NEDEKLAND.

NEDEKLAND.
VERZAMELING VAN OORSPRONKELIJKE BIJDRAGEN.
NEDERLANDSCHE LETTERKUNDIGEN
ONDER REDACTIE VAN
Prof. D r
. JAN TEN BRINK, C. E. BROMS,
ïï. J. SCHIMMEL en F. SMIT KLEINE.
TWEEDE DEEL.
AMSTERDAM,
J. 0. LOMAN Ju.
1886.

ÖEDBUKT BIJ 0. A. SPIN & ZOON.

HET HOF YAN BOHÈME EN HET LEVEN
IN DEN HAAG IN DE XVIF EEUW.
BENE VOORLEZING,
DOOR
C. A. VAN SYPESTEYN.
M. H.
Het is mijn voornemen U een en ander te vertellen omtrent
het leven in den Haag in de 17 e
eeuw; vooral omtrent
hetgeen daar in 't midden van die eeuw al zoo plaats vond.
Ik wist daartoe geen beter kader te kiezen, dan het verblijf
in deze stad van de Koningin van Bohème; Elizabeth van
Engeland, die een groot deel van haar veel bewogen leven,
40 jaar (van 1621 —1661), hier heeft doorgebracht. Toen zij
overleed, was zij 65 jaar oud.
Elizabeth Staart behoorde zonder tegenspraak tot de merkwaardige
vrouwen van de 17 e
eeuw. Haar leven was een
opeenstapeling van rampen en van ongelukken, van vreemde
avonturen, zooals men die zelden in het leven van één persoon
aantreft. En toch heeft zij tot haar laatste oogenblik bewijzen
gegeven van eene zeldzame geestkracht, van eene doorgaande
opgeruimdheid en energie, die waarlijk voorbeeldig genoemd
mogen worden in hare omstandigheden.
De Koning van Bohème, haar gemaal, was een zwak, weinig
beduidend, maar overigens goed en eerlijk mensch. In enkele
1*

4 HET HOF VAN BOHÈME EN HET LEVEN
opzichten was hij het slachtoffer van hare ambitie, vooral door
geheel gemis aan die zeldzame geestkracht die haar tot op
het laatst bijbleef.
Hij stierf jong, op 36jarigen leeftijd, zonder ooit de gelegenheid
te hebben aangevat om roem te verwerven.
In een groot aantal Hollandsche, Fransche, Engelsche en
Duitsche werken, maar vooral in ons Rijksarchief vindt men
het noodige om haar leven, zelfs in bijzonderheden, te beschrijven,
in verband met den toenmaligen toestand van
ons vaderland in het algemeen, van 's-Gravenhage in het
bijzonder.
Elizabeth Stuart was eene dochter vaa Jacobus I, Koning
van Schotland, en van Engeland sedert 1(503, na den dood van
Koningin Elizabeth. Hare moeder was Anna van Denemarken.
Zij werd geboren in Schotland, den 19 lIen
Augustus 1596, dus
negen jaren na de onthoofding van hare grootmoeder, de ongelukkige
Maria Stuart.
Haar vader was een van de zonderlingste menschen die men
zich kan voorstellen. Hij zocht zijn genoegen voornamelijk
in het schrijven van boeken over godsdienstige haarkloverijen
en in het bestrijden van het toen pas opkomend gebruik van
tabak, toen genoemd „toeback drincken".
Hare moeder, Anna van Denemarken was berucht om hare
zeldzame trotschheid; zij bemoeide zich nooit met haar kinderen,
en evenals zij met de andere had gedaan, werd Elizabeth zeer
kort na, de geboorte weggezonden om te worden opgevoed in
het huisgezin van Lord Harrington op Combeij Oastle. Dit
was zeer gelukkig voor het jonge meisje, dat op die wijze
eene uitnemende opleiding, kreeg, waarbij vooral eene streng
protestantsche richting op den voorgrond werd gesteld.
In het British Museum te London vindt men nog een aantal
brieven gewisseld tusschen haar en haar oudsten broeder
Hendrik, waarvan vele in het Engelsch, Fransch en Italiaansch.
In een van die brieven schrijft zij: „Si vous n'entendez mon
„Italien je vous donnerai 1'interprétation a la prochaine ren-

IN DEN HAAG IN DE XVII 0
EEUW. 5
„contre en écbange de celle que vous me promettez devostre
„latin".
Op lateren leeftijd sprak zij dan ook uitnemend goed
Franseh, Italiaansch, Hoogduitsch, Latijn en na 1619 ook het
Boheemsch. Zij verstond ook zeer goed het Nederduitsch,
sprak het echter zelden en schreef het nooit.
In het gezin van Lord Harrington werd zij te zamen groot
gebracht met eene nicht van dezen, Miss Anna Sutton Dudley,
die haar steeds volgde, later huwde met graaf Meinhard van
Schomberg en tot haar dood, die te Praag voorviel, Elizabetli's
innigste vriendin bleef.
Op haar 16° jaar, in 1612 werd Elizabeth reeds zeer geroemd
wegens hare schoonheid en helder verstand. Geen
wonder, dat er zich van alle zijden pretendenten voor haar
hand opdeden.
Onder velen waren Gustaaf Adolf, de jeugdige, ridderlijke
Koning van Zweden en Victor Amedeus, Hertog van Savoije
dé meest gewenschten. Maar Prins Maurits van Nassau-Oranje,
die toen in Europa overwegenden invloed kon doen gelden,
had andere plannen en hij deed ijverige pogingen om zijn
neef Frederik V, Keurvorst van de Paltz met Elizabeth van
Engeland te doen trouwen en die pogingen leidden tot de
gewenschte uitkomst.
De moeder van Frederik V, — wiens vader in 1610 was
overleden en die reeds toen als Keurvorst was opgetreden onder
het regentschap van zijne moeder en van zijn oom — was de
hoog geëerde en begaafde Louise Juliana van Nassau, ') eene
dochter van Prins Willem I van Oranje en van Charlotte de
Bourbon-Montpensier.
De Paltz was in die dagen een prachtig rijk, loopende langs de
beide Ehijnoevers van Bacharach af tot Gernsheim in Baden,
bewoond door een bij uitstek goed en trouw volk. De hoofdplaats
Heidelberg, met hare, toen reeds beroemde Universiteit,
') Zjj was in 1576 te Dordrecht geboren.

6 HET HOF VAN BOHÈME EN HET LEVEN
was eene van de schoonste Duitsche steden. De Keurvorst,
de hoogste Duitsche vorst, na den Keizer, had bovendien als
erkend hoofd van de protestantsehe ligue en van het oude
huis van Wittelsbach, boven allen in Duitschland grooten
invloed.
Onder deze omstandigheden werd de Keurvorst Frederik V
den 16 en
Augustus 1596 geboren. Hij was dus slechts drie
dagen ouder dan Elizabeth Stuart, zijne aanstaande echtgenoote.
Frederik V was sedert zijn lO jaar gezonden naar Sedan
om aldaar te worden opgevoed aan het hof van zijn oom, den
ridderlijken Henri de la Tour d'Auvergne, Hertog van Bouillon,
Prins van Sedan, den vader van den grooten Turenne. Met
hem gingen daar eenige jonge Duitschers mede, waarvan er
drie, Hendrik van Nassau Hadamar en de graven van Isenburg en
van Solms steeds zijn meest vertrouwde vrienden zijn gebleven.
De Heidelbergsche hoogleeraar Hendrik Alting vergezelde hem
als zijn gouverneur en bleef ook later bij hem, zelfs na 1621
als gouverneur van zijne kinderen te Leiden. De jonge Keurvorst
deed van Sedan uit verschillende reizen door Frankrijk
en Duitschland.
Op kosten van Prins Maurits van Oranje werd in Augustus
1612 een gezantschap, bestaande uit een groot aantal personen,
onder den graaf van Hanau, zwager van Prins Maurits, naar
London gezonden om de hand van Elizabeth voor Frederik V
te vragen. Anna van Denemarken was erg tegen dat huwelijk
1
) gestemd, daar zij veel liever een roomsch katholiek
vorst, boven allen den Koning van Spanje, tot schoonzoon
wenschte, Jacobus I, die liever „een protestantsehe graaf,
„dan een roomsche Keizer" voor zijne dochter wilde aannemen,
gaf echter zijn toestemming. De zending van Hanau was
volkomen gelukt.
De jonge Frederik V vertrok daarop met een luisterrijk gevolg
van 188 personen naar Engeland om kennis te maken met
J
) Zij noemde Frederik V altijd: „That poor goody Palsgrave".

IN DEN HAAG IN DE XVII 6
EEUW. 7
zijne aanstaande. ') Langs den Bhijn en dooi Nederland was
het een ware triumftocht. Overal werden hem geschenken;
hier paarden, daar wijn, daar geld, ook vele feesten aangeboden.
Hij kwam met de trekschuit „geheel gefestoijeerd"
van Delft te 's Hage en logeerde daar in 't oude Hof 2
) bij
zijn oom Prins Frederik Hendrik. Onder andere geschenken
kreeg hij / 16000 van de Algemeene Staten en zes kostbare
schimmels van Prins Maurits.
Prins Frederik Hendrik vergezelde hem met een gevolg van
86 personen naar Engeland, alwaar zij 17 October 1612 aankwamen.
Daar werden allerlei feesten gegeven; Frederik V
werd ridder van den kouseband en kreeg een cadeau van
ƒ 240.000 aan geld van Jacobus I. Juist zouden de huwelijksfeesten
voor goed beginnen toen de Engelsche troonopvolger,
Frins Hendrik, plotseling ziek werd en op 18jarigen leeftijd
overleed.
Dadelijk na, de begrafenis werden echter de feesten hervat
en op 27 December had de ondertrouw plaats.
Op Nieuwjaar 1613 kreeg de Paltzgraaf allerlei zeer kostbare
geschenken en onder andere van zijne bruid een prachtigen
met juweelen versierden kouseband met diamanten ster,
die later bij de vlucht uit Praag nog goede diensten deed.
Het huwelijksfeest werd den 14 Januarij 1613 met groote
plechtigheid gevierd.
Er bestaan verschillende beschrijvingen van de kostbare
feesten, die in die dagen te London werden gegeven. Dag
aan dag maskeraden, balletten, spiegelgevechten, vuurwerken,
jachtpartijen enz. 3
)
Frederik en Elizabeth, toen beiden in han zestiende jaar
vormden een merkwaardig mooi paar. Zij wordt beschreven
') Zeer vele bijzonderheden omtrent deze zending en de feesten vindt
men in den Winterkoning en zijn gezin van Dr. Gr. D. J. Schotel.
2
) Het tegenwoordige Paleis des Konings in het Noordeinde.
3
) .Zie o. a. Schotel, de Winterkoning, Agnes Strickland, Lives
of the Queens of Scotland and Princesses of Great-Britain; Mar ij Ann
Everett-Green, Lives of the Princesses of England.

8 HET HOF TAN BOHÈME EN HET LEVEN
als „beeldschoon, bevallig, minzaam tegen ieder, zonder eenige
„pretensiën op hare buitengewone geleerdheid".
Hij, als „recht en welgemaakt, bruin van kleur, met een uiterdijk,
dat moed, geestigheid en oordeel aankondigde, doch waaruit
„men meer lust tot pleizier, dan tot inspanning zou afleiden".
Eindelijk moest aan die feesten een einde komen en Jacobus,
die knorrig was over de enorme sommen daaraan besteed,
gaf order om zoodra mogelijk acht oorlogschepen voor den
overtocht in gereedheid te brengen. Het jeugdige paar stak
den 25 en
April 1613 uit Eamsgate in zee, na tot die plaats
door het geheele hof te zijn uitgeleid. Jacobus had aan zijne
dochter als eene reispenning niet minder dan £ 40.000
(ƒ 480.000) medegegeven, met de belofte om haar maandelijks/26.000
te zullen geven; die belofte is tot zijn dood in
1625 trouw door hem nagekomen.
Te Vlissingen werden de jonggehuwden met grooten luister
ontvangen door de ooms van Frederik, Prins Maurits, Frederik
Hendrik en den Prins van Portugal.
Te Rotterdam vonden zij Ernst Casimir, Stadhouder van
Friesland en zijne gemalin, Sophia van Brunswijk, eene nicht
en groote vriendin van Elisabeth.
Overal in Nederland werd het paar „overeenkomstig hunne
„digniteit met splendeur en magnifiek onthaald."
Zij stapten den 15 en
Mei in den Haag af bij Louise de
Coligni en Frederik Hendrik in het oude Hof, het tegenwoordige
paleis in het Noordeinde. Den volgenden dag was
er plechtige receptie door de Staten-Generaal en op 17 Mei
een groote hertenjacht in 't Haagsche bosch; Elizabeth schoot
een hert. Een dichter van die dagen zegt:
Gelijck een amazoou, was zij ter jagt gereden,
Een mannelijck gewaed bedoekte haer leden,
Zij was van aengesicht aen vrouw Diaan gelijck ,
Haer paert, een bucefaal was hagelwit en rijck,
Zij neemt een swaere buks, als of se was geen vrouwe,
En schiet een schlichtig hert enz.

IN DEN HAAG IN DE XVIl" EEUW.. , 9
Op 19 Mei vertrok Frederik en hij kwam 29 Mei te
Heidelberg aan.
Zij bleef nog twee dagen in ons land om alle bijzonderheden
te zien en de cadeaux te ontvangen.
De Staten-Generaal gaven ƒ 32.000 aan diamanten en later
nog een paar oorringen, die zij voor f 10.000 kochten van
de Prinses van Portugal, omdat deze zooals altijd zoo „peri-
„cliteus" geld noodig had.
Elizabeth kreeg verder nog van de Staten van Holland
' f 40.000,' van Haarlem — nog al voorbarig — een zilveren
wieg met een luiermand van f 50.000. Van Amsterdam
een zilver en goud servies van ƒ150.000 waarde, van Utrecht
kostbare tapijten en meubelen. Van Hoorn een zilver kistje,
waarin een bijbel, van Edam "zes kasgens kase", van Delft
een servies, van het trouwe Breda een eikenhouten kast met
oude rariteiten enz., van overal wat.
Het geheele gezelschap, met Prins Maurits aan het hoofd,
ging onder de dolste feesten en een regen van cadeaux mede
naar Keulen, alwaar Elizabeth door hare onderdanen werd
afgehaald en alwaar afscheid werd genomen.
Na een triumftocht langs den Khijn kwam zij 17 Juni 1613
te Heidelberg aan, alwaar het fraaie kasteel op de kostbaarste
wijze voor haar was ingericht.
Frederik was gul en vroolijk en een goede, maar ijdele onbeduidende
man; zij was vreeselijk pracht- en feestlievend
en haar hoofd was op hol gebracht door al die triumfen en
feesten. In plaats van zich aan hun plicht en hunne onderdanen
te laten gelegen liggen, dachten zij te veel aan hun
genoegen. Zij leefden toen te Heidelberg een zestal jaren,
meestal hun tijd doorbrengende met feesten, balletten en
maskeraden.
Drie kinderen, één dochter en twee zoons werden in dien
tijd te Heidelberg geboren.

10 HET HOE VAN BOHÈME EN HET LEVEN
Ferdinand, Koning van Bohème, de latere Duitsche Keizer
Ferdinand II, werd in 1619 door opstand uit Bohème verjaagd.
Prins Maurits, die zijn neef gaarne Koning wilde
zien, zond den graaf van Dohna naar Praag om dit voor
dezen te bewerken, met het gevolg dat Frederik V, Keurvorst
van de Paltz tot Koning van Bohème werd gekozen. Hij
was, —• zooals dit in zijn karakter lag — besluiteloos en
wist maar niet wat te doen. De verstandige Louisa Juliana,
zijn moeder, raadde hem ten sterkste af die kroon aan te
nemen. „Gij zult dan uw beide landen verliezen," zeide zij.
Jacobus I was er niet voor, de trotsche Anna van Denemarken
begreep daarentegen niet hoe iemand ooit een Koningskroon
zou kunnen weigeren. Oldenbarneveld haalde zich den toorn van
Maurits op den hals door zooveel hij maar kon tegen te werken,
Frederik bleef even besluiteloos. „Weiger ik", zeide hij, zullen zij
„zeggen , dat ik een lafaard ben; neem ik het aan, dan beschuldigen
zij mij van ambitie." Eindelijk gaf zijn vrouw den doorslag.
„Hoe hebt gij ooit eene koningsdochter durven vragen, als
gij den moed mist om eene Koningskroon aan te nemen?"
vroeg zij hem. Ook zeide zij hem: „Ik leef liever van brood en
„zuurkool als Koningin, dan in voortdurende feesten en weelde als
„Keurvorstin." J
) Hij gaf eindelijk tue en alles werd gereed
gemaakt voor het vertrek naar Praag. De oudste zoon Frederik
Hendrik, toen 5 jaar oud, ging mede; Karei
Lodewijk en Elizabeth bleven bij Louisa Juliana op het
kasteel van Frankenthal, dat haar als weduwe toekwam.
Met een groot gevolg deden Frederik en Elizabeth op 31
October 1619 hun intrede te Praag en 4 November daarop
werden zij aldaar plechtig gekroond.
Daar begon hetzelfde leven van Heidelberg weder; niets clan
feesten, balletten en maskeraden; hij dacht aan geen gevaar.
Van de Bohemers en hunne wenschen werd geen notitie
hoegenaamd genomen en de godsdienstige overtuiging der
') Hare kleindochter, de Princesse Palatine, spreekt dit tegen in hare
brieven.

IN DEN HAAG IN DE XVII" EEUW. 11
roomsen, katholieke bevolking werd volstrekt niet geëerbiedigd;
om zijn leger bekommerde Frederik zich niet. Christiaan van
Anhalt en Ernst van Mansfeldt hadden slechts 21000 ellendige
soldaten onder zich, terwijl Tilly naderde met 24000 uitmuntende
keizerlijke krijgslieden en Spinola reeds in de Paltz
was gevallen, die had veroverd en daar vreeselijk huis hield.
Elizabeth beviel 27 December 1619 te Praag van een zoon,
die Eupert werd genoemd en die bij zijn geboorte door do
Bohemers met cadeaux werd overladen — o. a. kreeg hij
rentebrieven tot een bedrag van ƒ 60.000 's jaars.
Intusschen vielen er bondgenooten af toen Frederik in den
rijksban werd gedaan; toen eerst begreep Elizabeth dat het
gevaar naderde. Zij zond de beide kinderen, Frederik Hendrik
en Eupert naar Berlijn ') bij den Keurvorst van Brandenburg,
die met de zuster van Frederik was getrouwd, en zij ging
zich, nog meer dan Koning Frederik, met de zaken bemoeien;
maar 't was reeds te laat.
Op Zondag 8 November 1620 kwamen de Koning en de-
Koningin te zamen uit de kerk en zaten rustig aan tafel,
toen op eens de tijding werd gebracht, dat op de Witte berg,
onder de vensters van het paleis, gevochten werd. Tilly had
de. troepen van Bohème overvallen en van de wallen zag nu
de Koning hoe zijn ongelukkig legertje binnen een uur geheel
werd verslagen, Er werd een wapenstilstand van 8 uur
gesloten, alles wat waarde had werd ingepakt en zoodra het
donker was, ging ieder op zijn eigen gelegenheid in het dolle
op de vlucht. Frederik, het hoofd geheel kwijt, vluchtte te
paard met drie edellieden. Elizabeth liet een prachtig gouden
servies — een cadeau van het Boheemsche volk — in een
reiswagen werpen en stak eenige juweelen — waaronder de
rijke kouseband en ster — in haar zak. Zij reed weg met
een koets met zes paarden, maar spoedig bleef dat rijtuig in
') Later gingen die kinderen naar Leeuwarden bij den Stadhouder
Ernst Casimir.

12 HET IIOï VAN BOHÈME EN HET LEVEN
de modder steken, en werd dit door haar eigen vluchtende
troepen geplunderd. Zij werd zelfs door die soldaten bedreigd
toen zij zich tegen het stelen van het gouden servies wilde
verzetten. Juist kwam haar 2 e
stalmeester Hop ton, ook
vluchtend te paard, daar voorbij; zij ging achter hem zitten
en de arme vrouw kwam zoo na twee dagen te Breslau aan,
waar baar echtgenoot den volgenden dag zich, ook vluchtende
vertoonde. Een gedeelte van zijn legertje kwam zich om hem
scharen onder Ernst van Mansfeldt, terwijl de Vorst van
Zevenbergen, Bethlem Gabor, zijn trouwe vriend, hem aanmaande
stand te houden, daar hij hem met 10.000 man kwam
helpen en reeds zeer nabij was.
Frederik bracht te zaraen met zijne vrouw in Breslau nog zes
weken door, totdat het keizerlijke leger ook voor de poorten
dier stad verscheen. Zij vluchtte weder te paard en kwam
22 December 1620 te Custrin, de eerste Brandenburgsche
vesting. Haar zwager, de Keurvorst van Brandenburg was
zoo bang voor den Keizer en zijn banvloek, dat hij order had
gegeven om alle Boheemsche vluchtelingen gevangen te zetten.
Zij werd daarin begrepen en in een casemat opgesloten, alwaar
zij op den l e
" Kerstdag, dus maar drie dagen later, zonder
iemand tot hare hulp, op stroo beviel van een zoon, die
Maurits genoemd werd.
Zoodra de Keurvorst van haar komst hoorde, werd zij uitmuntend
verzorgd en naar Berlijn gebracht waar zij haar schoonmoeder
Louise Juliana met de beide aan hare zorgen toevertrouwde
kinderen aantrof.
Haar oom Prins Maurits van Oranje zond, zoodra hij het
treurige lot van Elizabeth van Bohème had vernomen, eene
dringende uitnoodiging om in den Haag eene schuilplaats te
zoeken.
De Keurvorst van Brandenburg was steeds angstig voor het
ongenoegen van den Keizer en hielp haar op alle wijzen om
haar vertrek te bespoedigen. Over Leeuwarden, waar zij de beide
andere kinderen aantrof, — de oudste Frederik Hendrik en

IN DEN HAAG IN DE XVII P
EEUW. 13
de jongste Eupert — kwam zij in Februari 1621 te 's-Gravenhage
aan, waar zij haar intrek nam bij haar oom Frederik Hendrik
op bet Oude Hof. Louise de Goligni, haar stiefgrootmoeder
was liet vorige jaar te Fontainebleau overleden.
Haar man vluchtte den dag na haarvertrek ook uit Breslau en
bleef nog eenigen tijd in de buurt zwerven. Hij werd zelfs
eens door de keizerlijke troepen gevangen genomen maar losgelaten
omdat hij er zóo jong ') en onbeduidend uitzag:
„è cause de sa jeune mine on ne 1'a pas jugé pour roi et
„ainsi s'est eschapé, estimé pour pauvre écolier."
Nadat hij nog eenigen tijd in Berlijn had vertoefd, kwam
hij den 21 6n
April 1621 ook te 's-Gravenhage aan. Eeeds
den 5 en
van die zelfde maand hadden de Staten-generaal eene
resolutie genomen om den Koning en Koningin van Bohème
te „accomoderen met een voeghelijcke woningh" en werd er
besloten voor hen te huren het ledigstaande huis van den
zweedschen ambassadeur Van Dijck — de oude diaconie op het
Zieken, die nu afgebroken is. Men vond dit huis echter minder
„convenient" en besloot toen den 8 en
April om hun te geven
het huis van Van der Mijle in het Lange Voorhout. Toen
ook dit niet groot genoeg bleek te zijn, werd nog het huis
van Johan van Oldenbarneveld, dat er naast gelegen was,
erbij gevoegd en te zamen voor hen in gereedheid gebracht.
Een enkel woord over die huizen.
Op het terrein waar het paleis staat, weleer door den Prins
van Oranje bewoond, op den hoek van het Heulstraatje, stonden
vroeger twee huizen. Het eene, naast het tegenwoordige
ministerie van Financien werd bewoond door den Kaadpensionaris
Jacob Gats en in 1658 gekocht door den admiraal Jacob van
Wassenaer-Obdam die in 1665 den heldendood stierf. Zijn
kleinzoon, ook Jacob van Wassenaer-Obdam genoemd kocht in
1701 het andere huis, staande op den hoek van het Heulstraatje;
hij liet beide afbreken en op die plaats het tegenwoordige
!
) Hij was toen 25 jaar oud.

14 HET HOE VAN BOHÈME EN HET LEVEN
gebouw verrijzen. Tusschen dat huis en het Nachtegaalspad,
nu Parkstraat, vond men de twee huizen die voor het Hof van
Bohème bestemd waren, maar die er toen geheel anders uit
zagen dan thans. Het eerste, waarin de minister van Financien thans
zijn kamer heeft, behoorde aan van der Mijle, den schoonzoon
van Oldenbarneveld die in 1619 bij vonnis werd gebannen,
maar vluchtte; het andere behoorde aan Johan van Oldenbarneveld,
die er sedert 1611 in had gewoond. Beide huizen, in 1619
verbeurd verklaard, stonden dus in 1621 ledig en ter beschikking
van de Staten-Generaal. De huur werd bepaald op ƒ2000,
vrij van alle belasting, maar nooit is die huur door de Staten-
Generaal van den Koning of Koningin van Bohème opgevorderd.
Wel hebben de bewoners in latere jaren ƒ 1200.—huur betaald
aan Van der Mijle, die op het herhaald verzoek van de Koningin
van Bohème, permissie kreeg in Holland terug te keeren en die
zijne goederen terug ontving. Hij woonde toen in een gedeelte
van dat zijn oude huis en zijne vrouw bleef ook na zijn dood
de geliefde hofdame en de vertrouwde vriendin van Elizabeth^
De Staten-Generaal benoemden commissarissen om de twee
huizen te „accomoderen met passende ende consequente meubelen
„en stoffagien, liefst aan te koopen uit den boedel van den
„overleden canselier Peckiüs" en daarvoor werd ƒ 5000 toegestaan.
De Staten van Holland wilden niet onderdoen en
gaven ƒ 1200 „om te accomoderen met provisien, wijn, bier,
„turf en hout."
Den 13 cn
April was alles gereed en eene commissie uit de
Staten-Generaal werd genoemd om den Koning en Koningin in
„hun nieuw logis te recipiëren," als ze gereed zouden zijn. Op den
23 April werd de Koning van Bohème met groote plechtigheid
toegelaten in de vergadering der Staten-Generaal. Hij deed
een „sonderlingh roerend verhaal van al sijne avontueren en onge-
„lucken," hij bedankte voor al de reeds ondervonden „civiliteyten
„en de bewesen hulpe en recommandeerde zich in de goede
„gratie." Zij „adieerden hem met troostrijcke complimenten
„en consolideerden hem in sijn adversiteijt, hem vermanende

IN DEN HAAG- IN DE XVIP EEUW.
„om wat verstrooijingh te soecken in het Hof dat voor hem
„was gereet gemaeckt."
Dat was waarlijk aan geen doove gezegd. Dadelijk trok hij
met de Koningin in dat huis en richtte zijn hofhouding
vorstelijk in. De Staten-Generaal lieten het niet bij complimenten.
Zij gaven hem ƒ 150.000 in eens voor zijn legertje,
dat nog onder Ernst van Mansfeldt naar de Paltz was getrokken.
Zij „accomodeerden al de mede gevluchte Engelsche, Boheemsche
„en Duitsche heeren met eere, maar mesnage, met logementen"
en gaven aan die vluchtelingen ƒ 14000 tot installatie en
„mondkost," l
') zoo 't heette, te leen. Frederik kreeg bovendien
ƒ 10.000 elke maand van de Staten-Generaal bij de
/ 26.000 die Jacobus I hem elke maand gaf. Wat nog te kort
kwam werd betaald door hun oom Prins Maurits, die uiterst
zuinig en eenvoudig voor zich zelve leefde, doch zeer roijaal
was als het anderen gold. Het Hof op de Kneuterdijk werd
gesteld onder den opperhofmaarschalk Johan Albert graaf van
Solms-Braunfels, die in de Paltz en in Bohème de alvermogende
man was geweest. Zijne vrouw, eene gravin van Wittgenstein
was in 1617 overleden, maar drie ongetrouwde dochters waren
als hofdames bij de Koningin gebleven; zij werden geheel als
kinderen in haar huis behandeld. Die gravinnen van Solms
waren: Ursula, die spoedig trouwde met graaf Christiaan van
Dohna en in 1624 stierf aan overmatig eten van meloen; Amalia,
in 1621, 19 jaar oud, huwde vier jaar later met Prins Frederik
Hendrik van Oranje en Louisa Christina trouwde in 1637
met den rijken veldmaarschalk Johan Wolfert van Brederode.
Mevrouw van Merode, geboren van Wassenaer, de groote vriendin
der Koningin, fungeerde aan het Hof ais grootmeesteres.
Behalve de Duitsche en Boheemsche dames, had Elizabeth
nog een tiental Engelsche hofdames, waaronder zeer oude
vriendinnen, vooral de dames Carey en Apsley. Een aantal
Duitsche, Boheemsche, Engelsche heeren waren als edellieden
') Later kregen dié heeren nog eens / 4000 te zamen behalve nog aan
tien van hen, die geen kompagnie hadden gekregen ƒ 250 aan ieder.

IG HET HOE VAN BOUEME EN HET LEVEN
aan het hof verbonden. Zoo was Sir Henry Vane hofmeester, Sir
Charles Howard eerste, en Sayer tweede stalmeester, Beresford,
Slavata, Windischgratz en Isemburg kamerheeren, Pellnitz en do
jonge graaf Hendrik van Nassau Hadamar waren onder meer edellieden;
John Quarles ') kwam mede als schenker (cupbearer) enz.
Behalve deze hofhouding, die volgens Oarleton, den Engelschen
gezant, bestond uit 200 personen en 50 paarden, werd nog een
groot huis op het Eapenburg te Leiden ingericht, om al de
kinderen in te kwartieren, want uit de merkwaardige gedenkschriften
van hare jongste dochter Sophie 2
) leert men, dat de
Koningin van Bohème zich zelden met haar kleine kinderen
bemoeide. Allen gingen zoodra mogelijk naar Leiden en bleven
daar tot hun 18 e
jaar. De meisjes gingen dan naar het Hof
in den Haag, de jongens met een gouverneur op reis.
Dat huis te Leiden 3
) was even kostbaar ingericht als de
hofhouding in den Haag. Volgens Oarleton waren er te Leiden
120 personen aan het huis verbonden.
Hendrik Alting, hoogleeraar te Heidelberg en oudtijds gouverneur
van Frederik V was het hoofd van de huishouding en
bestuurde ook het onderwijs van die inrichting te Leiden; van de
kinderen zullen wij later meer hooren.
De Koning van Bohème zocht, zoodra hij in den Haag gevestigd
was, niet alleen verstrooiing in zijn huis, maar het
vroegere leven van feesten begon weder opnieuw. Jachtpartijen,
dikwijls door Maurits georganiseerd, toertjes door het
land, naar Breda met Maurits, naar Noord-Holland, naar
Vianen bij Brederode, naar Utrecht, naar Honselaarsdijk, dat
te hunner beschikking was gesteld door den Prins, naar
Culenborch bij den Graaf van Waldeck, die ook Graaf van
Culenborch was, naar Amsterdam, gaven aanleiding tot allerlei
!) De stamvader van de Nederlandsche tak dier familie.
2
) MemoirenderHerzoginSophie enz. van Dr. Adolf Köcher (1879)
in de Publicationen aus den K. Preus. Staatsarchiven. Band IV bl. 33-142.
3
) Prins Maurits aan wien het toebehoorde, en die er als student, even
als zijn broeder Frederik Hendrik had gewoond, had het aan Elizabeth
ten gebruike afgestaan.

IN DEN HAAG IN DE XVII 6
EEUW. 17
feesten, die aan de steden veel geld kostten, ook aan cadeaux.
Zoo boden de Staten van Utrecht hen bij een luisterrijk bezoek
aldaar aan om 's zomers te verblijven op het slot van
Wijk bij Duurstede. Zij gingen er in den jachttijd heen,
maar vonden het te somber en te klein.
Dadelijk gaven de Staten van Utrecht hun toen een mooi
stuk grond te Eeenen in eigendom, met ƒ 12.000 om er
een huis te zetten. Frederik liet daar toen het zoogenaamde
Koningshuis bouwen, waar zij in den regel elk jaar den jachttijd
doorbrachten. Amsterdam gaf bij een driedaagsch bezoek
een cadeau van ƒ 20.000 aan ducaten in een goud kistje,
en zoo iedere stad wat.
De jacht was bovendien de meest geliefkoosde uitspanning.
Het scheen velen onbegrijpelijk, dat de Koning en de Koningin
zich op zoo onverstandige wijze gedroegen na zoovele wederwaardigheden
, anderen zochten er eene verontschuldiging in,
dat zij toen eerst 25 jaar oud waren; maar iedereen betreurde
hun lichtzinnigheid.
Het volk in Nederland zag echter al dat geldverspillen door
vluchtelingen, dat „dolle jaghen en vliegen," van dien onbeduidenden
Winterkoning, zooals men hem noemde met zeer
leede oogen. Er verschenen pamfletten en caricaturen in
menigte, meestal tegen hem gericht, waarbij hij werd uitgeteekend
als een huilende schooljongen, die hard weg liep
met een schede van een degen in de hand. „Moeten wij,"
zoo zeiden die pamfletten „ons kostelijcke geld opbrengen om
„die vagabonden, die Boheemsche roovers, die den Haag onheilig
maken, te voeden."
„Waarom blijft die Winterkoning niet in zijn land; daar
„kon hij jagen en spelevaren en de arme menschen tergen."
„Wat een schande om door bedelaars en landopeters ons geld
„te zien verbrassen" en meer zoo. De ontevredenheid werd
hoe langer hoe erger, ook naar aanleiding van de volgende
feiten:
Frederik V, die bijna alle dagen ging jagen vervolgde eens
II. 2

18 HET HOF VAN BOHÈME EN HET LEVEN
een haas op een knollenland, naast het buiten van den
franschen gezant Auberij, heer van Du Maurier d
) Deze deelt
in zijne mémoires mede, dat de boer met zijn knecht, ieder
met een hooivork den Koning aanvielen, roepende: „Wat doe
„je op mijn land, blijf liever in Bohème," waarop deze zich
verontschuldigde, maar toch met hooivorken weggejaagd werd.
„In ieder ander land van Europa zou de boer gevangen gezet
„zijn," zegt Auberij, „maar in dit land van vreemde vrijheid,
„liet men hem ongemoeid en vond men zelfs menschen die den
„boer gelijk gaven en den Koning bespotten."
De ontevredenheid steeg ten top toen Prins Maurits zijn
neef en nicht eenige malen in het leger verzocht en hen daar
feestelijk onthaalde.
„Komt nu dat ligte volk onzen Prins bederven en Fransche
„modes invoeren. Hebben wij onze handen niet al vol tegen
„de Spanjaarden. Is een kamp nu een balletzaal en een toevluchtsoord
voor vagabonden en avonturiers die hier de boter
„uitbraden."
De koning trok zich dat alles verschrikkelijk aan; Elizabeth "
in het geheel niet en zij bleef altijd zoo vroolijk en zoo vriendelijk,
dat zij langzamerhand aller harten won.
Intusschen werden steeds onderhandelingen gevoerd door de
Staten-Generaal en door Jacobus I ondersteund, om Frederik
in de Paltz te herstellen, maar dat alles gaf niets. Een klein
legertje onder Ernst van Mansfeldt was te velde gebleven en
gelegerd bij Landau.
De spotternijen te 's Hage moede, ging Frederik den 28 en
Maart 1622, geheel onkenbaar gemaakt en verkleed als koopman
met zes volgelingen over Calais en Parijs naar Landau.
Hij viel in de Paltz, gaf blijken van groote dapperheid, maar
niettemin was hij weldra genoodzaakt zijn geslagen en half
ontbonden legertje te verlaten. Hij ging toen naar Sedan,
waar hij, zooals zijn oom de Hertog van Bouillon schreef,
') Waarschijnlijk Klingendaal.

IN DEN HAAG IN DE XVII 6
EEUW. 19
niets uitvoerde en iedereen in den weg zat. Hij zelf schreef
aan zijne vrouw uit Sedan:
„Ou irai-je, La Haye ne me plait pas du tout et que
„Dieu me garde de sa mauvaise canaille."
Zijn legertje werd afgedankt en hij kwam den 9 en
October
1622 te 's Hage, wederom verkleed als student met 2 knechten
en een reiszak.
Intusschen had de Duitsche Keizer de Paltz geheel in bezit
genomen en hem, behalve den vernieuwden ban, vervallen verklaard
als Keurvorst en Maximiliaan van Beijeren in zijn
plaats als zoodanig benoemd.
Zijn toestand was dus zeer verergerd.
Toen hij terug was te 's-Hage vond hij de financiën van
zijn huis in zeer slechten toestand en er waren veel schulden
te betalen. Hij dankte een gedeelte van zijn hofhouding af
en bewerkte door den Engelschen gezant Oarleton, dat zijn schoonvader
Jacobus I, die altijd goed en roijaal voor hen was, al zijn
schulden betaalde. De Koning van Bohème en zijne vrouw hadden
toen een zeer goed inkomen — nagenoeg ƒ450.000'sjaars —
en zij hadden ruim kunnen leven, maar, zooals een tijdgenoot het
uitdrukt: „het lieve leventje begon weder van voren af aan en er
was geen eind aan de maskeraden, de jachten en de festeijnen."
Ook werd veel geld verspild aan het onderhoud van een
weinigje slechte en onnutte soldaten, aan spionnen en agenten
om onderhandelingen voor te bereiden of te voeren. En dat
alles leidde tot niets hoegenaamd.
Van herstel in zijn staten was toch in die dagen nooit
ernstig sprake en Jacobus, ofschoon altijd daarover in onderhandeling,
had volstrekt geen plan en ook nimmer lust om
daartoe door oorlogvoeren bij te dragen.
Daarbij vermeerderde het huisgezin van den armen Winterkoning
steeds. Bij de vijf kinderen, met welke zij in 1621
te 's-Gravenhage aankwamen, werden er later nog acht geboren
, nagenoeg elk jaar één.
Aan zorgen ontbrak het dus niet in het Hof op den Kneuterdijk.
2*

20 HET HOT" TAN BOHÈME EN HET LEVEN
Sophie, de jongste dochter van Elizabeth verhaalt in de
bovenvermelde mémoires, dat haar moeder telkens vol zorgen
was, wie zij tot peter en meter over hare kinderen zou nemen.
Dat ging voor ieder kind bij dozijnen en wel zonder blozen,
met de uitgedrukte hoop, dat men goede pillegiften mochte
géven. Gewoonlijk was er eene provincie als peter bij.
Zoo kreeg bijvoorbeeld Louise Hollandina / 2400 's jaars
van Holland en een jongere zoon, die peetekind was van
Friesland / 200 's jaars. Gustaaf Adolf, die petekind was
van de Staten van Overijssel kreeg maar / 120 in eens. Toen
werd de Koningin boos; dat was te weinig. Zij schreef toen
aan eene vriendin: „Pour parrains, La Hollande va encore,
„mais pour les petits états, ga ne vaut rien."
Sophie vertelt verder, dat toen zij, — het twaalfde kind —
geboren werd, „le calendrier était épuisé par ma mère," dat
men toen papiertjes met namen in een hoed wierp, waaruit
de naam Sophie werd getrokken; echter kreeg zij nog Speetmoeders,
die allen Sophie heetten.
De oudste zoon van Elizabeth, bekend als de kroonprins van
Bohème, daar hij als zoodanig te Praag gehuldigd was, heette
Frederik Hendrik, naar zijn peetoom, den Prins van Oranje
s t e
en was den l " Januarij 1614 te Heidelberg geboren. Hij
was een veelbelovend jongeling, die reeds goede studiën te
Leiden maakte, toen hij op vijftienjarigen leeftijd op zeer
noodlottige wijze het leven verloor.
Op Zondag den 14 don
Januarij 1629 at de Koning van Bohème
bij Prins Frederik Hendrik met den admiraal Pieter Pietersz.
Hein, die pas met de Zilvervloot was binnen gekomen en. al
het goud- en zilverwerk — te zamen 15 millioenaan waarde —
in het oudemannenhuis te Amsterdam had uitgestald. Hij
inviteerde den Koning van Bohème om dit te komen zien.
Deze te huis gekomen vond zijne vrouw, — die 19 Dec. 1628
bevallen was van eene dochter (Oharlotte) l
) — te bed, en in
') Dat kind overleed reeds 24 Januari 1631.

IN BUN HAAG IN DB XVII" EEUW.' 21
dezelfde kamer, evenzeer te bed, zijn cradsten zoon, die met
koorts van Leiden was gekomen. Ofschoon de Koning volstrekt
geen lust had om naar Amsterdam te gaan, liet hij zich door
zijn zoon, wiens wenschen zeer sterk door de moeder ondersteund
werden, overhalen tot dien tocht. In den morgen van
Woensdag 17 Januari 1629 gingen zij met drie edellieden en
een lakeij naar Haarlem, alwaar zij plechtig ontvangen werden
en dineerden. Daar het sterk waaide, deed de Haarlemsche
Kegeering veel moeite om den Koning over te halen in die
stad te overnachten, maar hij ging toch met de gewone
veerschuit naar Amsterdam met zijn gevolg. Er waren daar reeds
eenige passagiers. Zij voeren om twee uur van Halfweg af en alles
ging goed, totdat zij in het IJ op de hoogte van Zaandam
overzeild werden door een Medembliksche botschuit. De Koning
en vijf passagiers werden gered, maar de jeugdige prins en
de drie edellieden, Oriola, Beresdorf en de markies de Villarnoul
verdronken. Men had den armen jongen nog hooren roepen,
„mon père, sauvez moi;" den volgenden dag vond men zijn
lijk, vastgeklemd aan de mast. De Koning werd naar Zaandam
gebracht en bleef daar tot den volgenden ochtend.
De jonge prins had, zegt Aitsema „een prematuur verstand
„en een zeer goed naturel" en beloofde veel. Er werden een
aantal troostpreeken en troostgedichten voor de ouders gemaakt,
meestal erge prullen. Een daarvan besluit met de regels:
't Geen de menseh tot vreugd besluit,
Komt dik op een droef treurspel uit.
Het lijk van den armen prins werd gebalsemd en in de
kloosterkerk te 's Hage begraven. Na de begrafenis ging de
geheele familie naar Khenen „om te rouwen en eenige distractie
„te zoeken in de jacht."
De ƒ 4000.— 's jaars welke de Staten-generaal aan den
overleden prins hadden toegelegd , gingen over op het volgende
kind, Karei Lodewijk, die 22 December 1617 te Heidelberg
was geboren en dus 12 jaar oud was. Hij werd met zijn

22 HET HOE TAN BOHÈME EN HET T.HVEN
jongere broeders en zuster» opgevoed te Leiden, waar de jongens
zoodra mogelijk student werden en de meisjes, zoowel van
gouvernantes als van de beste meesters, tot hun achttiende
jaar les kregen.
Uit de genoemde mémoires van Sophie, weet men hoe het
in dat huis te Leiden met de opvoeding toeging. Hendrik
Alting bestuurde de opvoeding der jongens, terwijl een stok
oude, bijna blinde mevrouw von Pless — die reeds gouvernante
was geweest van den Koning van Bohème, _ de opvoeding deimeisjes
zou moeten besturen, maar volgens Sophie niets deed, daar
zij totaal suf was en verbazend voor den gek werd gehouden.
Twee freules von Quadt, Marie en Jeanne, zoo leelijk volgens
Sophie, dat haar mama ze had uitgekozen om de kinderen
bang te maken, verdeelden de meisjes onder zich voor het
onderwijs, dat zich voornamelijk, — weder volgens Sophie —
bepaalde tot het opzeggen van den Heidelbergschen catechismus
in het Duitsch. Ieder zoon had een edelman en een lakei, ieder
dochter een hofdame en een kamenier voor zich. Alles was
geregeld als in een klooster: om zeven uur opstaan, bidden
en bijbellezen; om acht uur kleeden; dan lessen van meesters
tot tien uur. Die meesters waren niet altijd welkom: „je
„bénissais Dieu s'il leur envoijait un catarre pour me soulager,"
schrijft Sophie. De dansmeester „qui etait toujours le bienvenu,"
kwam alle dagen van tien tot elf uur. Om elf uur ging men
eten aan een lange tafel met groote ceremoniën, alles volgens
vaste regels; onder andere moest ieder kind negen buigingen
maken voor dat het mocht gaan zitten. Zondag's en Woensdag's
waren er altijd twee predikanten of hoogleeraren te gast. Na het
eten rust tot twee uur,.dan lessen tot zes uur; 'savonds soupeeren
om, steeds na bijbellezing, om half negen te bed te gaan.
Behalve Karei Lodewijk, waren nog te Leiden opgevoed vier
zoons, Eupert, Maurits, Eduard en Philips, benevens
vier dochters, Elisabeth, Louise, Henriette enSophie. 1
)
1) Een zoon, Lodewijk genoemd, geboren 21 Augustus 1623, overleed
reeds den 24»* December 1625.

IN DEN HAAG IN DE XVII e
EEUW. 23
In 1641 was Sophie alleen met een broertje ') van 8 jaar
te Leiden overgebleven; toen deze den 9 de
" januarij 1641 stierf
werd het geheele huishouden te Leiden opgeruimd. Sophie,
de jongste dochter was toen tien jaar oud.
Alvorens nu terug te keeren tot de avonturen van den Koning
en van de Koningin van Bohème, zal ik trachten een denkbeeld
te geven van den toestand van 's-Gravenhage en van
de leefwijze aldaar in die veelbewogen tijden.
Men kan zich thans bijna geen denkbeeld maken van de
ontzettende weelde die in de XVII 0
eeuw in den Haag werd
ten toon gespreid. Er woonden daar toén een aantal menschen
met enorme fortuinen, en zeer vele vreemdelingen, waaronder
van de allerhoogste geslachten van Europa, zochten eene plaats
als officier of zelfs als vrijwilliger in ons leger onder de
bekwame prinsen van Oranje, Maurits en Frederik Hendrik.
Vooral trachtten veel Franschen van de aanzienlijkste geslachten
zulk een plaats te bekomen; van daar het rijmpje:
Qui veut une place forte voir prendre,
Pres du prince d'Orange doit se rendre.
De maarschalken van Frankrijk Turenne, de Caumont la Force,
de Schomberg, de Grammont-Guiche, de la Tremoïlle en zoo vele
anderen begonnen allen hun militaire loopbaan in het Statenleger.
Ook Engelschen en Duitschers van hoogen adel vond men
toen in menigte onder de officieren der Kepubliek, als o. a. de
graven van Waldeck, Salm, Dohna, Isenburg, van Limburg
Stirum, van Daun, van Solms, von Wied enz. Het huis van
Nassau had een aantal zijtakken, Siegen, Dietz, Hadamar enz.
die allen zeer rijk waren aan talrijk kroost bij weinig middelen.
Zoo had Johan de Oude bij 3 vrouwen, 27 kinderen, Johan
de middelste bij 2 vrouwen 25 kinderen, George van Nassau
14 zoons, Johan Lodewijk van Nassau Hadamar 16 kinderen
en zoo meer in dien zelfden voor hen bezwarenden geest.
De meesten van die Nassau's traden in dienst bij ons leger.
') Gustaaf Adolf; geboren te 's Gravenhage 14 Januarij 1632.

24 HET HOP VAN BOHÈME EN HET LE"VEN
In één jaar vindt men daarbij 26 graven van Nassau als
officier, en tot hun eer moet het gezegd worden, dat de meesten
met roem sneuvelden voor onze onafhankelijkheid.
De inrichting van ons leger was toen vreemdsoortig en
vooral op het aanwerven van hulptroepen gegrond.
Met die hulptroepen kwamen dan een aantal vreemde
officieren, hetzij voor één veldtocht, hetzij voor eenige jaren,
zelden voor goed in dienst der Eepubliek. Vele van die
vreemde officieren waren tevens als edelman verbonden aan
een van de hoven en zij kwamen dan gedurende den winter
in 's-Gravenhage hun dienst aan het hof doen; er werd in
dien tijd alleen des zomers oorlog gevoerd.
Een kapiteinsplaats was zeer gezocht, want, behalve ƒ600.—
of bij de garde ƒ 800.— vast tractement, kreeg de kapitein
de soldij voor het volle aantal manschappen van zijn vendel,
zoodat het voordeelig voor hem was, om weinig soldaten
onder de wapens te houden.
Van tijd tot tijd kwamen de commissarissen van de monstering
de kompagnien inspecteeren, doch deze heeren werden
dan met allerlei feestvieringen ontvangen en bewogen om
niet te nauw toe te zien en zich meer van het getal, dan
wel van het gehalte der troepen te overtuigen. De opene
plaatsen werden dan voor één dag aangevuld door zoogenaamde
mortepaijen of passevolanten, die voor dien enkelen dag werden
gehuurd en gekleed. Zoo lang het vrede was, werd daar niet
erg op gelet en nam dat misbruik meer en meer toe. Geheele
wagens met passevolanten, waaronder weldra ook bogchels
en dwergen werden opgemerkt, gingen dan steeds een dag
de commissarissen vooruit en deden bij verscheidene kompagnien
in verschillende kleeding dienst.
Toen echter in 1621, na het eindigen van het twaalfjarig
bestand, de vijandelijkheden weder begonnen, gaf Prins Maurits,
die niet gemakkelijk was, in het geheim order om aan alle
passevolanten of mortepaijen, die de commissarissen zouden
vinden, de ooren af te snijden.

IN DEN HAAG IN DE XVII 8
EETJW. 25
Te Geertruidenberg werden 5 passevolanten bij eene monstering
aangetroffen en daaronder één met een bult. Toen
aan dit vijftal werkelijk de ooren werden afgesneden, verflauwde
de lust voor dat vak in niet geringe mate, waarbij
nog kwam, dat kort daarna een wagen met vijftien mortepaijen
van den Haag naar Delft gaande, door een dronken koetsier
in de vaart gereden werd, waardoor bet grootste gedeelte
van hen verdronk.
De kolonels, die bij ieder regiment twee sergeant-majoors
(luitenant-kolonels of majoors) onder zich hadden, bemoeiden
zich alleen met hun troepen, wanneer zij te velde waren.
Ben kolonel kreeg ƒ 2000.— bij de garde ƒ 2400.— vast
tractement, maar was tevens kapitein van de eerste kompagnie
van zijn regiment. De groote heeren hadden somtijds twee
kolonelsplaatsen en meerdere kompagnien.
Het was dikwijls een gruwel in de oogen van de oude,
deftige regenten, — die öf in 's-Gravenhage woonden, öf
daar als afgevaardigden in de Staten-Generaal en Staten van
Holland moesten blijven, — om te zien hoe de jeugdige, meestal
vreemde officieren, in die stad huis hielden. Duels, aanrandingen,
beleedigingen en vechtpartijen op straat waren aan de orde
van den dag. Het schaken van mooie, vooral liefst rijke meisjes
was daarbij niet ongewoon. Men noemde dat „te zamen in den
„wind gaan."
Men zou een tal van diergelijke schakingen kunnen vermelden
, maar het zij bier genoeg te verwijzen naar de bekende
gewelddadige ontvoering van Oatbarina van Orliens door den
beruchten kapitein de Mortaigne op den 17 en
Maart 1664,
een avontuur, dat door van Lennep zoo meesterlijk in een
roman is beschreven.
De vlucht naar Kulemborch, het terugkeeren van haar bij de
familie, na zes weken zwervens met Mortaigne zijn daarin
zeer onderhoudend verhaald. En toch belette dit schaken niet,
dat zij later een zeer goed huwelijk deed met den kapitein
ter zee Oornelis Pompe, heer van Dordtsmonde, die later ook

26 HET HOE TAN BOHÈME EN HET LEVEN
burgemeester werd. Daaruit zou men misschien afleiden, dat
men in sommige opzichten althans, minder streng van opvatting
was dan tegenwoordig.
Men at toen in den Haag in den regel 's middags om 12
of 1 uur en dadelijk na het eten was het de vaste gewoonte
om te gaan rijden in het Voorhout, hetgeen men noemde le
cours des carosses of le tour a la mode. Alle ambassadeurs
en groote heeren waren daarbij tegenwoordig, meestal met
karossen met 6 paarden. De voetgangers, al de beau monde,
wandelde in het midden, bijna evenals men het nu 's winters
nog wel met narrensleden ziet. Toen er herhaaldelijk botsingen
kwamen over het uithalen der koetsen en den voorrang,
werd er bepaald, dat de rijtuigen alleen rechts moesten
rijden.
Daardoor was men voor goed bevrijd van conflicten die
menigmaal gedreigd hadden gevaarlijk te worden. Het is
bekend hoe den 12 en
Augustus 1657 eene botsing ontstond tusschen
den franschen ambassadeur de Thou, Graaf van Meslay
en den spaanschen gezant de Gamarra, waardoor een algemeen
gevecht zou zijn ontstaan, indien niet de groote bedaardheid
van den raadpensionaris De Witt goede diensten had bewezen.
Hij vond een hulpmiddel om beiden te bevredigen, namelijk
het omverhalen van een schutting, waardoor een van de rijtuigen
kon wegrijden zonder het andere te passeeren. Diergelijke
conflicten kwamen weder voor, op den 15 eu
April 1664
tusschen den Hertog van Holstein en den engelschen ambassadeur
en op den 6 8n
Mei 1664 tusschen den jongen Prins van
Oranje en den franschen gezant d'Estrades, die nog wel als
Kolonel in ons leger diende.
Van het Voorhout ging dan al de beau monde om 3 uur
of half vier naar het smalle Halstraatje waarin men toen de
fraaiste winkels aantrof. Daar liep men heen en weder en,
zegt Van der Does, daar werd het hof gemaakt aan de jonge
dames. Bij die pantoffelparades was er steeds een wedstrijd
in kostbaarheid van kleeding, vooral tusschen de fransche

IN DEN HAAG IN DE XTII e
EEUW. 27
heeren. Men vindt in de mémoires aangeteekend, dat de
jeugdige Graaf de Guiclie *) eens verscheen met zijn vriend de
la Vallière, 2
) beiden zoo kostbaar, doch ook zoo gek en vreemd
uitgedoscht, dat zij de algemeene aandacht trokken en het volk
zich rondom hen ophoopte. St. Evremond, die dit mededeelt,
zegt dat gedurende acht dagen over niets anders in den Haag
werd gesproken dan over die twee dollemannen, terwijl algemeen
lof werd toegezwaaid aan den Markies de Louvignies,
den broeder van de Guiche, die denzelfden dag in het Voorhout
verscheen met eene kostbare, maar zeer eenvoudige kleeding
en die iedereen innam door zijne bedaarde en beleefde manieren.
De hollandsche heeren, vooral de regenten waren bijna
altijd in zwart fluweel of zwarte zijde gekleed en daarbij stelden
zij er eer in om zeer kostbare kanten te dragen.
Men vond elkander dan 's avonds weder terug, hetzij in het
Voorhout, hetzij op den Vijverberg om daar weder heen en weder
te wandelen. De dames kwamen echter zelden op den Vijverberg,
waar veelal uitsluitend politieke gesprekken werden gevoerd.
Ik zeide reeds dat in's Gravenhage in dien tijd zeer weelderig
werd geleefd en dat aldaar zeer groote fortuinen werden verteerd.
De Stadhouders woonden toen op het Binnenhof in het
Stadhouderlijk kwartier, terwijl het Oude Hof in het Noordeinde
— nu het Koninklijk Paleis — werd bewoond door
Louise de Ooligni met Frederik Hendrik, later door Willem II,
bij het leven van zijn vader, toen deze Stadhouder werd.
De hofhouding van Prins Maurits was eenvoudig ingericht;
ofschoon zeer grootmoedig en roijaal voor anderen, was hij
zuinig voor zich zeiven. 3
)
Kort voor zijn dood, die op 23 April 1625 voorviel, en wel
1
) Armand de Grammont, comte de Guiche.
2
) Henri de La Beaume. Le Blanc, marquis de la Vallière, de broeder
van de bekende vriendin van Lodewijk XIV.
3
) Aardige bijzonderheden omtrent die hofhouding vindt men in de
brieven van Lord Haij. Zoo zegt deze, dat Maurits soms, in zuinige
buijen, niets dan varkensvleesch wilde eten.

28 HET HOF VAN BOHÈME EN HET LEVEN
den 4 deu
van diezelfde maand, was, op sterk aandringen
van Maurits, Frederik Hendrik getrouwd met Amalia van Solms,
hofdame van de Koningin van Bohème, één van de mooiste
vrouwen van den Haag. Maurits schreef aan Frederik Hendrik:
„Eene vrouw opgevoed onder de Koningin van Bohème,
„moet een man gelukkig maken." Elizabeth schreef omtrent
haar aan eene engelsche vriendin:
„Vous vous rappelez son père ') par sa face rouge, sa mère
„par sa corpulence. Vous avez vu ses 2 soeurs, mais pas elle.
„Elle est trés jolie et bonne. Elle n'a pas d'argent, mais il
„en a pour deux." Toen Frederik Hendrik, vooral als erfgenaam
van Maurits en van Philips Willem van Oranje, schatrijk was
geworden, richtte hij dadelijk zijne hofhouding op zeer grooten
voet in; volgens tijdgenooten zou hij daarbij 500 edellieden
hebben aangesteld.
Hij bleef steeds op zeer grooten voet leven en zijne weduwe
hield ook na zijn dood denzelfden hofstoet aan. Maar nog
veel ruimer en veel kostbaarder was het Hof ingericht van
Willem II in het Oude Hof.
Descartes, die zelf edelman aan dat Hof was zegt, dat er
2000 edellieden van verschillenden rang daarbij waren aangesteld
, waaronder vele fransche en engelsche officieren. De
mindere edellieden, zooals Descartes, die tevens kapitein was,
kregen f 300 of / 400 tractement van den Prins.
Maria van Engeland, met wie Willem II den 12 en
Mei 1641
te London was getrouwd, bracht / 240.000 's jaars mede.
Uit Engeland kwam nog een personeel van 40 leden van
hare hofhouding mede, namelijk 26 engelsche heeren en
14 vrouwen, die buitendien afzonderlijk door Koning Karei I
werden betaald.
Frederik Hendrik gaf nog elk jaar/150.000's jaars aan zijn
zoon, benevens f 18.000 jaarlijks aan haar voor speldengeld !
).
') Haar vader Johan Albert van Solms was 4 Mei 1633 overleden.
3
) Zij hadden dus nagenoeg een half millioen gulden te verteren.

IN DEN HAAG IN DE XVII e
ËEÜW.
29
3 •
De hofhouding van de Koningin van Bohème telde 200
personen en 50 paarden.
De Stadhouders van Friesland waren ook vorstelijk ingericht in
hun paleis op den Vijverberg, 1
) en leefde wanneer zij in'sGravenhage
kwamen, op grooten voet. Prins Johan Maurits, de
Braziliaan bewoonde af en aan het Mauritshuis.
De ambassadeurs in den Haag hadden te zamen over de
1200 pages, lakeien, trompetters, enz. Zoo had, bij voorbeeld
die van Engeland in het laatst der 17 e
eeuw 79 knechten in
liverei, behalve nog 6 trompetters en 8 pages;
die van den Duitschen Keizer, had 100 personen in liverei
bij zich, waaronder 6 trompetters, 12 pages, 6 heijdukken
en 1 kleine heijduk.
De gezant van Denemarken had 50, die van Spanje 52
lakeien in liverei enz.
Meestal reden die heeren in karossen met 6 paarden; altijd
met eene gewapende escorte van 12 ruiters en 2 trompetters,
behalve de lakeien en pages.
Oornelis van Aerssen van Sommelsdijck 2
) was de rijkste
bewoner van den Haag. Hij had ver over de ƒ 100.000
inkomen en bewoonde in het Voorhout het groote huis, waar
thans het Ministerie van Marine staat. De vader gaf zich aan
voor den 1000 en
penning, als bezittende / 960.000 in de
provincie Holland, maar hij bezat veel meer dan dat in
Friesland en Zeeland. De zoon was nog veel rijker door zijn
huwelijk met de Markiezin Marguerite du Puy de Saint-
André Montbrun. Hij bezat in Frankrijk de markiezaten
Ohatillon en la Nocle en de baronnie van Bernières in Basois.
Die fransche goederen brachten hem gemiddeld ƒ 50.000
's jaars op.
1
) Het huis, nu bewoond door den Baron Michiels van Verduijnen met
de twee rechts en links staande, toen een gebouw uitmakende.
2
) De vader, de groote vriend van Willem II, stierf in 1662. De zoon,
ook Cornelis geheeten, ging in 1683 naar Suriname en werd daar den
9 en
Julij 1688 vermoord. Hij was eigenaar van 1/3 dier Kolonie.

HET HOF VAN BOHÈME EN HET LEVEN
Om een denkbeeld te geven van den voet waarop de vader
leefde, diene het volgende. Zijn twee zoons, toen oud 19
en 17 jaar gingen naar Parijs om hunne opvoeding te voltooi]
en met hun gouverneur den Ghevalier de Brunei, die
kapitein was in het regiment van Sommelsdijck. Ieder zoon
kreeg mede 1 Karos met 6 paarden, ieder een edelman,
een koetsier, 3 lakeien en 5 rijpaarden, te zamen een
gevolg van 11 personen en 18 paarden voor die twee jongelingen.
')
Jacob Cats gaf zich op voor ƒ 300.000 bezitting in Holland,
maar hij liet over de twee millioen na, waaronder ruim
ƒ 1,800.000 aan obligatien en effecten. Lodewijk van Nassau,
heer van Beverweerd, die ook vorstelijk leefde, gaf zich op
voor ƒ 525.000, maar bezat veel meer in Utrecht. Hij liet
ook meer dan een milloen na. Constantijn Huijgens gaf zich
op voor ƒ 350.000, de president Van Aerssen van den Triangel
voor ƒ 300.000 enz.
Men is wel eens in de war gebracht omtrent het eenvoudige
leven in die dagen. Zoo schrijft, bij voorbeeld, Sir William
Temple dat zijn vriend de Raadpensionaris de Witt zoo erg eenvoudig
leefde en slechts één knecht had, waaruit zelfs is afgeleid,
dat dit de eenige bediende was, die alles in huis moest doen, zelfs
moest koken. Temple die zelf 80 bedienden had, vond dat huishouden
zeer eenvoudig ingericht van zijn standpunt ; maar de
gevolgtrekking is niet juist. Johan de Witt had toch in 1668
in dienst, een koetsier (Jan van der Wissel), een knecht (Herman
Oriellaert), een „koockmeijdt" (Fijtje), een kindermeid (Hester
de la Marse), een werkmeid Dieuwertje Jacobs), een min (Goosje
Olaes) en behalve deze bedienden nog vier „domestycque
„klercken," die op zijn bureau schreven, aan zijn huis aten en
bij „solemnele occasien" moesten bedienen en in liverei achter
„de karos moesten staan."
!) Later werden nog eens 8 paarden gezonden aan den Baron „de la
Platte", zooals de oudste zoon — heer van Ooltgensplaat — te Parijs
werd genoemd. De jongste was bekend als le „Sieur de Spijck."

IN DEN HAAG IN DE XVII e
EEUW. 31
De Witt leefde er 'goed van en was dan ook, vooral door het
fortuin van zijne vrouw, rijk; hij liet in 1672 ƒ 492.660 na.
Daar nu dat huisgezin van den Eaadpensionaris in dien tijd werd
beschouwd als zeer eenvoudig, kan men begrijpen hoe er geleefd
werd in de huishoudingen, welke als weelderig ingericht werden
genoemd, zooals de families van Pallandt-Oulemborg, de Merode,
van Brederode, van Beijeren-Schagen, van Renesse, van
Wassenaer, waarvan er toen vijf onder de eersten van den
Haag bloeiden, van Borsselen, Pauw, van Bouckhorst-Wimmenum,
van Boetselaer-Asperen, van der Noot, enz.
1625 was een zeer ongelukkig jaar voor den Koning en de
Koningin van Bohème. /
Op 27 Maart 1625 stierf Koning Jacobus II, haar vader,
die steeds trouw het toegezegde had betaald en altijd bereid
was tot hulpbetoon; zeer kort daarna in April van dat jaar
stierf ook Prins Maurits van Oranje, de groote steun en de
edelmoedige weldoener van het gezin.
Die beide verliezen waren voor hen ontzettend groot; hoewel
Karei I, de broeder van Elizabeth wel hulp beloofde en ook
wel eens wat zond, beletten zijne eigene moeielijke omstandigheden
hem om geregeld en in de benoodigde hoeveelheid geld
over te zenden. Wel kreeg Elizabeth uit de nalatenschap van
haar vader eenig kapitaal in handen, maar de maandelijksche
toelage was niet meer verzekerd en dit gaf spoedig aanleiding tot
allerlei bezwaren; spoedig begonnen voor Elizabeth die dagelijksche
zorgen en die schuldenlast, die haar tot haar dood het
leven verbitterden. Volgens de berichten was de Koningin zeer
bedroefd in den aanvang, maar weldra kwam haar zorgeloos
karakter weder boven en werd er met een groot gezelschap
eene reis gemaakt door geheel Noord-Holland, waarbij jachtpartijen
en feesten niet ontbraken. Kort daar na werd op nieuw
eene reis ondernomen naar Utrecht, Zutphen, en Deventer.
Het is bijna onverklaarbaar maar men leest, dat dadelijk na
de terugkomst in den Haag in Juli 1625 aan het Hof van

HET HOF TAN BOHÈME EN HET LEVEN
Bohème eene reeks schitterende feesten werd gegeven ter eere
van het huwelijk van Koning Karei I, die te London was
getrouwd met Henriette Marie van Frankrijk.
Zoo waren zij, die Koning en Koningin van Bohème, goedhartig
en onnadenkend. Vooral Elizabeth bleef welgemoed;
zij bleef steeds het beste hopen en trotseerde moedig de grootste
rampen. Zij was altijd vriendelijk en innemend en had daarbij
iets theatraals, dat velen tot haar trok en dat zelfs bij enkelen
ridderlijke geestdrift opwekte.
Onder de verschillende personen die haar als het ware aanbaden
en die wel eens door tijdgenooten *) als edele en ridderlijke
dwazen bestempeld zijn, zal ik er twee vermelden.
De eerste was de jeugdige Christiaan van Brunswijk, bijgenaamd
de dolle, die als een don Quichotte zijn leven had gewijd
aan de belangen van de Koningin van Bohème, zijne aangebedene
nicht. Hij had voor devies aangenomen: „Für Gott und für
„Sie" of in het Fransch als hij in Holland was, — waar hij
ook een tijd lang als kolonel diende: — „Tout pour Dien
„et ma tres. chère reine." Toen hij in den strijd in 1622
in een gevecht zijn linker arm had verloren, plaatste hij de
daardoor onnoodig geworden linkerhandschoen met zijn devies
daarop geborduurd op zijn hoed als pluim, met de gelofte geen
anderen hoed te dragen, voordat de Koningin op haar troon
hersteld zou zijn. Hij kwam veel te Leeuwarden bij zijne
zuster Sophia, gehuwd met den Stadhouder Ernst Casimir; zij
was de beste vriendin van Elizabeth. Christiaan, die met zijn
kleine troep ongeloofelijke heldendaden verrichtte, sneuvelde in
1626, bijna gelijktijdig met Ernst van Mansfeldt, den dapperen
aanvoerder van de troepen van den Koning van Bohème.
Daar Christiaan van Brunswijk altijd zijne soms zeer belangrijke
prijsgelden afstond aan de kinderen van Elizabeth, was zijn
dood ook geldelijk een zeer groot verlies voor haar.
De andere aanbidder en tot haar dood de trouwste vriend
') Van Craven wordt gezegd „the most noble knight and loyal fooi
„I ever saw."

IN DEN HAAG IN DE XVII 6
EEUW. 33
van Elizabeth was William Lord Oraven, de zoon van eenen
schatrijken Lord Mayor van London; hij was een braaf en edel
mensch, die alles wat hij had, vooral zijn zeer groot fortuin
voor de Koningin en hare kinderen opofferde. Hij was boven
alle anderen de vertrouwde, de helper in nood. Toen Frederik V
in 1632 overleden was liep spoedig in den Haag het praatje
dat Oraven, die daar bijna altijd aan huis was, in het geheim
met de Koningin Elizabeth was getrouwd. Dat gerucht, dat
telkens werd herhaald en dat door verscheiden Engelsche
schrijvers als zeker wordt voorgesteld, schijnt echter niet waar
te zijn. Oraven was 12 jonger dan zij en de toon van Oraven's
brieven wederspreekt het gerucht. Te meer is het onwaarschijnlijk
omdat toen zij kort voor haar dood te London kwam, er ernstig
sprake is geweest van een huwelijk te sluiten tusschen Oraven
en de oudste dochter Elizabeth, de prinses van Bohème. Hoe
dit ook zij, Oraven bleef steeds een braaf en trouw vriend.
Hij was ook kolonel van een regiment in dienst van de Republiek
en hij heeft zich menigmaal daarin zeer onderscheiden.')
Sophie noemt hem ,,le bonhomme mijlord Graven, qui avoit
„la collation de sa bourse bien garnie prête toujours et toujours
„mille petits bijoux a donner aux personnes qui m'étaient
„affectionnées."
Zoodra Karei II in 1625 als Koning was ingehuldigd, verzocht
hij zijne zuster om in Engeland te komen wonen. Zij
had er wel lust in, maar de Koning van Bohème wilde daar
niets van weten en zij bleven te 's Gravenhage.
Daar de gelden uit Engeland niet meer geregeld werden
betaald, zooals bij het leven van Jacobus -Hy begonnen de
finantiëele moeielijkheden zich meer en meer te doen gevoelen.
Toen de hulp van Karei I werd ingeroepen, eischte deze, alvorens
eene regeling tot stand te brengen, te weten hoeveel
zijne zuster in den Haag schuldig was.
!) Hij werd beëedigd als kolonel den 26 en
April 1640.
II.
3

34 HET HOF VAN BOHÈME EN HET LEVEN ENZ.
Het kostte veel moeite die curieuse lijst uit hare handen te
krijgen. Daarop komt voor, in guldens overgebracht:
aan den apotheker / 4,754.40
ii kaarsen « 6,655.20
ii den melkboer „ 178.80
// het eijerwijf n 194.20
// den spekslager n 252.—
;/ ;/ slager » 4 800. —
» // poelier , » 5,574.60
« versche visch // 1,062.60
// zeevisch » 955.20
// den brouwer u 2,642.60
// de wijnvrouw, ook voor linnen // 3,523.20
// den bakker n 5,738.40
ii de fruitvrouw // 2,168.40
// het groentenwijf. ;/ 246.60
// den turf boer » 1,407.—
ii rijnwijn uit Amsterdam ~ u 741.—
schulden voor fourrage en aan de bedienden,
ongeveer « 12,000.—
privéschulden van H. M ,....;/ 40,020.—
aan geleend geld te zamen // 41,460.—
dus te zamen ƒ 134,380.20
Men moet er bijvoegen, dat Elizabeth recht meende te
hebben op een achterstand van ruim f 300.000, die zij recla­
meerde van de Engelsche regeering. Karei I nam aan om
tegenover dien achterstand de schulden in tien termijnen te
betalen. Bovendien verzekerde hij aan zijne zuster een jaar­
geld van f 218.000, te betalen elke maand een termijn. In
het begin ging dat geregeld, maar weldra was hij zelf in
zoodanig moeielijke omstandigheden, dat hij niet in staat was
zijne belofte na te komen.
{Slot volgt).

GEMEUBILEERDE KAMERS.
DOOK
W. F. MARGADANT.
Laat vrij engelen zingen: „vrede op aarde!" zoolang er nog
scheerders en schapen, verhuurders en huurders, gieren en lammeren,
havikken en duiven zijn, zal het wel bij zingen blijven.
De huurders en verhuurders zullen in deze bladzijden aan
eene nadere beschouwing onderworpen worden en wel, in het
bijzonder, de huurders en verhuurders van gemeubileerde
kamers. Zondert men diegenen uit die het zeldzame geluk
hebben eene woning in eigendom te bezitten en haar te bewonen
en die anderen, die heelemaal geene woning hebben,
zooals daar zijn: nomaden, vagebonden, reizigers, vondelingen
en menschen die, geen geld meer hebbende, door den deurwaarder
op straat gezet worden, dan kan het overige menschdom
gevoegelijk in huurders en verhuurders verdeeld worden. Onder
deze laatsten zijn er die te gelijk huurder en verhuurder zijn.
Men huurt bijv. een huis voor ƒ 600.— 's jaars, meubileert
het en verhuurt dan de helft voor ƒ 80.— 's maands.
Met deze soort hebben vooral de ongehuwden te doen, de
vrijgezellen, een- of alleenloopende heeren, een ras dat in deze
dagen van late huwelijken sterk toegenomen is en dat zich
bij voorkeur in groote steden ophoudt.
Met het onder dak brengen en verzorgen van deze losloopende,
onbeheerde en vrijgevochten schare houden zich in de steden
ontelbare personen en familien bezig en vinden daarbij een
doorgaans goed bestaan. Bij de onderhandelingen tusschen
beide partijen spelen — als overal en bij alles — vraag en
aanbod een groote rol. Daar de wet zich niet met kleinigheden
3*

36 GEMEUBILEERDE KAMERS.
inlaat, hebben gewoonte en adat een aantal gebruiken en
verplichtingen in het leven geroepen, die bijna zonder uitzondering
in het voordeel van den verbuurder zijn en tegen
welke de huurders met hunne onverschilligheid, onwetendheid
en zwakheid een flauw en meestal vruchteloos verzet bieden.
Tegenover strenge eiscben, aan den huurder gesteld, veroorlooft
de verhuurder zich dikwijls eene vrijheid van gedragingen,
die zich op verschillende wijzen als: nieuwsgierigheid,
zorgeloosheid, onzindelijkheid, doofheid en verkeerd optellen
kenbaar maakt. Van den anderen kant moet gezegd worden,
dat er lastige, slordige huurders zijn, terwijl niet zelden verhuurders
pogingen doen om den eenzamen mensch het gemis
van eigen huis en haard door nauwgezetheid, vriendelijkheid
en oplettendheid te vergoeden.
Dat het meestal bij pogingen blijft, moet toegeschreven
worden aan den druk der tijden, aan de bekende rekbaarheid
van het artikel: geweten, aan de onbestemde beteekenis in
den handel van het begrip: eerlijkheid, en aan de vochtigheid
van dit klimaat, erkende oorzaak van zenuwsiapheid.
Met eene schildering dezer toestanden kan het mijn doel
niet zijn medelijden met den alleenloopenden mensch op te
wekken. „Waarom trouwt hij niet?" vraagt mevrouw A....,
hare vijf ongehuwde dochters monsterend; „waarom verhuist
hij niet?" vraagt een ander, wien het nooit overkomen is dat hij,
een plas vermijdende, onder den straal van een dakgoot terecht
kwam. „Waarom zet hij alleen of in vereeniging met andere
vrijgezellen geen eigen huishouden op?" zegt een derde, die
zeer zeker zoo iets nooit gedaan heeft.
Ook wil ik niet verwijten of berispen. Ik moest zelf eens
verhuurder worden! Neen, ik wil alleen doen als de schilder,
die op een zomerschen dag met vouwstoel en schetsboek ronddwaalt
en een aardig plekje ziende, zich neerzet om door middel
van penseel en kleuren, te trachten zijne medeburgers deelgenoot
van zijn genot te maken.

GEMEUBILEERDE KAMERS. 37
Op een dag in de tweede helft der tegenwoordige eeuw
keerde de Luitenant ter Zee 2 e
klasse Dankelaar met
Tl. M s
. Stoomschip Commewijne, na een driejarig verblijf in
de West-Indische koloniën, in het vaderland terug.
Als dierbare herinnering aan de rijke en milde tropische
gewesten bracht hij mede: buiten en behalve een volledig
stel Indiaansche jacht- en vischtuigen, een echten Panama­
hoed, een aap van de soort onder den naam Boschduivel
bekend, een hond, Snip en een neger, Lourens genaamd,
ook nog een hardnekkige anderdaagsche koorts — volgens
het register van den dokter: febris intermittens per-
niciosa. Ook waren zijne ingewanden ietwat onklaar geraakt
en was het met zijne lever ook niet pluis; al welke omstan­
digheden hem noopten het advies van een beroemden professor
in te gaan winnen. Deze brak al spoedig zijn jammerverslag
af met den uitroep: „ga naar Carlsbad!"
Dankelaar betaalde dankbaar zijne ƒ 10.— en haastte zich plaats
te maken voor een patiënt met erg geele kleur, dien hij drie
dagen daarna in Carlsbad terug zag, terwijl hij in den gang een
medelijder, vóór hem bij den professor geweest, ontmoette,
die ook reeds naar de beroemde badplaats op reis was.
Zijne maatregelen waren spoedig getroffen. De Boschduivel
werd door het Koninklijk Zoölogisch Botanisch Genootschap
te 's Gravenhags dankbaar als geschenk aanvaard; Snip besteedde
hij uit in het honden-asyl tegen ƒ 2.50 's weeks kostgeld,
terwijl hij Lourens, den neger, aan het adres van een zijner
vrienden naar Rotterdam zond, waar de glanzend zwarte jonge­
ling op een der Keulsche vrachtschepen een goede plaats vond
en spoedig de lieveling der equipage werd.
Aldus zijne roerende have bezorgd hebbende, begaf hij zich
naar Carlsbad, waar hij zes weken vertoefde, op streng dieet
gehouden werd en groote hoeveelheden dronk van een water
dat kwalijk rook en naar bedorven eieren smaakte. (Later
bevond hij dat hij in zijne geboortestad 's Gravenhage dergelijk
water voor 't scheppen had).

38 GEMEUBILEERDE KAMERS.
Daar hij, behalve deze diëtische voorschriften, moest
loopen en klimmen als een postbode, zal het wel niemand
verwonderen dat hij zeer vermagerd maar geheel hersteld naar
Holland terugkeerde.
In het Departement van Marine vond bij eene uitnoodiging
om binnen zes maanden voor eene commissie te verschijnen,
ten einde examen af te leggen voor den rang van Luitenant
ter Zee l c
klasse. Daar hij in West-Indië en gedurende zijne
ongesteldheid zich daartoe weinig of niet voorbereid had,
achtte hij het raadzaam zich hier of daar te vestigen, opdat
hij zich den hem gegunden tijd zoo goed mogelijk ten nutte
konde maken.
Dankelaar had in West-Indie de tijding van den dood zijns
vaders ontvangen. Zijne moeder had hij nauwelijks gekend,
terwijl zijn eenigste broeder directeur was van eene gasfabriek
in Spanje. Yrij alzoo in de keuze eener woonplaats, gaf hij de
voorkeur aan 's Gravenhage, waar een zijner eerste bezoeken het
honden-asyl gold, om Snip weder aan zijn persoon te verbinden.
Snip is aan boord ter wereld gebracht door den beroemden
scheepshond Kokkert, en is een beest van buitengewone verstandelijke
ontwikkeling en menschenkennis.
Hij behoort tot de zeldzame soort der smous- kees- patrijshazenwindhonden,
is dik behaard, half wit, half zwart, met
sierlijke pluimstaart en korte neerhangende ooren toegerust, twee
jaar oud, twee en een half voet lang en zoo groot dat men hem,
zonder den voet hooger boven den grond te heffen dan tot
wandelen noodzakelijk is, een schop onder zijne staart kan
geven; eene bejegening waarvoor Snip zijn leven lang een
ongeneeslijken afkeer toonde.
Nog geen jaar oud, verkreeg hij op eene hondententoonstelling
te Demerara een getuigschrift van „aanmoediging"
en hij heeft niet nagelaten zich verder onder de leiding
van Dankelaar en diens oppasser, marinier Bus, zedelijk en
lichamelijk te ontwikkelen.
In het Asyl gedroeg hij zich waardig, beleefd maar op een

GEMEUBILEERDE KAMERS. 39
afstand. Met de overige pensionnaires bemoeide hij zich niet,
of 't moest wezen met een gepensionneerden brak van goeden
huize, aan wiens jachtavonturen hij goedwillig het oor leende.
Meestal echter nam hij zijn voedsel en beweging alleen en
noch de oppassers, noch de goede dames, die den onbeheerden
honden nu en dan versnaperingen brachten, konden zich
beroemen eenig blijk van Snip's waardeering ondervonden te
hebben. Hij scheen te weten dat hij een rijksdaalder 's weeks
betaalde en dus recht had op goede verpleging.
Eens op een middag, terwijl hij bespiegelingen hield over
de lichtzinnige gedragingen zijner soortgenooten op de speelplaats,
over het doellooze bestaan eens honds zonder meester
en eindelijk, zacht indommelende op een zonnig plekje,
droomde van een roemrijk gevecht dat hij, het vorige jaar, in
Suriname op de plantage „Nijd en Spijt", geleverd heeft tegen
een algemeen gevreesden waakhond, hoorde hij de bel overgaan
en te gelijk een welbekenden stoot op een bootsmansfluit.
Wat wordt er op eens van Snip's deftigheid en eigenwaarde
Zie, hij springt als dol tegen de deur, draait als een tol
in de rondte en toen eindelijk zijn meester binnentreedt,
geeft hij zich zonder schaamte over aan al de naïve en aandoenlijke
uitingen van liefde en verknochtheid, onbeperkte
vertrouwelijkheid en slaafsche onderwerping.
Dankelaar nam met Snip zijnen intrek in het hotel „De
Twee Steden" en plaatste in het Vaderland en het Dagblad
de volgende advertentie:
„Een heer zoekt twee gemeubileerde kamers. Huurprijs
25—35 gulden."
Op deze aankondiging ontving Dankelaar 84 brieven,
waarvan de kennisname een ganschen avond in beslag nam.
Ongeveer j gedeelte kon om verschillende redenen — niet
gewenschten stand, te hoogen of te lagen prijs — dadelijk
ter zijde gelegd worden. Van het overige twintigtal maakte
Dankelaar een lijstje en dit tot richtsnoer nemende, begon
hij op zijn gemak een onderzoekingstocht.

40 GEMEUBILEERDE KAMERS.
N°. 1. Jan van Leij denstraat N°. 20.
Na gescheld en toegang verkregen te hebben:
„Verhuurt u kamers, juffrouw?"
„Ja, mijnheer."
„Ik ben de heer der advertentie."
„O, wil u dan boven komen?"
Dankelaar wordt op de eerste verdieping eene suite getoond,
die, met hare op 25 verkoopingen gekochte meubelen, hem
op het eerste gezicht niet mishaagt. Een armstoel rococo-stijl,
een schommelstoel, waarschijnlijk door een Indischen huurder
achtergelaten, een paar oleographieën, een premieplaat, pendule
met kozenden herder en herderin, gebloemd tapijt, rood
tafelkleed, enz.
Eene meer aandachtige beschouwing geeft hem echter geen
grooten dunk van de zindelijkheid der bewoners.
Het behangsel is in treurigen staat, tapijt en gordijnen zijn
verschoten en op schaamtelooze wijze gelapt, het plafond heeft
de wit-, de deuren en vensters hebben de verfkwast dringend
noodig. Het geheel heeft iets fatsoenlijk- arm- vuil- bouwvalligs
en vormtéén lijst waarin de juffrouw zelve volkomen past. Deze
weet intusschen wonder wat te verhalen van de tevredenheid
der vorige bewoners, die allen „zulke nette heeren" waren.
Besluiteloos ziet Dankelaar rond, toen zijne aandacht plotseling
door de handelingen van Snip getrokken wordt. Deze snuffelt
verdacht rond, ruikt aan de deur, aan de tafelpooten en eindelijk
aan de japon der juffrouw, op eene wijze die aan Dankelaar
niet den geringsten twijfel omtrent zijne voornemens overlaat.
Dit bewijs van verregaande geringschatting van de zijde van
Snip geeft aan zijne overwegingen den doorslag. „Ik bén
u zeer verplicht voor de moeite. Ik zou graag nog eenige
andere kamers zien," zegt hij en daalt den bouwvalligen trap
af en volgt Snip de deur uit.
N°. 2 van het lijstje is gelegen: Raadsheerenplein N°. 248.
„Zijn hier kamers te huur, meisje?"
„Ja wel, mijnheer. Ik zal mevrouw waarschuwen."

GEMEUBILEERDE KAMERS. 41
Drommels, denkt Dankelaar, mevrouw!
Mevrouw, die bij haar verschijnen alle door dien weidschen
titel opgewekte verwachtingen onherstelbaar den bodem inslaat,
toont aan Dankelaar eene ruime, keurige kamer, waaruit men
door middel van een trapje in de kleinere slaapkamer kon
gaan, waar een bed met rose gordijnen, een psyché, en een
blauw-gebloemd waschtoestel bijzonder de aandacht trekken.
„Eene flinke, ruime kamer, mevrouw," zegt Dankelaar.
„Vindt u niet, mijnheer! Hier hebben ook altijd fijne
heeren gewoond. De laatste, Baron L.... — u ken hem
zeker wel — hij was Attacé van de Fransche Ambassade —
zou zoo graag gebleven zijn. O, het beviel hem hier zoo
extra goed — ik en mijne dochter spreken Fransch — maar
hij is overgeplaatst naar Konstantinopel."
„Voor wij verder de zaak bespreken, mag ik weten of ik
u fijn genoeg voorkom om in uwe kamer te wonen?"
„O, 't is zonde, mijnheer, u is toch bij de rechterlijke
macht, of bij de diplomatie, of studeert u nog, of....?
„Pardon, mevrouw, ik ben zeeofficier."
„Och, dat dacht ik al zoo gauw als ik u zag. Zeeofficieren
hebben zoo iets bijzonders, iets piquants. Dan ken uzeker
Jonkheer Banter de St. Croix? Die heeft hier zes maanden
gewoond."
„Ja wel, mevrouw."
„U excuseert toch, mijnheer? 't is ons niet hetzelfde wien
wij logeeren. Wij bedienen zeiven: ik en mijn dochter Adèle,
(hier kwam Adèle, een knap meisje van 20 jaar, hare moeder
iets in het oor fluisteren, om met een buiging en blosje
weer te verdwijnen) en ik ben als de dood voor bis bi 11 es."
„En de huurprijs, mevrouw?"
„Vijf en veertig gulden."
„Ik heb kamers gevraagd van 25 tot 35 gulden."
„Ja wel, mijnheer, maar, ziet u, wij chicane eren niet
op het weekbriefje. Alles punktueel wat het kost. Dejeuneert
u binnen of buiten?"

42 GEMEUBILEERDE KAMERS.
„Binnen, mevrouw. En de bediening?"
„Wij rekenen niets voor bediening. Wat u aan de meid
voor het schoenpoetsen wil geven, laten wij aan u over; een
kleinigheid in de maand."
„En is de kachel onder de huur begrepen?"
„Neen, mijnheer, dat is bier nergens ton. Maar u kan
haar van mij buren voor een kleinigheid in de maand. Zij
brandt sup erb er!"
„En het gas?"
„Wij. noteerden Baron L.... altijd een vaste som in de
maand, weet u? / 4.— voor de zomermaanden en ƒ8.—
voor de wintermaanden. Dan voor de brandstof ook prix fixe
en een kleinigheid voor den man die de kolen naar boven
sjouwt."
Het werd Dankelaar bij al die kleinigheden zonderling te
moede. De kamers stonden hem echter wel aan.
Mevrouw rekende hij wel niet tot de minste der kleinigheden,
aan de kamer verbonden, maar daar kwam die drommelsche
Adèle haar naaigereedschap uit de kamer halen en streelde,
in 't voorbijgaan, Snip den kop.
Besluiteloos staart hij weer voor zich heen,, toen zijne aandacht,
zoowel als die van mevrouw, getrokken wordt door
Snip, die met driftige bewegingen en als een tol ronddraaiende,
vergeefs tracht in zijne staart te happen, waar hem blijkbaar
iets jeukte.
„Uw hond probeert de beide einden aan elkaar te brengen.
Hij is zeker een goede huisvader," zei mevrouw lachend.
„Juist, mevrouw, en hij geeft daarmee een voorbeeld dat
wij wel mogen ter harte nemen," antwoordde Dankelaar, op
eens besloten.
„Mevrouw," zeide hij weggaande, „ik vind uw appartement
zeer mooi, maar ik moet eerst nog eens met mijnen minister
van financiën overleggen. De huurprijs gaat buiten het bestek
dat ik mij gezet heb."
„Goed, mijnheer; iedereen geneert zich naar zijne ver-

GEMEUBILEERDE KAMERS. 43
diensten. O zal het kwartier, bij gelegenheid, wel aan uwe
vrienden recommandeeren; niet waar?" antwoordde de dame,
de deur openende.
„Gaarne, mevrouw; alleen twijfel ik of die allen wel fijn
genoeg zijn. Er is van alles onder," merkte Dankelaar op.
„Nu gaat u me voor 't lapje houden," zei mevrouw, met
den vinger dreigend, „ik zie al, u is een grappenmaker, een
echte policinel. Adieu, mijnheer, of a revoir, hoop ik.
Met een vreemden trek om den mond en maar half in zijn
schik, stak de „policinel" het plein over en vond in de Nonnenlaan
spoedig de onder N°. 3 op zijn lijstje voorkomende woning,
namelijk: N°. 23, „boven den kruidenier, twee kamers, voorzien
van alle gemakken," zooals het in den brief heette.
„Heeft u kamers te huur, juffrouw?"
„O, u is zeker de heer van de advertentie. Wil u boven
komen? 't Is niet hoog. Flinke trap, niet waar? Anders
als in de meeste huizen, waar trappen zijn om hals en beenen
op te breken. De looper is in de reparatie, maar ik wacht
hem iederen dag t' huis. (terwijl zij een deur opent) En hier
zijn de kamers."
Dankelaar trad in eene nette kamer, ruim en luchtig, maar
merkte al dadelijk op dat de slaapkamer niet veel grooter was
dan een alkoof of scheepshut; iets wat hem bijzonder afschrikte.
„De huurprijs, juffrouw?"
„Dertig gulden, meneer. Ze doen eigenlijk f 35.— maar
een eenloopend heer zooals u heeft altijd wat voor."
„Is de bediening daaronder begrepen?"
„Dat zal ik u zeggen, meneer. Ik bedien mijne heeren
zelve. Ik ben, goddank, nog gezond en sterk en kan het best
alleen af. Een meid heb ik wel gehad, maar dat is tegenwoordig
zulk astrant, brutaal volk, dat ik er geen huis mee
kan houden. Nu begrijpt u wel dat ik niet iederen heer in
mijn huis neem. Ik heb alles voor hem over en hij heeft het
goed bij me; dat kan u bij majoor Elders en meneer Pannekoek
informeeren.

44 GEMEUBILEERDE KAMERS.
Ken u majoor Elders? Dat was een best, net mensch, die
met me omging als een als een — hoe zal ik zeggen —
als een broer. Hij werd ongelukkig naar Haarlem overgeplaatst,
maar hij komt nog wel eens in de stad en dan komt hij vast
hier: — Juffrouw, — zeit-i dan, — daar ben ik weer! — hij
zegt altijd dat hij mij en mijne kamers wel op zijn rug
zou willen medenemen.
Meneer Pannekoek — ziet u, ik houd er van om open kaart
met u te spelen — heb ik moeten verzoeken om naar andere
kamers om te zien. Hij is adjunct-commies, — heel wat
minder dus dan een majoor — maar toch, hij betaalde zijne
huur even accuraat en ik gaf hem wat hem toekwam. Maar
wat was nu het geval? hij verdraaide het maar altijd om mij
mijn plaats te geven. En mijn plaats moeten ze me laten.
Daar sta ik op. Voor de rest "
„Wat bedoelt u met uwe plaats, juffrouw," vroeg Dankelaar,
ietwat nieuwsgierig.
„Wel, ik zorg voor alles en nooit is er niet zooveel aan te
merken, maar ik wil daarom niet als meid beschouwd en behandeld
worden. Als die meneer Pannekoek wat noodig had,
dan was het een bellen en luiden van waar-ben-je-me, zoo,
dat als er vriendinnen bij mij waren, zij altijd vroegen of er
boven brand was. Niet dat ik mij schaam! Grunsch neen,
maar daar heeft u bijvb: majoor Elders. Als die wat noodig
had dan riep hij even aan den trap of hij stampte op den
grond — ik woon onder, weet u? — tweemaal stampen was
voor thee en driemaal, kokend water voor den grog, want zijn
grogje moest hij hebben; nooit misbruik, dat zal ik niet zeggen.
Volstrekt niet, want dat zou een officier in zijne promotie
kunnen "
„En dit is de slaapkamer?" vroeg Dankelaar, den woordenvloed
afbrekende en het vertrekje binnengaande, waarin men
nauwelijks drie passen kon doen.
„Een beetje klein, juffrouw."
„Ja, meneer, lief, niet waar? O, de heeren zijn altijd dol

GEMEUBILEERDE KAMERS. 45
op dit kamertje. Het lijkt wat klein omdat er zoo'n groot
ledikant in staat, (de gordijnen openslaande) Zie, lijkt het
nu niet veel grooter? Ik had de gordijnen al lang weggenomen
maar èn majoor Elders èn meneer Pannekoek wouwenen
zouwen dat het zoo bleef. Iedere 14 dagen schoone lakens
en sloopen en 's winters een warm kruikje. Zoo moest de
majoor het ook hebben. De kraan van de waterleiding is
naast de deur en (op een deur in den gang wijzende) dat is
een gemakkelijkheid zooals u dat in de heele stad niet vinden
zal. Nooit niet de minste...."
Hier werden de beschouwingen der spraakzame dame plotseling
afgebroken door een hevig gedruisch op den trap, die
naar den zolder voerde. Met een kreet van schrik stortte de
juffrouw den gang in. Dankelaar volgde en daar zagen zij op
de bovenste trede van den trap de kat, blazende, met hoogen
rug en uitgevoerde nagels, een toonbeeld van kwaadaardigen
angst, terwijl Snip, kwispelstaartend, zijnen baas de hand
kwam lekken.
„Nu, juffrouw, ik zal maar gauw den hond meenemen.
Dat zou hier niet goed gaan. Die beesten gunnen elkaar ook
nooit hunne plaats."
En terwijl de weder losbrekende woordenvloed hem om
de ooren raasde, daalde Dankelaar ijlings den trap af en
ontkwam door de openstaande deur.
N°. 4 van het lijstje voerde hem in de Lakmoesstraat.
Aan N°. 3 gekomen:
„U heeft kamers te huur, juffrouw?"
„Ja wel, meneer," antwoordt een kleine, zwakkelijk uitziende
vrouw, terwijl zij Dankelaar wantrouwend opneemt.
„Zou ik ze eens mogen zien, juffrouw?"
„Ze zijn boven, mijnheer, maar.... het trappen klimmen
is zoo bezwaarlijk.... mag ik meneer vragen: heeft u uwe
bezigheden buiten 's huis?"
„Neen, juffrouw, ik heb op 't oogenblik geene bezigheden.
Als ik wat te doen heb, dan ben ik op een schip."

