook niet, maar wat het zou KUNNEN voorstellen is: TROTS op de nieuwe
mogelijkheden van vertier in onze stad, waarover wij in dit nummer met vele
pagina’s platen en woorden uitweiden.’
Jaargang 11, nr 6, oktober 1959
‘Oud en nieuw als zwart en blank in een strakke foto genomen vanaf het inmiddels
afgedankte perron op de oude spoorbaan.’
09

Jaargang 13, nr 7, oktober 1961
‘Eindelijk een volwassen winkelgalerij aan de Mgr. Nolenslaan’
Schiedam
Speciaal nummer van De Schiedamse Gemeenschap naar aanleiding van het
bezoek van H.M de Koningin op 13 september 1962.
Tekeningen van de gebroeders Das, foto’s van Ir. G den Butter, C.J. Breur, B. v.d.
Mast, J. Roovers, N. Vermeulen en Hans Visser. Tekst: M.M. van Praag.
‘Verklaring van de nummers: 1 Nieuwe Stadhuis. 2 Ruïne. 3 Proveniershuis. 4.
Kantoorgebouw. 5 Woonflat (ca. 10 verdiepingen). 6 Winkelcentrum met woonflat.
7 Winkelcentrum met woonflats (4 woonlagen + winkels). 8 Flats. 9 Hoge flats
met winkelgalerijen. 10 Zeer hoge flats (10-12 verdiepingen). 11 Spoordijk. 12
Verhoogde weg naar Station. 13 Flat. 14 Nieuw hoofdgebouw van station. 15
Lage vleugel van Station. 16 Tramhaltes. 17 Bushaltes. 18 Parkeerterrein. 19
Beveiligd kruispunt. 20 Scie. 21 Rijksweg 20. 22 Fabriek “Hollandia”. 23 Bestaande
bebouwing. 24 Bestaand industrieterrein.
Jaargang 15, nr 5, juli 1963
‘Nadat reeds in 1959 – in zeer nauwe samenwerking met de Gemeente – het zgn.
hoogspoorplan en de perrons en overkapping van het station werden voltooid,
is thans het moment aangebroken waarop het representatieve gedeelte van
het stationsgebouw in gebruik kan worden genomen. Dit stemt ons tot grote
voldoening. De allure van dit gebouw, ontworpen door Ir. K. Van der Gaast, is
zódanig, dat wij van mening zijn dat Schiedam een entree rijker is geworden, welke
past in de structuur en het uiterlijk van deze dynamische stad. ...
N.V. Nederlandse Spoorwegen
J. Lohman
President’
Jaargang 16, nr 3, mei 1964
‘De voorplaat: “twee emmertjes”, foto Frits Henderickx.’
11

Jaargang 16, nr 10, januari 1965
‘Al direct in 1965 echter een afscheid: de chef van de gemeentelijke
plantsoenendienst, de heer J.J. Schipper gaat de stad verlaten. Onze voorpagina
is gewijd aan een van de voornaamste projecten, die onder de leiding van de heer
Schipper gereedkwamen: het Beatrixpark.’
Jaargang 17, nr 6, september 1965
“Als het regent, ga je binnen zitten”, zo redeneert men op de Vijfsluizen en
Thurlede, “gezellig is het altijd.” Voor die gezelligheid staat de kwaliteit van de
huisjes op de volkstuinen borg. U ziet zo’n huisje op de foto. Ze worden gebouwd
volgens vastgesteld model en zijn door een soepele regeling van de gemeente
en het Algemeen Verbond van Volkstuindersverenigingen, op gemakkelijke
betalingsvoorwaarden in eigendom te verwerven. Een regeling waarvan vele
volkstuinders gebruik hebben gemaakt.
Overigens – het is goed dat op deze plaats nog eens te benadrukken – kan
Schiedam zeer tevreden zijn met de ruimte die het heeft voor de volkstuinders.
Vergeleken bij de situatie in andere steden staat het gewas er bij ons goed bij!’
Foto: A de Haan
Jaargang 19, nr 3, mei/juni 1967
‘De tunnel heeft een gebogen tracé van totaal 1.300 meter. De helling van het
wegdek bedraagt 1 op 22 of 4,5 procent. In het gesloten gedeelte bevat de
tunnel twee gescheiden rijbanen met ieder twee rijstroken. Ter plaatse van de
ventilatiegebouwen wordt daaraan één strook toegevoegd – de kruipstrook
– voor het langzaam klimmende verkeer. Het dwarsprofiel van de tunnel heeft
twee verkeersbuizen met daartussen een kanaal voor kabeldoorvoer, leidingen,
bediening en hulpventilatie. ...
De tunnel is ontworpen door de directie Sluizen en stuwen van Rijkswaterstaat
welke tevens was belast met het toezicht. Het werk is uitgevoerd door acht
Nederlandse bouwondernemingen verenigd in de aannemerscombinatie Nestum
II.’
Jaargang 19, nr 7, oktober 1967
‘De kantoorflat voor het station, waarin o.a. de Rijnmondraad is gehuisvest.’
1

Jaargang 21, nr 1, maart 1969
‘Het nummer, waarmee wij de 21ste jaargang beginnen, heeft en gevarieerde
inhoud. Hoofdmoot is de beschouwing over de leefbaarheid van Groenoord, die
wij in ons vorige nummer reeds aankondigden. In het artikel worden kool noch geit
gespaard en wij zouden wensen dat het reacties opleverde van personen, die er
een andere mening over de Schiedamse planologie op na houden.’
Jaargang 22, nr 4, juni 1970
‘De Harg, gereformeerd bejaardentehuis in Kethel, bij de Schiedamse weg; kosten
bijna vier miljoen; 90 bewoners, waarvan 72 in éénkamer- en 18 in tweekamerflats.
De Harg is in de plaats gekomen van het gereformeerde bejaardentehuis aan de
Nieuwe Haven; en is in opdracht van de stichting Gereformeerde Bejaardenzorg
ontworpen door prof. W.G. Quist. Voor de flat staat een, op een modern motel
lijkend, gebouw, waarin 12 appartementen voor bejaarde echtparen, die helemaal
voor zichzelf zorgen.’
Foto: Ton de Haan
De Harg is enkele jaren geleden afgebroken.
Jaargang 22, nr 5, juli 1970
‘Jack van Raay maakte deze plaat van Burgemeester Roelfsema, terwijl deze de
eerste paal slaat van een torenflat van 20 verdiepingen, die zal verrijzen op de
grens van Schiedam en Vlaardingen aan de Laan van Bol’es.’
15

16
Toelichting bijlage 2
‘Architectuur en stedenbouw zijn als disciplines en als bundeling van ambities
en activiteiten bij uitstek afhankelijk van de geschiedenis als bron van kennis en
inzichten.’ Aldus Noud de Vreeze, toenmalig directeur van het Stimuleringsfonds
voor Architectuur, in zijn voorwoord van het vuistdikke boek Een geruisloze
doorbraak. De geschiedenis van architectuur en stedenbouw tijdens de bezetting
en wederopbouw van Nederland.
Hét trefwoord van de wederopbouw is radicaliteit. Dit geldt op bijna alle terreinen:
de vaak hardhandige, ingrijpende veranderingen van de bestaande realiteit; de
knellende banden van een op gelijkheid gerichte cultuur; de opkomst van zeer
dominante, overal aanwezige en doordringende massamedia; een toenemende
grootschaligheid in het object van de besluitvorming over ruimtelijke ordening en
stedenbouw. Ontwikkelingen op die gebieden, waaronder tevens infrastructuur,
werkgelegenheid en recreatie, worden meer en meer op regionaal en nationaal
niveau gecoördineerd en gestuurd. De architectonische vormgeving werd in
toenemende mate ondergeschikt gemaakt aan de rationaliteit van het industriële
denken. Overheden en gespecialiseerd bedrijven voor de uitvoering van
bouwwerken bepaalden steeds meer de randvoorwaarden, waaronder het ontwerp
van gebouwen tot stand kon komen.
In dit boek worden nauwkeurig de contouren aangegeven van een radicale
doorbraak die na de Tweede Wereldoorlog heeft plaatsgevonden in de
maatschappelijke en ideologische inzet van architectuur en stedenbouw, een
geruisloze doorbraak, die zich sindsdien verder verdiept heeft en fijnmaziger wordt.
Een reeks tekstfragmenten uit deze zeer omvangrijke en caleidoscopische
publicatie biedt de lezer van dit onderzoeksrapport enkele handvatten om
de naoorlogse ontwikkelingen en verschijningsvormen van Schiedam in een
verhelderend nationaal en zelfs internationaal kader te plaatsen.