46 GEMEUBILEERDE KAMERS.
„Dus u is veel thuis?"
„Ja wel, juffrouw, ik zal nog al eens thuis zijn."
„Zoo," hernam ze aarzelend, „dat is voor mij nog al bezwaarlijk
— het trappen klimmen gaat niet best meer, weet u?
Mijn laatste heer, Luitenant Bontijn, ging 's morgens om
tien uur uit en dan zag ik hem den heelen dag niet meer.
Dat was erg gemakkelijk met de bediening. Mijne zuster op
den Dennenweg verhuurt hare kamers aan een heer hier uit
de stad, die eens in de maand zijnen oppasser zendt met de
huur en voor de rest nu en dan met zijne vrienden een
likeurtje of bittertje komt drinken."
„Dat is nog eens een huurder die zijne stelling in de maatschappij
begrijpt. En de huurprijs?"
„Acht en twintig gulden."
„Dat is wel wat veel voor een kamer waar men bij wijze
van gunst op mag zitten."
„Nu, als het niet anders kan! U begrijpt, ik heb graag
een huurder."
„Ik twijfel of u wel de goede manier volgt om er een te
krijgen. Mij, ten minste, zijn de conditiën een beetje te....
bezwaarlijk. Dag juffrouw!" En Dankelaar ging zijns weegs,
verliet de Lakmoesstraat en bevond zich spoedig voor N°. 5
van het lijstje: Tapanoelistraat, N°. 35.
Hier neemt de heer des huizes, een stalhouder, de honneurs
waar en brengt Dankelaar op de tweede verdieping in een
paar zeer slecht gemeubileerde kamers. Naakte wanden en
in de slaapkamer een houten vloer.
„Wat is de huurprijs, mijnheer?"
„Dertig gulden. Ze hebben vroeger f 40.— gegolden en
ik heb er ook al eens ƒ 60.— voor gehad, maar aan een
eenig heer laten wij ze voor ƒ 30.—. IJ is immers niet
getrouwd ?"
„Neen, mijnheer."
„Het kwartier is anders niet vrij."
„Wat bedoelt u? Mag ik hier ook al niet zitten?"

GEMEUBILEERDE KAMERS. 47
„Zeker, mijnheer, ik meen alleen.... er zijn heeren, die
wel eens bezoeken van zekere dames ontvangen en dat laat
ik volstrekt niet toe."
„Foei, wat zijn er toch slechte heeren! Wat mij betreft,
ik ben bereid alle dames, die mij bezoeken, aan de goedkeuring
van u en uwe vrouw te onderwerpen."
„Zoo meen ik het niet, meneer, maar u moet weten dat
wij, eigenlijk gezegd, onze kamers niet behoeven te verhuren,
't Is alleen dat wij met deze ruimte geen raad weten en als
er nooit gestookt wordt of niet gewoond wordt, dan gaat het
pand achteruit. Mag ik eens vragen: ontvangt u dikwijls
vrienden ?"
„Dikwijls niet, maar ik ben geen kluizenaar."
„Ik zal u zeggen, onze woonkamer is hier onder en het is
heel gehoorig."
„Ja, dat begrijp ik; die planken vloer."
„Als nu de heeren 's avonds veel vrienden ontvangen en
druk praten en trap op, trap af loopen, tot laat in den
nacht, dan is...."
„Hoe laat verlangt u dat ik mijne vrienden op straat zet?"
„Zoo meen ik het niet, meneer; om elf uur gaan wij naar
bed, maar daarom verlangen wij niet...."
„Maar," vroeg Dankelaar, „ hoe kunnen wij zien hoe laat
het is. Er is'hier geen pendule."
„In den gang staat een Friesche klok. Ieder half uur een
koekoek."
„Hé, dat is aardig. Kom Snip!"
„Is dat uw hond? Blaft hij erg?"
„Hij kan wel blaffen, niet waar Snip? Hoe spreekt de
hond? (Korte blaf van Snip). Hij droomt ook wel eens
hardop. Dat zal toch zeker wel niet hinderen, niet waar?
Mag.ik eens vragen, heeft u kinderen?"
„Ja, mijnheer, drie. De oudste is 4 jaar en de jongste
2 maanden."
„Nu, ik hoop dat het schreeuwen in dit „gehoorige"

48 GEMEUBILEERDE KAMERS.
huis niet hinderen zal. En is er van de stalhouderij niet
veel gerij 1"
„Er is nog al gerij. Mijn zaak is, goddank, goed beklant."
„Dat verheugt me en ik geef graag toe dat met die huilende
kinderen en het helsche lawaai van rijtuigen u een huurder
moet hebben, die zoo stil is als een muis. Heeft u er nooit
aan gedacht dat het huilen en het gerij lastig voor den
huurder kan zijn? Vooral in zulk een gehoorig huis!"
„Meneer Verweij klaagde er nooit over."
„Heeft meneer Verweij de stad verlaten?"
„Neen, mijnheer woont nu in de Willemstraat."
„Ah zoo! Nu, uwe kamers staan mij wel aan en als het
uitzicht wat beter was. ..."
„TJ zal zulk een uitzicht niet gauw vinden in de stad.
Zie u eens!"
„Ja, het is zeer lief. Dan is er zeker wat anders dat mij
hier niet aanstaat. Dag mijnheer!"
Den ietwat verbluften stalhouder den rug toedraaiende, ging
Dankelaar naar beneden, de straat op en richtte zich naar de
Daliastraat, waar de woning N°. 60, op het lijstje met een
kruisje bijzonder aanbevolen was.
't Waren dan ook keurig nette kamers. Alles glom en
glansde, tafels, glazen, aardewerk en de welgedane juffrouw
niet het minst.
„Wil u voeten vegen , meneer? de kamers zijn juist gedaan."
Dankelaar veegde zijne voeten en ging bedachtzaam naar
boven. De suite beviel hem bij uitstek. De drie flinke,
geheel uitslaande ramen, de zindelijkheid, die hem uit alles
tegenstraalde, de huurprijs van ƒ 32.—, de toestemming om
dadelijk te aanvaarden, ziedaar zoo vele redenen die hem lokten.
„Is die hond van u, mijnheer?"
„Ja, juffrouw, dit is Snip."
„Hij is toch wel zindelijk en hij springt niet op de
meubels?"
„Snip is zeer goed opgevoed, juffrouw."

GEMEUBILEERDE KAMERS. 4Ü
„U ziet, mijnheer, alle meubels zijn goed onderhouden. Het
kleed is van verleden jaar nieuw, de canapé en stoelen zijn
nieuw overtrokken en die honden verharen altijd en loopen
overal met hunne morsige pooten over heen."
,,In de lente verhaart Snip en dan zal ik hem iederen dag
kammen."
,,TJ heeft zeker hart voor dien hond!"
„Hij her\twee zeereizen met mij gemaakt en op het oogenblik
heb ik hier in Holland niemand buiten die om mij geeft,
dien houd."
„Dan wil u hem zeker niet weg doen?" Snip snuffelde in
de kamer rond en raakte met zijn kouden, natten neus de
hand der juffrouw aan, die daarop met een driftige beweging,
toornig uitriep: „Voort, akelig beest! Foei, is dat schrikken!"
„Juffrouw," zeide Dankelaar, weggaande, „die mij neemt,
moet Snip nemen. Dat is nu eenmaal niet anders. Ik heb
nog zes kamers op mijn lijstje en zal dus maar verder gaan.
Dag juffrouw! Kom, Snip, vooruit jongen!"
Blaffend en vroolijk tegen zijnen meester opspringende, liet
Snip zich dit geen tweemaal zeggen en het tweetal spoedde
zich de Daliastraat uit.
Van daar naar de Minnezangers-kade was het niet ver en
in N°. 11 werd hij ontvangen door een goede sloof, die hem
een zeer geschikte voorkamer toonde met ruim slaapvertrek.
Na zijne tevredenheid betuigd te hebben vroeg Dankelaar
naar den huurprijs.
„Ja," antwoordde de juffrouw met een eigenaardigen glimlach,
„dat hangt er van af. Komt u hier wonen?"
„Natuurlijk, juffrouw. Wat dacht u?" vroeg Dankelaar met
de grootste verbazing.
,,'t Is zoo gesteld, meneer, dat als u hier komt wonen, ik
een meid moet huren voor de bediening en dan is de huur
ƒ 40.— 's maands. Wanneer u de kamers alleen voor een
paar avonden in den week neemt, dan is de huurprijs ƒ10.—
's maands."
II. 4

50 GEMEUBILEERDB KAMERS.
„En waar moet ik dan de andere avonden en over dag
blijven?" vroeg Dankelaar met klimmende verwondering.
„Och, mijnheer," antwoordde de goede vrouw weder met
een eigenaardigen glimlach, „ik verhuur eigenlijk de kamers
het liefst op de oude manier, aan drie of vier heeren te gelijk
en die hebben dan elk hunnen vasten avond."
Hier ging Dankelaar een licht op. Dit was nu niet wat
hij zocht. Hij gaf dit aan de brave vrouw te kennen en op
haar verzoek gunst en recommandatie belovende, ging hij
verder, oordeelende dat de naam: Minnezangerskade, goed
gekozen was.
Vermoeid van den vruchteloozen zwerftocht ging hij een der
koffiehuizen van de Hoogstraat binnen, waar de bediende hem
van een biefstuk en een glas bier voorzag, terwijl Snip met
gespannen belangstelling alles volgde wat er tusschen dien
biefstuk en zijn meester voorviel.
„Waar nu heen, Snip 1" vroeg Dankelaar, terwijl hij het
lijstje inkeek en de zeven eerste nommers doorschrapte. Snip
kwispelstaartte eventjes, daarmee volkomen verstaanbaar te
kennen gevende: „Mij 'n zorg, baas!" Ja, dacht Dankelaar, het
is hem onverschillig of ik de prachtigste suite, bel étage, huur
of bet ellendigste zolderkamertje; als hij zijn mand maar heeft
of een plank, als het warm is; wat kost betreft, is hij met
roggebrood best tevreden, kleeding baart hem geen zorg of
verdriet en van examens weet hij ook niet af.
Wie komt daar voorbij, door eenige straatjongens gevolgd?
't Is Lourens, de neger, zwarter dan ooit. Na door Dankelaar
geroepen te zijn zet hij zich, grinnekend van oor tot oor, aan
diens tafeltje, waar zijn makker, Jan Bot, matroos op de binnenvaart,
zich bij hem voegt.
Zijne wederwaardigheden zijn spoedig verteld. Hij heeft
een reis gedaan naar een ander land, wel vier dagen ver een
rivier op en hij had wel honderd steden gezien veel grooter
dan Paramaribo en met kerken, waarbij de groote kerk in

GEMEUBILEERDE KAMERS. 51
Paramaribo een pikten Jwsso" l
) geleek. Hij was eerst ,,fer-
Jcoutoe pikienso" 2
) geweest en bad wat „Jcoorsoe" 8
) gehad,
maar nu waren ,,/erkoutoe en koorsoe kaha" 4
) en bij was met
zijnen kameraad Bot als gids en ƒ24.— op zak voor eenige
dagen naar Den Haag gekomen om den „Gramman" 5
) van
Holland te zien. Het beviel hem best onder de „soutoe-
wattra-so kima" 6
) en hij wilde nog veel meer steden en
landen zien.
Nadat zij hun glaasje cognac leeggedronken hadden en
Dankelaar hun de beste wijze aangeduid had om den Koning
tezien te krijgen, gingen de vrienden huns weegs en lieten
Dankelaar weder aan zijne bespiegelingen.
„Daar heb-je," dacht hij, „zoo 'n neger. Die is evenmin als
Snip, bezorgd waar hij slapen of wat hij eten zal. Hij is met
het eenvoudigste hok, een wollen deken en een voldoende
hoeveelheid brood tevreden. Met ƒ0.40 in zijn zak gaat hij
als een vorst elk kosthuis binnen en vindt daar alles wat hij
noodig heeft voor den ganschen dag. Ik heb aan ƒ 100.—
in de maand ter nauwernood genoeg voor mijne noodzakelijke
behoeften en word overal weggestuurd, omdat ik leven maak,
in het gehuurde vertrek wil zitten, den menschen hunne
„plaats" niet gun en mij niet wil ontdoen van Snip, dien
edelsten en beschaafsten onder de honden ! 't Is waar, ik ben
beschaafder en verstandiger dan Snip en Lourens en daarom
moet ik ook zes maanden blokken over schriften en boeken,
om het recht te behouden mijn leven lang in een houten
gevangenis op zee te zwalken."
Zoo mopte Dankelaar en zijn lijstje op nieuw geraadpleegd
hebbende, koos hij op goed geluk onder de overblijvende
T
) Klein huis.
2
) Een beetje verkouden.
3
) Koorts.
4
) Kaba: een neger-Engelsch stopwoord, hier in den zin van: voorbij.
5
) Koning.
G
) Zout-water-menschen (buitenlanders).
4#

52 GEMEUBILEERDE KAMERS.
nommers: Steenstraat N°. 14 en opende daarmee zijnen tweeden
kruistocht tegen de Filistijnen.
Hier slaagt hij boven verwachting. De kamers zijn ruim
en luchtig, de straat is goed gelegen, de juffrouw is vriendelijk
en voorkomend. Snip voelt zich dan ook dadelijk op
zijn gemak en heeft verwonderlijk snel den weg naar de
keuken gevonden. Daar het kwartier daarenboven onmiddelijk
betrokken kan worden, bezorgt den volgenden dag een dienstman
Dankelaars roerende goederen, te weten: twee kisten
met onder- en bovenkleeren, een kist met boeken, een luiaardstoel,
twee schilderijen (de verzoeking van den heiligen
Antonius en een vrouwenkopje: Sympathie) een beierschbierglas,
6 flesschen wijn, 6 flesschen cognac en 6 flesschen
madera. De zeildoeksche hangmat, waarin het beddegoed
gesjord is, verwekt niet weinig de verwondering der straatjeugd.
„Kek, jongens, wat zou dat zèn? 't lékt wel een mummie!"
Nadat Dankelaar een paar dagen gesloofd heeft om het zich
recht gemakkelijk en ordelijk in te richten, begint hij met
ijver zijne studiën en heeft gedurende de eerstvolgende dagen
alleen reden om zich over de keuze zijner woning geluk te
wenschen.
Dit zou echter niet lang duren. Den eersten morgen heeft
hij reeds een zonderling getik gehoord, maar er zich niet om
bekommerd. Den volgenden morgen hoorde hij, nauwelijks
ontwaakt, hetzelfde getik: tik, tik, tik, zonder ophouden.
„Waar komt dat tikken toch van daan?" vroeg hij aan de
jonge deern, die zijn theegoed opruimde.
„O, dat is de steenhouwer van hier achter," antwoordde deze.
„Aha!"
Nu, men gewent aan dat tikken even als aan het draaien
van een molenrad, aan de branding der zee en meer dergelijke
eentonige geluiden.
„Wat heb ik daar op mijn neus!" denkt hij, een der volgende
morgens, in den spiegel kijkende (altijd het eerste wat
hij, na opstaan, doet, om den dag in gepasten ootmoed te

GEMEUBILEERDE KAMERS. 53
beginnen en zicb van een zekere ingenomenheid met zijn
eigen persoon te genezen).
Hij bevochtigt een zijner vingertoppen, wrijft en.... ja,
waarachtig! daar zit een beetje modder op zijn neus, op zijn
wang, in zijn oor. Bij nader onderzoek vindt hij zijn hoofdkussen
, de tafel, stoelen en andere meubels met een dunne
laag eener roetachtige zelfstandigheid bedekt. Driftig schelt hij.
„Marie, ik leg hier in den modder. Wat is hier gebeurd ?"
„O, meneer, gisteren zijn in het kolenmagazijn hier naast,
links, steenkolen verwerkt. Ik heb vergeten u te waarschuwen
de ramen goed gesloten te houden, want het kan erg stuiven."
„Aha!" antwoordde Dankelaar kortaf. Nu, volmaakt kan
men het niet verlangen. Een paar dagen daarna echter,
heeft hij een zeer onrustigen nacht. Een hevige jeuk kwelt
hem. Zeker weer. die verwenschte gal, denkt hij en neemt zich
voor wat minder bier en een dosis magnesia te gebruiken.
Opstaande en een der bobbeltjes onderzoekende, gaat hem
een licht op. Neen, dat is geen gal. Zijn lichaam heeft
gedurende den nacht als weide gediend voor de Icarische
spelen van zeker lustig insect. „Duivels!" prevelt hij.
„Marie, zoü-je in mijn slaapkamer wat ruim met water
willen omgaan ? Ik meen van nacht iets gevoeld te hebben....
een bezoek te hebben gehad...."
„O," antwoordde Marie lachend, „zijn ze er weer geweest?
Die komen uit de hooibergplaats van de stalhouderij hier rechts.
U moet het raam van uwe slaapkamer goed dicht houden. In
den winter heeft u er geen last van."
„Aha!" klinkt het weer.
't Is pas Juli. Het is niet aangenaam altijd de ramen dicht
te moeten houden, des zomers voor de vlooien, des winters
voor het gruis en dan dat eeuwige tikken! Neen, 't is hier
geen pleizierig wonen.
Zoo overwoog Dankelaar en voorgevende eene onverwachte
plaatsing op een der ramschepen gekregen te hebben, zeide
hij de huur op.

54 GEMEUBILEERDE KAMERS.
Ditmaal slaagde hij er spoedig in, andere kamers te vinden
op de eerste verdieping van een ruim huis in de Vinkestraat,
e n
waarheen den l Augustus een dienstman de schilderijen, den
luiaardstoel, het Beiersch-bierglas, de mummie en den sterk
ingekrompen voorraad dranken overbracht. Weldra volgde de
eigenaar met Snip, en toen deze des avonds bij een keurig
opzetje hun eersten kop thee dronken, durfden zij vol vertrouwen
de toekomst te gemoet zien.
Hij had zich immers overtuigd dat noch kolenmagazijii,
noch stalhouderij, noch steenhouwerij binnen twintig el afstand
te vinden waren 1
De overige kamers der verdieping waren betrokken door
een Indisch-ambtenaar, terwijl boven hem, twee kleine vertrekken
bewoond werden door Signor Oasparini, een specialiteit
in het africhten van honden, die in een lokaal aan de overzijde,
in vereeniging met andere artisten, avondvoorstellingen gaf,
waarvan de bijzonderheden door reusachtige affiches den volke
werden kenbaar gemaakt.
De man bezat twee wonderschoone poedels, schrandere,
maar — in hunne vrije oogenblikken — uitgelaten dieren
die, de eerste maal dat zij Snip in den gang ontmoetten, in
wilden tuimel over hem heen sprongen. Snip, ernstig, wijsgeerig
en ietwat trotscb van aard, was ten hoogste over deze
vrijpostigheid gebelgd. Hij vond dat kunsthonden geene
fatsoenlijke honden waren en weigerde alle toenadering, zonder
dat daarom de beide poedels hunne popingen daartoe zoo
spoedig opgaven. Integendeel. Zij verdubbelden hunne hartelijkheidsbetuigingen
en hielden Snip wat voor 't lapje.
Dit maakte dezen het leven bitter.
Met ijver werden nu door Dankelaar de studiën aangepakt.
Als een nijvere bij zijnen examen-voorraad vergaderend en in
zijne hersenen rangschikkend , zat hij meermalen tot diep in
den nacht, met een Turksche fez op het hoofd en bij een sterken
Cognac-grog, verdiept in diepzinnige theorieën over kogelbanen,
orkanen, onder- en bovenstroomingen, en wat al niet meer.

GEMEUBILEERDE KAMERS. 55
Hij werd bediend door Suze, een jonge, mollige dienstmaagd,
wier uiterlijk hem altijd aan meloenen of rijpe perzikken
deed denken. Zij was zeer verlegen. Als hij tegen haar sprak
geraakte zij van haar streek, liet voorwerpen, die zij in de
hand had, vallen en gaf zonderlinge antwoorden. Dit streelde
Dankelaar zeer, daar hij, zonder aarzelen, die verlegenheid
toeschreef aan den overweldigenden invloed, dien zijne persoonlijkheid
op de jonge maagd uitoefende en hij nam zich edelmoedig
voor daarvan geen misbruik te maken.
Gedurende de eerste week bleef de hemel wolkeloos en
Dankelaar geloofde een gemeubileerd paradijs gevonden te
hebben. De eerste onweersbui ontwikkelde zich uit het weekbriefje.
Zonder nauwkeurig op de hoogte der marktprijzen te zijn, was
Dankelaar niettemin overtuigd dat hem buitengewone sommetjes
werden in rekening gebracht, en besloten om het kwaad in de geboorte
den kop in te drukken, verlangde hij de juffrouw te spreken.
Deze, eene lange, spitsneuzige en spitskinnige matrone,
verscheen met iets zoo strijdhaftigs in haar voorkomen, dat
Dankelaar geneigd was zich al dadelijk gewonnen te geven.
„Juffrouw, zou u het weekbriefje nog eens na willen zien?
Ik geloof dat er een paar vergissingen ingeslopen zijn," begon
hij, kalm en waardig.
„ü heeft toch alles gehad, meneer," was het bitse antwoord.
„Dat ontken ik niet, juffrouw, maar de prijzen ik
dacht dat de petroleum... \ liter per dag, a f 0.18 per liter...
en dan de boter ƒ1.— in de week " Hier haperde
Dankelaar reeds en hij betreurde het die nietigheden aangeroerd
te hebben, hij, die zijn geest bezig hield met cyclonen,
scheepszwaartepunten en andere waardige onderwerpen.
„ü heeft alles eerste kwaliteit, meneer, net als meneer
Coldewijn hiernaast het fijnste en het beste wat er in de
stad te krijgen is, al moeten wij er nog zoo ver voor loopen
en die heeft nooit zóóveel aan te merken gehad. Als ik alles
bij het pond of bij het vat opdoe, dan is het goedkooper
maar dan verschaalt en beschimmelt het in de kast. Als u

,r, GEMEUBILEERDE KAMERS.
wil zal ik alles tot in de kleinste kleinigheden meten en wegen
en u mag een boekje houden bij den kruidenier, maar dan
kan ik onmogelijk de kamers voor ƒ 28.— verhuren. Die
Italiaander boven met zijn honden koopt alles wat hij eet zelf, als-i
ten minste eet , wat ik niet en Suze niet hem nooit hebben zien
doen. Aan dien verdienen we geen rooje duit en we zijn hier
onder zware lasten van buur en hoofdelijken omslag en waterleiding
en onderhoud rekent u zeker ook maar niet en dan
het haar van den hond dat Suze iederen dag bij heele pruiken
uit het kleed haalt! U is de eerste die me een rippremande
maakt, of ik meer doe dan al de anderen.... nog nooit, zoo
waar zal ik hier voor uwe oogen een stuip krijgen.... alles
is gezonde en puike waar en Suze die er nooit aanraakt of
het moest een miserabel klontje suiker wezen en dan te moeten
hooren wanneer men als weduwe den heelen dag slooft en...."
Hier werd de onzamenhangende woordenvloed door luid
snikken afgebroken, wat der diepgegriefde vrouw zulk een
meewarig voorkomen gaf, dat Dankelaar het diepste berouw
gevoelde. Hij beschouwde zich als de inhaligste, schrielste,
hardvochtigste aller huurders en betaalde, zonder verdere haarkloverijen,
het volle bedrag van het briefje, met nog iets extra
voor Suze wegens de pruiken haar van Snip.
Onder een vloed van tranen streek de arme vrouw de gelden
op en verliet snikkende het vertrek.
Weinig vermoedde Dankelaar dat Suze het verharen van
Snip zoo pleizierig vond. Zij vond daarin een aanleiding te
meer om recht lang op die prettige kamer te toeven. Zoodra
Dankelaar uitgegaan was, verscheen zij met stoffer, blik en
boenlap om de kamer te „doen". Onder het begrip „kamer
doen" rekende Suze echter ook het kijken in albums, het neuzen
in boeken of het snuffelen in papieren, waarbij zij zich dan
vol welbehagen op de sofa neerstrekte.
Eens was Dankelaar des avonds, deftig gekleed, uitgegaan
op een bezoek, doch de familie niet te huis getroffen hebbende,
onmiddelijk naar zijne kamers en boeken teruggekeerd.

GEMEUBILEERDE KAMERS. 57
In den gang wachtte hem een droevig schouwspel. Snip,
uitgetogen op een onderzoekingstocht naar de keuken, was
onder weg verrast door de artistieke poedels van Oasparini,
die met dezelfde gastronomische gedachten omgingen.
Alle drie vol smaad uit de keuken verdreven, trachtten de
poedels, als verstandige dieren, hunne teleurstelling te vergeten
door vechten, bijten en stoeien. In wilde speelschheid pakten
zij Snip ieder bij een oor en sleurden hem onder groot misbaar
en ondanks het heftigste tegenspartelen, met zich voort. Met
een blik vol diepe zwaarmoedigheid zag Snip zijnen meester
aan, alsof hij zeggen wilde: „Zie, heer, waartoe uw dienstknecht
in de handen van dit onbeschaamde gepeupel gekomen is!"
Na zijnen hond met een paar schoppen verlost te hebben,
ging Dankelaar in zijne kamer, waar hij een niet minder treffend
tooneel mocht aanschouwen.
Suze ligt op zijn luiaardstoel in zoete rust, de beenen op
een anderen stoel gestrekt, zijn Turksche Fez schuin op het
hoofd, een bijna leeg gedronken glas wijn naast zich en een
sigarette in de slap neerhangende hand.
Snip toont zich niet in het minst verbaasd. Hij heeft zoo
iets blijkbaar al meermalen bijgewoond.
Dankelaar vindt het jammer de zoo rustig slapende schoone
te wekken. Hij neemt stil een stoel en gaat aan den arbeid. Het
werk wil echter niet vlotten. Telkens ziet hij op en de
slaapster, wie de fez allerliefst staat, beschouwende, dwalen
zijne gedachten af naar wereldsche dingen. Eindelijk, om een
einde aan den toestand te maken, sluipt hij naar haar toe en
drukt baar een zachten kus op de wangen.
Suze ontwaakt niet, maar glimlacht. Misschien komt die kus
in haren zoeten droom juist te pas. Een tweede kus, waarin
Dankelaar, opzettelijk of bij toeval, wat meer gevoel legt, doet
haar echter ontwaken,, de oogen opslaan, opspringen en bleek
van schrik naar de deur snellen.
Er spreekt zooveel ongeveinsde ontzetting uit hare houding,
dat Dankelaar het raadzaam oordeelt haar een oogenblik staande

DB GEMEUBILEERDE KAMERS.
te houden en haar te verzekeren dat hij het niets erg vindt
dat zij, na de beslommeringen van den dag, wat uitrust, een
glas wijn neemt uit zijnen voorraad en zich tooit met zijne fez.
Op nieuw zette hij zich aan den arbeid, maar al weer vlotte
het niet en hij slaagde er niet in, zijne gedachten bij eene
belangwekkende studie over scheepszwaartepunten te bepalen.
Telkens keek hij naar den luiaardstoel, liep dan eens op en
neer of gluurde door de ramen. Eindelijk, overtuigd dat hij
dien avond niets met vrucht zou uitvoeren en overwegende
dat, hadd' hij de familie B te huis gevonden, hij evenmin
gewerkt zou hebben, borg hij zijne papieren op en ging naar
het café-chantant aan de overzijde.
Met een idyllisch landschap tot achtergrond, blonk daar
een halve cirkel van een tiental vrouwen wier leeftijd, oorspronkelijke
gelaatskleur, vormen, verleden en toekomst ruimte
lieten tot min of meer gewaagde gissingen. Het publiek staarde
ze aan en zij staarden het publiek aan. Het vervaarlijk gerammel
van een piano verbrak alleen de pijnlijke stilte. Bij tusschenpoozen
hield de muziek op. Dan verrees een der dames en
wond zich op tot een oogenblik van leven en bezieling. Dan
zong Fraidein Zerline haar gevoelvol lied van Vö gele in en
Liebe, m cllc
Elvire haar dartel aria van den Joli Pompier
of miss Ella gilde eenige bijzonderheden uit omtrent zekeren
Jack met zijne Susanna, telkens door een korten trippeldans
de pauze tusschen twee coupletten vullende.
Dankelaaar oordeelde de stemming weinig opgewekt. Hij
wachtte de voorstelling door signor Casparini van de beroemde
poedels Pico en Chico niet af, liet het schadelijk mengsel,
dat de bediende hem gebracht had, onaangeroerd en begaf
zich naar de „Witte."
Ook daar scheen alles saam te spannen om hem verdrietig
te maken. De couranten, die hij vroeg, waren „in handen."
Een collega onthaalde hem op een lang verhaal van zijne
kwalen en teleurstellingen. Het bier was slecht en hij verloor
een partij biljart aan een „kruk," die niets dan „beesten" maakte.

GEMEUBILEERDE KAMERS. 59
Mistroostig begaf hij zich weer naar huis en kwam te gelijk
de deur binnen met signor Casparini en diens wereldberoemde
honden. Zij wisselden eenige woorden, toen het Dankelaar plot­
seling inviel den kunstenaar op zijne kamer te noodigen om een
glas wijn te drinken. Casparini liet zich geen tweemaal nooden.
Pico en Chico gedroegen zich zeer ordelijk en vlijden zich
op het karpet neder, elkaar van achter hunne overhangende
haren, oogjes gevende, terwijl Snip onder de sofa in observatie
ging met een gezicht dat een straatjongen zou verteederd hebben.
Casparini had gedurende zijn veelbewogen leven zooveel
Fransch en Duitsch opgedaan dat een gedachtenwisseling
tusschen de beide mannen mogelijk bleek. Dankelaar ontkurkte
een flesch St. Julien, leide een pakje sigaren binnen het bereik
van zijnen gast en gaf Suze eenige orders voor het souper,
al welke toebereidselen Casparini in eene gemoedelijke stem­
ming brachten. Met welgevallen koesterde hij zich in het
zonnestraaltje dat zoo onverwacht op zijn bestaan viel. Hij
drukte zich goed uit en had beschaafde manieren en toen de
glazen gevuld en de sigaren aangestoken waren, kostte het
Dankelaar weinig moeite om den zwerver over te halen zijne
lotgevallen te vertellen.
Zijn eigenlijke naam was Camaratta. Hij was te Eavenna
geboren, waar zijn vader een met voorspoed gezegenden handel
in verfstoffen dreef. Zijne ouders waren zeer godsdienstig en
gaven hem eene zeer eenzijdige opvoeding.
Huisonderwijs ontvangende, bleef hij van de zoo nuttige
vorming onder kameraden verstoken. Lichamelijke oefening
werd te gevaarlijk geoordeeld en wanneer hij des Zondags
driemaal miswaarts moest en de knapen van zijnen leeftijd
„atta campagna" zag spoeden om in de bosschen roovertje te
spelen, dan sprongen hem de tranen in de oogen.
Daarbij kwam dat het leeren niet best vlotte. Hij was niet
vlug en meer geschikt tot handen- dan tot geestesarbeid. Hij
had soldaat of zeeman moeten worden, ja, hij ware als schrijn­
werker of timmerman goed op zijne plaats geweest, maar zijne

60 GEMEUBILEERDE KAMERS.
ouders, bij hunnen voorspoed ijdel geworden, zonden hem op
achttienjarigen leeftijd naar Bologna om in de rechten te
studeeren. Daar stond hij nu, zonder een greintje ervaring,
in een vreemde stad, onder vreemde menschen, omringd door
kameraden, wier denken, levenswijze en gesprekken hem vreemd
waren en wier vermaken hij niet kon deelen. Vergeefs verzocht
hij zijnen ouders rijden, roeien, zwemmen te mogen
leeren. Zij verboden alles ten strengste en droegen zorg zijne
beurs zoo karig mogelijk te voorzien om hem het toegeven
aan zijne neigingen onmogelijk te maken.
De studie boeide hem minder dan ooit. Tegen examens
zag bij op als tegen onoverkomelijke bergen en hoewel hij
zijne ouders telkens smeekte hem terug te nemen, bleven zij
doof en blind. Als hij klaagde over eenzaamheid, zonden zij
hem aanbevelingen aan geestelijken. Hunne brieven waren
altijd vol vermaningen, bijbeltaal en kerkgeuren en bleven
dan ook dikwijls ongeopend. Het gevolg van een en ander
was, dat de jonge man een slenterend, luierend leven ging
leiden en in slecht gezelschap kwam. Hij verveelde zich en
had geen geestkracht genoeg om aan schadelijke invloeden het
hoofd te bieden.
Toen gebeurde het dat hij in aanraking kwam met Signorina
Paola Eotti. Zij was jong, schoon en niet streng van zeden.
Immers nog geen zeven maanden na een kleine reis, die zij te
zamen maakten, was onze held vader en elf maanden daarna
wiegde hij reeds een tweede spruit op zijne armen. Thans,
met meerdere ervaring toegerust, begrijpt hij eerst boe onbeschaamd
hij door de familie Eotti bedrogen werd. Zij
haalden hem gemakkelijk over om zijne kamers op te zeggen
en een ellendig hok in hunne woning te betrekken. Onder
allerlei voorwendsels en bedreigingen drongen zij hem om
brieven aan zijnen vader te schrijven om geld en nog eens
geld. Leugens werden verzonnen en uitvluchten bedacht,
terwijl van de gewone toezendingen voor colleges, geen lira
aan de ware bestemming kwam.

•
GEMEUBILEERDE KAMERS. Gl
Eindelijk werd al het streven der familie Eotti er op gericht
hem over te halen, zonder weten zijner ouders, Paola te huwen.
Nu werd het Oamaratta toch bang. Van alle kanten om geld
gemaand, reddeloos verward in een weefsel van logen en
bedrog en geheel in het nauw gedreven door een brief van
zijnen vader die, lont ruikende, een aanstaand bezoek aankondigde,
wist hij in deze omstandigheden niet beter te doen
dan.... te vluchten. Hij verschalkte de waakzaamheid der
familie Eotti en ontkwam op een boot naar Triëst. Hij was niet
alleen. Een schoone poedel van Paola had twee jongen gebaard
en Oamaratta, om zijne talrijke ledige uren zoek te maken, had den
jongen, leerzamen dieren allerlei kunsten geleerd. Zij apporteerden,
zochten zijn beurs of zakdoek, liepen op voor- of
achterpooten, droegen stok, hoed of boodschappenmand. De jonge
poedels droegen hem eene warme genegenheid toe en in de
bange dagen van Triëst bleven zij hem trouw ter zijde. Het
beetje geld was spoedig verteerd en als bediende, commissionair,
ja, als daglooner zocht hij zijn onderhoud te verdienen. Zijne
verwijfde opvoeding en levenswijze hadden hem echter voor zwaren
arbeid ongeschikt gemaakt en telkens ontslagen, drong de nood
hem om op de pleinen der stad en op de markten der omliggende
dorpen door Marco en Bruno kunsten te doen vertoonen.
Toen Signor Beretti, directeur van een rondreizend hondenen
apenspel, eene dier voorstellingen bespied had, stelde hij
aan Oamaratta voor, hem aan zijne troep te verbinden, wat
deze gereedelijk aannam. Zijn naam werd in Casparini veranderd,
Marco en Bruno werden herdoopt tot Pico en Chico.
Nu toog hij, voorgelicht door den directeur, aan de volmaking
der dressuur van zijne poedels en bij hunne wonderlijke
leerzaamheid duurde het niet lang of zij sprongen door hoepels,
liepen ladders op en af, stonden op den hals eener flesch en
trokken wagentjes voort, door apen gemend, al welke talentvolle
en hoogst bevredigende werkzaamheden Signor Casparini,
in zijn smaakvol pak van tricot, regelde en leidde.
Zoo reisde hij Europa door, bezocht bijna alle groote steden

62 GEMEUBILEERDE KAMERS.
en hoewel hij naast goede en vette dagen, ook vele magere
kon opteekenen, stond het zwervende leven en de omgang
met de telkens wisselende leden der troep hem wel aan.
Toen nu Signor Beretti, weder aan de grenzen van Italië
genaderd, zich voornam dat land af te reizen, scheidde hij
zich, om licht te hegrijpen redenen, van diens troep af en
vond sedert, dank zij de verbazende vermenigvuldiging der
gelegenheden tot uitspanning, overal en gemakkelijk nieuwe
verbintenissen.
„En wanneer Pico en Chico oud worden en dood gaan?"
vroeg Dankelaar, toen Casparini zijn verhaal geëindigd had.
„O," antwoordde hij, „dat zal wel erg zijn, maar mijne
broodwinning toch niet te niet doen. Ik ken nu iets, dat
waarde heeft op de markt. Ik heb den weg gevonden naar
een apen- en hondenhart. Ik weet wat zij vreezen en liefhebben,
wat van hun groot instinct en van hun erbarmelijk
verstand te wachten is. Met poedels kan men het het verste
brengen, maar geheel ongeschikt voor dressuur is geen enkele
hond. Zelfs van den uwen zou iets te maken zijn."
Dit zeggende haalde hij Snip van onder de sofa te voorschijn,
wat deze, tot Dankelaars stomme verbazing, goedwillig toeliet.
Hij streelde hem, sprak hem een paar woorden toe en leide
hem tusschen Pico en Chico neder, die onbeweeglijk bleven.
Toen floot hij even. Beide honden, als door een electrieken
schok getroffen, sprongen op, zett'en hunne voorpooten op
zijne knie en zagen hem, met een onbeschrijfelijke uitdrukking
in de oogen, aan. Het hoofd daarop naar hen toebuigende,
fluisterde hij hun iets in het oor, waarna zij zich, kwispelstaartend,
weer neervlijden naast Snip, die sidderde over al
zijne leden.
Aan het souper, door Suze opgediend, en waarvan Pico en
Chico de aangenaamste herinneringen bewaarden, vernam
Dankelaar nog menige bijzonderheid omtrent het eigenaardige
Nomaden-leven van zijnen gast en nam, bij diens vertrek,
gaarne eene uitnoodiging aan om, zoodra hij, Camaratta, alias

GEMEUBILEERDE KAMERS. 03
Casparini, als eenigste zoon in het bezit der nalatenschap
zijner ouders zou getreden zijn, met Snip eenige dagen op
zijn landgoed nabij Ravenna te komen doorbrengen.
Signor Casparini vertrok en de ambtenaar Ooldewijn vertrok
en in hunne plaats kwam Mademoiselle Norma Bertrand, die
zelve, met haar schoothondje Pipi, de suite naast Dankelaar
betrok, terwijl hare mama en bonne de beide bovenkamertjes
tot haar bescheiden deel kregen.
Zij debuteerde als forte-chanteuse voor het aanstaande opera­
seizoen. Benige krachtige roulades des morgens en schitterende
aria's des middags waren bewijzen genoeg, dat zij hare aan­
wezigheid ten huize niet onopgemerkt wilde laten en eenige
kleine diensten, die zij van Dankelaar vorderde, dat eene
nadere kennismaking haar niet onverschillig was.
Ja, toen Dankelaar, een paar dagen na hare komst, aan
Suze eene aanmerking maakte over de verwarring onder zijne
boeken, bekende deze schoorvoetend dat de „madam van
hiernaast" in zijne afwezigheid op de kamer was geweest en
overal rondgesnuffeld had. "
Dankelaar zond haar een catalogus van een der leesbibliotheken,
waarop een uitnoodiging volgde haar te komen spreken. In
plaats van de verontschuldigingen, die hij verwachtte, kreeg
hij een compliment over de netheid zijner kamer, waarna hij
op de hoogte werd gebracht van bare kansen om aangenomen
te worden en van de kuiperijen die tegen haar gesmeed werden.
Vermoedende dat hij onder de toongevende kringen in
's Hage verkeerde, verzocht zij hem zijne hulp en voorspraak
bij den op handen zijnden strijd over hare toelating.
Zij was een forsche vrouw van meer dan 30 jaren, met
geregelde maar ietwat grove gelaatstrekken, schoone oogen
en rijken haardos. „Oomme voix, comme figure et
comme garderobe monsieur Van Ham me ne trou-
vera pas mieux," beweerde zij met weinig bescheidenheid,,
terwijl zij in al hare lengte van de sofa oprees en den sleep van
haar kleed met een zaakkundigen schop naar achteren spreidde.

04 GEMEUBILEERDE KAMERS.
„Et comme bonté?" vroeg Dankelaar.
„Avec de la bonté on ne réussit pas sur la
scène. Je garde ma bonté pourceuxquienont
besoin," antwoordde zij.
. Toen Dankelaar afscheid nam, beloofde hij met een hartelijken
handdruk hare candidatuur met alle macht te zullen steunen.
Daartoe nam hij een abonnement voor de opera-voorstellingen
en tweemaal 's weeks kon men zeker zijn onzen
zeeman in een der fauteuils der stalles te vinden, elke aria
van Mademoiselle Bertram toejuichende met eene stem, die,
gevormd bij het geloei van den storm, een geheele claque
vertegenwoordigde. Ook in den foyer bemoeide hij zich ijverig
voor haar, mineerde en contramineerde en plaatste advertentiën
in de lokale bladen, onderteekend door „eenige abonnés,"
waarin zij hoog geprezen en warm aanbevolen werd.
Alle moeite bleek echter te vergeefs. Bij de stemming
viel La Bertrand met een meerderheid van drie stemmen.
Dit krenkte haar zeer. Zij had zoo vast op dit engagement
gerekend! „A Lyon, a Madrid, a Marseille, partout
oü j'ai eu des engagements, on me comblait....
et dire qu'un vilain trou comme La Haye....
ah, mais!"
Twee dagen daarna bracht Dankelaar de prima-donna met
baar mama, bonne en Pipi naar den trein. De bagage,
omvangrijk als die eener vorstin, werd door hem bezorgd en
op het perron namen zij afscheid. Droevig klonken hare laatste
woorden: „Ah, monsieur Dankelaar, si tout va.bien,
je ne dis pas, mais autrement notre vie est bien
dure." Nog een groet met den zakdoek en voort ging het
naar Parijs, terwijl Dankelaar nadenkend terug wandelde,
overwegende dat de wetenschap voorzichtig moet zijn in het
kiezen harer naaste buurlui.
Helaas, spoedig, al te spoedig zou hij gelegenheid hebben
de waarheid dezer stelling bevestigd te zien. Immers geen
tien dagen waren sedert het vertrek van La Bertrand ver-

GEMEUBILEERDE KAMERS. 65
loopen of er hielden voor het huis eenige vrachtwagens stil,
wier inhoud Dankelaar op het gegronde vermoeden bracht dat
dit maal een Indisch huishouden naast hem zijne tenten zou
opslaan. Luiaardstoelen, reusachtige pakken in matten gewikkeld,
koffers van manillahout in allerlei grootte, vogelkooien en
boven op al de barang: een bruine zoon van Java's bergen.
Spoedig volgde een rijtuig waaruit een heer stapte, wiens
gelaat door wind en zon gebruind en met diepe voren doorploegd
was. Hij reikte de hand tot uitstijgen aan eene dame,
wier voorvaderen van moeders zijde onder Diepo Negoro's
volgelingen kunnen geteld hebben. Achter haar sprongen te
voorschijn twee frissche jonge deernen, vroolijk als musschen
in de Mei en die met hare groote zwarte oogen, guitig en
nieuwsgierig, de nieuwe wereld beschouwden, waarin de mailboot
haar verplaatst had.
Een uur daarna was het kamp betrokken en een gerammel
van vorken en borden getuigde dat de familie Loprecht zich
aan een dier gekruide malen, de schrik van den baar en de
wellust van den oudgast, te goed deed.
Daar stortte Suze, bleek van ontsteltenis, in Dankelaars
kamer. „Meneer," barstte zij uit, „daar komt me in eens
een pikzwarte Moor in de keuken en begint afschuwelijk
tegen me te grinniken. Dat zijn menscheneters, niet waar,
meneer? Maar daar heb ik me niet op verhuurd. Ik ben
gereformeerd en ik wil mijn geweten niet met die heidenen
bezwaren. Hij de keuken uit of ik en dat wel op stel en
sprong!"
Dankelaar beduidde met eenigen nadruk dat een Javaan geen
Moor of heiden is, maar, even goed als zij, een onderdaan
van koning Willem III, die toevallig wat bruin uitgevallen
was. Zij moest hem maar eens flink aanzien en dan zou zij
gewaar worden wat mooie haren en oogen hij had. Daarbij
staan de Javanen bekend als brave, trouwe vrijers, die nooit
rooken en vrij zijn van sterken drank en als zij ongelukkig
zijn in de liefde, meestal vergif innemen. Hij raadde daarom
II. 5

66 GEMEUBILEERDE KAMERS.
Suze ernstig aan, voorzichtig met den armen jongen te zijn
en hem het hoofd niet op hol te maken.
Eenigszins gerustgesteld ging Suze naar de keuken terug
en een paar dagen daarna had Dankelaar, in 't voorbijgaan
even in de keuken glurende, de zelfvoldoening, te zien dat
Amat voor Suze een pan schuurde , terwijl Suze, dicht bij hem,
een kip plukte, in eene houding die voldingend bewees dat zij
hare godsdienstige bedenkingen overwonnen en Amat met
toewijding zijne studiën op volkenkundig gebied aangevangen
had. Waarom greep Suze ontsteld naar haar zakdoek, toen
Dankelaar haar, een week daarna, vroeg hoe zij aan die bruine
vlek op hare wang kwam en waarom bloosde zij toen zij
aarzelend fluisterde: „het is immers niet waar van dat vergif,
meneer?"
Gedurende de eerste weken had Dankelaar alleen reden
om zich over zijne nieuwe buren te verheugen. Zij waren
meestal uit en de toevallige ontmoetingen in den gang of
op den trap met de dames Anna en Olara waren hem ver van
ongevallig. Ja, het was reeds voorgekomen dat hij, als vrucht
zijner studiën van den vorigen avond, in Maury's „Stroomen
des oceaans" versregels vond van den aard als:
Gij roos van Java's dreven,
Die, oud en jong verheugend,
Daar bloeit in blijden eenvoud, enz.
Wel verscheurde hij die bladwijzers even snel als hij ze gemaakt
had, maar... de drommel hale alle groote zwarte oogen!
Op een morgen werd zijne aandacht getrokken door een
gedruisch op straat en naar buiten ziende, zag hij een steeds
aangroeienden oploop van menschen die, in deze dagen van
zwaren strijd om het dagelijksch brood, altijd een half uur vrij
hebben om toe te kijken hoe een piano, die den trap niet op
kan, door een der vensters geheschen wordt.
Immers het touw kan slippen of breken! Ditmaal brak noch
slipte het touw. Het instrument kwam veilig binnen en

GEMEUBILEERDE KAMERS. 67
Dankelaar was niet rouwig op liet denkbeeld nu en dan een
lieve quatre-main3 te hooren.
Het was reeds einde October en na bet middagmaal in de
„Witte" ging Dankelaar huiswaarts, zich met moeite met zijne
paraplu tegen de neerplassende regen en de stormvlagen be­
schuttende. Op zijne kamer vond hij de helder brandende lamp,
een vroolijk vlammend haardvuur, terwijl Suze het gezellig
suizend theewater binnen bracht. Snip schikte zich in zijne
mand en begon zijne natte huid te likken, daarmee te kennen
gevende dat hij liever niet meer uitging.
Zelden was Dankelaar in betere stemming om te werken.
Hij sloot de blinden, maakte thee en stopte zijne pijp, waarna
hij vol ijver de jongste theorieën aanpakte over het ontstaan,
het wezen en den loop van stormen, orkanen, typhonen, cyclonen,
mistrals, sirocco's en samoums. De tot een geduchten storm
aangegroeide wind gierde door de straat en schudde met
machtige hand aan de vensters. Blaas maar op, vriend! dacht
Dankelaar, des te beter trekt de haard! en juist wilde bij zich
duidelijk maken door teekening, welken koers hij zou kiezen
indien hij door een orkaan aangegrepen werd, die zich, van
west naar noord om zijne as draaiende, in dus- of zoodanige rich­
ting voortbewoog, toen plotseling een krachtig accoord, op de
piano aangeslagen, den draad zijner gedachten als met een
schaar afknipte. Gelaten leide hij zijn potlood neer en schikte
zich tot luisteren.
Het accoord werd gevolgd door een melodie, de melodie ging
over in een étude, die étude in een gamma, of liever in een
reeks gamma's, aanhoudend, eentonig. Zoo ging het een uur lang.
Eindelijk stilte. Met een diepe zucht van verademing nam
Dankelaar het potlood ter hand en trachtte zich den toestand van
zijn schip weer duidelijk te maken, maar zijne hersenen waren
in eene golvende, deinende beweging geraakt en eene nieuwe
reeks gamma's benam hem alle hoop dat zij dien avond weer
in de gewenschte rust zouden komen.
Driftig schelde bij. „Suze, verzoek beleefd aan mevrouw
5*

68 GEMEUBILEERDE KAMERS.
hiernaast of met pianospelen opgehouden kan worden; zeg dat
ik sterf van de hoofdpijn." Suze keerde spoedig terug met de
boodschap dat de dames Anna en Olara van 8—10 uur les
hadden. Dankelaar keek op zijn horloge, 't Was pas kwartier
vóór negen! De handen op de ooren houdende, trachte hij
zijn werk te hervatten, maar vergeefs. De gamma's sponnen
zich om en door zijne hersenen. Uit een cycloon is nog
redding mogelijk, maar hieruit! „Alle duivels, houdt op,
houdt op!" schreeuwde hij uit en begon in zijne wanhoop met
alle macht in den haard te poken, dat het buis er van dreunde.
Maar ach, de muziekmeester kreeg ƒ 1.50 per uur en nagenoeg
zonder rust losten de dames Anna en Olara elkaar aan
het noodlottige instrument af.
Ook Snip werd onrustig. Hij stapte uit zijne mand, verschool
zich onder de tafel en den kop opwaarts geheven, hief hij een
gehuil aan, zoo klagelijk, zoo roerend en hartverscheurend,
dat Dankelaar, bij dit grootere lijden, een oogenblik zijn eigen
leed vergat. Maar ook dit vermurwde de schoone speelsters niet.
Den volgenden morgen verzocht Dankelaar den heer Loprecht
te spreken en droeg hem zijn bezwaar met ernst en beleefdheid
voor, er op wijzende hoe de jonge dames met hun spel
elke ordentelijke gedachte in het huis onmogelijk maakten,
terwijl hij er op aandrong de speeluren te verzetten.
Meneer Loprecht had daar echter geene ooren naar. Zijne
dochters moesten de theorie der muziek leeren om later les te
kunnen geven en hij raadde Dankelaar aan, om te doen als hij,
namelijk: naar de Witte te gaan en een partijtje te maken.
Wat moest een jong mensch ook altijd zoo op zijn kamer hokken!
Behalve de lesuren werd hij des morgens en des middags
ten overvloede nog onthaald op de eigen oefeningen der dames.
Zij leerden eene kostwinning. Het was de eeuwige strijd om
het bestaan en wanneer is daarbij ooit sprake geweest van
medelijden?
Toen zich bij Snip duidelijke voorteekenen van idiotisme
en bij hem zeiven verschijnselen van zwaarmoedigheid begonnen

GEMEUBILEERDE KAMERS. 69
te openbaren, zeide Dankelaar de huur op en betrok, zonder
lang aarzelen, een kwartier in de Burgemeester J. 0. F. van
Bevervoordestraat N°. 224, op den hoek der Baron van
der Duijn van . Maasdamlaan en met een aardig kijkje op
Plein 1666.
Ditmaal had hij alleen geïnformeerd of er een piano, viool,
cornet-a-pistons of eenig ander instrument in huis was. Wat
woog naast die ramp het bezwaar van roet, vlooien, ja, wat
ook! En ziet, hij had geen reden zijne overhaaste handelwijze
te betreuren. De juffrouw vond het niet erg wanneer
bij in zijne kamer zat; het weekbriefje bleef binnen de perken
der bescheidenheid; in één woord, zijne hospita beschouwde
hem niet als een lastpost, een noodzakelijk kwaad, maar als
iemand die, eenmaal in huis opgenomen, nauwgezet betalende
en van zijnen kant geene aanleiding tot klachten gevende,
het bijna zoo goed verdient te hebben als de huisgenooten zeiven.
Eén ding hinderde hem. Zijne slaapkamer stond niet in onmiddelijke
gemeenschap met de buitenlucht en ontving een
zeer spaarzaam licht uit den gang. Na onderzoek bleek het
hem dat een rond gat in den muur, die de kamer van den
tuin zijns buurmans scheidde , dit bezwaar kon verhelpen. Hier
rekende hij echter buiten de bouwpolitie en... zijnen buurman.
Men mag in zijn eigen muur zoo maar geen gaten maken.
Een ambtenaar der bouwpolitie, door hem geraadpleegd, waarschuwde
hem dat dit alleen geoorloofd werd indien het venster
drie meter boven den vloer, van matglas, van dievenijzers
voorzien en altijd gesloten was, terwijl de toestemming van den
eigenaar van het naaste pand in de eerste plaats vereischt werd.
Naar den eigenaar des tuins richtte Dankelaar alzoo zijne
schreden.
„Meneer Drooghart, heeft u er bezwaar tegen dat ik in
den muur, die mijne kamer van uwen tuin scheidt, een rond
venster laat maken van een kwart el middellijn?"
„Hm, hm!.... Een raam is een netelige zaak. Het maakt
den tuin onvrij."

70 GEMEUBILEERDE KAMERS.
„Ik zal het laten maken drie meter boven den vloer, het
krijgt ruiten van matglas en blijft dichtgespijkerd."
„En dan de veiligheid?"
„Er zullen tralies voor gemaakt worden van een vinger dik."
„Mijn pand gaat door zoo'n venster in waarde achteruit."
„Dan kunnen wij eene notarieele akte passeeren dat ik
gehouden ben het venster, op de eerste aanmaning van uwe
zijde, weer dicht te doen metselen."
„Hm, hm! Alles goed en wel! Ik zal er eens
over denken de familie er eens over spreken. Het gaat
mij alleen niet aan."
„Goed, mijnheer, dan zal ik morgen terugkomen. Vergeet
u toch niet dat mijne slaapkamer lucht noch licht heeft."
Den volgenden dag weder bij den heer Drooghart toegelaten,
deelde deze hem onder veel hm's, kuchen en neussnuiten mede:
„Wij hebben er rijpelijk over nagedacht en de zaak breedvoerig
besproken, maar het is, naar ons aller meening, geen
zaak u de toestemming tot het maken van een venster in
den bewusten muur te geven. Het spijt mij zeer als ik
er alleen over te beschikken had...."
Misnoegd ging Dankelaar weg. Hij had op deze weigering
niet gerekend. De zon scheen helder en een frissche wind
woei door de straten.
„Zie," prevelde hij bij zich zeiven, „de zon geeft een zee
van licht en volop lucht is er, alles om niet, voor armen en
rijken; maar o wee, indien de mensch toevallig de beschikking
krijgt over een tiental zonnestralen of een paar kubieke ellen
lucht."
En zoo kwam het dat Dankelaar op zijne kamers in de Bevervoordestraat
in het donker sliep, wat hem echter niet belette
een examen te doen, dat zijnen examinatoren de meest doorslaande
bewijzen gaf van den ernst zijner studiën en zijne
geschiktheid om den rang, die hem weldra op de vloot zou
ten deel vallen, naar alle eischen te vervullen.

MODERNE ROMANSCHRIJVERS
DOOB
DR. JAN TEN BRINK.
THEODOOB MIOHAÏLOVITCH DOSTOJEWSKI.
„Le crime et le chatiment. Traduit
du Russe (de Dostoievsky) par Victor
Derély." (2 tomes) Deuxième édition,
Paris, Pion, 1885. kl. 8».
„Schuld en boete. Roman van F. M.
Dostojewsky. Vertaling van Petros
Kuknos. (2 deelen). 's-Gravenhage,
A. Rössing, 1885. gr. 8°.
Zij, die Dostojewski's besten roman, „Misdaad en Straf",
ter band nemen, worden bij de eerste regelen machtig
aangegrepen, lezen met steeds stijgende belangstelling, en
kunnen er niet van zwijgen, zoodra zij de lezing voltooid
hebben. Ik beken gaarne, dat het mij aldus gegaan is. Noch
Balzac, noch Flaubert, noch Zola, noch Thackeray, noch
Dickens, noch Ebers, noch Dahn, schokken den onvoorbereiden
lezer zoo hevig, laten zulke onvergetelijke indrukken
na. De sombere, trotsche geest van den dichter dwingt tot
bewondering. Zijne diepe ontleding van de roerselen der
geesten, zijne geniale kracht in het proeven, van harten en
nieren, zijne kunst in éen woord, gaat die van velen, zelfs
der beste romanschrijvers van onzen tijd, te boven. Een kreet
van verbazing en schrik ontsnapt den getroffen lezer, die
„Misdaad en Straf" heeft leeren bewonderen. Men moet
erkennen, dat Dostojewski een naturalist, een psycholoog,

72 MODERNE ROMANSCHRIJVERS.
en een dichter is, die ons met onverschrokken hand door de
zwarte hel der Eussische volksellende voert, om ons in zijn
held Easkolnikow het afschrikwekkend beeld van wroeging,
van tot waanzin stijgenden angst te teekenen. Van dezen
indruk rekenschap te geven is het doel van dit opstel. Vooraf
voegt het een kort onderzoek in te stellen naar den persoon
van den schrijver, naar de plaats, wel deze inneemt in de geschiedenis
der Eussische letterkunde van de laatste veertig jaren.
I.
Theodoor Michaïlovitch Dostojewski werd in 1821
te Moscou geboren. ') Zijn vader was een gepensioneerd officier
van gezondheid, die woonde en dienst deed in het arm enhospitaal
te Moscou. De familie Dostojewski behoort tot
den kleinen adel, wier leden meestal met geringe ambtenaarsbetrekkingen
worden begunstigd. In zijne vroegste jeugd zag
Dostojewski slechts de ellenden van een hospitaal. Daarenboven
was het leven in het gezin van den geneesheer niet
zeer voorspoedig door.... geldgebrek. Deze wist echter van
de regeering de toezegging te verwerven, dat zijne beide oudste
zonen, Alexis en Theodoor, te Petersburg tot genie-officieren
zouden worden opgeleid. Door deze beschikking misten zij
de classieke vorming, die een geboren dichter als Dostojewski
zeer ten goede zou gekomen zijn.
Zijn leeslust en belangstelling in de letterkunde deden hem
grijpeu naar de werken van Pouchkine en Gogol, naar
de Fransche romans van Balzac, Eugène Sue en George
Sand. Vooral Gogol en zijn roman „Doode zielen"
oefenden een beslissenden invloed op hem uit. In 1843 werd
') Men vergelijke voor nadere bijzonderheden: —Eugène Melchior
de Vogüé, „Les Ecrivains Russes contemporains", Revue
des deux Mondes, 1885; en K. Halier, „Geschichte der russisehen
Literatur," Riga und Dorpat, Schnakenburg, 1882.

MODERNE ROMANSCHRIJVERS. 73
hij tweede luitenant der genie, maar nam na een jaar zijn
ontslag, om zich uitsluitend aan de letteren te wijden.
Zijn vader was gestorven, de kleine erfenis onder de vele
kinderen versnipperd. Dostojewski begint met vertalingen
en zwoegt veertig jaren lang, om door zijne pen aan den
kost te komen. Uit zijne brieven klinkt voortdurend dezelfde
bange kreet: geene middelen om te leven en hard werken
voor zijne uitgevers, als een „vigelante paard" — zegt hij —
voor huurkoetsiers. Zijne armoede ergerde hem en deed zijn
trotsch hart bloeden. Zijne gezondheid leed onder dit zwoegen
voor zijn brood. Zijn zenuwgestel werd overprikkeld, hij leed
aan visioenen en hallucinatiën. Somtijds werd hij door felle
zenuwtoevallen getroffen. Rust vond hij alleen in geregelden
arbeid. De personen, door zijne fantasie te voorschijn geroepen,
werden zijne vrienden, hij leefde met hen, leed met hen tot
bitter weenens toe over hunne ongelukken.
Zijn eerste roman: „Arme L i e d e n" schreef bij 23 jaar
oud in 1845. ') Grigorovitch, die later naam zou maken
als schrijver, bood het handschrift aan den uitgever Nekrassow.
Deze kwam in den nacht tot Dostoj ewski en omhelsde hem
uit opgetogenheid over zijn werk. Daarna bracht Nekrassow
den roman bij den grooten criticus Bielinski met den
uitroep: „Er is een nieuwe Gogol onder ons opgestaan."
De criticus haalde de schouders op, maar deelde weldra inde
geestdrift van den uitgever. „Arme Lieden" verscheen in
een tijdschrift en vestigde oogenblikkelijk den naam van den
romanschrijver.
Deze eerste roman bevat de briefwisseling van twee personen
— van een arm fatsoenlijk meisje en van een even
armen, ouden klerk bij eene kanselarij, wiens roem is, dat
J
) „Sein Erstlingswerk: Die armen Leute, erregte durch seine
humoristische Richtung und das glanzende Erzahlertalent des Verfassers
allgemeine Aufmerksamkeit." Halier, „Geschichte der russischen
Literatur," I. 185.

74 MODERNE ROMANSCHRIJVERS.
hij nauwkeurig kopiëert, die een kinderlijk goed hart bezit,
ondanks zijn kleurloos en moeilijk bestaan. De arme
Dievouchkine bezit maar één schat. Als hij uit het
raam ziet van zijn kelderlokaal, waar hij dag aan dag onvermoeid
zit te schrijven, werpt hij een blik naar een kamertje
aan den overkant, waar het arme nichtje van hem woont,
dat hij als vader en broeder liefheeft. Het nichtje is beschaafder
en fijner ontwikkeld dan Dievouchkine. Zij wil
niet, dat hij zich offers voor haar getroost en spreekt toch
dikwijls over hetgeen zij mist. Zij kunnen elkander niet vaak
ontmoeten, omdat er natuurlijk kwaad van zou gesproken
worden. Eindelijk trouwt het nichtje met een rijk man, die
vroeger haar met zijne aanzoeken vervolgde. Nu is zij rijk en krijgt
zij alles wat baar hart begeert; zelfs laat zij Dievouchkine,
als weleer, boodschappen doen bij hare modiste, bij haar juwelier.
Maar zij begrijpt niet, dat de arme klerk bittere tranen weent
over haar verlies, want zij gaat na baar huwelijk naar een
verafgelegen provincie. Dievouchkine doet al hare boodschappen
tot het eind met de grootste nauwkeurigheid, eindelijk
barst in zijn laatsten brief zijne wanhopende smart los. De
roman eindigt met het vertrek van den trein, die de „arme
lieden" scheidt.
Al aanstonds verraadt zich hier het eerbiedwaardig talent
van Dostojewski. Met al zijne landgenooten heeft hij één
trek gemeen. Zijn kunstwerk staat, als zoovele andere
Eussische romans, in dienst der Muze van de Melancholie.
Persoonlijk onderscheidt hij zich, zelfs in hooger mate dan
Tourgeniew, door de kunst om met enkele woorden eene
stemming te voorschijn te roepen, om door een enkelen regel
ons meer van zijne helden te verhalen dan anderen in eene
bladzijde doen. Hij stort zijn lichtontroerd gemoed, zijn
diep mededoogen voor het leed van armen en kleinen, zijne
bittere teleurstellingen en zijn trotsch hart reeds in dit eerste
kunstwerk volledig uit.
Bovenal toonde bij zich een talentvol leerling van Gogol,

MODERNE ROMANSCHRIJVERS. 75
den eersten realist onder de Russische romanschrijvers.') Nikolai
Gogol-Janowski (1809—1852), die een jaar lang hoogleeraar
in de geschiedenis te Petersburg was, heeft zich door
velerlei onderscheiden. In den beginne schetsen uit het volksleven
in de Ukraine, zeis een geheel klein Russisch epos:
„Taras-Bo ulb a," voltooiend, werd hij later de schilder
van het burgerleven te Petersburg, eindelijk dramatisch
auteur en schrijver van den roman: „Doode Zielen." Zijn
invloed op Dostojewski is zeer duidelijk aan te toonen,
zoodra men Gogol's Petersburgsche novellen en zijn roman:
„Doode Zielen" met zijne „Arme Lieden" en zijn
„Misdaad en straf" vergelijkt. Gogol had te Petersburg
de kleine burgerij bestudeerd, en in 1835 de novellen:
„Newski Prospekt," „de Mantel" en „het Portret"
geschreven. De held van de korte vertelling: „de Mantel,"
Baschmatschkin is de onmiddellijke voorzanger van
Dostojewski's armen klerk. Hij is een behoeftig ambtenaar
en kopiist, die akten en officiëele stukken afschrijft. Zeer bloode,
zeer verstrooid, leeft hij in stillen ootmoed als Dievouchkine
met de eenige hoop, dat hij weldra een nieuwen mantel zal
kunnen koopen, die' hem voor de winterkou zal beschermen.
Voorwerp van spot door zijne bedeesheid en door zijne armoede,
wordt hij krankzinnig, zonder de vervulling zijner eenige
illusie te hebben beleefd.
Het is opmerkelijk, dat de juist omstreeks dezen tijd
(1835—1839) geschreven „Camera Obscura" een dergelijk
arm, verlegen manneke in Keesje doet optreden, wiens
eenige hoop: voor zijn eigen geld begraven te zullen worden,
glansrijk wordt vervuld. Hildebrand had zeker met Gogol's
1) Men raadplege over Gogol: 1» Halier, t. a. pi. S. 111—123;
2° C. Courrière, „Histoire de la Littérature contemporaine
en Russie" (Paris, Charpentier 1875) p. 140—194; en 3° Ernest
Dupuy, „Les grands maitres de la littérature Russe au
dix-neuvième siècle" (Gogol — Tourguenef — Tolstoï) Paris,
Lecène & Oudin, 1885. p. 1—120.

76 MODERNE ROMANSCHRIJVERS.
novellen geene kennis gemaakt, en juist daarom steekt de
Hollandsche humor met zijn gemoedelijk optimisme te karakteristieker
af bij den Russischen met zijne onverbiddelijke
melancholie.
II.
Van 1845 tot 1848 had Dostojewski zich met zijn vriend
en beschermheer, Bielinski, den grooten criticus, meer op
de bespreking van maatschappelijke en godsdienstige vraagstukken,
dan op letterkundige studiën, toegelegd. Hij kwam
in aanraking met een heethoofd, Petrachewski, die even
vóór 1848 en de omwentelingskoorts van dat jaar een groot
aanvoerder was der Eussische studenten-genootschappen. Hij
hoorde onder die jongelieden min of meer oproerige aanspraken,
maar als zwijgend droomer stichtte zijne tegenwoordigheid hoegenaamd
geen kwaad. Toch waren deze bijeenkomsten na de Februariomwenteling
te Parijs, na den Juni-opstand, een doorn in het
oog, zelfs van den half-en-half liberalen Czaar Ni co la as.
In 1849 (23 April) werden vier-en-dertig verdachten in hechtenis
genomen. De beide broeders Dostojewski waren onder dit
getal. Zij werden in eene vesting opgesloten, waar zij vrij
wat minder afleiding hadden, dan de goede Frits Eeuter,
hun voorganger op den lijdensweg (1833—1840).
Eerst bleef Dostojewski acht maanden in de sombere
vesting, zonder dat het hem geoorloofd was boeken of papieren
te hebben. Daarna werd hij in December 1849 naar het
Semenowski-plein gebracht, waar een schavot stond. Ondanks de
hevige koude moesten de veroordeelden hunne kleederen afleggen
en hun vonnis in het hemd aanhooren. De lezing duurde een
half uur. Het vonnis eindigde met de woorden „veroordeeld tot
de straffe des doods zullen zij den kogel ontvangen." De
griffier klom van het schavot, een priester verscheen. Petrachewski
en twee der heftigste saamgezworenen werden aan

MODERNE ROMANSCHRIJVERS. 77
een paal gebonden, er werd vuur gecommandeerd aan de
soldaten, maar een wit vaantje verkondigde, dat de Czaar
lijfsgenade had geschonken. Zij zouden verbannen worden
naar Siberië.
Dostojewski onderging deze onverdiende straf met kalmte.
Zijn zenuwgestel bad zooveel geleden, hij werd gekweld door
zoo zonderlinge droomen van een verpletterend onheil, dat
hij juist door zijne rampen bewaard werd voor krankzinnigheid.
Dezen toestand heeft hij later voortreffelijk beschreven, toen
hij het lijden verhaalde van Raskolnikow, den held uit
„Misdaad en Straf." Dostojewski's straf was betrekkelijk
de lichtste, daar de keizer hem vier jaren dwangarbeid oplegde,
hem deed inschrijven als gewoon soldaat in Siberië met verlies
van zijne adelijke titels en burgerschapsrechten.
Te Tobolsk gekomen werd ieder van hen naar eene
bijzondere bestemming gevoerd. Russische vrouwen van vroeger
gedeporteerden kwamen hen soms met hartelijke woorden
bemoedigen en schonken hun bijbels. D o s toj ewski heeft
aan zijn bijbel tijdens zijn vierjarigen straftijd troost en bebemoediging
gevraagd. Als na het harde dagwerk de andere
veroordeelden sliepen, las hij bij den lantaarn van zijne
slaapplaats, om verademing te vinden in zijn bitter lot. Naast
gewone misdadigers in ketens geklonken moest hij onder het
ruwe commando zijner militaire bewakers arbeiden, oude
schuiten in stukken hakken of ander nuttteloos werk doen.
Het meest van alles kwelde hem het verbod niet te mogen
schrijven, terwijl hij als tot berstens toe vol was met denkbeelden,
die gestalte wilden aannemen op het papier. Men
heeft T a s s o beklaagd, die in den kerker te Ferrara des
avonds geen licht kreeg om er zijne verzen bij te schrijven,
hoe veel dieper behoort het lot van Dostojewski betreurd
te worden, die vier jaren onder boosdoeners geen woord kon
spreken tot, geen letter kon schrijven aan een meedoogend
geestverwant.
Hij hield het zoo vier jaren uit en werd ontslagen in 1854.

78 MODERNE ROMANSCHRIJVERS.
Nu moest hij als gemeen soldaat dienen in een Siberisch
regiment tot het volgende jaar, toen Alexan der II (2 Maart
1854) den Eussischen throon besteeg en allerlei milde maatregelen
nam ten voordeele van staatkundige misdadigers.
Dostojewski werd tot officier bevorderd en in zijne rechten
hersteld. Ben paar jaren later mocht hij zijn ontslag nemen
en iu 1859 weer te Petersburg leven, waar hij zich uitsluitend
met letterkunde bezig hield. Het eerst ontwierp hij daar
zijne „Gedenkschriften uit het doode Huis," ') die in
1861 het licht zagen.
Dit boek wordt door de Vogüé s
) ver boven „Le mie
prigioni" van Silvio Pellico(l789 —1854) gesteld. „Zouden
russische tranen geringer menschelijke smart beweenen dan
Italiaansche?" — vraagt hij. In 1856 was het nog niet
volkomen geoorloofd van Siberië te spreken. Zou men
Dostojewski niet terstond vervolgen voor zulk een waagstuk 1
Hij ontzeilde deze klip door met geen woord van staatkundige
gevangenen te reppen. Hij legt den lezer de gedenkschriften
van zijn held Alexander Gorjatchnikow voor, gestorven in
Siberië na tien jaren dwangarbeid te hebben verricht. Het
misdrijf van dezen was, dat hij zijne vrouw in eene opwelling
van gegronde jaloezie had gedood. Edelman, wel opgevoed,
uitmuntend door de oorspronkelijke, goedheid zijns harten,
moest hij, in Siberië aan de zijde van gewone boeven levend,
al de folteringen der hel ondervinden. In een fort waren drie
tot vierhonderd boeven bijeen, Tartaren, Kirgizen, Polen, Russen,
Joden. De eenige bezigheid van Gorjatchnikow is de psychologische
studie zijner medegevangenen, zijn eenige troost
ook bij de diepst gevallenen sporen van beteren aanleg waar
te nemen. Daarenboven schildert hij de afzonderlijke personen
in kleine novellistische karakterschetsen met zooveel scherp
') „In denen das Leben der in Sibirié'n in den G-efangnisshiiusern
lebenden Verbrecher aus eigener Anschauung ergreifend und wahrheitsgetreu
geschildert wird." Hall er, t. a. pl. S. 185.
2) T. a. pl. bl. 325.

MODERNE ROMANSCHRIJVERS. 70
waargenomen bijzonderheden, dat hij de aanvoerders der
Fransche naturalistische school niet zelden de loef afsteekt.
De „Gedenkschriften uit het doode huis" hebben
aan Rusland de verschrikkingen eener verbanning naar Siberië
geopenbaard. Door de algemeene afkeuring getroffen is het
gevangeniswezen in Siberië hervormd in milden zin, en zijn
de lijfstraffen van de gedeporteerden afgeschaft. Dostojewski
zelf oordeelde zijn verblijf in Siberië eene bittere, maar nuttige
beproeving, daar hij de nederigen en verdrukten had leeren
kennen en zelfs in den laagsten misdadiger den mensch had
leeren opmerken.
Dostojewski had in Siberië eene echtgenoote gevonden —
de weduwe van een lotgenoot, die in de samenzwering van
Petrachewski had deelgenomen — schoon aanvankelijk
zijne hoop op hare wederliefde ijdel scheen. Een deel van zijne
eigene teleurstellingen in dit opzicht beschrijft hij in zijn derden
roman: „Vernederden en Beproefden", die in 1861 werd
uitgegeven. Dostojewski was een tijd lang de nederige en
vernederde raadsman zijner toekomstige echtgenoote, toen deze
er aan dacht hare genegenheid aan een ander te schenken.
Dezen zelfden toestand behandelt hij in zijn derden roman. Iets
langdradigs schijnt in dit werk den lezers te treffen, terwijl
daarenboven zijnen personen uit de aristocratie — zijn prins
Valkowski — iets melodramatisch aankleeft, dat tot de woeste
scheppingen der Romantiek in den trant van Eugène Sue
terugbrengt. Iets dergelijks pleegt meer voor te vallen. In het
schilderen van koetsiers, palfreniers, kruieniers, kleine burgers,
fatsoenlijke kooplieden en officiers toonde Charles Dickens
zich een meester van den eersten rang, maar zoodra bij aan
de aristocratie begon, bleek zijne onmacht. Bulwer schrapte
met een paar potloodstrepen een edelman in elk tafereel, dat
hij ontwierp, maar zoodra hij zich in burgerkringen bewoog,
verried hij zijne onkunde. BijBalzac doet zich een gelijk geval
voor, schoon zijne veerkrachtige natuur, edelman van geboorte,
burgerman in het dagelijksch leven, hem voor grove dwalingen

80 MODERNE ROMANSCHRIJVERS.
behoedde. En hoe hebben de partijdige beoordeelaars van
„Les Rougon-Macquart" niet elke gelegenheid aangegrepen
om te staven, dat Zola beter thuis is in 1'Assommoir,
in le Bon-Marché, en in de kroegen der mijnwerkers dan
in de salons, waar de adel van het tweede Keizerrijk optreedt.
Sedert 1859 tot 1865 heeft Dostojewski zich mede een
naam pogen te maken als journalist. Maar zijne wetenschappelijke
ontwikkeling was te eenzijdig, zijne neiging tot dwepen
te groot. Hij hield zich aan een beroemd woord van een
Russisch dichter: „Het is niet mogelijk Rusland te begrijpen,
men moet aan Rusland gelooven!" Doch het ging niet aan
daarin de stof te vinden tot eene vruchtbare gedachtenwisseling
in degelijke dagbladen. Een gevoelen, een geloof, laat zich
alleen door ingewijden, door geestdrijvers dag aan dag verdedigen.
En als .de meest overtuigde adepten na hevige
worsteling eindelijk het ijdele van hun streven begrepen, bleef
hun niets anders dan het Nihilisme of de waanzin.
Deze nieuwe onderneming had evenwel grooten invloed op
zijne volgende romans. Dostojewski poogde zijne staatkundige
idealen door kunstwerken ingang te doen vinden.
Hij verliet de zuiver letterkundige school van Gogol en
wilde den nieuwen geest van het jonge Rusland beter leeren
waardeeren. Sedert 1865 worstelde hij weder met allerlei rampen.
Zijn tweede dagblad moest ophouden te verschijnen en liet
hem niets dan schulden na. Hij verloor zijne vrouw en zijn
broeder Alexis. Hij moest naar het buitenland vluchten,
om aan zijne schuldeischers te ontkomen en leidde een leven
vol ontberingen in Duitschland en Italië. Daarenboven werd
hij geteisterd door eene soort van vallende ziekte en kwam hij
alleen naar Rusland terug om eenig voorschot van zijne uitgevers
te vragen. Al, wat hij buiten Rusland ziet, laat hem koud.
Eene terechtstelling te Lyon, het voltrekken van een doodvonnis,
zegt de Vogüé 1
), herinnerde hem zijn lijden op
i) T. a. pl. bl. 338.

MODERNE ROMANSCHRIJVERS. 81
het Semenowskiplein. Vandaar, dat die terechtstelling in
zijne latere romans op nieuw zal verteld worden.
In deze treurige jaren van 1865 tot 1871 schreef hij drie
romans: „Misdaad en Straf" (1866) '), „De Idioot"
(1867), en „Booze Geesten" (1871). Reeds werd op den
voorgrond gesteld, dat de eerste, zijn meesterstuk zijnde, er hier
weldra eene eenigszins nadere studie over dit onderwerp zal
volgen. De latere romans lijden aan verval van kracht. De
schrijver zelf werd gedurig meer gemarteld door zijn hevig'
zenuwlijden. Soms verschenen er maar een paar bladzijden
in de tijdschriften, die zijne romans uitgaven, met de tijding,
dat Dostojewski door zijne ziekte verhinderd werd te
arbeiden 2
).
Intusschen had „Misdaad en Straf" hem tot den meest
gelezen en geprezen romanschrijver in Rusland gemaakt. Even
als na Goethe's „W er tb. er" soms zelfmoord bij zwakke
zielen voorkwam, zoo volgde een student te Moskow de misdaad
van Raskolnikow na. Dit behoeft noch op rekening
van Goetlie, noch op die van Dostojewski geschreven te
worden. Verstandige lezers moesten erkennen, dat de voorstelling
van wroeging en straf in den roman van Theodoor
Michaïlovitch geen gezond meuschenhoofd zou kunnen
doen duizelen door het spookbeeld der navolging, een ziekelijk
verschijnsel bij lijdende hersenen. Zijne volgende werken,
steeds in waarde verminderend, kunnen het verwijt niet
ontkomen, dat zij zondigen door langdradigheid. In „D e
Idioot" wordt eene moeilijke zielkundige quaestie behandeld 3
).
') „Sein bedeutendstes Werk is der Roman: „Verbreehen und
Strafc." II aller t. a. pl. s. 186. — „C r i m e et Chatiment"
marqué 1'apogée du talent de Dostoievski. — De V o g ü é, t. a. pl. bl. 338.
!
) De V o g ü é , t. a. pl. 343.
s
) >,Der Idi„t" (ist) sein erster tendenziöser Roman, in welehem er
in der Person des Pürsten Myschkin zu beweisen suelit, dass alle evangelischen
Tugenden: Ehrlielikeit, Wahrheit, u. a. trotz des Idiotismus
der sich durch diese Eigenschaften auszeichnenden
dem Geiste stehen." Haller, t. a. pl. S. 185.
Person noch über

82
MODERNE ROMANSCHRIJVERS.
In „Booze Geesten" volgt eene scherpe ontleding van den
invloed der nihilistische begrippen op de Russische maatschappij
'). Zijn laatsteroman: „De Gebroeders Karamasow"
(1879, 1880) biedt eene zonderlinge overeenkomst
aan met het laatste onvoltooide werk van Gustave Flaubert,
„Bouvard et Pécuchet" (1881), waarin door twee sprekers
eene dialoog over allerlei mogelijke wetenschappelijke onderwerpen
tot vervelens toe wordt voortgezet. Er is evenwel een groot onderscheid.
De Fransche oude mannetjes, Bouvard en Pécuchet,
liefhebberen in alle mogelijke soorten van kennis en wetenschap,
de gebroeders Karamasow zijn halve krankzinnigen,
die hunne wijsgeerige en godsdienstige begrippen aan elkaar
benijden en elkaar met zonderlinge loosheid pogen uit te
hooren.^/
Het mag niet verzwegen worden, dat Dostojewski te zwaar
beproefd door allerlei lijden, soms in zijne romans met bittere
woorden sprak over zijne Russische medebroeders-romanschrijvers.
Yooral tegenover Tour genie w. Tolstoï was nog in het
begin van zijn loopbaan. Dostojewski had eene grief tegen
Tourgeniew, die veel verklaart. Hij meende, dat deze
de denkbeelden van het jonge Rusland averechts had voorgesteld.
Het geldt hier den strijd vóór of tegen de wijsgeerige richting,
die den befaamden naam van Nihilismus draagt. Na
1857 en 1858 — het tijdvak van den Krimóorlog — had
zich in Rusland bij bet opkomend geslacht eene nieuwe wijze
van gevoelen en denken doen gelden. Onder den invloed der
wijsbegeerte van Hegel, vooral geput uit diens geschriften
van 1840 tot 1850; onder den invloed van Schopenhauer;
onder den invloed tevens der werken van Fransche, Duitsche
1) „Dostoïevsky avec le talent, que nous lui eonnaissöns , nous transporte
dans „le second dessous" de la société. . . II analyse les effets psychologiques
et la portee sociale du Nihilisme sur les espris faibles, gatés ou a demi
développés." — Courrière, „Histoire de la Littérature contemporaine
en Russie" (1875) p. 328, 329.

MODERNE ROMANSCHRIJVERS. 83
en Engelsche socialisten en staathuishoudkundigen; door vele
rampen in den Krimoorlog, die den achterlijken toestand van
den Eussischen staat en der Russische maatschappij openbaarden;
en eindelijk door heftige artikelen in tijdschriften en
dagbladen te Petersburg verschijnende, ontwikkelde zich de
eigenaardige philosophie, die met den naam van Nihilisme
wordt bestempeld.
De jonge Nihilisten ontkenden alle gezag in wetenschap
en kunst. Als grondslag voor elk onderzoek wapenden zij zich
met een grenzeloos scepticisme en vertrouwden zij alleen op
zich zeiven; alle verschijnselen van het geestesleven verklaarden
zij materialistisch en physiologisch; zij vereerden de Natuurwetenschappen,
omdat die practisch nut konden afwerpen;
kunst en letteren zouden alleen nuttig werken, meenden zij,
wanneer deze beide de wetenschap populariseerden; zij geloofden
niet aan gevoel, liefde, schoonheid, daar zij loochenden, dat
deze begrippen recht van bestaan hadden; daar zij beweerden, dat
elk verschijnsel physisch of physiologisch moest verklaard worden.
Iwan Tourgeniew had in 1861 getracht deze nieuwe
richting — vooral ouder de studeerende jeugd heerschende,
omdat deze, half wetenschappelijk ontwikkeld en doodarm, menige
illusie in de groote samenleving moest verliezen — te schilderen
in zijn roman „Vaders en Zonen." Tourgeniew
poogde onpartijdig te zijn en den toestand der geesten te
verklaren. Zijn held Basarow verklaart den inhoud van
het nieuwe evangelie. Hij stelt vast, dat er geene grondbeginselen
van moraal en wijsbegeerte zijn; het zedelijk gevoel
is een physiologisch verschijnsel zonder iets verhevens; achtenswaardig
zijn alleen de natuurwetenschappen in hare toepassing
op het leven en in de geneesleer; arbeid is grondwet voor
ieder, de weelde schande. Tourgeniew doet evenwel zijn
held Basarow zoodanig handelend optreden, dat het duidelijk
blijkt, hoe theorie en praktijk niet altijd overeenstemmen.
Hij spot met de liefde, maar vat eene innige genegenheid
op; hij wil niets van het duel weten, maar duelleert toch;
6*

84 MODERNE ROMANSCHRIJVERS.
daarentegen blijft eerbied voor eerlijken arbeid hem steeds
bezielen en beeft hij het lijdende volk lief 1
).
Toen Dostojewski zijne „Booze Geesten" schreef, had
het Nihilisme groote vorderingen, had de praktijk, of liever
hadden kwade praktijken, de theorie verdacht gemaakt. Hij
•wilde op zijne beurt het Nihilisme schetsen en verplaatste den
lezer naar eene kleine stad, waarin samenzweringen gesmeed
worden. Het is zeer opmerkelijk, dat de latere anarchisten
zich naar het boek van Dostojewski schijnen gevormd te
hebben. In hunne handelingen bootsen zij zijne „Booze
Geesten" na. Of wel de auteur heeft met profetischen geest
voorzien wat geschieden zou. Hij teekent de verschillende
soorten van Nihilisten — de dwepers, die in plaats van
heiligenbeeldjes op het huisaltaar de geopende werken van
Vogt, Moleschot en Büchner plaatsen, en voor die boeken
gewijde kaarsen aansteken; de zwakken, die volgen, omdat eene
krachtige wil hen voortstuwt; de wanhopenden, die bereid zijn
te sterven, omdat zij tot het uiterst pessimisme zijn vervallen;
de razenden, die dood en verdelging prediken, als eenig
middel tegen een staat van zaken, dien zij haten en niet
begrijpen.
Dostojewski toont in dezen roman, dat hij niet gelooft
aan de wijdvertakte samenzweringen der Nihilisten, maar wel
aan de wilskracht van enkele drijvers. Hij toont aan, dat de
macht der denkbeelden afneemt, maar dat de invloed van
sterk sprekende karakters groeit. Tourgeniew antwoordde
in 1876 met zijn laatsten roman: „Ontginbare
gronden," waarin ook eene kleine stad met oproerige bevolking
geschilderd werd. Tourgeniew kon niet vergeten, dat hij de
vader was van Bazarow, den vertegenwoordiger van het
jonge Rusland, dat vooruit wil, zij het ook met geweld. Hij
toont, hoe jonge mannen en jonge vrouwen uit den beschaafden
stand zich wijden aan de ontwikkeling des volks; hoe ze in
O Haller, t. a. pl. S. 168.

MODERNE ROMANSCHRIJVERS. 85
volkskostuum onder de domme menigte optreden, om haar te
leeren, om matigheid te prediken, om kennis te verspreiden.
Maar alles is te vergeefs. De Eussische colossus wil niet
hooren — hij slaapt met het hoofd aan de Noordpool, de voeten
tegen den Oaucassus, de brandewijnkruik in de beide handen. ')
III
Dostojewski woonde in bet laatste tijdvak van zijn leven
te Petersburg (1871 — 1881). Zijn lot was toen eenigszins
gelukkiger. Zijne tweede vrouw hielp hem strijden tegen
zijne geldelijke beslommeringen. Hij werd meer en meer
gevierd, hij kwam de meeste moeilijkheden te boven. Hij
schreef weer in de dagbladen en stichtte een eigen tijdschrift
onder den titel: „Dagboek van een schrij ver," begonnen
in 1873, volgehouden tot zijn dood. Maar de afleveringen
verschenen zeer zelden. Hij handelt over alle strijdvragen op
staatkundig, maatschappelijk en letterkundig terrein, die hem
belang inboezemen ; hij verhaalt korte voorvallen uit zijn leven.
De Vogüé vergelijkt dit dagboek met „Paroles d'un
Oroyant" van Lamenna.i's. 2
) Daar hij juist in het tijdvak
van den Eussisch-Turkschen oorlog schrijft, doet overwinning
of nederlaag hem telkens in lyrische opwinding spreken. Daar
hij inderdaad het „nulla dies sine linea" levenslang in
praktijk bracht, heeft hij vrij wat letterkundige bagage bijeengebracht
, in veertien Eussische deelen, elk deel met ongeveer
duizend bladzijden van het formaat onzer Guldens-Editie.
Dit alles is niet even belangrijk. Zijn laatste roman: „De
gebroeders Karamasow" is zeer gerekt en lijdt aan
') Men raadplege over Tourgeniew: Halier, t. a. pl. bl. 165—171;
Courrière, t. a. pl. bl. 245, vlg; bl. 265, vlg; en, bl. 300, vlg; inzonderheid
Ernest Dupuy, „Les grand maitres de la Littérature
Russe an dix-neu v ième siècle." Paris, 1885, bl. 123—231.
2) T. a. pl. bl. 345.

fif? MODERNE ROMANSCHRIJVERS.
duistere, onsamenhangende plaatsen. Over het algemeen ontdekt
men terstond in ieder van Dostojewski's werken den
genialen man, die het evenwel aan logica en harmonie in de
openbaring zijner gedachten faalt. Zijne neiging tot echt
Eussische droefgeestigheid, zijne overhelling tot grove mystische
dweperij en bloedige afschuwelijkheden, stemmen den lezer soms
tot toorn, afschuw of verbazing. Bij de studie van zijn:
„Misdaad en Straf" zal dit overvloedig blijken.
Dostojewski was naar de getuigenis van De Vogüé,
die hem gedurende de drie laatste jaren van zijn leven gekend
heeft, een klein, mager zenuwlijder, gebogen door zestigjaren
lang te dulden en te worstelen, vervallen en ziekelijk,
met, lange blonde hairen en baard. Zijn gelaat zweemde naar
dat van een Eussischen boer uit de omstreken van Moscou.
Zijn stompe neus, zijne kleine, flikkerende oogen, zijn breed
voorhoofd, de scherpe plooien van zijn mond en kin, terwijl
zijn wezen voortdurend door zenuwachtige trekkingen werd
ontsteld — dit geheel was onvergetelijk, als men het eens
gezien had. Was hij driftig, dan nam zijn gelaat de uitdrukking
aan van een woesten vagebond, overmeesterde hem de smart,
dan lag er een waas van geheimzinnige mistroostigheid over,
als over de bleeke heiligenbeelden der Eussische Kerk.
Dostojewski zweeg gewoonlijk in gezelschap, maar gaf
soms op half fluisterenden toon zijne meening te verstaan in
zulke snijdende en trotsche woorden, dat er geen gesprek met
hem mogelijk was. Hij antwoordde eens aan De Vogüé —
„Wij verstaan den geest van alle volken en bovendien hebben
wij onzen eigenaardigen Eussischen geest, zoodat wij u kunnen
begrijpen en gij ons niet kunt begrijpen." ') Als letterkundige
had hij al de fouten van zijn stand. Zijne eigenliefde, zijne
prikkelbaarheid, zijne ijverzucht en zijne haatdragendheid
strekten hem niet tot eer. Toch wist hij de harten te winnen
en werd met vurige geestdrift vereerd door de Eussische
') T. a... pl. bl. 332.

MODERNE ROMANSCHRIJVERS. 87
jongelingschap. Men kwam tot hem als tot een profeet.
Duizenden onbekenden schreven hem brieven. Toen in 1880
het gedenkteeken voor den dichter P o u chk i n e ') werd ingewijd,
bleek het, dat Dos toj ew ski de groote man van zijn volk
was. Men juichte en weende, terwijl hij sprak, men droeg
hem in triomf door de menigte. Terstond na zijn verscheiden
werd men gewaar, welke hoogte hij bereikt had.
Zijn dood en begrafenis getuigen het.
De Yogüé schetst deze gebeurtenissen op de volgende
eigenaardige wijze:
„Den 10 Februari 1881 werd mij door eenige vrienden van
„Dostojewski bericht, dat hij na eene korte ongesteldheid
„gestorven was. Ik ging naar zijne woning, om de gebeden
„te hooren, die de Russische kerk bij overlijden voorschrijft.
„Théodoor Micbaïlovitch woonde in eene nauwe straat,
„in het volkskwartier, van Petersburg. Ik vond eene groote
„menigte voor de deur en op de trappen. Met moeite kon
„ik doordringen tot de studeerkamer, waar hij nu voor het
„eerst uitrustte. Het was een eenvoudig vertrek, vol ver-
„warrring, vol allerlei papieren en schrifturen, nu gevuld
„met de bezoekers, die langs de lijkkist heentrokken. Deze
„stond op eene kleine tafel in den eenigen hoek, waar de mentenen
zich niet verdrongen. Voor den eersten keer zag ik zijne
„trekken in rust, bevrijd van den sluier der smart
„bij scheen op rozen te rusten, daar men bloemen gestrooid
„had om zijn lijk. De menigte nam ze weg als een aandenken.
„Steeds kwamen er dichter drommen van weenende vrouwen,
„van stout opdringende mannen. Het was drukkend warm in
„die kamer, dicht gesloten als alle Russische kamers in den
!) Hij leefde van 1799 tot 1837, en stond aan het hoofd der Russische
romantiek. Hij volgde André Chenier en Byron na, maar muntte
vooral uit door uitstekende bewerkingen van Russische volkssprookjes en
legenden. Als lyrisch en episch dichter bekleedde hij een eersten rang.
Zijne landschapschilderingen in verzen zijn beroemd geworden. Hij stierf
in een duel met een zoon van den Nederlandsehen Gezant, Baron van
He ecker en.

88 MODERNE ROMANSCHRIJVERS.
„winter. Plotseling gingen de kaarsen uit door de benauwde
,,lucht en bleven alleen de lampjes voor de heiligenbeelden
„branden. Toen traden er juist met nieuwen aandrang nieuwe
„bezoekers binnen.. .. men drong tegen elkaar aan , de lijkkist
„dreigde te kantelen. De arme weduwe stond met hare beide
„kinderen tusschen de tafel en den muur. Zij boog zich over
„het lijk van haar echtgenoot, en hield de kist vast onder
„het uiten van een luiden gil, . . .
„Twee dagen later, 12 Februari 1881, werd Dostojewski
„begraven. Die dag is vermaard geworden in Rusland. Nooit
,zag men indrukwekkender teraardebestelling, tenzij, toen
„Skobelef begraven werd. Aan den grooten generaal werd
„geene mindere hulde gebracht dan aan den grooten dichter en
„denker. Van 's morgens vroeg af was het Newsky-Prospekt
„bezaaid met menschen. Honderdduizenden personen stonden
„in rijen geschaard langs den weg, dien de stoet nemen zou.
„Twintigduizend volgden hem. De regeering was niet zonder
„bezorgdheid. Men vreesde voor eene volksbeweging; men
„meende, dat gevaarlijke leiders zich van bet lijk zonden meester
„maken, daar men reeds aan eenige studenten verboden had
„de ketenen van den banneling naar Siberië achter de lijkkoets
„te dragen. . . . men leefde in groote vrees voor de Nihilisten,
„ééne maand vóór den aanslag, die den Ozaar het leven zou
„kosten, gedurende het vrijzinnig bestuur van Loris Mélikow.
„De minste aanleiding kon een opstand tengevolge hebben. De
„liberale minister vond goed de volkssympathie niet te onderdrukken.
Hij had gelijk. De slechte plannen van enkelen
„verdwenen voor den rouw van allen. Men zag alle partijen,
„vrienden en vijanden, op dien dag door de algemeene geestdrift
voor den grooten doode vereenigd.
„Hij, die den lijkstoet van Dostojewski gezien heeft, hij
„alleen kan zich een denkbeeld vormen van de groote contrasten,
,die Rusland oplevert: priesters, tallooze geestelijken, die gebeden
„prevelen, studenten der verschillende universiteiten, leerlingen
van gymnasiën, jonge meisjes, die voor arts studeeren,

MODERNE ROMANSCHRIJVERS. 89
„nihilisten, kenbaar aan hnn zonderling kostuum, mannen
„met een plaid over den schouder, vrouwen met brillen en
„kort afgeknipt hair; alle geleerde en letterkundige genootschappen
der hoofdstad; afgevaardigden uit alle oorden des
„rijks; oude kooplieden uit Moskou; boeren in nationale
„kleederdracht; lakeien en bedelaars. In de kerk wachtten de
„hooge ambtenaren, de minister van onderwijs, en de jonge prinsen
„der keizerlijke familie. Ben woud van banieren, kruisen en
„kransen werd boven bet hoofd der scharen rondgedi*agen. ..
„De toeschouwers zagen in die bonte menigte het optreden
„van de revolutie te Petersburg, naast de buide aan den grooten
„vaderlander, en de droefheid van het geheele volk. Allen waren
„vrienden en vereerders van Dostojewski, de „armen,"
„de „vernederden," de „bedroefden," de „booze geesten," allen
„brachten hun vriend naar het graf. . . .
„In de kerk, vóór het altaar sprak de Opperpriester van
„God en eeuwige zaligheid; anderen hadden het op het
„kerkhof over eeuwigen roem.... officiëele toespraken van
„studenten, van philoslavische en liberale vereenigingen, van
„dichters en letterkundigen volgden — de wind van Februari
„blies door al die welsprekendheid en bewoog de dorre bladeren
„en de sneeuw, door de spade van den doodgraver omhoog-
„gew r
orpen. .. ."
Zoo beschreef Bugène-Melchior de Vogüé de uitvaart
van Dostojewski.
Zoo eerde het Pmssische volk een zijner geniaalste zonen.
Zoo stelde later het Fransche volk het lijk van zijn grootsten
dichter ten toon onder den Are de Triomphe.
Eene natie, die zijne edelste en talentrijkste kinderen aldus
huldigt, huldigt zich zelve.
Zóó dachten eenmaal de treurende vrienden, die Potgieter
des morgens van een somberen winterdag te Amsterdam ter
aarde bestelden; zoo de kleine schaar, die, verkwikt door de
lieve lentezon, de Génestet vergezelde naar zijne groeve te
Bozendaal.

90
MODERNE ROMANSCHRIJVERS.
IV.
„Misdaad en straf" is Dostojewski's meesterstuk.
Zoo als liet met alles, wat uit zijne pen vloeide, gaat, het
is zeer moeilijk een billijk oordeel over dit boek te vellen.
Het genie van Dostojewski mist aan harmonie, wat het
aan raadselachtige zonderlingheid te veel heeft. Idealisme en
Naturalisme, vooral mystiek en trotsch ongeloof, helderheid
en duisternis — alles mengt zich zeer bont door elkander.
Voordat ock zelfs dit mag beweerd worden, voegt het mij
met een paar ruwe strepen dan hoofdinhoud af te bakenen.
De held is de student-nihilist Easkolnikow, een armoedige
hongerlijder, die, door den nieuwen geest van het jonge Rusland
bezield, aan het mijmeren raakt, en soms twijfelt aan zijn
eigen verstand. Hij veracht zijne medemenschen, omdat hij
hen in geestelijke ontwikkeling en wetenschappelijke kennis
te boven gaat. Hij heeft uit de lezing van eenige, weinig
bij elkander behoorende, meesterstukken der moderne wetenschap
zich eene overtuiging gevormd, die uitloopt op het ontkennen
van alles, wat vroeger voor waarheid werd aangenomen; hij weigert
lessen te ontvangen van de historie; wat vóór hem leefde,
boezemt hem geene belangstelling in; hij kent alleen het
heden, hij erkent alleen de rechten van dat heden, in hem
zelf vertegenwoordigd. Wijst men hem op de troostelooze
oppervlakkigheid dezer geloofsbelijdenis, dan antwoordt hij,
dat de historie hem maar één feit geleerd heeft, en dat feit
is _ het recht van den sterkste. Hij dweept met
geweldenaars als Napoleon I. Bloed en ijzer zijn de eenige
bruikbare werktuigen, om te overwinnen. Een van bloed
druipende zegevierder is de eenige macht, die eerbied inboezemt.
Easkolnikow wil zijner arme, brave moeder en eener
lieve, beminnelijke zuster niet tot last zijn. Hij wil heerschen,
terwijl hij honger lijdt. In de eenzaamheid van zijn zolderkamertje,
onder den invloed zijner boeken en pijnlijke mijmeringen,
wordt hij dagelijks zelfzuchtiger en bitterder. Zoo

MODERNE ROMANSCHRIJVERS.. ': . 91
komt hij tot de gedachte, dat eene daad van'géw-eld hem
bevrijden zal uit zijn ellendigen toestand. Eene oude woekeraarster,
een monster van hebzucht, heeft hem eenige roebels
voorgeschoten op de laatste kostbaarheden, die hem overbleven. Als
hij haar uit den weg ruimde, als hij haar slecht verworven rijkdom
bezat, zou hij moeder, zuster en zich zelf uit den nood helpen.
Hij besluit tot den moord. En nadat de misdaad volbracht is,
begint de wroeging, het eigenlijk onderwerp van den roman.
Easkolnikow meende, dat de oude grondstelling, door
de volksmeening, verdiend of onverdiend, aan de broeders
van Loyola's orde toegeschreven: „Het doel heiligt de
middelen," ook hem de vrijheid zou schenken tot een moord.
Het doel was voor hem: het heil der menschheid, vooral: de
armoede van moeder en zuster te bestrijden. Daar hij zich
onderdrukt acht door ongerechtigheid van allerlei aard, hoopt
de moordenaar-Napoleon eene schitterende uitkomst. Na
den moord begint een zielelijden, dat met ongeëvenaard
meesterschap is geschilderd. Vrees voor straf, angst voor de
menschen, die geen misdrijf begingen, die in vrede leven
met de maatschappij, maken de hoofdbestanddeelen zijner
ellende uit. In dezen toestand komen hem verschillende ontmoetingen
met de rampzalige familie Marmeladow, met
zijne moeder en zuster, schokken. En daarbij overmeestert
hem in zijne droomen de herinnering aan zijne misdaad,
zoodat hij telkens waant krankzinnig te zullen worden.
Om van het talent, in de schildering dezer toestanden besteed,
een denkbeeld te geven zal ik enkele bladzijden aanhalen. ')
In de eerste plaats het gesprek van Easkolnikow met
den dronkaard Marmeladow. Zij zitten in een drankkelder,
waar eene afschuwelijke lucht heerscht. Alles riekt naar alkohol,
visch, komkommers en geroosterd brood. Easkolnikow merkt
') Ik zal geen gebruik maken van de Nederlandsche vertaling door
Petros Kuknos („Schuld en Boete" 3 dln. De Haag, A. Róssing,
1885). Ik volg de Fransche door Victor Derély bezorgd.
(2 dln. Parijs, Pion, 1885).

92 MODERNE ROMANSCHRIJVERS.
er een zonderling man op, met eene versleten zwarte jas en
gezwollen gelaat. In den blik zijner kleine, fonkelende oogen
scbenen loosheid en waanzin vereenigd te zijn. Hij richt
het woord tot Easkolnikow en dan volgt dit gesprek:
— ,,Neera mij niet kwalijk, dat ik het woord tot u richt, meneer!
„Ik heb ondervinding van de wereld, en zie wel, al is uwe jas ver­
sleten , dat u een man van goede opvoeding en geen kroeglooper
„is. Ik ben persoonlijk een groote voorstander van opvoeding en
„fatsoen. Ik behoor tot den fatsoenlijken stand. Mag ik me maar
„zelf voorstellen, mijn naam is Marmeladow, titulair-ambtenaar. Is
„u misschien in dienst?
— „Neen, ik studeer".... antwoordde de jonkman, verwonderd
„door deze beschaafde taal, doch geërgerd over de vrijmoedigheid van
„den man, die hem aansprak....
— „Dus is u student, of is u het geweest" — hernam de ambtenaar.
„Ik dacht het wel. Ik zie zoo iets dadelijk, meneer! Ik heb veel
„ondervinding!"
„Hij wees met zijn vinger op zijn voorhoofd, om te kennen te
„geven, dat hij een knap man was.
— „U heeft dus gestudeerd. Mag ik...."
„Hij stond op, nam zijn glas en zijne flesch en zette zich aan het
„tafeltje bij den jonkman. Hij was dronken, maar sprak zeer duidelijk
„en zonder verwarring. ..."
— „De armoede, meneer!" — verklaarde hij plechtig — ,,is geen
„misdaad. Dronkenschap is ook geene deugd, helaas. Maar bedelen ,
„meneer! bedelen is laag. Hoe arm ook, men blijft eerlijk, maar
„wat wordt er van bedelaars? De bedelaars worden niet alleen met
„stokslagen geweerd, maar met bezemen weggevaagd. Men heeft gelijk.
„De bedelaar vernedert zich — zoo komt hij in de kroeg! Meneer! voor
„eene maand heeft Lebe z ia tn ik o w mijne vrouw geslagen. Die mijne
„vrouw slaat, treft mij op de gevoeligste plek van mijn hart. U begrijpt
„me. Mag ik u eens eene vraag doen. Uit nieuwsgierigheid. Heeft
„u wel eens een nacht op de booischepen in de Newa doorgebracht?"
•— „Neen, dat is me nog nooit overkomen"—antwoordde Easkol-
„nikow. — „Waarom?"
— ,,Ik heb er al vijf nachten geslapen!"

MODERNE ROMANSCHRIJVERS 93
„Hij schonk zijn glas vol, dronk het uit en bleef mijmeren. Men
„zag duidelijk hooisprieten op zijne jas en in zijn hair. Hij had zich
„waarschijnlijk in vijf dagen niet ontkleed of gewassen. Zijne roode
„handen, zijne zwarte nagels waren zeer vuil. ..."
— „Waarom werk je niet?" — riep de waard van de kroeg....
— „Waarom ik niet werk, meneer!" — antwoordde Marmeladow,
„zich tot Jtaskolnikow richtend, als of deze het hem gevraagd
„had, — „o, ik betreur het genoeg ledig te zijn! Toen Lebeziat-
„nikow mijne vrouw sloeg, was ik er bij, maar ik was stomdronken.
„Heb ik er daarom niet onder geleden? Met uw permissie, jong mensch,
„heeft u wel eens.... hum!.... geld willen leenen,- zonder hoop
„het te krijgen?. . . .
— „Waarom vroeg u het dan?"
•— „Omdat men wel eens wat doen moet, als men tot wanhoop
„komt. . . . Toen mijne eenige dochter zich liet inschrijven bij de
„politie, moest ik ook wel méégaan... want mijne dochter heeft eene
„gele kaart" — zei hij aarzelend. — „Het komt er niet op aan, meneer!"
„voegde hij er kalm bij, terwijl de waard en de knechts achter de
„toonbank in stilte lachten.... „Niet met minachting, maar met be­
rusting zie ik al die dingen aan. 't Zij zoo. Ecce homo! Met uw
„verlof, jong mensch, kan u, of liever durft u, als u me aanziet, he­
iveren, dat ik een varken ben ?"
„De jonkman antwoordde niets.
„T)e spreker wachtte met groote waardigheid tot het lachen, over
„zijne laatste woorden zou ophouden. Toen hervatte hij:
— ,,'t Zij zoo, ik ben een varken! Maar zij is eene groote dame.
„Ik vertoon de teekenen des beestes, maar Catharina Ivanowna,
„mijne vrouw, is eene welopgevoede persoon, dochter van een hoofd­
officier. Ik geef toe, dat ik een deugniet ben, maar mijne vrouw
„draagt het hart hoog, zij leeft in eene hoogere wereld door hare
„opvoeding. En toch.... als zij maar medelijden met mij had
„gehad. O, meneer, meneer! Ieder mensch heeft behoefte aan mede­
lijden. Maar Catharina Ivanowna is onrechtvaardig, ondanks
„hare edele beginselen. En daar ik begrijp, dat zij het om
„bestwil doet, als ze mij aan de hairen trekt (ja, jongmensch! mij
„aan de hairen trekt, ik beken het" — ging hij met verdubbelde
„waardigheid voort, daar hij weder hoorde lachen) ... .„och, lieve God !

94 MODERNE ROMANSCHRIJVERS.
„als ze maar eene enkele maal... Neen, laten we er niet over spreken,
„geene enkele maal kreeg ik mijn zin, geene enkele maal had zij medelijden
„met mij, maar. . . zoo ben ik nu eenmaal, ik ben een waar ongeluk!"
„Dat zou ik ook denken!" — sprak de waard, geeuwend.
„Marmeladow sloeg met zijne vuist op de tafel.
„Zoo ben ik nu eenmaal, weet u, meneer! Ik heb haar kousen
„verkocht, om te drinken. Ik zeg niet haar schoenen, dat zou nog
„gaan tot op zekere hoogte, maar haar kousen, haar kousen heb ik
„voor drank verkocht. . . . zoo heb ik ook hare bonte pelerine voor drank
„verkocht, haar pelerine, die ze al had, vóórdat ze met mij trouwde,
„een cadeau, haar eigendom, niet het mijne. En wij wonen in eene
„tochtige kamer.... van dezen winter heeft zij kou gevat, zij hoest en
„geeft bloed op. Wij hebben drie kleine kinderen en Catharina
„Iwanowna werkt van den morgen tot den avond, zij doet de wasch,
„zij maakt de kinderen schoon, want van hare jeugd af is zij
„gewend aan zindelijkheid. Ongelukkig heeft zij eene zwakke borst,
„aanleg tot tering, ik merk het zeer goed. Zou u denken, dat ik daar
„geen gevoel' voor heb? Hoe meer ik drink, hoe beter ik het gevoel.
„Om het dieper te gevoelen, om meer te lijden, drink ik...." En
„hij boog zijn hoofd over de tafel met eene uitdrukking van dotfe
„wanhoop op zijn gelaat."
— „Jong mensch" — hernam hij zich herstellende — „ik geloof,
„dat u ook verdriet heeft. Toen u binnenkwam, zag ik dat dadelijk
„en daarom sprak ik u aan. Als ik u mijn leven vertel, is het niet,
„om die lummels daarginder te doen lachen — zij kennen me toch wel;
„neen, ik reken op de sympathie van een welopgevoed man. Mijne
„vrouw is opgevoed in een aristocratisch pensionaat te platten lande.
„Toen zij de school verliet, heeft zij met de sjaal gedanst voor den
„gouverneur en andere hooggeplaatste personen, omdat zij een gouden
„medaille en een diploma gekregen had....
„De medaille hebben wij verkocht.... al lang geleden.. . . hum. . . .
„Het diploma bewaart mijne vrouw in eene kist, laatst liet ze het stuk
„nog aan onze huisjuffrouw zien. Wel hebben ze dagelijks ruzie, maar
„toch deed het haar plezier het eens te kunnen laten zien. Ik verwijt
„het haar niet; het is haar eenig genoegen, om zich de schoone dagen
„van vroeger te herinneren, al de rest is weg. Ja, ja, zij is hevig,
„fier, onverzettelijk. Zij dweilt zelve den grond op, eet zwart brood,

MODERNE ROMANSCHRIJVERS. ' 95
„maar kan niet velen, dat men hare eer te na komt. Daarom wilde
,,zij niets weten van de praatjes van Lebeziatnikow, en toen deze,
„uit boosheid, dat men hem op zijne plaats had gezet, haar sloeg, is
„zij ziek geworden , meer uit gekrenkten trots dan van wege de slagen.
„Toen ik haar trouwde, was zij weduwe met drie kinderen tot haar
„last. Zij had eerst een infanterie-officier tot man gehad, die haar
„geschaakt had. Zij hield veel van hem, maar hij was een speler,
„kwam in handen van de justitie en stierf. In den laatsten tijd
„sloeg hij haar. Zij was niet heel vriendelijk tegen hem, maar nu
„betreurt ze hem nog eiken dag en maakt ze vergelijkingen tusschen
„hem en mij, die niet vleiend voor mijne eigenliefde zijn.... Na
„den dood van haar man woonde ze met hare kinderen in een ver
„verwijderd, woest oord. Daar heb ik haar gevonden, zij leefde in
„de verschrikkelijkste ellende. Hare familie wilde niets van haar weten,
„ook was zij te trotsch, om iets aan anderen te vragen. En toen,
„meneer, toen heb ik, weduwnaar met eene dochter van veertien jaren,
„haar mijne hand aangeboden... ik kon haar zoo niet zien lijden...
„Van fatsoenlijke familie, beschaafd, goed opgevoed, heeft zij er in
„toegestemd met mij te trouwen. U kan dus wel denken,hoe ellendig
„zij het had. Zij gaf mij schreiend, snikkend en handenwringend het
„jawoord, want zij wist niet, wat er van haar worden moest. Begrijpt
„u, begrijpt u, meneer! wat dit zeggen wil.. .. Een jaar lang paste
„ik goed op, zonder daaraan te raken (hij tikte tegen deflesch, die voor
„hem stond).... Ik verloor mijne betrekking zonder mijn schuld,
„administratieve veranderingen hadden de opheffing van mijn post ten
„gevolge.... toen ben ik aan den drank geraakt....
„Achttien maanden geleden zijn wij na veel tegenspoeden hier in
„deze prachtige hoofdstad komen wonen.... Ik heb weer eene betrekking
„gekregen, maar spoedig verloren. Nu was het mijn schuld, ik ben
„ontslagen als dronkaard. Wij hebben nu eene kamer bij Amalia
„Eédorowna Lippevechzel. Hoe wij leven en waarvan wij den
„huur betalen, weet ik niet. Er wonen vele menschen in dat huis.. . .
„een voorportaal van de hel.... hum!.... ja. In dien tuschentijd
„groeide mijne dochter op.... Wat deze van hare schoonmoeder te
„lijtien heeft gehad, zal ik liever maar niet vertellen.
„Hoewel zeer edeldenkend, is Catharina Ivanowna toch zeer
„prikkelbaar en opvliegend. Laat ons er maar niet van spreken.

96 MODERNE ROMANSCHRIJVERS.
„Sonia heeft niet veel opvoeding gehad. Voor vier jaar heb ik haar
„les gegeven in de aardrijkskunde en algemeene geschiedenis, maar ik
„ben er zelf nooit heel knap in geweest, ik had geen boeken.... en
„wij zijn gebleven bij Cyrus, koning van Perzië. Later heeft ze
„wat romans gelezen. L ebe zia t nik o w heeft er haar eenigen geleend ;
„nog onlangs de „Phy siologie" van Lewis. Kent u dat boek. Ze
„heeft er ons dikwijls uit voorgelezen. Dat is al hare opvoeding.
„En nu, meneer! vraag ik u, gelooft, u, dat een arm jong meisje
„kan leven van eerlijken arbeid? Als ze geen bijzonder talent heeft,
„zal ze vijftien kopeken per dag verdienen , meneer! en dan mag ze
„oppassen, dat ze geen minuut verliest. Wat zeg ik, Sonia heeft een
„half dozijn overhemden van Hollandsch linnen gemaakt voor den
„staatsraad Ivan Ivanowitch Klopstock — heeft u wel eens
„van hem gehoord? Niet alleen, dat ze nog altijd op haar loon wacht,
„maar hij heeft haar de deur uitgejaagd onder voorwendsel , dat ze de
„maat van den halsband niet goed genomen had.
„Maar de kinderen stierven van honger. Catharina Ivanowna
„liep door de kamer handenwringend, met roode vlakken op de wangen,
„zooals het bij teringzieken meer gaat. „Luibak," zei ze tot Sonia,
„schaam je je niet, om hier bij ons te blijven en niets te doen. Je
„drinkt, je eet, je warmt je !" Ik vraag u , meneer! wat het arme
„kind eten of drinken kon, daar sinds drie dagen de kinderen geen
„korst brood over de lippen hadden gehad. Ik lag op den grond —
„enfin, ik was beschonken. Ik hoorde mijne Sonia zacht en bedeesd
„antwoorden met hare kinderlijke stem (zij is blond en ziet er altijd
„bleek en lijdend uit): „Maar, Catharina Ivanowna, hoe zou
„ik zoo iets kunnen doen ?"
„Ik moet er bij zeggen, dat zekere Daria Frantzowna, een
„slecht schepsel, wel bekend bij de politie, haar door tusschenkomst
„van onze huisjuffrouw allerlei voorstellen had gedaan. „Kom, kom" —
„had Catharina Ivanowna ironisch gezegd — „daar zou toch wel
„zooveel niet bij verloren gaan!" Verwijt haar niets, meneer! verwijt
„haar niets. Ze wist niet wat ze zeide, zij was gejaagd, ziek; zij hoorde
„de kinderen huilen van honger — en wat ze zeide was meer bestemd,
„om Sonia te plagen, dan om haar tot slechtheid aan te moedigen.
„Zoo is Catharina Ivanowna; zoodra zij de kinderen hoort
„schreeuwen, krijgen ze klappen, ook als ze van honger krijten. Het

MODERNE ROMANSCHRIJVERS. 1)7
„had toen al vijf uur geslagen. Ik zag Sonetchka opstaan, haar
,,man tel aandoen en onze kamer verlaten.
„Te acht uur kwam ze thuis. Binnenkomend, ging ze recht op
„Catharina Ivanowna af, en zwijgend, zonder een woord te spreken,
„legt ze dertig zilveren roebels op de tafel voor mijne vrouw. Daarna
„greep ze een grooten, groenen lakenschen doek, den eenige, dien wij
„hebben, sloeg dien om haar hoofd en ging op haar bed liggen, met het
„gelaat naar den muur gekeerd, maar hare schouders en haar lichaam
„werden voortdurend geschokt door huiveringen. Ik was als van ouds...
„Toen heb ik gezien, jongmensch, dat Catharina Ivanowna,
„zonder een woord te zeggen, op hare knieën ging liggen bij het kleine
„bed van Sonetchka. Zij bleef den heelen nacht op de knieën liggen,
„zij wilde niet opstaan, zij kuste de voeten van mijn kind. Beiden zijn
„toen ingesluimerd, in elkanders armen. . .. beiden.... ja. . . en ik,
„ik lag stomdronken op den grond."
Het ia niet mogelijk dit ontzettend tafereel zonder huivering
te lezen.
Menschelijke ellende zóó te teekenen is tevens een bewijs
geven van diep mededoogen. Dostojewski had zijn vaderland,
ondanks alle gebreken, innig lief. Zijn eigen lijden, het lijden
zijner tijdgenooten hadden bij hem ootmoed en medelijden
gekweekt. De noodkreet van deze edele gemoedstemming
klinkt in het woord van Easkolnikow, als hij voor Sonia
Marmeladowna knielt en uitroept: „Het is niet vooru,
dat ik mij nederbuig, ik kniel voor het volle lijden
der geheele menschheid!"
De verheerlijking van deze gevallen vrouw, van deze geknakte
lelie, met tragisch geweld in het slijk geworpen, is
geene eenvoudige navolging van een welbekend leerstuk der
Eomantiek van 1830. Dostojewski had veel op met de
romans van Eugène Sue — het is waar. Hij had in la
G-oualeuse, in Fleur-de-Marie der „Mystères" een
model voor zijne Sonia kunnen kiezen, maar hij versmaadde
dit. De Eussische Magdalena is geen kind der wilde fantasie.
Zij treedt te voorschijn als slachtoffer van Eussisch
II. 7

98
MODERNE ROMANSCHRIJVERS.
geweld, Russische barbaarschheid en Russische zedeloosheid,
tot teekening van wier portret de dichter zijne verbeelding
niet behoefde ter hulp te roepen. Sonia is een arrn kind
van het diep beklagenswaardige lagere Russische volk; Fleurde-Marie
eene tooneelpop, opgedirkt met bonte lappen en
klatergoud. Sonia is historisch, F1 eur-de-Mari e verdicht.
Sonia blijft, ondanks het slijk, daar rondom haar omhoogspat,
eene eenvoudige, kinderlijk gestemde natuur; zij draagt den
smaad en de boosheid der wereld als een kruis, haar opgelegd
door eene hoogere macht; Fl eu r-d e-M ar ie is eene deugdzame
prostituee van bordpapier met ingewanden van zemelen.
Al wat in „Misdaad en Straf" omtrent de familie
Marmeladow wordt meegedeeld is uitstekend. Maar het
mag niet over het hoofd gezien worden, dat Dostojewski
zijne grootste kracht spaarde voor zijn held Raskolnikow,
voor de uiteenzetting van het zielkundig geval, dat bij dezen
zeldzamen patiënt viel waar te nemen. De geschiedenis van dezen
Russischen student voor en na den moord is een voortreffelijk
hoofdstuk van een nog ongeschreven handboek voor psychologische
pathologie. Om er een bewijs van te geven, schijnt het mij
het voegzaamst hier de aandacht te vestigen op eene andere
bladzijde uit „Misdaad en Straf," het verhaal van den moord.
„De voorbereiding kostte niet veel tijd. Hij deed zijn best aan alles
„te denken en niets te vergeten. Zijn hart klopte zoo luid en krachtig,
„dat hij bijna geen adem kon halen. Hij moest eerst eene lus maken
„en die binnen in zijne jas vastnaaien. Dit duurde maar eene minuut. Hij
„nam een oud hemd onder zijn hoofdkussen weg. Hij scheurde het
„aan stukken en maakte eene lus.... Hij naaide die lus onder de
„linker mouw van zijne zomei jas. . . Zijne handen beefden onder dit werk,
„maar toch deed hij het zoo goed, dat er van buiten niets van te zien
„was. Reeds lang te voren had hij naald en draad klaar gelegd....
„De lus had hij gemaakt, om er eene bijl in te hangen. Dit denk­
beeld had hij al veertien dagen te voren gevormd. Hij kon niet over
„de straat gaan met eene bijl in de hand. Onder zijne jas kon hij de
„bijl verbergen, maar dan moest hij ze met de hand vasthouden en dit

MODERNE ROMANSCHRIJVERS. 99
„zou men licht merken. In de lus kon hij het ijzer van de bijl hangen en
„zoo kon hij op straat komen, zonder dat iemand iets van de bijl merkte.. .
„Hierop stak hij zijne hand tusschen den muur en de sofa en haalde
„een voorwerp voor den dag, dat als pand voor de woekeraarster zou
„dienen. Het was een stuk glad hout, zoo groot bijna als een zilveren
„cigaretten-koker op straat gevonden. Hij deed er een klein stuk
„ijzer bij, ook op straat gevonden. Hij bond beide stevig op elkaar
„en deed er een wit papier om
„Hij wilde de aandacht der oude vrouw een oogenblik op dit voorwerp
„vestigen. Als zij dan bezig zou zijn de touwtjes los te knoopen, zou
„bij van het geschikte oogenblik gebruik maken Hij ging de
„trap af, zoo voorzichtig en stil als eene kat. Maar nu kwam eerst
„iets zeer moeilijks, hij moest de bijl uit de keuken halen. Reeds lang
„te voren had hij besloten, dat hij eene bijl moest hebben. Zonderling,
„naarmate hij vaster stond in zijn besluit, begreep hij er des te beter
„het dwaze en afschuwelijke van. Ondanks den ontzettenden strijd met
„zich zelven, kon hij niet gelooven, dat hij zijn doel zou bereiken...
„Wat de bijl betrof, deze zaak bekommerde hem niet veel. (De
„dienstmeid) Nas tas ia was 's avond nooit thuis ... Hij kon in
„de keuken sluipen en de bijl wegnemen , om er haar later terug te
„brengen (als alles zou afgeloopen zijn) Toen hij beneden aan
„de trap was, kwam eene onbeduidende omstandigheid hem in de war
„brengen. Op den overloop stond de deur der keuken wijd open. Hij
„keek naar binnen. Maar zou de huisjuffrouw het niet merken , als
„hij in de keuken ging, om de bijl te nemen? Hij zag plotseling,
„dat Nastasia in de keuken was. Zij was aan het werk, en hing
„linnen op touwen. Toen hij voorbijging, liet de meid haar werk
„staan, en keek hem aan, totdat hij verder liep....
„Hij had geen bijl. Deze ontdekking schokte hem.
„Waarom, dacht hij, rekende ik er ook op, dat Nas ta s ia juist op dit
„oogenblik niet in de keuken zou zijn? Hoe ben ik daarop gekomen ?".. .
„Hij stond besluiteloos stil voor de poortdeur. De straat op te
„gaan zonder doel, wilde hij niet, maar het zou nog onaangenamer
„zijn weer naar boven te gaan.
„Daar heb ik een mooie kans verkeken, bromde hij in zich zelven,
„stilstaande voor de loge van den portier (dvornik).
„Plotseling huiverde hij. In de loge zag hij op een paar passen
>7*

100 MODERNE ROMANSCHRIJVERS.
„afstands iets blinken onder eene bank ,. . . De jonkman zag in 't rond
„niemand. Hij ging zacht naar de loge, klom twee trappen af en
„riep met fluisterende stem den naam van den dvornik. Hij is niet
„thuis.... Zijne deur staat open. Snel als het weerlicht liep hij naar
„de bank en greep de bijl, die tusschen twee takkenbosschen lag. Hij
„sloeg het wapen in de lus, stak zijne handen in de zakken en snelde
„heen. Niemand had hem gezien. „Mijn verstand heeft mij niet
„geholpen, maar de duivel!" dacht hij.
„Dit vooral schonk hem nieuwen moed. Op straat liep hij kalm,
„ernstig, zonder zich te haasten, om geene verdenking te wekken. Hij
„keek de voorbijgangers niet aan... om zoo weinig mogelijk opgemerkt
„te worden.... Hij zag in een winkel op eene klok, dat het zeven
„uur en tien minuten was. Het werd hoogtijd, (want hij wist, dat op
„dit uur de woekeraarster alleen thuis zou zijn)....
„Tegen zijne verwachting, was hij niet beangst. Gedachten over andere
„zaken gingen hem door het hoofd. Toen hij over het Ioussoupow-
„plein liep, dacht hij er aan, dat het goed zou zijn, als men op alle open -
„bare pleinen monumentale fonteinen bouwde, om de lucht te verfrisschen. . .
„Menschen die naar het schavot gaan, vestigen hunne aandacht op
„alle voorwerpen, die hun langs den weg in 't oog vallen. Deze
„gedachte schoot hem te binnen, maar hij haastte zich haar te ver­
drijven. Hij kwam nader, daar was het huis, daar was de groote
„ingang. Plotseling hoorde hij een klok een enkelen slag slaan. Zou
„het al half acht zijn? Onmogelijk, die klok ging voor.
„Ook ditmaal kwam een toeval Easkolnikow helpen. Op het
„oogenblik, toen hij het huis bereikte, ging een hooiwagen door de
„koetspoort. Hij liep in de schaduw van den wagen meê, tusschen
„den muur en de kar. Op de binnenplaats gekomen, ging hij snel
„rechts. Aan de andere zijde van den wagen hoorde hij geschreeuw
„van twistende lieden. Niemand zag, niemand bemerkte hem....
„Adem scheppend, en zijne hand tegen de borst drukkend, om zijne
„hartklopping te bedwingen, begon hij de trap op te klimmen, maar
„verzekerde zich eerst, dat de bijl goed hing. Iedere minuut luisterde
„hij, maar de trap was eenzaam, alle deuren gesloten, hij kwam
„niemand tegen. Op de tweede verdieping, stonden de deuren van
„een onbewoond kwartier ledig, waar ververs aan het werk waren.
„Zij zagen Easkolnikow niet. Hij klom verder. Het ware beter,

MODERNE ROMANSCHRIJVERS. 101
„dat zij daar niet geweest waren, maar gelukkig moest hij twee trappen
„hooger zijn. Toen hij op de vierde verdieping aankwam, kon hij
„geen adem meer halen. Een oogenblik aarzelde hij. 't Zou beter
„zijn heen te gaan. Zonder verder op deze gedachte acht te slaan,
„luisterde hij aan de deur der woekeraarster. Alles was stil. Op de
„trap alles stil. Hij gluurde overal in 't ronde en greep naar zijne bijl.
„Misschien was hij te bleek zij was wantrouwend hij moest
„nog wat wachten, om zijne aandoening meester te worden.
„De hartklopping nam toe hij trok aan de bel. Na eene halve
„minuut belde hij luider. De deur bleef gesloten. De oude heks was
„thuis, maar op hare hoede. Easkolnikow kende de gewoonten
„van Ale'na Ivanowna. Hij legde zijn oor aan de deur.... Hij
„bemerkte weldra, dat aan de andere zijde van de deur iemand stond,
„die de hand aan de kruk hield en even als hij luisterde....
„Hij bewoog zich met eenig gerucht en schelde voor de derde maal,
„maar bedaard, zonder overhaasting... Deze minuut werd onvergetelijk
„voor Easkolnikow. Hij begreep niet, hoe hij met zooveel kalmte
„en list had kunnen handelen... Een oogenblik daarna werd de deur
„geopend. . . twee schitterende oogen zagen hem met wantrouwen aan.
„De deur werd vastgehouden. . ..
— „èvléna Ivanowna," — begon hij zoo opgewekt mogelijk te
„spreken, hoewel hij hijgend en huiverend bijna geene stem had — „ik
„breng u. . . een pand... maar laat mij binnen, dan kan ik u bij het
„licht toonen, wat ik heb."
„Zonder te wachten, drong hij in de kamer, de heks begon dadelijk
„luid te spreken :
— „Heer in den Hemel! Wat wil-je? Wie ben-je? Wat moetje hebben?"
— „Je kent me immers wel, Aléna Ivanowna! Easkolnikow...
,ik breng u het pand, waar ik u laatst van sprak !"
„Hij reikte haar het voorwerp toe.
„Aléna Ivanowna begon het te bekijken, toen zij plotseling van
.meening veranderde, en een scherpen, boozen, doordringenden blik op den
,bezoeker vestigde, die zoo ruw bij haar binnenkwam. Zoo zag zij hem
,eene minuut lang aan. Easkolnikow meende zelfs iets spottends in hare
,oogen te kunnen ontdekken, alsof zij alles had begrepen. Hij gevoelde,
,dat de moed hem ontzonk, dat hij bang werd, dat hij op de vlucht zou
,gaan, als de oude vrouw hem nog eene halve minuut langer zoo aanzag.

102 MODERNE ROMANSCHRIJVERS.
— „Waarom zie-je me zoo aan, alsof je me niet kent?" —
„zei hij plotseling, op driftigen toon. — „Als je het ding niet hebben
„wilt, dan ga ik bij een ander. Ik heb geen tijd te verliezen."
„Deze woorden vloeiden hem onwillekeurig uit den mond; hij had
„er niet over nagedacht.
„Zijne driftige woorden maakten een goeden indruk.
„Maar waarom heb je zoo'n haast, batuchka? 4
) Wat is dit?" —
„vroeg ze het pand bekijkend.
— „Een zilveren cigarettenkoker! Ik heb het je den vorigen keer gezegd."
— „Wat ben-je bleek! Je handen beven! Je bentziek, batuchka!"
— „Ik heb de koorts" — zei hij met gesmoorde stem. — „als men
„niet eet, moet men wel bleek worden" — zei hij met moeite. Hij
„dreigde in elkander te zinken... . De oude nam het pand.
— „Wat is er in?" — vroeg zij voor de tweede maal. . . .
— „Een sigarenkoker van zilver. ... zie het zelf maar!"
— „Zoo... het lijkt niet naar zilver... wat is dat stijf gebonden!"
„Terwijl Aléna Ivanowna het pakje losmaakte, wendde ze zich
„naar het venster.... zóó keerde zij den rug naar Easkolnikow
„en lette niet meer op hem. De jonkman knoopte zijne jas los en
„nam de bijl uit de lus. . . . hij hield het wapen onder zijne jas. Hij
„gevoelde zich doodelijk zwak.... hij vreesde, dat de bijl hem uit de
„hand zou vallen. ... hij duizelde.
— „Maar wat zit er dan toch in dat pakje!" — riep Aléna Ivanowna
„driftig en maakte eene beweging naar den kant van Easko 1 nikow.
„Hij had geene minuut meer te verliezen. Hij nam de bijl onder zijne jas
„weg, hief haar met beide handen op, en liet ze bijna werktuigelijk
„vallen op het achterhoofd der woekeraarster. Toen keerde zijn moed
„terug. .. .
„Zij slaakte een zwakken kreet en knielde op den vloer; maar had
„de kracht nog hare beide armen boven het hoofd te verheffen. In
„eene hand hield zij het pand vast. Toen sloeg Easkolnikow, wiens
„hand niet meer aarzelde, twee forsche slagen op het hoofd der oude
„heks. Zij zonk met een zwaren plof op den grond, het bloed stroomde
„uit de wonden. Toen zij viel, was de jonkman achterwaarts ge­
sprongen. Hij bukte zich om haar gelaat te zien,... zij was dood."
!) Gemeenzame uitdrukking voor: vriendje, vadertje.

MODERNE ROMANSCHRIJVERS.
103
üe uiterst nauwkeurige beschrijving van het zielkundig
proces is hiermee nog niet voltooid.
Met pijnlijke uitvoerigheid gaat Dostojewski voort, en
verhaalt, hoe Raskolnikow de sleutels uit de zakken van
zijn slachtoffer neemt; hoe hij huiverend de meubels in de
slaapkamer doorzoekt, boe hij twijfelt of de verslagene wel
gestorven is, hoe hij bij het lijk terugkeert en eene beurs
vindt, hoe hij in de slaapkamer een koffer opent en gouden
voorwerpen steelt, hoe hij voetstappen hoort in de kamer
der vermoorde.... en hoe hij daar een tweede slachtoffer
maakt, daar de zuster der woekeraarster thuis kwam.
De ijskoude bedaardheid, waarmee iedere bijzonderheid wordt
vermeld, grijpt den lezer geweldig aan. Niet omdat het een
moordtooneel geldt in den trant van Paul Féval, Eugène
Sue ofFrédéric Soulié, maar, omdat er hier een ziektetoestand
van een menschelijken geest wordt ontleed met zoo
scherpzinnige fijnheid, dat het niet mogelijk schijnt een oogenblik
aan de volkomen historische waarheid der verhaalde gebeurtenissen
te twijfelen.
Mijn bestek gedoogt ditmaal niet meer uit Dostojewski's
meesterstuk aan te halen. Maar ook zoo reeds is duidelijk
gebleken welk eene macht deze groote kunstenaar over het
gemoed van zijn lezer bezit. Vooral in de schildering van
de wroeging, die den moordenaar verlamt en verbrijzelt,
tot hij, gejaagd door de speurhonden der politie, vluchtend
voor moeder en zuster, aan de voeten der rampzalige Sonia
zinkt, om weg te smelten in brandende tranen van boete en
berouw — vooral in deze schildering ligt de groote kracht
van Theodoor Michaïlovitch.
Eigenaardig is het, dat zijn naturalisme slechts bijzaak
voor hem is. Hij gelooft maar op enkele plaatsen aan eene
logische wereldorde; hij ziet de menschen en de zaken als
een raadselachtigen chaos, vol verschrikkelijke feiten en
bloedige visioenen. Het Ecce homo! is op zijne lippen
bestorven, omdat hij geen lichtstraal ziet in het zwarte lijden

104 MODERNE ROMANSCHRIJVERS.
der menschheid. Van daar zijn streven de ellende in eiken
vorm zoo zwart mogelijk te schilderen. Marmeladow door
een rijtuig verpletterd, zieltogend in het ellendig kamertje,
waar eene geheele familie woont, verstooten door de teringlijderes
Catharina Ivanowna, terwijl zijne dochter
Sonia in het kleed der ontucht voor hem op de knieën valt,
is een dier beelden van menschelijke ellende als Dostojewski
alleen durft vertoonen.
Deze zonderlinge afwisseling van fijne psychologische studie
en brutale schildering der werkelijkheid is het voornaamste
kenmerk der werken van dezen visioenenziener. De ontleding
van Easkolnikow's gemoedstoestand na den moord blijft
het hoofdonderwerp. En deze is des te moeilijker, naarmate
de auteur te doen heeft met het zeer bijzonder geval van een
moord, gegrond op eene wijsgeerige theorie, uitgevoerd door
een fijngevoelig, zenuwachtig jongmensch. Easkolnikow's
zelfkwelling en zelfbespiegeling neemt bijna het geheele boek
in, zoodat ten slotte de vraag ontstaat, of de misdadiger, die
zoo zonderlingen strijd met zich zelven voert, niet even zoo
goed, niet beter deed op zelfbehoud bedacht te zijn.
Het onlogische en raadselachtige in de overpeinzingen, in
het geheele zieleleven zijner helden, spruit uit Dostojewski's
afkeer voor logische karakters, die naar vaste wetten schijnen
te handelen, wier daden een helder verklaarbaar geheel vormen,
voortvloeiende uit duidelijk herkenbare gegevens. Hij kiest
zelden een volkomen beschaafden held, wiens hoofd en hart
geheel harmonisch ontwikkeld zijn, hij brengt ons meest
in gezelschap van ongelukkigen uit de lagere standen, van
moordenaars, dronkaards en lichtekooien. Met welk geniaal
meesterschap hij deze ongelukkigen opvat, staaft mijn eerste
citaat: Easkolnikow en Marmeladow in de kroeg.
Daarenboven — het bleek reeds in zijne voorstelling van
Sonia — is het hem niet te doen om de misdrijven, om de
menschelijke laagheden en verdorvenheden zelven, een diep
medelijden bestuurt zijne pen. Hij heeft mededoogen met alle

MODERNE ROMANSCHRIJVERS. 105
gevallenen, het evangelisch mededoogen met tollenaren en
zondaren. Liefde voor den gevallen medemensen neigt zijn
hart tot vergiffenis. De echo der woorden, eens gedurende
zijn straftijd in Siberië uit zijn Nieuw Testament van buiten
geleerd, ruischt gedurig in zijne herinnering. Gevangen inde
raadselen dezer wereld, vindt hij zijne toevlucht in de mystiek.
Behalve de hoofdpersonen uit „Misdaad en straf" —
Easkolnikow, Sonia, Marmeladow, Catharina Ivanowna
— verschijnen er enkele zeer belangrijke typen op den
tweeden grond. Daartoe behooren de dienstbode Nastasia, de
huisjuffrouw Prascovia Paulowna, de moeder en zuster van
Easkolnikow, de verschrikkelijke Svidrigaïlow en de
brave Easumichin, met nog eene geheele reeks van figuranten.
Ook de personen van den tweeden graad verdienen
nauwkeurige studie. Doch voor heden zij het genoeg de aandacht
voorloopig tot de helden bepaald te hebben. De Eussische
roman begint ook in ons vaderland, even als in Frankrijk
en Duitschland, gelezen te worden. Eene bescheiden poging
een der geniaalste Eussische romanschrijvers in breeder
kring ten onzent bekend te maken, was het eenvoudig doel
van dit opstel.

IN DEN GROENTIJD.
BLIJSPEL IN ÉÉN BEDRIJF
DOOR
MATTHIJS VAN GEUNS.
PERSONEN.
Mevrouw de Weduwe VAN EAAMSDONK.
CLARA, hare kleindochter.
JANSJE, oude dienstbode.
Een bezoeker.
Het stukje speelt in eene Academiestad.
EEESTE TOONEEL.
{Mevrouw van Baamsdonk, ongeveer 70 jaar, met een bril, zit
te breien, en te lezen in een der werken van Tollens. Clara loopt
door de kamer, zingende).
MEVR. Maar kindlief, wat ben je toch ongedurig vandaag!
Wat mankeert je toch? Blijf rustig zitten! Er ligt
daar nog een heele mand met kousen, om te stoppen.
OLARA {zuchtende). Maar lieve Grootmoe, ik kan toch niet
den heelen dag kousen stoppen. Ik ben er van ochtend al
drie uur meê bezig geweest {gaat zitten en begint weer te neuriën).
Hè, dat lied van gisteren avond wil me maar niet uit
het hoofd.
MEVR. Natuurlijk, dat spreekt van zelf. Ik heb het altijd
gezegd: zoo'n comedie of concert is net geschikt om je heelemaal
van streek te brengen. Al die opwinderij en al dat

IN DEN GROENTIJD. 107
gebabbel met die studentjes deugt geen zier. — Enfin, het is
hier tenminste nog beter dan bij jullie in den Haag. Daar
doen de meisjes letterlijk niets dan uitloopen. Dat is zoo'n
verderfelijke stad !
CLARA {met haar stoel naar het raam schuivend). Kom,
grootmoe, ik ben verleden winter maar naar zeven bals
geweest.
MEVR. Wat zeg je? Maar zeven bals? Ik ben er in de
laatste dertig jaar naar geen één geweest. — Clara, zit toch
niet zoo vlak bij het raam. De menschen op straat hoeven je
allemaal niet te zien.
CLARA {terugschuivendé). Anders mochten ze eens van me
schrikken, hè? {kluchtig). Zie zoo, nu neem ik heel zoet een
handwerkje, heel stilletjes en bedaard; en dan ga ik u iets
heel moois voorlezen. Wil ik „Vorstengunst" even halen?
{Mevr. breit ijverig door). Hemeltjelief, wat wordt grootmoe
doof! — {harder). Wil ik u eens wat voorlezen uit een
nieuwen roman?
MEVR. Dankje, beste meid. Ik houd dol van lezen; maar
niet van die nieuwerwetsche flodderromans. Ik zal je eens
wat moois voorlezen.
CLARA. Zeker uit de „Overwintering op Nova-Zembla ?"
MEVR. Ja, juist. Dat is het mooiste, wat er bij ons in
het land ooit is geschreven. Zie je, toen wij zoo oud waren
als jij nu, leerden wij er heele stukken van uit ons hoofd.
Elk bij ons t'huis kende er 200 regels van, en als we dan
theeavondjes hadden, zeiden wij op zoo'n manier het heele
vers op.
CLARA {ter zijde). Heerlijke tijdpasseering!
MEVR. Zie je, we zitten nu goed en wel op Nova-Zembla.
Het is duchtig koud; het is donker en—natuurlijk is er geen
bal of concert. — Luister nu goed. {leest:)
„Doch 's avonds dringt de vreugd door al de zorg naar binnen,
„Dan bannen zij 't verdriet, verzetten zich de zinnen;

108 IN DEN GROENTIJD.
„Ontdooien zich den wijn, en grijpen naar den kruik;
„En klinken met een kroes, naar vaderlandsch gebruik.
„Dan wordt een volle teug met milder hand geschonken,
„Voor vrienden en voor maag, voor vrouw en kind gedronken;
(Zeer pathetisch).
„En mengt zich ook een traan met d'ingegoten wijn,
„Dat doet hun harte goed, rampzaal'gen als ze zijn."
Hè dat zijn pas mooie verzen! (opkijkende, ziet ze Clara, die
intusschen is opgestaan en door het raam minzaam naar buiten groet).
Maar Claartjelief, wat is er nu al weer aan de hand?
CLARA. Kijk toch eens, Grootmoe; 't is allerkomiekst.
Ben heel troepje groenen, achter elkaar marcheerende met
kindergeweertjes en sabeltjes, en een massa studenten er achter,
't Is om te stikken van het lachen.
MEVR. Lach je daarom, kind; heb je daar pleizier in?
Zijn die arme stakkers ook geen menschen, even goed als jij
en ik? Heb je nooit gehoord, dat de groentijd een van de
onzedelijkste instellingen is van den tegenwoordigen tijd? Ik
zou iedereen afraden om tegenwoordig zijn zoon lid van het
corps te laten worden.
CLARA. Kom, meent u dat wezenlijk?
MEVR. Zeker en stellig. Ik heb diep medelijden met die
groenen, die dag aan dag gemarteld worden. Daar heb je
b. v. Henri van Horen, den zoon van een mijner vrienden
van vroeger. Die moet er op 't oogenblik ook aan gelooven.
CLARA. IS 't een aardige jongen?
MEVR. Ik heb 't jonge mensch nooit gezien, maar uit
connectie met zijn vader, een van mijn danseurs uit vroegere
jaren, heb ik dien geschreven, dat ik zijn zoon gaarne bij
me zou ontvangen, maar... na den groentijd, want ik bedank
er voor om daar zoo'n jongen, dien ze soms zoo'n boel hebben
laten drinken, in mijn huis te hebben.
CLARA. Ik heb gehoord, dat hij nog al aardig is. Ik hoop
maar, dat ik hem eens gauw zal zien; ik verlang naar hem

IN DEN GROENTIJD. 109
tenminste veel meer dan naar dien onbekenden neef Anton,
die hier zoometeen eene visite komt maken.
MEVR. (levendig). En i k verlang vreeselijk naar dien lieven
jongen! Oh, Claartje die Anton moet zoo bedaard en ingetogen
zijn. Ik heb hem het laatst gezien, toen hij zes jaar was, en
toen heb ik nog zoo met hem gestoeid! — Zooals je weet,
is zijn vader dominé in den buurt van Doesburg.
OLARA. Goede Hemel! Dat is aan 't eindje van de wereld!
MEVR. Zijne vrouw was eene volle nicht van me, en eene
mijner dierbaarste vriendinnen. Ze is nu al 20 jaar dood, die
goede beste Anna; en al mijne liefde voor haar heb ik overgebracht
op Anton. Hoe zal hij er nu wel uitzien? Zou
hij ook die goedige trekken zijner moeder hebben? — Hij
schreef me, dat hij tegen drie uur hier zou zijn. Hoe laat is
het nu?
OLARA. Kwart vóór drie, Grootmoe.
MEVR. Bel dan maar even, dan kan Jansje de madéra even
krijgen.
CLARA (bellende). Die neef Anton moet immers ook dominé
worden ?
MEVR. Natuurlijk kind; hij volgt de roeping van zijn vader.
OLARA. En moet hij ook groenloopen ?
MEVR. Natuurlijk niet, kind; hij wordt geen lid van de
Studentenvereeniging. Hij gaat flink werken, en een deugdzaam
leven leiden.
TWEEDE TOONEEL.
(Be vorigen; Jansje).
JANSJE (binnenkomende; buigende). Goeden middag, dames.
MEVR. Jans, wil je eens even de madéra krijgen met een
paar glaasjes; er komt zoometeen visite.
JANSJE (de boel uit de kast kalende). Ja, dames, 't is tegenwoordig
een rare tijd; 't is voor zoo'n oud mensch als ik om

110 IN DEN GROENTIJD.
bang van te worden. Ik durf bepaald 's avonds de deur niet
meer uit.
OLARA. Ben je bang voor dieven, Jans?
MEVR. Lach toch niet om alles, Olaartje. De goede ziel
staat te rillen van de angst.
JANSJE. Verbeeld u eens dames, wat me gisterenavond
overkomen is. Zoo oud als ik ben, is me dat nog nooit gebeurd.
Ik kwam net den hoek van de Vrouwensteeg om,
toen zie ik een troepje dronken menschen op me afkomen.
MEVR. Dronken menschen! Verschrikkelijk!
JANSJE. 't Waren vier studenten en twee van die ongelukkige
groene meneeren. Ik ging natuurlijk uit den weg; en toen
hoorde ik in eens één van die studenten brullen: „Gauw! Een
liefdesdeclaratie tegen die dame" — Ja, mevrouw, verbeeld
u eens, dat was ik, die dame. — En jawel, toe kwam
een van die anderen naar me toe, en zei: Dierbare Maria,
blondlokkige maagd, geef me een enkel zoentje." Mevrouw
't was of ik door den grond , zonk. Ik liep zoo gauw
door, als ik kon; maar die vlegel liep meê, en gaf me
(haar voorschort voor haar gezicht houdende), en gaf me.... een
zoen. Het is toch verschrikkelijk, voor een fatsoenlijk mensch
als ik.
MEVR. Ja, Jans, 't is een schandaal. Tegenwoordig is het
alsof er geen politie meer bestaat. Niemand waakt er tegen
die aanrandingen van de eerbaarheid.
CLARA (luchtig). Kom, kom, je moet je de zaak niet zoo
aantrekken, 't was niet zoo kwaad bedoeld. Die studenten zijn
zoo slecht niet.
JANSJE. Juffrouw, praat me daar niet van. Er zijn rakkers
bij. En vooral tegenwoordig, met dat groenloopen ziet u, is 't
meer dan erg. Weet u wel, wat ik van Bet van hierover
gehoord heb? Dat eergistereren avond tegen half één een
groen, die al den heelen avond was gesard en getreiterd,
uit het raam is gesprongen, en twee van zijn teenen heeft
gebroken.

a DEN GROENTIJD.
CLARA (lachendé). Kom, Jans, laat je toch niet van die gekke
praatjes vertellen.
MEVR. Ik geloof 't graag, Jans; ik wordt zelf bang van
al die verhalen. Je moet van avond nog maar eens extra goed
naar het nachtslot kijken; anders breken ze misschien nog in.
JANSJE. Jawel, en de juffrouw lacht er maar om; maar eergisterenavond
toch, toen ik met haar over straat liep, kwam
die heer....
CLARA (zachtjes, met aandrang). Houd toch je mond. Grootmoe
weet er niets van.
MEVR. Zeg, Jans, is Eika nog bezig met strijken?
JANSJE. Ja zeker, mevrouw; ze is nu bezig aan de strooken
van mevrouw haar beste japon. Ze vroeg, of mevrouw zoometeen
nog eens even wou komen kijken.
CLARA. Wil ik even gaan, grootmoe ?
MEVR. Neen, kindlief; iemand die den heelen dag zingt
en romannetjes leest, heeft daar geen verstand van. Ik zal
zelf wel gaan.... Als de visite in dien tijd komt, moet je
hem heel beleefd ontvangen, en dan moet je wat bedaard en
ernstig met hem spreken, hoor. (af).
DEEDE TOONEEL.
(Clara, Jans).
CLARA. Je hadt me daar bijna leelijk verklapt, Jans.
JANSJE. Maar heb u daar uwees grootmoe niets van verteld ?
't Was bepaald impertinent.
CLARA. Wat? Dat die groen naar me toekwam, me vroeg
boe laat 't was, en toen zei: „Lieve juffrouw, hartelijk bedankt,"
en me een kus op mijn handschoen gaf? Ik vond 't niet zoo
erg; want 't leek me een heel aardige jongen — ik zou hem
bepaald wel eens graag bij dag willen zien.
JANSJE. Als maar niemand op straat er iets van gemerkt
heeft!
111

112 IN DEN GROENTIJD.
OLARA. Wat zou dat? Kom, al die bangigheid daar houd
ik niets van. (kijkt door het raam). He, wat een verrukkelijk
weêr! Prachtig! En om nu zoo'n heelen middag thuis te zitten,
met zoo'n aanstaanden dominé!.... Kijk eens, Jans daar komt
iemand de brug over, vlak op het huis af Dat zal hij zijn...
Nu, hij ziet er zoo erg sukkelachtig nog niet uit. — Weet
je wat, ik vlieg even naar boven om gauw nog een lintje in
mijn haar te doen. — Dat heb ik wel voor hem over. (af).
VIERDE TOONEEL.
(Jam alleen; daarna Henri van Horen.)
JANSJE. Zie zoo, dat ziet er nu knapjes uit, recht gezellig.
Nu, dat mag ook wel. Ik moet bepaald zeggen, dat ik 't
ook heel aardig vind om dien meneer weer eens te zien. Zoo'n
kleine twintig jaar geleden, als we bij de familie logeerden,
weet ik nog heel goed, dat ik de kinderen in het wagentje
reed. Ja! ja! en nu moet het zoo'n stil, bedaard mensch
geworden zijn.
HENRI (komt zachtjes binnen, sluipt naar voren, tikt Jans met
zijn wandelstok op den schouder). Zoo, oude keukenprinces, hoe
gaat 't hier met de familie?
JANSJE. Gunst, meneer! Hoe gaat 't u? Ik had waarlijk
niet gehoord, dat u binnenkwam. Nou hoor, u ziet er
capitaal uit, heel wat flinker dan toen ik u nog in 't kinderwagentje
reed.
HENRI (verwonderd). Kinderwagentje? (zich bedenkend). Ah! ja,
ja juist, welzeker! Dat herinner ik me heel goed. En hoe
gaat 't met nicht? Ze houdt zich nog altijd kras?
JANSJE. Frisch en gezond, als een vogeltje, meneer. Verleden
Dinsdag zes en zestig geworden.
HENRI. Verleden Dinsdag!? Juist, dat is waar ook. En
geen last van rhumatiek?
JANSJE. Neen, in de laatste acht jaren schikt het nog al.—

IN DBN GROENTIJD. 113
Maar gaat u toch zitten, meneer; Mevrouw komt direct.
(Henri loopt de hamer wat rond). — En, als ik vragen mag, hoe
gaat 't met meneer zijn vader? Heeft hij nog altijd zoo'n
gezonde kleur en zoo'n mooien zwarten baard? En uw zusjes,
Lena en Sophie? Dat zijn zeker ook al heele dames geworden?
HENRI. Lena en Sophie? Oh! dat zijn allerliefste kinderen
geworden. — En, hier ziet 't er nog ouderwetsjes uit. — Dat
trommeltje is zeker een kostbaar erfstuk.
JANSJE. Juist, van mevrouw haar tante in Haarlem, die het
tot 95 jaar gebracht heeft.
HENRI (Het loei van Tollens ziende). Haha! De overwintering
op Nova-Zembla! Een mooi boek !
JANSJE. Ja, daar leest mevrouw heel veel in; altijd, terwijl
ze aan 't breien is, ziet u — Maar.... daar hoor ik, geloof
ik, de dames aankomen, meneer, (af).
VIJFDE TOONEEL.
(Henri, Mevrouw, Clara).
HENRI (naar mevrouw toegaande, en haar de hand kussende).
Mijn allerliefste nicht, van harte gegroet; 't doet me onuitsprekelijk
veel genoegen u zoo gezond te mogen zien (ziel
achter mevrouiv Clara staan; maakt eene beweging van herkenning,
en groet haar minzaam).
MEVR. Och mijn beste Anton! Wat doet 't me goed, dat
je me eens komt opzoeken. Het is me waarlijk, of ik mijn
dierbare Anna, je goede moeder, nog voor me zie. Kom
laat me je eenen moederlijken kus geven.
HENRI. Ga uw gang, lieve Nicht, geneer u niet. (Omhelzing).
MEVR. En nu, Anton, moet ik je even voorstellen mijne
kleindochter v. d. Berg uit den Haag. Ze heet Clara, en is
ook nog heel ver familie van je. Komt, kinderen, ik zou
elkaar maar dadelijk bij den naam noemen.
CLARA. En is 't u hier niet alles vreeselijk druk in de
II. 8

114 IN DEN GROENTIJD.
stad, meneer Anton? U komt immers uit zoo'n afgelegen
streek ?
HENRI. NU , dat schikt nog al, juffrouw Olara. We wonen
twee uur achter Doesburg; maar tegenwoordig met den stoomtram
gaat 't nog al makkelijk.
OLARA. Mag ik u een glaasje madéra geven?
HENRI. Oh! Heel graag.
MEVR. Schenk maar niet te veel, Klaartje; de goede jongen
is er zeker niet erg aan gewend. Je vader drinkt weinig
wijn, niet waar?
HENRI. Mijn vader? Oh ja! Heel weinig! Ik ben ook zoo
verschrikkelijk matig.
MEVR. Dat doet me pleizier.... Mij ook maar weinig,
Klaartje. Ik heb er verleden Dinsdag zoo slecht van geslapen.
HENRI. (plotseling). Verleden Dinsdag? Was dat niet uw
verjaardag, Nicht? Bent u toen geen.... 66 jaar geworden?
Wees u hartelijk gefeliciteerd. U eveneens, juffrouw Olara.
(klinJct met Clara).
MEVR. Dank je, beste jongen. Erg aardig van je, om
dien datum zoo goed te onthouden.
OLARA. En komt u hier nu voor Dominé studeeren?. .. U
voelt er zeker veel roeping en toewijding voor. Anders was
u er zeker niet toe overgegaan.
HENRI. Natuurlijk, Clara, ik bedoel: juffrouw Olara. Al van
mijne kindsheid af was 't mijn verlangen mij daaraan geheel
en al te wijden. Toen ik als aanvallig knaapje van zes jaar
voor 't eerst bij vader in de kerk kwam en zijne liefdevolle
vermanende woorden van den preekstoel af hoorde.... (zacht
tegen Clara:) Geef me nog een klein beetje madéra; hij is
keurig lekker.... (harder) toen was er eene stem in me, die
me zeide: Gij zult het voetspoor uws vaders drukken.
MEVR. Braaf zoo, dat is goed gedacht. En je komt hier
dus ijverig werken en studeeren, veel lezen en veel leeren,
niet waar ? Je komt goddank niet bij al die slechte menschen.
HENRI. (haar niet begrijpende). Slechte menschen ? Hoe meent u?

IN DEN GROENTIJD. 115
OLARA. Grootmoe bedoelt, dat je geen lid van bet Studentencorps
wordt, hè?
HENRI. Neen, Nicht; ik houd me afgezonderd van die verdorven
studentenmaatschappij. Zij drinken, en ik ga werken;
zij spelen en verteren veel geld, ik ga zoo zuinig mogelijk
leven ; zij slapen overdag, i k ga 'smorgens met de zon opstaan;
zij brengen hun tijd door in ledigheid en ijdele geneugten,
ik ga mijn jaren wijden aan de studie alleen.
MEVR. (getroffen). Anton! Je bent een jongen naar mijn hart!
Je bent een waardig zoon van je vader.
OLARA. (ter zijde). Wat een vervelende conversatie! (hard).
Uw vader is zeker al op jaren, niet waar?
HENRI. Mijn vader ?... Laat eens kijken!... Ja, zoo precies...
CLARA. Ik bedoel ook maar zoo in 't algemeen. Is hij de
zestig al gepasseerd?
HENRI. De zestig gepasseerd? Och, u moet rekenen....
MEVR. Je goede vader zal een goede 55 zijn, hè?
HENRI. Juist, juist; hij is van den zomer jarig; dan wordt
hij 57. Hij houdt zich nog erg kras, de oude heer.
CLARA (zacht tegen Henri). Mag ik je nog een glaasje schenken?
HENRI. (zacht tegen Clara). Heel graag; de Madéra is
verrukkelijk.
MEVR. Jawel, dat komt zeker van de matigheid. Daaraan
heb je een goed voorbeeld, Anton! — Ik hoop nu spoedig je
lieve zusters ook weer eens te zien; ik zou ze bijna niet meer
kennen. Hoe heeten ze ook weêr?
HENRI. Sophie, nicht.
MEVR. En de jongste?
HENRI. De andere heet.... Lena; Lena en Sophie, nicht.
CLARA. Zijn 't aardige meisjes?
HENRI. Oh! charmante dametjes, al zeg ik het zelf; mooi,
geestig, musicaal, allerliefst, bijna net zoo lief alsU. —(tegen
Mevr). En uw oogen zijn nog goed, niet waar Nicht?
MEVR. Dat gaat gelukkig heel wel. Ik lees bijna eiken
dag nog zoo onder 't breien, zie je. (drinkt wat Madéra, kucht)
8*

116 IN DEN GROENTIJD.
Hè, wat is die Madéra sterk! Je moet er maar niet meer
van inschenken, Clara.
CLARA. Neen zeker niet, Grootmoe.
MEVR. Zie je, hier Klaartje leest maar altijd van die romannetjes
in allemaal vreemde talen; maar ik houd meer van
het
HENRI. Ouderwetsche, niet waar. Nu, dat is best te
begrijpen. Mijn goede vader heeft daarin precies denzclfden
smaak. Helmers, Feith, Tollens, b. v. de Overwintering op
Nova-Zembla.
MEVR. (verrukt). Juist, precies, heel aardig, de Overwintering
op Nova-Zembla! Zie je, Klaartje, dat er nog meer menschen
zijn, die daarvan houden, (lot Anton) Jij hebt het stuk zeker
ook dikwijls gelezen, hè 1
HENRI. Ja, nicht, ik vind het een prachtstuk; zoo vloeiend
geschreven en zoo echt dichterlijk. Verleden winter heb ik er
t'huis nog menig gedeelte van gereciteerd.
CLARA. Doet u aan reciteren? Heerlijk! TJ kent er zeker
nog wel een enkel gedeelte van?
HENRI. Op 't oogenblik zou ik niet durven.
MEVR. NU, dan wil je misschien wel zoo goed zijn ons er
eene enkele bladzijde van voor te lezen (geeft hem het boek). Ik
hoor 't altijd graag; en je hebt — dunkt me — eene heel
sympathieke stem. We hebben 't laatst gehad van „doch
s'avonds dringt de vreugd door al de zorg naar binnen".
HENRI ('t boek inziende). Ah! juist, dat is een van de
treffendste passages, (leest:)
„Dan wordt een voller teug met milder hand geschonken,
„Voor minnares en maag. . . .
MEVR. Maar, Anton! foei! Je ziet toch, dat ik dat woord
heb doorgeschrapt.
HENRI. Minnares? Ja, waarom?
MEVR. Wel, omdat dat geen woord voor meisjes is. Klaartje
kleurt er van. Lees liever: voor vrienden en voor maag.
HENRI. Juist.

IN DEN GROENTIJD. 117
„Voor vrienden en voor maag, voor vrouw en kind gedronken.
„Een hunner hijgt naar lucht; zijn makkers moeten 't weten
„Hoe lief zijn vrouw hem heeft, hoe al zijn kindren heeten,
„Hoe bang hem 't scheiden valt, bij elk vertrek naar boord;
„Als ze in zijn armen hangt, en in haar tranen smoort;
„Hoe bij het laatst vaarwel, zoo zuur hun opgebroken,
„De zuigling aan haar borst, met de armjes uitgestoken,
„Hem nareikte om een kus en toeriep honderd keer. . .
„Hier houdt de spreker stil, hij snikt, hij kan niet meer."
(Henri houdt even op).
CLARA (zachtjes). Dat wordt warempel aandoenlijk.
MEVR. Beste neef, je leest uitstekend. Ik zou je willen
uitnoodigen voortaan elke week een avond bij me te komen
lezen. Als we dit uit hebben, nemen we de Hollandsche
Natie, en dan al de gedichten van Feith (opstaande). Lees
gerust door. — Klaartje! luister aandachtig. Ik ga nog even
naar het strijken zien. Je blijft immers nog wat, Anton?
HENRI. Tot mijn grooten spijt kan ik geen minuutlanger
blijven dan half vier.
CLARA. Hè! waarom niet langer ?
HENRI. Ja, dat is nu eigenlijk een geheim.
MEVR. NU, we hebben toch nog een kwartiertje. Ga maar
gerust door. Ik ben direct terug (af).
ZESDE TOONEEL.
(Clara — Henri.)
HENRI. Vindt je dat vers erg amusant, mijn waarde nicht?
CLARA. Och! niet zoo heel erg, beste neef. En jij?
HENRI. Hm! Ik vindt 't eigenlijk heel erg vervelend.
CLARA. Wat blief je? En tegen Grootmoe
HENRI. Nu ja, oude menschen hebben natuurlijk hun
zwak. Ik zal in ieder geval maar beginnen met het boek dicht
te doen.

118 IN DEN GROENTIJD.
CLARA. Zeg eens, neef, je bent geloof ik niet erg waarheidlievend;
je bent daar net een beetje aan 't jokken geweest.
HENRI. Wat blief je, ik?
CLARA Weet je wel, dat we elkaar al meer gezien hebben?
Ben je niet eergisteren op straat naar me toegekomen; heb
je toen niet gevraagd, hoe laat het was, en heb je me
toen niet een... . een.. .. zoen op mijn handschoen gegeven?
Ik zag heel goed, dat je door een paar oudere studenten op
me afgestuurd werdt; en nu vertel je notabene, dat je geen
groen gaat loopen, en dat je vandaag pas in de stad bent
gekomen. Wat beteekent dat toch?
HENRI. Ja, 't spijt me verschrikkelijk, maar heusch
ik mag je dit op dit oogenblik niet vertellen. Het is mysterieus,
dat is waar; maar 't is beter, dat je me voorloopig nog maar
gelooft, en denkt, dat ik waarheid spreek.
CLARA. Grootmoe wist niets van dat avontuurtje op straat af.
HENRI. Het goede mensch! — Zeg, Clara, je bent er toch
niet boos om ?
CLARA. Een heel klein beetje, maar niet erg.
HENRI. Zie je 't speet me verschrikkelijk
CLARA. Wat?
HENRI. Dat je toen een handschoen aan hadt; en je zult
me zeker vergunnen je om vergeving te vragen, nu ge er
geen aanhebt (knielt en kust hare hand.)
CLARA. Zeg, Anton, wat ben je in eens vrijpostig, heel
anders dan daareven.
HENRI. (stijver). Och lieve nicht, je hebt gelijk; maar kunt
ge het niet begrijpen, als je weet hoe aangenaam me deze
kennismaking is, en hoe kort ze zal duren?
CLARA. Kom, kom, we zullen elkander nog wel eens zien.
HENRI. Ja, maar weet je wel, dat ik, als ik dominé ben,
denkelijk voor goed het land ga verlaten?
CLARA. Hè, ga je naar Indië?
HENRI. Neen, naar America, naar de prairiën, naar de
wilden, naar de Roodhuiden; ik word — zendeling.

IN DEN GROENTIJD.
119
OLARA. Dat moet verrukkelijk wezen; daar zou ik graag
ook eens een kijkje nemen.
HENRI. Ja, dat is pas liet ware geluk, om daar bij die
onbeschaafde volken het licht der waarheid te ontsteken. En
bovendien, wat een schat van kennis kan men daar vergaren!
Al die wonderen van de Nieuwe Wereld te zien! Die prachtige
wereldsteden, de goudvelden van Oalifornie, de ondoordringbare
wouden, de uitgestrekte steppen
ZEVENDE TOONEEL.
(de vorigen; Mevrouw).
MEVR. Hoe gaat 't met het lezen, kinderen?
HENRI (haastig 't boek opvattende). Uitstekend, Nicht; we zijn
ai flink gevorderd (tegen Clara). Waar was het ook weer?
CLARA. Ik geloof pag. 55. .
HENRI (lezende). Soms schiet een wondre glans, een dichte
vloed van stralen.
MEVR. Wacht eens even Anton! Ik zie daar dat je dien
mooien ring draagt; dat doet me pleizier; 't is immers een
erfstuk van je moeder, niet waar? Mag ik hem eens even bekijken?
HENRI (den ring afdoende). Als u blieft.
MEVR. (hem aandachtig bekijkende). Maar neen, dat is toch
niet de ring, dien ik bedoel. Dit is een heel ander wapen;
het lijkt wel een posthoorn. Zeg, Anton, hoe kom je daaraan?
CLARA (tot Henri). Ben je soms geëngageerd?
HENRI. Ja, och ja, dat is eigenlijk nu nog een geheim.
OLARA'. Oh! zoo, is 't nog niet publiek?
MEVR. Maar daar begrijp ik nu niets van. Een paar maanden
geleden schrijft je vader me nog: „Het zal ook voor jou eene
prettige herinnering zijn, dat Anton dien mooien ring van
zijne moeder steeds bij zich draagt."
HENRI (verward). Neen maar dat is bepaald eene vergissing;
vader zal mijn oudsten broer bedoeld hebben.

120 IN DEN GROENTIJD.
MEVR. Je oudste broer? Houd-je me nu voor den gek? En
je bent eenige zoon.
HENRI. Ik bedoel natuurlijk: mijn oudste zuster Koosje.
OLARA. En je zei daarnet, dat ze Lena heette.
HENRI. Juist, juist. Lena, Helena, Lena.
MEVR. Maar, in hemel's naam, Anton, wat mankeert je?
Je wordt bleek. Je gedachten zijn op den loop. Klaartje,
Klaartje, je hebt hem zeker te veel Madéra gegeven.
CLARA. Grootmoe, dat ééne glaasje zal hem toch geen kwaad
gedaan hebben.
HENRI (opstaande). Ziezoo, nu voel ik me weêr wat bedaarder.
CLARA. Ga je al weg?
HENRI. Ja, ik mag geen minuut langer blijven dan half
vier; geen seconde langer; net als Asschepoestertje.
MEVR. Ik moet zeggen, Anton, dat ik je houding eenigszins
vreemd vind. Enfin! de frissche lucht zal je goed doen. —
Je komt zeker weêr eens gauw bij ons, hè?— En... je
bent immers gauw jarig, niet waar?
HENRI. Dat heeft nog den tijd; pas 't volgend jaar Juni.
MEVR. Wat vertel je me nu al weêr; je bent drie dagen
later jarig dan je papa, en die verjaart in November.
HENRI. Mijn vader in November? Mevrouw, nicht wil ik
zeggen, nu begrijp ik er niets meer van. Clara, nicht Clara,
je weet toch ook wel, dat mijn beste vader altijd in Mei
verjaart, Dan hebben we altijd een buitenpartijtje naar Domburg.
OLARA. Naar Domburg! Dat is een heel eindje van Doesburg af.
HENRI. Ik wil zeggen
MEVR. Maar die jongen heeft eene verstandsverbijstering.
Kijk hem verlegen en bedremmeld staan! Anton, beste Anton,
ken je me niet meer, de beste vriendin van je tevroeg gestorvene
moeder? Weet je niet meer op welken dagje moeder verjaarde?
HENRI. Mijne moeder? Werkelijk, alles duizelt me op 't
oogenblik. Ik weet niets meer; geen enkel cijfer of datum.
MEVR. Neen, Anton, zoo kunt ge niet over straat. Ik
durf je werkelijk niet te laten gaan.

IN DEN GROENTIJD.
121
CLARA. Wil ik aan Jansje , zeggen, dat ze den dokter haalt?
MEVR. Ja! ja! Heel goed! Die weet misschien wel raad.
ACHTSTE TOONEEL.
(Be vorigen; Jansje).
JANSJE. Mevrouw, daar is een telegram.
MEVR. Een telegram! Laat eens zien! Clara, lees jij 't
maar even voor.
CLARA (leest het, en blijft hoogst verwonderd staan).
MEVR. Maar Klaartje, lees dan toch.
CLARA. Beste grootmoe , ik kan niet; mijn verstand schijnt
ook al beneveld. Ik lees daar „Te laat aan den trein gekomen.
Kom pas van avond. Anton".
HENRI. Goede hemel! Nu is 't met me gedaan!
MEVR. (haastig het telegram nemende). Wat zeg je? Een telegram
van Anton? Nu geloof ik, dat we allemaal gek zijn geworden.
Van Anton ? En die s t a a t daar.
JANSJE. Heeft u dat telegram niet geschreven, heusch niet,
meneer ?
HENRI. Neen natuurlijk niet, uilskuiken, dat kan je toch
ook op je vingers natellen.
MEVR. Maar mijn lieve hemel.....
JANSJE (zacht tot Mevr.) Weet u wel zeker, dat die Meneer
uw neef Anton is?
MEVR. Die Meneer?... Wat?... Is 't mogelijk ? (met een gil).
Ah! Ah! Die verwarring van zooeven? Die ring? Ik begrijp
alles (op een stoel vallende). Oh! Klaartje! 't Is verschrikkelijk.
HENRI. Maar, liefste nicht, kalmeer u.
MEVR. Klaartje, we zijn bedrogen; die meneer daar is, oh
schandaal!, niet degeen, voor wien hij zich uitgeeft. Het kan
niet anders; hij heeft ons bedrogen. Het is een indringer.
CLARA. Neen, Grootmoe, daarvoor ziet hij er veel te fatsoenlijk
uit. (Tegen Henri) Maar spreek dan toch.

122 IN DEN GROENTIJD.
MEVR. Spreek dan tocli, ongelukkig mensch! Spreek! En
red ons uit die verschrikkelijke onzekerheid.
OLARA. Bent u dan niet de aanstaande theoloog, neef Anton?
Komt u niet uit Doesburg?
HENRI. Dames, 't is me onmogelijk langer te zwijgen.
Neen! ik ben die persoon niet.
MEVR. (in doodsangst). Oh! Ongeluksdag! Ellendige leugenaar,
indringer! Aan dien man heb ik een moederlijken kus gegeven.
JANSJE. Ik zou hem maar direct laten heengaan.
MEVR. Neen , Jans, sluit de deur, grendel alles. Hij heeft
misschien zaken van waarde gestolen (tegen. Henri). Maar wie
ben je dan toch, ellendeling, hoe heet je , en welk ongelukkig
gesternte heeft je hierheen gevoerd?
HENRI. Nog drie minuten, en het geheele raadsel is opgelost.
MEVR. Jansje , Klaartje , blijft hier om dien man te bewaken.
Ik heb 't wel gezegd: 't is tegenwoordig een tijd, dat geen
fatsoenlijk mensch meer veilig is. Dat zijn de vruchten van
de sociaal-democratie. Ik ga direct zelf naar de politie.
CLARA. Maar, Grootmoe , u zult koü vatten. Laat mij 't doen.
MEVR. Neen, ik ga zelf. Jansje, pak Mijnheer bij zijn
linker arm; Klaartje, jij bij den rechter. (Jansje en Klaartje gaan
naar Henri toe; deze begint te schaterlachen).
JANSJE. Och Mevrouw, heb toch medelijden met dien man.
Kijk hem daar lachen. Het is zeker een ongelukkige krankzinnige
uit Meerenberg ontsnapt (Het slaat half vier). Daar
is 't half vier!
HENRI (galant buigende). Mevrouw v. Eaamsdonk-, bekoorlijke
kleindochter, getrouwe dienstmaagd! Honderd, neen duizend
excuses voor de vreeselijke oogenblikken, u door mijn schuld
bezorgd. Misschien dat het u eenigszins tot opheldering kan
strekken, als ik u hierbij mijn visitekaartje overreik.
MEVR. (lezende). Henri. van Horen. Wat? Maar nu is alles
me nog even duister.
CLARA (lachende). Hahaha! Ik begrijp alles! Een groenen-ui!
HENRI. Ja, Mevrouw, tot mijn onuitsprekelijk leed moet

IN DEN GROENTIJD. 123
ik u zeggen niet mooi gehandeld te hebben. Maar waarlijk,
ik kon niet anders. Zooals U weet, ben ik hier aan 't groenloopen
; en mijn papa had u geschreven, dat ik na den groentijd
eens eene visite bij u zou maken. Gisterenavond nu vroeg
een van de studenten me, of ik vandaag naar u toe zou durven
gaan en me voorstellen als zekeren neef Anton, dien bij wist
dat bij u verwacht werd, en van wien hij me een en ander
vertelde. Hij zei: „Als je dat doet, ben je een flinke^vent;
maar je moet tot half vier niets verklappen".
JANSJE (ter zijde). Zoo iets schandaligs heb ik mijn heele
leven nog niet gezien (in den loop van het volgend gesprek gaat ze weg).
CLARA. Grootmoe, ik heb 't wel van 't eerste oogenblik af
gedacht, dat die aardige jongen niet die saaie neef Anton kon zijn.
MEVR. Zwijg toch Klaartje. Meneer van Horen, ik ben
boos op u, en nog meer op die brutale en impertinente
studenten, die me deze historie bezorgd hebben. Maar ik bewonder
uw moed en cordaatheid, en ik zal u de zaak verder
niet meer kwalijk nemen.
HENRI. U doet me bizonder veel pleizier daarmee; en juffrouw
Clara, u zult me ook geen slecht hart toedragen?
CLARA. Wees u niet ongerust; ik heb me met de heele zaak
vrij wel geamuseerd (zachtjes). Ik maak u wel mijn compliment
over uw alleraardigst comediespel.
MEVR. Ik hoop dat u van de week nog eens bij ons komt
dineeren, en ons dan nog wat zult voorlezen uit de Overwintering
op Nova-Zembla.
HENRI. Met 't meeste genoegen. Maar nu moet ik heusch
weg. Ik ben besteld op de Groenenkroeg. Mevrouw, u
zoudt me veel pleizier doen maar liever niet over deze zaak
aan papa te schrijven. U begrijpt
MEVR. Ik beloof 't je, hoor. Klaartje, laat jij meneer eens
even uit, maar blijf niet in de open deur met hem praten.
HENRI (met Clara weggaande). Mevrouw, ontvang mijn hartelijken
dank voor uwe vergevingsgezindheid en voor het feit, dat u de grootmoeder
is van zoo'n alleraardigste kleindochter (met Clara af).

124 IN DEN GROENTIJD.
MEVR. {gaande zitten). Lieve hemeltje, dal is een middagje
dat me heugen zal. Mijn zenuwgestel is heelemaal van streek!
Ik zal maar beginnen met een dutje te gaan doen. Je zoudt
toch zeggen, hè! Die studenten! ze durven van alles!
CLARA (vlug binnenkomende, en Mevr. een kus gevende). Hè
Grootmoe, wat heb ik gelachen; 't was alleraardigst. Weet u
wat? Nu gaat u een beetje slapen; ik zal wel voor het eten
zorgen; en daarna hebben we een gezellig en huiselijk avondje
met den werkelijken neef Anton.
(Scherm valt).

LENTE IN HET WOUD.
(PROEVE VAN NATURALISTISCHE SEIZOENBESCHRIJVING),
DOOK
PIET VLUCHTIG.
Mei. Het had drie dagen achtereen gemotregend, met een
zoelen Zuidewind, zoel, voorjaarsachtig. En de mot was neergevallen
als de fijne stralen uit een groven tuingieter, sijpelend,
sproeiend, spritsend.
De lucht was goor.
De atmosfeer vunzig.
De boomen waren staken waarop schooljongens hoeden en
petten konden hangen. Sommige toppen geleken fijngeslepen
potloodpunten.
En in het bosch, waarvan de poriën openstonden als die
van een koortslijder dampte het benauwend als de dampen uit
een kroeg.
Het woud stond naakt, overeind, lillebeenend.
De lente begon aan de takken te sabbelen.
De kastanjeboomen, mislijke geraamten uit een verlaten
knokenhuis, dropen van glibberig bruingeel vet, machinenolie
gelijk. En wanneer de wind het oeverriet bewoog, wiegwuifde
het op en neer als de slappe ooren van jolige biggen.
Gras was er niet.
Meidoorn evenmin.
En overigens was het woud smerig, papperig, klefferig: in
een lentekleed.
Hier en daar kwekte een kikker. Hij sprong weg in de

126 LENTE IN HET WOUD.
donkere diepte van een sloot en kwekte nog eens, hield een
oogenblik zijn bek en kwekte nog eens en toen nog eens.
En daarop werd de lentestilte van het bosch weder hoorbaar.
De zon steeg, steeg, steeg. Zij deed den horizon vlammen;
haar toornig oog doorboorde het lillend woud en sprak: „Asde-bliksem,
kale kleêrstok, je groene pak an!"
Toen daagde het in het Oosten.
De morgen kwam.
Het gansche woud repte zich in de kleêren: de kastanje, de
eiken, de iepen, de beuken, de hazelaars flip flap ten; het
veldhoen wipbilde; de meidoorn glimperde; het runderdier
wiegheupte; de nachtegaal vleihalsde; de baars, de brasem en
de kikker scharmaaiden met bekken, keelen, pooten en vinnen,
zoodat het woud weldra op één groene theebus geleek, waaruit
de geur van echte Pecco omhoog kruifde.
En het woud geleek een doek van Teniers, waarop ronkende
kermisgasten rauwe geluiden uitstooten: joelend, krijschend,
gillend, smerig.
Het was lente geworden!

DE RUWAARD VAN VLAANDEREN.
FRAGMENT UIT EEN ONUITGEGEVEN TREURSPEL
BOOR
EMILE SEIPGENS.
(Nadat Jacob van Arte velde in 1345 in een volksoploop
vermoord was, zetten de Gentenaars hun opstand tegen den
Graaf van Vlaanderen voort. In 1382 was echter de nood
ten toppunt gerezen. Alle aanvoerders waren gevallen en de
stad Gent zag haar ondergang nabij. Toen herinnerde men
zich dat de zoon van Jacob, Filips nog leefde, die, met den
dood zijns vaders voor oogen, steeds vreemd aan eiken twist
gebleven was, en de naam Van Artevelde ging weer als een
tooverwoord van mond tot mond. Men verkoos Filips tot
Ruwaard. Weldra echter wankelde het vertrouwen, dat het
volk in hem gesteld had; men twijfelde aan zijn wilskracht
en vastberadenheid en betichtte hem de moordenaars zijns
vaders te vervolgen en zijn vrienden te sparen. Spoedig vond
Filips gelegenheid het tegendeel te bewijzen, maar ten koste
van het geluk zijner eenige dochter Veerle. Zij was verloofd
met Roeland de Grutere, wiens vader naar den Graaf gegaan
was en schandelijke vredesvoorwaarden had aangenomen. Filips
veroordeelde zijn vriend ter dood, doch Roeland zwoer zijn vader
te zullen wreken. Daarop begaf de Ruwaard zich zelf naar
den Graaf, die echter nog gruwelijker eischen stelde. Ter
neer gebogen en van smart overmand, in 't bewustzijn dat
hij 't geluk van zijn kind vernietigd had, keerde Filips terug,
na zijn moeder Kathelijne (de weduwe van Jacob) en zijn

128
DB RUWAARD VAN VLAANDEREN.
dochter aan het graf van Jacob in de kerk der Byloke ontboden
te hebben. Veerle koestert nog steeds de hoop, dat Roeland
in liefde tot haar zal terugkeeren, indien haar vader zegeviert).
Einde van het derde Bedrijf.
Be kerk van de Byloke. Groot gotisch gebouw met zware pijlers.
Op den achtergrond het altaar, eenige trappen hooger dan liet schip
der kerk. Voor liet altaar brandt eene lamp. Op den voorgrond
links een grafzerk met het omschrift: „Jacob van Artevelde." Op
de zerk het zwaard van Jacob van Artevelde. Links, bij de trappen
die naar het altaar voeren, een groote bel naast de deur der
sacristie. Hechts op den voorgrond in den muur een trap, die
omhoog leidt. — Avondschemering.
EOELAND. (alleen)
Daar buiten gluurt uit duizend glazige oogen
de hongerdood mij aan en zoekt zijn prooi —
en tusschen al die wandelende dooden
sleep ik, de wraak, mij voort en zoek de mijne.
,,'k Zie tusschen Gent en mij de bloed'ge schim
mijns vaders" sprak hij, toen bij Ruwaard werd,
en overal zie ik thans tusschen hem
en mij een bloed'ge schim — ook die mijns vaders,
en overal klinkt mij zijn laatste woord
in 't oor, zijn kreet van wanhoop: „Roeland, wreek mij!"
En toch, toch moet ik eiken dag hierheen
om haar te zien; — een onweerstaanbre macht,
een duivel dwingt me!... O, toen ze gister weer
voor 't eerst hier neerknielde, in gebed verzonken,
het schoon gelaat verheerlijkt door het lijden,
toen was 't of mij een eeuw'ge nacht omving,
of plotseling de waanzin me overviel.
En als ze weg is, kruip ik naar de plaats
waar zij ter neer lag en ik kus het stof
waarin ze knielde. . . Heete tranen ween ik,

DB RUWAARD VAN VLAANDEREN. 129
en voel, dat ik mij toch niet wreken kan!...
Dan dwaal ik weder naar de Vrijdagsmarkt,
en daar, daar klinkt zijn stem weer: „Roeland, wreek mij!"
Ja, vader, 'k zal u wreken, uwer waardig!
Die wraak — zij moet een meesterstuk van boosheid
en wreedheid worden, waar het nageslacht
van spreken zal, tot in het eind der dagen!
Ik zie haar heden wellicht voor de laatste maal,
want dra moet hij — de Ruwaard! — wederkeercn —
en dan aan 't werk, aan 't ijselijke werk!
Wij zullen zien, Heer Artevelde, beul
van Vlaanderen, wat gij verkrijgen kunt
van Lodewijk van Male — en zoo 't verdrag,
dat gij tot stand brengt, niet voordeeliger
voor Gent is dan de vrede, dien mijn vader
voor haar bedong, clan hebt ge 't vaderland,
het ideaal, waarvoor ge uw vriend, uw kind,
waarvoor gij alles offert, ha! ha! ha!
nog dieper in den afgrond neergesmakt —
en tevens met mijn vader wreek ik 't land,
dat door uw dwazen droom verloren ging!
En zij?. . . zou zij hem haten?. . . zou ze mij nog
beminnen ?.. . Liefde is toch iets anders dan
verbeelding, zinsbegoochling, zelfbedrog,
die 't jeugdig hart doen koken?.. . Waarom moet
ik anders eiken dag hierheen en mij
het bloedend hart, de ziel weer openscheuren ?. . .
Ik was haar God, haar alles — en hij heeft
dat alles haar ontnomen. . . ja zij moet
hem haten, hem verachten, al beminde zij
hem nog zoo teer. . .
Hoe tref ik hem het zwaarst,
dat is de vraag... hoe 't pijnlijkst?... In zijn macht?
II. 9

130 DE RUWAARD VAN VLAANDEREN.
Hij haakte nooit naar 't ruwaardschap. Zijn glorie?
„Zietdaar mijn glorie" zegde hij en toonde
zijn huisgezin. . .
Dat is het!. . . ja, uw moeder,
uw kind zijn u het dierbaarst en 't is daar,
dat ik uw treffen moet. . .
Stil — 'k hoor haar tred. . .
(Hij verbergt zich achter een pijler rechts. Vrouwe Kathelijne en
Veerle komen en knielen bij de grafzerk.)
VEE RLE.
Hier is 't mij goed om 't harte, moederlief,
al slaat het ook zoo wild. . .
KATHELIJNE.
Kind, laat ons bidden. ..
ROELAND, (ter zijde)
Wat wondre gloed straalt heden uit haar oog!. . .
Zoo heb ik haar nog nooit gezien, zoo schoon,
zoo hemelsch schoon !. . .
VEERLE. (biddend)
Heer, geef mij kracht en moed,
dat ik het grootsche werk ten einde voer !. . .
ROELAND.
Wat mag ze bidden?. . . . Smeekt ze om kracht en moed,
dat zij den strijd ten einde voer', dien liefde
en kinderlijke plicht in haren boezem strijden?...
O God, o God! haar zien, bevvondrend haar
aanstaren en zich zelven moeten zeggen,
dat ze eens gerust heeft aan dit hart, dat èens
haar mond zich plooide tot een zoeten lach
wanneer ze mij ontwaarde, dat haar kus
mijn kus ontmoette, en dat ze thans voor eeuwig
voor mij verloren is!
VEERLE.
O Heer,
leg Gij de woorden in mijn mond, als ik
hem zeggen moet, dat ik hem niet meer liefheb!...

DE RUWAARD VAN VLAANDEREN. 131
ROELAND, (wild)
Hem niet meer liefheb?... wien?. . . mij?... mij misschien!
O dan is niets meer heilig op deze aarde !. . .
Of zou ze hem met al haar ziel verachten?. . . .
0 vader, zijt ge dan genoeg gewroken ,
als zij hem haat?. . . .
KATHELIJNE.
Stil. . . luister!. . . 'k hoor 't getrappel
van paarden. . . Hoor! zij houden stil. . . zij zijn 't,
'k herken zijn tred. . .
ROELAND.
Zijn tred?. . . van wien. . . van hem!
(Filips komt, omringd van andere afgevaardigden).
FILIPS.
Wat zie 'k?. . . gij hier! o moederlief! mijn Veerle!. . . .
De hemel zij gedankt!. . . (tot zijn begeleiders).
Gezellen, laat
mij thans, en weert den ingang voor het volk
tot ik het teeken geef!
vernemen!
Filips, mijn zoon!
ROELAND, (ter zijde)
Nu zal ik alles
FILIPS.
Moederlief !. . . mijn Veerle !. . .
in 't zaligst oogenblik. . .
VEEELE.
Vader!
KATHELIJNE. (omhelst hem)
ROELAND, (ter zijde)
O nu, nu kon 'k hem treffen,
FILIPS.
Ik mag den hemel
dan nog vertrouwen, die mijn wensch,
mijn vuur'gen wensch vervult, u hier te zien,
te spreken, eer 'k de vreeselijke tijding
vermeld aan 't volk. . .
9*

132 DE RUWAARD VAN VLAANDEREN.
ROELAND, (ter zijde)
De vreeselijke tijding. . . ?
KATHELIJNE.
Hier Pieter van den Bossche meldde ons reeds. . ,
FILIPS.
Dat hij heel Gent moest samenroepen, hier
aan Jacobs graf? Een hachelijke strijd,
de strijd der laatste wanhoop moet gestreden!
O ik gevoelde 't — hier slechts vindt mijn woord
de kracht, die 't volk met nieuwen moed bezielt —
maar niet, voor dat ik u had weergezien!
En thans, thans zijt ge daar!. . . ik vind u weer —
gij hebt mij dan nog lief. . . gij hebt dan nog
den wreed hartvocht'gen vader niet veroordeeld...
Filips!
(beweging van Veerle).
KATHELIJNE.
FILIPS.
O zeg het maar, mijn dierbre Veerle !. . .
'k heb u geofferd voor het vaderland,
'k heb uw geluk op aarde voor altoos
verwoest!... te sterven voor mijn land was steeds
mijn hoogste roem — maar dat ik thans misschien
met die gedachte in 't hart moet ondergaan. . .
Moet ondergaan?. . .
VEERLE.
FILIPS.
De graaf is onverbiddelijk —
hier geldt alleen een strijd op dood en leven!
BOELAND. (ter zijde)
Bedrogen in zijn schoonsten droom!. . . , o zeg
hem thans, dat gij hem haat!.,.
VEERLE. (ter zijde)
Op dood en leven!
En in dien laatsten strijd moet ik hem zenden. . .
FILIPS.
Nog voor de zon ten derden male rijst

DE RUWAARD VAN VLAANDEREN. 133
is 't vreeslijk pleit gewonnen of verloren.
Heel Gent, al wat het wapen nog kan voeren
moet zich verheffen als een enkel man —
en tot die worstling met een woedend leger,
dat bijna tien maal sterker is dan wij,
moet hen mijn woord in geestdrift doen ontbranden —
slechts dan weet Gent te winnen of te sterven!
Waar vindt mijn woord die overtuigingskracht,
indien ik niet gelouterd van u ga,
indien mijn geest de kwellende gedachte
vervolgt, dat in uw oog misschien de vader
te veel aan land en volk geofferd heeft?...
Filips !
KATHELIJNE.
VEERLE.
O vader, laat me spreken, luister...
FILIPS. (knielend)
Neen, laat mij voor u beiden nederknielen,
u zeggen dat gij steeds het hoogste waart,
wat ik beminde op aarde — en dat ik toch
uw ouden dag, uw jeugdig zonnig leven,
o kind ! verwoesten moest!
KOEL AND. (ter zijde)
Thans, thans vervloek hem!
KATHELIJNE.
Mijn zoon, gij deedt uw plicht — ik zegen u!
VEERLE.
Op, vader! aan mijn hart — daar is uw plaats!
'k Bemin, ik zegen u om 't geen gij deedt,
ik ben er trotsch op dat gij 't vaderland
gesteld hebt boven alles wat ons lief is —
Gij zijt een Artevelde en kondt niet anders!
FILIPS. (in vervoering)
Dat is mijn bloed, mijn ziel die uit u spreekt!
KOELAND. (ter zijde)
O God, ik word waanzinnig!... Stil, laat ik

134 DE RUWAARD VAN VLAANDEREN.
den stoot niet wagen, die mislukken kan.. .
(met de hand aan den dolk)
Hij is gewapend . . . buiten staan de zijnen. . .
VEEHLE.
Neen , niet rampzalig hebt ge 'mij gemaakt.
Wat is mijn liefde, mijn geluk, mijn leven
bij 't hooger doel geheel een volk te redden!. . .
(zij neemt het zwaard van Jacob)
Kniel neder, o mijn vader ! Niet geofferd,
voor altijd zalig hebt ge mij gemaakt!
En zie, zij komt, die zalige, zij hangt
het overwinnend zwaard u om van Jaeob —
gij zijt zijn evenknie — volvoer, wat hij
begon!
FILIPS. (grootsch, terwijl hij Veerle de hand reikt)
Thans mag het volk verschijnen !
(hij luidt de bel)
ROELAND, (ter zijde)
Jubel,
gij schim mijns vaders — nu kan ik u wreken!
Hij verbergt zich op de trap, die omhoog leidt. Filips bestijgt de
trappen voor het altaar, Kathelijne en Veerle volgen hem. Het volk,
mannen en vrouwen, stormt door alle deuren binnen. Be aanvoerders
plaatsen zich om Filips voor het altaar.
HET VOLK.
Heer Ruwaard, geef ons tijding, geef ons tijding!
Vrienden en gezellen!
FILIPS.
Aan 't graf van Vlaandrens grootsten roem en luister,
in 't heiligdom des tempels heb 'k u saam-
geroepen om het vreeselijkst te hooren,
wat ooit aan eenig volk beschoren werd.
Maar zweert mij eerst, dat gij mijn raad zult volgen!
HET VOLK.
Wij zweren 't u! tot in den dood !
FILIPS.
Zoo hoort!