Een geruisloze doorbraak
Inleiding
‘De maatschappijvernieuwing door een elite in de zin van wat gewoonlijk de
Doorbraak wordt genoemd, bleek al snel een complete mislukking. Maar een
andere doorbraak voltrok zich in stilte: het novum van een langdurige sturing van
de woningbouw, het streven naar een nieuw stadsbeeld en het optimaal benutten
van de mogelijkheden van de moderne techniek in het kader van de industrialisatie
van Nederland.’
‘In de geschiedenis van de twintigste eeuw zijn ontwikkelingen te onderscheiden
die zich voordien niet in deze hoedanigheden voordeden. Te denken valt aan het
ontstaan van totalitaire politieke stelsels (zoals het communisme, fascisme en
maoïsme); het ontstaan van omvangrijke bureaucratische overheidsapparaten
(ook buiten de totalitaire staten), en het gebruik van deze apparaten bij het tot
stand brengen van nieuwe maatschappijvormen. Begrippen als ‘massa’ (van
arbeiders, kleine burgers, of anderszins) of de ‘big numbers’ spelen een voorname
rol. De twintigste eeuw is tot zekere hoogte de eeuw van de geüniformeerde
massamaatschappij. Centraal thema in de wederopbouw is de plotselinge
stroomversnelling in de wijze waarop nieuwe bestaansbronnen voor grote
groepen burgers moesten worden aangeboord en de consequenties daarvan
voor de omgang met de massa in de architectuur en stedebouw. Juist dit thema
beïnvloedde de ruimtelijke vormgeving van Nederland meer dan de inspanningen
van de ontwerpers.
De opvattingen over de relatie tussen individu en maatschappij manifesteerden
zich in tegenstellingen tussen totalitair blok en democratisch bestel, liberaal
kapitalisme en staatsplanning. Dit fenomeen werd weerspiegeld in de (politieke)
filosofie. Het personalisme (jaren dertig), het existentialisme (jaren veertig en
vijftig) en de filosofen van de ‘counter culture’ (jaren zestig) lijken allen te zijn
gefascineerd door de consequenties van de moderne massamaatschappij voor de
manier waarop het individu tegenover de gemeenschap staat. (...)
In de architectuur en de stedenbouw deed hetzelfde thema zich vanaf de
bezettingsjaren gelden. Allereerst doemde de praktische vraag op naar de positie
van de ontwerpende disciplines binnen de bureaucratische en technocratische
planningsinstellingen die het voortouw namen bij de ruimtelijke reorganisatie
van stad en land. Hoezeer de standpunten in het architectuurdebat tijdens en
na de bezetting ook uiteenliepen, de basis was steeds het zoeken naar een
antwoord op de versnelde gang naar de massamaatschappij en de verstrekkende
consequenties daarvan voor het vak. Negeren van deze tendensen was geen
reële optie; ook ‘conservatieve’ en ‘traditionele’ architecten probeerden ze te
verwerken. De meeste architecten hadden tijdens de bezetting een buitengewone
interesse voor typisch Nederlandse tradities: het nationale, de culturele identiteit,
het streekeigene. In de architectuurdiscussie werden de betekenissen van de
Nederlandse architectuurtraditie ontrafeld en in prijsvragen verwerkt. Steeds weer
bleek echter het teruggrijpen op de traditie een doodlopend spoor. (...) Toen in
de laatste bezettingsjaren de verwoestingen een dramatische omvang kregen,
zagen de ontwerpers in dat de wederopbouw een planningsprobleem van de
eerste orde was. De discussie over het lot van de oude steden ging niet over
een oude of nieuwe esthetiek, maar over de nieuwe economische structuren en
leefwijzen. Uiteindelijk spitste de vraag naar een eigentijdse architectonische
en stedebouwkundige vormgeving zich toe op de nieuwe massamaatschappij,
waarbij de vooroorlogse verzuiling van de architectuur als sneeuw voor de
zon zou verdwijnen. De collectieve levensdrift van de architecten bedekte de
puinhopen van de Nederlandse steden met radicale plannen die veel verder
reikten dan een nieuwe vernislaag. (...) Gemeenschappelijke noemer was het
fragmenteren en geleden van de stad in overzichtelijke en scherp begrensde
territoriale gemeenschappen, die een regulerende stedeling met een beperkte
mentale horizon zouden voortbrengen. De tijdens de bezetting ontwikkelde
wijkgedachte werkte als ideologisch bindmiddel om de massa in een specifiek
17

18
vormgegeven woonmilieu te individualiseren. Massa en individualiteit leken
gegoten te kunnen worden in een voorgeprogrammeerde levenswijze die, dankzij
een geïndustrialiseerd bouwbedrijf, om de massawoning vroeg: gestandaardiseerd,
sober, voorzien van gas en elektra en opklapmeubels. Maar de wijkgedachte vond
vooral toepassing in de nieuwe buitenwijken. Hoe verwoest ook, de binnensteden
toonden zich weerbarstig. De praktijk van grondpolitiek, landschappelijke en ideële
overwegingen stonden averechts op de theorie van het blanco tekenvel. (...)
De stad die schreeuwde om een nieuwe lotsbestemming zou een nieuwe orde, een
nieuwe stoffering, een nieuwe hemellijn krijgen. In grote delen van het continent
vielen steden ten prooi aan een dubbele vernietiging: na de bombardementen
ondergingen de meeste steden nog eens een bewerking die was gericht op de
opheffing van de verderfelijke metropool, die als een van de oorzaken van alle
menselijke leed werd beschouwd.. (...)
De meeste ontwerpers streefden naar een wederopbouwconcept waarbij de stenen
stad werd aangepakt: een sterkere scheiding van functies, cityvorming, uitbreiding
van het winkelapparaat, minder dichte bebouwing, verkeersdoorbraken, veel
pleinen en groen, het wonen grotendeels overgeheveld naar buitenwijken.
In de literatuur zijn vier ideaaltypische concepten te vinden die geschikt zijn
om de architectonische en stedebouwkundige aspecten van de herstelde
steden te interpreteren: het creëren van historische enclaves, traditionalistische
stadreparatie, modernistische stadsreparatie en het blanco tekenvel.
Het eerste concept komt neer op het bevriezen van steden. Een goed
voorbeeld is Poznan, een van de grootste en oudste steden van Polen. (...)
De traditionalistische stadsreparatie nam de oude stad tot uitgangspunt, maar
resulteerde in nieuwe regionalistisch architectuur die op zichzelf kon staan en
als substituut dienen voor de weggevaagde regionale identiteit. Voorbeelden
hiervan zijn in Duitsland Freudenstadt en Münster, in Italie Livorno en Terni, en in
Nederland de wederopbouw na de bombardementen van 1940.
In het concept van de modernistische stadsreparatie werd gezocht naar nieuwe
woonvormen binnen de oude stadscontour. Dit concept heeft in Frankrijk
toepassing gevonden. Een geschikt voorbeeld is het stadje Maubeuge bij Parijs,
dat tijdens de Blitzkrieg in 1940 bijna geheel werd vernietigd. De architect André
Lurçat handhaafde het omstreden, maar toeristisch aantrekkelijke vestingstelsel
en maakte het wegenstelsel hieraan ondergeschikt. Binnen de vestingwerken
introduceerde hij de wooneenheid.
Het vierde concept, het blanco tekenvel, kwam neer op het uitbuiten van de
buitenkans die door zware bombardementen was ontstaan. Exemplarisch voor
deze aanpak is Coventry, dat in 1940 4 Duitse luchtaanvallen te verduren
kreeg. Stadsarchitect Donald Gibson, aanhanger van Le Corbusier, ontwierp een
modernistisch wederopbouwplan dat volledig afscheid nam van de vooroorlogse
stadsplattegrond. (...) Dit concept is ook uitgeprobeerd in Le Havre, Rotterdam,
Warschau (het historische centrum uitgezonderd), bij het MARS-plan voor Londen,
het plan voor Plymouth en talrijke Duitse steden.
In Nederland domineerde het concept van de modernistische stadsreparatie.
Om een nieuw stadsbeeld te realiseren was een eerste voorwaarde de steun
aan het stelsel dat het Regeringscommissariaat voor de Wederopbouw en
de Bouwnijverheid tijdens de bezetting had opgezet en dat na de bevrijding
werd uitgebouwd door het College van Algemene Commissarissen voor den
Wederopbouw. De staat eigende zich niet alleen de leiding van de bouwnijverheid
toe, maar concentreerde zich bovenal op de bedrijfswetenschappelijke
organisatie- en industriële productiemethoden die zouden moeten leiden tot
een geïndustrialiseerde bouwsector. De grootste bouwstroom, die van de
volkswoningen, was in een strak keurslijf gedrongen en zou voor een periode
van tenminste tien jaar door de rijksoverheid worden gestuurd. De woningbouw
ging als stuurwiel van de nationale economie functioneren. Tijdens de bezetting
verzekerden het regeringscommissariaat zich van de hulp van de bekwaamste
architecten. Daarbij werden hun technische en organisatorische vaardigheden
nauwkeurig gescheiden van meer ontwerpgebonden architectonische en