DE RUWAARD VAN VLAANDEREN. 135
De Graaf van Vlaandren, Lodewijk van Male
heeft al zijn strijdkracht, een vervaarlijk leger
van zestig duizend man , naar Brugge ontboden.
Met deze macht heeft hij gezworen Gent
te doen verandren in een enklen puinhoop,
indien niet al wat in haar muren leeft,
van vijftien tot op vijf en zestig jaar,
hem halfweg Brugge tegensnelt, blootshoofds,
in 't boethemd, met den galgstrop om den nek,
en daar zich overgeeft op lijfsgenade. ..
HET VOLK.
Zoo raad ons, raad ons, Heer!
FILIPS.
Ik vind hier dertig duizend koppen, die
in veertien dagen niet gegeten hebben.
Ons blijft niets over dan een kort besluit.
Wij hebben uit drie dingen één te kiezen:
of wel wij sluiten onze poorten dicht,
begeven ons naar onze bedeplaatsen
en wachten daar getroost den hongerdood.
Dan zal het nageslacht van ons getuigen,
dat wij wel sterven maar niet bukken konden,
en God onze arme ziel genadig zijn!
Helaas ! Wee over Gent!
HET VOLK.
FILIPS.
Of wel, wij doen wat onze vijand eiseht:
wij trekken allen halfweg Brugge, en daar,
daar zullen wij hem smeeken om genade
en zal ik de eerste zijn, die hem het hoofd,
als zoenend offer voor u allen bied!
Wee! wee!
HET VOLK.
FILIPS.
Of wel, al wie nog strijden kan, trekt op
en waagt met mij den laatsten strijd der wanhoop
en zoekt den dood eer dan de slavernij!

136
DE RUWAARD VAN VLAANDEREN.
HET VOLK.
O raad ons, raad ons, Heer! verlaat ons niet!
Gij wilt mijn raad ?
FILIPS.
(Hij trekt zijn zwaard)
Zietdaar het antwoord !
(De algemeene geestdrift heeft haar toppunt bereikt. Allen verdringen
zich met opgeheven handen om den. Ruwaard. Veerle is in zijn arm
gevallen.)
HET VOLK.
Wij volgen u ! De Ruwaard leve ! Leve
Filips van Artevelde!
ROELAND, (op de trap)
O Dood! spaar op het slachtveld mij mijn prooi!
(Artevelde met Kathelijne en Veerle dalen de trappen van het altaar
af, terwijl het orgel invalt. De aanvoerders en het geheele volk volgen
hen. Eenige schippers met hun gildedeken (tegenstanders van den Ruwaard)
blijven als achtersten op het tooneel, als de gelieele stoet vertrekt).
ROELAND, (voor op het tooneel, tot de schippers)
Mijn vrienden, volgt mij! 't werk der wraak begint!
(Het scherm valt).
i

0 D
. BUSKEN HU ET.
DOOR
DR. JAN TEN BRINK.
Het tijdschrift „Nederland" maakt aanspraak op het recht,
gevoelt den plicht, rouw te dragen bij het verscheiden van een
zoo trouw en schitterend medearbeider. Cd. Busken Huet
schonk „Nederland" in de laatste jaren bijna maandelijks zijn
letterkundig premier-Paris. Wat Nederland en onze letteren
in hem verliezen poogde ik reeds elders aan te toonen »), te
dezer plaatse past het mij te herdenken wat hij voor „Nederland"
geweest is.
Ons tijdschrift leed in de laatste weken onherstelbare verliezen.
Eerst onze hooggewaardeerde, onze lieve mevrouw B osb oom,
nu onze even krachtige als vernuftige Busken Huet. En
beiden zegenden het tijdelijke, terwijl zij in den vollen bloei
van hunne talenten ons nog zoo menige verrassing schenen voor
te bereiden. Mevrouw Bosboom, over de zeventig jaren,
verbaasde ons, trots een heel leven van dagelij ksch zenuwlijden,
door de frischheid van haar hoofd, de opgewektheid
van haar toon. Toch moeten wij in stille berusting het treurig
verlies dragen. Maar de doodstijding van Bus ken Huet
trof te pijnlijker, omdat niemand dreigend gevaar had vermoed.
Mevrouw Bosboom sprak zelve hare verwondering
uit, dat zij, zwakke, zoovele sterkeren, de Clercq, Potgieter,
') „Onze Hedendaagsche Letterkundigen". Laatste aflevering.
Amsterdam, Tj. van HoJkema, 1886; en een artikel in het „Weekblad"
van den „Amsterdammer". (Zondag 9 Mei 1886.)
10*

140
C D
. BUSKEN HUET,
Bakhuizen van den Brink, de Génestet, Groen van
Prinsterer, overleefde. Aan Huet's dood had niemand ge­
dacht, omdat niemand reden had voor een schielijk overlijden
te vreezen.
Het tijdschrift „Nederland" heeft aan beiden groote verplichtingen
— Mevrouw Bosboom schonk ons, met langere
of kortere tusschenpoozen, een roman, die een geheelen jaargang
droeg; Bus ken Huet stond van 1878 bijna elke maand
aan onze zijde en kroonde door zijn vernuft iedere aflevering.
Mevrouw Bosboom schreef vijf romans voor „Nederland":
„Don Abbondio II". - 1849.
„Een Leidsch Student in 1593". — 1858.
„Het laatste bedrijf van een stormachtig leven".—1863.
„Frits Millioen en zijne vrienden". — 1868. en
„Majoor Frans". — 1875.
Bus ken Huet heeft meer dan vijftig verschillende studiën
aan „Nederland" afgestaan, en tot aan zijn laatste stuk:
„Paul Bourget" (April, 1886), ons tijdschrift onschatbare
diensten bewezen.
Daarenboven Huet toonde zijne belangstelling in „Nederland"
door eene uitvoerige en trouwe briefwisseling, vooral
in de jaren, toen mij de taak ten deel was gevallen ons tijdschrift
alleen te besturen. Het zal mij niet moeilijk vallen
te staven, dat Huet „Nederland" een goed hart toedroeg,
dat hij dikwijls ernstig over verbetering en hervorming heeft
gedacht.
In November 1877 begon hij mij te schrijven. In het voorjaar
van 1878 hadden wij het ongeluk eene bijdrage op te
nemen, die sommigen mishaagde. Huet raadde mij het nog
aangekondigd vervolg van het bewuste stuk niet te plaatsen.
„Een redaktie is niet onfeilbaar," — meende hij. — „De
„aanhef eener bijdrage kan haar verschalkt hebben. De uitgever
„kan achteraan komen met bezwaren. Uit den kring der
„abonné's of der medewerkers kunnen klagten rijzen." — En
dan voortgaande over het tijdschrift zelf, zegt hij: „Juist de

C D
. BUSKEN IITJET. 141
„afgezakte toestand der andere tijd schriften biedt de gelegenheid
aan Tan. „Nederland" iets goeds te maken. Tot
„heden heb ik mij moeten bepalen tot bijdragen, die reeds
„gedrukt waren in mijne Bataviasche Courant, doch over
„twee of drie maanden zal ik zorg kunnen dragen, dat van
„de opstellen, die ik naar Indië zend, afschrift worde gehouden.
„In mij zoudt Gij dus reeds dadelijk eenigen steun vinden."
Deze verklaring van 14 Maart 1878 heeft Huet tot
op zijn dood trouw gehonoreerd. Nog den 27 April schreef
hij den secretaris der redactie, dat zijne studie over Jozef
Victor Scheffel te uitgebreid zou worden voor „Nederland",
en dat hij dit laatste — helaas, het allerlaatste! —
werk bestemd had voor ,,de(n) Gids".
Wijl ik mij vleide met de hoop Huet tot mijn mederedacteur
te winnen, deed ik hem (April 1878) daartoe een voorstel.
Maar hij antwoordde mij: „Zoo ik mij in Holland bevond,
„zou ik uw voorstel, mederedacteur van „Nederland" te
„worden, zeer ernstig in overweging nemen, maar ik heb altijd
„gemeend, dat in Nederland geen tijdschrift bloeijen kan, tenzij
„de redaktie de kopij en de drukproeven der medewerkers
„geducht naziet. Op een afstand is dit onmogelijk. Laat mij
„dus gewoon kontribuant mogen blijven."
Hij wijst er tevens op, dat iets moet gedaan worden „tegen
„de alleenheerschappij der novelle, en voorts herstel of invoe-.
„ring eener afdeeling Bibliografie." Daaromtrent geeft hij
zeer belangrijke wenken (21 April 1878): „Wat een tijdschrift
„het meest doet bloeijen, zijn de korte aankondigingen van
„nieuwe boeken, binnen- en buitenlandsche. De Londensche
„Academy gaat nog verder, en kondigt ook de tijdschriften
„zelve aan. Dit dunkt mij navolgenswaardig. De aankondigingen
moeten kort, zakelijk en anoniem zijn. Te zamen
„moeten zij onderteekend worden met een door u te kiezen
,,„nom de guerre" en aldus een geheel vormen. Menigeen,
„die geen lust heeft een ,,essay" te schrijven, wil het wel.
„eene korte „revievv" doen..."

142
0 D
. BTJSKBN HUET.
Hij stelde mij voor eene aankondiging onzer tij dschriften
te geven. „Nederland" aanvaardde dankbaar. Later werden
zijne studiën over „Nederlandsche tijdschriften in 1878",
opgenomen in de vier de reeks zijner „Litterarische Fantas
iën" (1 deel, bl. 177—207).
Ook meende Huet, dat „Nederland" uitgezochte vertaalde
novellen zou kunnen plaatsen. „Indien de „Revue
„des Deux Mondes" Mevrouw Bosboom, Sacher-Masoch en Bret
„Harte vertaalt" — schrijft hij (12 Mei 1878) — „waarom zou
„ook „Nederland" dit niet doen? Vertalen en exerpeeren, zooals
„de „Deux Mondes" dit doet, is óók kunst, (ioethe vertaalde
„Cellini, Diderot, Voltaire en Byron. Helaas, onze meeste
„prozaschrijvers kunnen zelfs niet vertalen, laat staan oorspronkelijk
werk geven!"
Over de afdeeling: „Biblographie" gaf hij mij een uitvoerig
advies: „Mij dunkt, indien zij Letterbode heette,
of „Kunst en L etterb o de en, of niet geteekend werd,
„of eenvoudig De Redaktie, dan zou een kader ontstaan,
„waarin plaats ware voor allerlei bijdragen, van allerlei personen,
over allerlei onderwerpen. Over het ééne boek drie
„regels, over het andere eene bladzijde of meer, al naar het
„viel. Hoe ruimer kader, des te verkieslijker. De lijst behoeft
„niet pikant te zijn, zoo het doek het maar is. Kunst en
„Letterbode zou mij het meest aanlagchen, omdat het natuurlijk
verband van beide daardoor op ongezochte wijze
„uitkomt. Het zou eene nieuwe rubriek zijn, zonder, dat men
„zeggen kon: het goede daarin is niet nieuw en het nieuwe
„niet goed."
Later verklaarde hij zijne meening nog nader. „Ik geef u
„volle vrijheid, wanneer onder mijne aankondigingen er zich
„te eeniger tijd bevinden, welke mishagen kunnen aan personen,
en ten onregte mishagen, ze te supprimeren. Het
„streven moet zijn, dunkt mij, aan die korte aankondigingen,
„en daardoor aan het tijdschrift, zeker gezag te verzekeren,
„onafhankelijk van den naam des stellers. De Revue Biblio-

0 D
. BUSKEN HUET. 143
„graphique der Deux Mondes (binnenzijde van het omslag,
„tegenover de laatste bladzijde) is nooit onderteekend, en toch
„wordt door uitgevers en auteurs aan die korte oordeelvellingen
„waarde gehecht."
Ook over het vertalen van uitnemende novellen bleef hij
mij gedurig vermanen. Voor 1 September 1878 bood hij mij
zijne vertolking van Sandeau's fraaie novelle: „Jean de
Thommeray" aan, in de hoop, dat zijn voorbeeld navolging
zou vinden. Hij herinnerde daarbij, dat Jacob Geel er
zich op liet voorstaan den „Sentimental Journey" vertaald
te hebben.
Juist in 1878 begon Huet „Nederland" met voortreffelijke
opstellen te verrijken. Hij vreesde zelfs, met onderschatting
van eigen arbeid, te veel voor het tijdschrift te doen. „Uit
„een inhoudsopgaaf" — meldt hij mij, 12 September 1878 —
„van het Septembernummer zie ik, dat daarin twee bijdragen
„van mij voorkomen, behalve de Kunst- en Letterbode. U
„moet zelf weten, of dit niet te druk is." De redacteur had
niet noodig hem daarop te antwoorden. Maandelijks werden
zijne bijdragen met de grootste gretigheid ontvangen en geplaatst.
Maar hij zelf was dikwijls ontevreden over den arbeid onzer
medewerkers. In November 1878 naar Nederland gekomen,
om eene voorlezing te houden te Amsterdam en Den Haag,
wilde hij eene poging in 't werk stellen een eigen tijdschrift
te stichten. Hij wilde „eene publikatie, waarin (hij zijne) eigen
„stukken kon doen verschijnen, zonder onder één deken te moeten
„liggen (honni soit qui mal y pense) met juffrouw A. en de
„heeren B., 0. en D." Hij dacht daarbij aan een tijdschrift,
dat niemand honorarium uitkeeren zoude, tenzij na afloop der
twee of drie eerste exploitatiejaren. Hij wilde redacteur zijn
zonder belooning — en dat voorbeeld zou bij onze schrijvers
en schrijfsters meer belangelooze liefde voor de letteren doen
ontwaken.
Gelukkig voor „Nederland" is van dit plan niets gekomen.
Het was een al te ideaal plan en moest mislukken.

144 C D
. BUSKEN HUET.
Eenigen tijd lang werkte Huet nu minder geregeld mede,
maar kwam tot „Nederland" terug in liet najaar van
1879. Hij gaf zijne beoordeeling Tan Vosmaer's "Ilias".
Ook in 1880, toen de oude redacteur, H. J. Schimmel,
ons beider Triend, zich op nieuw aan de redactie Tan „Nederland"
ging wijden, bleef Huet uit Parijs zijne hooggewaardeerde
hulp schenken, te beginnen met een voortreffelijk opstel
over D a n t e in het Januari-nummer. Eene maand later kondigde
hij de noTellen Tan 0. Terburch aan. Aardig is
wat hij hierover schreef (21 Januari 1880): „Te vergeefs
„beproefde ik den waren naam van dezen auteur te ontdekken.
„Doch dit is eene bijzaak. De drie novellen getuigen van
„een buitengewoon talent; vooral de eerste."
Zulk eene geheel vrijwillige lof beteekent veel bij Huet.
Zijne beoordeelingen vloeien er niet van over, zelfs maakte hij
bezwaar lof van anderen te ontvangen. Met groote ingenomenheid
had ik van zijn „Land van Rubens" („Zondagsblad,
Nieuws van den Dag", 25 Januari 1880) gesproken.
Zeer merkwaardig antwoordde hij mij daarop: „Daar gij zoo-
„veel tot mijn lof zegt, zult gij niet weigeren, mij ook zekere
„mate van zelfkennis toe te schrijven, voorbehoedmiddel tegen
„de verwaandheid. Gij volgt het voorbeeld van Diderot en
„Gautier, en past op mijn Land van Rubens de kritiek der
„bewondering toe. Dat is uw zaak. De mijne is van uwe
„ingenomenheid mij niet meer percenten toe te eigenen, dan
„waarop mijn litterarisch zilverbruiloftsgeweten mij vleit, dat
„ik aanspraak maken mag."
Huet nam intusschen eene studie over Mi 1 ton ter hand
en beloofde „Nederland" beoordeelingen over Justus van
Maurik en over Mr. van der Ylugt's intreerede als hoogleeraar.
Het laatste opstel plaatste hij bij nader inzien in
,,de(n) Gids", maar schonk zijne uitvoerige studie over Milton
aan ons tijdschrift. Hij meende, dat er reeds genoeg over dit
onderwerp in Frankrijk, Duitschland en Engeland was gezegd,
maar troostte zich met de gedachte, dat er Nederlanders ge-

^*P* , C D
. BUSKEN HUET. 145
• 3-«W J
vonden worden, "aiè over M i 11 o n druk meespreken, maar
hem niet gelezen hebben. „Voor dezulken althans" — meent
hij — „kan mijn opstel van nut zijn." (1 Mei 1880).
Onafgebroken bleef onze betrekking voortduren ten bate van
„Nederland". Schoone opstellen kwamen telkens uit Parijs,
terwijl Huet daarbij nog de gelegenheid vond in Maart 1881
zijn buitengewoon degelijk artikel over Hooft aan „de(n)
Gids" te zenden. Doch in Juni verheugde hij ons met zijn
werk over André Ohénier. De zeldzame veerkracht en
plooibaarheid van dezen hoogbegaafden geest bewonderend,
voeg ik hieraan toe wat hij mij schreef over dit artikel: „U
„zult misschien verwonderd zijn in het Juni-nummer van
„ „Nederland" zulk een langtongd stuk over André Ohénier
„van mij aan te treffen. Maar ik ben met opzet zoo uitvoerig
„geweest. Ohénier is mij de man van het neo-grieksche
„in de poësie, waar onze lieve landgenooten het in rijm en
„onrijm tegenwoordig zoo druk over hebben. Ik vond het
„aardig, na pas in Hooft de „renaissance-païenne" der 17 de
„(of eigenlijk der 16 de
eeuw) geschetst te hebben, eens stil te
„staan bij „renaissence-païenne" onzer 19 de
. Goethe's Iphi-
„genia blijft het hoogste, wat zij in dit genre voortgebragt
„heeft, maar ook Ohénier staat zéér hoog, vind ik."
In de jaren 1882 en 1883 mocht Huet ons maar zelden
met zijne grootere artikelen verheugen. Hij was bezig aan
een „treuzelwerk", zooals hij het noemde. Hij bedoelde, dat
hij zich voorbereidde tot zijne grootsche taak, „Het Land
van Eembrand" te schrijven. Het eerste gedeelte van dit
zijn meesterstuk zag in September 1882 het licht. De verdere
studie vorderde al zijne kracht en al zijn tijd. Hij had geen
oogenblik aan de pennevruchten van den dag te geven.
In Januari 1884 zat hij nog begraven onder politieke,
koloniale en commerciëele brochures der 17 de
eeuw. Tegen Juni
was hij tot de groote letterkundige personen der 17 de
eeuw
genaderd en gaf hij zijn hoofdstuk over Vondel. In het
najaar van 1884 voltooide bij „Het Land van Rembrand".

146 C D
. BUSKEN HUET.
Zoo kwam het tijdschrift „Nederland" wederom onder de
aandacht van onzen trouwen medearbeider, die zich zeker over
de onverschilligheid der Nederlandsche tijdschriften zou hebben
kunnen beklagen, daar, behoudens eene enkele gunstige uitzondering,
onze beste tijdschriften de moeite — trouwens
waarlijk geene kleinigheid! — niet namen een zoo doorwrocht
werk als „Het Land van Rembrand" aan een
gezet onderzoek te toetsen. Zoo ontbreekt ons nog steeds eene
grondige studie over Fruin's „Tien jaren", over Veth's
„Java", over Bakhuizen's „Studiën en Schetsen", over
Potgieter's „Leven van Bakhuizen van den Brink".
Van Januari 1885 tot 1 Mei 1886 heeft Huet ons steeds
met zijne medewerking verheugd. Wij hebben nimmer verzuimd
hem de eerste plaats in ons tijdschrift af te staan. Die
plaats kan door niemand onzer met evenveel geest en evenveel
stijl worden ingenomen. Zijn verlies, onherstelbaar voor onze
letteren, is vooral onherstelbaar voor „Nederland". Wij
kunnen onzen lezers geene andere vergoeding aanbieden, dan
de belofte, zooveel in ons is, het ons gegeven voorbeeld te
volgen. Aan den rand van zijne geopende groeve past ons
alleen de diepste weemoed, alleen de klacht, dat een kunstenaar
met zoo koninklijke gaven zoo plotseling aan de beoefening
onzer letteren is ontrukt.
De redactie van „Nederland" zal zijne nagedachtenis in
eere houden.

BELLA-DONNA.
DOOR
SALLY.
Voor een der benedenkamers aan het Marine Hótel te
Batavia zat ongeveer twintig jaar geleden, op een namiddag
om 3 uur, de tijd waarop alles zijn siësta houdt, een jong
mensch in een grooten schommelstoel en wiegde zich heen en
weer, terwijl zijne oogen de blauwe kringetjes rook volgden,
die hij uit de geurige manilla trok.
Hij had niet kunnen slapen, zooals de andere lui in het
Hötel. Hij had er niet e'ens de proef van genomen of het
kon. De omgeving, de levenswijze, de menschen met wie
hij dien middag in de lange binnengalerij aan de rijsttafel
gegeten had, waren hem nog te nieuw en hadden hem nog
te veel indrukken gegeven om zijn hoofd niet te vervullen
met zóóveel tegenstrijdige gedachten, dat er aan slapen toch
niet te denken viel.
Een glas ijswater stond voor hem, waaraan hij telkens de
lippen zette, om zijn gehemelte en tong te verkoelen, die nog
altoos gloeiden van de scherpe sambals en de lombok sétan,
die er zoo verleidelijk hadden uitgezien en waarvan hij de
kracht niet kende.
Overigens had hij niet veel van een „baar."
Het witte costuum, dat hij niet verwisseld had voor de
traditioneele kabaai en den batikbroek, zat hem volkomen goed.
Hij was de eenige die vond dat het hem vreemd stond, al
moest hij bekennen dat hij er oneindig beter mede uitzag,

148 BELLA-DONNA.
dan met het oude, reeds in Holland haast afgedragen jasje,
dat hij aan boord droeg. En menig verholen blik van meer
dan eene der dames in het Hötel had hem heden bevestigd,
wat hij zich zelf reeds gezegd had, toen hij verfrischt en gekleed
voor den spiegel in zijn kamer stond: „Je ziet er goed
uit." En met een zucht had hij er bij gevoegd: „Kon Lise mij
zóó eens zien."
Van die zelfde Lise stak nu een brief in den borstzak van
zijn jas. Hij had de woorden van liefde en toewijding gelezen
en herlezen, welke daarin uit Holland voor hem waren overgekomen
en met tranen in de oogen had hij de lippen gedrukt
op haar naam, onder aan de laatste bladzijde.
Het afscheid was hem zwaar gevallen, al was hij naar Indië
gegaan om spoediger een tehuis voor haar te kunnen gereed
maken, waar in het vaderland zoo weinig kans toe was. —
Beide arm en hij slechts aspirant ingénieur.
En bet afscheid, het laatste afscheid aan boord van het schip,
stond hem weer levendig voor den geest. Het bleeke, betraande
gezichtje, dat hij voor 't laatst had gekust, de lieve, tengere
gestalte welke zich van hem niet wilde scheiden, de laatste
blik, die hij nog op haar had geworpen, toen zij hem van het
vertrekkende havenbootje een kushand had toegeworpen, en
hem had toegelachen door haar tranen heen, als om hem het
afscheid niet te zwaar te maken.
Van avond zou hij hier in zijn kamer blijven om aan haar
te schrijven. Een briei, waarvoor de stof niet ver te zoeken
was. Al zijn nieuwe indrukken en dan.... wat verliefden
altoos te schrijven hebben.
Ook een kort, maar hartelijk briefje van zijn oudsten broeder
lag naast hem op den knaap voor zich.
Zijn broeder, die administrateur was op eene koffieplantage,
dicht bij Salatiga en hemuitnoodigde bij hem te komen logeeren,
voor zoo lang en zoo kort als hij zelf wilde. Zijn broeder
Ernst, dien hij zich slechts onduidelijk voor kon stellen —
Want toen de oudste zoon uit het vrij talrijk huisgezin naar

BELLA-B ONNA. 149
Indië vertrok, was de jongste de kinderschoenen nog niet
ontwassen.
Als het lot hem eens tot eerste standplaats eene negorij op
Samarang toewees? Welk een buitenkansje! Zoo dicht bij den
broeder, die hem toch, hoe veranderd ook, aan zijn tehuis,
aan zijn vaderland zoude herinneren, met wie hij kon spreken
over duizend kleinigheden; over ouders, broeders, zusters en
die niet moede zou worden hem aan te hooren over haar, welke
hij boven alles stelde en over zijn toekomst, de zalige, hemelsche
toekomst met haar.
„Morgen op audiëntie bij den directeur, er een balletje van
opgooien.... nog een oud vriend van den ouden heer, die er
hem over geschreven heeft.... Mocht het maar zoo zijn!"
En droomerig bleef hij voor zich uit staren. De warmte
deed zich toch gelden — 't was zoo dom niet van die indische
lui om twee dagen van één te maken.
n.
„Moena! — Mijn broer komt morgen — De logeerkamer
moet in orde gemaakt worden en zeg aan Abdullah, dat hij
morgen om zes uur met een kar naar Samarang gaat om den
barang-barang van mijnheer af te halen."'
Njai Moena keek verwonderd op en staakte voor een oogenblik
het schommelen van haren karossi goyang (schommelstoel), terwijl
zij een hand vol schillen van verorberde ramboetans (bruine
vruchten) over het lage hekje der pendopo op het achtererf wierp.
„Toewans broeder?!" riep zij levendiger dan anders bare
gewoonte was — „Welke —de mooie?"
„Ik weet niet wie je „de mooie" belieft te noemen — trouwens,
dat zal je morgen wel zien — 't Is mijn jongste broer.
Vooreerst blijft hij."
„Lo!" mompelde Moena — maar zeide niets meer, terwijl
zij opstond om het valies van haren heer te gaan pakken

150 BELLA-IlONNA.
en den tampat makanan (trommel met spijzen) in orde te maken
voor den tocht naar Samarang.
En den volgenden avond kon Moena zich met eigen oogen overtuigen
of het de „Soedara bagoes" (mooie bloedverwant) van haren
heer was, of een ander, toen beide broeders in de luchtige pendopo
klimaat schoten. De oudste met de beenen op het hekje, de
jongste, meer Europeesch, met den elleboog op de tafel geleund,
waarop de tampat minoeman (toestel met karaffen) stond.
Heden hadden zij alleen gedineerd. Ter eere van broeder
Tom was Moena ditmaal achter de schermen gebleven, althans
in zooverre dat zij niet mede aan tafel at.
Maar gezien bad hij haar toch en haar neiging en het
vriendelijk „Slamat datang'' (welkom) der jonge njai zijns broeders,
had hij met een koelen, minachtenden hoofdknik beantwoord.
Hij was toen terstond wel wat bevreesd geweest, dat hij
hierdoor zijn broeder had beleedigd, .d°°r niet vriendelijker
jegens zijne favorite te zijn; maar broer Ernst had gedaan alsof
hij 't niet bemerkte.
Ja — als hij lang op het gebruinde, smalle gelaat van
zijnen broeder keek, kwamen hem wel herinneringen te binnen
uit zijn kinderjaren, maar toch kwam hem zijn veel
oudere broeder zoo vreemd voor.
Het wederzien was in Toms oogen zoo anders geweest als
hij zich had voorgesteld. Ernst was zoo kalm geweest alsof
zij elkaar in zooveel weken in plaats van in zooveel jaren
niet gezien hadden. De gloed ontbrak er aan. Terstond na de
eerste begroeting aan den boom te Samarang, had hij zich
meer om den barang (bagaadje) dan om hem bekommerd, scheen
het. Alles was gepakt op een kar, met twee zeer kleine
javaanscbe paarden, welke hem scheen toe te hooren. Hij
had zijn orders zoo vlug en practisch gegeven, alsof hij
eene factuur koopmansgoederen inklaarde, waarvan hij het
breekbaarste, en kostbaarste stuk (Tom zelf) onder eigen hoede
behield.
Maar onderweg, toen zij beide in Ernst's gemakkelijken

BKLLA-DONNA. 151
reiswagen voortvlogen en de halfnaakte loopers hun schor hoei!
hoei! lieten klinken, waarbij de zweepen een accompagnement
in de lucht klapten, begon het vragen naar tehuis, broeders
on zusters. Wel op korten, maar toch belangstellenden toon.
En wat de lippen niet uitspraken, dat uitten de vriendelijke
grijsblauwe oogen, waarin een innig gevoel schemerde van
genegenheid en tevredenheid tevens, van eens een der „zijnen"
bij zich te hebben.
Neen — de broeders waren niet vervreemd, zoo als Tom
eerst had gemeend. Het goede, trouwe broederhart was het
zelfde gebleven, al was de uiterlijke vorm veranderd.
Wie beide nauwkeurig opnam, zoude zeker, even als njai
Moena, den jongsten broeder den appel van Paris hebben toegereikt.
• Ontegenzeglijk was Tom een mooi man met de welbesneden
trekken, de groote, donkere oogen, de eenigszins zwellende
lippen onder de schaduw van een coquet, zwart snorretje, de
forsche en toch slanke gestalte. Maar toch miste het fraaie
gelaat iets. Er was iets weifelends in de vriendelijke fluweelachtige
oogen, die nu tot den broeder opzagen, iets weeks
om den wel wat zinnelijk gevormden mond en een indruk
van luchthartige zelfgenoegzaamheid verkreeg een ieder, die
hem nauwkeurig waarnam.
In alles bemerkte men in hem het bedorven kind der wereld,
en bovenal der vrouwen. Ernst zijn oudere broeder met het
alledaagsch gelaat en niet meer dan middelmatig groote gestalte,
stak zeker zeer bij den Adonis af.
„En woon je nu altoos met die bruine madam, Ernst? Doet
zij nu je huishouden en past zij op je duitentrommel en heeft
zij het heft bier in handen?" vroeg Tom plotseling en zag zijn
broeder nieuwsgierig in het gelaat.
Zij, doet mijne huishouding, heeft beheer over mijn
duitentrommel in zooverre dat zij de maandelijksche som
administreert welke ik daarvoor afzonder. Zij is mandoer
over de andere _ bedienden en alles gaat — zoo als je

152
BELLA-DONNA.
bemerken zult — perfect!" antwoordde de oudere broeder
glimlachend.
„Ik had toch liever eene vrouw" zeide Tom en schudde
bedenkelijk met het hoofd. Waarom ben je niet getrouwd
Ernst?"
De toegesprokene zuchtte even:
„Ik heb het zoo naar mijn zin. Eene vrouw is eene
dure grap hier in Indië, althans als men haar wil geven
wat haar toekomt" zeide hij.
Toms gelaat betrok.
„Dat ziet er dan mal voor mij uit. En voor Lize nog
gekker. Maar ik geloof je niet! Je zoudt zeker allang eene
vrouw hebben kunnen onderhouden en kinderen er bij voor 't
geld wat die vrouw je heeft gekost." „Mijne Lise zal zulke
groote juweelen niet noodig hebben in haar lieve oortjes
en er mij ook niet om vragen. Zij zal geen borstplaat
van diamanten op haar baadje, of hoe je zoo'n ding noemt,
dragen en geen ceintuur van gouden platen om haar middel
hoeven te hebben zoo als uw kostbare Moena. (Eene Venusgordel,
die haar toch tot geen Venus maakt) evenmin als
Lise spelden met edelgesteenten in het haar zal behoeven te
dragen. Zij is mooi ook zonder dat en uw Dulcinea, neem
mij niet kwalijk, is het niet éénmaal met al haar attributen.
„Behaagt zij je niet?" vroeg Ernst lachend en keerde het
hoofd om naar zijn broeder.
„Behagen?" riep Tom vol afgrijzen. „Hoor eens! of ik het
zeg of zwijg, ik vind haar leelijk. Alle inlandsche vrouwen
zijn leelijk. Ik heb er nog geen enkele knappe gezien sedert
ik hier ben op Java. Allemaal zwarte tanden en sirihmonden
en een bruin vel en hooge jukbeenderen. Neen ! Heilig de
Nederlandsche vrouwen!
Ernst viel hem in de rede: „Moena gebruikt geen sirih
en heeft geen zwarte tanden. Zij heeft toch heel mooie
oogen en prachtig haar. Wel zoo veel als de meeste
Europeesche dames met haar drieën zouden kunnen deelen,

BELLA-DONNA. 153
om toch nog elk met eene ordentelijke chevelure voor den
dag te komen."
„Mooie oogen! zijn dat mooie oogen? Die gitzwarte, vurige
dingen welke zij in haar hoofd heeft?
Toen zij mij bij mijn komst van het hoofd tot de voeten
opnam, was 't mij of twee vurige kogels langs mij gleden en
moest ik mij waarachtig overtuigen of er geen gaten in mijn
jas waren gebrand. En je weet wat Heine zegt:
Solche grosse schwarze Augen, Solche hat die Tugend nicht.
Enfin — dat bewijst zij wel door de betrekking, die zij hier
bekleedt.
Ernst lachte en schudde het hoofd over het oordeel van
zijn broeder. Deze zweeg en keek in het donkere loof der
assemboomen, die bij de pendopo stonden. Hij haalde zich het
zachte, blanke gezichtje zijner bruid voor oogen, de golvend
blonde haren, de blauwe oogen en de vriendelijke rozeroode
lippen welke hij het laatst had gekust.
„Vindt je onze Javaantjes leelijk? Tant mieux pour Lise mijn
jongen," zeide Ernst, en lachte om den sentimenteelen blik
van Tom. „Moge het zoo blijven! Maar je zult door den
tijd, even als een ieder, de schoonheid wel weten te zien in
eene vrouw van het javaansche of maleische ras. Moena is
eene mooie vrouw, ontegenzeggelijk! wat je nu ook van
haar denkt. Maar spreek je opinie zelfs niet in het hollandsch
uit als zij er bij is. Zij verstaat onze taal zoo goed als de
hare en zij mocht u eens een poets bakken, die u niet goed
bekomen mocht."
Lachend wierp Tom zich in zijn stoel achterover.
„Gehakt tijgerhaar? Of een vergiftigde kris, die mij onverhoeds
in den rug wordt gestoken?...." Maar plotseling ernstig
wordend vervolgde hij:
„En eene vrouw van wie ge zóó iets denken kunt hebt ge
lief? Hoe is 't mogelijk?!"
Verwonderd zag Ernst Hofer zijnen broeder aan.
„Lief!" herhaalde hij zacht. „Wie zegt dat ik haar liefheb?"
II. 11

154 BELLA-DONNA.
„Maar ge hebt haar tot uwe vrouw genomen, althans zij
is bijna zoo goed als uw vrouw in uw oogen, en ge hebt
haar niet lief?"
Ernst zag in het jeugdig, schoon gelaat, dat van verontwaardiging
gloeide en antwoordde:
„Tom! beoordeel geen toestanden die je niet kent, onmogelijk
begrijpen kunt. Gij met uw jongensidéalen en westersche
begrippen! — Liefde bestaat er niet tusschen een man en zijne
njai. Zij zijn slechts een noodzakelijk kwaad voor vrijgezellen
in Indie.
„Trouw dan Ernst! Het is zoo zalig lief te hebben, te
werken voor de vrouw, die uw hart heeft verkozen, verwelkomd
te worden door eene groet in onze moedertaal, wanneer men
van een vermoeienden tocht te huis komt, een paar blanke,
geen mahoni bruine armen om zijn hals te voelen en in een
paar blauwe oogen en geen vurige kolen te zien, die u als
tijgeroogen met een verslindende woede door en door kijken!"
riep Tom. — En in zijn verbeelding, dacht hij er niet aan, dat
er ook vrouwen met donkere oogen en niet volkomen blanke
armen aan het ideaal van 't huwelijksgeluk beantwoorden konden.
Voor hem was het slechts mogelijk zoo iets aan de
kleur des hemels, der vergeetmijnietjes of het donkere blauw
der oud-chineesche porseleinen te verbinden.
De oudste broeder was opgestaan en legde de hand op Tom's
schouder.
„Daar is nu niet meer aan te denken mijn jongen, nu
niet meer!"
„En waarom niet Ernst?" vroeg deze verwonderd. „Zijn er
dan geen jonge dames genoeg, die het zich eene eer zouden
rekenen mijn goeden, trouwen, eerlijken broeder tot man
te krijgen als hij maar een beetje moeite om haar wilde
doen?"
„Je praat als een kind Tom!" zei zijn broeder ongeduldig.
„In later jaren, als je wat meer op de hoogte der toestanden
in Indie zijt, zal je mij wel begrijpen. Mij van Moena I03

BELLA-DONNA.
155
maken gaat niet. Vrijwillig zon zij niet van mij gaan, dan
wanneer zij kans zag een voordeelig huwlijk te sluiten en ik
kan kaar niet wegzenden."
En toen Tom hem vol verbazing aanzag vervolgde hij:
„Steek een ring aan uwen vinger en beproef eens na
eenige weken of hij nog kan worden afgelegd. Zeker!
Het gaat nog. Het is alleen maar een expériment om te
zien of hij er nog af kan. Want telkens steekt ge er hem
weer aan, in het volle bewustzijn: Wanneer ik hem niet meer
dragen wil kan ik hem afleggen. En na eenigen tijd neemt
ge die proef niet meer. Ge weet immers, dat ge hem af kunt
leggen als hij u verveelt? Jaren verloopen, en als ge daarna
begint te voelen, dat de smalle, gladde gouden band u begint
te knellen, is het te laat. Hij kan niet meer van den vinger
af, onmogelijk! Zoo is het ook mij. Ik zoude mij van Moena
niet los kunnen maken."
Meewarig zag Tom tot zijn broeder op.
„Arme Ernst!" zuchtte hij.
Maar deze lachte.
„Wordt geen tobber om mijnentwille Tom. Ik schik mij
goed in mijn lot en heb het zeer goed, zoolang ik geen
moeite doe om. mij te bevrijden. Alle huwlijken zijn ook niet
gelukkig. Waarom zou ik eigentlijk trouwen?" vervolgde
hij op luchtigen toon. „Moena is goed, zorgzaam en ordentelijk.
Zij bleef mij trouw, en heeft toch ook menigmaal gelegenheid
gehad om voor de verzoeking, voor een jonger en knapper
man dan ik ben te bezwijken. Ik denk altoos, dat het een
gevoel van dankbaarheid is, omdat ik haar opnam, toen zij
half verhongerd en in een elendigen staat bij mij kwam. Zij
was toen nog geen dertien jaar oud en nu is zij twintig.
En wat je zeggen moogt zij is mooi, buiten allen kijf. Zij is
langzamerhand een cordon bleu geworden. Mijn zaken zijn
altoos in orde, mijn bedienden beter gedresseerd dan bij menig
huisgezin waar eene echte vrouw aan het hoofd staat, en dat
geeft veel in een land, waar het materieele leven zóózeer op
11*

156 BELLA-DONNA.
den voorgrond staat. Maar toch — zegen gij het lot, dat u
eene andere vrouw op uwen weg deed ontmoeten vóór ge hier
kwaamt. Het zal u terughouden van mijn voorbeeld te volgen."
„Ja!— Lise is mijn goede engel! — Zij zal mij voor eiken
misstap bewaren hoop ik — Schoon, (en Tom lachte vroolijk) —
„eene leelijke, bruine vrouw, met paardehaar op het hoofd
zal mij niet gauw in verzoeking brengen."
„Lise is ver af, en de anderen zijn dicht bij Tom! — Wees
niet te zeker van je zelf, dan val je het eerst" zei zijn broer
hoofdschuddend.
In de binnengalerij, op een der hoekdivans, zat de voor
dezen avond uit de tegenwoordigheid van haren heer gebannen
njai Moena.
Zij had niet alles gehoord wat hij zeide. Hij sprak zacht
en onduidelijk. Maar wat de „Soedara bagoes" (mooie broeder)
zei, zoo veel te beter.
Er kwam een vreemde gloed in de donkere fluweelige oogen,
toen zij zijn oordeel over haar uiterlijk hoorde.
„Nanti — nanti!" (wacht maar!) fluisterde zij toen zij opstond
om te onderzoeken of de logeerkamers geheel voor den gast in
gereedheid waren.
„Ik hoop, dat je nieuw verblijf je bevallen mag Tom. Slamat
tidor!" (wel te rusten) zeide Ernst toen hij zijn broeder een
uur later in zijne vertrekken bracht.
„Wat ruikt het hier vreemd! Precies als in eene roomsche
kerk!" merkte Tom op.
Ernst lachte. „Eene kleine attentie van Moena. Zij heeft doepa
(wierook) gebrand voor de muskieten. Is het je hinderlijk?"
„Integendeel! Ik zal mij verbeelden dat ik in het paleis
van de prinses Biubiki met hare zeven geuren ben. Bonsoir."
III.
Eenige dagen later, vroeg in den morgen, verliet Tom,
die reeds sedert een paar uren niet meer had kunnen slapen,

BELLA-DONNA.
15?
zijn kamer om eene wandeling over het vrij uitgestrekt erf
zijns broeders te doen.
Een slaperige huisjongen stofte met een boeloe-ajam (plumeau)
op hoogst nonchalante wijze de meubels der binuengalerij af,
terwijl hij zijn tweejarig kind op den arm met zich droeg.
De toekan kebon (tuinjongen) zat vlak voor het huis, waar
hij den tuin moest wieden, die er, niettegenstaande de man
er dagelijks in heette te werken, uitzag als een akker des
luiaards, een doerian (groene vrucht) op te peuzelen, welks
geur den omtrek op gruwelijke wijze verpestte.
De steenen in de voorgalerij en van den trap toonden sporen
van verwaarloozing, en Tom dacht er aan, hoe gauw broer
Ernst tevreden was en niet scheen te zien, wat in zijn nog
hollandsche oogen veel had van werken met een veeg en
eene belofte van beterschap.
„En de waakzame njai ligt nog op één oor, of baadt zich
nu met hare vriendinnen in de kali" dacht hij, en een
spottende glimlach vloog over zijn gelaat.
Toen hij een half uur later weder terugkeerde, zag hij
Moena in de kleine voorgalerij zijner kamer, terwijl zij aan
een paar huisjongens de plaatsen voor groote, witte potten
met eenige fraaie gewassen aanwees.
Zij stond daar geleund tegen de witte pilaar aan den trap,
die naar zijn kamer leidde. De lange haren hingen los en
omhulden hare fraai gevormde gestalte bijna geheel. Zij
nam, toen zij hem zag aankomen, de rijke, donkere massa
in haar beide kleine handen te samen en draaide ze haastig
in eene wrong. Het scheen hem alsof hare oogen eene buitengemeene
uitdrukking hadden, toen zij ze tot hem opsloeg en
zacht eene verontschuldiging uitsprak over haar tegenwoordigheid
op zijn gebied. „Zij had gemeend, dat het toewan
wel aangenaam zoude zijn wat planten en bloemen bij zijn
kamers te hebben. Alle blanda's hielden daarvan."
Toms „trimah-kassi," (ik dank u) het eerste dat hij haar sedert
zijn komst toevoegde, klonk vriendelijk; en een glans van ge-

158 BELLA-DONNA,
noegen vloog over haar gelaat, toen zij met een kleinen slamat
(groet) weder afscheid nam,
„Ik kan mij nu wel begrijpen, dat Ernst haar mooi vindt"
dacht hij bij zichzelven.
En nog eenige dagen later zat hij alleen in de pendopo.
Ernst was dien dag op inspectie der plantages. Tom zoude
zijn meegegaan, maar van avond sloot de mail en zijn brief
aan Lise moest afgemaakt worden.
Terwijl hij druk zat te schrijven, kwam Moena met haar
naaiwerk op eenigen afstand op den lagen trap zitten, welke
naar het erf leidde.
In tegenwoordigheid van den oudsten broeder zat zij altoos
in den schommelstoel, dicht bij de tafel. Nu echter scheen
zij er den moed niet toe te hebben.
Telkens sloeg zij een blik op den jongen man, doch zóó
verholen, dat hij het niet bemerkte, tot zij, waarschijnlijk door
zijn afgetrokkenheid minder op haar hoede, vergat hare oogen
af te wenden toen hij plotseling het hoofd ophief en haar aanzag.
Het was hem als schemerde er rood door de zachtgeele
huid harer wangen welke buitengemeen fijn en warm van tint,
door den inlander „koelit-langsap" genoemd wordt.
„Mijnheer heeft veel werk?" begon zij, en keek naar de
tafel, waarop eenige beschreven pagina's lagen.
„Het is geen werk Moena, het is een brief."
„Een brief?" vroeg zij schijnbaar verwonderd. „Kan men
zulke lange brieven schrijven? Mijnheer Ernst schrijft ook
wel brieven, maar die zijn nooit lang en gauw af."
Tom glimlachte.
„Dat is ook heel iets anders. In mijn geval zou Toewan
Ernst ook wel lange brieven schrijven."
Moena zag met een half beschroomden, half ondeugenden
blik tot hem op. „Schrijft mijnheer aan zijn hati?" (liefste)
vroeg zij zacht. „Mijnheer heeft mij verteld, dat u gaat
trouwen met eene nonna blanda, eene heel mooie! En aan
die schrijft u vast?"

BELLA-DONNA. 159
„Ja Moena" antwoordde Tom en zag haar vriendelijk aan.
„Zij heeft zeker roode haren en blauwe oogen, zoo als de
meeste blanda's?
Verontwaardigd zag Tom in de donkere oogen der njai.
„Bood haar?! Hebben de meeste meisjes rood haar? Blond
is het, de meeste Hollanders zijn blond, niet rood!"
„Nu ja! dat noemen wij rood. Alles wat niet zwart of
donker is als dat van mijnheer." En met een bewonderenden
blik keek zij naar het donker, golvend haar van den jongen
man voor haar.
„Heeft toew^an niet een portret van de nonna?" vroeg zij
na eenige oogenblikken. „Zou ik het niet eens mogen
zien?"
Tom was in een genadige bui en reikte haar het portretje
toe, dat hij altoos in zijn zakportefeuille bij zich droeg.
Lang bleef Moena, die opgestaan was en nu naast hem
stond, op het photographietje staren.
„Moekanja manis" (een lief gezichtje) zeide zij eindelijk.
„Dat vinden de toewan toewan nu mooi, niet waar?"
En plotseling hem met haar schitterende oogen, waarin nu
eene uitdrukking van teederheid stond, zooals Tom nog nimmer
had opgemerkt, in het gelaat starende, fluisterde zij:
„Ik vind mijnheer veel mooier!"
Tom bloosde uit gestreelde ijdelheid en begon te lachen.
„Dat dacht ik wel! De nonna is veel mooier dan op dit
portretje. Hare lippen zijn als rijpe granaatappelen. Hare
oogen als het blauwe water in het gebergte en hare wangen
als de rozen, die ge mij eiken morgen in mijn kamer brengt
Moena. Als ge haar zaagt, zou uw afkeer voor de nonna
blanda met roode haren wel verdwijnen."
Brencali! (misschien) zeide zij zacht en gaf hem het portretje
terug. „Zij is eene gelukkige en rijke nonna. Want ge
zijt ver van haar en denkt altoos maar aan haar.... Vertel
mij nog meer van haar en van uw broeders en zusters. Zijn
zij allen zoo als gij? Mijnheer Ernst lijkt niet op u...."

160 BELLA-DONNA.
Dien avond vertrok de rnailpost zonder brief voor Lise.
Tom had zijn tijd met Moena verpraat.
„Het spijt mij, aanstaande mail zal ik een dubbelen brief
schrijven. Die Moena lijkt toch waarlijk goedhartig en zéér
aan Ernst gehecht. Ik kan mij begrijpen, dat hij haar niet
wegzendt. Zij schijnt zéér zacht en goed. Welke prachtige
oogen! Die in een damesgezichtje! jammer voor zoo'n
njai "
Dit waren de laatste gedachten welke Tom zich bewust was
vóór hij dien nacht insliep. Maar vóór de slaap hem geheel
overmeesterd had, was het hem nog plotseling, als werden
zij vlak aan zijn oor uitgesproken de woorden:
„Toewan lebeh bagoes!" („Ik vind mijnheer veel mooier.")
En met een glimlach viel hij vast in, slaap.
Dagen en weken verliepen. Oogenschijnlijk was er in het
huis van Ernst Hofer niets veranderd. Alleen ging Moena
in den laatsten tijd soms voor een paar dagen naar Samarang,
waar zij, volgens haar zeggen eene soedara (vriendin) had, die
toekan menjaid (naaister) was bij de nieuwe njonja resident en
met deze van Ambarawa was mede gekomen.
De opgewekte levendigheid van den jongsten broeder scheen
langzamerhand te verdwijnen. Hij werd onrustig, prikkelbaar
en was altoos te krijgen tot lange tochten te paard, wanneer
de ingénieur weggeslagen bruggen had te constateeren of
opzichters, op meer afgelegen plaatsen, waren te controleeren.
Hij was in den laatsten tijd altoos gereed om zijn broeder
te volgen, wanneer deze zijn plantages rondreed en behoefde
niet meer tehuis te blijven om te zorgen, dat zijn brieven
voor de mail bij tijds afkwamen. Hij schreef nog geregeld
en trouw, maar de brieven waren korter, minder afdalende
tot die munitieuse kleinigheden, welke toch zoo zeer door de
achtergeblevenen in het moederland gewaardeerd worden.
En telkens, als bij met zijn broeder wegreed, zagen hem

BELLA-DONNA. 161
een paar zwarte, van hartstocht gloeiende oogen na, en fluisterde
de eigenares:
„Nanti, nanti! Moena bissa toengoe. (Later, later, Moena
kan wachten.")
Op een morgen kreeg Tom, onder andere brieven, een officieel
bericht, zijn benoeming inhoudend tot ingénieur 3 e
kl. te
Soerabaya.
„Dat is de eerste stap tot promotie Tom!" zeide Ernst
toen hij het stuk gelezen had. „Een goede standplaats. Ik
feliciteer je!"
Twee dagen later, toen beide van een tocht te paard, waarschijnlijk
een van de laatste, welke zij voor jaren te zamen
doen zouden, terugkwamen , zeide Ernst plotseling:
„Wat zal het mij eenzaam zijn als je hier niet meer zijt
Tom. Alles gaat mij tegelijk verlaten. Ook Moena heeft
mij dezen morgen gezegd, dat zij haar lepas (ontslag) vroeg.
De Djoeroe Toelis (schrijver) van den resident wil haar trouwen."
Ernst zag voor zich uit, anders had hij de uitdrukking van
schrik, op het gelaat, het zenuwachtig aantrekken der teugels
van Tom's paard opgemerkt.
„En dat deel je zoo kalm mee, alsof je den tuinjongen
moest missen!" riep de jongste broeder driftig. „Laat je haar
zóó maar gaan?"
Verwonderd zag Ernst zijn broeder in 't gelaat, dat bij dien
blik plotseling hoogrood werd.
„Hoe heb ik het nu met je Tom? Ik dacht dat jij mij
geluk zoudt wenschen met het buitenkansje van mijne njai
op zulk eene ordentelijke, weinig gevaarlijke wijze kwijt te
raken. Herinner je je goeden raad niet meer, nu drie maanden
geleden, om toch liever te trouwen, en mijne bezwaren daartegen?"
Tom had zich hersteld.
„Natuurlijk wensch ik je in dat opzicht geluk Ernst. Maar
ik dacht.... ik meende datje haar zoo mooi en zoo lief vondt."
„Mooi vind ik haar ook nog, schoon zij in den laatsten
Lijd wat vervallen is. Misschien door haar strijd, om mij

162 BELLA-DONNA.
het verpletterend nieuws op gepaste wijze mee te deelen,
voegde hij er spottend bij. „En lief? — Je weet, dat er van
liefde geen sprake was. Ik vond haar goed, zorgzaam, oplettend
en zij is mij, voor zoo ver ik weet, totnogtoe trouw gebleven.
Tom wendde het hoofd af en beet op zijne lip.
,,En waarom zou ik haar, wanneer zij nu een huwelijk onder
haar eigen volk kon doen, daarvan terug willen houden? Het
zou mij toch niet gelukken, en ik krijg mijn vrijheid terug.
Ik zal wel oppassen mij niet weer te binden " vervolgde Ernst.
Zwijgend, met gebogen hoofd reed Tom naast zijn broeder voort.
Dien avond stond hij alleen over het hek der voorgalerij
geleund, toen hij plotseling eene hand op zijn schouder
voelde.
Toen hij zich omkeerde, stond zijn broeder naast hem.
„Tom! Ik heb over alles ernstig nagedacht" begon deze.
Als wilde hij zich tegen hem verdedigen, richtte de jonge
man zich op en een half uitdagende, half van schuld bewuste
blik kwam in zijne oogen.
„Ik heb je in den laatsten tijd, zonder dat je het merkte,
in stilte gadegeslagen en weet wat er aan schort."
En toen de andere het hoofd boog en hem niet durfde
aanzien , vervolgde hij:
„De scheiding van Lise valt je te zwaar. Je voelt je niet
gelukkig en ik vrees dat je, wanneer je daar geheel alleen
te Soerabaya zit, of het heimwee zult krijgen, of een gekke
streek zult . begaan. Schrijf naar Holland en laat Lise als je
vrouw uitkomen — zoo spoedig mogelijk!"
Met de grootste verbazing zag Tom zijn broeder aan.
„Lise uit laten komen! Trouwen! i k — op een tractement
van een ingenieur derde klasse — terwijl je mij zelf hebt verklaard,
dat jij nog niet genoeg hadt om eene vrouw ordentelijk
te onderhouden en haar te geven wat haar toekwam?"
„Wanneer i k eene der jonge dames uit de families hier in
Indie tot vrouw nam, Tom. Maar jij bent jong, Lise is jong
en is het niet weelderig gewend. Je begint met je beiden

BELLA-DONNA.
met weinig, dat is waar. Maar je richt je zoo eenvoudig
mogelijk in. Het zou kunnen. — En het is beter voor beiden."
Tom schudde het hoofd. „Het zou te gewaagd zijn Ernst.
Eedenk, dat we niet altoos met ons beiden zouden blijven."
„En dan heb ik bedacht, vervolgde de oudste broeder,
„dat ik als vrijgezel en zonder Moena, heel wat van mijn
tractement als administrateur overhoud. Ik spring gaarne
bij voor uw inrichting als anderzins. In later jaren, ben
je eens hoofdingénieur, krijg ik alles wel terug. — Nu?"
Met het oude, hartelijke vuur van vroeger, greep Tom
de hand van zijn broeder.
„Je bent een juweel Ernst! Ik geloof dat je volkomen gelijk
hebt. Ik dank je van harte en neem je voorstel aan, wanneer
we het noodig hebben. Morgen schrijf ik aan Lise."
„Ada Soerat? Sidin mau pigi di kantor Post" (Is de brief
klaar? Sidon zal naar het postkantoor gaan) vroeg Moena den
volgenden morgen, toen zij op het kantoor, waar beide heeren
zaten, binnenkwam.
„Is de brief voor Holland klaar Tom, dan kan Sidin hem
meenemen" vroeg Ernst en stak zijn hand*uit.
„Hier! Er moet nog een postzegel op."
; „Ik heb er ook geen meer. Sidin is te dom om de brieven te
frankeeren, of zou toch het geld maar in den zak steken en hem
ongefrankeerd in de bus gooien. Voor ditmaal moet Lise dan
maar eens dubbel port betalen. De inhoud en uw voorstel zullen
haar deze extra onkosten wel vergoeden. Denk je ook niet Tom?"
Deze lachte.—Hij zag er vroolijk en opgewekt uit. Als tot
een nieuw leven ontwaakt.
Moena sloeg hem gade tusschen de zwarte wimpers, die zij
hield neergeslagen.
IV
Euim twee maanden later wandelde Tom Hofer den weg
van Simpang af naar de benedenstad, waar hij zich tijdelijk in
een klein, half inlandsen buis behielp.
1G3

164 BELLA-DONNA. L Ü
Met gebogen hoofd en in gedachten verzonken liep hij voort.
Hij was onrustig en teleurgesteld. — Waarom had Lise niet,
zoo als hij verzocht had, per telegram geantwoord of zij zijn
voorstel aannam en wanneer hij haar konde verwachten?
Reeds een en twintigmaal had zij het antwoord kunnen
zenden, waut reeds een en twintig dagen moest zijn brief in
haar bezit zijn.
Zou zij hem niet meer liefhebben, zouden er kapers op
de kust zijn — zou zij zóó lang bedenktijd moeten nemen
om te zeggen of zij tot hem wilde komen ? Hij zoude zoo lang
niet gewacht hebben. Hij had terstond met beide handen
zijn broeders voorstel aangenomen. Zou het dan toch waar
zijn, wat men hem immer spottend vertelde, dat een jong
meisje niet wacht, totdat haar arme aanbidder een tehuis en
eene goede positie voor haar heeft veroverd in den vreemde,
en dat de massa water, die tusschen hem en haar stroomt en
ze gescheiden houdt, het beeld van den man uit het veranderlijk
vrouwenhart wegspoelt?
Zou het waar zijn, het woord" van den in deze zaken zeker
zeer ervaren franschen koning dat:
souvent femme varie
.Bien fol est qui s'y fie?
En zouden al die menschen, welke hem in zoo veel en
velerlei vormen hetzelfde zeiden: Oudgasten, jonge mannen,
libertins, niet alleen, maar ook huismoeders en zelfs hare
dochters, het bij het rechte eind hebben?
Het begon er wel wat op te lijken, nu Lise zóóveel bedenktijd
noodig had, terwijl hij ieder verzoeking om harentwille weerstond.
Of had hij in de oogen der jongedames, eerst te Samarang,
nu te Soerabaya, in zwarte, bruine, blauwe en grijze oogen
niet gelezen, wat bijna ieder vrouwenoog hem zeide?
Had hij niet met moeite dikwijls den lust onderdrukt, om. in
een van zijn vroolijke buien een enkelen avond, eene dier
schoonen het hof te maken, zonder vooruit te zeggen, dat hij
geëngageerd, bijna een getrouwd man was? Hadden zij hem

' - '''.-y BELLA-DONNA. 165
niet getracht .afvallig te maken, zooals het zoo dikwijls gebeurde,
en had de gedachte aan haar hem niet immer binnen
de perken der oppervlakkigste courtoisie gehouden? Waarom
antwoordde zij niet ?
Misschien ziek ? — Maar dan zou een ander in haar plaats
getelegrapheerd hebben.
En nu ging hij weder terug naar zijne ongezellige woning,
dubbel ongezellig scheen zij hem, sedert hij die twee maanden
bij Ernst had doorgebracht.
Die was ook vrijgezel, maar, schoon er al niet de keurige
netheid heerschte, waarvan hij de herinnering uit het ouderlijk
huis had medegebracht, of die in zijn huis heerschen zou, als
Lise er aan 't hoofd stond, de boel ging bij Ernst toch vrij
geregeld. Er was iemand, en wel eene vrouw, die haar oog
over keuken en goedang (provisiekamer) liet gaan.
Met welk een vroolijk en luchtig hart had hij aan zijn
meisje eene beschrijving van zijn huishouding als vrijgezel
gegeven.
Des morgens zijn gang naar den goedang, waar hij rijst,
olie, klappers, dinding, eieren, ja wat niet al! uit moest
geven of uit liet nemen voor zijn rijsttafel.
De massa's passarduiten, die hij dagelijks voor boemboe
aan zijn kokki gaf en die gestrekt zou hebben tot het vullen
eener sambalbak (peper en toekruiden) voor de rijsttafel van
wijlen Belzazar of Sardanapalus. De menigte kippen, die
gekocht werden, peperduur gekocht, omdat het altoos P o e a ss a
was „wanneer de kippen zoo duur zijn" en het armzalig maal,
dat hem des middags met grooten zwier door Ali den huisjongen,
den man zijner kokki, werd opgedischt.
Een balletje frikadel zoo groot als zijn vuist. Verder van
drie kippen slechts '6 kluiven, alsof de arme dieren alle
hanen van kerktorens inplaats van uit de kampong waren.
En dan een vreemdsoortig mengsel zeer lang nat, wat hem
voor kerrie werd aangeboden. Eén theelepeltje samball, ziehier
het onveranderlijk menu van Tom Hofer, voorgediend door

166 BELLA-DONNA.
Ali den huisjongen met een vuilen stofdoek, waarmede eerst de
schaaltjes waren afgeveegd, zwierig over den schouder geslagen.
Werden de meubels bij Ernst slechts zéér oppervlakkig van
stof gereinigd, hij verdacht zijn huisjongen van er nimmer een
doek, laat staan een boeloe ajam overheen te laten gaan.
En zuchtend dacht hij aan zijns broeders woning en de
uitstekende rijsttafel onder Moena's bekwame leiding dagelijks
bereid. En men behoeft geen gastronoom te zijn, om met
een zucht terug te denken aan eenen indischen maaltijd, den
eenigen waren en smakelijken op den dag, welken men bij een
ander genoot, wanneer ge alléén, zonder gezelschap dan den
stommen bediende achter uw stoel, aanzit voor een eeuwig
weder uit den doode verrijzend frikadelletje, zoo stijf en glad
als een kaatsbal, half grauwe rijst en een onsmakelijke samball,
waarvan trassi het hoofdbestanddeel schijnt uit te maken.
O, Ernst had het goed voorzien! Het zou hem te eenzaam
worden in zijne woning, hij had heimwee.
Heimwee! Met alleen naar het vaderland, maar naar zijns
broeders huis, zijn vriendelijk gebruind gelaat, zijn warm
hart onder den koelen vorm van een indisch oudgast verborgen,
zijn aardig huis, ruim erf en goede tafel.
En Moena? Wat was zij vreemd! Hoe bang was hij geweest
voor den blik dier schoone, groote oogen, voor de
aanraking van hare lenige vingers, voor de betoovering, welke
van beide uitging! Hij had gedacht, dat zij eene tijdelijke
hartstocht voor hem had opgevat en per slot van rekening had
hij zich bedrogen en was zij nu de vrouw van den Djoeroe
Toelis (schrijver) van den resident van Samarang.
Zou de scheiding zijnen broeder werkelijk zoo onverschillig
zijn als hij voorgaf? Het was niet mogelijk! Hij moest
haar missen.
Hij, Tom, wie zij niets was geweest, had een onaangenaam
gevoel niet kunnen onderdrukken, toen hij hoorde, dat zij
zijns broeders huis verliet en bad haar wel gemist; hij miste
haar nu....

BELLA-DONNA. 167
Hoe had hij haar ooit leelijk kunnen vinden? Hij was nu
in staat over schoonheid hij de javaansche vrouwen te oordeelen
en had er reeds menige gezien, die het in zijn oogen was.
Maar zoo mooi als Moena had hij er nog geene gezien, al was hij
immer beklemd en angstig geworden onder den blik harer oogen.
Wat was zij niet mooi. wanneer zij naar het eene of andere
feest ging bij eene harer bekenden.
Het zwarte haar in den kondé gewrongen; alleen een paar korte,
krullende lokjes op het voorhoofd en in den nek, als ontsnapt aan
den band. Het granaatrood fluweelen baadje met de juweelen
borstspeld •— de nauwe, opgeknipte mouwen met juweelen
knoopen toegemaakt, welke zoo strak zaten, dat de schoone
armen duidelijk hunnen vorm verrieden. De sarong van zijde
met goud doorweven, welke op den kleinen fraaigevormden
voet nederviel, waaraan een fluweelen muiltje stak met gouddraad
geborduurd. Een muiltje, dat Asschepoester gerust had
kunnen verliezen.
Maar wat ging hem Moena, de ex-njai van zijn broeder
aan? Hij, die slechts dacht, slechts denken moest, slechts
denken mocht aan Elize, zijne bruid — binnenkort zijne vrouw.
Maar dacht zij ook aan hem?
Toen Tom dien avond in zijn huis kwam brandde de eenige
hanglamp in zijn voorgalerij slechts flauw. Ali lag als een
bal opgerold voor de deur en sliep den slaap des rechtvaardigen
of des onrechtvaardigen., want beide slapen gewoonlijk
even goed.
Hij wekte hem en zeide, dat hij naar zijn woning in de
bijgebouwen kon gaan.
Het licht in zijn kamer was opgestoken. Hij ging naar de
schrijftafel om te zien of er ook brieven waren, toen hij
een geritsel achter zich hoorde.
„Siapa si toe?" (Wie is daar?) vroeg hij en keerde zich haastig om.
„Saja toewan!" (Ik, mijnheer!) En eene gedaante kwam nader
en bleef vlak onder het lamplicht staan.

168 BELLA-DONNA.
Waakte of droomde hij? Had hij werkelijk te veel wijn
gedronken bij van Heuven?
Hij streek met zijn hand over zijn oogen, sloot ze, opende ze
weer.... Maar zij stond er nog. In den granaatrood fluweelen
baadjoe, zooals hij heden avond aan haar gedacht had. Maar
de rijke zwarte haren loshangend over schouder en rug en
met de oogen vol smeekende liefde op hem gericht.
„Moena! wat doe je — hoe kom je hier?" bracht hij uit.
„Ik ben u gevolgd, ik kan niet zonder u leven toewan Tom."
„Vrouw! — ben je gek ? En je man — ben je van hem weg
geloop en ?
Met de kleine, bruine hand, streek zij het haar uit de ooo-en
en schudde het over haren schouder terug.
„Ik ben nooit getrouwd. De Djoeroe Toelis heeft mij niet
tot vrouw gevraagd. — Het was allemaal leugen. — Alleen
mijne soedara niet. Bij haar ben ik gebleven tot voor eenige
dagen. Ik wilde u volgen, daarom heb ik dat andere bedacht.
Ik was bang, dat toewan wat merken zou. — Maar nu
ben ik bij u en ik blijf. — Gij zult mij niet wegjagen,
niet waar?"
Toms hart klopte onstuimig. In zijn oogen was zij nog
schooner geworden in die maanden welke hij haar niet
had gezien. De donkere oogen, welke hem onafgebroken
aanstaarden, begonnen hun macht weer over hem uit te
oefenen.
Hij wendde, het hoofd af.
„Moena — het spijt mij, dat je je die dwaasheid in'thoofd
hebt gehaald. Je hebt geen reden mij te verdenken, dat
dit mij aangenaam zou zijn. — Je weet, dat ik ga trouwen
met de nonna blanda en ik geen njai van noode heb om
mijne huishouding te doen."
Het was hem niet mogelijk haar hard toe te spreken, vooral
niet, toen hij haar langzaam voor zich op den grond zag nederzinken
in eene houding zóó verslagen, zóó onderdanig, zóó
smeekend, dat hij zijns ondanks bewogen werd.

BELLA-DONNA.
Zij hief haar hoofd op en zag hem in zijn gelaat.
„En weet gij of zij nog aan u denkt? — Zijt ge er zeker
van, dat zij haar land zal verlaten en haar familie en haar
huis om naar een vreemd land te gaan, waar de teere, hleeke,
witte blande's zooveel ziek worden en sterven? Weet ge,
dat zij u nog als laki (echtgenoot) begeert, omdat niet een
ander haar hart reeds heeft?"
Het trof den jongen man, meer dan hij zich zelf wilde
bekennen, dat hij hier hoorde uitspreken, wat juist hij heden
avond, luider dan ooit, zich telkens en telkens afvroeg.
„Zie toewan! Ik heb alles voor u verlaten. Een goed
heer, een gemakkelijk leven. Mijn juweelen heb ik verpand,
om er. deze maanden van te kunnen leven en de reis hier
heen te betalen, want ik heb u lief. Ik had u lief toen
ik uw portret zag bij mijnheer en ik had u lief toen ik
hoorde hoe leelijk ge mij vondt en bruin en mij hebt behandeld
als eene gemeene rongging (danseres). En altoos heb ik u
meer lief gekregen, tot ik niet meer leven kon zonder u te
zien en. zonder uw stem te hooren. O! wees goed en vriendelijk
en stoot mij niet van u!"
„Sta op Moena — arm schepsel! Ik kan of mag u niet
hier houden, dat weet ge wel" zeide Tom zacht en boog zich
om haar op te richten.
Maar zij klemde zich aan hem vast en legde het fraaie
hoofdje tegen zijn borst.
„En wilt gij mij niet bij u houden, omdat daarginds eene
nonna zit, die u nu misschien al vergeten is voor een ander?
Zoude zij alles — alles verlaten voor u? — Ik ben zoomoede
en heb zoo heen en weer geloopen voor ik u vond hier in
de kotta en nu....? Als ge mij buiten uw huis zet, in den
nacht, in eene vreemde plaats; als gij mij nu niet voor nog
zulk een korten tijd bij u houdt.... Toewan Allah hoort
mij — ik zal naar de kali gaan en mij verdrinken....
Soengoe mati!" (Ik wil sterven).
De geur der bloemen, welke in de lange zwarte hareu
II. 12
lil!»

170 BELLA-DONNA.
hadden gestoken en nu vertreden op den grond lagen, was
nog zeer sterk daarin achtergebleven en bedwelmden Tom
Hofer. De oogen, welke hij zoo lang ontweken had, omdat
hij hunne macht vreesde, blikten nu in de zijne, zonder dat
hij ze ontwijken kon. De hem zoo bekende, diepe, trillende
stem, waar uit de hartstocht sprak die uit hare oogen lichtte,
maakte hem zwak. Als het eens waar was, dat Lize hem
niet meer liefhad? Waarom had zij niet getelegrapheerd?
Was zij hem moede, terwijl hij om harentwille een strijd
streed, die zijn krachten bijna te boven ging?
Weder kwam die vreemde betoovering over hem. Hij had
de kracht niet de schoone vrouw van zich te stooten, die in
haar liefde voor hem alles had verlaten, zonder achter zich
te zien.
Hij trachtte haar zacht af te weeren. Maar zij klemde zich
nog vaster aan hem.
„Houd mij dan maar zóólang bij u, tot ik kan terugkeeren"
fluisterde zij. Ik wil uwe meid, uwe slavin zijn, zal
uwe huishouding bestieren, uw linnen heel houden, voor uw
goed zorgen en heengaan als ge mij moede zijt. Laat mij
maar zóólang bij u blijven" klonk het smeekend. „Stoot mij
niet van u. Jaag mij niet in de kali waar de boeajak
mij zullen grijpen en verscheuren. Wees goed heer en gij
zult zien hoe ik u dienen zal — al mijn leven lang. —
Want als gij mij wegzendt, zal ik u niet meer kunnen
dienen — dan sterf ik."
V
En Tom was bezweken voor de betoovering welke hem
gebonden hield en waartegen hij meende zoo dapper te hebben
gestreden.
„Lize is ver af en de anderen zijn dicht bij, waan u zelf
niet te zeker, des te eer valt ge" had Ernst hem op dien

BELLA-DONNA.
171
gedenkwaardigen avond van zijn aankomst te Salatiga gezegd.
Toen had hij lachend het hoofd geschud in het volle besef
van de kracht zijner liefde. O! als Ernst nu eens wist....?
Maar Ernst wist niets en zou nooit iets weten.
Moena had hem uit eigen beweging opgezocht. Ernst meende
haar de vrouw vau den Djoeroe-toelis. En Lise had hem
vergeten voor een ander.
Geen maand na den avond, waarin Moena tot hem was
gekomen, wist hij, waarom Lise in zijne oogen onverschillig
en koud was geweest, waarom hij haar van ontrouw, van afkeer
voor hem had verdacht. Zij had nooit zijn brief ontvangen en
begreep niets van den wissel, die acht dagen later aan haar
adres was gezonden.
De brief was toch verzonden, nog wel ongefrankeerd. Moena
zelve had hem nog aan Sidin gegeven om op het postkantoor
te bezorgen. ...
Maar toen hij er haar naar vroeg, kreeg hij plotseling
een vermoeden, dat totnogtoe nimmer bij hem was opgekomen.
Er volgden meer vragen, maar geen antwoord dat iets
bevestigde. Sidin zou den brief wel verloren hebben, meende
Moena. Hij was een „orang bodo" een domkop en een jongen,
die zich met slechte menschen ophield. Als men hem uitzond,
kwam hij altoos half dronken tehuis en zong slechte liedjes.
Zij, Moena had reeds den volgenden dag Salatiga verlaten.
Dat wist toewan toch nog wel?
En toen Tom haar rechtstreeks beschuldigde, brak zij in
jammerklachten uit en wilde weggaan om zich in de kali of
in een ravijn te storten.
„En dan zal toewan sakit hati (angstig, bekommerd) zijn
en wel zien, dat hij te hard is geweest voor de arme Moena,"
jammerde zij zacht. En hij zal geen rust in zijn hart hebben
bij zijne njonja Blanda, want Moena's geest zal hem vervolgen,
omdat zij hem heeft, liefgehad.
Maar Toms hart was vol berouw over de verdenking, welke
hij jegens zijne Lise had gehad, vol wroeging over de onver-
12*

172 BELLA-DONNA.
geefelijke dwaasheid en ontrouw, welke hij begaan had, en ia
geen dagen lang zag hij de schoone Moena aan.
Maar hij zond haar niet weg.
Aan Ernst werd de brief van Elise opgezonden. De oudere
broeder had zich zeer ongerust gemaakt over het onverklaarbaar
zwijgen van het jonge meisje.
„Gij weet niet hoe het mij verheugt, dat uw brief verloren
ging, Tom, en dat niet ontrouw van haar kant de reden van het
misverstand was" schreef hij aan zijn broeder. „Zij kan nu
slechts een paar maanden later hier in Indië zijn. Moed
gehouden, oude jongen, spoedig breekt de goede tijd voor
u aan."
„Geen ontrouw van haar, maar van mijn kant" fluisterde
het in zijn hart. „En een goede tijd....? Zal die er nu
nog ooit voor mij zijn?"
Toch scheen die goede tijd te zullen aankomen. In April
zou het huwlijk per procuratie in Holland voltrokken worden.
In het begin van Juli zou Tom verlof vragen om zijne jonge
vrouw van Batavia af te halen.
In alle stilte huurde hij een beter huis met net onderhouden
erf. Meubels werden door hem aangekocht, spiegels en
schilderijen opgehangen ; maar met welk een ander gevoel als
hij zich had voorgesteld, maakte hij alles in gereedheid!
In het begin van April, veertien dagen vóór de knoop,
welke hem aan zijne bruid verbond, zoude gelegd worden,
deelde hij Moena mede, dat zijne vrouw nu spoedig kwam en
dat zij hem moest verlaten.
„Wanneer komt zij?" vroeg de njai en klemde hare lippen
op elkaar.
„Tegen Juli. Maar over veertien dagen ben ik getrouwd
en kan noch wil u langer bij mij houden."
„Laat mij nog blijven tot Juli. Ik zal weg zijn als gij
uwe vrouw in uw nieuw huis brengt" smeekte zij. Maar de
gloed harer oogen weersprak den toon harer stem.
„Moena — gij raaskalt! Dat is te erg — ik ben al slecht

BELLA-DONXA.
173
genoeg! Eens voor al, ge moet gaan! Ik wil u terugzenden
naar Samarang. Ga weer naar uwe Soedara...."
De storm brak los, vóór bij bad uitgesproken.
„Mij wegjagen als een kampongbond, als een bediende
die gestolen heeft, terwijl ik alles voor u geweest ben, zonder eene
enkele ringit aan u te vragen, zonder dat ge mij ook maar
een enkele kleine juweel of een pending of een kain (kleed)
hebt gekocht voor alles wat ik voor u geweest ben? Ik heb
gewaakt voor uw geld en goed, gezorgd voor uw tafel, uwe
kleederen genaaid als eene betaalde ujai en beter dan de
meeste getrouwde njonja njonja, die wel het geld van haren
heer zoek maken, maar op niets letten dan op zich zelve. En
voor die bleeke vrouw, met rood haar, die voor u nog nooit
iets heeft opgeofferd, laat gij mij gaan, neen, jaag mij weg?
Mij, die alles voor u heb verlaten? Moge de Setan haar halen!"
„Moena! en Tom stond voor haar met flikkerende oogen en
wit gelaat. Noem den naam niet van de vrouw, die ik door
uwe kunstgrepen verloochend heb en verraden, terwijl zij!....
O God! gij zijt eene Sétan hoort ge. Eene Sétan die mij
met uwe liefde ongelukkig hebt gemaakt, zóó ongelukkig,
dat ik mij zelf veracht."
De drift van haren heer maakte Moena plotseling bevreesd. Zij
vluchtte voor hem en kwam dien dag niet meer onder zijn oogen.
Maar reeds den volgenden morgen kwam zij onderdanig en
zacht als immer tot hem, en vroeg vergiffenis voor haar drift
van den vorigen dag. „Zij had over alles gepikerd (nagedacht).
Mijnheer was in zijn recht. Mijnheer was in zijn recht.
Mijnbeer moest maar zeggen, wanneer zij weg moest."
Tom, die haar behalve in dien éénen hartstochtelijken
uitval, nimmer anders dan onderworpen en gedwee gezien
had, was weer gerust gesteld, en zoo vriendelijk en verschoonend
mogelijk gaf hij haar te kennen, dat hij gaarne de volgende
week alléén in zijne nieuwe woning wilde trekken.
„Zooals mijnheer wil." En met een diepen slamat verliet
Moena hem weder.

174 BELLA-DONNA.
En de daarop volgende week trok Tom in zijne nieuwe
woning*, welke nu geheel voor de ontvangst zijner jonge vrouw
in gereedheid gebracht was.
Maar het scheen wel, dat hij allen levenslust, alle veerkracht
in de oude woning had achtergelaten.
De schoone trekken werden slap en veranderden in korten
tijd. Het haar werd dun aan de slapen, om de oogen kwamen
steeds .donkerder schaduwen en zonder zich ziek te gevoelen
vermagerde hij ziender oog.
De slanke, maar vroeger zoo krachtige gestalte scheen
dagelijks meer gebogen en de nieuwe bedienden, welke alle
de ouden hadden vervangen, schudden het hoofd en fluisterden
onder elkaar over de „Sawan" die klaarblijkelijk op hunnen
heer rustte.
„Toen mijnheer voor het eerst het erf overging," vertelde
de koetsier, „schoot er een slang uit het gras vlak voor zijn
voeten. Eiken avond zit de koekkoek bloek (uil) en roept in
den mangaboom, juist voor het raam van zijn kamer."
„En als ik vraag of wij hem weg zullen jagen, zegt mijnheer,
dat wij dwaas en kinderachtig zijn" fluisterde de toekan spen.
(bediende van het buffet).
„Maar, zie mijnheer eens? Men hoeft niet te vragen voor
wie de koekkoek bloek hier komt. Niet voor een orang slam!"
(belijder van den Islam — Inlander).
En de oppasser vertelde, hoe bij de komst van mijnheer op
de plaats, vlak bij de eerste brug, een man, die uit een klapperboom
dood was gevallen, hen tegemoet was gedragen. Allemaal
booze voorteekenen.
De vorige jongen Ali had verteld, hoe mijnheer zijne arme
njai had weggejaagd. Eene mooie jonge, die zoo bedroefd
was geweest en gezegd had, dat zij zich zoude gaan verdrinken,
zoodra de nieuwe njonja in huis kwam.
Was het ook haar geest, welke bijna eiken avond naar de
kamer in de bijgebouwen sloop, waar kokki woonde? Of die
onhoorbaar om het huis schoof en het vervallen gelaat en de

BEDDA-DONNA.
176
gebogen gestalte van den jongen man beschouwde, met de
handen krampachtig in elkaar gedrukt en de oogen vol tranen .
maar toch vol wraaklust?
Het was tegen het einde van Juni. Binnen 10 dagen kon
de Alcione te Batavia aankomen, 'het schip waarop de jonge
mevrouw Hofer den overtocht deed.
Ijverig keek Ernst de brieven en couranten na, toen hij van
zijn inspectie thuis komende, een en ander op zijn tafel zag liggen.
Van wie was die dunne brief, met dat beverig, onduidelijk
adres? Van Tom? Onmogelijk!.... En toch! Het leek er wel
wat op. Het moest zoo zijn. Een brief van Soerabaya.
Haastig scheurde hij het enveloppe open, maar het was alsof
eene duizeling hem aangreep, hij moest zich aan de tafel
vasthouden, toen hij de weinige woorden las, welke op het
papier stonden :
Beste Ernst,
Zie dat je terstond na ontvangst van dezen tot mij komt.
Ik heb geen drie dagen meer te leven en ik heb u nog
zooveel te zeggen
TOM.
En hij kwam den volgenden avond en zag bij den eersten
aanblik, dat wat er nog restte van den krachtigen, schoenen
jongen man, dien hij een halfjaar geleden op de boot naar
Soerabaya had gebracht, niet veel langer dan den door hem
zelf aangegeven tijd te leven had.
De docter, die op dat oogenblik juist Toms woning verliet
en aan wien Ernst zich bekend maakte met de dringende
vraag om hem de waarheid over zijns broeders toestand te
zeggen, haalde de schouders op.
Wat hem scheelt kan ik u onmogelijk zeggen, antwoordde
deze. ' Maar juist het geheimzinnige van zijn kwaal brengt
mij in de grootste verlegenheid. De .patiënt ziet zijn toestand
helder in Hij zoude gaan trouwen niet waar?" vervolgde
de dokter na een oogenblik.

176 BELLA-DONNA.
„Zijne vrouw kan over tien dagen hier zijn, antwoordde
Ernst somber.
„Dan zal zij hem, vrees ik, niet meer vinden mijnheer Hofer.
Het is droevig, zéér droevig. Maar zooals gewoonlijk in
zulke gevallen: „Oherchez la femme." Die wijven hebben
geheime middelen om iemand naar de andere wereld te helpen,
welke ieder onderzoek bespotten en onze medische faculteit
nog het meest. Van avond kom ik nog eens kijken. U zal
nu verlangen met hem alleen te zijn."
„Daarin heeft hij het ditmaal mis. Mijn arme Tom is door
geen njai vergeven," dacht Ernst toen hij naar het vertrek
van zijn broeder terugkeerde. „Een vliegende tering, daar
lijkt het meer op. Mijn arme Tom, arme jonge vrouw!"
En: Arme Tom. Arm vrouwtje! herhaalde hij zacht, toen bij
eenige uren later alles wist, de geheele bekentenis van zijn
stervenden broeder had aangehoord.
„Weet je nog Ernst, dien avond toen je mij hebt gewaarschuwd
en eene vergelijking maakte over een knellenden ring,
die men na eenigen tijd niet meer kon afschuiven?
„Als je eens weer een jong man waarschuwt voor die wezens,
vergelijk ze dan bij die plant, den Cipo Matador, welke zich eerst
nederig en zwak om een boom slingert als om steun smeekend.
Maar langzamerhand strengelt zij zich vaster en vaster om stam en
takken, tot zij hem geheel heeft ingeklemd in hare moordende
armen. Zij zuigt alle levenssappen uit dien ongelukkigen boom —
en eindelijk sterft hij , vermoord door de schijnbaar zwakke."
Door de reten der gesloten jalousiën heen fonkelden op
dat oogenblik een paar oogen, zwart en vurig als van een
tijger. Maar zij verdwenen terstond, toen zij op Ernst vielen
en kwamen niet meer terug.
Tegen den morgen ontwaakte Tom uit eene sluimering.
„Den hoeveelsten is het?" vroeg hij kort daarop.
„Den derden Tom" fluisterde zijn broeder en boog zich overhem
heen.
„Is de Alcione al aan ?"

BELLA-DONNA.
177
„Ik geloof het niet Tom."
„Gij znlt haar in mijn plaats terstond gaan begroeten, is't
niet? en haar den brief geven, die in het vak van mijn
schrijftafel ligt. Ik heb haar verteld hoe goed ge zijt en hoe
edel Ernst. Maar zij weet niet waaraan ik sterf. Laat zij
nog in mij gelooven, ook na mijn dood."
„Zij zal nooit iets weten Tom — wees gerust."
„Dankje, oude jongen — God zegen je — geef mij je hand —
ik kan je niet meer zien, het wordt zoo donker."
Nauw had hij de oogen van hem, die den laatsten, langen
slaap was ingegaan, toegedrukt, of Ernst Hofer deed een
voorloopig onderzoek naar Moena.
Deze was spoorloos verdwenen.
De bedienden verklaarden, dat zij zich in de kali had geworpen
, en dat haar geest eiken nacht op het erf of om het
huis was gegaan. Maar nu zoude zij niet meer terugkomen.
Zij had haren toewan gehaald.
De getuigenis der oude kokki gaf meer licht. Zij bekende, dat
eiken nacht eene mooie, onbekende vrouw, bij haar baleh baleh
was gekomen. Die had haar een klein beetje „obat" (medicijn)
gegeven om in bet eten van haren toewan te doen, dan zoude
hij weer beter en sterk worden en zijn hart zoude zich weder
naar haar keeren, wie bij om eene bleeke nonna had verstooten.
Eéns had kokki haar gevraagd of die obat haar toewan
waarlijk geen kwaad zoude doen? en de vrouw had bezworen
van niet.
„Tjoma obat boeat toeroen toewan poenja hati sama dia"
't was maar een middel om mijnheers hart weer tot haar te
keeren, besloot zij.
Acht dagen later stond Ernst Hofer tegenover de weduwe
van zijnen .broeder, om baar diens laatsten groet over te brengen.

HA BIB ABDOEL RACHMAN ALZAIR.
OP REIS VAN ATJEH NAAR DJIDDAH
DOOR
JOHAN.
Op een der herfstdagen van het jaar 1878 betrad dit, uit
den Atjeh oorlog bekende, opperhoofd Z r
. M 3
. stoomschip
Curacao, dat te zijner eer de voorgeschreven saluutschoten loste.
De Curacao was bestemd hem naar Arabie over te brengen.
Hoe gaarne ook meDig officier hem in alle stilte per particulier
vaartuig had zien vertrekken, het gouvernement had
gemeend ook in dit opzicht aan Habib's eischen te moeten
toegeven.
De minder liefelijke namen van „gelukzoeker," „opstandeling,"
„omgekochte," „verrader" enz., met welke hij in stilte
werd begroet, schenen hem niet te deeren.
Zijn optreden bij het aan boord komen was waarlijk indrukwekkend.
Gehuld in het wijde, zwarte opperkleed (samaar),
getooid met den witten tulband als teeken zijner hooge
priesterlijke waardigheid, het kromme zwaard op zijde, toonde
de breedgeschouderde, korte man met zijn donker uitzicht,
vurige oogen en grijzenden baard, zich in deze geheel vreemde
omgeving, volkomen kalm, waardig, beslist!
Na door den officier der wacht begroet en door den commandant
toegesproken te zijn, ging hij met vasten tred naar
de dek-huizen voor zijne vrouwen en volgelingen bestemd,
onderzocht met één blik de inrichting dier houten hutten en
toonde zich met een hoofdknik voldaan.
Daarop gaf hij de volgelingen een wenk te naderen.

HABIB ABDOEL RACHMAH ALZAÏR. 179
Eerst, kwamen zijne vrouwen, gesluierd in deemoedige
houding, eenvoudige, toch belangwekkende odalisken.
Vervolgens naderden de Atjehsche hoofden met hunne vrouwen;
een bonte mengeling van slanke, magere, weinig aantrekkelijke
figuren, waaronder vele ouden.van dagen.
Tusschen deze bevonden zich de kinderen, meestal aanvallig,
zooals inlandscbe kinderen gewoonlijk zijn, met hun lichtbruine
tint, lenige lichaampjes en vrijmoedige, doch niet ongepaste
of kinderachtige bewegingen.
Zoo had de oorlogsbodem een negentigtal passagiers opge­
nomen, die allen, uitgezonderd Habib en zijne vrouwen, één
trek gemeen hadden. Zij schenen n.1.,. in tegenstelling met
de, zich herhaaldelijk badende Javaantjes, even als alle Atjehers,'
zeer onrein te zijn!
Zoo schenen ze bij het aan boord komen, zoo bleken
ze gedurende de geheele reis.
Was de indruk, die de gasten op de bemanning maakten
niet bepaald ongunstig, te minder daar zij eene aangename
afwisseling gaven na den afmattenden, eentonigen blokkade-
dienst, wat moet wel in het gemoed dier Atjehers hebben
omgegaan!
Deze toch, hadden zich overgegeven aan menschen, die zij
als ongeloovigen, wreede aanranders hunner vrijheid, vijanden
van hun godsdienst en van hun ras beschouwden! Wezens
door wier kruit en lood zoo menig vriend en bloedverwant
bezweken was, waarvan het bloed nog moest gewroken worden;
in één woord: Hollanders, die vroeger niet steeds hadden
woord gehouden tegenover Inlanders!
W T
elke echter hunne gevoelens geweest mogen zijn, zij
toonden ze niet. Kalm en onverschillig vlijden zij zich neer
in of op de dek-huizen, maakten het zich zoo gemakkelijk
mogelijk, rookten hun seroetoe (een sigaret met inlandsch
blad), aten hun potje rijst en brachten den tijd verder slapend
of keuvelend door.
't Meest opgewekt scheen wel de hoofdpersoon. Habib

180 HABIB ABDOEL RACHJIAN ALZAÏR.
namelijk, stond op de campagne toen het anker gelicht werd,
maakte eene wuivende beweging toen de Curacao zich, op
het commando: „langzaam vooruit!" statig van Atjeh's kust
verwijderde en sprak duidelijk: „Vaarwel Atjeh! ik hoop u
nimmer weer te zien!"
Maar ook de vrouwen gevoelden zich bijzonder op haar
gemak; zeer spoedig toch ontdeden zij zich van den sluier en
vertoonden zij zich vrij aan dek. Slechts eene enkele, die
hare hut beneden had en op welke schoone we straks nog
even terugkomen, maakte hierop eene uitzondering.
Over het algemeen hadden zij steeds een vriendelijken blik
voor de Hollanders, die haar toch zooveel slechter niet bleken
te zijn dan de Atjehers en die, hoewel ongeloovige honden,
haar toch soms nog eenige attenties bewezen door haar odeur
of gebak aan te bieden.
Eene dier vrouwen, een schoone Niassche bijzit, was Habib
zeer trouw gebleven. Voor hem had zij Penang verlaten in
een praauw, was hiermede door de blokkade linie gekomen
en had hem eindelijk in Atjeh weergevonden.
Over 't algemeen waren de vrouwen zeer blank, blanker
dan de zoogenaamde lipstertjes.
De straks bedoelde onzichtbare, naar schatting vijf en dertig
jaar oud, was de weduwe van den voorlaatsten Sultan van
Atjeh, tevens zuster van het hoofd Toekoe Bait, dat zich,
zooals bekend is, spoedig na Habib heeft onderworpen.
In tegenstelling met deze „dame" was er ook eene van
jeugdiger leeftijd, omstreeks twaalf of dertien jaar, in het
gezelschap. Deze schepte er een bijzonder vermaak in om de
aan dek komende officieren na té bootsen en dan met beide
handen de vlag te salueeren ').
Verder merkte men er een vroolijke, dikke bijzit op, die
zelfs niet eens uit haar humeur was als men ze, natuurlijk
buiten het gezicht van haren „heer," onder de kin streek!
') Voor hen, die het niet weten, vinde hier de opmerking eene plaats,
dat elk militair aan dek komende, het saluut aan de vlag brengt.

HABIB ABDOEL RACHMAN ALZAÏR. 181
Noemden we boven eene vrouw van twaalf of dertien jaar,
we hopen dat onze lezers dien leeftijd niet al te jeugdig zullen
vinden als we hun meedeelen, dat Habibs dochtertje van negen
jaar ook reeds gehuwd was. Deze woonde toen echter nog
niet met haar echtgenoot.
Nadat zij een paar dagen aan boord waren, zaten de vrouwen
veelal blootshoofds in hare hutten aan dek, terwijl zij vriendelijk
„aleikum salam" zeiden als men ze het „salam aleikum" (vrede
zij met u) toewenschte.
Toch scheen Habib geen gemakkelijk echtgenoot. Hij berispte
onder anderen de vrouwen, omdat zij met de schepelingen
hadden gesproken. Zooals bekend is, mogen in Arabië alleen
de oogen zichtbaar zijn voor mannen. Een gesprek der ongesluiërde
vrouwen met mannen streed dus tegen de zeden.
Ook maakte Habib eene der vrouwen eene aanmerking,
omdat zij van een der opvarenden van de Curaqao eau
de cologne had aangenomen. Het aanbieden en aannemen
dier verfrissching wekte misschien Habib's jaloezie. Toch
mag men hier aantwijfelen: de vrouw was eene zeer leelijke
Abessinische, bovendien had zij dien dag hoofdpijn en er
was dus wel eenige reden haar dit verkoelend middel toe
te dienen.
Voor we afscheid nemen van de dames, die we als zoodanig
den voorrang gunden, deelen wij nog mede, dat een van haar
zeker in den waan verkeerde, dat het jaar 1878 een schrikkeljaar
was. Deze, eene schoonzuster van Habib, weduwe en
moeder van twee kinderen, deed een formeel huwelijksaanzoek
aan een der onder-officieren. Nam hij het aanzoek aan, dan
zou hij meegaan naar Mekka en Hadji worden. Onze zeeman
scheen er echter geen lust in te hebben.
Wèl zeide het gerucht, dat hij, als hofmeester dienstdoende,
nu en dan een „herdersuurtje" snapte; doch zich vast te
verbinden en de zorg der twee kinderen op zich te nemen
was hem blijkbaar te kras!
Keeren wij thans tot Habib terug.

182 HABIB ABDOEL RACHMAN ALZAÏR.
Van den eersten dag. af bestond er tusschen hem en de
meeste officieren een gemakkelijke omgang. Habib sprak
Maleisch, kende eenige Engelsche woorden en hield veel van
een praatje.
Steeds vond men hem bereid te antwoorden op vragen
omtrent zijn vroeger leven, de Atjehers en zijne eigene inzichten
en plannen. Dan was het duidelijk, dat bij hoopte
nog wel door het Hollandsche gouvernement werkzaam gesteld
te zullen worden, doch liefst buiten Atjeh. Ook bleek het
meermalen dat, naar zijne meening, een man van vijf en
veertig- of vijftigjarigen leeftijd zich niet uit het werkzame
leven terug mag trekken
In den vooravond zat hij meestal in gezelschap van den
commandant en eenige officieren op de campagne. Hij was
dan vrij mededeelzaam en gaf er zijne bekende beschouwingen
omtrent eenige onzer generaals ten beste „Toewan X....",
meer zei Habib niet, maar nam een korreltje rijst, wreef dit
tusschen duim en vinger en wierp het met een lichte beweging
weg. — „Toewan IJ....", „hij is voor ziekte afgelost, maar
hij was niet ziek, want hij ging te voet naar het zeehoofd!"
— „Toewan Z Orang Atjeh Poenja Papa! (de
vader der Atjehers) heel goed, maar voor de Atjehers onbegrijpelijk."
Maar Pel en Van der Heijden, dat waren mannen voor wie
de Atjehers bang waren; een dezer stelden zij zich voor als
gedragen door een zes-voetig paard, om de snelheid zijner
bewegingen.
• Het was treffend hoe weinig achting Habib, evenals de
meeste Atjehsche hoofden, voor de Atjehers toonde. Zijn wijze
van spreken over hen was eigenlijk verachtend. Hun moed
prijzen kon hij niet, want hij had steeds de grootste moeite
gehad hen tegen ons te doen oprukken. Zij deden dit
slechts uit vrees voor bestraffing. Waren zij zeker geweest
van voldoende beschutting door de Nederlanders, zij zouden
nog moeilijker tot den strijd te bewegen zijn geweest. Wèl

HABIB ABDOEL BACKMAN ALZAÏR. 183
erkende Habib de doodsverachting als den Atjeher eigen en
gaf daarvan sommige treffende staaltjes
Had hij moeite met de minderen, niet minder was dit het
geval met velen der hoofden. Een machtige partij had zich
gevormd tegen hem, die aanvankelijk door zijne hooge geestelijke
waardigheid, later door begunstiging van den sultan en
door eigen volharding en handigheid, zoo invloedrijk was
geworden. Enkele malen schijnt men het, van die zijde, op
zijn leven te hebben toegelegd.
De duur van den oorlog zou, meende hij, afhankelijk zijn
van het krachtig optreden der Hollanders: nog een paar maal
zouden de Atjehers algemeen weerstand bieden, maar na een
derde maal met succes te zijn bedwongen, zich verder onderwerpen.
Niet in lengte van tijd, maar in krachtig handelen,
zag hij ons heil.
Daar de proef niet genomen is, kunnen wij de juistheid
zijner redeneeringen niet beoordeelen.
Door zijne gesprekken gaf Habib meer den indruk een
werkzaam, sluw, ijdel en handig persoon te zijn, dan wel
iemand met buitengewone gaven.
Bovendien was hij een fijn opmerker, had oppervlakkige
denkbeelden omtrent de groote staatkundige stroomingen in
Europeesche landen en eerde den Christelijken godsdienst. Hij
betuigde echter, dat het hem steeds onbegrijpelijk was gebleven,
dat God, een liefhebbend vader, zijn eenigen zoon
zooveel kon doen lijden en zelfs kon doen dooden. ')
Verder was Habib in hooge mate valsch.
Zijn ontwikkeling, zijn waardigheid, zijn energie en zijn
landaard hebben hem op de Atjehers een indruk doen maken
') Dit bezwaar scheen echter eerder een hollé tegenwerping dan een
gemoedsuiting, want toen een der twee neefjes van Habib, beide saïds
(z. g. afstammelingen van den profeet) ten gevolge van koorts overleden
was, zeide Habib, beklaagd wordende, op kalmen, bijna luchthartigen
toon: „Och! de Heer wil het!"

184 HABIB ABDOEL RACUMAN ALZAÏR.
zóó machtig, dat ook misschien de Hollanders zich een te groot
beeld van hem hebben gevormd.
Wij noemden hem werkzaam! Nu, dat hij dit was, weten
de Hollanders bij ondervinding. Toch willen we hier nog een
paar staaltjes mede deelen van zijn ijveren voor de zaak der
Atjehers. In de eerste plaats is het wellicht niet algemeen
bekend, dat Habib aan den rijkskanselier Von Bismarck een
schrijven richtte, waarin hij dezen om hulp verzocht. Dat deze
poging niet baatte is gebleken.
Een ander voorbeeld zijner werkzaamheid in 't belang der
Atjehers, vinden wij in zijn tocht naar Constantinopel, waar
hij den sultan om ondersteuning vroeg. Hij wenschte onder
meer, acht officieren der landmacht en twee oorlogscheepjes.
Als rechtstreeksche afstammeling van Mohammed was hij
te Constantinopel zeer gezien. Toch werd hem hulp geweigerd.
Die weigering geschiedde op een zeer heuschc wijze... . men
schonk Habib n.1. de orde van Osmanie.
Zijn terugreis uit Turkije toont zijne handigheid. Door den
Hollandschen Consul was zijn portret gezonden aan den Gouverneur-Generaal.
Ieder der blokkade schepen ontving van
dat portret een afdruk. Verder moest elk vaartuig door
officieren worden onderzocht om te ontdekken of Habib aan
boord was. Te Penang werd hij steeds gevolgd door een
dienaar van den Hollandschen Consul. Hij verklaarde, dat
die Consul zeer slim was.
„Toch," zegt Habib, „was ik hem eens te slim; dat was,
toen ik 's nachts om 12 uur op een Engelsch bootje stapte,
welks kapitein mij niet kende. We kwamen te Edi op de
ree. De officier van het daar gestationneerde Hollandsche
oorlogschip vroeg mij of ik Habib kende. Ik antwoordde:
,„,Ja, en zijn famielje ook!""
Verder vertelde Habib, dat hij eene vrouw had omgekocht,
die door het gezegde: „gij zijt Habib!" toonde hem te kennen.
Te Edi durfde Habib echter niet aan wal gaan, maar liet
zich te Pedawa brengen en vertrok van daar naar Simpang Olim.

HABIB" ABDOEL RACHMAN ALZAÏR 185
Men make den officier, die Habib aan boord van het Engelsche
vaartuig niet kende, hiervan geen verwijt. Waarschijnlijk
had hij Habibs portret niet gezien, ten minste als
men geloof hechten mag aan een verhaal, dat destijds de
ronde deed.
De portretten waren, volgens dit praatje, onder „geheim"
verzonden. Dit „geheim" zou door sommige commandanten
zóó opgevat zijn, dat zij het portret in het „archief" legden
zonder het hunnen officieren te hebben getoond! De commandant,
die aan boord bleef, kende dus het portret, doch de
officier, die ging visiteeren, kende het niet.
Aldus luidt het verhaal, of het waarheid bevat....?
Bleek uit het bovenstaande, dat men Habib niet uit het
oog verloor, ook zijn spionnenstelsel was uitmuntend ingericht.
Te Pedir had hij steeds een twintigtal Atjehers op de
gedeh (marktplaats), die hem van alles op de hoogte hielden.
Er kwam geen enkele mail aan of er waren voor Habib nieuwsbladen,
die hem door den. Radja van Pedir werdeu toegezonden
enz.
Een bewijs van overleg en sluwheid bij moeilijke handelingen,
lag in het antwoord door hem gegeven op de vraag: „Hoe
zijt ge er toch toe gekomen om indertijd de benting X. (die
min of meer door hem was ingesloten) te durven opeischen?
Gij kondt toch niet van een Hollandsch officier verwachten,
dat hij aan die opeisching gehoor zou geven."
„„Wel vermoedde ik,"" antwoordde Habib, „„dat hij geen
gevolg zou geven aan mijne opeisching, doch ik kon er slechts
voordeel uit hebben, wat er ook geschiedde: Eerstens kon
de Atjeher, die mijn brief overbracht, ook al werd hij geblinddoekt,
zich beter op de hoogte stellen van de toegangswegen
dan mij mogelijk was. Mocht men hem gevangen houden,
dan zou ik toch weinig verliezen, want hij had reeds eenmaal
desertie gepleegd, terwijl een dergelijke schending van het
oorlogsrecht mij een blijvende verontschuldiging zou zijn voor
allerlei vergeldingen van dien aard.
II. 13

186 IIABIB ABBOËL RACHMAN ALZAÏR.
Ten tweede was het mogelijk, dat de kapitein een vreesachtig
man was en dan bestond er toch eenige, hoewel zeer
geringe, kans dat bij, in zijn hachelijken toestand, aan mijn
eisch zou toegeven.""
Dat Habib de noodige eigenwaan bezat, bleek uit zijn gezegde
, dat hij, mocht hij nog eens naar Holland kunnen
gaan, zijne opwachting zou maken bij den koning en dan
misschien wel een decoratie zou krijgen!
Het verwijt hierin gelegen jegens onze toegevendheid, komt
nog meer uit in een gezegde, hem toegeschreven: „Ik heb
reeds bij verschillende gouvernementen getracht mij een bestaan
te verzekeren, doch heb geen gouvernement zoo royaal
gevonden als het Nederlandsche."
Ook vindt men trekjes van ijdelheid in het verbaal omtrent
zijn bezoek aan Parijs, „waar bij steeds met hoofd-, niet met
subalterne officieren omging" en uit het toewerpen van dollars
aan de inlandsche jongens, die op de reede van Colombo in
het water doken om ze te bemachtigen.
Eekenen we Habib's werkzaamheid, zijn handigheid en
zelfs zijne sluwheid tot eigenschappen, die we in hem
kunnen waardeeren, beschouwen we zijn ijdelheid als een gevolg
der omstandigheden waaronder hij leefde en werkte, zijn
valschheid kunnen wij niet vergoelijken. Welk excuus te
vinden voor het verraden van den Eadja van Pedir, die hem
steeds de behulpzame hand bood, hem rijst bezorgde, brieven
en dagbladen toezond enz.? En dit is nog maar een kleinigheid,
vergeleken bij het feit, dat hij den Nederlandsch-
Indischen generaal verscheidene nuttige aanwijzingen deed;
dus rechtstreeks handelde in het nadeel der Atjehers?
Veel van hetgeen we hierboven aanteekenden heeft Habib,
zooals gebleken is, zelf verhaald. Dit kan vreemd schijnen.
Doch Habib had een zekere openhartigheid , die hem misschien,
bij sommige gelegenheden, meer deed zeggen dan hij eigenlijk
zelf wel wenschte. Zóó moeten wij verklaren, dat hij verhaalde,
hoe bij, priester, vergat zich in de moskée te Colombo

SABJ.B ABDOBXi RACHMAN ALZAÏR. 187
Van zijn schoeisel te ontdoen. Ook voegde hij er aan toe, dat
hij zich daarover zeer schaamde.
Zoo ook zijne verklaring, dat hij zeer gesteld was op een
goed rapport omtrent zijne houding enz. aan boord, dat hij
hoopte, dat geen der officieren hem „een klein hart" toedroeg
en zelfs dat hij daarvoor zijn best deed of, zooals hij zich
uitdrukte, „dat dit zijn politiek was."
Toch, en dit is hem niet als oneer aan te rekenen, was
hij te trotsch om zich te bemoeien met officieren van wie bij
wist, dat zij hem niet lijden mochten (een klein hart toedroegen).
29 3te
In het laatst van December werd Djiddah bereikt en de
dier maand bepaald als de dag, waarop Habib met
zijn gevolg de Curatjao zou verlaten.
Weinigen zeker deed dit vertrek leed, want hoewel de
verhouding aan boord niet volstrekt onaangenaam geweest was,
had toch de langdurige omgang er niet toe bijgedragen om
de achting voor Habib te doen toenemen.
Ook had het vele officieren gehinderd, dat de Engelsche
officieren te Colombo hun verwondering te kennen hadden
gegeven over de wijze waarop Habib vervoerd werd, n.1 met
een oorlogschip en door saluutschoten begroet. (De verwon­
dering dier Engelsche collega's, was verbazing geworden toen
ze hoorden van het toegelegde maandgeld). Bovendien zou
door het vertrek der passagiers de lucht aan dek weer wat
frisscher worden en zou men niet langer gevaar loopen in
aanraking te komen met de onreinheden der volgelingen.
Twee factoren echter en, in dit leven zelfs zeer belangrijke
factoren, temperden het genoegen.
Eerstens toch, verviel de royale toelage, die door het gouver­
nement als tafelgeld werd betaald , en ten tweede bedenke
men, dat een oorlogschip niet dikwijls het buitenkansje heeft
„dames te varen." Allicht waren een paar gezichtjes aan
boord, die het, voor sommigen, de moeite waard deed zijn een
blik in de hutten te werpen.
Hoe het zij, op genoemden datum kleedde Habib zich
13*

188 HABIB ABDOEL RACHMAN ALZAÏR.
in zijn met goud geborduurde toga, waarop bet kruis der
Osmanie-Orde schitterde en deden de vrouwen hun maskertjes
weder voor.
Onder een salut van elf schoten werd de Curacao verlaten.
Habib groette de officieren op enkele uitzonderingen na,
terwijl de vrouwen uit de sloep, die baar landwaarts bracht,
herhaaldelijk een groet toewuifden aan hare vroegere reisgezellen.
Zooals bekend is ging van dit oogenblik de eertijds gevreesde
en tbans geneutraliseerde Habib Abdoel Eachman Alzaïr, wiens
naam onafscheidelijk verbonden blijft aan den Atjeh-oorlog,
van „zijne renten" leven.
Jammer dat die renten, ter somma van één duizend dollars
's maands, d. i. omstreeks 27300 gulden per jaar, betaald
werden door het Nederlandsche gouvernement!
Hoewel men het „Sic transit gloria mundi" bier niet ten
volle kan toepassen, is het toch niet te veel gezegd als men
er, met eene kleine wijziging voor vertaalt: „Zóó vergaat de
roem van Nederland!"

HET HOF VAN BOHÈME EN HET LEVEN
IN DEN HAAG IN DE XVII e
EEUW.
EENE VOORLEZING.
DOOR
C. A. VAK SYPESTEYN.
(Vervolg van Blz. 34.)
Het leven van den Winterkoning, die maar steeds
zonder gevolg aan het onderhandelen bleef om in de Paltz
te worden hersteld, levert verder weinig bijzonders op.
Alleen kort voor zijn dood flikkerde nog eenige hoop voor
dat herstel in zijne waardigheden. Gustaaf Adolf, de ridderlijke
Koning van Zweden, had zich in 1630 aan het hoofd
gesteld van de protestantsehe Duitsche Vorsten. Frederik V
sloot zich bij hem aan en ontving de belofte, dat hij hem,
bij voordeelige krijgsverrichtingen de geheele Paltz zou terug
geven. Op verzoek van Gustaaf Adolf vertrok Frederik den
26 en
Januari 1632 naar Frankfort, met een groote som verkregen
door den verkoop te Utrecht van zijn zilver, door 12
ton gouds van zijn zwager en ƒ 150.000 als „reispenningh"
van de Staten-Generaal.
Hij kwam 20 Februari te Frankfort aan met 2 carossen en
30 paarden en werd zeer hartelijk door den Koning: van
Zweden ontvangen. Hij ging mede te velde, maar men vindt
nergens dat hij eenig gevecht heeft bijgewoond.
Hij lag in het begin van November te Mentz zwaar ziek,
doch was herstellende, toen hij op eens de tijding vernam,

190 HET HOP VAN BOHÈME EN HET LEVEN
dat Gustaaf Adolf in den slag van Lutzen den 16 en
November
1632 gesneuveld was. De Koning van Bohème was hierdoor
zoo getroffen, dat hij instortte en den 19 en
November, 36 jaar
oud te Maintz stierf, zonder ooit roem te hebben verworven,
met den naam van een goed, maar onbeduidend mensch te
zijn geweest. Zijn lijk werd gebalsemd en te Frankenthal begraven.
De tijding van zijn dood kwam eerst 9 December
te 's Hage aan.
Den volgenden dag werd het bericht aan zijne vrouw met
groote omzichtigheid medegedeeld. Zij zat juist voor Miereveld
om haar portret te laten maken en was zoo zeer overtuigd
van het herstel in de Paltz, dat het meeste goed gereed voor
vertrek stond ingepakt. Zij was zeer getroffen; alles ging in
den zwaarsten rouw en van alle zijden, niet het minst van
haar oom Frederik Hendrik en van Amalia van Solms ontving zij
de hartelijkste blijken van deelneming. Elizabeth was kort
voor het vertrek van haar echtgenoot den 14 en
Januarij 1632,
bevallen van haar 13 e
kind, een jongen, die Gustaaf Adolf
was genoemd en 9 jaar oud werd.
Na 1632, nadat de Winter-Koning was overleden, begonnen
voor de arme koningin Elizabeth recht moeielijke dagen, niet
alleen omdat de Staten-geDeraal toen bet maandelijksch subsidie
van ƒ 10.000 introkken, maar vooral omdat zij eenige
wilde, bijna ontembare zoons te onderhouden had, zonder nog
van de ook niet gemakkelijke dochters te spreken.
Karei Lodewijk en Rupert bleven niet lang te 'sHage en
gingen in Engelsche dienst bij hun oom Karei I.
De houding van den oudste was niet loijaal. Hij werd in
Engeland verdacht van met s' Konings vijanden te heulen. Zelfs
meende men, dat hij dezen in het geheim steunde, in de
hoop van, na den val van zijn oom, tot Koning van Engeland
te worden uitgeroepen. Hij verliet later Engeland, beleefde
zeer veel vreemde avonturen en werd eindelijk in 1648 bij
den vrede van Munster hersteld in het Keurvorstendom van de
Paltz. Hij kwam zelden in den Haag.

IN DEN HAAG IN DE XVII 0
EEUW.
191
De tweede zoon Eupert was een echte dolleman, een moedige
avonturier. Eeeds in zijn jeugd noemde zijn moeder hem Eobert
le diable, omdat hij ontembaar was. Hij begon zijn militaire
loopbaan als kapitein onder Frederik Hendrik, ging later over
in Engelsche dienst en was jaren lang de ridderlijke, trouwe
vriend van zijn oom koning Karei I. Prins Eupert, dien wij
later zullen terugvinden, had verder een zeldzaam woelig leven,
maar bleef steeds een edel, trouw en dapper vriend van allen
die hem kenden.
De moeder had echter zeer veel last en zorg van haar
zoons, Maurits, Eduard en Philips, die zich steeds overal
te buiten gingen en in den Haag bekend waren als de
„dolle Palatijnen". Zij gingen in 1642 met een gouverneur
naar Parijs, maar verteerden daar zooveel geld, dat zij spoedig
in den Haag terug moesten komen. Het is ondenkbaar hoe
die drie heeren den Haag met hun vrienden in rep en roer
brachten van 1642 tot 1650. De criminele papieren van het
Hof van Holland, thans op het onschatbare Eijksarchief aanwezig,
bevatten menige aanduiding, zelfs in bijzonderheden,
van de moorden en insolentien door die jeugdige Palatijnen
met hun vrienden gepleegd.
Deze vrienden waren meestal gekozen uit de Duitsche en
Engelsche edellieden in 1621 uit Bohème mede gekomen;
gedeeltelijk waren deze in dienst bij het leger der Staten
getreden, gedeeltelijk ook leefden zij van eene of andere betrekking
aan het Hof. Zij hadden 'altijd geld noodig en
deinsden voor niets terug. Zij maakten het in den Haag zeer
onveilig.
Onder deze vrienden en zeker niet minder wild dan zij,
muntten vooral uit hun twee neven, de jonge Prinsen van
Portugal, die volstrekt geen geld hadden en van hun kapiteinsplaats
moesten leven. De Graaf Hendrik van Nassau —
Hadamar, edelman bij Koningin Elizabeth, met deze uit
Duitschland gekomen, was eerst aan hen toegevoegd als
Gouverneur, maar bleek weldra nog doller te zijn dan zijne

192 HET HOP VAN BOHÈME EN HET LEVEN
pupillen. Herhaaldelijk aangeklaagd bij het Hof van Holland
wegens insolentiën, manslag in duel en vechterijen, — onder
anderen had hij in 1645 den Markies de Moriac ') doodgestoken
op straat, in 't Voorhout, -— werd hij eenigszinsonder toezicht
geplaatst door een Eaadsheer, die op zijn dossier schreef: „Te
„letten op dezen Heer, die ergerlijk wordt door zijne dange-
„reuse comportementen."
Een andere vriend der Palatijnen en zoo mogelijk nog wilder
dan deze, was Jacob van Aerssen, zoon van den Heer van
den Triangel, President van het Hof van Vlaanderen. Hij
zelf was toen Cornet bij de gardes sedert 1648. 2
)
Een paar staaltjes uit het leven van dezen Jacob van
Aerssen zullen aantoonen, dat hij goed beoordeeld werd door
een Eaadsheer in het Hof van Holland, die op het dossier
stukken omtrent hem schreef: „Dit is toch een sonderling
turbulent Heer."
De cornet (thans zou men zeggen luitenant) Jacob van Aerssen
meende bij eene wandeling op den Vijverberg beleedigd te zijn
door den Markies de Hauterive — Franeois de 1'Aubespine, —
Sergeant-Majoor (luitenant^Kolonel) en Edelman bij Prins
Willem II. Van Aerssen daagde hem uit, maar de Hauterive
haalde de schouders op en antwoordde verder niet. Van Aerssen
ging den volgenden ochtend om 1 uur met 6 piekeniers van
zijne compagnie staan in de Casuariestraat in een bedekte
stelling, wetende dat de Hauterive alle dagen om 1 uur of
half 2 naar het Plein, waar hij woonde, ging eten. Werkelijk
kwam deze edelman, van niet3 bewust, de Houtstraat in,
totdat hij. op eens werd ingesloten voor en achter door drie
piekeniers. Daarop verzocht van Aerssen hem zeer beleefd
zich te verdedigen en dwong hem tot een tweegevecht, waarin
de Hauterive zwaar in den arm werd gekwetst.
Intusschen waren van alle zijden menschen komen aanloopen,
1
) Henri de Taillefer, Marquis de Moriac. Kapitein'bjj de gardes,
2
) Hij werd Kapitein 22 Juli 1GGÖ en sneuvelde in 1074

IN DEN DAAG IN DE XV1I C
EEUW. 193
Uit alle ramen kwamen hoofden bijeen die moord riepen.
Men wilde van Aerssen niet doorlaten, maar deze stelde zich
te midden der piekeniers en werd zoo te huis gebracht. Een
klacht bij het Hof hierover ingebracht tegen Jacob van
Aerssen werd niet vervolgd, wegens de „Singuliere verdiensten
„van Syn Heer Vader."
Een andermaal zat Jacob van Aerssen wegens schulden in
de gijzeling op de Kastelenij op het Binnenhof, met den
Advocaat Theophilus Naeranus. Men had het daar heel goed;
het was een soort van logement, waar men alles kon bestellen
en ook gasten kon tracteeren.
Op een zomerdag, bij prachtig weder kreeg van Aerssen lust
om met een gast, die bij hem had gegeten een rij toertje te
gaan doen. Naeranus zeide, dat het best zou kunnen gebeuren
en liet de kastelein of cipier boven komen; hij haalde hem
door zijn welbespraaktheid over om een kalesje te laten komen.
Om half drie gingen zij met hun driëen achter in 't kalesje,
de kastelein bij den koetsier op den bok. Zij gingen 't Plein
over, de Pooten, de Heerengracht en langs de Bezuidenhout
naar het Boschhek, nu het Roomhuis; Van Aerssen bestelde
daar „Singulier fijne Rijnwijn." Nadat zij daarvan veel hadden
gedronken, hoorde van Aerssen kegelen en vernam van den
knecht dat dit eenige heeren van Holland waren. Van Aerssen
ging daar heen en zeide, dat hij mede wilde spelen. Een.
van de heeren antwoordde met diepe verontwaardiging, dat
hij niet met gevangenen speelde, waarop van Aerssen een
kegel nam en hem „furieus ten lijve wilde." Men kwam
tusschenbeiden en van Aerssen werd weder naar zijn tafeltje
gebracht, waar hij zich troostte met de „Singulier fijne Rijn-
„wijn." De kastelein werd bang en wilde weg; eindelijk om vijf
uur werden de drie heeren, die intusschen „sat ende overstalligh
„droncken" waren geworden, met veel moeite in 't kalesje
„geheschen" en met de kastelein op den bok naar de gijzeling
terug gebracht. De heeren van Holland leverden een klacht
in, en een onderzoek werd ingesteld. Uit het daarvan ge-

194 HET HOI TAN BOHÈME EN HET LEVEN
maakt proces-verbaal zijn al deze bijzonderheden bekend. De
zaak werd gesust en de kastelein moest ten ïïove verschijnen
om eene reprimande te krijgen.
Behalve deze heeren behoorden nog Sir Charles Howard,
Stalmeester, Thomas Apsley, Middleton, Butler en de Baron Yan
Pellnitz, allen Edellieden bij de Koningin van Bohème tot
de tubulente vrienden van de jonge prinsen. Men vindt nog
wel eens daarbij ïïenry de Fleury de Coulan, heer van Buat,
St. Cijre et la Föret de Gez, een zeer rijk Fransch Officier, die
eerst als page, later als Edelman met Willem II werd opgevoed
en die in 1666 zijn hoofd op het schavot verloor.
Hij is meer bekend als de man van Elizabeth Musch, die met
hare twee zusters, later Mevr. van Boetselaer en Mevr. Pompe
van Meerdervoort, als rijke erfgenamen zeer gezocht waren,
vooral bij de Fransche Officieren. Elizabeth Musch bezat de
heerlijkheid Nieuwveen en is in de mémoires veelal aangeduid
als ,,Mad lle
de Nivenne." Huijgens zegt, dat zij als
jongen Terkleed wel eens een dollemanspartijtje bijwoonde,
op de kamers van zijn broeder Lodewijk, toen een jong
Officier.
Uit de crimineele papieren van Holland ziet men onder
veel meer, dat Prins Maurits van Bohème in 1637 slechts 17
jaar oud, met eenige trompetters en 2 pages van zijn moeder
„insolentiën" pleegde en in het Voorhout vele gezeten burgers
en hunne dames molesteerde; dat hij een paar maanden later
met zijn neef en vriend, den Prins van Portugal, de Portugeesche
Gezanten beleedigde; dat nog in datzelfde jaar de Kapitein
Meijnart de Roijer op straat in duel werd doodgestoken en
dat Maurits zwaar van dien manslag werd verdacht, zonder
dat men bet kon bewijzen. Ook had hij op ergerlijke wijze
een burgemeester beleedigd en zelfs den Schout getergd. Dit
werd weder gesust, maar Maurits werd door zijne moeder naar
Parijs gezonden; hij kostte daar echter zooveel geld, dat hij
spoedig terug werd geroepen.
In 1642 stak Sir Charles Howard, Stalmeester van de

IN DEN HAAG IN DE XVII 0
EEUW. 195
Koningin van Bohème, een Fransch Officier in duel dood op
straat. Prins Eduard werd verdacht van medeplichtigheid en
Howard vluchtte naar Brussel.
In 1643 had er een geregeld gevecht plaats in het Bosch
tusschen edellieden van de Prinses Boyaal en van de Fransche
ambassade. Prins Karei was daarbij tegenwoordig* In 1646
gebeurde er een feit, dat meer uitvoerige vermelding verdient.
Gaston d'Orléans, broeder van Koning Lodewijk XIII had te
Tours eene geheele hofhouding ingericht voor eene vriendin
genaamd Louise Koger de la Marbilière. Zij hadden te zamen
een zoon, later bekend als le Oomte de Oharny. Aan dat Hof
was verbonden een Fransch officier, de graaf de 1'Espinay;
te recht of ten onrechte gaf deze aanleiding tot jaloerschheid
aan Gaston d'Orléans, die hem in Mei 1639 van zijn hof weg
joeg en in de Bastille wilde doen zetten. Dit laatste ontliep
1'Espinay door naar Holland te vluchten. In den Haag vond
hij vele vrienden en hij werd spoedig bij het leger geplaatst;
reeds in 1645 was hij tot majoor benoemd. De Koningin
van Bohème onderscheidde hem bijzonder en benoemde hem
tot stalmeester, welke plaats open was door de vlucht van
Howard. L'Espinay kwam er zeer veel aan huis en het duurde
niet lang of de ergerlijkste praatjes liepen in den Haag over
de te groote intimiteit van de Koningin met 1'Espinay, volgens
anderen van Prinses Louise met 1'Espinay. De Koningin
lachtte om die praatjes en stoorde zich daar in het geheel
niet aan.
Van al de zoons van de Koningin was alleen de jongste
Philips, toen 19 jaar oud, in den Haag. Deze werd woedend
over al die praatjes, die bij den dag aangroeiden; hij wachtte
1'Espinay op en verbood hem onder allerlei bedreigingen ooit.
weder in huis bij zijne moeder of bij zijne zuster te komen.
Deze antwoordde zeer bedaard, dat hij er zou blijven gaan
tot dat. de Koningin hem zelve zou gelasten niet meer te
komen. Toen de Koningin dit hoorde, haalde zij 1'Espinay
nog veel meer aan, zoodat hij er nu bijna den geheelen dag

196 HET nOE VAN BOHÈME EN HET LEVEN
aan huis was. De oudste dochter, de geleerde en strenge
Elizabeth, nam de partij op voor haar broeder en kreeg zeer
hooge woorden met hare moeder.
Eenigen tijd daarna ontmoette Philips 1'Espinay 's avonds
op den Vijverberg en herbaalde zijn verbod onder allerlei
bedreigingen en beleedigingen, waarop tusschen hen en eenige
Fransche officieren werd afgesproken om den volgenden ochtend,
den 19 en
Juni 1646, in het bosch te duëlleeren. Zoodra zij
dien ochtend klaar stonden om uit te vallen, kwam de
schout met zijne dienaren en belette het duel. Men stelle
zich de woede voor van den dollen Philips; dien avond ging
hij naar den Vijverberg 1'Espinay weder opzoeken. Maar hier
vond hij dezen omringd door een aantal Franschen, onder welken
de grootste heeren. Bij de eerste beleediging door Philips
aan 1'Espinay aangedaan en bij de beschuldiging, dat deze de
politie had gewaarschuwd en een lafaard was, nam de markies
de Montpouillan, Armand de Caumont-Laforce een kolonel,
het woord en zeide, dat 50 Franschen gezworen hadden
1'Espinay te beschermen. Philips trok toen af met zijne
vrienden en ging zijn plan beramen, dat niets anders was dan
1'Espinay te vermoorden. Den volgenden dag at deze bij
den Franschen gezant de Thou, die woonde op den Kneuterdijk,
hoek Hooge Nieuwstraat, thans N°. 9, terwijl Philips met den
Prins van Portugal en Pellnitz ging eten in het huis van
zijne moeder, doch afzonderlijk in een kamer, die uitzicht had
op het huis waar 1'Espinay zich bevond.
Om half drie kwam 1'Espinay die in de Papestraat woonde,
uit het Fransche gezantschapshotel, waarop Philips Pellnitz
vooruit zond door het Heulstraatje om de Papestraat af te
zetten.
L'Espinay van niets bewust, ging op zijn gemak de Hertogstraat
door en vond Pellnitz die hem met ontblooten degen,
belette de Papestraat in te gaan.
Toen begreep 1'Espinay dat er iets gaande was en hij zag in de
Hoogstraat de Prinsen Philips van Bohème en die van Portugal

IN DEN KAAG IN DE XVH e
EEUW. 197
met getrokken degens op hem aanloopen. Hij snelde de Hoogstraat
in en zou het ontloopen zijn, indien er niet den vorigen avond
in het gouden Hoofd, over het Halstraatje een oestersouper
was geweest. Een hoop oesterschelpen, midden in de straat
gegooid, werd door 1'Espinay niet opgemerkt. Hij struikelde
daarover, keek om en had nog even den tijd om te roepen
„Epargnez-moi monseigneur, vous avez tort," toen Philips
hem tot driemaal toe zijn degen in den rug stootte; 1'Espinay
was dadelijk dood.
Philips spoedde zich naar huis en ontmoette zijn moeder,
die reeds iets van de zaak had gehoord. Hij smeekte haar
om hulp en hem te verbergen, maar zij wilde niets van hem
weten en vloekte hem. Ook met hare dochter Elizabeth, die
er bij was gekomen en die hem voorsprak, kreeg de Koningin zeer
hooge woorden. De kloof tusschen moeder en dochter is nooit
hersteld en kort daarna heeft Princes Elizabeth het ouderlijk
huis voor goed verlaten.
Philips liep toen naar de stal en sprong zonder zich den
tijd te geven, er een zadel op te leggen, op één van debes(;e
paarden en vluchtte daarmede. Twee dagen later kwam hij
te Kleef en schreef van daar aan zijne moeder om vergiffenis
te vragen, doch zij heeft nooit meer iets van hem willen
weten. Hij ging eerst naar Brussel en later in Venetiaanschen
dienst. In den Fronde-oorlog ging bij als vrijwilliger in het
leger van den Prins van Oondé en is later bij het beleg van
Kethel in 1655 gesneuveld.
Een tijdgenoot, die dit feit uitvoerig beschrijft zegt: „Je
„n'approuve pas cette actiou , mais il faut avouer qae 1'Espinay
„méritait bièn de recevoir comme il avait semé, après avoir
„été averti plusieurs fois de la part des Princes palatinsdese
„retirer de la Haye, ce qu'il ne voulut jamais faire, non pas
„même s'abstenir d'aller chez la Reine de Bohème. Témérité
„qui lui couta la vie. Vaille le proverbe; il ne faut par irriter
„les guêpes."
De Fransche Officieren waren woedend en zwoeren wraak,

198 HET HOE VAN BOHÈME EN HET LEVEN
waaruit menig duel voortkwam. De zaak werd vervolgd. Philips
werd natuurlijk te vergeefs gezocht en de Prins van Portugal
en Pellnitz werden gevangen genomen, maar na twee
dagen los gelaten; daarmede was de zaak uit. Nu was het
iets rustiger in den Haag, want alle Prinsen Palatijn — de
seditieuse dollemannen, — waren weg.
Eerst na den dood van Koning Karei I, die den 30 en
Januarij
1649 werd onthoofd, kwamen er weder af en aan zoons van
de Koningin van Bohème in den Haag.
In den laatsten tijd van zijn leven was het Karei I onmogelijk
geweest om aan zijne zuster geld te zenden, zoodat haar
toestand finantieel wanhopend was.
Réclames bij het Engelsche Parlement, in menigte, ook
door tusschenkomst der Staten-Generaal ingediend, baatten
natuurlijk niets.
Frederik Hendrik en zijne vrouw behandelden de Koningin
van Bohème met de meeste hartelijkheid en eerbied. Bij alle
gelegenheden had zij de eereplaats. Zelfs moest zij den 2 en
September 1645 den eersten steen leggen van de Oranjezaal
in het Bosch; maar al die eerbewijzingen baatten haar niet;
vooral na den dood van Frederik Hendrik in 1647 was er
aan geldelijke hulp van die zijde niet te denken. De goede
Lord Craven stelde zijn groot fortuin beschikbaar, maar ook
diens goederen werden in 1650 door het Parlement verbeurd
verklaard en ook van die zijde was de Koningin dus van alle
subsidiën verstoken.
De Koningin van Bohème had zich den geweldadigen dood
van haar broeder Karei I vreesselijk aangetrokken. Zij heeft
den rouw sedert nooit afgelegd, en droeg altijd een zwart
geëmailleerden ring, voorstellende een doodshoofd, gevuld met
haar van den ongelukkigen Engelschen Koning. Zij was
echter daarbij zoo onvoorzichtig om niettegenstaande zij telkens
bij het Parlement en bij Oromwell geld liet réclameren —
in het openbaar, mondeling en schriftelijk op de heftigste
wijze tegen de nieuwe bewindslieden uittevaren en haar neef

IN DEN HAAG IN DE XVIF EEUW. 199
in het openbaar te steunen bij zijne pogingen om als Koning
Karei II uitgeroepen te worden. Als zij over Cromwell sprak
of schreef, voegde zij er altijd bij: „ik meen dien aartsrebel,
of „dien aartsschelm" (that arch rascal.)
In het begin van Mei 1649 had het Parlement alle acten
waarbij aan de Koningin geld was toegestaan, ingetrokken.
Dat maakte haar woedend en toen kort daarna een Ambassadeur
van het Parlement in den Haag kwam, had zij de
onvoorzichtigheid, om aan al • haar Engelsche bedienden op
straffe van te worden weggejaagd, te verbieden om eenigen
omgang hoegenaamd te hebben met iemand van die ambassade
en om daarbij order te geven om zelfs den Ambassadeur,
indien hij bij haar mocht durven komen, niet te
ontvangen.
Zij bedreigde ieder bediende, die niet aan haar orders voldeed,
te zullen wegjagen. Later liet zij aanplakken, dat zij
hen van de trappen zou laten gooien en de deur zou laten
uitschoppen.
Ook haar zoon Eduard, die toen bij haar was, liet zich
vreesselijk over het Parlement uit en uitte zulke bedreigingen,
dat de Staten-Generaal het noodig vonden eene commissie tot
waarschuwing aan de Koningin te zenden.
Eenige dagen later had, niettegenstaande dat alles, het
volgende voorval plaats, dat in Engeland groote verbittering
tegen ons land opwekte. Dr. Isaak Doreslaar, zoon van een
Predikant te Enkhuizen, was, nadat hij te Leiden in de medicijnen
gepromoveerd was, als geneesheer in die plaats gevestigd.
Hij bemoeide zich met politiek en werd na twee
jaren wegens „extorsiën" vervolgd en vluchtte naar Engeland.
Hij kwam in London met vele aanbevelingsbrieven o. a. met
eene van de Koningin van Bohème aan haar broeder Koning
Karei I.
Door diens hulp kwam hij vooruit en in 1628, na raadpleging
met den Hoogleeraar Vossius, werd hij Professor in
de geschiedenis aan de Hooge School te Cambridge. Later

200 HET HOE VAN BOHÈME EN HET LEVEN
werd hij zelfs lid van het Engelsche Parlement. Zooals het
gewoonlijk gaat, nam hij dadelijk plaats onder de felste tegenstanders
van zijn weldoener en stemde zelfs voor zijn dood.
Oromwell, die hem had leeren kennen, liet hem in 1648
naar den Haag zenden als gezant. Hij bleef daar toen slechts
kort, maar kwam in den Haag terug den 6 en
Mei 1649 en
stapte af in het logement De Zwaan, op de Plaats. Hij
zat daar den 12 cn
Mei 's avonds om 10 uur te soupeeren
met elf andere heeren, toen op eens twaalf goed gekleede
en zwart gemaskerde heeren binnen stoven met ontbloote
degens in de hand. Zij wierpen de vrouw van den kastelein,
jufvrouw Walenburgh en hare dochter, die hen wilden tegenhouden,
omver en vielen dadelijk, na de kaarsen te hebben uitgeblazen
op Doreslaar den koningsmoorder aan, die onmiddellijk
door 11 degensteken, waarvan twee doodelijk, werd afgemaakt.
Eén van de gasten, genaamd Van Valkenstein en de 3 knechten
van Doreslaar, die achter tafel dienden, werden ook allen
zwaar gewond. De moordenaars veegden zeer op hun gemak
hunne degens af aan het tafellaken en trokken ongemoeid af.
De Staten-Generaal stelden een onderzoek in, naar de bewerkers
van „soo een horrible en atroce delict, en een moord
„van dangereuse en schrickelijke consequentie;"ƒ 1000 premie
werd uitgeloofd, op de aanwijzing van de moordenaars, maar
dat alles leidde tot niets. Wel meende iemand, Prins Eduard
van Bohème, een ander Whitford, diens Edelman, te hebben
herkend, maar er kon niets bewezen worden. 1
)
Ook bleek het later dat de Koning van Schotland, Karei II,
dien avond te 's Hage was geweest, maar den volgenden
morgen vroeg met drie Edellieden en met Whitford naar
Breda was vertrokken.
De woede van de Engelsche regeering, zelfs van de geheele
natie was toen onbegrijpelijk, vooral toen eenigen tijd daarna
l
) Men schreef dien moord ook daaraan toe, dat er in den Haag het
gerucht was verspreid, dat Doreslaar gemaskerd als beul uit partijhaat
Karei I had onthoofd.

IN DEN HAAG IN DE XVII 6
EEUW. 201
de nieuw aangekomen Engelsche Gezanten Walter Strickland
en Olivier St. John, telkens door het volk, vooral door de
Haagsche straatjongens uitgejouwd en voor Koningsmoorders
uitgescholden werden.
In Mei 1651 ontmoette Prins Eduard van Bohème die
heeren in het Bosch. Hij liep dadelijk naar hun koets toe,
bedreigde ze met zijn stok en schold ze uit voor „guijten"
en „honden." Ofschoon hij drie vrienden bij zich had, moest
hij wijken voor de gewapende escorte van de Ambassadeurs.
Deze brachten dadelijk klachten in en de zaak werd onderzocht,
maar twee dagen later, 21 Mei 1651, ontzag Eduard zich
niet om weder met een twaalftal gewapende lakeien en de
heeren Apsley en Middleton, dezelfde Ambassadeurs in hun
koets aan te vallen. Zij moesten zich met hunne degens
verdedigen en verscheiden personen van hun gevolg werden
gewond.
Toen werden de Staten-Generaal het moede en vervolgden
de zaak streng; maar Eduard en zijn twee vrienden hadden
zich op hun gemak verwijderd. Van de tegenwoordig geweest
zijnde personen werden eenigen vervolgd; 2 arme lakeien
werden gegeeseld en drie andere gebannen. De Engelsche
heeren vertrokken weldra (30 Juni) en men zegt, dat de spoedig
uitgebarsten oorlog met England voor een groot deel door
hunne klachten uitgelokt werd.
Toen ook Eduard in 1651 uit den Haag gevlucht was,
bleef de Koningin van Bohème slechts met ééne'dochter Louisa
aldaar wonen.
Een enkel woord over hare 9 kinderen, — van de 13 waren
er 4 jong gestorven, — moge hier zijne plaats vinden:
Karei Lodewijk de oudste, sedert 1649 Keurvorst van
de Paltz, kon of wilde weinig of niets doen om de groote
zorgen van zijne moeder op te heffen. Hierover nader.
Hij had allerlei huisselijke wederwaardigheden en stierf
28 Augustus 1680, 63 jaar oud. Zijn eenige zoon volgde
hem op, doch overleed zeer jong, kinderloos.
n. u

202 HET HOE VAN BOHÈME EN HET LEVEN
Eupert, de vroeger vermelde wildeman, diende met roem
onder Karei I en was o. a. door dezen Admiraal gemaakt.
Na diens onthoofding ging hij naar Plymouth, alwaar hij 6
oorlogschepen vond. Hij heesch de Koningsvlag en ging met
die schepen naar de Antilles, waar hij zich jaren als kaper
staande hield ')> maar hij werd eindelijk door de Engelsche
Parlementsvloot onder Blake geslagen in 1.655 bij Lissabon
en nam de vlucht naar la Koebelle, waar hij zijn vloot aan
den Koning van Frankrijk verkocht. Sedert dien tijd bleef
hij zwerven, het meeste in Parijs tot dat hij, bij de troonsbeklimming
van zijn neef Karei II in 1660, weder in al zijn
vroegere ambten en bezittingen in Engeland hersteld werd,
zelfs nog met veel andere weldaden werd overladen. Hij bleef
in Engeland wonen, behaalde als Admiraal veel roem in veldslagen
tegen de Euijter en maakte zich grooten naam èn als
scheikundige, èn als teekenaar of liever graveur. Hij is de
uitvinder van de zoogenaamde zwarte kunst.
Maurits, geboren op de vlucht uit Praag te Gustrin, voerde
met zijn jongere broeders in den Haag menig dol stuk uit. Hij
ging met Eupert in 1647 naar Engeland en kreeg van dezen
in 1649 het bevel over een van de bovengenoemde koningsgezinde
oorlogschepen. Hij verdween met dat schip in een
orkaan, in 1653 na vele gevaarlijke avonturen, te hebben
doorstaan.
Eduard, geboren den 4 en
October 1625 vluchtte in 1651 uit
den Haag naar Parijs, waar hij reeds sedert eenige jaren gevestigd
was. Eeeds in zijn jeugd had hij in 's Gravenhage
zooveel moeielijkheden verwekt door zijne dolle streken, dat
zijne moeder hem in 1642 naar Parijs zond, alwaar hij onder
de hoede bleef van zijn oudoom den hertog van Bouillon,
maarschalk van Frankrijk.
Men huwde hem daar in 1645 uit met een zeer mooi en
') Hij had zooveel buit gemaakt in goud en zilver „que cela suffisoit
„pour le ballast de son vaisseau." Journal de C. Huijgens ad 16 April 1678,

IN DEN HAAG IN DE XVIP EEUW. 203
rijk meisje, Anne de Gonzague, hertogin van Nevers, princes
yan Mantua, de zuster Tan de jonge Koningin Tan Polen. Zijne
tante, de Trouw Tan Karei I, die toen reeds in Frankrijk was,
had alles aangewend om dat huwelijk — onder de Toorwaarde
dat hij Roomsen Katholiek zou worden, — te doen doorgaan.
Die Toorwaarde, waaraan hij voldeed, werd door hem aangenomen
tot groot Terdriet van zijne moeder. Hij bleef in Frankrijk
wonen en stierf daar in 1684, 59 jaar oud. Hij liet drie
dochters na, waarvan er eene met den Prins van Condé trouwde,
Philips, de moordenaar van 1'Espinaij was in 1646 uit
den Haag gevlucht en sneuTelde in 1655.
Van de dochters weten wij Teel uit de reeds genoemde
mémoires Tan Sophie, de jongste der vier zusters. Zij geeft
eene alleraardigste beschrijving van hetgeen zij te 's Gravenhage
zag in het huis van hare moeder, toen zij daar in 1641, bij
het opheffen der inrichting te Leiden, op 11 jarigen leeftijd
aankwam.
Elizabeth de oudste, bekend als de Princes van Bohème,
in 1641, 23 jaar oud, „faisait, comme du reste, toutes les
„trois" zegt zij, „1'admiration de tout le monde".
Met prachtig zwart haar en zeer donkere oogen was zij eene
werkelijke schoonheid: „Elle avait le nez aquilin et menu,
„mais sujet a rougir".
Zij studeerde maar altijd, doch met al hare philosophie was
zij zeer verdrietig als haar neus zoo rood werd en wilde dan
niet binnenkomen. Haar zuster Louise, eene grappenmaakster ,
plaagde haar steeds en zeide, „al blijf je hier zitten, je krijgt
„toch immers geen anderen neus". Elizabeth was haar geheele
leven eene geleerde, een echte bas-bleu, die alle talen kende.
Des Cartes, Anna Maria van Schurmans, later Leibnitz
waren haar beste vrienden en vlijtige correspondenten. Zij
sloeg alle, zelfs de prachtigste huwelijksaanzoeken af, zooals
onder meer van den Koning van Polen, van den beroemden
Bernard van Saksen-Weimar, van den Graaf van Soissons enz.
Met hare moeder kon zij het nooit goed vinden. jNa den dood
14*

204 HET HOE VAN BOHÈME EN HET LEVEN
van L'Espinay in 1646 ging zij naar Berlijn, bij baar oom
den Keurvorst van Brandenburg. In 1661 werd zij coadjuterin
van de abdij van Herfordt, waar zij in 1667 tot abdis benoemd,
in 1680 ongehuwd overleed. Zij was toen 62 jaar oud.
Louise Hollandina, in 1622 te 's Gravenhage geboren,
was dus in 1641, 19 jaar oud; zij was de lieveling van hare
moeder en het peetekind van de Staten van Holland, die haar
bij de geboorte, een jaarlijksch inkomen van / 2400 hadden
toegelegd.
Zij was ook zeer mooi en veel zachter en liever dan Elizabeth.
Zij was de geliefde leerling van Honthorst en schilderde zeer
goed, vooral portretten. Sophie zegt, dat Louise „anderen
„schilderende, zich zelve verwaarloosde." Zij liep meestal op
oude sloffen en met slecht opgemaakt haar. Ook zij bleef,
niettegenstaande veel aanzoeken ongetrouwd en stierf als abdis
van Maubuisson. Gaarne had zij het huwelijksaanbod • aangenomen
van den kroonprins van Brandenburg, later den
eersten Koning van Pruissen, maar zijn vader verzette zich
daartegen. Ook de kroonprins van Denemarken had haar hand
gevraagd, maar werd afgewezen.
Op haar later gedrag in den Haag viel wel eens wat
aan te merken. Wij zullen nog een en ander van haar
mededeelen.
De derde dochter Henriette Marie, was in 1641,15 jaar
en volgens Sophie verre de liefste, ook de mooiste van
allen; zij had zeer licht blond haar, zachte, donkere oogen,
een mooi neusje, dat niet rood werd, en „a 1'epreuve dufroid"
was, en verder handen en voeten, „zoo als wij allen ze hadden,"
zegt Sophie, dat is, „onverbeterlijk mooi."
Henriette was eene echte huismoeder, bemoeide zich
steeds met het werk in huis en muntte uit in het maken van
confituren.
Zij trouwde in 1656, op haar 25 e
jaar met een Prins
Racocksky, maar stierf nog datzelfde jaar, vijf maanden na
haar huwelijk.

IN DEN HAAS IN DE XTII C
EEUW. 205
Sophie, de jongste dochter, was in 1641 toen zij uit
Leiden te huis kwam, bijna 11 jaar oud; zij zegt, dat zij als
kind zeer leelijk was , maar dat zij goed opgroeide.
Het is dan ook bekend, dat zij eene buitengewoon mooie,
lieve, vooral gracieuse vrouw was. Zij roemt zeer de zorgen
die hare oudere zusters voor haar hadden, maar zegt dat hare
moeder veel uitging en zeer weinig notitie van haar nam.
Zij deelt mede, dat zij uit Leiden maar een paar keer in het
jaar voor eenige uren met de trekschuit in den Haag mocht
komen om hare moeder te bezoeken, die dan maar blij was
als Sophie weg was om weder met hare honden en apen te
kunnen spelen, die zij in groote hoeveelheid had. Oarleton
verhaalt, dat de koningin altijd 16 of 17 honden en even
zooveel apen te huis had.
Sophie had een gelukkig leven. Op haar 18" jaar deed hare
moeder wanhopend veel moeite om haar uit te huwelijken aan
haar neef Karei, die toen in den Haag was en die in 1660 als
Karei II Koning van Engeland werd. Sophie zegt: „Iln'avait
„qu'un an de plus que moi ') et. ma mère le trouvait un
„morceau trés friand." Daar kwam echter niets van en Sophie
ging in 1650 bij haar broeder in de Paltz wonen; zij trouwde
in 1658 met Ernst August, hertog van Brunswijk, later
keurvorst van Hannover.
Zij had een zeer gelukkigen ouderdom en overleed den
8 8ten
Junij 1714, ruim 84 jaar oud. Haar zoon werd eenige
maanden daarna als George I Koning van Engeland.
De Koningin van Bohème, die niet wist wat zuinigheid
was, zat vreesselijk in de verlegenheid, toen nagenoeg alle
bronnen van inkomsten voor haar waren opgedroogd.
Het eerst wendde zij pogingen aan bij haren oudsten zoon
Karei Lodewijk. Zij meende, dat deze haar best kon helpen,
') Karei was geboren 29 Mei lti30.

206 HET HOE VAN BOHÈME EN HET LEVEN
maar hij was ook eerst onlangs in een gansch verwoest land
aangekomen en had het zelf zeer noodig.
Eens zona hij haar ƒ 12.000, later een cadeau Rijnwijn,
maar dat beviel haar volstrekt niet, vooral niet omdat die
wijn zuur scheen te zijn. Zij schreef hem zeer scherp, dat
hij liever geld had moeten zenden en dat ook hij toch
bij ondervinding wist, dat de azijn in den Haag niet zeer
duur was.
In April 1653 deelde Elizabeth aan de Staten van Holland
mede, dat zij voornemens was naar de Paltz te vertrekken.
Zij wilde zich gaan vestigen te Frankenthal, welke
stad met veel landerijen, haar als weduwgoed was toegelegd
bij haar huwelijkscontract. Zij bedankte de Staten voor alle
beleefdheden en weldaden haar bewezen en vroeg hulp voor
de reis, doch voor dat er nog eene beslissing was genomen,
door de Staten van Holland, kwamen al hare crediteuren op
en toen die haar het weggaan wilden beletten, zag zij af van
haar reis.
De goede lord Craven reisde daarop naar Heidelberg om
meer hulp te vragen, maar uit hare brieven aan dezen trouwen
vriend, blijkt dat zijne zending geheel mislukte. Zij schrijft
onder anderen den 7 dei1
November 1653: „II se peut que la
„prochaine vous apprenne que je n'ai rien a manger. Cen'est
„pas une métaphore, mais la vérité pure; car je n'ai plus
„d'argent ou de crédit, et si je n'en trouve pas cette semaine,
„il faudra me passer de viande, de pain et de chandelles. Je
„crois que mon fils a 1'idée de me prendre par la famine, comme
„on agit a 1'égard des places assiégées. II peut le faire, je le
„sais et il a déja bien commencé, mais il ne retirera de cette
„lutte ni avantage, ni honneur."
De Keurvorst, die niet veel lust had om geld te geven en
het misschien ook niet kon doen, was erg bang, dat zijne
moeder zich in de Paltz zou gaan vestigen en had haar dit
niet onduidelijk laten blijken. Zij verzocht Craven hem daaromtrent
gerust te stellen. 10 November 1653 schreef zij aan

-IN DEN HAAG IN DB XVII e
EEUW. 207
dezen uit den Haag: „Je suis exposée a mourir de faim eet
„hiver, sïl ne m'envoie pas plus de secours Qu'il se
„tranquillise. Je ne bougerai pas d'ici eet hiver, quelle que
„soit sa tyrannie envers moi."
Craven kwam nagenoeg onverrichter zake te 's Gravenhage
terug; hij schijnt althans niet meer dan eenige duizende
gulden te hebben medegebracht.
Waarschijnlijk door nood gedrongen besloot zij in Februarij
1654 toch maar naar de Paltz te gaan en deelde dit den 17 den
van die maand mede aan de Staten van Holland. Op haar
verzoek beloofden deze om in Engeland „alle debvoiren" aan
te wenden om tot betaling van haar achterstand te komen.
Zij bedankte daarvoor in teedere expressiën en begon zich
gereed te maken tot vertrek. Eene partij meubelen en
zestien koffers stonden te Rotterdam gereed om naar de
Paltz verzonden te worden, toen de gezamenlijke schuldeiscbers
daar beslag op legden en haar gerechtelijk lieten
aanzeggen, om niet te vertrekken voor dat alles zou zijn
afbetaald. Zij wendde zich toen weder om hulp aan de Staten
van Holland, die eene commissie benoemden om de zaak te
onderzoeken.
De pensionaris van Haarlem Mr. Albrecht Ruijl, een van
de Loevesteinsche gevangenen van 1650, riep, namens die
commissie, alle crediteuren op ter bijwoning eener vergadering
welke door hem gepresideerd werd en waarin niet minder
dan 164 personen opkwamen, waarvan de meesten belangrijke
sommen opeischten. Zoo was de slager crediteur voor
ƒ 122.000, één bakker voor / 130.000, een andere bakker
voor ƒ 11.400, een linnenverkoopster voor ƒ60.000, één
wijnkooper voor f 47.200 , vier waschvrouwen, te zamen voor
ƒ 22.000, een juwelier voor/28.000, een verwer voor /7.200,
een vischverkooper voor f 6.200 enz.
Ruijl zegt in zijn rapport, dat hij „altereerde", toen het
cijfer der schulden, bij optelling / 935.000 bleek te zijn; dat
hij vruchteloos eene schikking trachtte te bewerken, maar dat

208 HET HOF YAN BOHÈME EN HET LEVEN
allen „Singulier murmureerden" en betaling eischten. Eene
der wascbvrouwen, jufvrouw Veldwijk genaamd, opperde het
denkbeeld, dat de Koningin van Bohème hare juweelen zoude
verkoopen om te betalen. Zij had die gezien en wist dat ze
zeer schoon waren.
„Foei vrouw," zoo antwoordde Ruijl, „gij gaapt te wijd
„en gelijkt een appelboom; dat zou schoon zijn; behoort
„eene Koningin niet eenige juweelen voor hare speculatie te
„hebben?"
Jufvrouw Veldwijk antwoordde: „Ja mijnheer, dat kan zoo
„zijn, maar wij hebben alles verkocht, onze huizen en ons
„zilver, zelfs onze bedden en moeten nu onze arme, naakte
„kinderen niet wat brood hebben voor hunne speculatie."
„Zwijg vrouw!" zeide Ruijl en de vergadering ging uiteen,
maar de Koningin kon geen verlof krijgen om te vertrekken.
Op voorstel van Ruijl werd besloten om aan de Ambassadeurs
die gereed stonden om naar Engeland te vertrekken, speciaal
aan van Beverningk op te dragen de belangen der schuldeischers
bij het Parlement en bij Oromwell voor te staan,
dat wel gebeurde, maar natuurlijk zonder eenig gevolg bleef.
Men kwam daar bij den aartsvijand van Elizabeth te biecht.
Verder kreeg de Koningin van de Staten voor haar „keucken
„en onderhoudt" ƒ 12.000 voor één jaar, te betalen in maandelijksche
termijnen en onder voorwaarde:
1°. dat zij geen juweelen meer zou koopen;
2°. dat zij met de meeste „mesnage" zou leven; en
3°. dat zij geen oude schulden daarvan zou betalen.
Die laatste conditie kwam zij zeker trouw na.
Zij klaagde daarop bitter aan haar zoon den Keurvorst, met
verzoek om toch geld te zenden , want van die ƒ 1000 's maands,
zegt zij „kan ik niet eens witbrood, vleesch en kaarsen be-
„talen, zoodat ik zonder uw hulp van honger zal moeten sterven."
Men had haar verteld, dat haar zoon, wederom bang dat zij
in de Paltz zou komen wonen en dat zij het hem daar lastig
zou maken, ondershands die schuldeischers had doen aanzetten

IN DEN HAAG IN DE XVII* EEUW. 209
om haar vertrek te beletten. Dit kwam hem ter oore met
het bericht, dat zij dit, onder hevig beklag en als een bewezen
feit, op eene groote partij had verteld aan den gezant
van Brandenburg. Hij beklaagde zich daarover en schrijft:
,,Je vois combièn votre Majesté est désireuse de me trouver
„en faute et de le faire voir au public. J'apprends que devant
„une nombreuse compagnie vous vous êtes plainte de moi a
„1'ambassadeur de Brandenbourg..." „Vous y tenez a prouver
„a tout le monde et a moi-même votre constante aversion pour
„moi qui s'est manifestée en tant d'autres occasions."
De briefwisseling in dien geest gesteld, werd hoe langer hoe
onaangenamer en scherper; van zijne zijde op het laatst op
ongepast spottenden toon. Hij schrijft zelfs het volgende:
„Votre Majesté m'a rarement écrit depuis que je suis en
„Allemagne, excepté pour des demandes d'argent." „Je n'en
„fais pas, croijez le bien, un reproche, a vostre Majesté, mais
„je suis faché de ne pouvoir faire autre chose pour vous, que
„de vous tirer ma révérence."
Van dien kant bleef dus voor haar geen geldelijke hulp te
verwachten.
De Staten-Generaal ontvingen daarom elk jaar omtrent Julij
een verzoek om hulp en dan werd in den regel f 12.000
voor „keucken en mondkost" toegestaan.
Bij haar adres van 12 Juli 1658 legde de Koningin van
Bohème haar „pericliteuse ende desperaten" toestand aan de
Staten-Greneraal open. Daarvan wordt gezegd: „Ontvangen
„eene klaagelijke bede van de Koningin van Bohème, gecou-
„cheerd in sulcke submise en humbele termen, datseweluit-
„druckfc H. M. miserabele en desolate gelegenheydt, maar dat
„se geenszins quadreert op haere digniteyt."
De Staten-Generaal delibereerden lang over de te verleenen
hulp. De staat der finantiën was toen uiterst „sober" en men
was zeer bedacht op versterking van middelen. Niettegenstaande
dit, werd haar, „uit commiseratie en singuliere affectie"
weder / 12.000 voor dat jaar toegestaan, terwijl haar in

210 HET HOE TAN BOHÈME EN HET EETEN
de volgende jaren tot haar Tertrek in 1661 dezelfde som tot
„sober onderhoudt" werd gegeven.
De Koningin van Bohème, had zooals reeds vroeger bleek,
een zeldzaam talent om schulden te maken zonder ze te betalen
en zich toch maar staande te houden. Hare dochter Sophie
had dat talent vau haar overgeërfd. Van dien tijd sprekende
zegt zij in hare gedenkschriften. „II n'est pas surprenant que
„la pauvreté ne me fit aucune peine. Car les marchands four-
„nirent toujours tout ce que j'avais de besoin, et je laissais a
„la Providence le soin de les payer."
„Telle mère, telles filles" zegt een tijdgenoot, over de
Koningin Elizabeth en hare dochters sprekende.
Intusschen moest de arme Koningin van Bohème in de
laatste dagen Tan 1657, behalTe al die finantieele moeiejijkheden
nog een zware huiselijke ramp ondervinden.
Louise Hollandina, oud 35 jaar, de eenige dochter, die bij
haar te 's Gravenhage was gebleven, Tertrok zeer stil in den
morgen Tan 18 December ten zeTen ure, een brief achterlatende,
waarin zij kennis gaf, dat zij sedert lang veel geneigdheid had
TOOT de Boomsch-Katholieke godsdienst, dat zij vóór kerstmis
wilde vertrekken om tegen dien tijd geheel tot de nieuwe
leer te zijn overgegaan en dat ze later wel iets van zich zou
laten hooren. Zij had geen kleederen, geen kamenier, en
volstrekt geen juweelen of geld medegenomen. De Staten van
Holland trokken zich de zaak aan en gelastten aan de autoriteiten
om alles in het werk te stellen om haar te achterhalen
en met bijhebbend gezelschap gevangen te nemen. Er kwam
echter vooreerst niets uit, maar wel werden er allerlei praatjes
verteld omtrent de ware reden van haar vertrek. Er werd
gevonden een brief van een Franschman de la Boque genaamd,
toen edelman bij de Prinses van Hohenzollern,') die vroeger
eene zeer groote vriendin van de Koningin van Bohème was
') Marie Henriette van Wassenaer-Polanen, Gravin van 's Heerenberg
en Markiezin van Bergen-op-Zoom, zeer groote vriendin van Amalia
van Solms.

IN DEN HAAG IN DE XVII 6
EEUW. 211
geweest; die vriendschap was bekoeld en de Prinses d'Oxoldre, zoo
als ze genoemd werd, stond onder verdenking van Louise, met wie
zij zeer intiem was geworden, overgehaald te hebben om Eoomsch
te worden. Daarbij was die edelman de La Eoque vroeger ook
bij de Koningin van Bohème geweest en uit haar Hof verwijderd
wegens te groote intimiteit met Prinses Louise. ') Een andero
Franschman le Bocage werd gevangen genomen omdat hij
dien brief aan Louise was komen brengen. Ook werd order
gegeven om La Eoque gevangen te nemen en om de Prinses
van Hohenzollern te ondervragen. Er lekte niets uit, totdat
men hoorde, dat deze beide laatsten, de Prinses en la Eoque
met Louise te Antwerpen waren gezien. Eenige dagen later
vernam men dat Prins Eduard zijne zuster aldaar was komen
halen, dat zij met dezen naar Parijs was vertrokken en in het
klooster te Ohaillot was gebracht. Hare tante, de weduwe
van Karei I en zelfs de Koningin van Frankrijk ?
) kwamen
haar te Ohaillot bezoeken „lui firent de grandes caresses et
„lui promirent de lui donner par le tems quelque bonne abbaije,
„si elle peut s'accommoder au couvent." Een tijdgenoot zegt
nog: „II fut alors prouvé que la raison qu'on avait donnée de
„son départ était une pure calomnie de la Princesse d'Oxoldre.'
Die „calomnie", te Parijs veel besproken, was dat zij in
gezegende omstandigheden zou verkeeren.
La Eoque werd daarbij in de eerste, drie of vier anQ
eren
in de tweede plaats genoemd. Een tijdgenoot schrijft dat er
in Parijs een aantal weddenschappen werden gedaan over de
vraag of dat gerucht al of niet waar was en dat er te Ohaillot
eiken dag een aantal bezoeken aan haar werden gemaakt, alleen
met het doel om die weddenschappen uit te maken. 3
) Men
') La Roque, vroeger kapitein van de garde van den Stadhouder
Willem II, werd ook verdacht van zeer groote intimiteit met diens weduwe,
de Prinses Royaal Marie.
2
) Deze gaf' 3000 francs cadeau aan Louise.
3
) Haar broeder Eduard bracht er alle dagen eenige vrienden om haar
te zien en kreeg daarbij nog twee duels met ongeloovigen.

212 HET HOE TAN BOHÈME EN HET LEVEN
achtte het te Parijs zeer waarschijnlijk dat het waar was, want
zegt diezelfde tijdgenoot „on scait de quelle manière elle a autre-
„fois vécu." Het bleek later werkelijk eene „calomnie" te zijn.
De prinses d'Oxoldre kwam zich in den Haag aanmelden, om
zich te Terantwoorden, maar de Koningin van Bohème heeft
haar nooit meer willen ontvangen. Louise bleef te Ohaillot;
zij werd daar in 1659 non, en in 1664 abdisse van Maubuisson,
een heerlijk oord, waar zij eerst in 1706, op 86 jarigen leeftijd
overleed. Zij leidde daar volgens hare nicht, la Princesse
Palatine een zeldzaam aangenaam en wereldlijk, ja zelfs zedeloos
leven. Maar dat verhaal is zoo in strijd met haar lijkrede,
door Bossuet uitgesproken, dat men geneigd is liever aan die
lofrede te gelooven. Tot haar dood bleef zij zich te Maubuisson
nog steeds vermaken met schilderen, borduren en muziek maken.
In de drie jaren, die nu volgden voor de arme, door alle
kinderen verlaten, Koningin van Bohème, schijnen niets anders
voorgekomen te zijn dan lastige aanzoeken van een aantal
ontevreden schuldeischers. Zij leefde stil en steeds in geldgebrek,
's winters in den Haag, 's zomers op het Koningshuis
te Bhenen.
De briefwisseling met haar oudsten zoon, den Keurvorst, werd
hoe langer hoe scherper en onaangenamer en de andere kinderen,
behalve Sophie, lieten zich niet of althans zeer weinig
aan haar gelegen liggen.
Sophie, in 1658 getrouwd met den Keurvorst vanHannover,
kwam elk jaar bij haar en was juist in den Haag toen het
besluit van het Engelsche Parlement van 8 Mei 1660, —
waarbij Karei II tot Koning van Engeland was uitgeroepen —
aldaar bekend werd.
Bij de feesten die ter eere van die herstelling plaats
hadden te 's Hage toen Karei II, komende van Breda aldaar
van 25 Mei tot 2 Junij 1660 vertoefde, had de Koningin
van Bohème in den regel de eereplaats aan de rechterhand
van den Koning. Zij deed hem op dien laatsten datum, met
de Prinses Koijaal en haar zoon Willem III ook uitgeleide

IN DEN HAAG IN DE XYII e
EEUW. 213
tot op de Engelsche oorlogschepen, die voor Scheveningen
waren geankerd.
Zoodra de Koning te London was ingehuldigd, wendden de
schuldeischers der Koningin van Bohème zich tot hem en tot
het Engelsche Parlement om betaling. Het gevolg was, dat
bij de acten van dat Parlement van 9 September en 8 December
1660, telkens eene som van ƒ 120.000 aan de Koningin
werd gegeven.
De trouwe Lord Craven was te zamen met den Koning naar
Engeland vertrokken. Hij werd in al zijne vroegere ambten
en bezittingen hersteld en was dus in staat om weder met
daden te helpen. Toen de uitnoodiging om in Engeland te
komen, — die door de Koningin van Koning Karei II werd
tegemoet gezien — niet kwam, schreef Lord Craven, dat hij haar
verwachtte in zijn huis te London — Drurij-lane — waar alles
voor haar ontvangst klaar was.
Onmiddelijk werd alles tot het vertrek in gereedheid gebracht.
De schuldeischers, die reeds voor een klein gedeelte betaald
waren, begrepen, dat hun voordeel nu medebracht om haar
te laten vertrekken. Zij gaf van haar voornemen, onder hartelijke
dankbetuiging voor al het genotene, kennis aan de
Staten-Generaal en aan de Staten van Holland. Zij verzocht
en kreeg drie oorlogschepen om haar over te voeren. Van
alle zijden, door alle autoriteiten en corporatiën werden haar
afscheidsbezoeken en complimenten gebracht. De Thou, de
Fransche Ambassadeur, een oud vriend van haar, schrijft 19
Mei 1661 aan den Koning van Frankrijk, dat hij met leedwezen
afscheid van haar had genomen, want „zij is een goed
„schepsel (une bonne créature), van een zeer beleefd en altijd
„gelijk humeur en goedhartig. Zij heeft nooit iemand anders
„dan geholpen en genoegen gedaan, en daardoor heeft zij door
„hare persoonlijke hoedanigheden aan de overige leden der
„Koninklijke familie veel goed gedaan en hoewel zij meer dan
„zestig jaar oud is, is zij, zoowel van lichaam, als van geest
„nog vol kracht en levenslust."

214 HET HOF TAN BOHÈME EN HET LEVEN
Hare dochter Sophie kwam met haar man afscheid van hare
moeder nemen en bracht haar over Delft naar Delftshaven. Zij
schrijft daarover: „Cette bonne princesse me donna sa béné-
„diction pour la dernière fois, et j'eus le déplaisir de la perdre
„une annèe après." Te Helvoetsluis ging de Koningin aan boord
van het voor haar overtogt bestemde oorlogschip, niettegenstaande
zij onderweg een brief had gekregen, dat Koning
Karei II haar liever niet in Engeland zou zien komen. Zij
kwam 26 Mei 1661 te Gravesend aan, na een veertigjarig
verblijf in het, voor haar zoo gastvrij 's Gravenhage. Zij
nam uit Holland vier dames mede, waaronder de gravinnen
Kinsky en de Merode, en nog 24 andere personen aan hare
hofhouding verbonden.
Zij trok in bij Lord Craven in zijn groote huis, in ürury-lane,
dat in 1809 is afgebroken en vervangen is door een logement,
dat nog in zijn uithangbord het portret van de Koningin van
Bohème voert. Koning Karei II was zeer koel in den aanvang
tegen zijne tante; met- zijn los, maar goedig karakter was
dit echter spoedig uit en hij bezorgde haar een vast inkomen
van / 144,000.—
Toen huurde zij een huis genaamd Leicester-House in
Leicester Square, dat vroeger door de Hollandsche ambassadeurs
was bewoond, en zij trok daar 29" Januari 1662 in. Zeer
spoedig werd zij daar ziek. Zij kreeg een pleuris, later eene
longontsteking en zij overleed reeds den 23 en
Februarij, nadat
zij nog een bezoek had gehad van Koning Karei II, die op
haar verzoek beloofde hare schulden te betalen. Aan die
belofte voldeed hij voor een groot deel, terwijl haar zoon
Rupert en lord Craven voor de algeheele betaling van alle
schulden zorgden. Zij stierf kalm, volkomen bij haar verstand,
gekleed in een stoel zittende. Zij was 65 jaar oud geworden
en had veel avonturen en rampen met energie doorstaan.
Twee dagen voor haar dood heeft zij nog een drietal opgeruimde
, aardige brieven geschreven. Eene daarvan, aan
Sophie, uitte de hoop haar spoedig te zien.

IN DEN HAAG IN DE XVII 9
EEUW. 215
Het Hof rouwde voor haar; haar lijk werd gebalsemd en
26 Februarij met groote statie in Westminster begraven, alwaar
een fraaie graftombe nog de plaats aanwijst.
Haar zoon Eupert, was van al haar kinderen de eenige
bij haar dood tegenwoordig; de trouwe, edele vriend, Lord
Oraven ontbrak daarbij natuurlijk niet. Br bestaat nog een
inventaris van de weinige juweelen die zij naliet en vermaakte
aan Prins Eupert, behalve eenige kleine souvenirs aan haar
dochters.
Aan Lord Craven vermaakte zij hare weinige schilderijen,
papieren en boeken.
Op het buitengoed Oombeij-House, waar zij aan huis bij
Lord Harrington werd opgevoed en dat door den edelen Craven
werd aangekocht, zijn de schilderijen nog te zien bij zijnen
nazaat, den tegenwoordigen Lord Craven.
De heeren v. Beuningen en Boreel buitengewone ambassadeurs
te London meldden haar dood aan de Staten-Generaal, met
vele loftuigingen over haar en de vraag, of zij moesten rouwen.
De Staten-Generaal antwoordden eerst den 14 r
" Maart en
zeiden, dat zij maar moesten. zien wat anderen deden en
dat zij daarin „souden betraghten soodanige menage als met
„de eere van het landt sal connen bestaen." Toen dat
ontwijkend antwoord te London. kwam, was zij al sedert
27 Februarij begraven.
Zoo eindigde Elizabeth Koningin van Bohème, altijd goedig
en vriendelijk, maar onnadenkend en zeker niet zuinig. Haar
man schreef haar eens, toen zij te veel geld aan oude dienaars had
gegeven. „Ik ken uwe gewoonten heel goed: U kan aan
„niemand iets weigeren," en dit was zeer waar.
Een tijdgenoot noemt haar „üne princesse munie de talents
„et de vertus, non souvent égalées, rarement surpassées."
Ziedaar eenige bijzonderheden uit het leven in den Haag
in de 17 e
eeuw, vooral in verband met het Hof van Bohème.
Koningin Elizabeth, die er 40 jaar woonde mag toch wel
gerekend worden, aldaar het burgerrecht te hebben verkregen.

216 HET HOE VAN BOHÈME EN HET LEVEN ENZ.
Ik twijfel niet of bij het kennisnemen daarvan, zal men wel
deelen in mijne meening: dat de Koningin van Bohème eene
merkwaardige vrouw was, en dat het tegenwoordig, vergeleken
met vroeger, wat de veiligheid betreft, nog niet zoo slecht
in den Haag is gesteld.

l e
KRONIEK.
De blijde boodschap, door S. F. W. Roorda van Eijsinga,
jaargang, Afl. 1 en 2 te 's Gravenhage, bij H. L. Smits 1886.
Ik geloof dat verschillende personen hier te lande wel gehoord zullen
hebben van het merkwaardig verschijnsel, dat zich in de tweede helft
dezer eeuw op geestelijk gebied heeft vertoond en Spiritualisme of
Spiritisme wordt genoemd. De meesten zullen er wel door de dag­
bladen alleen kennis meê gemaakt hebben en het dan weten te veroor-
deelen als deluzie en illuzie, maar eenige andere misschien door eigene
waarneming en 't alsdan met meer of minder voorbehoud aannemen
als op feiten gegrond. Ware ons lief, maar och! zoo klein landtjen
minder tweede-hand in Kennis en Kritiek, het zou dan misschien even
veel weten van dat verschijnsel als Amerika, Engeland, Frankrijk,
Rusland en Duitschland en 't alsdan, hoe ook de einduitspraak der
Wetenschap eenmaal moge luiden, het meest belangrijke verschijnsel
achten van onzen zoo belangrijken tijd; als een verschijnsel toch, dat een
alles overwegenden invloed zal kunnen oefenen niet alleen op de denk­
beelden der wijsgeeren, maar ook op de handelingen der menigte, en
den thans dwalenden blik weder zal kunnen doen vestigen op een toekomst,
terwijl in de harten een hoop zal kunnen opbloeien, welker vrucht
blijmoedige berusting kan zijn. En aan blijmoedige berusting hebben
wij behoefte, nu wij den oorlog der standen misschien te gemoet gaan, en de
geletterden, beschaafden en bemiddelden maar eerlijken tevens wel de
wapens zullen moeten opnemen tegen de verbitterde misdeelden, maar
dat zullen doen met een bloedend hart, omdat er zoo veel waarheid
schuilt in hunne grieven en zoo veel gerechtigheid in hunne eischen.
De Heer Roorda van Eijsinga verwacht van dat verschijnsel nog
veel meer. Met een moed, dien velen zijner vroegere pairs wellicht
de vermetelheid der vertwijfeling zullen noemen, maar dien ieder
bewonderen moet in welk kamp hij ook legere, verdedigt hij de
feiten, waarop het Spiritisme zich grondt, de wonderen, welke het ver-
II- 15

218 KRONIEK.
gezellen, de grootsche toekomst, welke het wacht, de troostvolle beloften,
welke het schenkt, de raadselen, welke het verklaart, de schitterende
bestemming, welke het ieder atoom van het Heelal verzekert.
In de eerste afleveringen van het Tijdschrift, dat we hier boven
vermeldden , trekt hij vooral te velde tegen de dogmatiek der kerken,
en meer ' bijzonder tegen de richting zijner vroegere bondgenooten
en broeders; de modernen. Tegenover dezen, onder wier leering alles
vervluchtigt, stelt hij feiten, zoo plomp en grof, dat hij de schier aetherische
tegenpartij, aanvankelijk onthutst, weldra verontwaardigd deed deinzen.
Of de geniale vaandeldrager van het zwakke leger, dat in zijn tros de
verafschuwde heksen en daemonen van voor eeuwen meê voert, zijn
aanval op het juiste punt en met de doeltreffendste wapenen waagt?
Of hij in een land, dat weinig aan metaphysika doet en waar het
okkultisme reeds lang den doodsteek opving van wat doorgaans gezond
verstand wordt genoemd, door redeneering, hoe logiesch ook, ooit
meer zal verkrijgen dan een negatief rezultaat? Of hij niet beter en
wijzer zou handelen zijn geloofsbrief te toonen, de feiten, maar door
het oordeelend verstand voldoende gestaafd , te doen kennen, waarop zijn
brandende overtuiging steunt en, naar het oordeel zijner ongeloovige
evenknieën, ook zal behooren te steunen?
Ik waag op die vragen geen antwoord te geven. Daarvoor is 't ook
hier de plaats niet, maar wel om hulde te brengen aan den fijnen
wijsgeerigen geest, die uit deze opstellen- spreekt en tevens aan de
aesthetische gave welke dien geest begeleidt en den lezer een genot doet
smaken als maar zelden wordt weggelegd voor wie zich'met vraag­
stukken van religieuzen aard nog bezig houden.
En om den overschoonen vorm — ik ken geen tweeden proza­
schrijver, die Roorda van Eijsinga evenaart in den majestueuzen eenvoud
van zijn zinbouw, de smaakvolle wendingen, de gemakkelijkheid van
uitdrukking, — en om de belangrijkheid van de behandelde stof
voelde ik mij gedrongen de aandacht van de lezers van dit tijdschrift
op Roorda's nieuwsten arbeid te vestigen. Is het een sprookjen, dat
hij vertelt, dan overtreft het in spannende toestanden den meest
boeienden roman; is het een diepe waarheid welke hij verkondigt, dan
verbleekt bij hare stralen het licht van het meest grootsche heldendicht.
I.

KRONIEK. 219
De Zwervende Humanisten. Histor. roman van Adolf Stern,
vertaald uit het Duitsch door Dr. F. B. H. van Hoff, Arnhem
J. Binkes Jr.
„De schrijver verplaatst ons naar het noordelijk gedeelte van het,
eiland Bugen in het laatst der zestiende eeuw. Twee eeuwen te voren
was inzonderheid ten gevolge van de vlucht van tal van grieksche
geleerden uit Constantinopel, bij de inneming dier stad door de Turken
in 't jaar 1453, naar westelijk Europa, de studie der grieksche taal
aldaar als 't ware herboren geworden. Het was de zoogenaamde
restauratie, herleving der oud-klassieke letterkunde. De beoefening
daarvan werd sedert dien tijd geacht te zijn de grondslag van alle weten­
schappelijke studie, van alle hoogere geestesbeschaving, van's menschen
ware ontwikkeling tot mensch, van zijne echte mensehelijkheid, van
de humaniteit. Van daar dat deze studie der oude letteren genoemd
werd de studie der humaniora, der literae humaniores, der tot
meerdere humaniteit leidende letteren ; de studie zelve, het streven naar
deze wetenschap heette het humanismus; de beoefenaars dier wetenschap
werden bestempeld met den naam van humanisten."
Hoe na de, reeds jaren lang geleden verschijning van Georg Voigts
koninklijk werk: Die W i e d e r b e 1 e b u n g des Classischen
Alterthums, oder das erste Jahrhundert des Humanismus,')
de vertaler van een historischen roman, die Humanisten ten tooneele
voert, nog de bovenstaande stelling waagt neêr te schrijven, is
zonderling. Men mag het immers thands wel als eene algemeen bekende
en erkende waarheid aannemen, dat de bedoelde litterair-wijsgeerige
richting reeds eene groote eeuw vóór den val van Constantinopel was
gewezen en gevolgd. Men herinnere zich slechts de groote figuur
van Francesco Petrarca, van zijn vriend Giovanno Boccaccio, beide
zoowel een oog openende voor Vergilius' welluidende zangen en Ciceroos
stoïsche geschriften als reeds bevroedende, dat uit Griekenlands antieke
beschaving een tot jeugd en frischheid herscheppende adem zou waayen.
Eeeds in 1339 immers leerde Petrarca van den Calabrees en Bazilianer
monnik Barlaamo de eerste beginselen der grieksche taal; in 1353
vereerde een aanzienlijk Byzantijn, Nikolaos Sigeros den vader van het
l
) Zweite umgearbDitete Aufl. Berlin, G. Reimer 1880—81.
15*

220 KRONIEK.
Humanisme een exemplaar van Homeros' gezangen. Boccaecio huisvestte
jaren lang den sedert 1360 te" Florence onderwijzenden, Byzantijn
Leonzio Pilato, en liet zich door hem de Ilias verklaren. In 1397
vestigt zich Emanuele Chrysoloras te Florence. En een onafzienbare
stoet geleerden en dichters volgen hunne voetsporen, en heffen de
vaan der nieuwe richting omhoog, lang vóór do komst der, in Italië
een tweede vaderland vindende, Byzantijnen van 1453.
Dan, deze historische vergissing des vertolkers zij ter loops terecht
gewezen , zij heeft luttel te maken met de meerdere of mindere kunst­
waarde van Sterns roman. Deze voert ons niet naar Italië in den
bloeitijd van het Humanismus, maar naar het eiland Bugen in de
laatste jaren der zestiende eeuw. Daar woont de oude ridder Comelius
van der Lanken, eene vaag geteekende, zwakke, besluitelooze figuur,
met zijne dochter Agnes, in het begin des verhaals geschilderd als goed
zorgende voor de déjeuners en diners van haar vader, om bij het einde,
eensklaps tot tragische heldin verheven, bijna als heks ten vure des
brandstapels gedoemd te worden. Twee zwervende Humanisten, de
oude Theodosius Corvinus, het eenige karakter uit den roman, dat
nog met eenig reliëf geboetseerd is, en zijn trouwe leerling Gerhard
Friesen, vluchtende voor de onverdraagzaamheid der calvinistische
theologen, komen bij dezen ridder, die in zijne jeugd een humanistiesch
vernisjen in Italië heeft opgedaan, en studiemakker van Corvinus is,
eene schuilplaats zoeken. De twee eerste dagen, die zij op den burcht door­
brengen , zijn bizonder rijk aan evenementen; den eersten nacht verstoort
een schipbreuk , den tweeden een brand den slotbewoners hunne sluimering.
Gelukkig dat deze woelige tijden bedaren, en Gerhard Friesen gele­
genheid krijgt voor het erotische element des romans te zorgen. Hij
verlieft op Agnes. De geleerde jonkman heeft —o wonderlijk toeval! —
in den gestranden kapitein den bode gevonden, die hem de benoeming
van een professoraat te Leiden moest overhandigen en die hem op zijne,
omzwerving zocht. Gerhard vindt nog bij tijds gelegenheid om zijne
door een samenloopjen van gebeurtenissen tot heks verklaarde, bruid te
redden, en vlucht, de Oostzee over, met de heele familie, bruid,
ridder, meester en kapitein naar Leiden.
Of er veel historisch in dit armzalige intriguetjen is, mag ik niet
beslissen, maar blijkt eene zaak van weinig belang, de groote on­
beduidendheid ervan in aanmerking' genomen. Intusschen, dit zoude

KRONIEK. 221
gaarne vergeven kunnen worden, indien eenige, ten minste eenige
psychologische teekening en karakterannlyze den geduldiger! lezer van
driehonderd bladzijden boeide en beloonde. Maar behalve Corvinus,
waarvan men zich nog eenige voorstelling kan maken, blijven de andere
personages als lijf- en levenlooze schimmen door het kleurlooze decor
van een schipbreuk, een brand, eenige diners en eene heksen-historie
dwalen, zonder veel belangstelling te kunnen inboezemen.
Den nederlandschen stijl des vertolkers faalt het aan artistiek cachet
en historische tint. Moderniteiten als bouquet van wijn, en de
betiteling van freule, der rugensche jonkvrouw vereerd; uitdrukkingen
als zielzorger, opkleeden (wellicht voor tooien) hadden ten
minste het vijltjen kunnen velen , terwijl het onmatig gebruik van het
catsiaausche woord deftig zelfs: in „deftige en vroolijkefeesten" waarlijk
curieus is.
L. C.
Zijt gij dan de erfgenaam? Roman in 2 deelen van E. Marion
Crawford, uit het Engelsen door Co ra, Nijmegen, H. C. A. ïhieme
1885.
Maak eenige personen en omstandigheden pasklaar om er een verhaal
uit zamen te stellen , zorg voor behoorlijke afwisseling van plaats en
tijd en als ge een onderhoudend verteller zijt, zult ge ongetwijfeld lezers
vinden; maar ge voldoet daarom nog geenszins aan de eischen van den
modernen roman.
Onwillekeurig' mompelen we deze woorden na de lezing van boven-
genoemden roman met langen titel. Door al te uitvoerige persoons­
beschrijvingen en niet altijd boeiende redeneeringen zijn sommige gedeelten
er van tevens niet van langdradigheid vrij te pleiten.
Het werk doet denken aan enkele romans van Ouïda, maar is met
minder schitterend vernuft geschreven, dan de werken van Louise de
la Eamé kenmerkt.
Het verhaal verplaatst den lezer beurtelings in Duitschland en Amerika
en speelt in hooge maatschappelijke kringen. Er is somtijds van fabel­
achtige geldsommen sprake, bijv: van iemand „voor wien een wissel van
honderd millioen niets beteekent." Bedenk eens, een wissel van

222 KRONIEK.
honderd millioen !! En , zeker uit bescheidenheid, vermeldt de vertaalster
daarbij niet eens of het mogelijk ook dollars zijn.
De held van het verhaal, D r
. Claudius, is een philosoof, een soort
Eaust-figuur. Met verwondering vernemen wij dat deze typisch Duitsche
persoonlijkheid, van geboorte een Zweed is. Hij had geen gewaar­
wording van voldoening of vreugde, lezen we, toen hij onverwacht
erfgenaam werd van den traditioneelen rijken oom uit Amerika, die
hem anderhalf millioen dollars (hier wordt de specie genoemd) naliet.
De lange beschrijving van 's Doctors persoon, naar den in- en uitwen-
digen mensch, maakt hem tot een ideaal-romanheld.
Even plotseling en onverwacht als dit uit de lucht gevallen fortuin,
komt er, terwijl Claudius ergens bij een ruïne in 't gras ligt te
mijmeren, een parasol, met een gravenkroontje op den knop gesneden,
letterlijk uit de lucht vallen op Claudius hoofd. Eene dame, die op
de ruïne stond en wie de parasol ontvallen was, is de heldin van 't
verhaal en wordt later des doctors echtgenoote.
Om dit „kort begrip" in de lengte uit te werken, zijn er natuurlijk
hindernissen noodig die den gelieven te gepaster tijd in den weg
worden gelegd. Evenwel verbaast het den lezer telkens dat de beide
belanghebbenden zelven het zich zoo moeielijk maken om het eens te
worden. De beweegredenen der handelingen van vele personen in
dezen ronian zijn uitermate duister, die handelingen zelven daardoor
verrassend en vreemd en zoo vele toevalligheden werken daarmede te
zamen, dat er op de waarheid der schildering niet te roemen • valt.
Ook niet aj^ijd op den stijl. Of wat dunkt u van: „oogen met
zulk een zonderling licht, dat het iemand verblindde zelfs bij den
gloed der middagzon?!" Of van: „een jacht dat de onstuimige baren
klieft van vreugde trillend over't bezit van zijn machtige vleugelen,"
waarbij dit scheepje een lange beschrijving ten deel valt, waarin het
allerlei menschelijke gevoelens en denkbeelden wordt toegeschreven, — een
beeldend vermogen dat de grenzen van het dichterlijk schoon overschrijdt.
Liefhebbers van romantische tafereelen, die zich minder nauwkeurig
rekenschap geven van de eisehen van groote kunst, de zamenstelling
en opvatting van een onderwerp en de karakterteekening, zullen dezen
roman echter met genoegen lezen en dat het aantal dezer liefhebbers
niet gering is, blijkt ook hieruit dat dergelijke werken voortdurend
de eer der vertolking worden waardig gekeurd.

KRONIEK.
223
De vertaling is over 't algemeen vrij goed, de zinbouw Iaat hier en
daar te wenschen, als o.a.: „gleed hij op den rug van het dichtsbij
zijnde paard, bijna op zijn gezicht, maar stevig en wel op het beest
met dat al," of: „In den bloei zijner jaren en vol verbeeldingskracht
en talent en liefde voor 't schoone."
Ook is het Co ra aan te raden voor vreemde woorden als bijv.:
„enthousiasten toon" en „zij zal de „rage zijn van 't saizoen" enz.
telkens de juiste Nederlandsche te kiezen. In wending en schakeering
is onze taal juist zoo rijk.
CALLE.
DeOnbevoegdheidderHollandsche Literaire Kritiek door
Willem Kloos en Albert Verwey. Amsterdam W. Versluys 1886.
Volgens de heeren Kloos en Verwey, Kedacteuren van „de Nieuwe
Gids", zijn de meeste Hollandsche „Letterkundigen" van heden géén
letterkundigen en kunnen zij alleen in zooverre geacht worden met de
letterkunde in eenig verband te staan , als zij zich van de letters van
het alfabet bedienen, om hunne werken in rijm en onrijm samen
te stellen.
Aan het „onbevooroordeelde publiek" leggen zij in hun vlugschrift
bewijzen van hunne stelling over.
Zij hebben voor eenigen tijd „Julia, een verhaal van Sicilië, door
Guido" een roman in verzen saamgesteld; acht recensenten hebben
hun doode glasoogige marionet geprezen; enkele onder die
beoordeelaars hebben zich schromelijk vergist; allen zijn dupe van „een
paar vroolijke literatoren" geworden, die door „de Muze van den
nonsens" zich lieten „inspireeren." Ziedaar waarom de meeste Hollandsche
letterkundigen van heden, géén letterkundigen zijn.
Het feit is zeker vermakelijk en ik kan levendig begrijpen hoe de
heeren Kloos en Verwey zich telkenmale, wanneer weder een vink onder
het net kwam verkneukeld hebben. Ik was dan ook de eerste, die
alvorens de brochure nog gelezen te hebben, hun een gelukwensch en
een schuldbekentenis deed geworden. Na kennisneming van hun vlug­
schrift dit betreurende, betreurde ik het niet minder dat aanstaande
Nederlandsche schrijvers, dichters misschien! zich van de letters van

224 KRONIEK.
het alphabet en van de drukpers bediend hebben, enkel om met verregaande
onbeschaamdheid veel leelijks te zeggen. Begrijpelijker voor het karakter,
en de innerlijke beschaving der heeren Willem Kloos en Albert Verwey
is deze brochure dan menig dichtstuk uit hunne pen, want eene
verontwaardiging, die zich in achterbuurtstermen lucht vloeit uit eene
onfrissche bron, en een polemicus die gillend joelt en krijschend hoont,
mist de allereerste eigenschap van het polemisch karakter: zelfbedwang.
F. S. K
L. van Deyssel. Over Literatuur, (De Heer F. Netscher).
Amsterdam, Brinkman & van der Meulen 1886.
Er zijn talrijke vreemdsoortige en talrijke fraaie gezegden in de
brochure van den heer van Deyssel, doch zijn „eenig pogen eenige
bladzijden met goed proza te beschrijven" is gelukt. De auteur ver­
zekert meer dan hij aantoont. Die hem niet gelooven wil, „moet het
maar laten." Laat ons zien wat de heer Van Deyssel alzoo verzekert:
„Zola is de kip, die achter de hollandsche duinen het ei Netscher
is komen leggen." (bladz. 2).
Ik, van Deyssel, schijn dat ei te willen opeten, doch integendeel
weusch ik , dat „het tot een aardig kippetjen opgroeije in den hoenderhof
onzer letterkunde." (bladz. 2).
De wetenschap der moderne literaire kritiek moet nog geïnaugureerd
worden, (bladz. 11).
De stijl van den heer Netscher is „grijs en hortend." (bladz. 15),
De heer Netscher „begrijpt eigenlijk noch de literatuur noch de
literaire kritiek." (bladz. 21).
In Nederland is de literatuur nauwlijks bezig geboren te worden,
(bladz. '27).
De heer Netscher is onder anderen:
a. een held uit een prentenboek;
b. een looden soldaatje uit een opzetdoos ;
c. een blufzak gevuld met gemeenplaatsen;
d. een dwaze schooljongen van de fransche school;
e. een hollandsche kornak van het fransche naturalisme;
ƒ. een stoel waarop Zola in Holland gaat zitten ;

g. een herkauwer van Zolaas tabakspruimen;
KRONIEK. 225
h. een gebocheld zoontje van Camille Lemonnier;
i. een mug. (bladz. 32).
De brochure verder lezend, kan men met de verschillende gestalten
waarin de heer van Deyssel den heer Netscher ziet, gemakkelijk het
alphabet voltooien. Doch de vraag rijst: Wat heeft de verstandige
lezer eigenlijk te maken met de gezichtsbegoochelingen van den heer
van Deyssel ?
Hij zal zich dan ook waarschijnlijk bepalen tot het onderzoek of de
eenige poging van den heer van Deyssel „eenige bladzijden met goed
proza te beschrijven" geslaagd is, en tot de slotsom komen dat de
bladzijden 38 tot 46 krachtig en schoon van taal zijn. Voor zoover
de lezer niet behoort tot de „Revolutie in de Literatuur" (bladz. 39)
zal hij echter moeilijk te overtuigen zijn van de juistheid en de helderheid
in het volgende pathos:
„Ik. houd van woorden die plotseling aankomen als van heel ver,
goud te voren schietend uit een bres in den blauwen horizont.
Ik houd van woorden, die heel even ritselen als gesmoorde snikjes.
Mijn kussen zullen bloesemen over uw hoofd." Enz. enz. enz.
Ten slotte verzekert de heer van Deyssel (want ook het goede over
den heer• Netscher door hem gezegd, dient, vertrteld).
Op bladz. 48 en 49. De heer Netscher schrijft novellen die van aanleg
blijk geven in een hollandsch, dat door zijn nieuwheid, frischheid en
plastische intensiteit boven vergelijking met welken anderen Hollandschen
novellist van het oogenblik ook verheven is.
Op bladz. 49. „Men heeft den bundel maar op te slaan om op
elke bladzijde de uitmuntende vondsten van het talent des Heeren
Netscher te zien blinken."
Op dezelfde bladzijde. „Bijna al zijn nieuwe woord-kombinaties,
zooals „vuilbruin," „wiegheupend" enz. zijn evenwel aanwinsten voor
de taal."
Op bladz. 50. „Voor de popularizeering van het fransche naturalisme
in Nederland heeft hij veel gedaan en hij kan er in 't vervolg nog
veel voor doen , ook."
„Als Nederland eindelijk in die ontzachlijke literatuur meer belang
zal gaan stellen, zal dit grootendeels aan den Heer Netscher te
danken zijn."