stedebouwkundige opvattingen. Mede dankzij hun bijdrage aan de standaardisatie
van de massawoningbouw ontstond een bouweconomische benadering van het
wonen. (...)
In plaats van het tijdens de bezetting zo gecultiveerde streekeigene werd na
de bevrijding Nederland eerst overspoeld door gestandaardiseerde uitheemse
noodwoningen, daarna door grote aantallen woningen in nieuwe buitenwijken die
een zodanig gestandaardiseerde woonomgeving schiepen dat van een nieuw
stadsbeeld en een nieuwe wooncultuur kon worden gesproken. Het tijdens de
bezetting gecreëerde wederopbouwstelsel, de omvang van de vernietiging en
de industrialisatiepolitiek legden de grondslag voor een nieuwe stedelijkheid die
weliswaar al voor de oorlog vaag en in kleine kring was geformuleerd maar tijdens
de bezetting door architecten en stedebouwkundigen werd geconcretiseerd en op
een ongekende schaal werd toegepast. Een geruisloze doorbraak.’
Deel 4
De wederopbouw van Nederland 1945-1960
Hoofdstuk 1
Wederopbouw Idee en mentaliteit
Oorlogsschade
‘Het aantal doden bedroeg 0.000, onder hen 100.000 joden. Grote stromen
militairen, vluchtelingen en evacués trokken door het verwoeste land; de 500.000
gedeporteerde arbeiders keerden terug, evenals in krijgsgevangenschap
weggevoerde deel van het leger. Van de voor de oorlog aanwezige
kapitaalgoederen – fabrieksinstallaties, machines – was een groot deel
weggeroofd. Shell, Philips, Unilever en de AKU (de voorloper van AKZO) moesten
toezien hoe sommige vestigingen volledig werden ontmanteld. Ook het platteland
werd zwaar getroffen: 8,5 procent van de bebouwde grond stond onder water,
de veestapel was dramatisch ingekrompen. Van de grote bruggen waren er
15 vernield en 4 zwaar beschadigd; honderden kleinere beschadigde bruggen
maakten de binnenvaart onmogelijk. De zeesluizen bij IJmuiden en Vlissingen
waren er ernstig aan toe, terwijl de stuwen en sluizen in de Maas gerepareerd
moesten worden. Niettemin konden er al in mei 1945 Limburgse kolen per schip
worden vervoerd, terwijl in juni het scheepvaartverkeer tussen Antwerpen en
Rotterdam weer op gang kwam. Het volledig obstakelvrij maken van de rivieren
nam twee jaar in beslag. Het herstel van de zeehavens kostte jaren: ‘Kranen,
laadbruggen, kademuren, loodsen, pakhuizen, olietanks, scheepswerven, drijvende
dokken waren in zodanige mate het slachtoffer van de totale oorlogsvoering en
van de verschroeide-aarde-politiek geworden, dat de haven het beeld van een
uitgestrekte ruïne opleverden.’ De Rijnvloot bestond niet meer, de helft van de
koopvaardijvloot ging verloren, en de Spoorwegen hadden het merendeel van
het rollend materieel naar Duitsland zien vertrekken. Van de personenauto’s reed
nog een derde van het vooroorlogse aantal, van de vrachtwagens ongeveer de
helft. De totale baanlengte van de spoorwegen was met 60 procent gekrompen.
Dat de arbeidsproductiviteit, de hoeveelheid werk die een arbeider kan verzetten,
in deze omstandigheden wel ver achter moest blijven bij het vooroorlogse peil is
niet verwonderlijk; in 1945 lag het niveau op 60 procent van dat van 19 8, dat
pas in 195 weer werd geëvenaard. Het economisch herstel was inderdaad een
arbeidsintensief karwei. Het land was straatarm, de problemen erom, de middelen
om de nood te lenigen gering. Maar daar stond tegenover dat het spook van de
werkeloosheid was overwonnen.’
Hoofdstuk 2
Het politiek-organisatorische kader.
Nieuwe structuren
‘Op 17 mei 1946, ruim een jaar na de bevrijding, vonden de eerste naoorlogse
verkiezingen plaats. Aan het overgangsbewind kwam een einde, het normale
parlementair-democratische bedrijf werd in ere hersteld. (...) Op basis van de
19

0
uitslag werd het eerste van een lange reeks rooms-rode coalities gevormd. Van
1948 tot 1958 werden die geleid door W. Drees – in de publieke verbeelding
ongetwijfeld dé held van de wederopbouw.
De doorbraak van sociaal-economische planning in Nederland kreeg gestalte
in een aantal nieuwe organisaties en instellingen. Het stelsel dat zo ontstond
is illustratief voor het steven naar een “derde weg” tussen liberalisme en
collectivisme: “De economische ordening wordt aanvaard, maar alleen waar nodig
en met behoud van de geestelijke vrijheid.”
Al tijdens de bezetting vond informeel overleg plaats tussen werkgevers- en
werknemersorganisaties. Dit resulteerde in een Stichting van de Arbeid, die de
regering adviseerde over het te voeren sociale beleid. In 1950 mondde dit streven
naar economische ordening uit in de Sociaal-Economische Raad (SER), eveneens
een adviescollege voor sociaal-economische aangelegenheden maar daarnaast de
overkoepelende organisatie van de Publiekrechtelijke Bedrijfsorganisatie (PBO).
(...) Duidelijk was dat de sociaal-economische planning het vigerende liberaal
kapitalistisch bestel wel zou veranderen, maar niet vervangen: een vrije, althans zo
vrij mogelijke economie bleef het uitgangspunt.
Ook het Centraal Planbureau was, anders dan de naam doet vermoeden, een
adviesbureau dat prognoses over macro-economische tendensen moest opstellen.
Directeur J. Tinbergen had zich bij de wederopbouw van Rotterdam verdienstelijk
gemaakt met het ontwerpen van een systeem om de prioriteitstelling van de
distributie van arbeid en materialen te gebruiken voor het realiseren van een
aantal zorgvuldig gedefinieerde voorzieningenniveaus, corresponderend met een
aanvankelijk lage, daarna gestaag stijgende levensstandaard. Dit stelsel zou,
aangepast aan de eisen van de nationale economie, tevens gebruikt worden als
richtsnoer bij het economisch herstel van Nederland. (...)
De positie van het Rijk was vooral aanvankelijk bijzonder sterk. De bevoegdheden
van de lagere overheden werden bijvoorbeeld drastisch ingeperkt wanneer de
regering dat nodig achtte. Dat was onder andere het geval bij de wederopbouw,
die strikt centralistisch geregeld werd en ook in dat opzicht niet afweek van de
tijdens de bezetting ontwikkelde procedures. Een van de hoekstenen van het
economische beleid was het Bouwplan, dat de investeringen in de bouwnijverheid
vastlegde. Zolang er sprake was van schaarste van arbeid en bouwmaterialen
– en hierin kwam maar heel langzaam verbetering – beschikte het Rijk over een
krachtig stuurmechanisme: de contingentering. Deze werd afhankelijk gemaakt
van prioriteitschema’s die de mogelijkheid boden arbeid en materialen over
verschillende categorieën bouwwerken te verdelen. Primair was het herstel van de
productiecapaciteit; aanvankelijk werd het consumptieniveau – de levensstandaard
– bewust zo laag mogelijk gehouden. (...)
Toen de ergste schaarste voorbij was en het instrument van de contingentering
langzaam aan kracht inboette ontstond een nieuw instrument: de ‘nota’. Een nota
vat de beleidsvoornemens van de overheid samen zonder deze vast te leggen
in voorschriften, wetten en maatregelen; de nota schept zo gunstig mogelijke
randvoorwaarden waarbinnen het economische leven zo vrij mogelijk wordt
gelaten.’ (...)
Industrialisatie
‘Stimulering van de industrialisatie, nodig geacht door het verlies van Indonesië en
krachtig gesteund door het Marshallplan, moest het economische leven de zo bitter
noodzakelijke impuls geven. Dit bracht uiteraard het op grote schaal invoeren van
moderne industriële productiemethoden met zich mee. Het eerste punt in de ‘Nota
inzake de industrialisatie van Nederland’, die in september 1949 werd uitgebracht
en door acht industrialisatienota’s zou worden gevolgd, was het op peil brengen
van het machinepark. (...) Besloten werd met de constatering dat verbetering van
de infrastructuur noodzakelijk was, en dat verspreiding van industrie over het hele
land wenselijk zou zijn. Deze laatste punten raakten aan het ruimtelijke beleid, dat
hierna lange tijd in het teken van de industrialisatie zou staan. Dankzij de geleide
economie stond Nederland nog tot in de jaren zestig bekend als een van de
goedkoopste productielanden, een omstandigheid die gunstig werd geacht voor het
aantrekken van op de export gerichte industrie.