226
KEONIEK.
„Krachtige en werkzame naturen als de zijne moeten zeer op prijs
gesteld worden door elk, die de literaire kunst liefheeft."
In de straks en nu geciteerde verdicten van den kunstrechter van
Deyssel zullen m. i. alleen zij tegenspraak zien, die buiten „de Revo­
lutie in de Literatuur" staan. Zelf verzekert de heer van Deyssel dat
hij veel verdriet tusschenbeide had van het schrijven der bladzijden
waarin hij „de persoonlijkheid van den schrijver Netscher tot zijn (?)
waren omvang" heeft teruggebracht en er is alle reden aan te nemen
dat zijn verdriet even oprecht is als dat van de heeren Verwey en
Kloos die „verdriet hebben van hun vijanden." (bladz. 43 van hunne
brochure).
Doch het verdriet van hen, die „de Revolutie in de Literatuur"
zijn, is alweder een van die gemoedsgesteldheden waarmee het lezend
publiek niets te maken heeft.
Integendeel zal het enkel belangstellen in de vreugde der revolution-
nairen, want in vreugde ligt kracht en zwakheid is het verdriet
voor gewone stervelingen, zelfs voor hen die „de Revolutie" zijn.
Doch de heeren hebben een enkel maal werkelijk vreugd. Evenals de
heeren Verwey en Kloos op bladz. 31 van hunne brochure over mij
lachen, zoo lacht de heer Van Deyssel in de zijne op bladz. 33
over den heer Netscher. De drie heeren hebben den grijnslach gemeen.
Een deel van het lezend publiek hoort niets liever, doch de meeste
lezers geven aan een gullen lach de voorkeur. Misschien brengt „de
Revolutie in de Literatuur" het eenmaal nog zoo ver, doch allereerst
is daartoe een omwenteling in het bloed der rebellen noodig.
F. S. K.
Nemesis, Novelle van Gerard Keiler. Twee deelen. Rotterdam,
uitgeversmaatschappij „Elsevier" 1886.
In het schetsen van keurige genrestukjes is Keiler een meester en
deze roman vloeit er van over. Het tafreeltje tusschen juffrouw Strepel
en baron d'Aneholtz, waar den laatsten, holhoofdig nazaat van een
glorierijk geslacht, met ongeëvenaarden tact Hymen's vergulde keten
wordt aangesmeed, is als een juweeltje van den onovertroffen schilder­
humorist David Bfes. We zien die juffrouw Strepel voor ons, al wordt
ook nergens een nauwkeurige beschrijving van haar gegeven, die

KRONIEK. 227
juffrouw, wier hoogste triomf is een echtgenoot te bezitten die eens
verloofd is geweest met een Rumeensche prinses, gezegd dochter eens
ossenkoopers. En wie gelooft niet aan het bestaan van den hersenloozen,
loszinnigen baron d'Aneholt.z, die in zijn domme verwaandheid zichzelf
tot een der benijdbaarste „partijen" rekent, en ten slotte dankbaar is
den tanenden glans der zestien kwartieren met de millioenen van een
burgerjuffrouw te kunnen ophalen? De wijze, waarop de jeugdige
Achilles te Baden-Baden uit „hofmaken" gaat, is inderdaad onbetaalbaar
weergegeven.
We voelen sympathie voor ritmeester Smith, den gentleman van
top tot teen, en hetzij men met zijn levensbeschouwing instemt of
niet, toch zal een ieder niet zonder leedwezen deze ridderlijke figuur
zien verdwijnen uit „de kringen, waarvan hij een der meest gevierde,
bewonderde en benijde sterren was geweest." (Deel II, pag. 256). Maar
het is nu eenmaal de plicht van Nemesis een afschrikwekkend voor­
beeld te stellen, dat men niet straffeloos sommige maatschappelijke
vooroordeelen trotseert.
Een der best gelukte typen is ongetwijfeld Raffel, de teekenmeester,
eigenlijk een lesmachine, die zich gestreeld voelt, wanneer hij door een
kunstbroeder met den naam van „maestro" wordt vereerd en zich dan
in de plaats denkt van de oude schilders, die ook met dezen titel door
de jongeren werden aangesproken; Raffel, in wiens binnenste, diep
verborgen, de vaste overtuiging leeft, dat hij een groot man is in zijn
vak en dat hij tot nadeel der kunst, een offer brengt aan de maat­
schappij door les te geven. Hoogst vermakelijk is de beschrijving
van de dilettant-Raphaëls, die door den „maestro" den kunsttempel
moeten worden binnengeleid. Ten eerste een logementhouderszoon, die
schilderen leert omdat zijn hersens niet in staat zijn iets weten­
schappelijks te bevatten, en die door zijn vader in zijn „roeping"
wordt aangevuurd, omdat deze praktische man zijn hotel zulk een
kostelijke gelegenheid vindt orii de meesterstukken zijns zoons aan den
man te brengen.
Vervolgens zien wij als leerlingen Baftels défileeren: een paar dames,
die „beelderig" teekenen en al de voorwerpen , die binnen haar bereik
liggen, in pastel afbeelden; verder een teringachtig knaapje, dat voor
zijn „gezondheid" papier moet behoutskolen en een freule die, volgens
haar eigen zeggen, schildert „om den tijd te dooden."

228 KRONIEK.
De familie Hoogenbreed, die ook door hem „bediend" wordt, is
een huisgezin, dat men niet tevergeefs in elke stad van ons vaderland
zal zoeken. Misschien dat de schildering van de „educatie" der kinderen
Hoogenbreeds (Deel I, pag. 41) nog in latere eeuwen den geschied-
vorscher een welkom gegeven zal zijn om een oordeel te kunnen vellen
over de opvoeding der 19 e
eeuwsche spes patriae.
Keiler verstaat bovenal uitnemend de kunst om met één enkelen
pennetrek zijn figuren te teekenen. Wanneer hij zegt: „Man en vrouw,
in de enge ruimte eener coupé samengedrongen, zoodat zij zonder het
te willen met elkander in aanraking waren, hadden geen enkel woord
van vertrouwen of genegenheid te wisselen." (Deel I, pag. 20), dan
staat ons de verhouding van baron en barones van Berkerode helder voor
oogen. Evenzoo behoeft de auteur ons geen nadere toelichting te geven
van het karakter van juffrouw Booting nadat zij, •— wanneer zij hoort
dat haar commensaal den volgenden morgen een duel op leven en dood
zal aangaan, — vraagt: „Maar als die schilder doodgeschoten wordt,
krijg ik toch de maand huur?" (Deel 11, pag. 164).
Jammer dat bij zooveel goeds als ons in dezen roman wordt voor­
gezet, de hoofdschotel geheel in het water is gevallen! Zijn streven
om vóór alles Henri Dalmoet een aureool van deugdzaamheid om de
slapen te vlechten, heeft den schrijver parten gespeeld. In plaats van
een talentvol schilder met kunstenaarsbloed in de aderen zien wij een braven
Hendrik voor ons, die, de brave-IIendrik-traditie getrouw, zich volgaarne
leent der barones van Berkerode „tot zoenoffer te strekken van haar ontrouw
jegens zijn pleegvader." Wèl zegt hij, als hem voor het eerst het
voorstel gedaan wordt freule Clémence van Berkerode te huwen: „Ik
zal er me op bedenken." (Deel I, pag. 122), maar „schatrijke, jonge,
mooie baronessen" (Deel II, pag. 61) liggen niet opgeschept voor
„eenvoudige schilders, die niet meer talent hebben dan honderd anderen"
(Deel II, pag. 60) en het „Zoenoffer" besluit dus zich gelaten naar
den wil der barones van Berkerode te schikken. Komt er den volgenden
dag, buiten zijn schuld, een kink in den kabel en wordt de verloving
verbroken, dan is de ,,galant-af" een voorbeeld van philosophische
berusting en komt geen andere klacht over zijn lippen dan: „Het is
ook eigenlijk beter zoo." (Deel II, pag. 126). Geen wonder dan ook
dat wij, Dalmoets phlegma op het punt van het aangaan en verbreken
van engagementen ziende, hem een paar weken later als den verloofde

KRONIEK. 229
van Fientje Raffel mogen begroeten, maar vreemd klinkt het ons van
hem de volgende uitspraak te moeten hooren : „Een man, die eenmaal
een vrouw heeft liefgehad, blijft haar liefhebben." (Deel II, pag. 56).
Iemand, die als Dalmoet met alle winden meedraait, heeft niet het
recht dergelijke theorieën te verkondigen en door zijn held eenige holle
phrases in den mond te leggen, bemantelt de schrijver in geene deele
de karakterloosheid van zijn hoofdfiguur.
Veluwsche Novellen door H. Zeger de Beijl. De Hut van
den Scheper. Amsterdam, Tj. van Holkema, 1885.
,,A1 is de leugen nog zoo snel,
De waarheid achterhaalt haar wel."
Beide verhalen des heeren Zeger de Beijl kunnen tot illustratie
dienen van bovenstaand rijmpje, hetgeen voor den lezer, wiens oogen-
blikken kostbaar zijn, dit voordeel heeft, dat hij zijn tijd slechts aan
één der twee novellen heeft te schenken. Zoowel in „De Hut van den
Scheper" als in „Hannes de Zinger" wordt een onschuldige van misdaad
beticht, zijn alle bewijzen tegen hem en door een uiterst toevalligen
samenloop van omstandigheden (slechts in romans als de natuurlijke
gang der zaken voorgesteld) wordt de onschuld zonneklaar aan het licht
gebracht. Behalve dit punt van overeenkomst — want dat in het eerste
verhaal het vergrijp een inbraak, in het tweede om „om nieuw te blijven"
een brandstichting is, kan toch bezwaarlijk een verschil heeten — hebben
deze twee novellen nog dit gemeen, dat zij beide zich op het bezit van
een schijnvrome kunnen beroemen. Wat door Bart Woelders uit „De Hut
van den Scheper" wordt gesproken, kon met hetzelfde recht Hannes
den Zinger in den mond gelegd worden, zonder dat iemand iets van de
persoonsverwisseling zou bespeuren. Lazen we niet op het eind der
eerste novelle dat Bart Woelders op het kerkhof eener bedelaarskolonie
zijn laatste rustplaats gevonden heeft, dan zouden wij, zonder onze
verbeelding in één enkel opzicht geweld aan te doen, ons kunnen voor­
stellen , dat hij onder een anderen naam in „Hannes de Zinger" als
een feniks uit zijn asch is herrezen. Nu slechts zullen zij , die aan
zielsverhuizing gelooven, zich in deze voorstelling thuis vinden.
Treurig genoeg voor Nederland behooren figuren als Bart Woelders
W.

230 KRONIEK.
en Hannes de Zinger tot een rubriek, in ons „antirevolutionair" landje
sterk vertegenwoordigd, en het is voor het vaderlandslievend gemoed
weinig opwekkend van het drijven en dringen van familieleden der
Amsterdamsche paneelzagers te lezen. Indien het waar is, dat de schijn­
heiligheid niet te dikwijls aan de kaak kan worden gesteld, dan
voorzeker heeft de schrijver der „Veluwsche Novellen" een verdienstelijk
werk verricht.
Warme Kadetjes, door Aquarius. Zutfen, W. J. Thieme &C°. 1885.
Hoogstwaarschijnlijk bedoelt de anonymus, die dit baksel (onder ons
gezegd: de naam doet mij reeds schrikken) de moeite waard heeft
gekeurd uit de Amsterdammer over te doen drukken, een schetsenboek
te leveren van het burgerleventje in Amsterdam. Hij gaat echter niet
verder in dat opzicht, dan door een aantal onnoemlijk droog-komieke
zetten, min of meer zotte besluiten en verordeningen der Amstelstad-
Kegeering tot goed begrip des lezers over te brengen in zijn grollig
Nederduitsch. Men heeft bovendien het genoegen waar te nemen,
dat meergenoemde zetten ons onder het oog komen maanden, zelfs
jaren nadat hunne slachtoffers door alle Nederlandsche couranten op
de geestigste wijs zijn gehavend. De herhaaldelijk zich noemende
„doodonschuldige" Aquarius zoeke, zoo hij t' eeniger tijd mocht
besluiten aan zijn ongewone alledaagschheid zelf het land te krijgen,
bij Fianor in den Spectator 't geheim van causeeren eens; Van
Kennes' gemeenteraadsstudiën kon hij desnoods voor opleidingsschool
doorloopen.
Voor ik echter van u scheide, o Aquarius, dient nog een klein
glinsterend hoekske in uw boekske nagespeurd: „Kinder-leed" verdient
waarlijk iets meer dan een plaatsje onder zooveel platheid. Het is een
schetsje van een geval, dat den goedmoedigen burgerman Aquarius
met een heel klein, heel mager bedelmeisje overkwam. De eerste
maal, dat het kind hem vraagt, laat hij 't „uitrukken" onder be­
dreiging met een diender; den volgenden dag echter, ziende dat het kind
hem angstig ontwijkt, komt zijn ruwe goedhartigheid in al haar eenvoud
boven : hij spreekt 't toe en koopt wat van haar — spoedig is hij „haar
geregelde klant." Maar eens op een dag blijft het kind weg en als
W.

KRONIEK. 231
hij het opzoekt, ongerust over haar lang uitblijven, vindt hij zijn
vriendinnetje dood. „Het vermagerde gezichtje had een uitdrukking
van kalme berusting, de uitgeteerde handjes waren op de borst gevouwen
en eene medelijdende buurvrouw had een bloempje tusschen de door­
zichtige vingertjes gestoken.
Op eens was het alsof ik een stevigen duw in mijn nek kreeg die
mij noodzaakte te bukken en het kille voorhoofdje te kussen en ik
geloof, ja ik geloof dat er een paar tranen langs mijn wangen liepen."
E.

Jan. '86.
MAAR 'T ALLERZOETST.
DOOK
LOUIS COUPERUS.
Mijn kunst is als een fijn-geslepen kelk
Van klaar krystal, waarin een purpren wijn
Als vol robijnen fonkelt. ... Zie, wanneer
Mijn lippen, laafziek, licht den rand van 't glas
Beroeren, koost de smaak mij als een kus. . . .
Nog zoeter dan zijn smaak is mijn de aroom
Des wijns, wen ze, als den geur dier roode bloem,
Aan 't glas ontwelt, en mij bezwijmlen wil....
Maar 't allerzoetst is mij die beker, zoo
Daar, siddrend, drupplen lichts in trillen.... Dan
Beroer ik niet mijn glas, en staar het toe,
En smacht het tegen, en geniet, geniet
Meer in mijn wensehen, dan voldoening 't nooit
Verlangensmoê gemoed ooit geven zou....
Zoo is mijn kunst, wanneer ik, zwakke, schep,
Een ander in zijn schepping nageniet,
Of, scheppingloos, in onmacht me vermijmer. . . .
FRAGMENT.
Heur witte hand was een albasten gesp,
Die aan heur hals het gazig-ijle waas
Bevestte, en melodievol troostte zij:
„Heb geen behagen in uw weemoed, die

S
Gelijk een somber boetgewaad uw ziel
FRAGMENT. 233
Met donkren plooi omhangt, en kies haar eer
Een kleed van louter licht. ... ik zelve droeg
Den zwaren pij, voor 'k mij dit waas omwond,
Dat mij in witte wuftheid nu omweeft...."
En lachend hulde zij haar leden dicht,
En scheen een schimme in schoonen schitterschijn. . . .
Een pooze maar toen prangde zij haar borst
Met beide handen, als van smart doorflitst,
En weende....
En sombier hing de weemoed mij
Der ziele rond....
Jan. '86.
MELODIE.
O, zilvren nacht!
O, zweef niet voort!
O, nacht, o, zilvren nacht! en mar!
Weef sterren glans
Met geur van rozen en jasmijn te saam,
En vang ons beider zielen in uw net,
O, zilvren nacht!
O, zilvren nacht!
Uw stille melodie
Versuist gelijk een liefdelied,
O, zilvren nacht!
In weelde weg....
O, nacht!
Verzweef niet voort, o nacht!
En mar. ... o.. . . mar!
Uw melodie
Versuist gelijk een liefdelied....
O, nacht!

234 MELODIE.
Maart '86.
O, wieg haar aan mijn boezem zacht
In sluimering. . . .
O, suis, o, nacht
ITw wiegezang,
Maar zweef niet voort,
O, nacht,
En mar.... o. . . . mar!
Geen dageraad
Bestrooi' de kim
Met rozeblaêren.. .. Duur!
Duur eeuwig, nacht!
O, zilvren nacht!
Duur voort!
Mijn ziel
Is als een beker vol
Van edel vocht,
En zalig vloeit mijn ziel
O, zilvren nacht!
In wellust over....
Duur eeuwig, nacht!
Duur voort!
En is mijn aêm
Gevloden met heur ademtocht,
Gevloden met heur laatsten zucht
Is zoo mijn aêm
Gevloden!
Verzweef dan, zilvren nacht!
Dan
Dageraad!
Bestrooi de kim
Met rozeblaêren!

MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
DOOK
FIORE DELLA NEVE.
Byron, Marino Paliero, an historical
tragedy in five acts, 1820.
Casimir Delavigne, Marino Paliero,
tragédie, 1829.
Albert Lindner, Marino Palieri,
Trauerspiel in 4 Acten, 1875.
Murad-Efendi, Marino Faliero,
Trauerspiel in 5 Acten, 1876.
Swinburne, Marino Paliero, a tragedy
in five acts, 1886.
I.
Hebben de droevig-eindende avonturen van Cleopatra,
Iphigenia, Doctor Faust, de dame van Coucy (door Froissart
Gabrielle de Vergy genoemd), en Maria Stuart al het voorrecht
gehad, den eenen treurspeldichter na den anderen te
bezielen; geen held of heldin der historie is zoo talrijke malen
in alexandrijnen gestorven als de doge Marino Falieri.
Bij het vijftal dichters wier namen aan het hoofd van dit
opstel prijken, kan men er eenige voegen uit ieder land,
uit Italië niet het minste. Dit geldt alleen de uitgegeveue,
maar hoevele Marino Falieri's zullen, in de periode der
treurspelen van vijf bedrijven, na een paar malen voor het
voetlicht gestorven te zijn, de eeuwige sluimering zijn ingegaan;
hoevele anderen de reis uit 's dichters brein niet verder dan
tot de portefeuille der directie gebracht hebben. Dat in het
verwante genre, de groote opera, do Marino Falieri's zich in
II. 1G

236 MARINO EALIERI RN ZIJNE DICHTERS.
den lateren tijd tot enkele bepalen, is waarschijnlijk alleen
toe te schrijven aan het technisch bezwaar, dat de hoofdrol
een grijsaard is, alzoo een bas en geen tenor; in eene vroegere
periode, toen de opera uit los aaneengeregen aria's bestond,
komen de Marino Falieri's op de Italiaansche tooneelen meermalen
voor.
Wie- het verhaal dan ook, hetzij in de Sismondi, Les
républiques italiennes du Moyen-Age, of Daru,
Histoire de Venise, hetzij in de bronnen van deze: Marin
Sanuto, Andrea Naugero, Matteo Yillani, Vettor Sandi, las,
moest zich wel tot poëtische bewerking aangetrokken gevoelen.
Reeds de wijze waarop de kroniekschrijvers het mededeelen,
de geschiedenis met voorteekens en legenden versierend, bewijst
welk een indruk het feit op de tijdgenooten en de eerstvolgende
geslachten maakte. Marin Sanuto vertelt aldus:
d e n
„Den ll September van het jaar onzes Heeren 1354
werd Marino Falieri tot Doge der Republiek Venetië gekozen.
Hij was reeds ridder, graaf van Valdemarino in de mark van
Treviso, en bezat een groot vermogen. Toen de verkiezing
afgeloopen was, werd in den Grooten Raad besloten, aan Marino
Faliero, die destijds gezant was bij bet hof van den Heiligen
Vader te Rome, eene deputatie van twaalf leden te zenden....
de Heilige Vader zelf hield inmiddels verblijf te Avignon....
Op den dag toen de Doge messer Marino Falieri te Venetië
aankwam, verhief zich een dichte mist, die den hemel verduisterde
; hij was dus genoodzaakt op het St. Marcusplein
aan te landen, tusschen de twee zuilen waaraan de misdadigers
worden ter dood gebracht, welke omstandigheid allen een
slecht voorteeken scheen....
Ik mag ook niet overslaan wat ik in eene kroniek van
dien tijd gelezen heb (Marin Sanuto schrijft in 1510). Toen
messer Marino Faliero podesta en kapitein te Treviso was,
liet op een dag van processie de bisschop op zich wachten.
Marino Falieri, hierover vertoornd, sloeg den bisschop op de

MARINO ÏALIRRI EN ZIJNE DICHTERS. 237
wang en wierp hem bijna op den grond. Tot straf voor deze
wandaad verblindde de hemel zijn verstand en gaf hem het
booze plan in, dat hem tot den dood bracht.
Marino Falieri was nog slechts negen maanden Doge, toen
zijne eerzucht hem het voornemen inboezemde, Venetië tot
slavernij te brengen; eene oude kroniek vermeldt daaromtrent
het volgende:
Toen de Donderdag aankwam, waarop gewoonlijk de stierenren
plaats heeft, Averd deze ren als altijd gehouden, en, mede
als altijd, begaven zich de edellieden na den ren in het paleis
van den Doge, om daar den avond met de dames door te
brengen. De dans duurde dan voort tot het eerste klokgelui;
op den dans volgde een collation, en na dezen maaltijd begaf
een ieder zich naar huis.
Bij dit feest bevond zich nu een zekere Ser Michele Steno,
een jong patriciër, die bekoord was door eene der eeredames
der Dogaressa. Hij was te midden der dames, toen hij zich
bij toeval aan eene onwelvoegelijkheid schuldig maakte; de
Doge gaf onmiddellijk bevel, hem te doen vertrekken. Ser
Michele kon zulk eene beleediging niet lijdelijk dragen. Toen
het feest geëindigd en iedereen vertrokken was, trad hij,
door zijne blinde woede gedreven, in de audiëntiezaal, naderde
den zetel waarop de Doge gewoon was plaats te nemen, en
schreef daarop deze woorden: Marin Falieri dalla bella
moglie, altri la gode ed egli la mantien e, Marino
Falieri met de schoone vrouw, een ander geniet haar, en hij
onderhoudt haar.
Den volgenden dag was deze beleediging overal bekend.
Men was verontwaardigd en de senaat beval, dat onmiddellijk
een onderzoek ingesteld zou worden. Aanzienlijke sommen
werden uitgeloofd voor wie den schuldige zou ontdekken; en
men kwam weldra tot de wetenschap, dat het Michele Steno
was. De Baad der Veertig gaf bevel, hem in hechtenis te
nemen. Voor zijne rechters gebracht, bekende hij, de woorden
geschreven te hebben uit wrevel, dat hij in tegenwoordigheid
16*

238 MARINO EALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
zijner geliefde uit liet paleis gejaagd was. De Eaad overlegde;
en zijne jeugd, zijne liefde, zijne verbijstering in aanmerking
nemend, veroordeelde hij Steno tot twee maanden gevangenisstraf
en een jaar ballingschap. Dit vonnis, naar de meening
van den beleedigenden Doge veel te zacht, deed al diens
woede weder ontbranden. Hij was van oordeel, dat de Eaad
niet gehandeld had, zooals zijne waardigheid en zijn rang dat
eischten.
Deze gebeurtenis besliste over bet lot van Falieri, wien het
immers voorbeschikt was, dat zijn hoofd vallen zou. Er is
slechts een toevallige omstandigheid noodig, om te verwezenlijken
hetgeen voorzegd en onafwendbaar is. Eenigen tijd na
deze beslissing van den senaat ging een edelman uit het huis
Barbaro, een driftig en heftig man, naar het arsenaal om
den meester der galeien iets te vragen. De admiraal van het
arsenaal was daarbij tegenwoordig. Toen deze het verzoek
hoorde, zeide hij: „Neen, dat is onmogelijk...." De edelman
stoof in woede op, een twist ontbrandde tusschen hem en den
admiraal, de edelman gaf dezen een vuistslag in het oog.
Ongelukkig droeg hij een ring aan den vinger, waardoor zijn
tegenstander gekwetst werd. Bloedend snelde de admiraal
naar het paleis van den Doge, om zich te beklagen en
gerechtigheid te vragen. „Wat wilt ge dat ik doen zal?"
antwoordde Marino Falieri. „Herinner u het geschrift, op mijn
zetel gegrift, en de wijze waarop men Michele Steno heeft
gestraft; gij kunt daarnaar oordeelen, welken eerbied de Raad
der Veertig voor mijne persoon heeft." — „Heer," antwoordde
daarop de admiraal, „indien gij verlangt waarlijk vorst te
worden en u van al die lage edelen te ontdoen, gevoel ik
genoeg moed in mij om het plan ten uitvoer te brengen;
verleen mij uwe hulp, en binnen weinig tijd zult gij meester
zijn van Venetië en u kunnen wreken." — „Hoe en door welke
middelen?" antwoordde de hertog. Daarop spraken zij verder
over dit onderwerp.
De hertog deed zijn neef, Bertuccio Falieri, roepen, die

MARINO EAL1ERI EN ZIJNE DICHTERS. 239
met hem in het paleis woonde, en deelde hem het complot
mede; zij deden ook Felipe Calendaro, een beroemd zeeman,
ontbieden en den listigen Bertuccio Israëllo. Na eene korte
beraadslaging besloten zij, nog eenige andere personen in het
geheim te nemen; verscheidene nachten vergaderden zij in
het paleis van den doge. Men kwam overeen, dat zestien
hoofden zouden worden gekozen in de verschillende wijken der
stad; deze zouden ieder eene bende onder hunne bevelen
hebben, maar aan deze niet het doel der daad mededeelen;
op den bepaalden dag zouden zij hier en daar eenige opschudding
veroorzaken, opdat de Doge een voorwendsel zou hebben
om de klok van St. Marcus te doen luiden, — want deze klok
wordt niet geluid, dan op zijn bevel,—terstond daarna zouden
zich de verschillende hoofden met hunne benden naar St. Marcus
begeven, door de straten welke op dit plein uitkomen, en op
het oogenblik, dat de edelen en de voornaamste inwoners
zouden komen om de oorzaak van het alarm te vernemen,
zouden de saamgezworenen hen vermoorden en Marino Falieri
tot Vorst van Venetië uitroepen. De uitvoering van het plan
werd bepaald op 15 April 1355 , en zoo goed was het geheim
bewaard en alle voorzorgen genomen, dat niemand in Venetië
eenigen argwaan koesterde.
Maar de hemel, die over de roemrijke stad waakt, en
die, tevreden over de vroomheid en rechtschapenheid harer
inwoners, hun altoos zijne genade betoond heeft, koos tot
zijn werktuig een zekeren Beltramo, een hoedenmaker, uit
Bergamo geboortig, ten einde op de volgende wijze de samenzwering
te doen ontdekken. Deze Beltramo was een beschermeling
van Niccolo Lioni de Santo Stefano, en wist gedeeltelijk
hetgeen er gebeuren moest; hij ging naar Niccolo Lioni en
waarschuwde hem, zich niet buiten zijn paleis te wagen;
Niccolo toch was een der leden van den Baad der Tienmannen.
Door zijn beschermer ondervraagd, gaf Beltramo eenige inlichtingen;
Niccolo bleef als verbijsterd van schrik en verwondering
en Beltramo vertelde al wat hij wist. Belüramo noch Niccolo

2A0 MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
vermeldden, dat de Doge in het complot betrokken was
(volgens Matteo Villam begaf Niccolo zich zelfs met Beltramo
naar het paleis van den Doge om hem de ontdekking mede
te deelen, en ging, eerst door zijne uitvluchten en aarzelingen
argwanend geworden, naar den Raad der Tienmannen). Niccolo
liet Beltramo onder bewaking in zijn paleis achter, riep de
Tienmannen bijeen, de leden van den grooten Raad, de
avvogadori, de hoofden der Veertig, de signori di notte, de capi
di sestieri, de cinque della pace, en nam in gemeenschappelijk
overleg de maatregelen tot het behoud der rust....
Toen de vergaderde bestuurderen vernomen hadden, dat de
Doge onder de samenzweerders behoorde, besloten zij, nog
een twintigtal uit de voornaamste burgers tot zich te roepen,
ten einde gezamenlijk te beraadslagen. Dien zelfden nacht
nog werd er eene Giunta of Zonta ingesteld, uit twintig der
meest geachte en bejaarde edelen bestaande. Deze deed den
Doge Marino Falieri voor zich verschijnen, zoomede Bertuccio
Israëllo, die met ketenen beladen verscheen....
Den 16 den
April veroordeelde de Raad der Tienmannen de
schuldigen Filippo Galendaro en Bertuccio Israëllo om gehangen
te worden aan de zuilen van het balcon van het paleis, hetzelfde
waarvan de Doges den stierenren aanzagen; zij werden
met eene prop in den mond ter dood gebracht. Den volgenden
dag veroordeelde men hunne eedgenooten, en allen werden, twee
aan twee, aan de zuilen van het paleis opgehangen, te beginnen
bij de roode zuil, en zoo vervolgens langs het kanaal.
Den 16 den
April ook sprak de Raad het oordeel uit over
Marino Falieri; hij werd veroordeeld om onthoofd te worden,
met de bijvoeging, dat het vonnis zou voltrokken worden op
het portaal boven de steenen Reuzentrap, waar de Doges bij
het.. aanvaarden hunner macht den eed van trouw aan de
Republiek afleggen. Den volgenden dag werden de poorten
gesloten; tegen twaalf uur zou de voltrekking van het vonnis
plaats hebben. De Doge werd op het portaal geleid; de muts,
het teeken zijner waardigheid, werd hem ontnomen; toen de

MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
241
executie had plaats gehad, trad een der leden van den Raad
der Tienmannen naar de buitenste zuilenrij van het paleis,
die op het St. Marcusplein uitkomt, en toonde aan het volk
het bloedige zwaard, met luider stemme deze woorden zeggende:
„De verrader heeft zijn vonnis ondergaan!" Daarop werden de
poorten geopend, en het volk stroomde toe om het lijk van
den Doge te zien....
Het lijk werd des nachts in eene boot, door acht flambouwen
verlicht, geplaatst en naar de graftombe der familie in San
GHovanni e Paolo gebracht. Het portret van Marino Falieri ontbreekt
in de rij der Doges in de zaal van den Grooten Raad; op de
plaats waar het had moeten geplaatst zijn, leest men: „Hic est
locus Marini Faletro, decapitati pro criniinibus."
Dit is het verhaal van Marin Sanuto. Graaf Daru en de
Sismondi deelen nog eenige bijzonderheden, aan andere kroniekschrijvers
uit dien tijd ontleend, mede. De Sismondi verklaart
den wrok van Israël Bertuccio door eene misdaad, welke door
den jongen patriciër Barbaro op Israëllo's dochter zou gepleegd
zijn. Graaf Daru schijnt het minder misdadig te vinden,
dat de Doge tegen de Republiek samenzwoer, dan dat hij
zich daartoe met plebejers verbond. De Sismondi legt, op
gezag van Vettor Sandi, eenigen nadruk op de jaloerschheid
van den Doge, en schijnt te insinueeren, dat de jonge
Dogaressa hiertoe eenige aanleiding gaf; dit wordt echter
door geen der andere schrijvers bevestigd.
Men kan zich begrijpen, hoe zulk een onderwerp, vooral
in de romantische periode, de dramaturgen moest inspireeren.
Een Doge, door twee heftige hartstochten bewogen tot een
zelfde doel, in het romantisch Venetië, tusschen de p o z z i en
p i om b i, bet fatum wachtend van de alarmklok van St. Marcus;
eene schoone jonge vrouw als geheimzinnige aanleiding, tot
slottooneel de Scala dei Giganti, waar het bloedige hoofd van
den Doge viel en zijn wapenschild gebroken werd, — dit
alles historisch en met een der roemrijkste namen in het

242 MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
gouden boek van Venetië's adel betiteld, — de eenige vrees zou
zijn, dat de uitwerking beneden het onderwerp bleef, en dat
was altoos nog te beproeven.
II
De eerste ernstige dichter, die een Marino Faliero
voltooide, was Byron. Hij zag als man van smaak in, dat
soberheid een der kenmerken en voorwaarden van het grootsche
is, en trachtte zich te onthouden van al wat niet strikt historisch
was. Alleen het karakter der Dogaressa, immers
aanleiding tot het geheele drama, vereischte eenige uitwerking,
en de kroniekschrijvers hadden zelfs haren naam niet genoemd.
Byron — en Lindner na hem — noemde haar Angiolina,
Delavigne noemde haar Eléna, Murad-Effendi noemde haar
Annunziata, Swinburne eenvoudig the Duchess.
Als Byron's tragedie aanvangt, is reeds de beleediging
geschied. De dienaren van den Doge spreken over het ongeduld,
waarmede hun meester de tijding verbeidt, welke straf de
rechtbank der Veertig over Steno heeft uitgesproken. De Doge
zit, naar een hunner meedeelt, als druk in staatszaken verdiept,
aan de tafel in zijn eigen vertrek, met verzoekschriften,
vonnissen, rapporten, brieven voor zich; maar sedert het
laatste half uur sloeg hij geen blad om van het decreet, dat
hij scheen te lezen. Het bericht komt, in een verzegelden
brief; de Doge zendt den dienaar uit de kamer, en laat zich
den brief door zijn neef en pleegzoon Bertuccio Faliero voorlezen.
Neem dit papier.
De letters, neev'lig, zweven voor mijn oog,
En glijden henen. . . .
BERTUCCIO.
Heb geduld toch, oom ;
Hoe beeft ge dus ? O twijfel niet, 't zal alles
Naar wensch zijn.

MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS. 243
Lees.
DOGE.
BERTUCCIO.
„En is alzoo besloten,
In vollen raad, met algemeene stemmen,
Dat Micliel Steno, die den laatsten nacht
Van 't Carnaval, gelijk hij zelf erkent,
Zieh schuldig maakte aan 't griffen dezer woorden
Op 's Doge's troon....
DOGE.
Wilt gij ze zelf herhalen?
Gij ze herhalen ? Zoudt gij, een Faliero,
Voor mij de schande zingen van ons huis,
Bezoedeld in zijn hoofd, dat hoofd de vorst
Van de opperste der steden. . .. ? Lees het vonnis.
BERTUCCIO.
Vergeef mij, goede heer; 'k gehoorzaam u.
„Dat Michel Steno eene maand gevangen
Gehouden worde."
DOGE.
Verder.
BERTUCCIO.
Niets meer, heer.
DOGE.
Hoe zegt ge? Niets meer? Droom ik?... knaap, gij liegt!
Geef mij het handschrift. (Grijpt het papier en leest.)
„Algemeene stemmen. . ..
Dat Michel Steno. ..." Neef, uw arm. . ..
BERTUCCIO.
Mijn oom!
Wees kalm,. . . kom tot u zelf. . . Waarom die smart?
Laat me iemand roepen. . .
Het is voorbij....
DOGE.
BERTUCCIO.
Blijf! roep niemand hier!
'k Geef toe, 't is ongepast;

244 MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
De straf is te genadig voor het misdrijf,
't Is niet behoorlijk van den Eaad der Veertig
Zoo lieht te straffen wat toch schand'lijk was,
En een beleediging voor u en zelfs
Voor hen, uw onderdanen; maar 't is nog
Niet onherstelbaar; gij kunt appelleeren
Vooreerst bij hen, dan bij de Avvogadori,
En deze, ziende dat geen recht geschiedt,
Vernemen wis de zaak die ze eens verwierpen,
Verschaffend recht u tegen d'overmoed'ge —
Meent gij dat ook niet, oom? Hoe staart ge dus,
En geeft geen antwoord? Hoor mij, heer, ik smeek u...
(Be DOGE, de vorstelijke muls op den grond slingerend, en haar
willende vertrappen, roept, als zijn neef hem wil tegenhouden, uit:)
O, dat de Saraceen Sint Marcus introk,
Ik bracht hem hulde.. . .
BERTUCCIO.
En aller Heiligen , ik smeek u. . . .
DOGE.
Heer, om 's Hemels wil
Weg!
O, voer de Genuees de haven binnen ,
O, stonden, die mijn zwaard bij Zara slachtte,
De Hunnen om 't paleis geschaard!
Venetië's Doge ?
BERTUCCIO.
DOGE.
Zegt dit
Wie, Venetië's Doge?
Wie is hier Doge? Noem hem, breng mij tot hem,
Dat hij mij recht doe !
BERTUCCIO.
Als ge uw ambt vergeet,
Uw waardigheid en plicht als vorst, als mensch dan
Bedwing u nog en toom uw hartstocht in... .
Venetië's vorst. . . .

MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
DOGE.
Venetië's vorst bestaat niet.
Het is een woord.... of neen! een ijd'le klank:
De meest verachte, hulpelooze beed'laar
Kan, als hem de één een bete voedsel weigert,
Ze van een ander, liefd'rijker, verkrijgen;
Maar hij, wien 't recht geweigerd wordt door hen,
Wier ambt is recht te doen , hij is ellend'ger
Dan de verworpen beed'laar — hij is slaaf —
En dat ben ik, en gij, en gansch ons huis,
Van dezen stond; de minste handwerksman
Wijst thans ons na, en op ons wapen spuwt
De trotscher eed'le, —- wie verschaft ons recht?
De wet nog, beer....
BERTUCCIO.
DOGE , hem in de rede vallend
Gij ziet, wat zij ons geeft,
Ik vroeg geen and're hulp, dan van de wet;
Ik zocht geen wraak, dan wettelijke eerherstelling,
Geen rechters, dan de wet had aangewezen ;
Ik, soeverein, kwam tot mijn onderdanen,
Tot hen, die eens hun soeverein mij maakten,
En dubbel recht mij gaven op dien titel,
Zij legden in de weegschaal al mijn diensten,
En mijn geboorte, en recht, en hunne keuze,
Mijn eereteekens en mijn grijze lokken,
Vermoeienissen en gevaar en reizen,
Het bloed en zweet van bijna tachtig jaar, —
Daartegen wogen zij het laagst bedrijf,
De grofste, meest bezoedelende schanddaad
Van een patriciër, — en de weegschaal zonk !
En ik zal dit verdragen!
245
Bertuccio, ofschoon de beleediging beseffend en mede ge­
voelend, tracht tegenwerpingen te maken, maar de veront­
waardiging van den grijsaard klimt met iedere overdenking.
Als Bertuccio Faliero den Doge verlaten heeft, komt de chef

246 MARINO FALIERI BN ZIJNE DICHTERS.
van het arsenaal, Israëllo Bertuccio, die onder Faliero bij Zara
gestreden heeft, gerechtigheid vragen voor de wond hem door
den jongen patriciër Barbaro toegebracht. De Doge antwoordt
bitter:
Tot mij komt ge om gerechtigheid — tot mij!
Venetië's Doge heeft haar niet te geven;
< Hij kan haar niet verkrijgen zelfs. . . . Zooeven
Werd zij nog hem geweigerd. Steno
Is met een maand gevangenis gestraft!
— Gij vraagt
Herstel van recht van mij! Ga naar de Veertig!
De gemeenschap van grieven tusschen den Doge en den
plebejer leidt tot de mededeeling, dat deze laatste reeds eene
samenzwering gevormd heeft, en de Doge grijpt de gelegenheid
aan om zijn wrok te koelen; hij bepaalt eene plaats dicht
bij de kerk van San Giovanni e Paolo, waar hij de samenzweerders
ontmoeten zal.
Het tweede bedrijf voert Angiolina, de Dogaressa, ten tooneele;
in een gesprek met eene typische treurspel-confidente doet
zij zich als rein en deugdzaam kennen.
MAEIANNA.
Verdenkt de Doge u niet?
ANGIOLINA.
Voorzeker
Hij, mij verdenken?
Dat durfde Steno niet, toen hij zijn leugen
Op 't marmer grifte Steelsgewijze sluipend,
In 't glinst'rend maanlicht, kwam 't geweten hem
De daad verwijten, en in ied're schaduw
Die langs den wand glijdt, ziet hij wenkbrauwfronsend
Zijn laffe last'ring.
Een machtig zware straf.
MAEIANNA.
Hij verdiende wel

MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
ANGIOLINA.
MARIANNA.
Hij is gestraft.
Hoe? kent men 't vonnis reeds? is hij veroordeeld?
ANGIOLINA.
Dat weet ik niet, wèl dat men hem ontdekte.
MARIANNA.
En vindt ge dat genoeg voor zulk een schanddaad?
ANGIOLINA.
Ik zou niet gaarne in eigen zaak beslissen,
En weet ook niet, wat schuldgevoel de zielen
Zoo laag als die van Steno kan bereiken,
Maar als zijn woord geen dieper indruk maakt
Op 't hart der rechters, dan het deed op 't mijne,
Dan laat men hem, voor alle boetedoening
Aan eigen schaamte, — of schaamteloosheid over.
MARIANNA.
Men is toch aan de grof beschimpte deugd
Een boete schuldig.
ANGIOLINA.
Waartoe zou dat dienen?
Wat is de deugd, die offers noodig heeft?
Of zij, die afhangt van der menschen woorden?
De stervende Eomein sprak: „Deugd.... een naam!"
En meer zou deugd niet zijn, als 's menschen adem
Haar maken kon of storen.
247
Zeer eigenaardig is Angiolina's meening over het vonnis
der Veertig, welke zij in een gesprek met den Doge ontwik­
kelt, als zij van hem de uitspraak vernomen heeft.
Nog niet —
DOGE.
Men zeide u Steno's vonnis?
ANGIOLINA.
DOGE.
Een maand gevang'uis!

248 MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
ANGIOLINA.
DOGE.
Te weinig niet den boef op de galeien
Is 't te weinig?
Die, dolgegeeseld, tot zijn heer durft morren,
Te weinig wel voor den ellendige,
Die koel en valsch, met voorbedachten rade
Eens vorsten eer, die eener vrouw, durft schenden,
Op d' eigen zetel waar hun luister troont.
ANGIOLINA.
Mij schijnt het reeds genoeg voor hem, patriciër,
Van zulk een snoodheid overtuigd te zijn;
Elk' and're straf zou een geringe schijnen
Bij 't eerverlies. .. .
DOGE.
Eer? zoek die niet bij dezen;
Zij hebben 't nietig leven, — en dat spaart men.
ANGIOLINA.
Zoudt gij dan willen dat men hem ter dood bracht?
DOGE.
Thans niet, — nu hij nog leeft, welaan, hij leve
Zoo lang hij kan, — hem geldt mijn wraak niet meer;
De schuldige, die vrijgesproken werd,
Deed thans de schuld op al zijn rechters over.
Hij is thans rein, zijn misdaad is de hunne.
ANGIOLINA.
Ik zeg u, had de laffe schotschriftmaker
Voort 't flauw gedichtsel 't jeugdig bloed gestort,
Nooit had mijn boezem meer een vroolijk uur,
Nooit sluim'ring zonder droomen meer gekend.
DOGE.
Zegt niet de wet des Hemels: bloed voor bloed?
Wie 't bloed bevlekt, doodt meer, dan wie het uitstort.
Is het de pijn der slagen, of hun schande,
Die voor des mensehen ziel hen dood'lijk maakt?
Zegt niet de wet der menschen: bloed voor eer,
En zelfs voor minder, voor een weinig goud ?

MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS. 249
Zegt niet der volkr'en wet: bloed voor verraad?
Is 't niets, deez' aad'ren voor hun reinen stroom
Met gif gevuld te hebben? Niets, uw naam
Onteerd te hebben, en den mijnen, de edelsten?
Is 't niets , een vorst ten spot gemaakt te hebben
Voor 't oog zijns volks? Is 't niets, den heilgen eerbied
Verzaakt te hebben, dien de menschheid toont
Voor jeugd in vrouwen, ouderdom in mannen,
Voor deugd in uwe sekse, en waardigheid
In de onze? Maar. . . . laat zij, die 't vonnis wezen,
En vrij hem spraken, toezien....
ANGIOLINA.
Wil, dat wij onzen vijanden vergeven.
DOGE.
Heer, de Hemel
Vergeeft de hemel dan den zijnen ? spreekt hij Satan
Van eeuw'ge straffen vrij ?
ANGIOLINA.
O, spreek zoo niet,
U en uw' haat'ren zal hij bei vergeven.
DOGE.
Amen. Vergeef de Hemel hun!
ANGIOLINA.
DOGE.
En gij?
Ik ook! — Als ze in den Hemel zijn!
ANGIOLINA.
Niet eer?
De Doge leidt het gesprek af, en beklaagt Angiolina, die
door het huwelijk in zijne schande gewikkeld is.
Dit onderhoud tusschen den grijsaard, en de dochter van
zijn vriend, die hij gehuwd heeft met het oogmerk, haar
als weduwe zijn rang en zijne goederen achter te laten, is
niet van dramatische kracht; een oude man toch, voor het
voetlicht zijne gedachten over het huwelijk uitleggend aan
zijne jonge vrouw, is een zeer hachelijk waagstuk; men denkt

250 MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
onwillekeurig aan Agnès en Arnolphe; maar het tooneel is
vol schoone verzen. De Doge betuigt, dat hij nooit een oogenblik
Angiolina's trouw verdacht heeft of verdenken zou.
Waar eer is, ingeboren
En zorgzaam opgekweekt, is zij de rots
Der huw'lijkstrouw; — waar zij niet is, waar ijd'le
Gedachten toeven, of de wufte vreugde
Der wereld weeldrig rankt in 't lichte hart,
Of zinn'lijk hijgen 't snel doet kloppen, wis,
Vergeefs droomde ooit de mensch van eer en trouw
In 't zoo besmette bloed, waar' 't ook gehuwd
Aan hem, dien het op aard het meest begeerde.
Het levend beeld des blonden dichtergods
In reine marm'ren schoonheid, of veeleer
De halfgod Hercules, in mannenkracht
En majesteit van bovenmenschlijk kunnen,
Zal 't hart niet binden, waar geen deugd het bindt.
Zijn eigen vastheid vormt het en beproeft het;
Deugd wordt geen slechtheid, ondeugd betert niet;
De vrouw die viel, zal telkens weder vallen;
Want slechtheid wil verscheidenheid , maar deugd
Staat als de zon, en al wat om haar wentelt
Drinkt licht en glans en leven in 't aanschouwen.
Angiolina tracht steeds den Doge tot kalmte te brengen.
Hij reikt haar een geschrift over, met verzoek, dit later te
lezen (men denkt weer aan Arnolphe); het bevat raadgevingen,
die haar nut kunnen verschaffen, wanneer hij er niet meer zijn
zal om haar te leiden. Zij antwoordt:
In 't leven, heer, en na uw leven, zult
Gij steeds door mij geëerd zijn; maar ik bid,
Dat vele nog uw dagen mogen zijn,
Vooral gelukk'ger, dan gij thans doorleeft!
Deez' smart zal wijken, en gij zult weer zijn
Zoe kalm als 't wezen moet, — en als ge waart.

MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS. 251
DOGE.
Ik zal zijn, die ik wezen moet; — of niets zijn.
Maar nimmermeer, — o nimmer, nimmermeer,
Zal over de enk'le dagen, wellicht uren,
Die thans nog mijn vergalde grijsheid wachten,
De zoete rust haar avondscheem'ring spreiden.
Mij zullen niet die zomerschijn gestalten
Die in den winter doemen uit een lente,
Niet slecht besteed, van glorie niet verstoken,
De laatste stonden vóór den nacht vergulden,
Mij kozend voeren tot de lange rust.
Niet veel meer had 'k te vragen of te hopen,
Slechts de achting, aan mijn bloed en zweet verschuldigd,
En aan den ijver en de zorg, besteed
Voor de eer van mijne stad. Haar trouwe dienaar,
Haar dienaar, schoon haar hoofd, — waar 'k heengegaan
Tot mijne vaad'ren, met een reinen naam,
Hoog als de hunne; 't werd mij niet gegund.
O, sneuvelde ik te Zara!
Byron heeft, ten einde zijn hoofdfiguur niet te verzwakken,
weinig indrukwekkende redenen in den mond zijner andere
personen gelegd; toch zijn in deze zelfde acte eenige verzen
van Israëllo Bertuccio zeer fraai:
BEETÜCCIO.
Zij missen niet hun doel, die sterven
In grootsche taak; het blok drink' vrij hun bloed,
Hun hoofd verdorr' aan 't kruis; hun leden rotten
Aan poort en wal ten afschrik vastgenageld; —
Hun geest zweeft ver en vrij. Schoon jaren vlieden
En and'ren weer hun duist're mart'ling lijden,
Steeds wast de diepe, golvende gedachte,
Die eind'lijk 't al beheerscht, en zegevierend
De wereld vrijheid geeft. Wat waren wij,
Had Brutus niet geleefd ? Het uur dat Bome
De vrijheid gaf, was hem het stervensuur,
II. 17

252 MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
Maar was onsterflijk niet, hetgeen hij naliet?
Een leer, een naam, die thans een deugd beduidt,
Een ziel, die duizendvoud door de eeuwen opleeft,
Zoo vaak tyrannen de oppermacht verkrijgen
En volken slaafsch zijn.
Het begin der derde acte zou op het tooneel van groote
werking zijn. Het speelt op een plek tusschen het kanaal en
de kerk van San Giovanni e San Paolo, waar de graven der
Falieri's zijn. Het is nacht: voor de kerk staat een ruiter­
standbeeld, eene gondel ligt aan den wal vastgemeerd; de Doge
zal hier de saamgezworenen ontmoeten.
Ik ben hier vóór het uur, — het uur welks klokslag,
Wanneer hij dreunt door 't welfsel van den nacht,
Wel der paleizen hoeksteen mocht doen wank'len
En 't marmer sidd'ren als in voorgevoel,
De slapers wekkend uit een gruwb'ren droom
Vol onbestemd en huiv'rig vóórbewustzïjn
Van wat hun nader sluipt. Ja, trotsche stad,
Men zal u reinigen van 't zwarte bloed
Dat een verpest leprozenhuis u maakt
Van tyrannie; de taak is met geweld
Mij opgedrongen, 'k heb haar niet gezocht.
Aldus werd ik gestraft, omdat ik toezag
Hoe deze pest, patriciërsdwing'landij,
Steeds verder om zich greep, tot in mijn slaap
Zij zelf mij aangreep, thans ben ik besmet
Bevlekt, bezoedeld; en ik moet de smet
Schoonwasschen in de golf. Gij, slanke tempel,
Waar mijne vaad'ren rusten, van hun beelden
De flauwe schaduw voor mijn voeten neerdaalt,
Op 't marmer, dat mij van de dooden scheidt;
Waar al de trotsche harten van mijn stam,
Eén hoopje nietige asch thans, 't al bevatten,
Wat eenmaal zooveel heldenzielen waren,
Wat zooveel malen de aarde daav'ren deed; —

MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS. 253
Gij, onzer schutspatronen heiligdom,
Gewelf vol grootheid , waar twee Doges rusten,
Gestorven de één in 't veld, vol zorgen de ander,
En met hen gansch een rij van kloeke vorsten
En wijze mannen , al wier daden, wonden
En titels 'k erfde, — o, sluit uw graven open,
Dat al uw gangen zich met dooden vullen ,
En drijf hen uit, opdat zij mij aanschouwen !
Ik roep hen op, dat zij met u getuigen,
Wat mij gedwongen heeft tot deze taak! —
Hun smet'loos bloed, hun roem cn hun blazoenen,
Hun hooge naam, 't is al in mij geschonden,
Niet door mij; maar door deez' ondankbare eed'len
Voor wie wij vochten, om hen groot te maken.
O gij vooral, Ordelafo de dapp're ,
Die omkwaamt in het veld, waar ik u wreekte,
Bij Zara, hebben wel de hecatomben
Door uwen nazaat aan uw stad geofferd,
Vergelding dus verdiend? Gij, hooge geesten,
O, geeft me uw glimlach, mijne zaak is heilig;
Is zij niet de onze, is zij de uwe niet?
Uw naam, uw roem gaan in den mijnen onder
Of rijzen met mij tot toekomstig heil!
Schenkt mij uw zegen , en ik maak uw stad
Vrij en onsterflijk, on den naam Ealiero
U meerder waardig, waardig uw verleden !
Met deze alleenspraak vangt liet psychisch vraagstuk aan;
Byron zal thans den strijd verder schilderen, dien den Doge
zijn besluit kost. Faliero ziet ten volle in, hoe de daad,
welke hij voorheeft, genoemd kan worden; al wat in hem is
komt op tegen de gemeenschap met den verrader, die daaren­
boven een man van het plebs is. Byron was de man om dit
te schilderen.
ISRAËLLO BERTUCCIO.
Is dus uw twijfel
Geheel verdwenen sinds ons laatst ontmoeten ?
17*

254 MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
DOGE.
Gewis niet — maar ik zette gansch mijn leven
Op dezen worp; de teerling rolde reeds
Toen 'k deelde in uw verraad. — Deins niet terug,
Verraad is 't woord ; ik kan mijn tong niet plooien,
En zwarte daden schoone namen geven
Terwijl ik ze bedrijf. Toen 'k naar u hoorde,
Hoe ge uwen heer verzoeken dorst, toen 'k naliet,
U in den kerker te doen sleuren, werd ik
Uw medeplicht'ge, schuldig zooals gij,
Nu kunt ge, als 't u behaagt, hetzelfde mij doen.
ISRAËLLO BERTUCCIO.
Heer, ik verdien niet deze vreemde woorden;
'k Ben geen spion, geen onzer is verrader.
DOGE.
Geen onzer ! 't Zij zoo, gij hebt thans het recht
Van ons te spreken. Verder. Als deez' aanslag
Gelukt, en eens Venetië, vrij en bloeiend,
Als wij in onze marm'rcn tomben rusten
Haar volgende geslachten naar ons graf leidt,
En hare kind'ren met hun kleine handjes
Laat bloemen strooien en haar redders loven,
Dan zal 't gevolg de misdaad heilig maken ,
Met dien van Brutus prijken onze namen
In 't boek der toekomst; maar, waar 't anders valt,
En 't ons mislukt, die voor geheim complot
En bloed niet vreesden, schoon met edel doel,
Dan zijn wij bei verraders, edele Israël;
Gij zooals hij, die nog voor weinige uren
Uw vorst was, thans uw mede-opstandeling.
DOGE.
Geen mensch is hier getuige, maar zie daar!
Wat ziet gij ?
ISRAËLLO BERTUCCIO.
Niets heer, slechts een ruiterstandbeeld,

MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS. 255
Een trotschen ridder op het vurig ros,
In 't maanlicht.
DOGE.
Zie, die krijger was de vader
Van mijne vaad'ren, en dit standbeeld gaf hem
De stad, die hij tot tweemaal had ontzet!
Treft u de blik, waarmee hij op ons neerziet?
ISRAËLLO BERTUCCIO.
Heer, dit is slechts verbeelding, marm'ren ruiters
Zien toch niet neder.
DOGE.
Maar de dood ziet neder.
Ik zeg u, daarin leeft en werkt een geest,
En ziet naar ons, die hem niet zien, maar voelen.
En mocht er ooit bezweringsformulier
Gevonden zijn om dooden op te roepen,
Het rust in daden als wij thans beramen.
Of denkt ge, dat de zielen van geslachten
Als 't hunne rustig in hun graven blijven,
Wanneer de laatste telg, hun erfgenaam,
Den dorpel drukkend van hun rein gesteente,
Er samenzweert met mokkende plebejers?
De samenzweerders komen bijeen, en in bun midden doet
elk woord den Doge dieper gevoelen, welk een afstand er is
tusschen zijn verleden, waarin streven en middelen gelijkelijk
grootscb waren, en de toekomst, waarin hetgeen hij Venetië's
vrijheid noemt, alleen door eene samenkoppeling vol schande
zal verkregen worden. Als zij, nadat alles afgesproken is,
vertrokken zijn, blijft hij weder met Israëllo Bertuccio alleen.
DOGE.
En is het dan beslist! Zij moeten sterven?
Wie?
ISRAËLLO BERTUCCIO.

256 MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
DOGE.
Zij, mijn vrienden eens door hulde en maagschap,
En menig daad en dag, — de Senatoren.
ISRAËLLO BERTUCCIO.
Gij spraakt hun vonnis uit, en 't was rechtvaardig.
V.DOGE.
Zoo schijnt het, en zoo is het ook voor u, —
Gij zijt een patriot, plebejisch Gracchus! —
Een volkstribuun, 't orakel der rebellen, —
Ik doe u geen verwijt, gij volgt uw roeping,
Zij hebben u" verdrukt, veracht, vertrapt,
Mij evenzeer; — maar zie, gij kent hen niet,
Gij hebt niet brood en zout met hen gedeeld,
Gij bracht hun beker niet aan uwe lippen,
Gij zijt niet met hen opgegroeid, in feesten,
In lief en leed hun deelgenoot geweest;
Uw blik zocht met een glimlach niet den hunnen,
Gij hebt hen niet vertrouwd, bemind, — ik wel.
Grijs zijn mijn haren thans, gelijk de hunne,
Van de oudsten in den raad; hoe heugt het mij,
Dat ze allen zwart als ravcnvleug'len waren,
Toen wij te saam manmoedig voorwaarts trokken
Om buit te garen van den valschen Moor!
Zal ik dat zilver thans met bloed bespat zien?
Een zelfmoord zal mij ied're dolksteek schijnen.
Gij voelt dit niet; gij tijgt aan 't beulenwerk
Alsof Venetië's adel slachtvee waar' !
Als 't al voorbij zal zijn, wascht gij uw handen
Van 't roode bloed en zijt dan vrij en vroolijk;
En ik, die u en al uw makkers leid
In dezen moord, ik zal dan leven, God!
En zien, en voelen. ... En toch spreekt ge waarheid ,
Wanneer ge zegt, dat dit mijn vrije wil is,
Ik zal en wil het doen.
De vierde acte bevat een prachtig hors d'oeuvre, eene

MARINO EALIERI EN ZIJNE DICHTERS. 257
alleenspraak van den patriciër Niccolo Lioni, den jongen
edelman, die, door een droevig voorgevoel overmand, het
feest heeft verlaten. Zijne verzen over den Zuidernacht zijn
in Byron's beste manier, zwaar van geuren en bekoorlijke
melancholie. Hij wordt gestoord door Beltrami (hier Bertram)
die hem komt waarschuwen en op deze wijze tot de ontdekking
leidt. Lioni doet Bertram bewaken en ijlt naar de leden van
den Baad der Tienmannen en den Magnifico. De Doge intusschen
bespreekt met zijn neef Bertuccio Faliero de laatste
toebereidselen, en zendt dezen naar St. Marcus, om door het
luiden der alarmklok het sein tot den moord te doen geven.
DOGE.
Omhels mij nog, Bertuccio — en vaarwel!
Maak spoed, de morgen rijst, en zend mij weldra
Een bode met de tijding, hoe het ging,
Toen gij de troepen vondt; dan luid haar! luid
De alarmklok van Sint Marcus !
BERTUCCIO vertrekt.
Hij vertrok;
Op ied're zijner schreden wiegt en wankelt
Een menschenleven. 't Is alzoo beslist,
En de engel des verderfs zweeft langzaam voort
Op 't oud Venetië, en toeft een wijle poozend,
Alvorens de fiolen uit te gieten;
Gelijk een adelaar, zijn prooi bespiedend,
Een oogwenk wachtend tusschen aarde en hemel,
Den macht'gen wiekslag van zijn vleug'len inhoudt,
Dan lijnrecht, met de klauwen die niet falen
Op 't offer toeschiet.
Al te langzaam, daglicht,
Treedt ge op de waat'ren voort, verhaast uw tred!
Ik stoot niet in den nacht: ook ik wil toezien,
En falen niet. En gij, gij blauwe golfslag,
Hoe zag ik u zoo bloedig rood gekleurd,
Door Genuezen, Hunnen, Saracenen,
Ook door Venetië's bloed, maar triomfeerend ! \

258 MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
Thans zult gij onvermengd dat purper drinken,
En geen barbarenbloed komt voor mijn oog
Het gruw'lijk schouwspel van dien gloed verzachten,
Waar vriend en vijand medeburgers zijn.
Zoo heb ik hiervoor tachtig jaar geleefd?
Ik, die Venetië's redder werd genoemd?
Ik, bij wiens naam het volk de mutsen zwaaide,
En juub'lend zich tienduizenden verhieven,
Om 's hemels zegen voor mij af te smeeken,
Eoem en geluk en lengte zelfs van dagen....
Van dagen, — dat ik dezen dag zou zien!
Maar deze dag, met zwarte kool geteekend,
Zal de ochtendscheem'ring zijn van duizend jaren
Van vrede en vrijheid, vrijheid ook voor mij.
Deed Dandolo niet tien jaar na mijn tachtig
Nog landen beven en verstiet hun kronen?
Ik ga een kroon verstooten, vrijheid geven
Aan mijn Venetië — ach, op welke wijs?
Het heilig doel maak' hier het middel heilig:
Wat druppels menschenbloed. . . . tyrannenbloed,
't Is zelfs niet mensch'lijk; zij, als heidengoden,
Zij voedden zich met 't onze, tot de tijd kwam,
Dat men hen weergaf aan de grafgesteenten •
Die zij bevolkten. Wat is deze wereld,
Wat is de mensch, wat is zijn edelst doel,
Dat wij met misdaad misdaad moeten straffen,
Eu dooden, of de dood slechts eene poort had ,
En luttel jaren niet ons zwaard vervingen?
En ik, reeds op den dorpel van dat rijk
Van 't onbekende, moet-al die herauten
Vooruit doen gaan, met boodschap van mijn komst?
Maar waartoe thans dit peinzen?
Niet het geluid van verre stemmen, niet
Hoor! was daar
Een voetslap, dreunend als van krijgersbenden ?
Hoe onze wensch zelfs schijngeluiden oproept!
Het: kan niet zijn, — de alarmklok luidde niet —

MARINO TALIRRI EN ZIJNE DICHTERS.
En waarom toeft zij? Moest Bertuccio's bode
Niet reeds op weg zijn? In dit oogenblik
Duwt hij de zware poortdeur knarsend open
In de ijz'ren hengsels, treedt den toren binnen,
En zal des noodlots reuzenklok doen dreunen,
Die enkel klept, wanneer een Doge sterft
Of met haar zwaren galm aan 't angstig harte
Verkondigt, dat den staat verderf bedreigt.
Welaan! zij doe haar plicht, en zij deez' galm
Haar vreeslijkste en haar laatste, luide zij
Tot op zijn rots de toren waggelt! — Nog geen klank?
Ik snelde er heen, waar' 't niet mijn wachtpost hier,
In 't middelpunt, waar kampende elementen,
Gelijk een bond als deze ze bevat,
Zich weer vereen'gen, in 't beslissend punt,
Waar, als er strijd is, zal gestreden worden.
Hier moet mijn post zijn, als 't den leider past,
Den hoofd-verrader. — Hoor! Hij komt, — hij komt,
De bode van mijn dapperen Bertuccio;
Wat nieuws? — Is hij op weg? Trok hij vooruit?
259
Het is niet Bertuccio's bode, maar een signor della notte
met soldaten, gekomen om den Doge in hechtenis te nemen.
Dit tooneel is pijnlijk; Byron laat den Doge nog tot dezen
politie-commissaris tragische woorden zeggen en ze door den
man en zijne soldaten op niet veel minder fleren toon beantwoorden;
dit vermindert het prestige van den grijsaard.
De vijfde acte bevat het proces. Eerst worden Calendaro
en Israëllo Bertuccio door den Baad der Tienmannen en de
hem toegevoegde senatoren gehoord, daarna gevonnisd, vervolgens
verschijnt de Doge, die weigert zich tegenover zijne
minderen te verdedigen, maar spoedig met de Giunta in
woordenwisseling komt.
BENINTENDE.
Was u de rang van Doge niet voldoende?
Wat is er eed'ler dan Venetië's kroon?

260 MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
DOGE.
Venetië's kroon! Wie was hier de verrader?
Gijlieden waart het, die hier voor mij zetelt!
Gij koost mij uit, in stamboom uw gelijke,
In dapperheid en daden ruim uw meerd're,
Ontroofdet me aan den werkkring vol voldoening,
Nabij, veraf, te land, ter zee, in steden,
En steldet hier mij, weerloos en gebonden,
Omkransd als 't macht'loos offer aan het altaar,
Waar gij den dienst deedt. Op mijn post te Eome,
Werd mij de keus gemeld, die 'k niet vermoedde,
Die 'k niet gezocht, gewenscht had, niet gedroomd.
Ik nam gehoorzaam aan, en vond, toen 'k hier kwam,
Behalve 't ijverzuchtig spionneeren ,
't Welk ied're mijner daden, mijner plannen,
Belemmerde en bespotte, nog daarboven,
Dat van de lutt'le privilegiën,
Die nog den Doge restten, gij de helft,
— In de ure zelf terwijl ik herwaarts reisde —
Verminkt hadt en verkort. Dit alles droeg ik
En had nog meer gedragen , tot mijn hart zelf
Bevlekt werd door 't bezoed'len van uw laagheid.
Hem , den bezoed'ler, zie ik in uw midden, —
Een waardig lid van zulk een rechtbank!
BENINTENDE.
Steno
Is hier uit kracht zijns ambts, als een der Veertig.
De Baad van Tienen heeft aan den Senaat
Een Giunta van patriciërs verzocht,
Om in een rechtsgeding, zoo ongehoord
Als dit, zijn oordeel bij te staan; men stelde
Toen Steno vrij van de uitgesproken boete,
Daar toch de Doge, de eigen wetbeschermer,
Die thans de wetten schendt, niet vergen kan,
Dat men, wie hem beleedigde, zal straffen,
Naar de statuten die hij zelf ontkent.

MARINO EALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
DOGE.
Zal straffen! Liever zie ik hem hier zeet'len
En zich verzadigen aan mijn verneed'ring,
Dan hem de spotstraf te zien ondergaan,
Die uwe schijngerechtigheid als boete
Hem voorschreef. Zijne wandaad, laag en schand'lijk ,
Was rein, in vergelijking met uw vonnis.
Zeer onverwacht komt bij den Raad het verzoek der
Dogaressa om toegelaten te worden. Hare verschijning maakt
grooten indruk. Zij beeft en is op het punt te bezwijmen;
men laat haar een zetel geven.
ANGIOLINA.
Een oogenblik van zwakte —
't Is reeds voorbij. Vergeef me, — ik zal in 't bijzijn
Van mijn gemaal en vorst geen zetel nemen,
Terwijl hij staat.
Zij beeft iets van de waarheid vernomen, en maakt zich
gereed, genade voor den grijsaard, haar echtgenoot, den
vriend haars vaders, te vragen, als de Doge haar in de rede
valt en haar het zwijgen oplegt. Toch heeft zij nog de
gelegenheid edele woorden te spreken, als Steno het gewaagd
heeft, het woord tot haar te richten. Zij antwoordt hem niet,
maar spreekt tot den Raad :
ANGIOLINA.
Hoogwijze Benintende, opperrechter
Thans in Venetië, tot u richt ik 't woord.
Zeg gij het Steno, den veracht'lijke,
Dat nimmer wat hij sprak beteek'nis had
Voor 't oor van Loredano's dochter, anders
Dan éénen stond van meelij op te wekken
Voor lieden zooals hij; o hadden and'ren
Hem slechts veracht, gelijk ik hem beklaagde.
Mijne eer is meer mij waard dan duizend levens,
261

262 MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
Had ik die te verliezen; maar geen leven,
Geen enkel, van een ander zou ik wagen
Voor dat, wat menschendaad niet kan verkleinen,
Het zelfgevoel der deugd; niet dat bedoel ik,
Wat tot belooning goeden naam zich zoekt,
Maar dat wat om en door zichzelf bestaat.
Voor mij was 't smaad'lijk woord gelijk het zuchtje,
Dat langs de rotsen glijdt; helaas, er zijn
Gevoel'ger geesten, waar het woord op werkt,
Als stormwind op het vlak der waat'ren, — zielen,
Voor wie de schaduw van een blaam een last is
Geweld'ger dan de dood hier en hier namaals;
Hun ondeugd is hét, dat de smaad hen prikkelt,
Ook uit onwaard'gen mond; hen tast niet aan
't Gevlei der weelde noch de beet der smart,
Maar zij zijn zwak, waar op hun tieren naam,
Het dekschild hunner hoop, een ademtocht
Van laster glijdt; o mocht hetgeen wij zien
En lijden, eene les zijn voor ellend'gen
Dat zij wel toezien, wat hun wrevel aandoet
Aan hoogeren dan zij. 't Gebeurde meer
Dat een insect den leeuw tot dolheid dreef.
Moog' de arme ellendeling, die dit bedreef,
Gelijk de veile deern, die eens Persepolis
In brand stak, trotsch zijn op zijn heldenfeit,
't Zij hem gegund, — een trots, die juist hem past,
Maar dat hij niet het stervensuur van dezen,
Die, wat hij thans moog zijn, eenmaal een held was,
Beleed'ge door zijn voorspraak ; goeds toch kan
Aan zulk een bron wel nimmermeer ontvloeien.
Wij willen niets van hem, thans niet, en nooit:
Wij laten hem alleen in zijnen afgrond ,
Den diepsten poel van menschelijke laagheid.
Vergeving is voor menschen, niet voor dat,
Wat rondkruipt in den poel, — wij hebben dus
Voor Steno geen vergeving, ook geen toorn;

MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS. 263
't Is de natuur dat 't kruipende gediert
Venijn spuwt, steekt, en wegkruipt; hooger wezens
Ontvangen wonden, lijden, 't Is de wet
Der schepping. Wie door slangenbeten sterft,
Vertrapt misschien den worm, hij haat hem niet.
En menschen zijn er, wormen in hun ziel,
Meer dan wat wriem'lend rondknaagt in de graven.
De Doge wordt veroordeeld; in een afscheidstooneel tusschen
Marino Faliero en Angiolina heeft de dichter gelegenheid aan
al de sombere voorteekenen, den vloek van den bisschop, het
landen onder den schandpaal te heriuneren. Het laatste
tooneel bevat de executie. Men staat den Doge toe, tot zijn
rechters te spreken, maar houdt de deuren, die tot de Eeuzentrap
leiden, gesloten, zoodat zijne rede het volk niet bereiken kan.
Marino Faliero ziet in eene profetie Venetië's toekomst. '
Mag ik spreken?
DOGE.
BENINTENDE.
Ja, gij moogt het;
Maar weet het wel: hot volk is uitgesloten,
En buiten het bereik van uwe stem.
DOGE.
Niet tot de menschen is mijn woord gericht,
Maar tot den tijd en de eeuwigheid, waarvan
Ik weldra zelf een deel zal zijn. Gij krachten
En elementen, waarin opgelost
Ik weer zal keeren, dat mijn geest u groete!
Gij blauwe golven, die mijn kleuren wiegdet,
Gij wind, die in mijn lust'ge wimpels speeldct,
Alsof gij ze bemindet, en mijn zeilen
Voor menig koenen zegetocht deedt zwellen,
Gij grond van mijn geboorte, door mijn bloed
Teruggekocht, gij vreemde verre landen,
Waar voor mijn land zoo vaak mijn wonden bloedden,
Gij steenen, waar thans van dat bloed het laatste

264 MARINO ÏALIERI EN ZIJNE RICHTERS.
Niet in zal dringen, maar ten hemel schreien!
Gij heem'len, die den kreet vernemen zult!
Gij, zon, die 't aanziet, en gij bovenal,
Die zonnen doet ontvlammen en hen uitbluscht!
O geeft getuigenis! Ik ben niet schuld'loos,
Maar zijn zij vrij van schuld? Ik sterf, maar
voor mij
Eijst reeds de wrake van toekomende eeuwen,
Doemt het getij in breede golven op
Uit d' afgrond van den tijd. Het spelt mijne oogen
Vóór zij zich eeuwig sluiten, 't vonnis voor
Der trotsche stad, en neemt mijn vloek in ruil.
Ja, de uren zijn in wording van den dag,
Waarop de stad, die tegen Attila
Een bolwerk bouwde, een bastaard-Attila
Den voet zal kussen, en niet zooveel bloed
Meer voor haar laatste vrijheid storten zal,
Als thans deez' aadren, vaak voor haar geopend,
Ten offer brengen zullen. Koopen zal men
De rijke stad en haar in veiling brengen,
En de bezitter zal 't bezit verachten !
Venetië zal, in stee van soeverein,
Provincie zijn, met slaven tot senaat,
Tot eed'len beed'laars, koppelaars tot burgers!
Dan, als in uw paleizen de Hebreeër,
De Hun in uwe sterkten huist, de Griek
Uw markten rondgaat of 't de zijnen waren; —
Als uw patriciërs om het bitt're brood
In de enge straten beed'len, en hun adel
Vermelden als een aanspraak op een aalmoes; —
Dan, als de wein'gen, wien een stuk nog bleef
Van 't erf der vaad'ren, vleiend zich verdringen
Eond een barbaarschen vice-stedehouder
In de eigen hal waar zij als vorsten heerschten,
In de eigen hal waar zij hun vorsten doodden,
Met oude namen pralend, die ze onteerden,
Of roemend op geboorte uit overspel

MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS. 265
Van een patricische en een vreemden lansknecht; —
Wanneer uw zonen tot het laagst gedaald zijn,
Door de overwinnaars smaad'lijk weggeschonken
Aan de overwonnenen, veracht door lafaards
Om grooter lafheid, de afschuw van verdorv'nen
Om zonden welker monsteracht'ge vinding
Geen wetboek durft beschrijven of vermelden; —
Dan, als van Cyprus, thans uw koninkrijk
En uw vazal, gij niets behouden hebt
Dan 't uithangbord der schande, door uw docht'ren
Aanvaard en tot een wereldnaam gemaakt;
Als al de ellenden van gevallen staten
Zich aan u hechten, ondeugd zonder luister,
Verdorven wulpschheid, welke zelfs den schijn
Ontbeert der liefde, die haar kon verzachten,
Oneed'le lust, oneed'ler door gewoonte,
Verlangend zonder hartstocht, koud en weeld'rig,
De teerheid der natuur tot kunst verminkend; —
Wanneer dit alles loodzwaar op u drukt, en u
Verzadiging, vermaken zonder vreugd,
Jeugd zonder reinheid, grijsheid zonder eere,
Lafheid en zwakheid en 't gevoel van wanhoop,
Dat gij niet smoren kunt, noch wilt bekennen,
De minste in rang en de veracht'lijkste
Van dichtbevolkte woestenijen maakten, —
Dan, in de laat ste worst'ling van uw doodstrijd,
Als al uw moorden voor uw oogen rijzen,
Wreed en verschrikk'lijk, denk dan aan den mijnen!
Gij, hol van dronkaards met het bloed van prinsen!
Gehenna van de waat'ren! Gij Sodoma
Der golven! Hoor! Dus wijd ik aan de wraak u
Der goden, die den helschen poel beheerschen,
U en uw slangenzaad !
Slaaf, doe uw werk!
Met dit woord wendt Marino Faliero zich tot den beul, en
geeft hem het teeken, toe te slaan;

266 MARINO EALIERE EN ZIJNE DICHTERS.
Tref, zooais ik Venetië's vijand trof!
Tref, zooals ik het hoofd van deez' tyrannen
Had willen treffen! tref, gelijk mijn vloek!
De Doge valt op de knieën; de deuren worden opengeworpen,
het verzamelde volk bestormt de treden van de
Eeuzentrap; de opperste der Tienmannen treedt naar buiten
en zwaait driemaal het bloedige zwaard, zeggende:
„Gerechtigheid geschiedde den verrader!"
(Wordt vervolgd).

TWEE VRIENDEN.
DOOR
PHILINE VAN HOUTEN.
I
AAN HET STATION.
De trein zal zeker spoedig komen, het sein dat hij het
laatste station verliet is reeds voor een poosje gegeven, en
de klok staat op twee minuten vóór twaalf. Dus nog twee
minuten moeten de beide jonge meisjes geduld hebben, die
reeds sedert een kwartier het perron op en neer hebben
geloopen en nu al voor de vierde maal de klok raadpleegden.
„Zie eens" zegt nu een van haar „daar, vlak bij de klok,
staat een dienstmeisje met een tamelijk leelijk juffershondje*
op den arm; zij heeft dunkt mij werk genoeg om dien lieveling
vast te houden."
Een man met een witte kiel aan en N° 8 vóór op zijn
pet zegt, even stilstaande om het aardig dienstmeisje goed
in de oogen te kunnen zien: „Nou, kindlief, je mag wel
extra best op dat diertje passen, wanneer straks de trein
aankomt; het zou nog jammer zijn van het mormel als het
er onder kwam."
„Ik had misschien wijzer gedaan met den hond thuis te
laten, maar ik wilde Mevrouw pleizier doen; zij houdt zoo
veel van Azor, dien Dokter eens als zwerveling heeft
opgenomen. Eerst was Mevrouw er maar half over gesticht,
omdat hij zoo leelijk was. Maar na Mijnheer's dood is zij
I L
18

268
TWEE VRIENDEN.
erg op het dier gesteld; en het is een aardige hond, dat
is waar. Ik hoop maar, dat ik hem strakjes zal kunnen
vasthouden, wanneer ik Mevrouw bij het uitstappen help, en
haar tasch aanneem."
„Zöö, dien je bij de weduwe van onzen goeden doctor
Brands" klonk het nu. op gansch anderen toon. „Weet je wat,
juffertje, blijf maar stil hier bij de klok staan, hier zijt ge
beiden veilig, gij en de hond. Ik zal uw Mevrouw straks
netjes helpen met het een en ander, en haar hier heen brengen,
boor!" en eer nog het: „O, als u zoo goed zoudt willen
wezen" door hem kon gehoord zijn, was hij met groot vertoon
van drokte zijns weegs gegaan. „Toen mijn vrouw het
zoo kwaad had, kwam Doctor tweemaal daags, als 't noodig
was, en gerekend heeft hij daarvoor niemendal; hij was zóó
blij, zei hij ons, dat hij, met Gods hulp, mijne vrouw er
weer boven op had gebracht; geld behoefde niet bovendien.
Wij hadden het toen niet ruim, dat wist Doktor ook wel,
het was een bovenste beste, en als ik zijne vrouw nou
helpen kan haar hondje te behouden, zal ik het zeker niet
laten; die meid meende het goed, maar wij kennen dat als
het gevaarte aan komt snorren, en dan met die drokte van
vreemde menschen er bij, dan wordt zoo'n dier als dol, en komt
zoo ligt waar hij niet wezen moet. Het is een leelijke mop,
maar als zij van den hond houdt, is het mij wel." —
Zoo in zichzelven pratend ruimde N°. 8 op het perron nog
hier en daar wat uit den weg, tot een schel gefluit den
naderenden trein aankondigde.
De chef en de onderchef traden te voorschijn.
„As-je blieft dames, een beetje achteruit" waarschuwde
de laatste beleefd de meisjes, die wij zoo even bij de klok
verlieten. Zij staan nu aan het uiterste randje van het perron
voorovergebogen naar den aankomenden trein uit te zien,
als konden zij hierdoor den ongeduldig verwachten reiziger een
oogenblik eer ontdekken.
„Achteruit; achteruit zeg ik je! Moet-je er volstrekt onder

TWEE VRIENDEN. 269
raken, dat een fatsoenlijk mensch nog verdriet over je krijgt?
Je mag daar niet staan, versta-je me?" Deze krachtige toespraak
gold een jongen in een versleten buisje, die zich op
het perron gewaagd bad, in de hoop een paar stuivers voor
moeder en de broertjes té kunnen verdienen.
Het gefluit van den locomotief heeft een heer van omstreeks de
vijftig doen stilstaan, omkeeren, en dan haastig in de richting
van den trein stoppen. Na zich met een verlegen glimlach
te hebben overtuigd dat niemand op hem heeft gelet, wandelt
hij bedaard voort.
„Kalm, Willem!" zegt hij tot zichzelf. „Voor drie en
twintig jaar was zulk een drift natuurlijk, wanneer ik mijn
meisje van 't station ging halen als zij te Haarlem kwam
logeren, doch als Grootpapa moest ik toch de deftigheid beter
in acht nemen. Tegenover mijn oudje kan ik dat toch niet
volhouden, dat is al te moeielijk. Ik heb haar nu nog veel
meer lief dan toen we jongelui waren, en ik ben zóó dankbaar
dat zij weer thuis komt. Mijn jongen had wel gelijk: nicht
Betje heeft best voor ons gezorgd, maar als moeder de vrouw
er niet bij is, dan ontbreekt er overal en bij alles wat.
„Mij dunkt, Mijnheer Broes is hier om Mevrouw af te
halen; hij kijkt zóó vergenoegd dat men niet behoeft te vragen
welk geluk hem te wachten staat."
„Geraden man" geeft de oude heer den spreker met een vriendschappelijken
handdruk, vrolijk ten antwoord. „Iemand die,
zooals gij, dikwijls familiaar bij ons komt, kan dit begrijpen;
met mijne vrouw keert de gezelligheid in mijne woning terug,
niet waar de Vries?"
„Zeker; Mevrouw Broes kent het geheim het haren huisgenooten,
en haren gasten ook, bijzonder aangenaam te maken.
Zijn de berichten uit den Haag goed?"
„Goddank ja; alles best in orde; het is een bijzonder flink
kind, maar dat vinden grootmoeders altijd, geloof ik, en
onze Betsy is weer zoo ver hersteld dat mijne vrouw haar
zonder eenige ongerustheid durfde verlaten."
18*

270 TWEE VRIENDEN.
„Dat zijn goede berichten , waarover ik mij van harte met
u verheug; wil u Mevrouw mijne groeten doen. Spoedig
hoop ik haar te komen verwelkomen."
„Doe dat, de Vries, dat zal ons bijzonder aangenaam
wezen; maar — daar is de trein!"
De heer, dien wij de Vries hoorden noemen trad een weinig
ter zijde. Hij verwachtte niemand, maar was op zijn weg van
't kantoor naar huis even op het perron geloopen. Hij hield
er van de ontmoetingen der aankomende menschen gade te
slaan, en soms was hij getuige van zulke curieuse tooneeltjes
geweest, dat een menschenkenner er rijke stof tot studie
zoude vinden.
Daar kwam het colossale gevaarte fluitende, zuchtende en
stampende nader, en nu stond de trein stil.
„Haar-lém! — Haar-lem! — Haa-ar-lm!" klonk het langs
de waggons wier deuren werden opengegooid.
Meer of minder haastig kwamen, uit al die openingen reizigers
te voorschijn; voorname, deftige lui uit de waggons
s t e
l
3 de
Klasse; eenvoudiger menschen uit de 2 dc
, en uit de
klasse een zwerm vogels van zeer diverse pluimage. In
de maatschappij zijn het ook niet de voornaamste personen
die het meeste genoegen op hunne levensreis smaken, of
althans laten blijken dat zij genot hebben. En toch zijn juist
die prettige, vrolijke gezichten zulk een opwekkend reisgezelschap
door het leven.
Uit een der waggons tweede klasse springt een jongmensch
— aan den met veel zwier gedragen „Pool" niet
moeilijk als student te herkennen — die achtereenvolgend,
van iemand die zich nog daar binnen bevindt, een handkoffer
, een mandje, een tasch en een klein meisje aanneemt.
De bagage zet hij vóór zich op den grond, houdt met de
linkerhand het kind naast hem stevig vast, en is met de
andere eene dame van meer dan middelbaren leeftijd en minder
dan middelmatig uiterlijk bij het uitstappen behulpzaam.
De heer de Vries zette bij dit tooneeltje verbazend, groote

TWEE VRIENDEN. 271
oogen en volgde, op een bescheiden afstand, den optocht naar
het stationsplein: de student vooruit, met koffer, tasch en
mandje beladen, gevolgd door de dame die nu het kleine meisje
op den arm droeg. Zij werd in eene vigilante geholpen, de
bagage haar aangegeven, en aan den koetsier beduid waarheen
hij rijden moest. Nog een bandje der kleine, een vriendelijke
groet der dame en — weg reden zij.
De student zag op zijn horologie en wilde haastig naar het
perron terugkeeren om zijne reis naar Amsterdam te vervolgen.
„Ei, ei! le pére de familie in optima forma! Dat is meer dan
ik wist ," klonk het vrolijk naast hem.
„Wel, sapperloot, de Vries, dat is eene alleraardigste verrassing;
jij hier? Het spijt mij dat ik weg moet maar ik
heb nog maar een halve minuut; ik laat spoedig van me
hooren. .. ."
„Hola, oude jongen! zoo gemakkelijk kom je van mij niet
af; blijf een paar treinen over; je familie heb je nu toch al
weg laten rijden, wie weet waarheen? Maar, in ernst, Adolf,
doe mij dat genoegen, ga met mij naar huis koffijdrinken
— later kunt ge dan zien wat ge doen wilt."
Met een „Top, dat doe ik!" schoof Adolf zijn arm in dien
van zijn vriend en wandelden zij den tram voorbij, waarin
Mijnheer Broes en zijne echtgenoote zaten, die door de Vries
beleefd gegroet werden.
„Kennissen, van je?"
„Een paar oude luidjes, ten minste ze zijn boven de vijftig,
maar aardige, beste menschen; ik kom er veel; Mijnheer heeft
zijne vrouw afgehaald, die eenige weken bij hunne dochter
had doorgebracht; ze hebben hun eerste kleinkind gekregen.
Jongen, 't was wezenlijk prettig te hooren hoe gelukkig de
man was dat hij haar weder thuis kreeg. Doch, gij kent de
Broesen niet, dus van iets anders. Hoe hebt ge het gehad,
en van waar komt ge nu?"
„Ja, dat is een heel verhaal, Bernard, dat ik u straks op
je kamer of misschien op een wandeling na de koffïj doen zal.

272 TWEE VRIENDEN.
Ik heb veel schoons en heerlijks in de wereld gezien, en op
mijn zwerftochten véél te veel genoten, om dat maar zoo
vluchtig te vertellen. Zeg me liever hoe het bij u aan buis
gaat; breng mij eens een beetje op de hoogte van uw familie,
dan kan ik mij al vast wat orienteeren; dat helpt voor
iemand, die als ik erg verlegen is zeer veel."
,,A1 weer een splinternieuwe ontdekking, ik heb nooit gelegenheid
gevonden om je van blooheid te kunnen beschuldigen,
arme „Berlijnsch bleue", vriend! maar, er is wel meer anders
geworden. Die schoone dame!!! Dat ik dat rendez-vous nu
ook juist moest bijwonen, was wel wat lastig hé? Ik zal
intusscben door mijne bescheidenheid in dezen toonen, dat
ik nog als altoos je vriend ben; je niet met vragen kwellen,
maar je de gewenschte inlichting omtrent mijne familie geven.
Zoo als je zeker weet, hebben wij voor een jaar geleden mijne
lieve moeder verloren."
„Ja, dat heb ik met leedwezen uit de courant gezien; ik
was toen juist te Wiesbaden. Ik dacht dat gij te Manchester
op een kantoor waart, doch wist uw adres niet. Die goede
vrouw! hoe zult gij allen, maar hoe zal vooral uw vader haar
missen!"
„Zeker, dat zijn van die treurige gebeurtenissen, die niet
gemakkelijk te overkomen zijn; de toon in ons huis begint
nu allengs opgewekter te worden, maar lang heeft bij ons
eene sombere stemming geheerscht. De dame die ge nu
voor het koffijblad, de gewone plaats mijner moeder, zult
aantreffen, is eene nicht van haar, die bij ons voorloopig het
huishouden bestuurd; over een poosje zal mijne zuster dit wel
van haar overnemen, doch Geertrui is nog jong, en er schijnt
meer voor noodig te zijn, dan wij heeren oppervlakkig zouden
denken, om alles geregeld te doen gaan, de dienstboden in
orde te houden, voor de jongens te zorgen, op te passen dat
de inwendige mensch niet te kort komt, en ik weet niet
wat al meer. Nicht Jansonius heeft van dit alles best den
slag, en dat is bij ons natuurlijk hoofdzaak. Zij is anders

TWEE VRIENDEN. 273
geen aangename persoon, volstrekt niet wat men een lief
mensch noemt, maar Papa is met haar tevreden, en dus
wij ook, hoewel geen van ons met haar is ingenomen. Papa
is in die vier jaren dat ge hem niet hebt gezien weinig
veranderd; soms wat ernstiger door de treurige ondervinding
van het vorig jaar, maar over het geheel heeft de goede man
zijn prettig humeur behouden; altijd tevreden en geneigd van
iedereen het beste te denken.
„Hij is verleden week acht en veertig jaar geworden; wij
hadden toen een gelukkigen dag met elkander, maar voelden
nog geen opgewektheid zooals anders om feest te vieren
tot groote teleurstelling van Gerrit en Jan die er zich al op
hadden verheugd. Mijne twee broers zijn echter jongens van
Jan de Wit; aardige, guitige snaken van 15 en 14 jaar die
heel wat vrolijkheid in huis brengen met de noodige (nicht
beweert onnoodige) drukte; ge zult zeker schik in die jongens
hebben. En nu, last not least, de meisjes."
„Laat ik je even in de rede vallen, Bernard, ge zegt daar
de meisjes, ge hebt immers maar ééne zuster, of is misschien
eene aanstaande schoonzuster bij haar gelogeerd?"
„Neen". De ernstige, weemoedige toon en het afgewend
gelaat bij dit antwoord deed Adolf verstaan dat hij eene teedere
snaar had aangeroerd. Het deed hem leed, maar het woord
was eenmaal uitgesproken. Gelukkig herstelde Bernard zich
spoedig en vervolgde: „Behalve mijn lief zusje, dat zich naar
mijne meening bijzonder aardig ontwikkeld heeft, hebben wij
nog een jong meisje als huisgenoote, Marie van Son, eene
wees. Haar vader, leeraar aan eene Hoogere Burgerschool is
gestorven vóór hij gelegenheid had zijne weduwe en vier
kinderen eenigszins verzorgd achter te laten. Na zes maanden
volgde de moeder haren man en werden de kinderen bij
familieleden opgenomen; althans de kleintjes. Maar die
menschen hebben het geen van allen royaal en toen mijn
vader zag dat ieder gedaan had wat hij kon, besloot hij Marie
als zijne tweede dochter aan te nemen. Zij was toen twaalf

274 TWEE VRIENDEN.
jaar en is nu vijf jaar bij ons geweest. Met Geertrui gaat
zij als eene zuster om, of laat ik liever zeggen, Geertrui
met Marie, want hoewel nauwlijks een jaar ouder, is mijne
zuster haar toch, zoowel wat verstandelijke ontwikkeling als
wat uiterlijk betreft, verscheidene jaartjes vooruit. Toen
Marie bij ons kwam was aan hare opvoeding totdusver weinig
zorg besteed; op school had zij weinig of niets geleerd, en
hoewel Geertrui haar met onbegrijpelijk veel geduld voorthielp
bij hare lessen, en bij het werk dat zij nu te doen kreeg, is
het toch natuurlijk, dat zij mijn knap zusje niet heeft kunnen
inhalen."
„Voor een meisje met ambitie moet dit een verdrietig
gevoel zijn."
„Ik geloof niet dat Marie daar zwaar over denkt; zij is zoo
geheel en al een zieltje zonder zorg. Ook ben ik bijna zeker
dat zij het in 't minst niet bezwarend vindt, door mijn vader
onderhouden te worden."
„Dat is een beste getuigenis voor uwe familie, Bernard.
Gijlieden beweldadigt haar op zoo kiesche wijze dat zij het
niet gevoelt, en. dat is toch het echte wéldoen, in den
besten, hoogsten zin van het woord. Is zij uiterlijk een knap
meisje 1"
„Het oordeel is daarover zeer verschillend : sommigen vinden
haar mooi; daarin kan ik niet deelen. Zij ziet er niet onaardig
uit, frisch en vrolijk; maar alle verdere commentaren, mijne
huisgenooten betreffende wil ik liever voor mij houden. Ge
gaat toch met mij dus: kom, zie, en — oordeel!"
„Goed, maar zeg me eerst nog even hoe het komt dat ik je
hier aantref."
„Op mijn kantoor te Manchester had ik het zeer naar mijn
zin; misschien had ik mij daar wel gevestigd, ware het niet
dat papa's eerste kantoorbediende, die tevens procuratiehouder
is, plotseling ernstig ziek was geworden. Onmiddellijk schreef
mijn vader mij hoe de zaken stonden, en ik kwam dadelijk
over om voorloopig te assisteeren. In Engeland ook op een

TWEE TEIENDEN. 275
effectenkantoor, was ik hier spoedig op de hoogte der zaken
gebracht. Beukers bleef lijdende van de eene maand tot de
andere, en ik bleef zoo lang zijne plaats innemen, om die na
zijn overlijden, voor goed te behouden.
„Ik blijf nu in de zaak van mijnen vader, die mij met het
nieuwe jaar als compagnon aanneemt. Ge begrijpt dat ik
met dat vooruitzicht recht in mijn schik ben, doch — hier
zijn we bij „honk."
II
KENNISMAKING.
De koffijtafel stond gereed: alles keurig opgezet en. de heerlijke
mokkageur kwam de heeren verwelkomend tegen.
Adolf van Swinderen werd aan den heer des' huizes als een
oude kennis voorgesteld, en mijnheer de Vries was blijde den
prettigen jongen student, dien hij in vier jaar niet gezien
had, weder te ontmoeten.
Behalve mijnheer de Vries en jufvrouw Jansonius was er nog een
persoontje in de huiskamer aanwezig, zonder nog gezien te zijn.
Op de vraag van den heer des huizes waar de meisjes bleven,
kwam eene jonge dame uit de voorkamer der suite te voorschijn.'
„Marie," zeide Bernard, „laat ik je mijn vriend van
Swinderen voorstellen, dien ik, tot mijn groote blijdschap,
nadat wij elkander in vier jaar niet hadden gezien, aan het
station ontmoet heb," En zich toen tot Adolf wendende:
„Mejufvrouw Marie van Son, de vriendin van mijne zuster,
die bij ons woont."
„Gelukkig dat Bernard dan nu toch eens niet te vergeefs
naar het station gegaan is" zeide Marie glimlachende. „Wij
plagen er hem altijd mede, als hij er zoo dikwijls heen gaat,
zooals hij zegt, om de ontmoetingen der verschillende menschen
waar te nemen, maar misschien ook met de stille hoop er
onverwacht zelf eene aardige ontmoeting te zullen hebben."

276
TWEE VRIENDEN.
„Alloris Marie, dat weet je wel beter."
„En nu dan? Mijnheer van Swinderen, was die niet een
rechte verrassing voor je? Stem het nu maar toe, dan zijt
ge van mij af."
„Daar zou iemand al heel wat voor doen" gaf Bernard met
een schalk gezicht en lachende ten antwoord.
De jonge dame scheen iets anders verwacht te hebben, althans
zij keerde zich plotseling om, doch niet zóó snel of Adolf had opgemerkt
dat zij kleurde. Hij volgde haar naar de koffietafel om daar
aan hare zijde plaats te nemen, terwijl Bernard naast zijnen vriend
ging zitten. De indruk, dien Marie op van Swinderen maakte,
was niet gunstig. Waarom? Dat zou hij niet dadelijk hebben
weten te zeggen. Hij vond haar gezicht juist zoo als Bernard
had gezegd, frisch en aardig. Die weerspannige vlokjes die
zoo hardnekkig op het voorhoofd boven de oogen krulden, en
maar niet glad achter het oor wilden gestreken worden, hoe
vaak zij dit scheen te proberen, gaven aan het gelaat iets
piquants, dat met den eenigszins uitdagen den blik der helderblauwe
oogen harmonieerde. Dat dit gedurig wegstrijken der
krullen hare bijzonder fraaigevormde, blanke band op 't voordeeligst
liet uitkomen, daaraan dacht Adolf, en misschien
Marie ook niet. Zij was fraai gekleed, voor zooverre stof
en kleur van haar'japon betrof, die door een modieuse wijze
van opmaken, aan hare, wel een weinig te forsche figuur
eene zekere sierlijkheid verleende. Maar reeds bij de eerste kennismaking
had Adolf gezien, wat jongelui veel spoediger opmerken
dan menige jonge dame wel denkt, dat Marie niet
de médaille zoude verdienen, indien er eene voor keurige
netheid werd uitgeloofd. Dat scheefgestoken kraagje, die gekreukte
manchetten en die afgetornde opslag der mouw spraken
hiervan zeer duidelijk. Uit de voorkamer komende, had
zij een boek • in hare hand, en de roode plek op haar
wang kon wel veroorzaakt zijn door de houding der hand
gedurende het ingespannen lezen. Zoude zij misschien voor
een examen studeeren? Dat ware een excuus voor haar minder

TWEE TRIENDEN. 277
zorgvuldige Meeding. Hij was verlangend Geertrui te zien,
en eene vergelijking tusschen de beide meisjes te maken.
Met een veelbeteekenenden blik naar de pendule, vroeg
Marie aan de jufvrouw: „Is Geertrui nog al niet thuis?
Zij wordt vast weder door de een of ander harer protégés
opgehouden."
„Als men van iemand spreekt staat, hij vaak om 't hoekje,
Marie!" liet zich dadelijk daarop eene heldere meisjesstem
vrolijk hooren van achter de deur der voorkamer, waar Geertrui,
ongezien binnen gekomen, nu bezig was zich van hoed en
mantel te ontdoen.
„O wee, wanneer je kwaad van me gesproken hadt, maar
dezen keer hadt ge gelijk; ik ben opgehouden; vrouw Joosting
en haar aardig troepje hielden mij aan de praat. Ge moest
er waarlijk ook eens heengaan; daar zoudt ge het zeker niet
benauwd vinden, want al zijn zij arm, daar is het toch altijd
even zindelijk en ordelijk."
„Ik zal toch zoo vrij zijn voor je vriendelijke uitnoodiging
te bedanken; 't ligt mij nog te versch in 't geheugen hoe
dat bezoek in die armelui's-atmospheer mij den geheelen dag
hoofdpijn heeft bezorgd."
„Bij de Jansens was het niet erg frisch, dat heb ik je ook
toegestemd, maar het is niet overal hetzelfde"....
Zoo pratende kwam Geertrui de achterkamer binnen, en
daar een gast ziende, die haar vreemd was, bloosde zij sterk,
wat haar in Adolfs oogen allerliefst stond. Zij begreep dat
Bernard haar met opzet had laten spreken alsof zij alleen onder
huisgenooten waren, en lachende zeide zij nu: „Foei Bernard,
dat is weer zoo'n stukje van jou om iemand confuus te maken!"
Zij kende haren broeder op dit punt wel, want de Vries had
inderdaad, zoodra hij Geertrui hoorde, zijn vinger op zijn mond
gelegd, en zeer duidelijk van Adolf naar de voorkamer geseind.
„Dat is een ware verrassing voor Bernard en daardoor voor
ons allen, Mijnheer van Swinderen hier te zien" zeide zij, en
stak hem daarbij op hare eenvoudige wijze de hand toe, die

278 TWEE VRIENDEN.
deze reeds recht vriendschappelijk drukte. Adolf vond het eene
allerliefste verschijning, dat zusje van zijn vriend, en gedurende
het gezellig koffijuurtje had hij gelegenheid genoeg te hegrijpen
waarom Bernard zoo bijzonder met haar was ingenomen.
Aan eene heldere opvatting der dingen ontbrak het haar
geenszins, en wanneer zij op eene vraag van haren vader of
van iemand anders der huisgenooten antwoordde, deed zij dit
steeds op eene bescheidene, vriendelijke wijze, in goed gekozen
bewoordingen, zonder eenigen zweem van gemaaktheid. Zij
was eer klein dan groot, op haar eenigszins donker getint
gelaat lag een ernstige, nadenkende uitdrukking, geheel in overeenstemming
met de zachte , bruine oogen, die op eene eigenaardige
wijze werden opgeslagen wanneer zij sprak. Haar
prachtig donker haar was eenvoudig opgemaakt, en het geheele
persoontje was evenzeer eenvoudig, maar keurig net gekleed.
Een groote bekoorlijkheid voor wie met haar omgingen, bezat
Geertrui in den welluidenden, diepen klank van haar stem.
Bij van Swinderen, bewonderaar der muziek in allerlei vormen,
had dit lieflijk stemgeluid eene hoogst aangename gewaarwording
opgewekt, gepaard met een groote verwachting van
de persoon die zóó sprak.
„Ge hebt zeker weer de een of andere aardige ontmoeting
gehad, Geertrui," vroeg papa de Vries, „ge ziet er zoo extra
vergenoegd uit."
„Dat is ook niet zonder reden, vadertje; maar ik zal u
daar later alles van vertellen. Ik denk dat onze heeren elkander
heel wat belangrijks hebben mede te deelen, en dus op mijn
verhaal minder gesteld zullen zijn."
„Dat zou je meevallen, zusje," antwoorde Bernard. „Ik vond
van Swinderen juist in vollen ijver aan het station, op zijn
beurt „hulpbehoevenden" bijstaande. Al is het dan ieder
op zijne eigene wijze, meen ik toch dat gijlieden op dit punt
met elkander sympathiseeren zult."
„Wat hebben sommige lui er toch uitstekend den slag van
hunne nieuwsgierigheid te doen bevredigen. Het geachte

TWEE VRIENDEN. 279
gezelschap (hier maakte van Swinderen een quasi deftige
buiging tegen de dames) wete dan, dat deze opmerking
door den zoon des huizes gemaakt, niets anders is, dan een
bedekte vraag, hoe ik er toch toe gekomen ben eene dame,
die zich op reis bevond, in zijn oog, bijzonder behulpzaam te
zijn. Er is tot mijn spijt, om Bernards wil natuurlijk, geen
greintje roman bij in het spel; hoewel de dame mij geheel
onbekend was, toeu zij met het kleine meisje te Schiedam in
den waggon stapte waarin ik zat, was ik toch inderdaad blij
haar eenigszins van dienst te kunnen zijn. Even te voren
waren er nog een heer en eene dame in den trein gekomen,
toevallig bekenden der dame, met wie zij weldra in gesprek
was. Ik vernam daaruit dat deze, een ongehuwde dame
van gevorderden leeftijd, het dochtertje van een vriend te
Vlaardingen voor onbepaalden tijd mede naar Hillegom nam,
ten einde diens zorg voor zijn troepje kinderen waarmede hij,
na het plotseling overlijden zijner vrouw was achtergebleven,
eenigszins te verlichten. De andere reizigers waren tot
hun leedwezen niet in staat, hunne belangstelling anders dan
door hartelijke woorden te doen blijken, maar verheugden
zich zeer over de vriendelijke daad der oude dame, die zooals
zij wisten, met eene oude, getrouwe dienstbode zeer kalm en
eenvoudig leefde. Op de vraag of zij er niet tegen opzag,
zoo'n kleine spring in 't veld bij zich te krijgen, gaf zij ten
antwoord:
„Dat wil ik volstrekt niet ontkennen; ik hoop dat ik den
goeden toon met Fanny zal weten te treffen; ik zie ook wel
een weinig tegen de drukkere omgeving op, want ik ben
eene verwende oude vrouw; maar ik kan het doen, en ik
had zoo innig medelijden met Molster. Zijne grootste smart,
het verlies zijner vrouw, kan ik niet lenigen; dat zal, met
Gods hulp, de tijd allengs misschien doen; maar nu ik begreep
op deze wijze zijne zorg eenigzins te kunnen verlichten, wilde
ik dat gaarne doen. Fanny zal ook wel zoet en gehoorzaam
zijn; al is zij pas drie jaar, zij weet toch al best dat ik veel

280 TWEE VELENDEN.
van haar houd, niet waar, kindje?" En toen de jufvrouw
bij deze goede woorden de kleine zoo recht vriendelijk aanzag,
vond ik haar waarlijk niet leelijk meer; die goedhartige
trek op het gelaat bebeerscbte iederen anderen indruk. En
nu, dames, zult ge het ook wel natuurlijk vinden dat ik mij
verheugde, haar eenigzins tè kunnen helpen. Ik kon haar ook
nog omtrent den stoomtram op de hoogte helpen; zij was
een geruimen tijd van huis geweest, en intusschen had dat
nieuwe vervoermiddel tusschen Haarlem en Leiden zijn geregelden
dienst begonnen. Met Fanny was ik onderweg al
goede maatjes geworden."
„Dan hadt ge zeker een zakje met koekjes voor dergelijke
ontmoetingen in petto, Mijnheer van Swinderen?" vroeg
Marie spottend.
„Dat juist niet; mijn hulpmiddel was eene courant waarop
een dwaas prentje stond, dat op vuurwerkmaken betrekking
had. Met een weinig phantasie en goeden wil was hier een
mooi verhaal van te maken, waartoe de dansende mannetjes
de illustratie leverden."
„Een echte Fröbelmanier, van alles partij te trekken, overal
iets van te maken. Dat zou Geertrui op hare Zondagsschool juist
zoo kunnen doen; al weer een punt van sympathie tusschen u
beiden" sprak Bernard goedig lachende, en Marie voegde er bij:
„Hoe jammer dat uw vriend niet hier woont; wie weet
hoe goed hij Geertrui dikwijls zou kunnen helpen."
„Zoodra jufvrouw de Vries mijne hulp inroept zal ik komen.
Ik heb een goede manier kinderen bezig te houden, dat
prijsje heeft mijne zuster die te Wiesbaden woont en een
aardig drietal heeft, mij nog onlangs gegeven."
„Voorzichtig maar, mijnheer van Swinderen," schertste
Geertrui, „het kon anders nog gebeuren dat ik u bij voorkomende
gelegenheid aan uw woord hield; voor den Kerstboom
over twee maanden, bijvoorbeeld."
„Roep mij maar, jufvrouw de Vries, en ge zult zien of ik
niet komen zal."

TWEE VRIENDEN. 281
„Als altijd de dienstwillige dienaar der dames," plaagde
Bernard.
Allengs werd het gesprek meer algemeen, en op de vraag
naar Adolfs familie, antwoordde van Swinderen dat zijne ouders,
op aanraden van zijnen zwager, die daar dokter was, zich te
Wiesbaden hadden gevestigd, waar het hun bijzonder goed beviel.
„Mama heeft volstrekt geen rheumatische pijnen meer sedert
zij daar woont en het samenzijn met Bertha en de kinderen
is zeker ook eene groote bijdrage tot de opgewektheid. Buitendien
is de conversatie er zeer levendig door de vele hollandsche
families die daar af en toe komen, en op eene plaats als
Wiesbaden sluit men zich veel spoediger aan dan in onze
steden. Het bekrompen Holland blijft op dat punt altoos
immense bekrompen. Zoo is mijne moeder ook bijzonder
ingenomen met eene oude hollandsche dame Mevrouw Bemy
die nu ook weder verwacht werd. Verleden jaar was zij met
een nichtje gekomen, maar dezen keer zoude hare kleindochter
haar gezelschap houden."
Toen van Swinderen den naam Remy had uitgesproken was
er een oogenblik van algemeene verlegenheid gevolgd: de eene
raapte met tamelijk veel beweging een zakdoek van den grond
op; een andere bemerkte dat haar stoel niet recht stond en
schoof daarmede heen en weer. Mijnheer de Vries kreeg een
hoestbui en Bernard zag strak vóór zich, met eene mislukte
poging om zijne verlegenheid te overwinnen. Adolf nam zich
voor een der huisgenooten te polsen, over de onwillens
veroorzaakte ontsteltenis en deed zijn best er nu zoo spoedig
mogelijk over heen te praten. Hierin werd bij geholpen door
jufvrouw Jansonius die meende dat het voor hem toch een
groot gemis moest wezen niet bij zijne ouders te kunnen wonen.
„Dat is het ook, jufvrouw, maar daar valt nu niet
aan te veranderen. In Juni, toen ik in Delft „klaar" was,
ben ik het bericht zelf gaan overbrengen, in plaats van te
schrijven. Papa was met mijne betrekkelijk spoedig afgeloopen
studiën zóó ingenomen, dat hij mij op een reisje naar het

282 TWEE VRIENDEN.
Salzkammergut trakteerde; ik sloot mij bij een paar jongelui
aan en wij hebben genoten."
„Hoe verrukkelijk!" riepen de meisjes te gelijk. Ik bleef
den nazomer bij mijne familie, ik heb op den terugweg van
Utrecht een zijpad ingeslagen naar Rotterdam en nu ben ik
op weg naar mijne kamers te Amsterdam waar ik eene plaatsing
als civiel-ingenieur beoog." —
Adolf liet zich zonder veel moeite overreden om zijn bezoek
van een paar uren tot een paar dagen te verlengen, onder
conditie dat men hem bij zijnen doopnaam zou noemen. De
meisjes verzochten hem later het „jufvrouw" tegenover haar
weg te laten en men stond als goede kennissen van de kofJijtafel
op. Niemand kon het begrijpen, dat, met uitzondering
van Papa en Bernard, die hem toch ook in verscheidene
jaren niet hadden ontmoet, de gast hun geheel vreemd was
geweest en Adolf zelf verklaarde zich hier al recht te huis
te gevoelen.
„En dat wil nog al wat zeggen voor zulk een verlegen
jongmensen van de „Berlijnsch-bleue" soort," liet Bernard volgen.
Er was besloten van den nog schoonen Oktoberdag te
profiteeren en eene wandeling te maken. Jufvrouw Jansonius
wilde liever thuis blijven, maar mijnheer de Vries en de
meisjes vergezelden de vrienden gaarne. Men maakte van
den tram gebruik tot aan 't station om van daar de bolwerken
langs, en buitenom terug te wandelen.
In den tram zittende hoorde men een heftig hondengeblaf,
dat driftiger werd zoodra deze in beweging kwam. De conducteur
sprak vriendelijk tegen een grooten New-Foundlander,
die al blaffende en jankende om den wagen rende, en floot
hem gedurig zoodra hij wat ver weg liep.
„De conducteur houdt zeker veel van honden," zeide Geertrui.
„Of van fooitjes" antwoordde Marie. „Zie maar, mevrouw
Brederoö staat achter op, en dat dier is haar nieuwe hond
dien zij wil leeren den tram te volgen. De conducteur maakt
ook niet voor niets zoo veel werk van Oastor."

TWEE VELENDEN. 283
Geertrui antwoordde niet, maar toen even daarna eene
burgervrouw in tamelijk armoedige kleeding, die een kind
op haar schoot had gehouden, den tram verliet, en de conducteur
, na het kind voor haar te hebben afgetild, aan de
niet gemakkelijk begrijpende moeder, geduldig en vriendelijk
trachtte te beduiden hoe zij een korteren en beteren weg dan
de gewone loopen konde, om te komen waar zij wezen moest,
kon zij zich niet onthouden Marie toe te fluisteren: „Zou
zij ook fooien geven?" Op een half vragenden blik van
Adolf antwoordde Marie dat het eene quaestie gold waaromtrent
Geertrui en zij het nooit eens zouden worden.
„Geertrui is van meening," zeide zij, „dat de meeste menschen,
met enkele uitzonderingen natuurlijk en goedhartig zijn, en
hunne medemenschen gaarne genoegen doen. Volgens mijne
opvatting daarentegen, staat bij de menschen over het algemeen,
ook al is dit bij sommige goede zielen niet zoo sterk, het eigenbelang
bovenaan. Zijt gij nu ook niet van meening, Adolf, dat
althans verreweg het grootste deel der menschen van het principe
uitgaat: „Oharité bien ordonnée commence par soi-même?"
„In zeker opzicht wel, namelijk in zoover als wij door
onze medemenschen te helpen onszelven nog veel grooter
dienst bewijzen, doordien wij het gelukkig gevoel in ons versterken
voor anderen iets te kunnen zijn. Toch houd ik het er
voor dat dit verhoogde genoegen meer het natuurlijk gevolg van
eene goede handelwijze dan wel het doel is bij hen, die ook
met opoffering van eigen genot wat voor anderen overhebben."
„Daar ben je knap doorgezeild, Dolf; ge hebt als voorzichtig
stuurman de gevaarlijke klippen vermeden: geen der partijen
gelijk gegeven en toch niemand tegengesproken," zei mijnheer
de Vries opgeruimd. „Het is intusschen goed, Marie, dat ge
uwe stelling daareven enkel onder ons hebt uitgesproken; bij
vreemden die allicht den regel volgen: „Zeg mij hoe gij over de
menschen oordeelt, en ik zal u zeggen hoe gij zijt," zouden
zulke uitspraken u in geen gunstig licht plaatsen. Wij weten
gelukkig dat ge het niet zoo bedoelt."
II. 19

284 TWEE VRIENDEN.
„Zeker Oom; ge weet wel, Geertrui en ik plagen elkander
wel eens meer op dat punt."
„Ik heb van morgen juist weder een nieuw bewijs voor
mijne opvatting gevonden" zeide Geertrui. „Ge weet wel,
Bernard, ge waart er juist bij in de huiskamer, toen Mina
Joosten die dikke paletot van mij kreeg, hoe overgelukkig
zij daarmede was, omdat haar moeder daarvan voor haar
een mooien wintermantel kon maken. Toen ik er nu dezen
morgen kwam toonde zij mij, met een van blijdschap stralend
gezichtje welk een warmen jas voor broer Jan moeder van
dien mantel gemaakt had. „Maar er zoude immers een mantel
voor Mina van komen?" vroeg ik aan vrouw Joosten. „Jawel
jufvrouw, maar zij heeft mij gevraagd of ik het zóó wilde schikken."
„O ik kan 't nog best met mijn ouden mantel doen," zeide Mina.
„Jan moet 's morgens vroeg al een eind ver naar zijn baas
loopen, en hij zit hem zoo mooi, daar zou de jufvrouw zelf
plezier in hebben, als ze hem zag.
„Ik wil wel bekennen papa, dat ik getroffen was door de
blijmoedigheid waarmee dat kind met haar veel te korten
mantel wil blijven loopen ter wille van haar broer, alsof het
de natuurlijkste zaak van de wereld was. Zij is dertien
jaar geworden, dan beginnen de meisjes er toch al om te
geven, hoe zij er uitzien; ik twijfel geen oogenblik of het
is een opoffering, maar die zij niet wil geteld hebben. Ik
vond het wezenlijk lief van Mina, vooral de manier waarop."
„Dat geloof ik gaarne, kindlief; het was ook weder eene
bevestiging van uwe goede meening omtrent de menschen."
Adolf voelde zich hoe langer hoe meer tot Geertrui aangetrokken;
hare wijze van spreken had iets bijzonder innemends
door haren eenvoud. Marie van Son daarentegen beviel hem
hoe langer hoe minder, niettegenstaande zij zich veel moeite
gaf zijne attentie te trekken. Bij alles vroeg zij Adolfs oordeel,
zag wanneer zij iets in het algemeen vertelde, hem bijna uitsluitend
aan, en wanneer hij sprak hield zij hare groote blauwe
oogen op zijn gelaat gericht. Toen hij, haar op de moge-

TWEE VELENDEN'. 285
lijkheid had attent gemaakt een doekje te zullen verliezen, dat
zij over den arm droeg, dankte zij hem voor die beleefdheid
zoo overdreven als de zaak niet waard was. Daarbij zag zij
hem zóó vriendelijk aan, als hij haar nog geen der huisgenooten
had zien doen.
Maar Adolf genoot op deze wandeling. De heldere Oktoberzon
verleende aan alles opgewektheid, die het jonge hart verfrischt
en het oude weder jong maakt. Van den weg naar Overveen
had men het onbelemmerd gezicht op de „blonde duinen." In
schitterende verlichting verhieven zij zich in breede trekken tegen
den wolkenloozen hemel, Hollands kleinoodiën op azuren grond.
Links rustte het oog met welgevallen op kalm grazende
koeien die zich aan de nog groene wei te goed deden. Op
den weg wemelde het van wandelaars; geheele troepjes kinderen,
waarbij roodwangige jongens met hoepels, blijkbaar
hoogst ingenomen met de gelegenheid op dezen mooien
Woensdagmiddag hun bedrevenheid in dit echt hollandsch
spel te kunnen toonen. Rijtuigen, deftige équipages en
eenvoudig „huurspul," heeren te paard, enkelen als geleiders
hunner amazones, rijwielen, boerenwagens en handkarren —
alles gaf voortdurend afwisseling en leven. Te Overveen
werd even gerust en daar het voor een duinwandeling te laat
op den dag was geworden, deze tot den volgenden voormiddag
uitgesteld. Over Elswoud werd de terugweg aanvaard, en
door den heerlijken Haarlemmer Hout naar huis gewandeld.
Het viel Adolf niet moeielijk den Heer de Vries, die als echt
Haarlemmer trotsch was op dit fraaie stukje van Noordholland,
genoegen te geven door het krachtige forsche geboomte te
bewonderen, en zich over onderscheidene prachtige partijen
opgetogen te toonen; hij roemde dat wonderschoone plekje
vanwaar men een doorkijk heeft tot op het Paviljoen, den
Hertenkamp, en nog veel meer wat er lieflijks en schoons in
den Hout te vinden is, tot groote voldoening van zijnen
gastheer en zijn gezin. Te huis werden de wandelaars met
verlangen door Gerrit en Johan verwacht. De tafel stond
] ü*

286 TWEE VRIENDEN.
gedekt en Geertrui's broeders badden echte gezonde jongensmagen.
Binnen een half uur was Adolf ook met hen reeds
goede vrienden, wat met jongens meestal gemakkelijk gaat.
Onder het eten werd nog veel over de wandeling gesproken.
Marie verklaarde dat de weg gedurende de Schoutenlaan
haar nog nooit zoo kort had geschenen. Afleiding had men
op dat gedeelte weinig, zoodat op nieuw gebleken was wat
aangenaam gezelschap vermocht.
Des avonds werd muziek gemaakt. Adolf moest beloven
wanneer hij terug kwam, zijne viool mede te brengen. Hij
luisterde met genoegen naar een quatremains der „jongens"
zoo als Gerrit en Johan doorgaans genoemd werden. Bernard
droeg een stuk van Chopin met veel smaak voor, doch het
grootste genoegen verschafte hem een van Mendelsohns
lieflijke duetten door de jonge dames, waarbij Bernard uiterst
zorgvuldig begeleidde. Zij stemden uitmuntend samen, zoowel
wat klank als sterkte der stemmen betrof. Toen Geertrui
daarna, op papa's uitdrukkelijk verzoek nog zijn lievelingsstuk,
Wand'rers Abendlied van Schumann, ten beste gaf, wist
Adolf niet wat meer te bewonderen, haar gevoelvolle voordracht,
of het rond en krachtig geluid harer schoon ontwikkelde altstem.
Bernard bracht zijnen gast naar de logeerkamer en bleef
op zijn verzoek nog wat napraten.
„Wat hebt ge voor indruk van de meisjes?" vroeg hij hem
in den loop van het gesprek.
„Marie van Son zou, geloof ik, eene aardige actrice zijn"
was lachende het antwoord.
„Dat zijn alle meisjes min of meer."
„Geertrui toch niet; zij schijnt mij daarvoor veel te natuurlijk
en eenvoudig."
„Nu ja, uitzonderingen bevestigen den regel, en ik houd
het er ook voor dat mijne zuster zulk eene gunstige uitzondering
maakt, die ik na mijne ondervinding op dubbelen prijs stel."
„Vertel mij daar iets van, beste vent; ik heb tot mijn spijt
van middag aan tafel een naam genoemd die bij u eene

TWEE VRIENDEN. 287
pijnlijke gewaarwording wekte; hét doet mij leed; had ik 't
maar kunnen vermoeden, dan zou ik zeker mevrouw Bemy
niet hebben aangestipt."
„Omdat ik hiervan overtuigd ben, wil ik u de zaak liever
mededeelen; gedeeltelijk uit vriendschap en daarbij ook nog
om u mijne ontstemming, die ik niet zoo spoedig kon overwinnen
als ik gewenscht bad, te verklaren. — Ik had Adèle
Itemy dikwijls ontmoet, toen zij hier bij hare ouders woonde.
Zij ging met Geertrui en Marie om, die ik afhaalde wanneer
zij den avond bij die familie hadden doorgebracht, en kwam
Adèle bij ons, dan bracht ik haar naar huis. Dit gebeurde
menigmaal in den afgeloopen winter, en gingen wij uit, dan
werd zij verzocht van 't gezelschap te willen zijn. Ik leerde
haar hoe langer hoe beter waardeeren. Over onze verhouding
zal ik u niet veel vertellen; ge begrijpt dat ik Adèle beminde.
Toen ik mijn zeker niet onverwacht aanzoek, deed, antwoordde
zij mij wel niet dadelijk toestemmend, maar toch op eene wijze
die mij het beste liet hopen van een formeel aanzoek om hare
hand waarmede ik mij voornam zoo kort mogelijk te wachten.
Zij had mij verzocht hiervoor eerst een paar dagen te laten
verloopen aangezien haar vader afwezig en hare moeder ongesteld
was. „Wel wat ongeduldig, maar toch vol hoop en verwachting
doorleefde ik den dag die op den voor mij zoo belangrijken
avond volgde. Stel u mijne ontsteltenis voor toen Geertrui des
avonds een brief van Adèle ontving, waarin deze, haar verzocht
mij te waarschuwen, geen bezoek aan hare ouders te brengen,
daar zij, om voor haar geldige redenen, ons gesprek van den
voorgaanden avond, als niet gehouden wenschte te beschouwen."
„Arme kerel!" zeide Adolf hem hartelijk de hand drukkende.
„Den anderen dag deed ik een vergeefsche poging Adèle
te spreken; de jufvrouw was bij Mevrouw op de ziekenkamer,"
luidde het afwijzend antwoord. Een brief van mij werd ongeopend
teruggezonden, en toen Geertrui op mijn verzoek, haar
schriftelijk opheldering verzocht omtrent deze voor mij, en
daardoor voor onze familie beleedigende handelwijze, gaf Adèle

288 TWEE TRIENDEN.
haar in korte woorden haar leedwezen te verstaan, zich in mijn
karakter zoó te hebben Tergist, er bij Toegende dat Geertrui
zeker wel aan haren wensch gevolg zoude willen geven om deze
zaak in 't vervolg onaangeroerd te laten. Hieraan heeft mijne
zuster in ruimen zin voldaan; zij hebben elkander daarna
nooit weder gesproken, want Geertrui is over Adèle's behandeling
zóó verontwaardigd dat zij haar nooit meer terug
wil zien. Door de buitenwereld hebben wij gehoord dat Adèle
met hare grootmama eerst eene reis gemaakt heeft, en daarna
den winter met haar te Wiesbaden zal doorbrengen. Gij vindt
het nu zeker niet vreemd meer dat het spreken over Mevrouw
Remy en hare kleindochter mij pijnlijk aandeed. Ik had haar
zoo lief! Ik kan er nog zoo moeielijk toe komen al mijne illusiën
met betrekking tot haar te laten varen en — dat moest toch!"
„Is de grond voor haar veranderde beoordeeling van u, dien
zij althans meende te hebben, u nooit duidelijk geworden?"
„Neen. Na zoo te zijn afgewezen konde en wilde ik geene
poging aanwenden, haar anders te stemmen."
„Dat gevoel ik. Maar was zij dan eene coquette die met
u had gespeeld?"
„O, Dolf, wanneer ge haar hadt gekend zou die gedachte
nooit in u zijn opgekomen. Adèle coquette! Er was geen
liever, eenvoudiger meisje; dat was ook het oordeel van
minder partijdige vrienden. Niettegenstaande hare buitengewone
schoonheid, en de wetenschap later het aanzienlijk fortuin
harer grootmoeder te zullen bezitten, maakte zij niet de minste
pretensies. Ik heb haar menigmaal in gezelschappen gezien,
maar met uitzondering van mij, als vriend van den huize, had
zij tegenover alle heeren een beleefden, maar volstrekt niet
familiaren toon, en van aanmoediging was jegens niemand
onzer, ook maar een zweem te bespeuren. Maar onder het
praten is het laat geworden; hoog tijd om te gaan slapen.
Goeden nacht!"
Adolf verstond hem; hij vond het natuurlijk dat zijn vriend
niet langer over dit treurig onderwerp wenschte te spreken,

TWEE VRIENDEN. 289
en er ook niet gaarne op zou terug komen. Toch had hij
onder Bernard's verhaal het plan gevormd zoo mogelijk
eene gunstige verandering in de zaak te brengen. Hij hield
zich ten volle overtuigd dat hier een misverstand had plaats
gegrepen, en hoe verheugd zou hij zijn indien het hem
gelukken mocht dit op te helderen. Misschien spoorde het denkbeeld
hiermede Geertrui, ter wille van haren broeder en van
hare vriendin, genoegen te doen, hem tot dubbelen ijver aan,
al zoude hij dit niet gereedelijk hebben toegestemd.
Na nog een paar genoeglijke dagen in den prettigen
huislijken kring der familie de Vries vertrok van Swinderen
naar Amsterdam. Bij het afscheid nemen had hij beloofd de
Kerstdagen weder te Haarlem te komen doorbrengen, en dan
zijne viool niet te vergeten.
In die dagen had hij gedurig beminlijker trekken in het
wezen van Geertrui waargenomen, terwijl zijn eerste indruk
van Marie steeds meer bevestigd werd. Gedurende den laatsten
dag vooral, had hij herhaaldelijk den innigen, ja hartstochtelijken
blik opgemerkt waarmede zij Bernard volgde wanneer
bij sprak, of door 't vertrek ging, en zoodra deze haar aanzag,
onmiddellijk haar oog op iets anders richtte. Tot zijne verbazing
moest hij bemerken hoe Marie, in tegenwoordigheid
van Bernard, allerlei attenties voor hemzelven had, en hem
bijzonder voorkomend bejegende, terwijl zij zich tegen dezen
dan juist zeer onverschillig toonde. Was Bernard niet te
huis, zooals 's morgens wanneer hij na het ontbijt op 't
kantoor werkzaam moest zijn, dan nam zij van den gast niet
de allerminste notitie. Dit wispelturig gedrag vormde eene
lijnrechte tegenstelling met Geertrui's vriendelijk gelijkmatig
humeur en deed de zachtheid in het wezen der laatste dubbel
gunstig uitkomen. Met genoegen herinnerde van Swinderen
zich de dagen ook in haar gezelschap doorgebracht, en verheugde
zich reeds bij voorbaat op recht aangename Kerstdagen.

290 TWEE VRIENDEN.
III
MARIE.
Omstreeks drie weken na Adolf s bezoek, kwam Bernard bij
zijne zuster aankloppen
„Ben je bier, Geertje? Ik wilde je gaarne alléén spreken en
daarom kom ik maar op je kamer."
Gelukkig zich door hem bij haren kindernaam te hooren
noemen als bewijs van opgewekte stemming, riep zij vrolijk terug:
„Kom maar binnen! Voor goed gezelschap is mijn paleis
open, dat weet je wel. Heb je mij iets te vertellen?"
„Ik krijg daar een brief van Adolf, die daarbij een gedeelte
van het schrijven zijner zuster aan hem insluit, en luister
nu eens goed, dan zal ik u voorlezen wat zij schrijft."
Keeds had Geertrui baar werk, een rand dien zij voor
Bernard's papiermand borduurde, uit de handen gelegd, en was,
zoo als zij zeide „geheel gehoor," voor 't geen hij lezen zoude.
„En nu, beste Adolf, iets over de dames Bemy, die u, ik
weet niet waarom, bijzonder schijnen te intéresseeren. Wanneer
ge de vriendelijke deftige oude Mevrouw, met hare" sneeuwwitte
krullen (het is heusch haar eigen haar, zegt Adèle).had
ontmoet; met dat mooie lieve kleindochtertje die haar met
allerlei kleinere en grootere oplettendheden tracht genoegen
te doen, dan zou dit mij minder verwonderen, want er
zijn er wel meer wier belangstelling door die aardige groep,
wordt gewekt. Jufvrouw Bemy heeft hier, in den korten
tijd, reeds een aantal bewonderaars, en wanneer het bekend
wordt, dat Adèle eene rijke erfgename is, zal de kring harer
aanbidders waarschijnlijk niet kleiner worden. Zij noemen
haar die schone Enkelin der weiszen Dame. De oude Mevrouw
roemt hare lieve eigenschappen bijzonder. Zij zei nog dezer
dagen tot mij, geen eenvoudiger en tevens talentvoller meisje,
met zulk een gelijkmatig en zacht humeur te kennen dan
hare Adèle. Toen ik half lachende de opmerking maakte
dat de jongelui er zich over beklagen niets met haar te vorderen

TWEE VRIENDEN. 291
in vertrouwlijker omgang, antwoordde zij, dat zij die klacht
niet ongegrond rekende, want hare kleindochter was tegen
iedereen, heeren en dames, vriendelijk, doch maakte niet de
geringste uitzondering die de gedachte aan voorkeur zoude
kunnen wekken. Bij eene andere gelegenheid vertelde Mevrouw
Remy mij dat Adèle nog steeds onder den invloed was eener
zeer treurige ondervinding. Zij was op het punt geweest een
engagement aan te gaan met iemand dien zij reeds in stilte
had lief gekregen en over wiens aanzoek zij zich dus van
harte had verblijd-. In de dagen, die tusschen haar vertrouwlijk
gesprek met dien heer en zijn formeel aanzoek bij hare ouders,
om bijzondere redenen moesten verloopen, had zij bij eene
harer bekenden een paar jonge dames ontmoet, die, argeloos
hare volle verontwaardiging lucht gaven over de onheusche
handelwijze van haren vriend. Op de vraag der vrouw des
huizes wat die persoon dan toch had gedaan om zulk een
gestreng oordeel te wettigen, hoorde Adèle, dat hij in stilte met
een lief, maar niet gefortuneerd meisje, te Manchester geëngageerd
was geweest. Zij wachtten met het publiekmaken
hunner verloving alleen nog maar, tot hij op het kantoor
waar hij werkzaam was eene plaats zoude bekleeden, die hem
een goed vooruitzicht opleverde. Eensklaps had hij zonder houdbare
reden dat engagement verbroken en maakte nu in 't oog
vallend werk van eene rijke erfgename, van wie men wel eerstdaags
meer zou hooren. Toen de goede bekenden van Adèle dat
alles nog niet zoo dadelijk wilden gelooven, hadden de jonge dames
verklaard het van eene der huisgenooten te hebben vernomen,
die zelve zeer verontwaardigd was over zulk een gedrag.
„Adèle had zich met alle inspanning uiterlijk kalm gehouden,
en te huis gekomen, misschien wel wat haastig, dien keer
hare veranderde meening ten zijnen opzichte doen kennen, in
een kort briefje aan zijne zuster, hare liefste vriendin. Het
arme kind had onder dit alles vreeslijk geleden; zij was
hare grootmama dan ook zeer dankbaar, toen deze haar voor
een poos de gelegenheid bood op reis te gaan.

292
TWEE VRIENDEN.
„Ik geloof, Adolf, dat ge nu op de hoogte zijt gebracht, doch nu
moogt ge ook niet meer zeggen dat ik nooit tijd voor lange
brieven schijn te hebben, want, mij dunkt, dat ik nu zelfs u
overtroffen heb door dit epistel." —
„Ik heb het altoos gedacht, hier moet een misverstand geweest
zijn!" riep Geertrui uit, zoodra haar broeder had opgehouden
met lezen, „maar wat ik nog niet vat, is hoe de menschen
aan die praatjes zijn gekomen, en wie die heeft bevestigd.
Nicht zal toch niet"....
„Hoor eens, kind, ik geloof dat de lasteraarster geheel
iemand anders is dan die goede nicht, en zonder moeite zouden
wij haar Ban de kaak kunnen stellen, maar voorzoo iets maakt
Adolfs brief mij thans tè gelukkig. Natuurlijk ga ik onmiddellijk
naar Wiesbaden"....
„Laat ons eerst nog eens overleggen, en ook papa den
inhoud van dit schrijven gaan mededeelen. Hoe blijde zal die
beste papa zijn! Het hinderde hem meer dan hij wel wilde toonen,
daar kunt ge op aan. Het blijft voor mij toch een raadsel dat Adèle,
die, zoo als ik allen grond heb te gelooven, u hartelijk lief had,
zoo spoedig waarde aan die dwaze geruchten hechten kon."
„Juist omdat zij mij lief had zal het haar te dieper hebben
gegriefd zich door mij misleid te zien; want ik had haar
verklaard, nimmer ,,'t gevoel van liefde te hebben gekend
voor ik haar had ontmoet, en zoo is het inderdaad."
IV
GEERTRUI DE VRIES AAN MARIE VAN SON.
Hoe jammer dat ge nu juist te Z. zijt, lieve Marie! Ge
zoudt u anders stellig met ons verheugen, want onze beste
Bernard, in wien gij ook zoo hartelijk belang stelt zal toch
nog gelukkig kunnen worden. Die quaestie met Adèle Bemy
is geheel opgehelderd. Adolf van Swinderen heeft dit op
echt vriendschappelijke, en kiesche wijze bewerkt door zich
met de oude mevrouw Bemy in rapport te stellen. Het is

TWEE VRIENDEN 293
gebleken dat er praatjes zijn uitgestrooid omtrent een engagement
van Bernard met een engelscb meisje, die hem in
een zeer ongunstig licbt moesten stellen, en waar geen woord
van aan is. Door wie? Ik zoude daar gaarne achter willen
komen, maar mijn broeder is nu te gelukkig, zegt hij, om
anderen leed te berokkenen. Adèle gelooft hem, en dat is hem
genoeg. Papa is op dit oogenblik bij mijnheer en mevrouw
Bemy, en na eene drukke briefwisseling tusschen hier en
Wiesbaden twijfel ik niet of dat bezoek zal het gunstig
gevolg hebben, dat Bernard nog heden middag daarheen
vertrekt, om Adèle als zijne lieve bruid te gaan begroeten.
Schrijf mij spoedig hoe het met de patientjes bij uwe tante
gaat. Ik heb nu geen tijd en geen kalmte om langer te schrijven.
Blijf vooral niet langer weg dan noodig is. Ontvang met de
vriendelijke groeten der anderen een kus van
uwe Geertrui.
Na dit schrijven verliep een volle week zonder antwoord van
Marie; juist wilde Geertrui een tweeden brief laten volgen,
in de meening dat de eerste zoude zijn weggeraakt, toen er
eindelijk een brief kwam van den volgenden inhoud:
„Uw brief, lieve Geertrui, heeft mij vreeslijk geschokt. Alles
was dan te vergeefs! Ik kon niet dadelijk antwoorden;
maar nu ben ik ten minste in staat u alles te bekennen. Laat
mij u vooraf zeggen dat mijne eenige verontschuldiging
mijne liefde is. Want ik had Bernard lief, met mijn gansche
hart. Beeds als klein meisje bewonderde ik hem, maar toen
ik hem na zijn terugkeer uit Manchester zag, wist ik, dat
ik hem beminde, en allengs groeide dit gevoel tot hartstochtelijke
liefde aan. Wat ik door zijnen vriendelijken, broederlijken,
omgang geleden heb, kan ik niet uitspreken. Gij kalme,
zachte Geertrui, zoudt u daarvan toch geene voorstelling kunnen
maken, evenmin als van de verrukkelijke gewaarwording die
een paar warmere woorden van hem in mij wekten. Soms
meende ik mijn hart voor u uit te storten, om daardoor ten

294 TWEE VRIENDEN.
minste iemand te hebben met wien ik over mijnen, soms
vreeslijken strijd, spreken konde; had ik 't maar gedaan, ge
hadt mij zeker van veel teruggehouden. Maar ik schaamde
mij te bekennen dat ik den moed miste eene liefde te bestrijden,
waarvan ik maar al te goed wist dat zij niet werd beantwoord.
Hoe klopte mijn hart van vernieuwde hoop, toen hij gedurende
enkele dagen van opgewondenheid mij, en dit heb ik later
ingezien, ons allen met meer dan gewone hartelijkheid bejegende.
Weldra werd mij de oorzaak daarvan duidelijk, toen
ik van zijn aanstaand engagement met Adèle Bemy hoorde.
Den daarop volgenden, slapeloozen nacht besloot ik, dat althans
geene andere het heerlijk leven aan zijne zijde genieten zoude,
dat mij was ontzegd, zoolang ik dit verhinderen konde, en
hoe ik dit plan ten uitvoer heb gebracht, weet ge nu.
Ik zie uw blos van verontwaardiging bij het lezen dezer
regelen, maar ach, Geertrui! vergeef mij, als gij kunt, en
uw liefderijk hart zal dat kunnen, het leed dat ik u allen
berokkend heb, ter wille van al de onrust, den angst, het
zelfverwijt dat in die laatste weken mij gefolterd heeft.
Wanneer ik meende iets in Bernard's genegenheid te winnen
trad mijne afschuwlijke ondankbaarheid tegenover alle mij
bewezen weldaden als een dreigend spook tusschen mij en
mijne vreugde. Die dagen, toen van Swinderen te Haarlem was,
leefde ik in eene voortdurende overspanning. Met alle hulpmiddelen
der coquetterie trachtte ik Bernards jalousie op te
wekken doch hij bleef steeds vriendelijk, niets meer en niets
minder. Dan kwamen weder die vreeslijke oogenblikken
van berouw, wanneer ik het bijna niet kon aanzien hoe
innig hij Adèle betreurde. Niettegenstaande hij zich klaarblijkelijk
de grootste moeite gaf zijne stemming te overwinnen,
merkte ik toch dat hij na Adolf's bezoek zwaarmoediger
was dan voor zijne komst. Misschien had een vertrouwlijk
gesprek met zijnen vriend de herinnering aan hetgeen hij
miste verlevendigd. Ik leed onuitsprekelijk, ook voor en met
hem dien ik zoo vurig liefhad, maar wat gedaan was kon

TWEE TRIENDEN. 295
ik niet ongeschied maken, en eerlijk gezegd, ik wenschte
dit toen nog niet; daarvoor leefde in mij nog steeds te Teel
de geheime hoop , eindelijk zijn hart toch nog te zullen winnen.
Dit zag ik intusschen duidelijk in, dat wilde ik niet ziek worden
naar lichaam en geest, dan moest ik, althans Toor een poos
zijn bijzijn ontwijken. De brief Tan tante Elise was hiertoe
eene welkome aanleiding; ik bood aan haar bij hare zieke
kinderen te komen helpen. Deze zijn nu nagenoeg hersteld,
maar ik kan niet tot ulieden terugkeeren.
Gisteren heb ik eene voorwaardelijke overeenkomst gesloten
met eene familie die naar Indië gaat. De voorwaarde was,
natuurlijk, de toestemming van uw vader, maar wanneer gij
ZE. dezen brief laat lezen, heb ik geen vrees dat die mij
onthouden zal worden. Reeds aanstaande week vertrekt de familie
Ruiter, die hier algemeen gunstig bekend is naar Napels, om
later aan boord van de „Voorwaarts" de reis te aanvaarden.
Ik kom niet meer te Haarlem, dat is mij na deze bekentenis
onmogelijk! Vóór ons vertrek zal ik schriftelijk afscheid nemen
van u allen, die zoo goed voor mij geweest zijt. God beloone
ulieden daarvoor! Ik was buiten mijzelve toen ik handelde, op
deze, nu in mijne eigen oogen, onverantwoordelijke wijze!
Wees gij mijne voorspraak beste, liefste Geertrui, bij uwen
geachten vader, en vooral bij hem dien ik maar al te veel,
dien ik boven alles heb liefgehad! Moge hij zoo gelukkig
worden, als ik gehoopt had hem te kunnen maken. Denk
met toegevendheid en medelijden aan uwe ongelukkige
M. v. S.
Lang zat Geertrui te peinzen na het lezen dezer woorden.
Zij hield den brief werktuiglijk in de hand die op haar
schoot ruste. Welk eene tegenstelling! Dien eigen morgen
was er een overgelukkig schrijven van Bernard aangekomen,
waaraan Adèle een paar hartelijke regelen had toegevoegd.
Zij meldden daarin hunne aankomst te Haarlem, aanstaanden
Vrijdag. Onder deze bijzondere omstandigheden had Grootmama

296 TWEE VRIENDEN.
eene andere dame uitgenoodigd haar de wintermaanden te
Wiesbaden gezelschap te komen houden, en daar deze hierin
gaarne had toegestemd, konde Adèle ongehinderd naar hare
ouders terugkeeren.
Het waren blijde Kerstdagen die dit jaar door het gezin van
den Heer de Vries gevierd werden. Een brief uit Napels, die
door vertraging der reis, nu eerst was afgezonden, wekte wel
bij sommigen in den kring eene weemoedige stemming,
maar Gerrit en Johan zorgden dat de vrolijkheid niet lang
verstoord werd. Adolf verheugde zich van harte in 't geluk
van zijnen vriend. Bij het versieren van den Kerstboom,
voor hare schoolkinderen hielp hij Geertrui trouw, zooals
afgesproken was; en het werd hem hoe langer hoe duidelijker,
dat hij in zeer vele grootere en kleinere punten bijzonder
met haar overéénstemde, zóó zelfs dat hij in stilte overlegde,
of het niet goed en gelukkig zoude wezen altijd met Geertrui
te zamen te handelen. Somtijds meende hij bij Geertrui
ook omtrent dit capitale punt wel op eenige overeenstemming
van gevoelens te mogen rekenen, maar geheel zeker was hij
er toch nog niet van. Ten minste, toen na veel te spoedig
omgevlogen feestdagen, Bernard hem bij het afscheid nog
eens met een hartelijk woord, voor den vriendendienst hem en
Adèle bewezen, wilde danken, viel hij hem in de reden:
„Zwijg daar nu maar over, jongenlief, laat liever daden spreken!"
„Gaarne, wanneer ik iets voor je doen kan."
„Zéér veel, als ge mijn voorspraak bij Geertrui wildet zijn."
„Met het allergrootste genoegen, Dolf, als die nog noodig is."
Aan den gezelligen maaltijd, op Nieuwsjaardag, bracht de
heer de Vries een heildronk uit op twee verloofde paren:
Adèle Remy, en Bernard de Vries,
Geertrui de Vries, en Adolf van Swinderen.
„Hip, hip, hip, hoerah!" riepen Gerrit en Johan luidkeels,
en in dat daverend, door allen herhaald, hoerah voor de
vrienden stemmen, hopen wij, onze lezers in.

PARIJSCHE STRAATTYPEN.
DOOB
L. E. C. J. BEERSTECHER.
De tijden zijn voorbij, dat de tandmeester-kwakzalver op zijn
bont beschilderde kar door onze straten trok, vergezeld van
zijn onafscheidelijken knecht, die wanneer hij niet de Turksche
trom sloeg, de geleerdheid van zijn meester in bombastische
taal opvijzelde; dat de toovenaar uit het verre Oosten,
gebuid in een wijd kleed, bezaaid met zilveren sterren en
symbolische figuren, en het hoofd gedekt door den hoogen
punthoed, daar in de koetspoort van dat oude huis met kleine,
in lood gezette ruitjes, te midden van een hoop nieuwsgierige
en belangstellende toehoorders van zijne reizen in verre landen
verhaalde, om straks zijn universeel middel tegen alle kwalen
aan den man te brengen of u voor enkele stuivers de toekomst
te voorspellen; en dat de slangenbezweerder en zijn dochter
Fatima, beide vóór eenige dagen uit Indië naar de groote
hoofdstad gekomen, de toen nog eenvoudige Parijzenaars in
verbazing brachten door hunne verschillende kunststukken met
de gevaarlijke dieren.
Zij gingen voorbij die tijden, en onze negentiende eeuw kwam
met hare beschaving en verlichting. De vooruitgang, gewapend
met breekijzer en houweel, maar tevens met kalkbak en troffel,
trok door die oude stad, afbrekende en neerwerpende, maar
ook weder samenvoegende en opbouwende. Zoo verdwenen
die oude bochtige straatjes, des avonds slechts flauw door
enkele olielampjes verlicht, om plaats te maken voor de
ruime boulevards, de prachtige avenues en de rechte, breede

298 PARIJSCHE STRAATTYPEN.
straten van onze dagen. Geen spoor meer van olielampjes.
Zij zwemmen in een zee van licht, die breede boulevards met
hunne groote winkelpaleizen, waar, achter de hooge spiegelruiten
des avonds duizenden en duizenden gasvlammen schitteren,
met hunne hel verlichte koffiehuizen, blinkende van
glas en verguldsel, met hunne lange rijen lantaarns en hunne
veelkleurige advertentiezuilen, die van achter hun matglas
eveneens. licht afwerpen.
Zij konden al dat licht niet verdragen, onze kwakzalvers
van vroeger. Zij gevoelden zich, voor het meerendeel, niet
meer tehuis in de nieuwe omgeving, en zij trokken naar
andere oorden, waar de beschaving nog niet zoo diep was doorgedrongen
en waar de menschen minder verlicht en eenvoudiger
waren. Velen echter bleven, maar zij begrepen, dat ook zij
met hun tijd moesten medegaan. Al het oude was verdwenen
om voor het moderne plaats te maken. Zoo gingen
zij op middelen peinzen om op moderne wijze het geld uit
de zakken hunner verlichte medemenschen in de hunne te
doen overgaan. Kar en Turksche trom, tooverstok en puntmuts
werden opgeborgen, en op een goeden dag werd onze boulevard
gestoffeerd, behalve door de talrijke wandelaars van allerlei
landaard, de glijdende rijtuigen en de dreunende omnibussen,
door moderne straatfiguren, die dikwijls een niet minder
eigenaardig karakter droegen dan de chevaliers d' industrie
van vroegere eeuwen.
Op een onzer wandelingen door de stad zagen wij op den
boulevard St. Germain een hoop Parijzenaars rondom een
Turk geschaard, die juist bezig was zijne étalage op te richten.
Het was een heldere winterdag en een vroolijk Decemberzonnetje
kwam nu en dan het eigenaardig voorkomen van dien drukken
boulevard nog verhoogen. Dicht bij het hek, dat den tuin van
de Académie de médicine omgeeft, had de Turk zijn standplaats
gekozen, Uit vrees, dat men ongeduldig zou worden,

PARIJSCHE STRAATTYPEN. 899
begon hij zijn toespraak reeds, terwijl hij de talrijke fleschjes,
met . allerlei vloeistoffen gevuld op de plank schikte, welke,
op twee schragen gelegd, zich bijna een manslengte boven
het trottoir verhief. Weldra was hij gereed en klom hij op een
kist, achter zijne uitstalling geplaatst.
Ofschoon de man in Turksch kostuum was gestoken, werd
het spoedig voor iedereen duidelijk, dat men met een Parijzenaar
te doen had, die slechts om meer de aandacht te trekken zich
anders dan de gewone straatventers uitgedoscht had.
„Dames en heeren," zoo begon hij, nu voor goed zijne rede,
„autoriteiten en burgers, gedeputeerden en niet-gedeputeerden,
„wijnfabrikanten en wijnbergbezitters, maar vooral wijndrin-
„kende Parijzenaars! ik sta hier voor u, niet als kwakzalver
,,of goochelaar, maar als koopman en weldoener der menschheid.
„Waarom ik de gedeputeerden er bij haal? zult gij vragen.
„Omdat zij bij de lange, droge verhandelingen over de
„Tonkin-quaestie behoefte hebben aan een goed, versterkend
„glas wijn. En waarom de wijnfabrikanten? Omdat ik begrijp ,
„dat onder u, die daar, naar schatting ten getale van veerti cv
„naar mij- staat te luisteren zich dertig agenten of commissionairs
in wijnen bevinden.
„En wat ga ik u nu laten zien, Parijzenaars? Waarom ben
„ik over den Balkan getrokken om tot u te komen? Ik zal
„het u zeggen. Ik ga u de oogen openen, Parijzenaar, want
„gij zijt ziende blind, en gij wordt links en rechts beetgenomen
„door uwe talrijke medeburgers, die in wijnen handelen. Waar
„is uw embonpoint gebleven, waarop uwe voorouders zoo trots
„waren? Het is verdwenen tegelijk met uw echt, onvervalscht
„druivenat. Ik zie ongeloovige gezichten onder u, maar ik
„ga u laten zien op welk hoog standpunt uw wijnvervalsching
„staat. — Ga jij daar wat op zij, lange lummel, om plaats
„voor dien mijnheer te maken, wien de natuur in omvang te
„veel heeft gegeven wat jij langer dan een fatsoenlijk mensch
„bent. Geloof niet, dat het de wijn is, mijnheer, het is
„waarschijnlijk de goede tafel bij Fayot of Duval, die u een
I L
20

PARIJSCHE STRAATTYPEN.
„zoo welgedaan uiterlijk heeft gegeven. Ik ga u laten zien
„wat voor wijn gij te drinken krijgt. — Wie van de jonge-
„heeren wil twee sous verdienen?" Hier wendt de spreker
zich tot eenige gamins, die hier en daar onder de toeschouwers
geschaard, hem met open mond staan aan te gapen. Bijna
allen stormen op den grooten man af en een verovert de flesch,
die hij in de hand houdt „Zoo gaat dan naar die
„pomp, jongmensen, en vul mij deze flesch met water; laat
„de bacteriën er maar inzitten, daar zal Pasteur wel raad
„voor weten.
„Ik treed nu voor een oogenblik als fabrikant voor u op,
„mijnheeren, en ga u een petit Bourgogne fabriceeren, dien
„gij niet van den echten onderscheiden kunt.
„Word maar niet bang, juffrouw, want ik ga niet goochelen;
„wanneer gij nog even wacht.... ik heb in deze kist iets
„voor uw man medegebracht, dat hem. plezier zal doen. Let
„nu op, geacht publiek. Ik giet in dit glas echten, driejarigen
„Bourgogne en in het andere ga ik u dezelfde soort maken.
„Is er ook soms een chemicus onder u? Met? Dan kan ik
„volstaan met u het resultaat te toonen" Hij mengt
eenige vloeistoffen uit de fleschjes in het glas, dat hij voor
de helft met water gevuld heeft en verkrijgt weldra een vocht,
dat er geheel als de zoogenaamd echte Bourgogne, uitziet
„Scherpt thans uwe reuk- en smaakorganen, Parijzenaars, want
„ik ga de glazen rondgeven. Degeen, die verschil opmerkt
„ontvangt op staanden voet duizend francs in klinkende munt. —
„Steek jij daar, drinkebroer, je neus zoo niet in dat glas, hij
„is al rood genoeg. — En nu, geachte toehoorders, ga ik u
„laten zien, hoe gij den echten van den valschen Bourgogne
„onderscheiden kunt. Ik neem deze flacon, giet er een druppel
„uit in ieder glas, en ziet, de echte blijft onveranderd en de
„gefabriceerde wordt aanmerkelijk bleeker.
„Zoo kunt gij, tehuis gekomen, zelf uwe wijnen beproeven,
„Parijzenaars. De prijs van deze flacon is geen dertig, geen
„vijfentwintig, geen twintig, geen negentien, geen achtien,

PARIJSCHE STRAATTYPEN. 301
„geen zeventien, geen zestien sous, mijnheeren, ook geen
„vijftien, geen veertien, geen dertien, geen twaalf, geen
„elf sous, maar het bagatel van tien sous of één halve franc.
„Maar loopt niet weg, geachte toehoorders, want ik heb hier
„nog iets voor u medegebracht. Hier zitten ze in, hier zijn
„ze, de flesschen echten Bourgogne, onvervalscht druivenat!...
„Hij stampt op de kist... Wie wil nu wijn proeven, wie wil
„er weer eens een glas echten Bourgogne drinken? Nu kunnen
„wij klinken op de gezondheid van papa Grévy, Parijzenaars!
„Allen moeten meedoen en daarom heb ik den prijs zóó gesteld,
„dat een ieder er van kan profiteeren. Pak ze maar mee voor
„één franc per stuk! Wie wil nu weer zijn embonpoint terug-
„krijgen? Wie wil er door zijne vrouw nog eens lief aangekeken
„worden? Neem dan een flesch voor haar meê, Parijzenaars!
„Eén franc maar, zoo'n groote flesch! Wie heeft er nog geld
„in zijn zak? Profiteert van de gelegenheid, profiteert nu,
„want over een paar dagen ga ik weer terug naar Turkije
„en dan worden de Turken vet. Draag ze maar meê, draag
„ze maar meê voor het bagatel van één franc of twintig sous!
„Vooruit, Parijzenaars, de voorraad raakt op; haast u, haast
„u, wie nog van de gelegenheid gebruik wil maken!"
Op een fraaien Zondagmiddag begeven wij ons den kant
uit van het Bois de Boulogne. Wat al gewemel van wandelaars,
maar vooral van schitterende equipages en vliegende ruiters in
die breede avenue des Ohamps-Elysées! Doch het zijn niet
allen equipages, die men er opmerkt. Het is Zondag, en het
handeldrijvende of industrieels Parijs heeft een dag vacantie
na de geheele week hard gewerkt te hebben. De zon scheen
zoo fraai van morgen, dat men besloot een coupé te nemen,
en, in plaats van met zijne dulcinea op den boulevard te
gaan wandelen, een toer met haar naar het bosch te doen.
Vooral op deze huurrijtuigen heeft zij het gemunt, de bouquetière.
Arm kind! Voor u geen vroolijke uitstapjes na de
20*

302 PARIJSCHE STRAATTYPEN.
geheele week dag en nacht gewerkt te hebben, voor u geen
Zondag. Integendeel dezen dag zult gij het nog drukker
hebben dan ooit, en nog meer vermoeid zult gij 's avonds
op uw zolderkamertje aankomen. En wee u, wanneer gij
niet genoeg verkocht hebt; dan wacht u eene harde kastijding
van eene hardvochtige moeder en de beschimpingen van uwe
zusters zonder hart. Gelukkig, uw vader zal niet tehuis zijn,
want hij zit tot laat in den nacht in een der onaanzienlijke
cabarets van den faubourg.
Uw oudste zuster trok nog al eens partij voor u, maar zij
is heengegaan, den breeden weg op. Het was ook op een
Zondag, nu ongeveer twee jaar geleden, dat zij door dien
heer, die in dezelfde avenue des Champs Elysées in zijn
prachtige equipage voorbijreed, werd opgemerkt. Zij stond
daar toen ook met bloemen. Twee maanden, nadat zij verdwenen
was, zaagt gij haar op een goeden dag in een fraai
rijtuig, met blauw satijn gevoerd en met een koetsier in livrei
op den bok langs u heen rijden. Nooit zult gij dien dag
vergeten. Gij hadt om die goede zuster getreurd, die u wel
eens vriendelijk toesprak en u dikwijls beschermde, en toen
gij haar terugzaagt klaptet gij van vreugde in de handjes en
vloogt op het rijtuig toe. Maar zij wendde het hoofd af, toen
zij u zag, want zij schaamde zich over hare mooie kleêren,
die zoo afstaken bij de uwe. Arm kind, het sneed u door
de ziel!
Al is het weder fraai voor degenen, die, diep in het bont
of het warme laken gestoken, de felle winterkoude niet gevoelen
en met een vroolijken lach op het. gelaat daar voorbijrijden,
zij vindt het snerpend koud, de arme kleine, die daar
met het mandje vol bloemen aan de linkerarm gehangen,
tevergeefs tracht hare hand te warmen in de plooien van
den doek, die haar over de borst geknoopt is. Zij moet het
rechterhandje gereed houden om een bouquetje in die coupé
te werpen, waarin een vroolijk koutend paar gezeten is. Haar
moeder heeft haar gezegd, dat zij vooral op de huurrijtuigen

PARIJSCHE STRAATTYPEN.. 303
moet letten, waarin een jonge man met een dame gezeten zijn.
Zij weet wel niet waarom, de kleine, maar zij volgt toch het
bevel op, want anders wacht haar slaag, dat weet zij.
Met een geoefende hand werpt het bloemenmeisje een bouquetje
op den schoot der dame, terwijl zij, met het rijtuig mededravende,
den van buiten geleerden volzin uitroept: „Een
bouquetje voor uwe dame, mijnheer, vijf sous maar, als je
blieft!" De heer bemerkt, dat zijne gezellin de bloemen wil
behouden en zou niet gaarne haar gunst verliezen. Hij werpt
dus het meisje de vijf sous in de hand, maar... haar vingertjes
zijn krom van de koude en geldstukjes ontglippen haar. Zoek
nu maar uw geld, arm kind, dat daar op het asphalt verspreid
ligt, maar pas op, dat die hollende rijtuigen en die dreunende
omnibussen u niet overrijden. Met angstigen blik ziet zij om
zich heen, bukt zich dan snel en raapt twee van de vijf sous
op. Steeds dichter op elkaar komen de ontelbare voertuigen
aanrollen. Zij moet van het rijpad af, de arme kleine, en
de rest van haar geld laten liggen, wanneer zij niet overreden
wil worden. De tranen komen haar in de oogen, want zij
weet wat haar wacht, als haar geld niet uitkomt, wanneer
zij van avond met moeder afrekent. Maar zij onderdrukt hare
tranen, want niemand toch zou haar hooren of op haar letten,
in dat gewemel en dat gedruisch.
Zij gaat nu naar een der trottoirs, waar langs de talrijke
wandelaars zich in bonte menigte voortbewegen. Wij verloren
haar uit het oog, ofschoon wij nog even haar zwak stemmetje
hoorden: „Een bouquetje voor uwe dame, mijnbeer, vijf sous
maar, alsjeblieft!"
„La vie de Francois Coppée, par lui-même, vient de paraitre!"
klinkt het over den hel verlichten boulevard des Italiens boven al het
gedruisch uit. En een oogenblik daarna, een andere stem: „Le
Gaulois, édition du soir, vient de paraitre, vient de paraitre!" Zoo
wisselen zij elkaar af, de krantenventers, die, de een met een

304 PARIJSCHE STRAATTYPEN.
basstem, de andere met een tenor, voortdurend trachten elkaar
te overschreeuwen. Wij zouden ze niet gaarne missen op dien
drukken boulevard, de krantenventers, want zij behooren er thuis
even zoo goed als de talrijke bedelaars voor onze kerkportalen
en de straatmuziekanten op de binnenplaatsen van onze huizen.
De krantenventer mag terecht een type genoemd worden.
Overal is hij bij met de exemplaren van het orgaan onder
den arm, zijn leven heeft hij aan den verkoop gewijd. Wij
kunnen zeker zijn hem overal te vinden, waar het druk
is. Van 's morgens vroeg tot 's avonds laat hooren wij zijn
stem bij omnibuskantoor of schouwburg, op de breede boulevards
of in drukke straten. Hij heeft zijn beroep lief gekregen,
dat bewijst ons zijn onvermoeide ijver en zijn onverschilligheid
voor alle weergesteldheid. Of het regent of dat de zon schijnt,
gij vindt hem op zijn post, en hij vervolgt u tot op het
imperiaal van den omnibus, waar gij plaats genomen hebt,
zoodra hij meent te bemerken, dat eenige lectuur op den tocht,
dien gij gaat ondernemen, u niet onwelkom zou zijn. Dat in
hem ook de geest voor uitvinding aanwezig is, wordt bewezen
door de lange stokken, waarvan velen voorzien zijn, die hun
standplaats bij een omnibuskantoor hebben, en waarvan zij
zich bedienen om u de verlangde courant toesteken en het
geld te ontvangen in het ijzeren bakje, dat aan het boveneinde
aangebracht is.
Ofschoon hij zelden zijn orgaan ontrouw wordt, ziet hij er
niet tegen op, wanneer hij tijdelijk buiten zijn gewonen werkkring
is, een minder eerlijk beroep uit te oefenen; dit blijkt
uit het te koop aanbieden van de levensgeschiedenis van
Coppée beschreven door den dichter zelf. Wanneer onze
gevierde dichter op dat oogenblik langs den boulevard gewandeld
had, zou hij zeer zeker verbaasd zijn geweest een
biographie te koop te hooren aanbieden, waarvan hij het
bestaan niet vermoedde. Nemen wij kennis van het kleine
boekje, dan vinden wij geen schrijver genoemd en alleen
den titel vermeld. Het slechte Fransch en het onaanzienlijk

PARIJSCHE STRAATTYPEN. 305
voorkomen van het werkje bewijzen ons onmiddellijk, dat het
voortgekomen is uit de werkplaats van een onzer moderne
cbevaliers d' industrie. Gelukkig echter behoeft de krantenventer
slechts bij uitzondering zijn eigenlijk beroep ontrouw
te worden, want de pers zendt dagelijks zoovele nieuwsbladen,
en tijdschriften in de wereld, dat wij er dikwijls verbaasd over
staan, hoe al die bladen nog hun publiek vinden.
Willen wij het nieuwste nieuws hooren dan hebben wij slechts
naar den boulevard te gaan, waar de krantenventer bet ons
reeds van verre toeschreeuwt, en zeker niet zal talmen het
nieuwsblad voor u op te vouwen en bet u te overhandigen,
zoodra hij bemerkt, dat gij nieuwsgierig naar de gebeurtenissen
van den dag zijt.
Zoo keeren zij dagelijks op hun vaste plaats terug, na in
een der achterbuurten, waar zij wonen, de enkele uren rust
genoten te hebben, die zij waarlijk wel verdienen, totdat zij op
een goeden dag voor goed gaan rusten, om dan echter door een
nieuw geslacht vervangen te worden, dat met niet minder ijver en
met niet minder luide stem u op den boulevard het: „la France
libre! le Gaulois, édition du soir, vient de paraitre !" toeschreeuwt.
Wanneer gij op een Saterdag-morgen in uw stille studeerkamer
voor uw schrijftafel gezeten zijt en gij hebt een oogenblik,
dat uw gedachten ergens anders dan bij uw werk zijn, dan
kan het soms gebeuren, dat de stilte u hinderlijk is, dan
gevoelt gij behoefte aan iets, ik weet niet wat, dat u eenige
afleiding geeft. Welnu, de drie schamel gekleede muzikanten,
die, met hunne violen en fluit onder den arm, daar juist uw
binnenplaats opgaan, zullen u weldra die afleiding bezorgen.
De conciërge verbiedt hun nooit den toegang, want hun fatsoenlijk
uiterlijk, maar vooral hun fraai spel heeft indruk op haar gemaakt.
Weldra hoort gij de zachte tonen, die zij aan hunne instrumenten
weten te ontlokken en de volkomen harmonie van bun
spel boeit uw aandacht zóó, dat gij de pen nederlegt om

306 PARIJSCHE STRAATTYPEN.
des te beter te kunnen luisteren. Op het geluid der muziek
vertoonen zich aan de overzijde verscheidene van uwe buren
voor de ramen, die mede op de binnenplaats uitzicht
hebben. Een ieder verlaat voor een oogenblik zijn bezigheden,
de vrouw des huizes zoowel als de dienstmaagd, en werpt
de eerste slechts even van achter een gordijn een blik op de
spelers, daar zij zich in haar négligé nog niet durft vertoonen,
de laatste heeft boven het raam geopend en hangt er zoover
mogelijk uit om de muzikanten des te beter te kunnen opnemen,
Zij spelen een ernstig air en weemoed sluipt u in het hart;
gij weet niet wat het is, maar gij gevoelt met hen, gij
gevoelt, dat in die tonen uitdrukking ligt, uitdrukking misschien
of liever waarschijnlijk van een leven vol strijd, een leven vol
tegenspoed, dat eindigde met een zwervend bestaan als straatmuzikant.
Gij staat op van uw stoel, want ook gij wilt de
spelers zien, maar juist nu gij op het raam toetreedt, verandert
het air en klinkt u de vroolijke wijs.te gemoet van:
„Vive le vin, vive le vin!" enz.
Gij werpt een blik naar beneden, maar gij bemerkt geen
spoor van de treurige trekken, die gij op het gelaat der gevoelvolle
spelers dacht te vinden. Tegelijk met het wegsterven
der laatste tonen van het eerste air, is hun ernst verdwenen,
en is het wonder, dat zij slechts ongaarne hun verleden zich
herinneren, een verleden, dat zoo moeielijk en kommervol
voor hen moet geweest zijn? Thans bewegen zij met een
verhelderd gelaat het hoofd heen en weder op de maat van
het vroolijke deuntje. Zoo vergeten zij het doorgestane lijden,
waarvan zij ons in hun eerste spel verhaalden, maar toch....
gij hebt medelijden met den armen straatmuzikant', die misschien
eenmaal betere dagen gekend heeft.
„Ayez pitié d'un pauvre victime du travail!" klinkt ons de
zwakke stem tegen van den blinden bedelaar, wanneer wij dooide
porte de la Vierge het ruime kerkportaal van de Notre-

PARIJSCHE STRAATTYPEN. 307
Dame binnentreden. Eeeds vele jaren zit bij daar iederen
dag, van den vroegen morgen tot den laten avond, op zijn
matten stoel en met het houten bordje voor de borst, waarop
gij de geschiedenis van zijn ongeval lezen kunt.
Hij was nog jong, in de kracht van zijn leven, s'Avonds,
wanneer hij van de fabriek huiswaarts keerde, kwam zijne
jonge vrouw hem met hun jongen tegemoet. Yan verre reeds
hoorde hij zijn kind kraaien van plezier, wanneer hij vader
zag naderen, en was hij bij hen, dan omhelsde hij zijne vrouw
en nam den jongen op zijn arm, die van vreugde met zijn
beide handjes in vaders baard woelde. Zoo gingen zij te
zamen naar huis, waar een eenvoudig maar versterkend maal
hem wachtte. Toen was hij gelukkig; en thans?
Het was op een Zaterdag, dat het ongeluk hem trof. Een
ketel sprong, en een wegspattend stuk ijzer trof hem in zijne
oogen. Maanden lang lag hij in het hospitaal, en toen
hij weder gezond en sterk was, toen werd hij aan de maatschappij
teruggegeven, echter niet meer als werkman, maar
%als bedelaar. O, had hij nog maar eenmaal zijn vrouw en
zijn kind kunnen zien! Dagen en nachten had hij er voor
willen werken, hard willen werken, maar, helaas, hij kon dat
niet meer. Een kind moest hem leiden, hem, den fbrschen
werkman, die eenmaal met ijzeren vuist den zwaren voorslaghamer
als een veertje hanteerde. Alles is thans voorbij voor hem,
evenals het licht, dat hij nooit meer zal aanschouwen. Gebogen
is zijne gestalte geworden en zwak klinkt zijn eenmaal krachtige
stem ons tegen: „Ayez pitié d'un pauvre victime dutravail!"
Hebben wij de Notre-Dame verlaten en wandelen wij naar
den Pont Neuf, dan kunnen wij daar dikwijls een figuur vinden,
die ten zeerste onze belangstelling moet opwekken. Tegen de
breede steenen balustrade toch was een mensch geleund, of
liever een romp, want de beenen, zoowel als de armen ontbraken.
Dagelijks werd hij door zijne vrouw hier gebracht
om, in het bakje, dat naast hem geplaatst is, de gaven der
medelijdende voorbijgangers te ontvangen. Op bet oogenblik

308 PARIJSCUE STRAATTYPEN.
is het hem onmogelijk zich op zijn oude standplaats te vertoonen,
want de Pont . Neuf is ingestort, maar zoodra deze
weder voor den passage geopend wordt, zullen wij er zeker den
verminkten bedelaar terug vinden, want zij hechten aan een vaste
plaats, de ongelukkigen, die leven van de publieke liefdadigheid.
De twee typen, die wij trachten te beschrijven, belmoren
tot de eerlijke bedelaars, maar hoeveel honderden en nogmaals
honderden vinden wij hier niet, die niettegenstaande het strenge
politietoezicht, ons, door het leugenachtig verhaal van hunne
lotgevallen medelijden trachten in te boezemen. Men vindt
er zelfs, die zich opzettelijk verwonden en liever pijn lijden
dan werken. Zoodra zij genoeg gespaard hebben, om zich
het een of andere houten lichaamsdeel aan te schaffen, verbergen
zij het gezonde deel, hullen zich in lompen en komen
u op straat, onder een vloed van gemaakte tranen, van hunne
diepe ellende en vreeselijke ongelukken verhalen. Zij durven
zich echter slechts zelden op de drukke boulevards of bij de kerkportalen
te vertoonen, want zij vreezen de politie bij wie daarentegen
hunne eerlijke concurrenten altijd bescherming vinden..
Zoo vinden wij ook onder de bedelaars kwakzalvers, doch
gelukkig kunnen wij, wanner wij den blik scherpen, spoedig
de ware armoede van de voorgewende onderscheiden. En al
ware dit niet zoo, zouden wij dan den waarlijk behoeftige
weigeren, uit vrees dat wij mogelijk bedrogen worden! Neen,
liever geven wij op gevaar van somtijds onze giften verkeerd
te plaatsen, dan eiken bedelaar, die tot ons komt terug te
wijzen. Er heerscht bittere armoede in het groote Parijs,
waarvan de oppervlakkige bezoeker geen flauw vermoeden beeft,
dat wij verkeerd zouden doen met ons hart en onze beurs te
sluiten voor de velen, die, werkelijk niet in staat te werken,
zoozeer behoefte hebben niet enkel aan een kleine gave, maar
ook aan een bemoedigend woord.

AMERIKAANSCHE SCHRIJVERS.
DOOK
AGNES VAN EGMOND.
Wat ons ook bij eene oppervlakkige studie van Amerikaanscbe
litteratuur treft, is dat zij zoo weinig van die
oorspronkelijke en sterk uitkomende karaktertrekken vertoont,
die de letterkunde van elk volk stempelen tot zijne eigene.
Als Daudet telkens weer bet Parijs onzer dagen schildert,
dan trillen in zijn werk al de snaren, die het leven daar in
beweging brengen, dan zijn daarin als in beeld gebracht al
de aandoeningen en begeerten, al de gaven en krachten, die
de Parijsche samenleving tot koortsachtige overspanning voeren.
Waar Auerbach zijne Dorfgesckichten uit het Schwarzwald
verhaalt en in zijn Auf der Höhe de toestanden aan de voormalige
kleine Duitsche hoven schildert, ruimschoots doorweven
met den geest van Duitsche bespiegeling, daar dragen zijne
schilderingen eene zuiver locale tint. En de satire van
Thackeray en de misschien nog geduchter spot van Dickens
ontdekken ons al de wonde plekken der Engelsche maatschappij
met haar huichelarij, hare gehechtheid aan vormen, haar
eerbied voor de publieke opinie.
Maar in Amerika is het meer uitzondering dan regel dat
een schrijver zich wijdt aan de schildering dier natie, die, in.
het werkelijk leven op zoo geduchte wijs zijne overmacht doet
gevoelen. „The smartest nation of all creation," zooals zij
gewoon is zich zelve te noemen, telt onder hare zonen er
slechts enkele, zoo nationaal in merg en been, dat hunne
werken de groeikracht evenaren dier jonge loot, in allen

310 AMERIKAANSCHE SCHRIJVERS.
deele sterker, frisscher en oorspronkelijker dan de oude stam,
waaraan zij ontsproot.
Men pleegt te zeggen, dat die kinderen de meeste schoonheid
en levensvatbaarheid bezitten, wier ouders tot verschillende
nationaliteiten bebooren. Zoo ergens, dan wordt dit
bevestigd bij het Amerikaansche volk. Sedert het honderd
jaar geleden eene zelfstandige plaats innam in de rij der
natiën, heeft het bewondering gewekt en eerbied afgedwongen
door zijne snelle ontwikkeling. De kleine schaar der zoogenaamde
Pilgrimfatbers, die eenige eeuwen geleden, in het
woeste land vrijheid van godsdienst kwamen zoeken en zulk
een barden kamp om het bestaan hadden te strijden, Was
door de voortdurende toevoeging van vluchtelingen om des
geloofs wil, aangegroeid en had in zich opgenomen de meest
verschillende elementen. Al bleef de kern Engelsch en langen
tijd getrouw aan de streng Puriteinsche opvattingen der voorvaderen,
volk en taal begonnen wel haast de blijken te dragen
van het frissche bloed dat de levenskracht der jonge natie
voedde. In het hedendaagsch Amerikaansch-Engelsch vinden
wij vele Eransche, Duitsche ook Hollandsche woorden terug,
behalve die termen welke zich gevormd hebben in het land
zelf en, in Engeland niet gebruikelijk, daar eenigszins verachtelijk
als Yankee-English worden betiteld. Meer nog dan
de taal is het volk veranderd. Wel behouden zij enkele der
karaktertrekken van de Engelschen, maar die zijn in het
nieuwe land veel scherper afgeteekend dan in het oude.
De praktische zin heeft zich ontwikkeld tot een graad, die
Amerika de eerste doet zijn op het gebied van uitvindingen
en ontdekkingen, maar elke meer ideale levensbeschouwing
op den achtergrond dringt. De voortvarendheid, de vastberadenheid
der Engelschen is hier gestegen tot een overmoed,
maar al te verklaarbaar in een land, waar zich in enkele
jaren en door enkele ondernemingen fortuinen gevormd hebben,
waarvan men in gansch Europa de weerga niet vindt. Maar
de moderne theologie heeft er in Theodore Parker een pleit-

AMEllIKAAKSCHE SCHRIJVERS. 311
bezorger gevonden, wiens welsprekendheid, wiens onbevreesd
optreden de Puriteinsche leerstellingen in de kern aantastte
en het vraagstuk der slavernij een goed eind verder tot zijne
oplossing bracht. En vrees voor de publieke opinie kent men
bijkans niet in eene maatschappij, waar de hoogstgezetenen
gisteren nog arm en onbekend waren en morgen weer kunnen
afdalen, waar geene van geslacht tot geslacht overgeleverde
begrippen de vorming van nieuwe stroomingen in den weg
staan. Op elk gebied is men korter van beraad en sneller van
daad; ten goede of ten kwade is elke uiting er vrijer en sterker.
Naast de wonderen die het verstand er heeft gewrocht zien
wij tot welke uitersten het gevoel de Spiritisten, de Mormonen
en andere godsdienstige secten drijft; naast de uitspattingen
van een snel verkregen rijkdom, heerscht in de groote steden
de diepste ellende en verdorvenheid. William Hepworth Dixon
zegt in zijn New America: „Mannen, die van New-Tork veel
beter dan ik de slechtste zij kennen, verzekeren mij dat, wat
diepte en donkerheid van ongerechtigheid aangaat, noch de
verborgen holen van Parijs, noch de open straten van Londen
er mee te vergelijken zijn. Parijs is misschien verfijnder en
Londen grover in zijne zonde, maar wat diepte van verdorvenheid,
wat onbeschaamdheid der ondeugd, wat verhardheid
tegenover afkeuring betreft, zegt men dat de Atlantische stad
haars gelijke niet heeft op aarde."
En in een ander gedeelte van zijn werk verhaalt hij ons
uitvoerig van het leven dier godsdienstige secten, de laatste
overblijfselen der oude Puriteinen, die vereenigingen hebben
gesticht waar arbeid en eenvoud van zeden heerscht, waar
aller gedachten op het onvergankelijke zijn gericht, wier geheele
geestesrichting ons zoo zonderling treft, te midden eener
maatschappij, zwoegend om de spijze die vergaat, gretig naar
rijkdommen, voortgedreven door begeerlijkheid
Welk een arbeidsveld voor den dichter, den roman- en
geschiedschrijver, zou men zeggen. Hoe sluit zich hier een
krachtig heden aan een grootsch verleden! Hoeveel bedrijvig

312 AMER1KAANSCHE SCHRIJVERS.
leven in dit land, hoeveel hartstocht, hoeveel gisting, welke
contrasten! Maar het is een volk dat meer leeft in het tegenwoordige
dan in het verleden, dat met schitterenden uitslag
zijne kracht wijdt aan de werkelijkheid, al toont het in den
laatsten tijd ook hart te hebben voor zijne herinneringen.
Door geheel de Vereenigde Staten wordt telken jare de zoogenaamde
Ancestor's dag herdacht, de dag waarop 20 December 1620
de Pilgrimfathers hun schip the Mayflower verlieten, om plechtig
bezit te nemen van het land en den grondslag legden
van den staat, die zulke reusachtige afmetingen heeft aangenomen.
En eenige jaren geleden zijn te Boston onder den
titel Chronicles of the Pilgrimfathers, de dagboeken verschenen
dier eerste kolonisten die tegen de natuur en de inboorlingen
een worstelstrijd voerden, zooals wellicht de geschiedenis er
geen tweeden verhaalt. Hunne nakomelingen leven in het
rustig bezit van het land, met zooveel moeite veroverd. Sedert
het congres te Philadelphia als 't ware ,,de proloog werd tot
eene nieuwe akte in het groote drama der menschheid" zooals
Johannes Scherr zegt, zijn de kunsten des vredes er beginnen
te bloeien en zijn er onder hen dichters, roman- en geschiedschrijvers
opgestaan. Van de laatsten hebben Prescott en
Bancroft zich vooral bekend gemaakt. In hunne eigen geschiedenis
hebben zij de stof gezocht voor hunne werken.
Bancroft heeft in zijne History of the United States, met al
de liefde van een patriot, de wereld blootgelegd wat Amerika
zoo groot heeft gemaakt.
Maar Motley heeft zich tot ons eigen land gewend en in
den Haag de oorkonden van ons verleden doorzocht om zijn
Bise of the Dutch Bepublic en zijn Maurice and Oldenbarnevelt
te kunnen schrijven. Ook buitenlanders vooral Duitschers,
wier naam op het gebied der geschiedvorsching zulk een
goeden klank heeft, hebben zich aangetrokken gevoeld tot de
beschrijving van de opkomst der Vereenigde Staten en in de
laatste jaren zijn er in Duitschland verschillende werken over
Amerika verschenen. De dichters, de romanschrijvers toonen

AMERIKA ANSCHE SCHRIJVERS. 313
door vorm en inhoud hunner geschriften hoezeer zij de verwantschap
voelen, voornamelijk met den Duitschen geest en
keeren zich herhaaldelijk tot Europa om er onderwerpen te
vinden. Nathaniël Hawthorne, een der bekendste romanschrijvers,
geeft in de voorrede van zijn Transformation ons de reden
hiervan op als hij spreekt over al wat eene dichterziel noodig
heeft om zich mee te voeden en aantoont hoe weinig van
dat voedsel er in zijn land aanwezig is. Hij noemt de meeste
zijner werken „romances" en zegt in een zijner brieven. „Als
men een roman (romance) schrijft, staat men, of moest men
ten minste altijd staan op den rand van een afgrond vol
dwaasheid; de kunst bestaat hierin, dat men er zoo dicht
mogelijk bij komt, zonder er echter in te vallen."
Men begrijpt dat iemand, die zoo redeneert, zich niet aangetrokken
voelt tot eene maatschappij, waarin gezond verstand
den boventoon voert. En in zijn grootste prozawerk Hyperion,
dat ons verplaatst in Duitschland en waarin hij met zooveel
voorliefde Duitsche herinneringen, Duitsche natuur, Duitsche
legenden behandelt zegt Longfellow. „Misschien is de grootste
les, die het leven van letterkundigen ons leert, vervat in dit
ééne woord — Wacht. Vooral in landen als mijn vaderland,
waar de polsslag van het leven zoo koortsachtig en ongeduldig
is, behoeven wij die les. Aan ons nationaal karakter ontbreekt
de waardigheid, die rust schenkt. Het schijnt alsof wij leven
te midden van een veldslag — er is zooveel geraas, zooveel
haast. In het gedrang van ons leven is het zoo moeilijk om
kalm te zijn. De stemmen van het heden zeggen alle — Kom!
De stemmen van het verleden zeggen — Wacht! En kalm
en plechtig, maar niettemin zeker verzet zich eene groote
ziel tegen de publieke opinie en drijft den aandringenden
stroom terug."
Zoo hebben in Amerika eenige groote zielen de macht van'
het woord verdedigd tegen de mannen van de daad. Edgar
Allan Poe's lyrische en romantische poëzie, Emerson's wijsgeerige
Essays, Longfellow's gemoedelijke en zoetvloeiende

314 AMEEJKAANSCIIE SCHBIJVEES.
gedichten, Hawthorne's romances zijn er krachtige bolwerken
geworden tegen den stroom van het materiëele leven. Hunne
werken hebben de grenzen van hun vaderland ver overschreden,
hebben in Europa een onthaal gevonden dat duidelijk toonde
hoezeer men, aan deze zijde van den oceaan, de verwantschap
voelde met de overzeesche stamgenooten. Eén groot vaderland
hebben alle dichters gemeen, maar zooals Taine ons leert,
de verschillende invloeden van klimaat, afkomst en omgeving,
roepen bij de zonen van hetzelfde huis de meest verschillende
karaktertrekken te voorschijn. Dat die niet sterk genoeg spreken
bij de Amerikaansche schrijvers, dat hunne stof en de behandeling
er van zoo weinig het nationaal karakter weerspiegelen,
dat bewijst hoe bij alle zelfstandigheid en oorspronkelijkheid
in politiek en maatschappelijk leven, Amerika in zijne geestelijke
ontwikkeling nog altijd het kind zijner vaderen is.
Echter hebben de overleveringen en legenden van het land,
enkele voorvallen uit zijne geschiedenis nu en dan aanleidinggegeven
tot eene dichterlijke inkleeding er van, zooals
Longfellow in zijn Miles Standish, zijn song of Hiawatha,
bovenal in zijne Evangeline. Het laatste heeft tot grondslag
eene oude legende uit Acadie (Nova Scotia) waarin een meisje
haar minnaar verliest en hem na jaren vruchteloos zoeken,
terugvindt in een hospitaal, ziek en stervend als zij beiden
oud zijn. Vol schoonheid zijn de natuurschilderingen van de
boorden van den Mississippi, vol roerenden eenvoud en pathos
de beschrijving van het wederzien der twee gelieven, wier
trouw den glans en de kracht der jeugd heeft overleefd.
„Alles is nu voorbij, de hoop en de vrees en de droefheid,
„Al het leed en de smart, 't nooit rustend, onbevredigd verlangen,
„Al de knagende pijn, het voortdurend, geduldige wachten."
In Hiawatha heeft Longfellow ons eene nieuwe uitgave
gegeven eener oude overlevering, algemeen verspreid onder
de Indiaansche stammen, die de vestiging der Pilgrimfathers
zoozeer bemoeilijkten. En in the Courtship of Miles Standish

AMBKIKAANSCHE SCHRIJVERS. 315
teekent hij ons het krachtig beeld van den ouden Puritein
die niet koning, door Gods genade, maar geroepen door den
wil des volks, het bestuur aanvaardde over het troepje kolonisten,
hen door woord en voorbeeld bezielde tot heldenmoed
en geduldige volharding.
En om niet te spreken van de geschiedschrijvers, zoo zijn
er toch enkelen geweest, die zich uitsluitend bepaald hebben
tot hun vaderland, die de woeste schoonheid zijner natuurtooneelen
hebben gevoeld en weergegeven, die toestanden
hebben geschetst zooals ze nergens anders bestaan, die ons
personen en gebeurtenissen hebben geschilderd zooals ze 20
of 30 of meer jaren nog geleden, werkelijk leefden en voorvielen
in Amerika, Nog weerklinkt in onze herinnering de
nagalm der feiten, die in den Onafhankelijkheids- en Burgeroorlog
voorvielen, nog werpt de gloed dier dagen zijn lichtend
schijnsel over de meerdere kleurloosheid van dezen tijd.
Maatschappelijke toestanden te schetsen, die niet vallen
binnen bet kader van den geschiedschrijver, waarheid en
verdichting ineen te doen smelten, uit onbestemde lijnen, uit
herinnering, geschiedenis en overlevering, een nieuw beeld
te scheppen met frissche en toch bekende trekken met bezield
gelaat, dat onze belangstelling vraagt voor al wat buitenden
kring onzer persoonlijke ervaring valt, dat is den romanschrijver
en den dichter voorbehouden. En het is daarom
dat wij in Amerika's romantische litteratuur zoeken naar de
sporen van Amerikaanschen geest. Niet geheel vruchteloos
zijn die pogingen. Als grondleggers der Amerikaansche romantiek
treffen ons in de eerste plaats de namen van Washington
Irving en Fenimore Oooper, beiden door en door Amerikaansch
in de keuze hunner onderwerpen en in dien realistischen en
humoristischen toon der geschriften, die ook in de Engelsche
litteratuur der 18" eeuw bijv. zoo dikwijls heerscht. Washington
Irving heeft ook voor ons Hollanders eene bijzondere aantrekkelijkheid,
als hij ons in zijn Knickerbocker's History of
New-York, herinnert hoe het onze voorvaderen waren, die de
n. 2i

316
AMERIKAANSCHE SCHRIJVERS
machtige koopstad stichtten en er oorspronkelijk den naam
van Nieuw-Amsterdam aan gaven. In zijne zoo algemeen bekende
schets Eip van Winkle uit zijn Sketchbook, treft hij
ons Hollandsch hart door vele plaats- en persoonsnamen en
ook andere woorden te doen gelijken op de onze, al is de
hoofdpersoon niet geschikt om onzen nationalen trots te streelen.
Het is nog maar een dertigtal jaren geleden dat Fenimore
Gooper stierf, de man zoo uitnemend geschikt om eene jonge
fantaisie te bekoren door de nieuwheid en frischheid der beelden,
die hij haar aanbiedt. Wie heeft in de jaren waarin de verbeelding
begint te ontwaken en gretig voedsel verlangt,
waarin het vreemde en onbekende ons machtig begint aan te
trekken, zich niet vergast aan die serie van romans, die
benevens the Spy onder den titel van Leatherstocking Tales
(the Deerslayer, the Last of the Mohicans, the Prairie) Cooper's
naam zoo bekend en geliefd maakten. Wie heeft niet met
zijn woudlooper door het Urwald gedwaald, het dichte weefsel
der lianen doorworsteld, in het hooge gras der prairiën de
wilde buffels achtervolgd, zich om bet nachtelijk kampvuur
der Indianen geschaard, waar de woestheid der omgeving,
de sombere pijnbosscben, de stilte die alom heerscht het
romantische van het tooneel nog verhoogen. En na al de
wonderen van het leven in de wildernis, beschrijft Cooper ons
met niet minder getrouwheid het leven op zee. Uit eigen
ervaring heeft hij hierbij geput; de kennis opgedaan in de
zes jaren, die hij op zee doorbracht, heeft hij gebruikt, toen
hij ons de zeekapiteins en bootslieden teekende, die voornamelijk
in the Pilot zoo voortreffelijk zijn weergegeven. Wij hadden
in die jaren nog niet geleerd te vragen naar het hoe en
waarom van elke daad, te overwegen of het waarschijnlijk
was, dat een karakter in gegeven omstandigheden handelen
zou, zooals de schrijver het laat handelen, het inwendige
eener menschenziel te onderwerpen aan het meest nauwkeurig
onderzoek. Daarom ontsnapte het ons dat hier alle krachten
gewijd zijn aan de schildering van het uiterlijk, dat Cooper

AMERIKAANSCHE SCHRIJVERS. 317
alleen onze belangstelling vraagt voor bet leven der natuur
en voor den mensch als product daarvan, niet voor de woelige
menschenwereld, met al de roerselen, die haar bewegen, met
al wat haar doet lijden en genieten, dat hij in één woord
teekenaar is en geen psycholoog. Met des te meer welbehagen
verdiepten wij ons in de forsche gestalten die hij voor ons
geestesoog doet verrijzen: mannen met spieren van staal en
zenuwen van ijzer, den vijand bestrijdend met nimmer falenden
uitslag, pal staande te midden van 't gevaar, omgeven met
een waas van geheimzinnigheid, dat de belangstelling prikkelt
en verhoogt. Des te grooter was ons genot bij het lezen deimeesterlijk
geschetste natuurtafereelen, wier schildering de
weelderigheid van het tropisch landschap evenaart.
Oooper's romans behoorden tot de populairste werken van
zijn tijd. Hun roem is eenigszins voorbij gegaan in onze
dagen, nu de menschen over 't algemeen meer nuchter zijn,
nu zij minder de romantiek en meer de bespiegeling liefhebben.
Langzamerhand begint het leven zich samen te trekken in de
steden, bewegen wij ons in een engeren kring van aangenomen
vormen en begrippen, wordt bet uitzondering dat er nog
menschen leven kunnen buiten bet kader van wetten, dat de
maatschappij ons voorschrijft en dat wij allen zoo goed mogelijk
voor ons dienen pasklaar te maken. Daarmee heeft de romanschrijver
van den tegenwoordigen tijd rekening te houden.
Als wij lezen, dan willen wij over 't algemeen slechts onze
aandacht schenken aan aandoeningen, die wij zelf gevoelen
kunnen; het gaat ons, althans als wij den leeftijd bereikt
hebben, waarop nevens het gevoel het verstand is gerijpt,
niet goed meer af ons met hart en ziel te verdiepen in personen
ten eenemale vreemd aan het leven, dat 'wij leiden.
En doen wij het nog enkele malen, dan is het liefst in den
verfijnden en beschaafden vorm, waarin bijv. Tennyson ons
zijne Idylls of the King aanbiedt.
Maar hoe dit zij, Fenimore Cooper blijft eene der merkwaardigste
figuren uit de Amerikaan sche romanliteratuur. Een
21*

318 AMERIKAANSCHE SCHRIJVERS.
enkel voorbeeld als bewijs tot welken graad hij zijne lezers
weet te boeien door de schildering der ontboeide natuurkrachten
en de macht van den mensch, die ze beheerscht:
„Het water rolde met dof geluid langs de kanten van bet
schip, of als dit zich met moeite weer ophief, na eene van
hare herhaalde onderduikingen in de diepte 'der golven, viel
het in tallooze, glinsterende watervalletjes van. het dek af in
den oceaan. Elke tint van den hemel, elke klank der elementen
en elk somber en bezorgd gelaat, dat te zien was, scheen
aan te duiden hoe vreeselijk gewichtig het oogenblik was.
Dicht bij hen was de geheele oceaan wit van schuim en de
golven schenen een wilden dans uit te voeren, in plaats van
elkaar geregeld op te volgen. Men kon in dien chaos der
wateren een enkele streep donkere golven ontwaren, nog geen
halve kabellengte breed, maar men verloor die spoedig uit
het oog in de verwarring van het beroerde element. Langs
dit smalle pad bewoog zich het schip, met meer moeite dan
te voren. De loods ging stilzwijgend naar het stuurrad en
nam het bestuur over het schip in handen. Er was geen
geluid op het fregat hoorbaar, dat het vreeselijk geweld van
den oceaan afbrak en tusschen de branding door, kwam het
het kanaal binnen met het stilzwijgen en de kalmte der wanhoop.
Twintigmaal als het schuim naar bakboord rolde, was de
bemanning op het punt hunne vreugde te uiten, daar zij
dachten dat het schip buiten gevaar was, maar steeds verhief
zich de eene golf na de andere, zich weer vereenigend in
dezelfde massa en stelde paal en perk aan hunne verrukking.
Nu en dan hoorde men een zeil flappen en als de verbijsterde
matrozen den blik naar het stuurrad richtten, zagen zij hoe
de vreemdeling de spaken er van vast greep, terwijl zijn
scherp oog van het water naar de zeilen vloog. Eindelijk
kwam het schip op een punt, waar het zich hals over kop
in de kaken des doods scheen te werpen, toen het eensklaps
van koers veranderde en de voorsteven van den wind afboegseerde.
Op hetzelfde oogenblik hoorde men den stem van

AMERIKAANSCHE SCHRIJVERS. 319
den loods roepen — reef de zeilen — het groote zeil naar
binnen gehaald. Als een echo klonk de kreet der geheele
bemanning: „Reef de zeilen! en zoo snel als de bliksem vloog
bet fregat vóór den wind het kanaal door. Het oog had
nauwelijks tijd om te blijven rusten op het schuim, dat als
eene wolk in de lucht scheen te drijven, en het statige schip,
nu alle gevaar te boven, rees en daalde op de zware golven
in volle zee."
Ziedaar eene kracht van beschrijving, eene macht in het
plastische, die ons dwingt al ons voorstellingsvermogen in
te spannen, ons in waarheid den toestand doorleven doet, door
de fantaisie van den schrijver geschapen.
Laten wij het oog gaan over de Amerikaansche litteratuur
van de laatste vijf en twintig jaren, beperken wij ons daarbij
tot die voortbrengselen, gesproten uit het leven des volks,
hun ontstaan dankend aan toestanden, zooals men ze nergens
anders ontmoet, dan zijn het twee figuren, die in de eerste
plaats onze aandacht vragen. Mrs. Beecher Stowe en Bret
Harte met degenen, die hem met meer of minder goed gevolg
hebben nagevolgd en waaronder zich voornamelijk Mark Twain
onderscheidt. De eerste heeft eenige middelmatige romans
geschreven, heeft zich door hare overdenkingen in 't Hoekje
van den Haard, vooral door hare Kleine Vossen, waarin veel
gezond verstand en eene groote mate van fijn vrouwelijk
gevoel en huiselijken zin spreekt, in ruimer kring bekend
gemaakt. Maar haar wereldberoemden naam heeft zij pas
verkregen, toen zij zich met al den hartstocht eener vrouw,
die eene zaak omhelst, wierp in de questie van de Afschaffing
der Slavernij en uiting gaf aan hare denkbeelden in Uncle
Tom's Cabin. Zoo zeer heeft de Negerhut zich vereenzelvigd
met de herinneringen aan onze kinderjaren, dat wij later er
nauwelijks aan denken dit boek te beschouwen als wat het
werkelijk geweest is: een der krachtigste hulpmiddelen tot
afschaffing der slavernij.
Niet missöhien in de bespreking van wettelijke bepalingen,

320 AMERIKAANSCHE SCHRIJVERS.
maar door de bewerking, de voorbereiding der gemoederen,
door in de harten te wekken die warme sympathie, die ten
slotte in dergelijke vraagstukken, machtiger blijkt dan eenige
wet ter wereld. Vóór het profetisch woord van Theodore
Parker: „Amerika heeft eene glorierijke toekomst voor zich,
maar slechts aan de overzijde van de Eoode Zee," door stroomen
burgerbloed gestaafd werd, was er eene krachtige werkzaamheid
noodig om eene instelling van zoo vele jaren her te ondermijnen.
Wilber Force, Channing, Theodore Parker, Mrs. Beecher
Stowe en haar broeder de predikant Ward Beecher, bereidden
de worsteling tusschen de Noordelijke en Zuidelijke staten voor.
Te midden van den strijd der meeningen verscheen Uncle
Tom's Oabin. Welk eene levenwekkende kracht er kan
uitgaan van het menschelijk woord , daarvan is misschien dit
boek een der beste bewijzen. Het heeft de harten der koele
mannen van het Noorden aangeraakt, de stem van het recht
er luide in doen spreken, tot zij eigenbelang en wereldsche
overleggingen overstemde, hen gedreven tot een burgeroorlog
vol opoffering en vol smart, waarvan het vraagstuk der slavernij
meer dan dat der belastingen de eigenlijke oorzaak was.
In en buiten Amerika heeft het eene belangstelling gewekt,
buiten alle verhouding tot zijne wezenlijke waarde. Niet uit
een oogpunt der kunst moeten wij het beschouwen, willen
wij ons dit verklaren. Want in de eerste plaats is het, van
het begin tot het einde een boek met eene strekking, die ons
overal ernstig aanziet. De feiten, de personen, de dikwijls
ietwat langdradige redeneeringen maken herhaaldelijk op ons
den indruk van te zijn geschilderd „pour le besoin de la cause."
Er is geen eenheid in, slechts een losse draad verbindt de
verschillende, tafereelen, het is noch roman noch novelle.
Niet tot den kunstenaar, tot den mensch in ons spreekt het.
Want er ligt een innige deernis met de „stukken ebbenhout"
in, er trilt daar eene rechtmatige verontwaardiging over het
onrecht hun aangedaan, over de bladzijden ligt als een gloed
van geestdrift en bezieling voor het doel, dat de schrijfster

AMERIKAANSCHE SCHRIJVERS. 321
beoogt. Om dat te bereiken versmaadt zij geene hulpmiddelen,
beschikt zij over al onze aandoeningen. Beurtelings roept zij
afgrijzen en schrik, schaamte en verontwaardiging, droefheid
en medelijden wakker, bedient zich zelfs hier en daar van het
komische, voor sommigen, vooral voor -
de afstammelingen
van het Angelsaksische ras, een zoo machtige factor bij letterkundig
genot. Zij doet ons weenen bij Eva's sterfbed en
lachen bij Topsy's tragische onkunde en bedrevenheid in het
kwaad, beven van woede bij Oassy's verhaal, huiveren als
Legree zijne vuist opheft „hard geworden door het neerbeuken
van negers." Heeft niet Eliza's vlucht een onzer dichters
bezield? En als Bosa, de jonge quadrone, door eene meesteres
met gevoelige zenuwen, om een onbeduidend verzuim tot de
openbare geeseling wordt veroordeeld, gevoelen wij het dan
niet diep hoe hare betere opvoeding, haar ontwikkeld gevoel
van kieschheid, al wat wij gewoon zijn de zegeningen der
beschaving te noemen, slechts dienen om haar het brandmerk
der schande te dieper in het trillend vleesch te drijven? Met
eene slimheid, licht te vergeven in eene schrijfster, zoo geheel
te goeder trouw, als Mrs. Beecher Stowe, heeft zij ons in
haar boek 'bijna uitsluitend het lijden geschilderd, niet van
het Afrikaansche ras door het leven buiten eene beschaafde
maatschappij verhard, door jarenlange dienstbaarheid verstompt,
maar van die gemengde rassen, waaruit een groot deel der
slaven bestond, die van den Europeaan met zijn bloed de fijner
bewerktuiging en grooter gevoeligheid erfden. Wat voor hen
de slavernij zijn moest, hoe zij in hen moest dooden alle
gevoel van billijkheid, alle liefde tot den naaste, zelfs den
band van het familieleven, dat wordt de schrijfster niet moede
ons in haar boek te betoogen en hare stem is niet geweest
die eens roependen in de woestijn.
Even typisch Amerikaansch, maar op gansch ander terrein
en met gansch andere stof is Bret Harte. Men heeft hem
den Amerikaansch en Dickens genoemd en hoezeer hij dit eene

322 AMERIKAANSCHE SCHRIJVERS.
lofspraak achtte, moge blijken uit het volgende gedicht, misschien
een der beste, die ooit uit zijne pen zijn gevloeid.
DICKENS IN CAMP.
Above the pines the raoon was slowly drifting,
The river sang below;
The dim sierras, far beyond uplifting
Their minarets of snow.
The roaring eamp-fire, with rude humor painted
The ruddy tints of health
On haggard face, and from that drooped and fainted
In the fierce race for wealth.
Till one arose, and from his pack's scant treasure
A hoarded volume drew,
And cards were dropped from hands of listless leisure
To hear the tale anew.
And then, while round them shadows gathered faster,
And as the fire — light feil,
He read aloud the book wherein the Master
Had writ of „Little Nell."
Perhaps 't was boyish fancy, — for the reader
Was youngest of them all, —
But as he read, from clustering pine and cedar
A silence seemed to fall.
The fir-trces, gathering eloscr in the shadows,
Listened in every spray,
While the whole camp, with „Nell" on English meadows,
Wandered and lost their way.
And so in mountain solitudes — o'ertaken
As by some spell divine —
Their cares dropped from them like the needies shaken
Erom out the gusty pine.