Ondanks het feit dat de hand van de planners in de omvorming van Nederland
sinds de bezetting overal onmiskenbaar aanwezig was lag er geen allesomvattend
plan aan ten grondslag. In reeds sterk ontwikkelde industriegebieden die als
speerpunten van de nationale economie werden beschouwd deed de rijksoverheid
extra investeringen in de basisindustrieën: zeehavens, Schiphol, uitbreiding van
Hoogovens, olieraffinaderijen in Pernis, chemische industrie van de Staatsmijnen
en de stikstofindustrie. In regio’s met een sterk agrarische structuur en met
een hoge werkloosheid werd ook actie ondernomen. Voor decentralisatie
kwamen industriesectoren in aanmerking die niet plekgebonden waren, geen
bijzondere transportproblemen opleverden en hoogwaardige, lichte en weinig
volumineuze waren produceerden: voedingsmiddelen, elektrische apparaten,
metaalwaren, kleding, textiel, chemische producten. Voor zover bekend is in
Nederland, in tegenstelling tot bijvoorbeeld Engeland, nooit serieus overwogen
om dwingend voor te schrijven waar industrie zich wel, en waar beslist niet
mocht vestigen. Bepalend was derhalve de ‘vestigingsplaatsvoorkeur’ van het
particuliere bedrijfsleven. Woningbouwcontingenten vloeiden in principe vooral
naar gebieden waar de industrie het sterkst groeide. Want, alle modernisering ten
spijt, de beschikbaarheid van voldoende arbeid was nog jaren een noodzakelijke
voorwaarde voor de industriële opbloei.’
Het Bouwplan
‘Al tijdens de bezetting had het regeringscommissariaat groot belang gehecht aan
het beheersbaar maken van de grootste bouwstroom: de volkshuisvesting. Ook
dit resulteerde in standaard organisatiemodellen en standaard woningen. Deze
vormden de bouwstenen van het bouwplan, dat werd gezien als een van de peilers
van de geleide economie.
Het in maart 1946 gepubliceerde Bouwplan 1946 was een ingenieus staaltje
van (papieren) planning, waarin de tijdens de bezetting ontwikkelde visie op de
wederopbouw terugkeerde. (...) Het zette ‘definitief een streep onder de periode
der improvisatie en vormt het begin van een planmatig geleide wederopbouw’.
De prioriteit voor het economisch herstel bleek duidelijk uit de verdeling van het
programma: 55 procent van de beschikbare financiën ging naar de bouw van
industriecomplexen, boerderijen en overige bedrijfsgebouwen en slechts 5
procent naar de woningbouw. Naast dit ‘gebouwenplan’ kende het bouwplan
nog een ‘openbare werken plan’ dat uit voorzorg ook enkele niet-urgente
werken bevatte om arbeiders op te vangen die tengevolge van bijvoorbeeld
materiaalschaarste tijdelijk werkloos dreigde te worden. (...)
Het gebrek aan woningen na de bevrijding werd geraamd op 400.000 à 500.000;
door de verwachte snelle bevolkingstoename zou de achterstand alleen maar
groter worden. (...) Om de bouwproductie op een redelijk peil te brengen moest
aan vier voorwaarden worden voldaan. Allereerst was er geld nodig. Geldgebrek
was er immers de oorzaak van dat de vervaardiging van bouwmaterialen
moeizaam op gang kwam. Pas na de Marshallhulp krabbelde de bouwnijverheid
weer overeind. De tweede voorwaarde was een investering op middellange
termijn: een snelle scholing van arbeiders in het bouwvak en aanverwante vakken.
Vooral in de noordelijke provincies en in Zeeland werden talrijke ambachtsscholen
gebouwd. (...) De vierde voorwaarde was de rationalisatie van het bouwproces die
moest worden gericht op de vermindering van de stichtings- en arbeidskosten in de
woningbouw. Daarom werd geïnvesteerd in onderzoek naar de organisatie van de
bouwnijverheid, nieuwe materialen en constructiemethoden zoals voorgespannen
beton en montagebouw. In principe toonde het minister van Openbare Werken
en Wederopbouw zich geïnteresseerd in elk bouwsysteem dat de woningnood
op zo kort mogelijke termijn hielp opheffen. De Stichting Ratiobouw toetste elk
nieuw systeem en bevond slechts enkele geschikt voor proefbouw, waarvoor
begin 1947 een aantal gemeentebesturen werd benaderd. (...) Er ging zelfs een
delegatie voor een studiereis naar Engeland en Amerika. Alleen in Engeland vond
men een systeem – het Airey-systeem – dat voor Nederland geschikt gemaakt kon
worden. De Nederlandse regering had hiervoor de rechten verworven. Begin 1947
verrezen de eerste 1.000 Airey-woningen. In Kampen werd een fabriek gebouwd
die gespecialiseerd was in het vervaardigen van betonnen onderdelen van deze
geprefabriceerde woningen. Verder bleven aankopen in het buitenland beperkt tot
1

import van onbewerkt materiaal. (...)
Ondanks al deze initiatieven waren de nationale bouwplannen steevast te
optimistisch: van de geplande 10.000 woningen in 1946 kwamen er niet meer dan
1.100 gereed. In 1947 ongeveer 10.000 van de geplande 8.000. (...)
Zolang de bouwproductie achterbleef bij het noodzakelijke peil – en dat zou
nog jaren het geval zijn – moest worden volstaan met een paardenmiddel: een
nationaal noodwoningprogramma. (...) De internationale mix van noodwoningen
die tussen 1945 en 1948 in alle getroffen gebieden in Nederland verscheen, was
in 1944 voorzien noch gewenst. Niettemin deden zowel de bouwondernemers als
de leiding van de wederopbouw in deze periode ervaring op met de industrieel
vervaardigde minimumwoning. Zoals in het volgende hoofdstuk zal blijken, vond
de ongewenste verdringing van de streekeigen, ambachtelijk vervaardigde woning
door het geprefabriceerde gestandaardiseerde huis ook in de nieuwbouwstromen
plaats.’
Hoofdstuk 3
De woning als massaproduct
Overheidsbeleid
‘In de eerste tien jaar na de oorlog werd er gewoonweg veel te weinig gebouwd
(...) Voor het achterblijven van de woningproductie zijn verschillende verklaringen
te geven. In de eerste plaats moest de bouwnijverheid, die een aantal jaren
stilgelegen had, weer worden opgebouwd. Bedrijven waren opgeheven en
andere kampten met met een enorm tekort aanbouwmaterialen en geschoolde
arbeidskrachten. In de tweede plaats was er een tekort aan financiële middelen en
moesten er keuzes gemaakt worden. In het eerste jaar na de oorlog werd prioriteit
gegeven aan de wederopbouw van economisch belangrijke bouwwerken.
In 1946 begon Ringers met zijn pogingen volkshuisvesting onder te brengen bij zijn
Ministerie van Openbare Werken en Wederopbouw. In de loop van 1947 – Ringers
had toen al ontslag genomen – vond er inderdaad een ingrijpende verandering
plaats, die ook tot uitdrukking kwam in de naamsverandering tot Ministerie
van Wederopbouw en Volkshuisvesting.(...) Op provinciaal niveau werden de
directies vamn de volkshuisvesting op dezelfde manier samengesmolten met
de wederopbouwbureaus. De ook door de architecten van de Kerngroep zo
gewenste centralisatie van de wederopbouw en volkshuisvesting leek hiermee
gegarandeerd. Het ministerie stelde elk jaar een bouwprogramma op, bepaalde
de omvang van de woningcontingenten (quota), hield scherp toezicht op de
kosten van de woningbouwprojecten en nam commissies onder haar hoede, die
de opdracht kregen te werken aan efficiënte woningbouwmethoden (normalisatie,
standaardisatie, nieuwe productiewijzen). Het begrip “stedenbouw” kwam in de
naam van het ministerie nier voor, hoewel dit wel onder haar hoede was gebracht.
Het was kenmerkend voor de ondergeschoven positie die stedenbouw in de jaren
veertig en vijftig in zou nemen.
Pas in 1948, onder PvdA-minister In ’t Veld, kwam – onder andere door de
Marshallhulp – de woningbouw enigszins op gang en overschreed in dat jaar
zelfs het productieprogramma dat op 0.000 woningen gesteld was. In datzelfde
jaar werd in opdracht van het Rijk en met medewerking van de Kerngroep
Woningarchitectuur de ‘duplexwoning’ ontwikkeld en gepropagandeerd. (...)
‘In 1949 verscheen het eerste meerjarenplan voor de woningbouw. Dit plan
behelsde de bouw van 465.00 woningen in de periode 1950-1958, waarvan
er 195.000 als duplex gebouwd zouden worden. (...) De woningproductie die
[PvdA-minister] In ’t Veld nastreefde werd bij lange na niet gehaald. (...) Onder
de opvolger van In ’t Veld, de KVP-er H.B.J. Witte (195 -1959) werd duidelijk, dat
het woningtekort veel groter was dan eerder geraamd. Bovendien raakten bij de
watersnoodramp van 195 enorm veel woningen beschadigd.
In de troonrede van 1955 werd voor het eerst uitgesproken dat aan de woningbouw
de hoogste prioriteit gegeven zou worden. In 1956 kon de wederopbouw vrijwel
als afgerond worden beschouwd en kon het ministerie zich geheel en al richten op
de volkswoningbouw. (...) In 1958 werd een topproductie gehaald: ruim 89.000.

Nog steeds veel te weinig. Telkens weer bleek dat het woningtekort te laag werd
ingeschat en steeds bleken nieuwe stadsuitbreidingen noodzakelijk. De nood- en
duplexwoningen bleven veel langer bestaan dan voorzien was: een deel ervan
bestaat overigens nog steeds. (...)
De kwaliteit van de woningbouw
In de eerste jaren na de oorlog gaf het Rijk nog weinig voorschriften voor de
grootte en de inrichting van de woningen. (...) In 1946 verschenen “Voorlopige
Wenken voor het ontwerpen van eengezinshuizen” en een jaar alter “Voorlopige
Wenken voor het ontwerpen voor eengezinshuizen”, bedoeld voor de bouw van
woningen met rijkssteun, verreweg het grootste aandeel van de woningproductie.
De voorschriften hadden betrekking op technische zaken, op afmetingen,
indeling n vorm van de ruimten, evenals op de verkaveling en de tuinen. (...) In
die beginperiode werd in het algemeen nog dicht tegen het maximum gebouwd.
Anders was het met de definitieve “Voorschriften en Wenken voor het ontwerpen
van woningen” die in 1951 vastgesteld werden en nauw samenhingen met de
bijdrageregeling uit 1950. De voorstellen van de Kerngroep Woningarchitectuur
bleken sterk geminimaliseerd: niet alleen waren de minimumnormen voor
de oppervlakte van de keuken en de badkamer verlaagd, belangrijker was
dat “de nieuwe bijdrageregeling de minima ven de Wenken in feite tot norm
verhief”. (...) Daarin was geen plaats voor moderne apparatuur. Ook de centrale
verwarming ontbrak. Ondanks de bezwaren die de architecten tegen de
soberheids-maatregelen van de overheid inbrachten, was er in vergelijking met
de vooroorlogse periode in het algemeen toch sprake van een vooruitgang in
woonoppervlak en technische voorzieningen. Dat gold vooral voor woningbouw
buiten de grote steden.
In de jaren vijftig, met de komst van grotere bouwstromen, moest het ministerie
schipperen tussen kwaliteit en kwantiteit, waarbij de nadruk steeds meer op de
laatste kwam te liggen. (...)
Gezinscultuur
De kwaliteitseisen die van overheidswege gesteld werden hadden voor een
belangrijk deel te maken met ideeën over de betekenis in het herstel van de door
de oorlog ontwrichte sociale verhoudingen. (...) De woning was dus meer dan een
massaproduct: hier moest zich het herstel van het gezinsleven voltrekken. Ook de
woonomgeving was daarbij belangrijk. In de wijk speelde het sociale leven zich
voor het grootste deel af, als een soort buffer tussen het gezin en de stad. In het
architectonische concept van de wijkgedachte was dit al eerder geformuleerd.
Rationaliseringstendensen
Er moest veel, snel en goedkoop worden gebouwd. Een eerste vereiste was het
doorvoeren van normalisatie en standaardisatie in maatvoering, bouwelementen
en plattegronden. De Stichting Ratiobouw, die al sinds 194 bestond, kreeg tot
taak de ontwikkeling van nieuwe bouwsystemen te bevorderen en te testen;
de Stichting Studiegroep Efficiënte Woningbouw werd met de opdracht belast
normalisatie en standaardisatie in de traditionele bouw door te voeren; de
Stichting Bouw zorgde voor de verspreiding van de informatie via het gelijknamige
weekblad en de Stichting Bouwcentrum had de functie van voorlichting- en
documentatiecentrum. Deze stichtingen werkten vanaf 1945 nauw samen en de
belangrijkste figuren, zoals J.P Mazure, directeur van Ratiobouw, J. van Ettinger,
directeur van het Bouwcentrum en architect J.H van den Broek, bestuurslid van
Ratiobouw, bekleedden in meerdere van deze stichtingen een functie en hadden
ook zitting in belangrijke adviescommissies. (...)
Naast de pogingen een standaardisatie op alle fronten door te voeren nam
de Centrale Directie in 1948 het initiatief tot het ontwerpen van zogenaamde
‘normaalwoningen’, die zowel als voorbeeld voor de architecten dienden, maar
ook met bestek en al door gemeenten besteld konden worden. Deze woningen
waren speciaal ontwikkeld voor kleinere gemeenten. (...) Het was de bedoeling dat
er alleen kleine vrijstaande eengezinswoningen ontworpen zouden worden, geen
rijtjeshuizen. Bovendien moesten de normaalwoningen, in tegenstelling tot wat de
naam doet vermoeden, uitdrukking geven aan het typisch ‘streekeigene’. Er was

4
dus sprake van een poging tot een typologisering van de hele woning, maar dan
wel per streek.
Een veel verdere doorvoering van dit principe, maar dan zonder het ‘streekeigene’
en op veel grotere schaal, was vanaf 1960 de introductie van de keuzewoning.
Voor alle typen (etagebouw, eengezinshuizen, hoogbouw, voor kleine en grote
gezinnen) werden keuzewoningen ontwikkeld en verzameld in boekjes uitgegeven,
die overal verspreid werden. Het waren dus een soort cataloguswoningen, die
onafhankelijk van een bepaalde omgeving ontworpen waren. Een dergelijke
uniformering ging wel erg ver maar architecten werkten er toch aan mee. (...) Er
was echter maar een beperkt aantal architecten dat door de selectie kwam en dus
verantwoordelijk was voor een groot aantal identieke woningen.
De Stichting Ratiobouw hield zich aanvankelijk voornamelijk bezig met
de systeembouw. Ze initieerde de ontwikkeling van nieuwe systemen,
adviseerde daarin, liet proefwoningen bouwen en gaf keurmerken voor door
haar goedgekeurde systemen af. Alleen goedgekeurde systemen konden
bij de bouwproductie worden ingeschakeld. Deze stichting ontwikkelde zich
langzamerhand (halverwege de jaren vijftig) tot een machtig adviesorgaan voor
gemeenten en bouwbedrijven, zowel op technisch als op organisatorisch gebied.
(...) Vanuit dit perspectief bemoeide de stichting zich ook met het stedebouwkundig
plan, voorzover zij een zo rationeel mogelijke verkaveling – mede afhankelijk
van het bouwsysteem – eiste. (...) Keerzijde van de medaille was dat in de
volkshuisvesting andere belangen dan de kwantiteit ondergesneeuwd raakten. (...)
Al deze rationaliseringsmaatregelen werden vanaf ongeveer 1950 doorgevoerd,
terwijl er op bestuurlijk niveau gedecentraliseerd werd. De gemeenten kregen
formeel een groot deel van de bevoegdheden terug, die Ringers hen in en kort
na de oorlog ontnomen had. Maar dat betekende niet dat zij in werkelijkheid
meer zeggenschap kregen over de volkshuisvesting. Omdat de volkshuisvesting
meer dan ooit afhankelijk werd van subsidieregelingen, die aan bepaalde normen
gebonden waren en de meeste gemeenten wel moesten bouwen, was het in feite
in versterkte mate de overheid die bepaalde wat en hoe er gebouwd werd.’
Systeembouw
‘De ontwikkeling van systeembouw was een belangrijke factor in de algemene
rationaliseringsoperaties. Het begrip ‘systeembouw’ is sinds 1970 de gebruikelijke
benaming voor alle niet-traditionele woningbouw. Traditionele woningbouw
verwijst naar de ambachtelijke arbeid op de bouwplaats: in het werk vervaardigde
gemetselde draagwanden, gecombineerd met (meestal) houten vloerconstructies.
Het gebruik van beton werd ook nog tot de traditionele bouw gerekend. Voorzover
er geen gebruik wordt gemaakt van standaardbekistingen. (...) De traditionele
woningbouw was nog ambachtelijk, wat ervaren werd als een technische
achterstand. Het beeld dat men bij de geïndustrialiseerde bouwmethode voor ogen
had was dat van het lopende-bandsysteem, de montagebouw (...) Maar in 1959
waarschuwde de directeur van Ratiobouw, J.P. Mazure, dat een woning iets anders
was elk ander industrieel vervaardigd product, vanwege het grote volume, de
ingewikkelde structuur en de veelzijdige functies. De industriële woningbouw bleek
in het algemeen ook niet goedkoper (...) Het waren specifieke maatschappelijke
omstandigheden die noopten tot het omzien naar niet-traditionele bouwsystemen:
een groot tekort aan geschoolde arbeidskrachten en – vlak na de oorlog – een
tekort aan bouwmaterialen, voornamelijk baksteen. (...) De eerste systemen die na
de oorlog werden toegepast bestonden vrijwel alle uit gestapelde betonblokken van
een groter formaat dan baksteen, in feite nog dicht staand bij de traditionele bouw.
(...)
Er bestond weinig ervaring met systeembouw en vrijwel alle systemen moesten
van de grond af worden ontwikkeld. Meestal kwamen ze uit het buitenland
(Engeland, Frankrijk) en moesten dan aangepast worden aan de Nederlandse
voorschriften. De overheid stimuleerde deze ontwikkeling krachtig en gaf daarbij
de Stichting Ratiobouw een centrale positie. (...) In 1947 werd door de overheid
zelf het uit Engeland afkomstige systeem Airey geïntroduceerd en de ontwikkeling
ervan opgedragen aan de maatschappij NEMAVO, die de architecten J.F. Berghoef
en H.T. Zwiers daarbij betrok. Het bedrijf kreeg van het Rijk financiële steun
in de vorm van belastingfaciliteiten. Belangrijke figuren in de top onderhielden

het contact met het Rijk: na zijn aftreden als minister werd Ringers presidentcommissaris
van dit bedrijf. (...)
Het overheidsbeleid was nogal wisselend en dat was vooral voor de systeembouw
niet gunstig vanwege de relatief hoge investeringen, die een continuïteit van de
productie vereisten. Dus toen vanaf 1955 continucontracten tussen de gemeenten
en bedrijven afgesloten konden worden betekende dit een stevige impuls voor de
systeembouw, al bleef het aandeel daarvan jarenlang nog onder het niveau van
1951.
Systeembouw en architectuur
Van Tijen, de grote voorstander van rationalisatie en industriële woningbouw,
schreef in 1948: ‘Wanneer wij eerst de gevaren van prefabricage in woningbouw
nagaan, dan zijn deze vrij duidelijk. In allerlei vormen dreigt het grote gevaar der
nivellering.’ (...)
Enkele traditionalisten richtten zich als een soort wanhoopsdaad op de
prefabricage van ornamentele elementen die eerder als beeldbepalend voor
de architectuur van de Delftse School opgang hadden gemaakt, zoals het
afgeronde lijstwerk om de ramen, de luifels boven de ingang en ‘opengeweven’
borstweringen voor de balkondeuren, gemaakt van een soort imitatie-beton. (...)
Een dergelijke toepassing van ornamentiek kwam echter in de bouwplannen die
na 1951 ontwikkeld werden nauwelijks meer voor als gevolg van de bepalingen
in de Voorschriften en Wenken uit 1951, waarin elke opsmuk aan de gevel werd
afgewezen.
De eerste bouwsystemen die in Nederland na de oorlog werden toegepast,
stapelmethoden als Airey, Welschen en de daaruit ontwikkelde systemen, waren
aan de buitenkant duidelijk herkenbaar aan de in gevels zichtbare betonblokken
(...) Tegen dit kale beton rezen echter bezwaren, zoals Van den Broek in 1955
schreef. Systeembouwers gingen daarom steeds meer over tot het bekleden van
het beton met bakstenen. Daaraan was eind jaren veertig geen gebrek meer (...)
Halverwege de jaren vijftig werd de spouwmuur gangbaar, waarbij de buitenste
spouw meestal opgetrokken werd van in het werk gemetselde baksteen. Een
typisch verschijnsel in de etagebouw werd de horizontale betonnen band in de
gemetselde buitenspouwmuur (de speklaag) ter hoogte van de verdieping. Dit was
het resultaat van het voorschrift dat spouwmuren niet hoger mochten zijn dan drie
meter, ter wille van de stabiliteit van de buitenspouw.
Alle systemen gingen op elkaar lijken en ook het verschil met de traditionele
bouw was meestal niet zo duidelijk meer, omdat de technische vooruitgang die
in de systeembouw werd bereikt tot norm werd. Vaak werd in de langsgevels
(voorgevels), zowel in de traditionele bouw als in de systeembouw, over de
volle hoogte van de woning een prefab element van hout, kunststof of ander
materiaal toegepast met over de volle breedte een vensteropening. Beglaasd en
wel verlieten deze de fabriek. Dergelijk elementen werden kenmerkend voor de
architectuur van de jaren vijftig en zestig. (...)
Bedrijven werkten het liefst met een vaste architect, zelfs als het om een flexibel
systeel als MUWI ging. Of misschien wel juist in dat geval, omdat ze dan niet
te maken kregen met architecten die de mogelijkheden van het systeem wilden
uitbuiten. Herhaling was nu eenmaal in systeembouw – maar ook in de traditionele
bouw – het goedkoopste. Een beperking van woningtypen werd ook in de
traditionele woningbouw nagestreefd. Alleen koos in het ene geval het bouwbedrijf
voor de versobering en in het andere geval de opdrachtgever, maar beiden onder
druk van het Rijk ofwel de Stichting Ratiobouw.
Anders was het met de zogenaamde ‘gesloten systemen’, die voornamelijk
beperkt bleven tot de montagebouw. Het aantal mallen voor de elementen was
beperkt door de omvang van de fabriek en het aantal werkkrachten. Het ontwerp
voor het gevelelement moest bijvoorbeeld al van het begin af aan vastliggen
en variatie daarop kostte geld. Coördinatie van fabrikant en architect (en ook
stedenbouwkundige) werd als dwingende eis gesteld en de architect moest zich
daarom beperkingen opleggen.
5

6
Systeembouw en stedebouw
Gemeenten die systeembouw wilden toepassen hadden meestal een beperkte
keus. Er waren niet veel goedgekeurde systemen en bovendien hadden de
meeste bedrijven door hun gebondenheid aan de fabriek maar een beperkte
actieradius (ongeveer 50 km) met het oog op de transportkosten. Dit kon een
bepaalde systeembouwer al in een machtspositie brengen ten opzichte van de
opdrachtgevers. (...)
De machtspositie van de systeembouwes werd zeer versterkt door de
introductie van continucontracten, die een gemeente voor jaren verbond met
een systeembouwer. Ook de toewijzing van extra contingenten door het Rijk aan
bepaalde gemeenten, wanneer zij met een bepaalde systeembouwer in zee gingen
(het geval-Dura), vergrootte de zeggenschap van het betreffende bouwbedrijf. (...)
Het einde van de massawoningbouw?
Rond 1960, toen de eerste grote uitbreidingswijken voltooid waren en het
stadsbeeld danig veranderd was, bleek er een algemene ontevredenheid gegroeid
te zijn. Niet zozeer bij de bewoners van nieuwe woningen: zij waren waarschijnlijk
allang blij dat ze eindelijk een eigen woning hadden. Het waren vooral architecten
en architect-stedebouwkundigen die deze kritiek uitten. In 1961 publiceerde de
architect N.J. Habraken het boek De dragers en de mensen met de uitdagende
ondertitel ‘het einde van de massawoningbouw’. Habraken stelde de onmacht aan
de kaak van alle partijen om tot een bevredigende oplossing van de woningnood
te komen. (...) De oorzaak daarvan zou zijn, dat het industrialisatieproces te zeer
gericht was op ‘de massa’ en niet op het individu. Om aan individuele wensen
tegemoet te komen en tegelijkertijd werkelijke industrialisatie door te voeren
stelde hij een scheiding voor tussen ‘drager’ en ‘inbouw’. De drager zou dan de
vaste hoofdstructuur vormen, waar individueel vervaardigde veranderbare en
verwisselbare cellen ingeschoven konden worden. (...)
Deze gedachte van Habraken is blijven voortleven op een minder utopisch niveau:
juist in de traditionele bouw is er geëxperimenteerd met de scheiding van drager
en inbouw door Dura-woningbouw. De industriële productie, die in de jaren zestig
tot ongekende hoogte steeg, leidde juist tot een grotere verstarring. De groteelementenbouw,
waaronder ook Dura-Coignet, werd meer en meer toegepast,
resulterend in wijken met zeer hoge woongebouwen en weinig variatie in de
verkaveling. De fabrieksmatige productie ging daarbij steeds meer in de richting
van de bouw van steeds grotere elementen, zoals complete natte cellen.
In de jaren zeventig werden alle fabrieken opgedoekt, omdat de fabrieksmatige
bouw niet kon voldoen aan de nieuwste mode van kleinschaligheid en variatie. De
gietbouw overleefde deze periode dankzij aanpassingen in het systeem.’
Hoofdstuk 4
De ruimte
De stedebouwkundige verzorging van de wederopbouw
‘Het brein achter de stedebouwkundige grondslag van de wederopbouw was ir. P.
Verhagen. Hij zorgde ervoor dat naast de juridisch-financiële en technische ook
de esthetische aspecten van de wederopbouw aandacht kregen. Waarschijnlijk
reeds eind 1944 legde hij zijn opvattingen neer in een nota aan de staf van
Ringers. In deze rudimentaire nota eiste Verhagen erkenning van het principe
van de stedebouwkundige voorrang: in naam van het algemeen belang zou
elk wederopbouwvoornemen eerst stedebouwkundig getoetst moeten worden.
Uitgaande van dit basisprincipe stelde hij voor dat de gehele regeling van de
stedebouwkundige voorrang in handen gelegd zou moeten worden van Ringers en
zijn staf, dat de wederopbouwplannen door liefst particuliere stedebouwkundigen
zouden moeten worden ontworpen in samenwerking met deskundigen, waarna
een supervisor de architectuur ‘op de juiste stedebouwkundige grondslag’ zou
brengen. (...) Als voordeel van het invoeren van de stedebouw (in plaats van de
woningwetprocedure) als grondslag van de wederopbouw noemde Verhagen
dat stedebouwkundige plannen niet pas na tientallen jaren werden uitgevoerd,

maar op zeer korte termijn en dat de stedebouwkunde ‘onder zulke vruchtbare
omstandigheden’ wortel zou kunnen schieten en tot bloei zou kunnen komen.
(...) Het lag voor de hand: de nieuwe adviseur van het College van Algemeene
Commissarissen heette Verhagen. (...)
Stedelijke dynamiek
Verhagen besefte dat de toekomstprognoses waarop de stedebouw in de jaren
dertig gebaseerd was door de oorlog hun betekenis hadden verloren. Waren
statistici er in het interbellum nog van uitgegaan dat de bevolkingsomvang in de
toekomst stabiel zou blijven, zodat de stedebouwkundige op de voor de toekomst
verwachte definitieve grootte van steden en dorpen konden ontwerpen, nu waren
dergelijke ‘eindplannen’ onmogelijk. Elk houvast was weggevallen en dat vroeg om
plannen die behalve dynamische, ook groter van schaal werden: meer ruimte voor
gemeenschappelijke voorzieningen, maar ook minder geconcentreerd. De visuele
samenhang zou daardoor afnemen (‘de letterlijke compactheid zal veranderen in
een functionele compactheid’), het reserveren van ruimte voor het toenemende
verkeer (differentiatie, kruisingen en knopen), de effecten van industrieel
vervaardigde woningcomplexen, de toepassing van ‘levend en bewegend groen’
en het loslaten van concentrische stedelijke groei. Verhagen voorzag het afscheid
van de vertrouwde hiërarchie van ruimte en massa, waardoor een nieuw stadbeeld
opdoemde. In dit stadsbeeld waren stad en platteland in een regionaal concept
verbonden en speelden verkeer en groen een belangrijker rol dan voorheen,
terwijl de industrieel vervaardigde woningbouw tot andere verkavelingswijzen zou
leiden. Hij wenste ook experimenten te doen en steunde ontwerpers die in die
richting werkten. (...) In Middelburg en Venlo greep Verhagen eigenhandig in (...)
uiteindelijk met het doel om eigentijdse stadsbeelden te realiseren.
Basisprincipes van de naoorlogse stedebouw
De stad van de wederopbouw was in de allereerste plaats open en ruim. Niet voor
niets noemde een invloedrijk Duits handboek lucht, zon, wind, hemel, bomen,
gras, bloemen en water de belangrijkste beeldende elementen van de moderne
stedebouw, om vervolgens de sprong te maken naar hèt wondermiddel uit de
wederopbouwperiode: het plein. Geen wederopbouwplan of er is wel een in het
oog springend plein of pleinenreeks, niet zelden in samenhang met openbare
gebouwen (van de kerkelijke en wereldlijke macht), die pas aan een plein optimaal
tot hun recht zouden komen.
Het verkeer werd zoveel mogelijk naar soort onderscheiden: aanvoerwegen
en wegen voor doorgaand verkeer werden losgekoppeld van de bebouwing.
Dat betekende een loskoppeling van de historisch gegroeide situatie, toen
de bebouwing zich juist langs deze wegen concentreerde. Verwacht werd dat
het toenemende autoverkeer in de stadskernen tot steeds grotere problemen
zouden leiden, reden waarom soms zeer forse doorbraken onvermijdelijk werden
geacht. Bovendien forceerden dergelijke doorbraken een grotere openheid in
de stad. Stedebouwkundigen zagen het loskoppelen van met name woon- en
werkgebieden – zonering –, als een historisch proces dat al aan het eind van
de negentiende eeuw een aanvang had genomen, een dringende noodzaak die
doorgevoerd kon worden nu de gelegenheid zich voordeed. De intensiteit en de
richting van de belangrijkste verkeersstromen hingen hiermee samen. Het maakte
de zonering tot de kern van de wederopbouwopgave. Het standaard model dat
in stedebouwkundige kringen vrijwel unaniem werd aanvaard werd, voorzag in
een zaken- en winkelcentrum als kern, met daaromheen woonwijken als losse
modulen. Los omdat de nieuwe woonwijken meestal alleen verkeerstechnisch
aan de binnensteden werden verbonden; voor het overige bestond de overgang
van oud en nieuw vaak uit cosmetisch groen. De industrieterreinen werden langs
de belangrijkste ontsluitingswegen, bij spoorwegemplacementen of bij havens
ontworpen. (...)
Dit basispatroon van een gelede stad maakte deel uit van grotere regionale of zelfs
nationale structuren die weliswaar buiten het bereik van het stedebouwkundige
ontwerp vielen, maar die toch deel uitmaakten van de mentale horizon van de
ontwerpers. Al in 1948 kwam het ideaal van de ‘streek-stad’ naar voren. De regio
speelde bovendien een niet te onderschatten rol bij het vervullen van de behoefte
7

8
aan terreinen voor industrie en openluchtrecreatie. In verstedelijkte regio’s, met
name in het western van Nederland, kreeg het platteland er daardoor een functie
bij, die het agrarische aspect op den duur naar de achtergrond verdrong. (...)
Meningsverschillen
Ondanks de soms zeer hartstochtelijke conflicten, en ondanks de nuancering die
voortvloeide uit de specifieke kenmerken van de verschillende steden, de aard
en de omvang van de verwoestingen en de opvattingen van stedebouwkundigen
en architecten, blijkt de stad van de wederopbouw te zijn gebouwd met behulp
van een aantal betrekkelijk eenvoudige basisprincipes. In de jaren vijftig bleken
de meeste meningsverschillen bovendien overwonnen: het streven naar
traditionele representativiteit en naar een besloten stadsbeeld werd opgegeven,
en de architectuur tot op zekere hoogte vrijgelaten. Daarmee zouden tevens de
voorwaarden zijn geschapen om de nieuwe tijd tot uitdrukking te laten komen
in een nieuw stadsbeeld. Dat beeld was tot op zekere hoogte gefragmenteerd:
de moderne naoorlogse stad kwam tot stand als een mozaïek en meer en meer
zonder ideologische onderbouwing. Het bleek ook nu weer dat de veranderingen
in de maatschappij voorafgingen aan de veranderingen in de architectuur en
stedebouw. Natuurlijk zorgden de geïndustrialiseerde grote bouwstromen voor een
gedeeltelijke eliminatie van niet gemotiveerde verscheidenheid in de wooncultuur.
Maar de voorwaarden voor het verdwijnen van die verscheidenheid tijdens de
jaren veertig en vijftig waren feitelijk niet bouwtechnisch, maar maatschappelijk
gemotiveerd. Eerder dan in het bouwbedrijf deed de uniformering van het leven en
het functieverlies van de woning zich in andere maatschappelijke sferen gelden.
Allereerst speelde een demografische factor mee die in de wederopbouwperiode
onvoldoende werd ingeschat: de snelle bevolkingstoename in een land dat
industrialisatie nastreefde. Belangrijk was ook de penetratie van verkeer,
vervoer, mechanisatie en nieuwe media in alle uithoeken van het land, waardoor
maatschappelijke en regionale tegenstellingen en het streekeigene aan betekenis
inboette: “Paard en wagen hadden het streekeigene en zij waren anders in Noord
en Zuid, Oost en West. Maar de tractor, de aanhangwagen en de maaimachine zijn
overal de zelfde en met hun invoering heeft de klederdracht plaats gemaakt voor
de overall.”
Infrastructuur
De ambities van de Rijksdienst voor het Nationaal Plan konden [op het terrein
van de streek- en nationale planning] niet worden gerealiseerd. (...) Op het
herstel en de uitbouw van de nationale infrastructuur had de Rijksdienst voor
het Nationaal Plan evenmin veel invloed. Rijkswaterstaat gaf de toon aan op dit
bij uitstek civiel-technische terrein. (...) De intensiteit van het verkeer bereikte in
1949 weer het niveau van 1940. Doordat Rijkswaterstaat een zeer snelle stijging
van de automobiliteit verwachtte, en gezien het economisch belang dat daaraan
werd gehecht, werd enorm geïnvesteerd in de uitbreiding van het wegennet en
aansluiting op de internationale verbindingen die voor Nederland als distributieland
zo cruciaal werden geacht.
Door het eigen beleid van de Centrale Directie voor de Wederopbouw is,
alle organisatorische inspanningen en studieuze voorbereidingen ten spijt,
nooit een ruimtelijk plan voor Nederland opgesteld. Het vastleggen van
nederzettingspatronen op grote schaal en het integreren daarin van nationale
infrastructurele netwerken bleek onbegonnen werk; de aaneenschakeling van
regionale plannen tot een Nationaal Plan, de grote ambitie uit het interbellum,
was onhaalbaar. Toch stond de noodzaak van ruimtelijke ordening niet ter
discussie. Ruimte was een schaars goed in het overbevolkte Nederland. En juist
die (vermeende) overbevolking baarde de Rijksdienst voor het Nationale Plan
zorg. De oplossing daarvoor zocht de directeur, F. Bakker Schut, aanvankelijk
in een intensieve deelname aan plannen om delen van Duitsland te annexeren,
vervolgens in het stimuleren van emigratie en het streven naar spreiding van
industrie en bevolking over het hele land. Zijn dienst had opmerkelijk weinig invloed
op de sturing van de ruimtelijke aspecten van de snelle naoorlogse industrialisatie.
De wijziging in de sociaal-economische structuur van Nederland is in de eerste

plaats te verklaren uit de nadrukkelijke keuze om ons land te industrialiseren met
behulp van een geleide economie en lage loonkosten. Tot 1960 stond Nederland
bekend als een van de goedkoopste productielanden. Deze structuurverandering
ging gepaard met een toenemend ruimtebeslag: stedelijke groei, de uitbreiding van
het spoor-, water- en landwegennet. Geografisch gezien vond deze expansie niet
in gelijke mate plaats: bepaalde regio’s stagneerden terwijl andere buitensporig
groeiden. De regio’s met een overwegend agrarische bevolking kenden de
snelst groeiende beroepsbevolking. In reactie op deze ruimtelijke verschijnselen
ontstond een nationaal beleid dat regionaal sociaal-economisch beleid zou moeten
sturen: voorwaarden scheppend in termen van de aanleg van infrastructuur
– het zorgen voor havens, wegen, kanalen en voor alles wat er verder voor
de aan- en afvoer van grondstoffen en afgewerkte producten nodig is – en
premies voor bedrijfsvestiging in de door de overheden aangewezen gebieden.
Daarbij hoorde een aanvullend beleid dat de bevolking mobiel moest maken,
dat wil zeggen mentaal rijp voor industriearbeid, omscholen (vakopleidingen)
en bereid om te verhuizen of grote afstanden te overbruggen tussen woon- en
werkplaats. Gemeenschappelijke ruimtelijke noemer van de begeleidende nota’s
was het openleggen van de regio’s door verkeersingrepen en het belonen van
ondernemers die zich zouden vestigen op de aangewezen industrieterreinen,
bijvoorbeeld de ‘Subsidieregeling industriehallenbouw Kerngemeenten’ (1946)
en de regeling ‘Bevordering Industrialisatie Kerngemeenten’ (195 ). In de
dorpen en steden waar industrievestiging zou gaan plaatsvinden moesten extra
woningcontingenten worden toegewezen, terwijl ook geld vrijgemaakt zou moeten
worden voor (om)scholing, recreatie, geestelijke en zedelijke opvang. (...)
Pas toen de wederopbouw-in-engere-zin zijn voltooiing naderde en de ruimtelijke
gevolgen daarvan zichtbaar werden, kreeg de regionale ruimtelijke planning
een nieuwe impuls, waarbij de rapportages van de Werkcommissie Westen des
Lands een sleutelrol vervulden. Pas toen ontstond een breed draagvlak voor
grootschalige ruimtelijke ordening en kon voorzichtig gedebatteerd worden over
departementale samenwerking op ruimtelijk terrein. Pas nadat de wederopbouw
vrijwel was voltooid en nadat door goedkeuring van de Wet op de Ruimtelijke
Ordening eindelijk werd afgerekend met de oorlogswetgeving nam de nationale
ruimtelijke planning een grote vlucht. (..) Het tijdperk van de nota’s voor de
ruimtelijke ordening van het Nederlandse territorium brak aan.’
Koos Bosma en Cor Wagenaar (redactie),
Een geruisloze doorbraak. De geschiedenis van architectuur en stedenbouw
tijdens de bezetting en de wederopbouw van Nederland, Rotterdam 1995.
Teksten: Koos Bosma, Cor Wagenaar en Helma Hellinga.
9

0
Colofon
Opdrachtgever:
Gemeente Schiedam
Projectleiding: Paulina Buring
Onderzoek:
Hebly Theunissen architecten, Delft
Cees Boekraad, Arjan Hebly
m.m.v. Bram Caris, Roy Gorissen, Demian van Meerten, Vincent de Wit
i.s.m. Dolf Broekhuizen, architectuurhistoricus, Rotterdam
Fotografie (2009-2010):
Cees Boekraad, Dolf Broekhuizen, Arjan Hebly, Rikkert Wijk
Met dank aan
Gemeente Schiedam:
Roelof Lier (Stedelijke ontwikkeling)
Piet Bliek (Parken)
Geert Medema (Monumenten)
Ciska Bakker (Monumenten)
Johan Offermans (Bruggen)
Roelof Geijteman (Stedelijke ontwikkeling)
Nita Friedel (Gemeentearchief)
Constant Kroeze (Gemeentearchief)
Overigen:
Rikkert Wijk (opmaak architectuurinventarisatie)
Hans van der Sloot (commentaar)
Delft, augustus 010