AMERIKAANSCHE SCHRIJVERS. 323
Lost is that camp and wasted all its fire:
And he, who wrought that spelt? —
Ah, tovvering pine and stately Kentish spire,
ïe have one tale to teil!
Lost is that camp! but let its fragrant story
Blend with the breath that thrills
With hop-vines incense all the pensive glory
That fills the Kentish hills.
And on that grave where English oak and holly
And laurel wreaths entwine,
Deern it not all a too presumptuous folly, —
This spray of Western pine!
Inderdaad vertoonen zich in Dickens en Bret Harte vele
punten van overeenkomst. Maar wat de groote Engelsche
meester in eene reeks van romans, vol uitvoerige teekening
ons heeft geschilderd, dat heeft de leerling in veel beperkter
kader, maar met even frissche verven en met nog meer
natuurgetrouwheid gedaan.
In de eerste plaats zijn beiden idealist. Maar zij zijn het
elk op zijne wijze. Als Dickens, zooals hij herhaaldelijk doet,
ons de donkere zijde van het leven vertoont, dan wijdt hij
zich met voorliefde aan de schildering van wezens, wier lichtende
gestalte te scherper afsteekt tegen dien achtergrond,
dan wil hij ons doen gelooven aan eene reinheid, onbesmet
door de smetten der omgeving, aan een inwendigen adel, die
te sterk blijkt voor alle uitwendige ruwheid en laagheid.
Zulke typen zijn Nelly, Little Dorrit, Lizzie in Our Mutual
Friend. Bret Harte ook houdt het geloof aan het ideale vast
in de meest ongunstige omstandigheden en hoog laat hij die
banier wapperen boven de materieele wereld, waarin hij ons
binnen leidt. Maar wel degelijk brengt hij zijne personen
onder den invloed van de omgeving, waarin zij opgroeiden
en toont zich daardoor een aanhanger van George Eliot's uit-

324 AMERIKAANSCHE SCHRIJVERS.
spraak: „Er is geen mensch, wiens innerlijk wezen zoo sterk
is, dat dit niet grootelijks bepaald wordt door wat buiten
hem ligt." Echter, en hierin ligt Bret Harte's kracht, nooit
faalt hij in het aanbrengen van wat de Engelschen noemen
„the redeeming feature," het reddend element. Bij hem is
geene teekening zoo donker of zij heeft hare lichtzijde, geene
ziel zoo verdorven of een enkel trekje herinnert aan hare
oorspronkelijke reinheid. Hoe weet hij het licht van eene
goede gedachte, van eene edelmoedige opwelling vertroostend
en verteederend te doen dalen op een schuldig hoofd, hoe
verstaat hij het den glans eener daad van zelfverloochening
uit te breiden over de donkere diepten van een zondig leven.
Bij Dickens daarentegen is in Pecksniff, in Uriah Heep in
Jonas Ghuzzlewit geen spoor van menschelijkheid meer over,
hij heeft hen tot typen gemaakt, tot eene belichaming van
de ondeugd, die hij wilde brandmerken en zoozeer is het hem
gelukt onzen afschuw te wekken voor de zonde, dat er van
medelijden met den zondaar geen sprake meer is.
Dat Dickens hartstochtelijker idealist is dan Bret Harte,
en de laatste meer natuurgetrouw, dat gene het leven
schildert zooals het is en deze zooals hij het wenschen zou,
blijkt misschien het best, als wij de hoofdpersonen vergelijken
uit Our Mutual Friend en uit Mlliss een dier kleinere novellen,
waarop Bret Harte's roem grootendeels berust.
Lizzie groeit op in een dier holen in de Londensche achterbuurten
, wier teekening Dickens' nauwkeurige bekendheid
met elk deel der Engelsche hoofdstad verraadt. Van der jeugd
af ademt zij eene atmosfeer van stoffelijke en zedelijke verdorvenheid
in. De eenige opvoeding, die zij krijgt, bestaat
hierin dat zij haar vader behulpzaam moet zijn in zijn beroep:
het berooven van lijken, die hij uit den Theems opvischt.
Echter bewaart zij onder dit alles eene reinheid van hart ,
die hare geheele persoonlijkheid schijnt te adelen, eene toewijding
waarvan haar zelfzuchtige broeder maar al te zeer
misbruik maakt. Zoo krachtig is de invloed, die van haar

AMERIKAANSCHE SCHRIJVERS. 325
uitgaat, zoo warm de gloed van haar trouw en teeder hart,
dat zij tot stand brengt wat velen mislukte. Zij komt in
aanraking met een jong advokaat, evenzeer boven haar in
stand, als beneden haar in beschaving des harten, hare eenvoudige
praktijk zegeviert over al zijne theorieën van ongeloof
aan liefde en deugd, zij weet de kilheid van zijn hart te verwarmen,
de leegte van zijn leven aan te vullen, tot hij haar
niet meer ontberen kan en haar bijzijn voor hem eene levensvoorwaarde
wordt.
Geheel anders Bret Harte. Mlliss of Melissa Smith is een
kind, ook opgegroeid zonder moeder en met een dronken
vader als eenige leidsman. Ofschoon niet geboren in Londensche
achterbuurten, hebben hare kinderoogen al de ongerechtigheden
gezien, die bedreven worden in een kamp van goudzoekers,
wier verleden niet beter is dan het heden. Niet liefelijk is
de plant, die steeds giftige dampen heeft ingeademd. Uiten
inwendig verwaarloosd, bewogen door strijdige aandoeningen
heftig zich stellend tegenover de wereld, die haar uitstoot,
met een onkinderlijken haat tegen de menschen, die haar
verguizen, toch met een duister besef dat het anders kon zijn
en beter moet worden, met een aandoenlijk verlangen naar
eene kracht, die hare zwakheid steunt, zoo meldt zij zich op
een avond aan bij den jongen schoolmeester met het kort
verzoek: „ik wil leeren."
Vreezen wij niet elk oogenblik dat dit dappere , kleine hart
zal versagen in den strijd, dat de tribulatiën van haar kinderleven
te zwaar zullen blijken voor haar manmoedig besluit,
volgen wij niet met deernis en met vreugde de worstelingen
tusschen den ouden en den nieuwen mensch? Hoe menigmaal
komt de ongetemde natuur boven, hoe menigmaal beheerscht
het geduld van den jongen schoolmeester de booze machten!
Als eene nieuwe macht is de liefde in het bestaan van dit
verwaarloosde kind getreden en haar hart kent geen sterker
gevoel dan vereering voor den leidsman, die haar het
onbekende land heeft binnengevoerd. Als haar ijverzucht

,326 AMERIKAANSCHE SCHRIJVERS.
wordt opgewekt door eene harer medeleerlingen Clytie
Morpher, schrijft zij haar vriend den volgenden brief, vol
komisch en ernst."
„Geachte Heer, Als gij dit leest, ben ik weg geloopen.
Om nooit terug te komen. NOOIT NOOIT NOOIT. Gij
moogt mijne kralen geven aan Mary Jennings en mijn
America's Pride (eene hoog gekleurde prent van eene
tabaksdoos) aan Sally Flanders. Maar aan Clytie Morpher
moogt gij niets geven. Waag het niet. Weet gij wat ik
van haar denk? ik vind haar bepaald afschuwelijk. Dat is
al wat u voor het oogenblik zeggen kan,
Uwe Dv.
MELISSA SMITH.
Vol lachjes en vol tranen, vol plastische kracht en teederheid
van bewerking is het tooneel waarin ook ditmaal de meester
het kind overreedt tot hem terug te keeren. Zij heeft een
der hoornen van het woud, als eene plaats van verschansing
uitgekozen en, hoewel zij op zijn verzoek naar beneden
komt, wil zij hem niet verder volgen. Dus neemt hij den
terugweg aan.
„Zooals hij verwachtte, was hij nog niet ver weg, of zij
riep hem. Hij keerde zich om. Daar stond zij, doodsbleek
met tranen in de wijd geopende oogen. De meester voelde
dat het rechte oogenblik gekomen was. Naar haar toegaande
nam hij haar beide banden in de zijne en haar in de betraande
oogen ziende, zei hij ernstig:
„Lissy, herinnert gij u dien eersten avond, toen gij mij
kwaamt opzoeken?"
Lissy herinnerde het zich.
„Gij vraagdet mij of ge op school mocht komen want ge
wildet wat leeren en beter worden en ik zei.. ..
„Kom," antwoordde het kind snel.
„Wat zoudt gij wel zeggen, als de meester nu eens tot u
kwam en zei hoe eenzaam hij zich voelde zonder zijn kleine

AMERIKAANSCHE SCHRIJVERS. 327
leerling en dat hij zoo gaarne wou, dat zij bij hem kwam en
hem leerde om beter te worden ?"
Gedurende eenige oogenblikken boog het kind stilzwijgend
het hoofd. De meester wachtte geduldig. Door de stilte
misleid, liep een haas dicht naar het paar toe en zat hen
aan te kijken met haar heldere oogen en de fluweelen
voorpooten in de hoogte. Een eekhorentje liep over den gespleten
bast van den gevelden boom en bleef in het midden
stilstaan.
„Wij staan allen te wachten, Lissy" zei de meester fluisterend
en het kind glimlachte. Door een voorbijgaand wind jen
werden de toppen der boomen in beweging gebracht en dooide
samengeweven takken viel een lange streep licht recht
op het gezichtje, zoo vol aarzeling, op het besluitelooze
kleine figuurtje. Eensklaps vatte zij, op hare levendige
manier, des meesters hand. Wat zij zei, was nauwelijks
hoorbaar, maar de meester schoof het zwarte haar van haar
voorhoofd en kuste haar en zoo gingen zij, hand in hand,
uit de vochtige lanen en geuren van het woud naar den open
weg vol zonneschijn."
Bret Harte dankt zijne populariteit gedeeltelijk aan de oorspronkelijkheid
der stof, die hij koos. Niet in goed gezelschap
brengt hij ons. Geen enkele van de graven en baronnen, de
prinsen van den bloede, met wier illustre tegenwoordigheid
bijv. Octave Feuillet ons steeds overweldigt, komen voor in
zijne verhalen. Zij spelen, bijna alle in de streek, die voor
tien a, vijftien jaren het land van belofte was, in Californië,
in een tijd toen San Francisco nog verre was van dien
graad van orde en beschaving, die nu de Ohineezen voornamelijk
er gebracht hebben, maar toen Frisco zooals zij het
noemden, voor de goudzoekers toch de maatschappij vertegenwoordigde.
De personen voor wie hij onze belangstelling vraagt, zijn
dikwijls van eene soort, waaraan wij niet gewoon zijn veel
gedachten te verspillen. Binnen de enge grenzen van een

328 AMERIKAANSCHE SCHRIJVERS.
kamp van goudzoekers, in een of ander ellendig gehucht verplaatst
hij ons. Toch vindt men daar al de roerselen, die
onze beschaafde maatschappij in beweging brengen, toch wordt
er genoten en geleden, der zelfzucht geofferd en de zelfzucht
bestreden, gehaat en liefgehad ginds als hier.
In de vaak ruwe en bandelooze figuren die ons hier geteekend
worden, herkennen wij den mensch, met al de drijfveeren,
die in dit leven hem voortstuwen of belemmeren, hem verheffen
en vernederen. Br is in Bret Harte's schildering iets
van dien fleren, stouten geest, heerschend in de Noordsche
novellen van Kielland, Björnson en anderen die in den laatsten
tijd ook bij ons meer bekend en geliefd worden; men durft
er aan eene leelijke zaak een leelijken naam geven, zij teekenen
de werkelijkheid totdat een verfijnde smaak wel eens onaangenaam
wordt aangedaan, maar nooit ontmoet men er bedekte
toespelingen, verborgen hartstocht. Alles is open, vrij en
frisch, even scherp maar ook even gezond als de bergwind,
die door de Sierras strijkt. Over al wat hij schrijft, over
zijne gelukkigste en over zijne mislukte scheppingen — want
ook die zijn er — giet Bret Harte het licht van den humor.
Wel is die humor niet altijd even fijn, niet altijd evensober,
treedt hij van tijd tot tijd buiten de perken en mist zoo zijn
doel. Aldus in de Condensed JNovels.
De schrijver beproeft hierin eene satire te leveren op de
meest bekende werken van den dag van Cooper, Bulwer,
Disraeli, Currer Bell ook van Poe, in enkele zijner gedichten. De
handeling en lotgevallen worden in enkele bladzijden weergegeven
— samengeperst (condensed) — als het ware; het sterkst sprekend
element, buiten verband met al het andere uitgewerkt en
opgevoerd tot eene hoogte, dat ook het ernstigste en meest
tragische lachverwekkend wordt. Heeft de schrijver ons op
nieuw de waarheid der oude spreuk willen bewijzen; du sublime
au ridicule, il n'y a qu'un pas? Maar die vaak betreden
baan, is glad en zelfs hij schijnt niet altijd de noodzakelijke
zelfbeperking in acht te kunnen nemen.

AMERIKAANSCHE SCHRIJVERS. 329
Geheel anders in zijne eigen werken. Daar geeft de humor
kleur en geur en gloed. Bret Harte heeft het van het leven
af gezien naar het schijnt om, vroolijk en schalksch, hier een
tintje te geven en daar een trekje aan te brengen, dat het
bittere tempert en het donkere verlicht om dit bestaan vol weemoed,
zorg en inspanning te verhelderen en te bezielen tot bet een
kleurenrijk weefsel gelijkt. Zoo in Tenessee's Partner, zoo in
Miggles, zoo bovenal in the Outcasts of Poker Flat. Men
stelle zich voor een troepje bannelingen, wier levenswijs van
dien aard was, dat zij met gemeen overleg, waren uitgestooten,
zelfs uit eene zoo weinig keurige maatschappij als
een kamp van goudzoekers. Geen hunner beeft in zijn vroeger
leven getoond, dat zijn standaard van moraliteit zeer verheven
is En echter hoeveel eenvoud en kracht in de moedige
zelfverloochening waarmee nu de een en dan de ander afstand
doet van zijn deel van den karigen mondvoorraad.
Hoeveel kieschheid in den eerbiedigen schroom der zondige
vrouwen om de onschuld van „het kind," zooals zij het
jonge meisje noemen, dat in haar gezelschap is geraakt, niet
te bezoedelen.
Welk een onverstoorbaren goeden luim bezit hij, die zijne lotgenooten
honger en koude wil doen vergeten door hun mee te deelen
wat hij zich herinnert uit een deeltje van Pope's vertaling van
den Ilias; hoe moeten het prikkelende der lotgevallen van
„Ashheels," zooals hij Achilles steeds noemt de geringe mate
van voedsel vergoeden. Ook eene andere zijde van Bret Harte's
talent spreekt in deze novelle, evenals in zijne Notes bij Flood
and Field: zijne gave voor natuurbeschrijving. Bij hem niet
de schildering- van „het morgenkoeltje vol frischheid" van „den
vredigen avondstond," niet „de zon zich weerspiegelend inde
dauwdruppelen tot deze fonkelen als diamanten van het zuiverste
water," niet „een vriendelijk landschap doorsneden door een
murmelend beekje, aan welks oever het vergeetmijnietje bloeit."
Bij hem dat diep gevoel van verwantschap met de natuur,
dat, bij al wat staag ons van haar vervreemdt, ons toch doet

330 AMERIKAANSCHE SCHRIJVERS.
gevoelen dat wij in waarheid hare kinderen zijn. Overal
drinken zijne zinnen al hare uitingen in, beheerscht zij
zijne stemmingen, doet hem getuigen nu van hare liefelijkheid
en dan van hare ruwe kracht. Voelen wij niet de
verschrikking over ons komen, als de storm loeit en raast
in de pijnboomen, boven het groepje ellendige menschen,
bekruipt niet langzamerhand de verstijving onze leden, als
de zon verdwijnt, de sneeuwvlokken langzaam neerdalen, uit
den looden hemel, de bannelingen eindelijk tot de overtuiging
komen dat zij ingesneeuwd zijn, de hoop op redding wordt
uitgedoofd in hunne harten en zij zich neerleggen om te
sterven.
„De wind bedaarde, als was bij bang hen wakker te maken.
In groote vlokken werd de sneeuw van de lange takken der
pijnboomen geschud, zij vloog in 't rond als wit gevleugelde
vogels en viel om hen heen, terwijl zij lagen te slapen. Door
de vaneen gescheurde wolken zag de maan neer op wat het
kamp was geweest. Maar elke menschelijke smet, elk spoor
van aardsche zorg werd verborgen onder den smetteloozen
mantel, die uit de hoogte liefderijk over hen heen werd gespreid.
Zij sliepen dien ganschen dag en ook den volgenden,
en werden zelfs niet wakker toen de stilte van het kamp door
stemmen en voetstappen verbroken werd. En toen medelijdende
handen de sneeuw van hunne uitgeteerde gezichten afveegden,
had men ter nauwernood kunnen zeggen wie der beide
vrouwen, die in eikaars armen den dood hadden gevonden de
zondares was, want beiden zagen er even vredig uit. Zelfs
de wet van Poker Flat erkende dit en keerde zich van haar
af en maakte haar niet los uit de omhelzing, waarin zij zich
omsloten hielden."
Klein maar rein, sober en vol kieschheid is the Idyl of
Ked Grulch. Er straalt een licht van het smetteloos voorhoofd
der jonge onderwijzeres, dat alles reinigt wat onder zijn invloed
komt, zelfs de zondige vrouw, die aan haar voeten ligt.
Met bekwame hand is het onderhoud tusschen de twee

AMERIKAANSCHE SCHRIJVERS. 331
vrouwen geschilderd. Wij raden een storm van innerlijke
ontroering in de terughouding der eene „die bijna zonder
dat zij het weet, haar witte kraag en manchetten gladstrijkt
en haar eigen kuisch gewaad dichter om zich heen trekt."
Evenzeer erkennen wij in den stroom van redeneeringen
der andere, vol zelfvernedering en zelfbeschuldiging, de
echte moederliefde, die voor geen offer terugdeinst. Slechts
met enkele fijne toetsen is die aandoenlijke liefdesgeschiedenis
eer aangegeven dan geteekend. Slechts in enkele
omtrekken staat zij voor ons het jonge meisje, moedig genoeg
om haar eenzamen weg te gaan, fier genoeg om vrijwillig
op te geven het ééne, dat zij hoopt van het leven, tot er
van de idylle van Eed Gulch niets anders overblijft dan de
zoete geur van een azaleatakje.
Echter is het om deze en dergelijke kleinere stukjes, dat
wij Bret Harte liefhebben en waardeeren. Zeker zijn roem
is niet groot, als men dien gaat afmeten naar de lengte deiverhalen
of het aantal zijner voortbrengselen. Ook herkent
men niet overal den meester, vooral zijne grootere werken
Story of a mine, Thankful Blossom Maruja enz. zijn niet vrij
te pleiten van eenige eentonigheid en gerektheid. Zijne
poëzie verheft zich slechts zelden boven het middelmatige
en dan nog meer door de gedachte dan door den vorm,
bijv. in the Mountain Heart's-ease, Her Letter, A Newport
Eomance enz.
Noodzakelijk zal. een genre, als hetgeen Bret Harte zich
heeft gekozen, uit den aard der zaak eenigszins beperkt blijven.
Maar, wel beschouwd, is het niet zoo zeer de vraag welk
werk wij doen, als hoe wij het doen. Frisch en oorspronkelijk
is bij hem de opvatting en de bewerking getuigt van veel
gaven, van groote liefde, van een schat van teeder, tintelend
leven. Zelfs in onze dagen behooren de tooneelen en toestanden,
die hij ons schetst, al eenigszins tot het verleden
en hebben voor het uitwendige hun belang verloren. Maar
het inwendige er van, de vele punten, waar zij zich kruisen
22

332
AMERIKAANSCHE SCHRIJVERS.
met den rusteloozen stroom van het leven, die in het jong
Amerika nog krachtiger bruischt dan in het oude Europa,
dat blijft. En als de jeugdige natie tot rust zal zijn gekomen
na haar zegevierenden strijd om de vrijheid en de materieele
welvaart, als hare schrijvers en kunstenaars zich zullen gaan
beroemen op eene lange rij van voorouders, dan zal Bret
Harte daaronder niet vergeten worden.

DE INDISCHE JONGEN.
DOOR
Mr. R. VORSTMAN.
Tegenover Hollandsche jongens zijn de Indische jongens vreemdelingen
en hebben zelfs de taal niet met hen gemeen. Zij
mogen Nederlandsch spreken, zij spreken geen Hollandscb.
Toch zou men kunnen vragen wat beter is: het Hollandsch
met al zijne slordigheden, eigenaardigheden en hebbelijkheden,
of het Nederlandsch zooals de Indische jongens dat spreken.
In elk geval moeten de Indische jongens gekategoriseerd
worden in die welke meerendeels aan de bedienden worden
overgelaten en meestal Maleisch spreken, en in die aan wier
opvoeding zorg besteed wordt en in het Hollandsch of althans
Nederlandsch worden opgevoed.
De taal. Geen kleinigheid voor Indische kinderen. De
meeste ondeugden worden met het Maleisch ingezogen. Toch
vindt gij er niets aan, mevrouw, uwen kinderen in het maleisch
toe te spreken. Gij zegt immers steeds: het zijn maar kinderen:
later zullen zij toch wel Hollandsch leeren. Zeker, zij zullen
wel Hollandsch leeren: maar hoe is het met hun ontwikkeling?
ziet gij niet dat gij ze hoe langer hoe meer van u vervreemdt?
Door hen in het Maleisch te laten denken, verkeeren zij in een
geheel vreemde wereld die de hunne niet moest zijn. Wilt
gij dat nader verklaard hebben? Het Maleisch is een kindertaal
en zal een kindertaal blijven. Het moge als taal nu en
22*

334 DE INDISCHE JONGEN.
dan een woord rijker worden, doek de zinbouw zal er niet op
verbeteren. Wanneer een kind van twee jaren wat zeggen wil,
dan zal het slechts de woorden uitbrengen die de hoofdgedachte
uitdrukken. Wanneer het regent zal het kind zeggen: „mama,
regen". Wanneer het wil eten: „mama, brood hebben". Zoo
spreken ook de Inlanders. „Ik wil klimmen paard." Van
hun overleden vader zeggen ze: hij komt om 2 ure t'huis en
houdt van sambal sambal.
Geen twijfel, mevrouw, of gij doet uwen kinderen met hen
in het Maleisch toe te spreken veel genoegen. De mensch
wordt gemakzuchtig geboren: gij geeft hem dus juist wat hij
verlangt. In een tropisch land en dan met weinig moeite het
leven te kunnen behouden, wat een geluk!.Maar gij zult zien
waartoe die gemakzucht zal leiden. De taal is de grondslag
van het onderwijs. Dat uwe kinderen later achterlijk zullen
blijven zal uwe schuld zijn. Zeker, gij zult dan zeggen, dat
de school niet deugt en de onderwijzers evenmin; maar, zooals
ik zeg, de schuld ligt bij u. Uwe kinderen zullen de taal
niet verstaan waarin zij worden onderwezen en dus ook geen
denkbeeld kunnen krijgen van hetgeen anderen onderwezen
wordt. Zij zullen zich niet kunnen uitdrukken; en daar zij
dat gevoelen zullen zij tengevolge van die magteloosheid luijer
worden dan ooit. De onderwijzer geeft onderwijs aan een
klasse en kan zich niet meer met uw kind bemoeijen dan
met de andere. Meê of niet meê, pleegt de onderwijzer te
zeggen. En eens ten achter zal uw kind altijd ten achter
blijven; tenzij gij vermogend zijt en de schade betalen kunt
door eigen schuld veroorzaakt. Breng een steentje aan voor
het welzijn der maatschappij, mevrouw, en spreek geen Maleisch
met uw kind, ook al is het nog zoo'n kind. Ik weet wel
dat gij het ook wel wat gemakkelijk vindt en er moeielijk
afstand van kunt doen; maar gij leeft, hoop ik, voor uw
kinderen. De opvoeding is praeventief van aard. Een goed
stuurman, wil hij van zijn kant ongelukken voorkomen, zal
zóó moeten sturen dat hij op geen klip stoot. Zoo moet ook

DE INDISCHE JONGEN. 335
gij doen: niet wachten wat een grillig toeval van uw kinderen
maakt. Zelf moet gij hen leiden, omdat gij voor hen tot op
een zekeren leeftijd denken en handelen moet.
Ik zei, dat de Indische jongen tegenover den Hollandschen
eigenlijk een vreemdeling is. De Indische jongen spreekt
ook wel Hollandsch, maar hij spreekt het als een vreemdeling.
Een Hollander zou zeggen: zijn taal is een boekentaal. Hij
spreekt gemaakt. Nu, die gemaaktheid, hoewel schijnbaar,
is een deugd. De Indische jongen spreekt en schrijft naauwkeuriger
dan zijn Hollandsche broeder. Naauwkeuriger, omdat
er in Indië maar één dialect in het Hollandsch bestaat, en men
er de volkstaal met al hare zij het ook dikwijls aantrekkelijke
eigenaardigheden niet vindt. Een Hollandsche jongen behoeft
niet van gemeene afkomst te zijn om te spreken van doosie
of een vogel op de krik of: geef me wat bouter, of: Keis,
ga je meê naar het paardespul; wel nei, ik ga liever na de
kemeidie.
Een Indische jongen kan onmogelijk zoo spreken; want hij
leert zijn moedertaal in de omgeving van een vreemd volk
en geeft er daarom de scherpe hoeken aan die in het moederland
wegvallen. Het groote onderscheid tusschen schrijf- en
spreektaal, zooals dat vooral bij de Hollanders en de Engelschen
bestaat, is dan ook in Indië bijna niet op te merken. En de
invloed van de vreemde omgeving op de kinderen is ook zoo
groot, dat zelfs ouders al kwamen zij uit het hartje van de
Amsterdamsche kalverstraat of de Eotterdamsche hoogstraat,
met hun gemeene dialekt (ik zeg niet dat de ouders gemeen
zijn) op hun kinderen niets vermogen en het ook niet kunnen
helpen dat hun kinderen later fatsoenlijker spreken dan zij.
De Indische jongen verbuigt, vervoegt, en spreekt de eindlettergrepen
uit. Hij spreekt van Patertje langs den kant;
soldaatjen-spelen; van baden.
Gemaakt vindt gij dat. Toch is er in Indië niemand die
deze spreekwijze afkeurt. Zij bevordert de beoefening deitaal,
en de brieven van goedgeaarde Indische jongens zijn

336 DE INDISCHE JONGEN.
dan ook veel beter dan van die uit Holland. Maar de Hollandsche
jongen spreekt vloeiender, omdat bij zich zelf is in
tegenoverstelling van den Indiscben jongen, die vreemd staat
tegenover zijn eigen moedertaal. Bezondigt deze zich niet
aan het Maleisch spreken; aan de Maleische omgeving kan
hij toch niet geheel ontloopen.
De Indische jongen hakkelt. Terwijl men in het Maleisch
en in de Aziatische talen in het algemeen slechts de woorden,
die de hoofdgedachte uitdrukken, naast elkaar behoeft te
zetten, valt de Indische jongen over den Hollandschen zinbouw
en brengt dien niet dan stotterend uit. Vroeger dacht ik
wel eens, dat hoe minder taalmiddelen een volk noodig had
om zijn gedachte uit te drukken, hoe beschaafder het eigenlijk
was. In de tropen komt men spoedig tot andere gedachten.
En daarom, zoo ouders niet angstvallig letten op de spreekwijze
hunner kinderen, staat het mij vrij te zeggen, dat
zij het met hunne opvoeding en toekomst niet heel ernstig
meenen.
In het spelen is de Hollandsche jongen den Indiscben de
baas. Toch zijn er spelen waaraan deze zijn hart ophaalt. Hij
houdt van knikkeren, maar hij knikkert geheel anders dan
de Hollandsche jongen pleegt te doen. De Hollandsche jongen
schiet den knikker met zijn duim uit den voorsten vinger;
doch de Indische jongen heeft er twee handen voor noodig.
Hij neemt den knikker tusschen duim en wijsvinger van de
linkerhand, legt er den middelsten vinger van de regterhand
tegen aan om den knikker zoo tegen een anderen weg te
veeren. Zoodoende heeft de knikker meer kracht en beter
gelegenheid om op den kop van den anderen teregt te komen.
Want daarin is de Indische jongen sterk, hij raakt de knikkers
gaarne op den kop. Maar kneukelvet kent hij niet, tenzij
een uit Holland gekomen jongen het hem mogt hebben
geleerd. Ook heeft hij bij het bestendig drooge weder in
den Oostmousson onder het knikkeren geen vuile kneukels,
hoewel hij zich niet schaamt voor vuile handen. Want daar

DE INDISCHE JONGEN.
337
er geen Indisch huisje denkbaar is zonder erf of erfje, speelt
hij gaarne met aarde. Hij maakt daarvan allerlei en speelt
gaarne ve rko op er tj e. En bet tal van pisangbladen dat
voor het grijpen is stelt hem daartoe uitnemend in staat.
Hij maakt versnaperingen, in regthoekige zakjes van pisangblad
gewikkeld en met een stevig bladsteeltje vastgehecht.
Hij maakt strootjes (cigaartjes); hij maakt sirih en biedt dat
een en ander met vele andere artikelen te koop aan.
Op deze wijze kan hij zich een geheelen morgen bezig
houden. Altijd wel te verstaan als het een lieve jongen is.
Er zijn er ook die zich niet kunnen bezig houden, luije,
zinnelijke wezentjes waaruit niets groeit of die op alles zeggen:
ajakkes, hoe vervelend; en niet zelden in een afgelegen hoekje
en in de nabijheid van bedienden zich aan een heuselijk en
aangestoken strootje (Indisch cigaartje) te goed doen en die
niet eens door den vader berispt worden, omdat hij van
gevoelen is dat men om een flinke kerel te worden van alles
leeren moet. Van die jongens spreek ik thans niet; ook niet
van die welke, de tandwisseling naauwelijks voorbij, van den
menschelijken zinnelijken aanleg meer afweten dan in Holland
iemand die pas student geworden is en voor het eerst nadenkt
over den strijd tusschen den mensch en de kunstmatige inrigting
der zamenleving. Ik spreek thans van de jongens die
ons reeds op het eerste gezigt aantrekken: het beste gedeelte
van het opkomend Nederlandsch-Indische geslacht, wier spelen
een leeren is en die men telkens zou willen omhelzen met de
gedachte: uit jullie groeit wat goeds.
De Indische jongen is ook handig in het scheepjes maken.
Hij zendt Sidin in den klapperboom en deze zet met de vlugbeid
van een aap zijn teenen in den behoorlijk gekerfden boom,
bereikt pijlsnel den top waar de klappers hangen en gooit, na
zijn speelkameraad gewaarschuwd te hebben, er een paar naar
beneden. De klapper is spoedig uitgehold en in een scheepje
herschapen. Hoe lang kan de jongen zich daarmee niet bezig
houden. Op het achtererf aan de rivier kan hij uren zitten

338 JOB INDISCHE JONGEN.
om het scheepje allerlei rigtingen uit te zenden. Alleen, hij
moet oppassen voor slangen; vooral in den Westmousson. Maar
hij is niet bang voor slangen. Ook denkt hij niet aan schorpioenen,
welker beet hij weet dat doodelijk is en nog kortte
voren zijn broertje wien men te laat ammoniak op de wond
gesmeerd had, naar het graf had gebragt.
Ook de vliegers spelen bij den Indischen jongen een belangrijke
rol. Maar het is jammer dat hij ze niet zelf maakt.
Twee dunne bamboetjes gekruist en daarop wat gekleurd
Ohineesch papier, en de vlieger is er. Doch dat hij ze niet
zelf maakt is niet zoo erg kwalijk te nemen. Naauwelijks is
de West-mousson voorbij, in de maand April of Mei, of de
eerste de beste vliegeroplater roept de jongens tot navolging
op. Dan zijn ze niet meer te houden. Er is voor hen geen
tijd meer om vliegers te maken. Trouwens voor twee duiten
krijgt men er een: een mooije, maar dan zonder staart en
geen garen of touw. Dat moet mama geven. En in een of
anderen hoek wordt een blikje waarin gelei geweest is of
andere versnaperingen of wel nuttige spijzen die onder den
algemeenen goedigen naam van verduurzaamde levensmiddelen
naar de koloniën gezonden worden doch dikwijls zoo slecht en
onduurzaam zijn dat zij de concurrentie gemakkelijk maken —
ik zeg, wordt er een blikje gevonden om, als de ongeduldige
daaraan zijn vingers nog eens gesneden heeft, er het touw
om te winden en dan met den vlieger naar buiten te huppelen,
dikwijls niet zonder het bij voorbaat zwevende voorwerp langs
de ballon van een lamp te laten gaan en mama te doen
zuchten dat die akelige vliegertijd weêr aangekomen is. Dan
op straat, op den buitenweg of op het plein haalt hij zijn
hart op. Ik weet het, uw paard is schichtig; of liever, het
is een goed paard, maar het is alleen bang voor vliegers.
Ga niet waar de Indische jongen zijn vlieger oplaat, want
hij stoort zich niet aan uw paard. Zoolang zijn vlieger niet
loodregt boven zijn hoofd staat wijkt hij niet voor u.
De Indische jongen houdt niet van schierlokeren (spijbelen).

BB INDISCHE JONGEN. 339
Hij gaat zelfs liever naar school dan dat hij t'huis blijft of elders
zijn fortuin zoekt. Schierlokeren is echt Hollandsch. De Indische
jongen kent het woord niet eens. Hij weet wat stukjes
draaijen is, doch hij brengt het niet in praktijk. Is het een
deugd? Misschien niet. Hij weet dat er weinig te schierlokeren
of stukjes te draaijen valt. In Holland mag zijn
kameraad den morgen zoek maken met langs alle winkels te
drentelen en daar in luiheid en in het besef van pligtverzuim
onnatuurlijk zijn begeerte te prikkelen: de Indische jongen
kent geen straten, kent geen winkels, of het moesten zijn de
vuile Oostersche straten en de vuile Chinesche en Arabische
tokos die gij zoo dikwijls in Illustraties ziet afgebeeld. Hij
kent geen markt met haar verschillende kraamtjes; met haar
schoensmeerjoden; met haar horoskoop trekkers; met hare aandoenlijke
interpretatoren van nog aandoenlijker en verschrikkelijke
en treffend gekleurde prenten als waarop Tropmann
en Jeanne Lorette u worden voorgesteld, en die de belangstellende
menigte doen aangroeijen en afnemen al naarmate
de vrouw die met haren orgeldraaij enden echtgenoot sterk
meezingt en dien dikwijls overschreeuwt, met het bakje
rondgaat, iets wat de Hollandsche jongen, hoe open en roijaal
ook, altijd weet te ontloopen doch waaraan de Indische jongen
zich nooit schuldig maakt, omdat hij altijd geld op zak heeft.
Van dat alles, zeg ik, kent de Indische jongen niets. Hij
kent geen markt, of het moest zijn de pasar met het Inlandsen
gejoel; met zijn onwelriekende inlandsche vruchten; met zijn
Sambal Sambal; met zijn atjar-bamboe; met zijn rattekruid
waarmee Sidin om een vrouwen-quaestie zijn tegenstander uit
den weg ruimt; met zijn verroeste ijzerwaren, dito spijkers,
messen en gereedschappen; met zijne gebatikte en Europesche
sarongs, en andere artikelen meer, alles meestal op den
grond verspreid; met zijn naauwe, smerige doorgangen; met
zijn sirihkauwende kramers en kraamsters die uw kleêren
met sirih-kwijl bezoedelen. Hij kent geen winkels tenzij het
tokotje van den Chinees die hem verlegen goed aansmeert;

340
DE INDISCHE JONGEN.
of de bijna eenige toko van meneer deze of gene die niet
onder den gulden verkoopt en alleen en détail is gaan
bandelen, omdat de groothandel zijn besten tijd gehad heeft.
Alles wat de Hollandsche jongen heeft om er zich op straat
meê bezig te houden, is den Indischen vreemd. Indië levert
wel zijn verderfelijke jongens op, wien de verdorvenheid en
gemeenheid op het gelaat te lezen staan; doch straatjongens
zijn er in Indië niet. Die houdt Holland er op na. De Indische
jongen heeft op straat niets te zien. Hij ziet een boom en
nog een boom; een verwilderden of slaperigen Inlander; een
K Ion tong-Chinees dien hij niet eens om zijn staart uitlacht.
Anders ziet hij niet.
Dan heeft hij het nog beter op school. In de speelkwartiertjes
mag hij doen wat hij wil. Haasje over doet hij
weinig, maar krijgertje des te meer; of hij weet een onaanzienlijken
priktol, een proefje van Inlandsche nijverheid,
geniaal op den grond te slingeren en hem in zijn volle vaart
op de vlakke hand te doen wippen om hem zegevierend zijnen
makkers voor te houden, die dat alles nog mooijer kunnen.
De Indische jongen danst gaarne en danst goed. In Indië
danst men om zoo te zeggen dagelijks. Men danst er uit
verveling. Het begint op de mailboot en het eindigt met
het verlof wegens ziekte.
Het dansen is een deugd. Het geeft den Indischen jongen
een bevalligheid die de Hollandsche jongen mist en altijd zal
missen. En dit is het juist wat den Indischen jongen beminnelijk
maakt. Laat den Indischen jongen een kamer binnen
komen waar een gezelschap aanwezig is — gij kunt alles van
hem zeggen maar eenkennig is hij niet. Wien hij ook kent
of niet kent, gezien of niet gezien heeft, hij geeft allen
aanwezigen een hand met zulk een losheid en natuurlijkheid,
dat hem de vriendelijkheid niet aangeleerd maar aangeboren
schijnt. Wie hem toespreekt dien zal hij te woord staan, en
behoorlijk, beleefd en vriendelijk, gearticuleerd en afdoend.
Gij zoudt bijna zeggen: hij heeft de wereld gezien.

DE INDISCHE JONGEN. 341
Zie daartegenover den Hollandschen jongen. In hetzelfde
geval zuigt hij op zijn duim, hetgeen zijn ouders durven
zeggen hem maar niet te kunnen afleeren. Hij kijkt u
naauwelijks in de oogen, of het moest een guit zijn. Hij
geeft u naauwelijks antwoord, hetgeen gij jammer vindt daar
het anders zoo'n aardige jongen zou zijn. En voor gij zijn
hand gevat hebt loopt hij uit de kamer en gilt het uit van
vreugde dat hij het gezelschap ontloopen is.
Maar, het moet gezegd worden, de Indische jongen is ook
ouder dan zijn Hollandsche makker. Het klimaat maakt hem
oud. Buitendien groeit hij te midden van verschillende
menschenrassen op, waardoor hij zich spoedig van menschenvrees
ontdoet en zelfvertrouwen krijgt. Dat maakt hem' intusschen
oud vóór zijn tijd; dat maakt hem dikwijls lusteloos
waar kinderlijke vrolijkheid hem nog niet verlaten mogt.
Een prikkel te minder voor zijn ontwikkeling. Wat hem
nog geleerd moet worden meent hij reeds te weten. Lateikomt
luiheid in de plaats van eigenwaan. Zijn cigaartje
rookt hij al lang. Voor geen geld geeft hij die hebbelijkheid
op; en op de hooger burgerschool gekomen, ziet hij de leeraars
zelfs onder de les rooken. Dat zijn flinke lui. Zóó wil hij
ook worden. Doch met moeite wordt hij telegraphist en
blijft het.
Voor menschen van fijne beschaving en ontwikkeling biedt
Indië een veld van kennis en ervaring, en is het een voorregt
daar een tijd lang te vertoeven. Doch voor kweekelingen,
die niet met vaste en liefderijke hand door hunne meerderen
worden geleid is het een land van verderf, meer dan menig
land in Europa. Want in de tropen behoeven de kinderen
geen strijd te voeren. Niets waaraan zij weerstand behoeven
te bieden; niets dat hun veerkracht op de proef stelt. Met
de mildheid van het klimaat loopt alles meê, komt hun alles
te gemoet. Er is geen kou, en zij zijn geneigd te hangen,
te zitten of te liggen: zij slapen met de schijnbaar slaperige
natuur. Zij rusten tot vadsigheid toe. En met dat al

342 DB INDISCHE JONGEN.
vliegen de boom- en veldvruchten bun als manna in den
mond.
Wat een verantwoordelijkheid voor u, mevrouw en meneer.
Geen kleinigheid een opvoeding. Troost u met de gedachte
dat wie zelf niet opgevoed is, van de opvoeding verschoond
blijft.

KRONIEK.
„Het bosch van Groot-Vredestein" en andere verhalen door
Johan na van Wonde (Mevr. van Wermeskerken geb. Junius). Uitgave
van J. C. Loman Jr., Amsterdam.
De schrijfster van „Hare roeping getrouw" en „Zijn ideaal" vermeldt
thans op het titelblad van dezen bundel haar eigen naam nevens dien
van Johanna van Woude, een „nom de plume" waaronder zij zich
ongetwijfeld reeds vele vrienden verworven heeft. Dit viertal verhalen
dagteekent van eenige jaren geleden, met name zag „Het bosch van
Groot-Vredestein" in 1882 het licht in dit Tijdschrift.
Zij schildert in deze schetsen het leven en de menschen, niet alleen
omdat dit op zichzelf belangwekkend is, maar ook omdat zij daardoor
gelegenheid vindt een of andere maatschappelijke wanverhouding of gang­
bare dwaling in 't licht te stellen. Zij zijn dus beiden van socialen en
psychologischen aard en omvatten verschillende klassen der maatschappij.
De figuren zijn verdichtsels en toch waar. Er is compositie, maar er
zijn geen onnatuurlijke, goedkoope intriges. Zij heeft een éle'ganten en
vloeienden stijl. In hare verhalen vlecht zij. vaak eene natuur­
beschrijving in, die zij meesterlijk weet aaneen te hechten met het
verhaal zelf. Zij ziet de natuur met het oog eener dichteres en beschrijft
die zóó", dat het is of men de lucht inademde, de geuren rook, die
zij ons voorbij doet glijden en waardoor zij bij den lezer een zekere
stemming teweeg brengt.
Het eerste verhaal Terugblik is o. i. het minst goed geslaagde,
het draagt ook den oudsten datum, het jaartal 1875. Het is ietwat
sentimenten-melancholiek. Men zou bijna zeggen, te veel op effect
geschreven. Eerst de sombere schaduw van dien dronkaard, die het
leven zijner kinderen verbittert, dan die al te groote, teedere aan-

344 KRONIEK,
hankelijkheid van broeder en zuster en beider afsterven. Vooral de
dood van John op dien grafheuvel. Kleine trekjes maken hier het
onwaarschijnlijke des te gevoeliger, bijv. dat de doodgraver met vrouw ,
en kinderen, den lijder niet dadelijk in huis dragen, maar hem laten
liggen tot Henri en Dalberg terug komen. Is dit om het eenigszins
theatraal effect te verkrijgen voor die voorstelling: „dat hij daar lag
met Emily's grafheuvel als rustplaats voor zijn hoofd?"
Is er hier dus te weinig waarheid en te veel fictie? Toch niet. De
schrijfster toont ook hier telkens hare scherpe opmerkingsgave door die
kleine „fiashings of truth" ten bewijze dat zij niet te vergeefs hare
studie gemaakt heeft van het menschelijk gemoed. Maar zij geeft in
dit opstel te vaak gelegenheid de grenzen op te merken van haar talent.
Het bosch van Groot-Vredestein, het belangrijkste dezer
vier verhalen heeft een oud thema tot grondgedachte. Een harden
vader uit den hoogeren stand die zijne dochter weigert aan een arm
genie-officier. Het is echter zeer goed beschreven en heeft oorspron­
kelijke trekken. Het vaderhart overwint hier ten slotte de bezwaren
van stand, geld en vooruitzichten en maakt, hoewel wat laat, de
dochter gelukkig.
Preventief is een zeer sombere schets, waarin iets weerklinkt als
een kreet van verontwaardiging of als een klacht van pijn over sommige
maatschappelijke toestanden. Maar is de voorstelling niet wat al te
somber? Zouden er zulke geheel onschuldige en toch hopeloos ver­
woeste menschenlevens zijn? 't Is of de schrijfster het er hier op heeft
toegelegd om de naargeestigste omstandigheden en toestanden zaam te
brengen en recht uitvoerig uit te spinnen.
Toch is er ook hier in de onderdeelen veel waarheid en mochien de
kleuren wat schril zijn, de schilderij is toch niet van kracht en
schoonheid ontbloot.
De innerlijke strijd, de liefdevolle zorg van het moederhart is in
Zijn examen welsprekend beschreven. Hier en daar zou er iets
gesnoeid kunnen worden. De aanhef is dichterlijk.
Wij twijfelen er niet aan of deze bundel zal vele lezers vinden. Een
woord van lof voor den uitgever, die zorgde voor een net uiterlijk,
duidelijke letter en goed papier, komt ons niet ongepast voor.
CALLE.

KRONIEK. 345
Sproken en vertellingen uit de middeleeuwen, door
Dr. H. C. Rogge. Amsterdam, IJ. Rogge, 1885.
De dertig geschiedenissen, door den heer Rogge saamgezocht, geven
van den zoo verscheiden geest der middeleeuwen een schier volledigen
kaleidoscoop. Zoo volledig, dat ook van de Indische sagen en gelij­
kenissen , door de middeleeuwsche Europeanen (aan de hand van terug-
keerende kruisvaarders) zoo gretig aanvaard, ons velerlei voorbeelden
worden geschonken.
Ging ook de kunstige vorm dezer sproken veelal verloren in de
omwerkingen der „schrijvers," de naïveteit won er bij, en zeker is
het dat zij er een geheel eigenaardige oorspronkelijkheid door verkregen.
Gaston Paris heeft het terecht opgemerkt in zijn uitstekend boek: La
Poésie du Moyen Age (p. 15): „Le peu d'étendue même, le vague,
le formalisme et 1'assurance naïve de la science au moyen age, son
ignorance, pour dire le mot, favorisait 1'originalité de sa poésie. C'est
grace a elle qu' au lieu de dépendre de 1'antiquité il a
suivi sa propre voie, a marqué hardiment de son empreinte les
sujets qui lui étaient originairement les plus étrangers, et nous a
laissé, au lieu du pale reflet d'une civilisation supérieure, une forme
spéciale et caractéristique de développement intellectuel."
Van den ridder, zooals Paris hem schildert l
): „Le chevalier passait
souvent de longues anneés dans son manoir solitaire, sans autre distrac-
tion que la chasse dans ses grandes forêts, la prière a 1'église, les
hommages de ses vassaux; puis tout a coup la guerre 1'entrainait dans
de lointaines expéditions, la croisade 1'envoyait sous le ciel de Syrië
en plein monde oriental, ou bien un tournoi proclamé par quelque
prince 1'appelait au milieu des fêtes guerrières, des armures étincelantes,
des dames parées et prêtes a couronner le vainqueur et surexcitait
toutes ses passions ou satisfaisait tous ses rêves" geeft geen der „Sproken
en Vertellingen" ons een onbevlekt beeld, wij zijn er den opstellers
dankbaar voor, al strijden ze met Gaston Paris' beweringen. Hun
ridders houden het leven niet in zulk een cirkelgang, zinrijke avonturen
beoogen en bereiken of ondergaan zij , zij 't ook dikwijls slechts eenmaal
in hun leven. Ja soms ondernemen zij het, geheel afwezig te blijven en het is
dan ook alleen door die afwezigheid, dat de poorters enkele malen uitkomen.
') T. a. pl. p. 17.

346 KRONIEK.
Hoe zinrijk evenwel, zoowel poorters als edelen ondervinden vaak dat
hunne avonturen uit den booze zijn. Gaston Paris geeft het toe....
,,le démon comme un lion rugissant, rode sans ccsse autour des hommes. . .";
de heer Rogge laat niet na, het te bewijzen, ja meer dan dat, hij
tracht ons — met de oirkonde in de hand — te overtuigen, dat
men somwijlen menschen vond, die den duivel te slim af waren. Een
„kort begrip" van het sprookje: „Eene vrouw, boozer dan de duivel"
lichte dit toe.
Er waren eens twee jongelieden, die zich zeer tevreden gevoelden in
hun echtelijken staat. Zij waren voor niets meer bevreesd, dan voor
oneenigheid. De duivel, wien het maar niet mocht gelukken deze
vrees in vervulling te brengen, riep eindelijk eene oude vrouw te
hulp, die hem haar steun beloofde voor een paar nieuwe schoenen,
na afloop der intrige uit te reiken.
Met veel omhaal van vleiende woorden ging het wijf nu tot den
man, dien ze ten leste wist te doen gelooven aan een samenzwering
van zijne vrouw met andere lieden, om hem te dooden. Gelijk geloof
schonk de heks het vrouwtje, wie ze gelijk verzinsel inblies.
De achterdocht had natuurlijk onmiddelijk voet in het vredige huisje.
Maar het vrouwtje, dat zooveel van haar man hield, vroeg aan de oude
feeks of die niet een middel wist om zijn booze voornemen te ver­
bannen. Welzeker, pochte de valsehe oude, snijd hem in zijn slaap
met een scherp mes het driekleurige haartje onder de kin af, dan zal
hij u levenslang trouw blijven.
Als nu de man sliep, ging zijn vrouw, na een mes geslepen te
hebben, op hem toe, maar wekte hem reeds, toen zij zijn hals betastte.
De gewaande slapende, die haar het mes had hooren slijpen, „vloog
overeind en schold zijne vrouw voor eene moordenares." Sedert was
hun liefde in volkomen haat verkeerd.
En toen de booze vrouw naar het water ging, waar haar dc duivel
had bescheiden, reikte deze haar de schoenen van den overkant toe.
Als ik gemeenschap met u hield, legde hij haar uit, zoudt gij ook
mij met uw valsehe gladde tong bedriegen. —
Liever gaan wij de, zoo men mij 't woord vergunt, nobele bedrie­
gerijen na, waarvan de heer Rogge ons verhaalt. Van geestige finesses
overvloeiend, de ruwe stof schier bemantelend door haar humoristischen
toon en vernuftige vinding, durven wij „de Schat in den toren"

KRONIEK. 347
voor een der vcrmakelijkste sproken in dezen bundel houden. De zoon,
die zijn stelenden vader, op diens bede, 't hoofd afslaat om herkenning
onmogelijk te maken, doet ons waarlijk denken dat ook de ouden reeds
wisten van wetten der herediteit, als hij die bewonderenswaardige
poging doet om de zoekende knechten te verschalken.
Met evenveel geest als deze ridderlijke dieven in hun daden open­
baren, zijn de goedmoedige redeneeringen gekruid van den blinde in
„Gods wil geschiede." Wij koesteren eene sterke verdenking tegen de
onsehuid door den, ten leste het brood met goudstukken verwervenden
prater, in zijne droog-komische toespraken zoo naakt mogelijk geopenbaard.
Men ziet, aan keur ontbreekt het deze uitgaaf niet. Hartelijk hopen
wij voor den heer Rogge zoowel als voor ons zelven, dat het publiek tot
de verschijning van een tweede bloemlezing door zijne oordeelkundige
pen, de hand moge lecnen.
11.
E.
23

FRAGMENT UIT „LA NUIT D'AOÜT."
VAN ALFRBD DB MUSSET.
DOOR
C. E. BROMS.
Omdat bij 't donzig nest, waar de eitjes zijn verbroken,
De woudvink 't wiekje net en nóg zijn lied weêrschalt;
t Omdat de bloem des vekls, in 't morgenuur ontloken,
Zoodra een nieuwe knop de kroon heeft opgestoken,
Zich zonder morren buigt eri sterft als d' avond valt;
Omdat in 't diepe woud, in schaaüw der looverzalen,
Men 't afgedorde rijs hoort kraken bij zijn schreên
En de eeuwige natuur den mensch bij 't ommedwalen
Geen wijsheid vinden deed, die zwenken kon noch falen ,
Dan rustloos voortgaan en vergeten, dat alleen!
Daar alles, zelfs de rots, ééns moet in stof verkeeren;
En alles heden sterft en morgen weêr herleeft;
Daar men zelfs moord en krijg als zeegning moet waardeeren
En 't algemeene graf den oogst weêr zal vermeêren,
Van 't kostlijk graangewas dat voedzaam brood ons geeft;
O muze, wat zegt dan voor mij de dood of 't leven?
'k Bemin, verbleek' mijn wang! Reik mij die gif bokaal!
Ik min, wil voor één kus mijn kunstvermogen geven
En op mijn maagre koon weêr tranen voelen beven,
Wier bronne niet verdroogt, zoolang ik ademhaal.

FRAGMENT TJIT „LA NTJ1T D'AOIIT." 349
Ik min en ik bezing der liefde weelde en hopen,
Mijn lichte zorgen en mijn dwaasheên zonder tal;
En ik herhaal, als 't lot me ooit tot den eed mocht nopen
Om zonder minnares mijn levenspad te loopen,
'k Wel zwoer te leven, maar van liefde sterven zal.
O hart vol bitterheid, gij moet uw trots bestrijden,
Daar ge u gesloten waant, door ijdlen schijn verblind:
Bemin en gij herleeft! Ontluik voor beter tijden!
Nu gij geleden hebt, moet gij ook weder lijden,
En altijd minnen moet, wie éénmaal heeft bemind.

PHYSIOLOGIEËN.
DOOB
FORTUNIO m.
(In deze physiologie wordt beproefd in den trant van Cornelis
Paradijs op het voetspoor van Albert Verwey een jong doch
reeds onsterflijk dichter te sublimeeren).
Een gloênde waarheid bliksemt door mijn brein:
Ik zie mijzelf en weet thans wie ik ben: —
Ik ben Névrose van veel nerven, en
Zeer krank waardoor 'k mijzelf en al mijn zijn,
Gedachte en daad, verblind zie door den schijn
Der felle Hysterie — al meer gewen
Ik me aan 't al-nerf zijn .— ja, somwijlen ken
I.
'k Mijn schijn, die groot is, niet van eigen klein.
'k Beu als een dichter, maar die zóó goed dicht,
Dat hij zichzelven niet-te-dichten schijnt,
En zich eerst schoon vindt in zijn dichterspel,
Die zich verdoemt wanneer hij niet-en-dicht
En zich op straat met de gedachte pijnt:
„Nu ben 'k mijzelv' niet — in mijn dichtdrift wel".

PHY810L0G1BËN. 351
Als een poëet, die zoo zijn handwerk mint
Dat hij zich altijd kleedt poëetsch van snit,
Van verzen zwanger of verlost ter nederzit,
Zijn schijn aanbiddend, dien hij wezen vindt,
Zóó ben ik, en niet één der vrienden ziet
II.
Dat ik hen allen en mijzelf verblind,
Totdat men in mijn cel een Shelley vindt,
En jammert: „Laas! dit is het echte niet!"
Dan zeg ik: „Vrienden, eer 'k mijzelf u scheen,
Had i k misschien, nog voor ik 't kon bevroên,
Mijn dichterzijn verward in Shelleyschijn,
Zoodat wat schijn n r
as zijn werd en mijn zijn
Mij wel een vreemde schijn moest schijnen toen
't Mij klaar werd en 'k haar zag: Névrose alleen!"

IDYLLE.
Daar waren eens twee menschen:
Een visscher en zijn vrouw;
De man die ging uit visschen
De vrouw die knoopte touw.
Een jongen en een meisje
Bezegelden hun trouw:
De jongen ging uit visschen
En 't meisje knoopte touw.
De jongen trouwde als 't meisje,
En elk van bei zag gauw?
Een jongen en een meisje
Tot onderpand van trouw.
Zoo ging het zes geslachten
En vraag je: hoe is 't nou?
De mannen gaan uit visschen,
De vrouwen knoopen touw.
Zandvoort. C.

OVER CONRAD BCJSKEN HUET
DOOK
H. L. BERCKENHOFF.
I.
Den eersten van Bloeimaand is hij gestorven. Den vierden
hebben ze hem weggebracht. Zijn graf is nauwelijks gesloten
en de zwarte plekken van het pas omwoelde kerkhofzand
schijnen nog door het dunne gras heen....
Ik heb mijzelf afgevraagd of het oogenblik om over dezen
doode te spreken, wel juist gekozen is en niet beter verschoven
werd, tot de tijd het oordeel verzacht heeft en opgeklaard
door het kenmerkende en blijvende van Huet's beeld ter verscherpen
— naarmate hij het bijzondere en bijkomstige doet
wegvloeien in de nevelen van een wijder verschiet.
Doch de thans levenden hebben hunne rechten, rechten die
plichten zijn waar het hart tot spreken dringt. Bovendien,
Huet is een schrijver, wien het, bij al zijne tekortkomingen:
Jal zondaar was zijn naam als de onze. Hij was stof!
Hij had zijn deugden en gebreken. . . ')
niet mangelde aan openhartigheid. Hij bezat in volkomen.
mate den moed zijner overtuiging. Zijne werken weerspiegelen
al de wisselingen zijns gemoeds, zijner denkbeelden, zijner
stemmingen, en het is niet te verwachten, dat de tijd onthullingen
zal brengen, die een ander licht werpen op zijn persoon,
dan het licht dat hij zelf in zijn arbeid ontstoken heeft. En
!) De Génestet: Ter Nagedachtenis van Abraham des Amorie van der
Hoeven.
H. 84

354 OVER CONRAD BUSKEN HUET.
mocht ik mij hierin vergissen, mocht ik mij bedriegen in
de schatting van zijn talent en karakter, dan zal in de diep
gevoelde behoefte, hem den cijns mijner dankbaarheid te betalen,
de vrijspraak liggen eener schuldige voorbarigheid.
Kenmerkend — en weinig vereerend tevens — voor onzen
volksaard in het algemeen, voor de nieuwste Nederlandsche
letteren in het bijzonder, is dat Busken Huet gedurende bijna
het vierde eener eeuw, met het gezag van een alleenheerscher
den schep ter gezwaaid heeft op het gebied der kritiek, zonder
van zijne tegenstanders eene grondige wederlegging zijner
dikwijls garstige uitspraken te hebben uitgelokt. Alleen van
Vloten trachtte hem in het staatkundige terecht te wijzen*) en
Gorter maakte zich tot tolk der ergernis, die zijn roman
Lidewijde bij velen opwekte 2
). Al bet overige, dat tegen hem
geschreven werd, is van luttel beteekenis en bleek weinig
proefhoudend. Boch men veterde hem in stilte, betichtte hem
van allerlei feilen en gebreken... fluisterend en in bedekte
termen. Nog versch in het geheugen ligt de aantijging
door Dr. W. G. Brill in zijn Apologie van Holland
(Gids 1884) den schrijver van Het Land van Bembrand
naar bet hoofd geworpen — zonder echter Huet's naam te
noemen of den titel van zijn boek te vermelden. Geen wonder,
trouwens, dat Huet aanstoot wekte. Bevreemdend alleen, en
hierop wilde ik wijzen, dat die aanstoot zich niet krachtiger
uitte, dat zijne tartende strafredenen — ik zeg niet tot beterschap
geleid — maar tot een heftiger verzet geprikkeld hebben, tot
een openlijken strijd: eene der voorwaarden reeds van beterschap
! Bevreemdend en beschamend beide, want deze onaandoenlijkheid
speelde Huet den maatstaf in handen onzer zwakke
lankmoedigheid en stelde hem bij voorbaat in het gelijk, waar
hij in arren moede ons volk vergeleek bij een teringlijder,
z
) De Levensbode X, dl. 3, naar aanleiding van de Nationale Vertoogen.
2) De Gids 1868.

OVER CONRAD BUSKEN HUET. 355
die op zijne laatste beenen loopt. Dit beeld was onjuist en
zoo bedoelde bij 't ook niet. Huet was geen zacbte heelmeester
en op een teringlijder die toch geconfisceerd is, zou
hij niet de geneeswijze hebben toegepast, waarvan hij
voor de wedergeboorte van ons volk heil verwachtte. Maar
hij wist dat wij een stootje velen konden, want hij heeft geloofd
aan de mogelijkheid van ons herstel en ons in den grond voor beter
gehouden dan hij voorgaf. Sommigen beweren bet tegendeel
en verwijten hem gebrek aan geestdrift, geringschatting van
en minachting voor zijn land: „zijne moeder, uit wier schoot
hij geboren werd", gelijk Dr. Brill zwierig zegt. Door zijne zonderlingheden
was hij wel is waar zelf oorzaak, dat men hem in
deze verkeerd beoordeelde. Wil men ook al beweren, dat er
geen dichter in hem stak — een enthousiast was hij zeer
zeker: nu eens vol hoop en vertrouwen op eene betere toekomst
— dan eens moedeloos en vertwijfelend onder de schrille
tegenstelling die de werkelijkheid vormde met hetgeen hij als
zijne idealen koesterde: aldus zich latende opheffen en nederdrukken
onder den invloed van uiterlijke omstandigheden of
door de geestesstemming van het oogenblik. En zijne werken
dragen zóózeer de sporen van die veranderlijkheid, dat het
weinig scherpzinnigheid vereischt, er citaten uit samen te lezen,
meer regels schrifts uitmakende, dan zeker staatsman van
iemand behoefde om hem aan de galg te brengen, en die op zich
zelf beschouwd de stof leveren voor eene acte van beschuldiging.
Doch sinds wanneer worden bij voorkeur de miswijzingen op
het kompas in aanmerking genomen bij de plaatsbepaling en
een te volgen koers ? Is het niet billijk, dat men kunstenaars
beoordeelt naar hunne beste oogenblikken, en in plaats van
hunne zwakheden, hunne deugden als de dominante van
hun karakter beschouwt? O, vrees niet, dat de eerste onopgemerkt
blijven, of dat het oog der liefde ze met opzet voorbijgaan
zal. De liefde is scherpzinnig en veeleischend, en de
hardste waarheden worden u altoos toegevoegd door den
vriend, die u uwe feilen toont, wijl hij u het best doorziet.
24*

356 OVER CONRAD BUSKEN HUET.
Huet, wien men gebrek aan waardeering verweten heeft,
handelde in zijne beste oogenblikken, krachtens deze en geen
andere beginselen. Voor hem die na de lezing der Persoonlijke
Herinneringen aan Potgieter zijne kritiek over bet
dichtstuk Florence opslaat, kan hieromtrent geen twijfel
bestaan. „Gedurende eene reeks van jaren is Potgieter een
der zonnestralen van mijn leven geweest," aldus bet slot
der inleiding van genoemd boekje, dat die zonnestraal
terugschiet op het beeld van Potgieter zelven en dieper indruk
nalaat dan eenige berijmde hymne, omdat het zoetelijke aan
het onderwerp eigen, bij Huet geadeld is door het mannelijk
karakter van twee onafhankelijke geesten. Gelijk men zich
herinnert, bewees Potgieter Huet de eer, hem Florence op
te dragen, ter gedachtenis aan eene gezamenlijk ondernomen
Italiaansche reis in 1865. De wijze waarop eerstgenoemde den
destijds te Bloemendaal wonende redacteur der Haarlemsche
Courant tot dit uitstapje uitnoodigde en er voor gezorgd had
reeds bij voorbaat eiken mogelijken hinderpaal uit den weg te
ruimen, deelt Huet in de volgende bewoordingen mede: „Toen
hij kwam vragen of ik medeging, wist hij dat mijne bezigheden
een onoverkomelijk bezwaar opleverden; onoverkomelijk
omdat ik niet vrij was in het kiezen eener vakantie... Doch
wat had hij gedaan? Vóór hij naar Bloemendaal reed, van het
spoorwegstation te Haarlem zich met zijne vigelante naar het
bureau der Haarlemsche Courant laten brengen, belet
gevraagd bij den hoogbejaarden chef der firma, wien mijne
afwezigheid bovenal ongelegen zou komen, dezen zijn reisplan
blootgelegd, van hem verkregen dat mij veertien dagen verlof
werden toegestaan, en zoo, buiten mij om en vóór ik er van
reppen kon, den grooten hinderpaal uit den weg geruimd. Met
mijn paspoort in den zak kwam hij naar buiten rijden, en toen ik
beginnen wilde: „Ja maar, dat gaat zoo niet; ik kan niet
weg; gij zoudt toch niet willen, dat ik den ouden heer En-
1
; Amsterdam, G. L. Fimke, 1877.

OVER CONBAD BUSKEN HUET. 357
schede"... toen riep hij: „Zwijg maar; ik kom er vandaan;
alles is in orde!"
Het was op deze reis naar en gedurende het verblijf te
Florence, dat Potgieter zijn dichtstuk ontwierp. Doch bovenstaande
aanhaling geeft de persoonlijke betrekking, waarin
Huet tot Potgieter stond, voor mijn oogmerk niet krachtig
genoeg weer. Sterker spreekt zij uit de verhouding van den
dichter tot Huet's vrouw en zijn zoontje Glidéon. „Hoe zielsveel
hield Potgieter van dat kind, hetwelk in zijne eenvoudigheid
hem tutoyeerde! Hoe wist hij het hart van mijne
vrouw te stelen, en zij het zijne!" Ik wil niet stilstaan bij
de geschiedenis van het geborduurde gordijn, geschenk van
den dichter aan Mevrouw Huet, hoewel zij een allerinnemendsten
trek van Potgieter's karakter in beeld brengt. Zij
vindt een pendant in de historie van het witte paard. Het
gebeurde namelijk dat de kleine Gidéon, bij gelegenheid eener
Amsterdamsche kermis ten huize van Potgieter logeerende,
thuis gekomen van eene ochtendwandeling met de dienstmaagd
langs de kramen, verhalen moest van het aanschouwde moois.
„Dat Potgieter in de onzamenhangende kreten van bewondering
aanstonds zijnen weg wist te vinden; voor zich zelven geen
oogenblik in onzekerheid verkeerde omtrent de met kinderlijke
sluwheid verzwegen voorkeur: dit pleitte voor zijne scherpzinnigheid.
Gxooter bewijs van hartelijkheid was niet denkbaar,
dan, gelijk hij deed, dien eigen middag na beurstijd huiswaarts
te keeren met hetzelfde witte paard op rollen onder den arm,
welks apokalyptische aanblik de verbeelding van zijn zesjarigen
logeergast bovenal in gloed had gezet. Maar het aardigste
kwam, toen de heuvel, het paard met beide handjes aannemend,
naar hem opzag en zeide: „Je bent net als m'n vader!""
Zoo'n trekje teekent, niet het kind, maar den vader, die het
opving en in zijne mededeelingen zoo ter snede wist te pas te
brengen.
Trouwens het boekje door Huet aan Potgieter gewijd, weegt,
uit artistiek oogpunt beschouwd, op tegen menigen bundel

358 OVER CONRAD BUSKEN HUET.
novellen. Op de gelukkige herhaling van hetzelfde motief bij
vrouw en zoon, wees ik reeds — maar met hoeveel voordeel
is partij getrokken van het kind, dat zich nooit indringt, maar
alleen optreedt als repoussoir van den hoofdpersoon en om
aan het tooneel der handeling hoogere bekoring bij te zetten.
Victor Hugo heeft het geheim dier bekoring verklaard in zijn
bekend:
Lorsque 1'enfant paraït, le cerele de familie
Applaudit a grands cris
Heeft de fantasie bij Huet afbreuk gedaan aan de stipte
waarheid zijner mededeelingen ? Niet dit beweer ik. Alleen
wenschte ik te doen uitkomen, dat de indeeling en behandeling
van het onderwerp, de hand eens kunstenaars verraden.
Nu hiermede werd aangeduid op hoe innig vriendschappelijken
voet dichter en criticus met elkander verkeerden en
gewezen op het feit der opdracht van het dichtstuk Florence
aan laatstbedoelde, is het tijd aandacht te schenken aan het
oordeel door Huet over zijn petekind geveld '). Na Potgieter's
poëzie tê hebben gekarakteriseerd als eene „die haar gloed
meer aan de kunst, dan aan het gevoel ontleent", vervolgt hij:
„Zijn talent is zeer ver boven het middelmatige verheven; het
is eene gaaf van de eerste soort. En toch zou dat talent nog
veel omvangrijker moeten zijn, meer verscheidenheid moeten
aanbieden, in eene of twee rigtingen op overweldiger wijze
bewondering moeten gebieden, om van het gros der tijdgenooten
eenen vrijbrief te erlangen voor de inspanning en het
hoofdbreken, waarop zijne kennismaking hun te staan komt."
Het klinkt niet onvriendelijk: „zijn talent is ver boven het
middelmatige verheven," zelfs eervol: „het is eene gaaf van
de eerste soort," hoewel deze hulde, in het tweede lid gesteld,
te laat komt, maar... wie beweren mocht, dat Potgieter's
verzen hem ongedurig maken en hij bij de lezing het werk
) Nieuwe Litt. Fantasien, le deel.

OVER CONRAD BUSKEN HDBT.
359
halverwege in den steek laat, kan zijne opvatting en zijne
handelwijze op zeer aannemelijke gronden verdedigen. En zoo
gaat Huet voort — in zijne karakteristiek Potgieter lauweren
vlechtende — den vinger te leggen op elke zwakheid van het
talent zijns vriends, geleid door het scherpziend oog der
liefde dat, met Spandaw gesproken, in het verborgen ziet.
En het slot der kritiek? Ik bedoel Huet's zinspeling op
zijne verplichtingen aan Potgieter, en op het feit
hoe onbevooroordeeld nochtans zijne beschouwing is? Deze
trek misstaat, mijns inzsiens. Nog eenmaal heeft Huet
aan dit valsehe lyrisme toegegeven. In de voorrede namelijk
van het 2 e
deel der Litt. Fantasien 4 e
reeks, waar hij — de
onpartijdigheid zijner beoordeelingen willende staven — de
verklaring aflegt: „sedert meer dan twintig jaar met niemand
in Nederland te hebben gedineerd" en tot deze onthouding
te zijn aangespoord door het voorbeeld van een oudgediende
te Parijs, die beweerde, dat niemand na zijn dertigste jaar een
goed beoordeelaar kan zijn, daar men passé eet age met
de geheele wereld gegeten heeft. Deze zelfde anecdote komt
voor in een door Em. Montégut aan Gustave Planche gewijd
artikel, Revue d. d. Mondes, 1858, III. Maar Gust. Planche
vertelt baar zelf niet, en eerst in den mond van zijn levensbeschrijver
krijgt zij gewicht.
Men zal mij vergunnen in deze inleiding vooral die motieven
te laten doorklinken, welke naar mij voorkomen, er toe
moeten leiden om ten aanzien van het karakter van Busken Huet
tot een juister inzicht te geraken, dan tot nu bij velen het
geval was. Waar hij in die zelfde Persoonlijke Herinneringen
„vaderlandsliefde den grooten hartstogt van Potgieter's leven"
noemt, en van zich zelven herhaalt, „dat eene te vurige liefde
voor de eer der nationale letteren, de eenige zedelijke fout is,
die (zijne) geschriften aankleeft", zie ik juist in die overeenstemming
van gevoelens de springveer van Potgieter's genegenheid
voor Huet. Het is mogelijk in de liefde tot het vaderland zelfs
tot blind chauvinisme te vervallen, en toch gevoelloos te zijn

360 OVER CONRAD BUSKEN HUET.
voor de eer der nationale letteren. Doch het omgekeerde is
niet denkbaar. Zijn brief aan Mevrouw Bosboom-Toussaint
geschreven naar aanleiding van het bekende verschil met de
meerderheid der Gids-redactie, bevat eene bladzijde, kenmerkend
voor den aard van zijn patriotisme, eene bladzijde die
tevens de verklaring aan de hand doet van zijn later agressief
optreden.... tegen zijn land? neen tegen dienzelfden Jan Salie,
onder wiens onreinen ademtocht, ook volgens Potgieter, ook
volgens van Vloten, elke flikkering van hooger leven in ons
volk verdooft. En nu de bedoelde bladzijde (35):
„Een wedergeboren Nederland blijf ik verkrijgbaar achten.
Een van mijne vurigste wenschen zou vervuld zijn, indien
ons volk, na gedurende meer dan eene eeuw dien naam verbeurd
te hebben, opnieuw een volk werd. Eene ernstige,
eene van hare hooge roeping zich eenigzins bewuste journalistiek
zou aan onze natie diensten kunnen bewijzen. Doch
voor het oogenblik is daar niet aan te denken. Voorloopig,
indien ik wel zie, hebben wij ons heil alleen te wachten van
de kunst, in den algemeensten zin des woords. Met blijdschap
las ik voor eenigen tijd dat de heer Goudsmit, medelid
der juridische fakulteit te Leyden, het Oorpus Juris bestudeerd
wil hebben, niet als een grijnzend monument van
eene uitgebloeide beschaving, niet als een arsenaal van
pedante citaten, ook niet als een regel voor den tegenwoordigen
tijd, hetgeen onnatuurlijk en onredelijk zijn zou, maar
als eene bewonderenswaardige uiting van menschelijke scherpzinnigheid,
als de vrucht der inspanning van kostelijke talenten,
en in een woord als een verheven kunstgewrocht. Vond deze
wenk behartiging en toepassing op uitgebreide schaal; legde
men dienzelfden maatstaf, niet slechts aan onze schilderijen of
onze bouwwerken, niet slechts aan onze boeken, maar ook en
in de eerste plaats aan onze voortreffelijke mannen van allerlei
rigting, er zou van zelf eene heuglijke opruiming plaats hebben
') Haarlem, L. L. von München, 1865.

O TEE CONRAD BTJSKEN HDET.5 3
** 361
Tan verguizing en kleingeestigheid. En wilden die mannen
ook Tan hunne zijde er naar streTen om in hunne soort leTende
kunstwerken te zijn; wilden zij niet jagen naar populariteit,
maar naar vrijheid, naar oordeel, naar karakter; zich niet in­
beelden dat zij iets beteekenea, indien anderen dit Tan hen
zeggen, of indien zij met deze of gene waardigheid bekleed
zijn, maar alleen wanneer hunne eigen konscientie het getuigt
en hunne daden er Tan spreken — er zou Toor Nederland een
blijde toekomst aangebroken zijn." Men bemerkt, geen staats­
man, geen Tolksleider, geen generaal is hier aan het woord,
maar een litterator — maar een litterator die zich eene roeping
bewust is, bezield met het Taste voornemen van „dien anderen
zoon Jan's", die in Potgieter's noTelle ') zijn broeder naar
een oumannenhuis wil sturen en daarbij de gelofte doet:
„wanneer Jantje zich Tan zijn hofje waagt, dan zal ik het
al wie hem opnemen, loof maken, ik ben niet Toor niemendal
Jan Kritiek!"
Hoewel de toon der brochure, behalve waar het de toelich­
ting geldt van Huet's afscheid van De Gids en de staking
zijner lezingen in de Hollandsche Maatschappij te Rotterdam ,
algemeen is, heeft toch een enkele uit het hoenderpark der
Nederlanden den onder den hoop gesmeten kneppel opgeraapt.
Zoo het Dagblad van Zuidholland en 's Gravenhage, in eene
verwering d.d. 18 Febr. 1865. Dit tegenartikel eindigt met
de verzekering: „Wij wenschen den heer Huet, die nog van
een herboren Nederland droomt, te overtuigen, dat men hèm
allerminst als arts kan begeeren.... Zal er voor Nederland
nog eenmaal een dag van blijde wedergeboorte volgen, dan
zal het zijne herleving niet danken aan mannen als Huet, maar
aan mannen, enz..." Nu goed •— zeggen wij twintig jaar
later — aangenomen dat Huet de gewenschte man niet was,
en met zijne adviezen meer verbittering dan verbetering kon
wekken — waar hebben dan toch de mannen gezeten, die, vol-
) Jan, Jannetje en hun jongste kind.

362 OVER. CONRAD BUSKEN HUET.
gens liet Dagblad, hun land wél lief hadden en de eer onzer natie wel
hoog hielden ? Of is de dag des nieuwen levens soms aangebroken ?
Er komt in den bundel novellen van Huet — ik bedoel
den lateren, te Batavia in 1875 verschenen — eene schets
voor: Papa Ohassé, welke ik eene wijdere dan bloot letterkundige
strekking toedicht. Chassé is de bijnaam door de
Amsterdamscbe studentenwereld gegeven aan een gepensioneerd
officier van hoogen leeftijd, habitué van het Fransche Koffiehuis
in de Kal verstraat, waar hij iederen avond tusschen zessen en
achten, zijne demi-tasse komt drinken. Hij heeft zijne
vaste plaats en spreekt nooit met iemand. Hij draagt het
Metalen Kruis, de Militaire Willemsorde, het Legioen van Eer
en de Sint-Helena-medalje. Eens op een avond, den 20 sten
April,
missen de studenten den stamgast. Dit ontbreken op het appèl,
prikkelt hunne nieuwsgierigheid, en zij besluiten hem een
bezoek te brengen. Het is eene studentengrap, die zij bedoelen,
en voor zijne kamers gekomen, heffen zij, om zijne aandacht te
trekken, het oude lied uit de dagen der citadelpoëzie aan:
Wie praalt aan 't hoofd der heldenstoet?
Chassé!
De overste ontsluit zijne woning en noodigt de rustverstoorders
binnen. Hij vraagt geen rekenschap van hun.
kwajongensstreek, doch verklaart zijn thuis-zijn op dit uur
door de mededeeling, dat het heden een dag is, dien hij zijn
leven lang in eenzaamheid gedenken zal, de dag toen de
kéizer „afscheid nam van zijn garde. Meer dan vijftig jaar is
het geleden, dat ik, een vreemdeling, een ingelijfd Hollander,
op het plein te Fontainebleau, den snik gehoord heb uit de
borst dier onverschrokken snorrebaarden. Daarna heb ik alles
ondervonden, voor- en tegenspoed.'Te Waterloo heb ik tegen
den keizer gevochten; te Brussel hebben de Belgen mij voor
den grond geschoten; mijn vader en mijne moeder zijn in
mijne armen gestorven, al mijne broeders en zusters heb ik
overleefd; twintig jaren lang heeft de liefste vrouw der wereld

OVER CONRAD BTJ6KEN HIJET. 363
mij aangehangen als een kind, en ik haar...." Hier viel
hij zichzelven in de rede. „Gij jongelui van den tegenwoordigen
tijd vereenigt in u allerlei goede eigenschappen; gij zijt noch
dom, noch slecht.... maar dit treft mij, als ik naar uwe
gesprekken luister, dat gij niet weet wat grootheid is. Gij
jaagt kleine carrières na, kleine veroveringen, een klein levensdoel.
En dat doet mij op mijn ouden dag somtijds met
bezorgdheid het hoofd over u schudden. Gaat nu naar huis.
Ik verg niet, dat gij alle grijsaards blindelings eeren zult.
Er zijn schurken onder. Evenmin verlang ik, dat gij mij
voortaan beleefder groeten zult. Mijn bezwaar is niet, dat gij
onbeleefd zijt. Maar gij zijt mij komen storen in de stille
viering van het verhevenst oogenblik in geheel mijn leven,
en ik heb het recht mij daarover te wreken met eene les.
Zij is, dat uwe grootvaders in één opzicht een schooner tijd
beleefd hebben dan den uwen. Aan u het huiselijk lief en
het huiselijk leed, de boeken- en mensch enkennis, het haken
naar een ambt, de jacht op bevordering, het dwergenbestaan
van hovelingen en oogendienaren. Aan hen de heugenis eener
worsteling, die reuzenkrachten vroeg, de herinnering aan het
geloof in menschelijke grootheid, de overlevering van al de
smart en al de trouw, uitgedrukt in het: Leve de Keizer!
van zoo veel helden."
— „Weet je wat ik geloof?" vroeg Eduard, toen het drietal
in het holle van den nacht naar zijne respectieve bovenkamers
afdroop. „Ik geloof, dat de Sint-Helena-medalje hem in het
hoofd geslagen is."
— „Zeker moest iemand, die drie Hollandsche decoraties
draagt, wat minder dwepen met Napoleon. Dat is mijne
meening," sprak Boudewijn.
— „Mijne heeren," zei Peter, „ik denk er anders over.
Papa Chassé heeft volkomen gelijk. Geen onzer heeft nog
ooit met half zoo veel geestdrift: Leve de Koning! geroepen,
als waarmede de grenadiers van Napoleon: Leve de Keizer!

364 - ' OVER CONRAD BTJSKEN HUET.
riepen. Doch is dat eene reden om onze sherry onaangesproken
te laten? Een iegelijk ledige zijn glas en wachte zich voor
het pootje!"
De strekking, ook van de slotbeschouwing der drie Nederlandsche
Jantjes, is duidelijk. Het schetsje zelf kon door
Alph. Daudet geteekend zijn.
H.
Busken Huet, die zich een leerling noemde van Sainte-
Beuve, ') is als deze begonnen verkeering te zoeken met de
Muze der scheppende kunst. Dit is een gewoon verschijnsel bij
de meeste critici. Beeds in de studentenalmanakken van 1848,
49 en 50, die onder zijne redactie verschenen, vinden wij
novellen van zijne hand. Later was hij in deze richting
medewerker van Aurora en andere jaarboekjes. Nu, wie doet
niet gaarne een rijk huwelijk. Men behoeft er de voorrëalf
slechts op na te lezen van de in 1863 verschenen Schetsen
en Verhalen, 2
) om tot de erkentenis te komen hoe hoog
Huet den invloed aanslaat van den belletrist: „Wilt gij aan
uwe medemenschen, aan uwe tijdgenooten, eene goede dienst
bewijzen?" — zoo luid het daar —• „Schrijf een goed boek,
schrijf een boeijenden roman, en gij zult een zendeling wezen,
gij zult prediken aan duizend, aan tien duizend, aan honderd
duizend plaatsen te gelijk. Wisselen zal het getal uwer hoorders
al naar mate gij een Duitscher of een Franschman, een
Engelschman, een Amerikaan, of een Nederlander zijt. Doch
het zal nooit onevenredig zijn zoomin aan uw talent als aan
uwe inspanning. Althans op een voorwaarde niet. En deze is
dat gij dichter, dat gij meester zijt van den vorm." De
bedoelde voorrede, uit twee fantasie-brieven bestaande, welke
') Brief van Mevr. Bosboom-Toussaint, blz. 11.
2) Guldens-Editie, N°. 40.

OVER CONRAD BUSKEN HUET. 365
reeds uit het jaar 1858 dagteek enen, toen zij in de Ned.
Spectator verschenen, is merkwaardig vooral, omdat zij het
standpunt teekent van den schrijver tegenover de Nederlandsche
kruideniersmoraal dier dagen, en eigenlijk de toelichting vormt,
van 't geen Huet bij eene vroegere uitgave van zijn bundel
reeds met een enkel woord had aangestipt. 1
) Bovendien vindt
men er het oogpunt in aangeduid, waaruit de auteur zijnen
arbeid liefst beoordeeld zag: "Al de kinderen mijner verbeelding,
al mijne helden en heldinnen, zijn typen van hetgeen
ik onder levend en waarachtig christendom versta. Deze opvatting
is de goede en heilige zaak, waaraan ik mijne pen
verpand heb. Mijn ideaal en mijn christendom zijn een." Nu,
bet is des schrijvers recht, verklaringen af te leggen van 't
geen er in zijn hart omging bij 't scheppen zijner beelden,
hoewel die beelden zelven het verraden zouden, indien hij
zijn hart gesloten hield — doch bij eene beoordeeling van zijn
arbeid als kunstwerk, doet het niets ter zake wat zijne
helden gelooven. De natuur van het schoone gaat boven
de leer en wie onderscheid maakt tusschen „grandeur payenne"
en „grandeur chrètienne," tusschen roomsche en lutherscbe kunst,
hoede zich voor de spitsvondigheden eener in de engte gedreven
dialectiek. Het is eenvoudig de vraag of de schrijver de
schepselen zijner fantasie leven heeft weten in te blazen,
dat eenig-noodige, zonder hetwelk in een kunstwerk de
beste en fraaiste en edelste bedoelingen maar bedoelingen
blijven. Het moet Huet niet weinig hartzeer hebben
gekost, zijne eerste liefde ontrouw te worden, of liever
niet hij heeft haar — maar zij heeft hèm verlaten. Nog
l
) Overdrukjes, Schetsen en Verhalen van Cd. Busken Huet, Predikant
bij de Waalsehe Gemeente te Haarlem. Haarlem C. Zwaardemaker 1858.
Men leest daar in het voorbericht o. a.: „Dat deze overgedrukte fantasietjes
worden uitgegeven onder mijn eigen naam (vroeger teekende Huet
zich Thrasybulus), met vermelding van den stand waartoe ik behoor, en
zoo goed als gelijktijdig met mijne Brieven over den Bijbel, is geen
toeval, maar geschiedt met opzet. Ik verheug mij, dat het zoo heeft
mogen wezen, en neem van dezen stap, de gevolgen voor mijne rekening."

366 OVER CONRAD BUSKEN HUET.
een, twee maal deed hij eene poging om hare gunst te
herwinnen, doch het is niet tot een huwelijk mogen komen.
Maar bezat hij dan geene dichterlijke gaven? Hij had een scherp
oog op de dingen; aan fantasie haperde het hem niet, elke
volzin dien hij geschreven heeft, getuigt van de kracht zijner
verbeelding; zijn gemoed was de ontvankelijkheid zelve, honderd
plaatsen in zijne novellen bev/ijzen het; de natuur had
groote bekoring voor hem, men herleze zijne reisheugenissendoch
hij zag slechts éénen kant der dingen; zijn beeldend vermogen
was beperkt tot de bijzonderheden; hij miste de vormkracht
des waren kunstenaars, die de deelen weet om te scheppen
tot een éénheid, vol verscheidenheid, maar waarin het leven
als een electrische stroom, het geheel doorvonkt. Alles is juist:
omtrek, kleur — maar de ronding ontbreekt. Hij tracht dit
te verhelpen door eene minitieuse uitwerking der onderdeden,
en waar hij beschrijft, toont hij zich een meester — doch in
beeldend vermogen schiet hij te kort. Ben voorbeeld, gekozen
uit zijne eerste novelle in de Schetsen en Verhalen: De Mantel
der Liefde. Uitnemend gelukt daarin is de beschrijving
van het intérieur van den parvenu en het portret van dezen
laatste. „En zie bier de heer Barend Smit van Sliedrecht,
levensgroot en ten voeten uit, in olieverf. Aan den witkastooren
hoed met Schotsche voering onder den linkerarm
(de perspectief van dit intérieur de chapeau is onberispelijk;
bijna even fraai als op het portret van den Prins van
Oranje door Pieneman, ofschoon niet zoo modest), bemerkt gij
dat de schilder hem een weinig gedandyfieerd heeft. Wat ook
blijkt uit den glimlach op zijn blozend gelaat, uit het snit
zijner blonde haren en bakkebaarden, uit zijne blaauwen rok
met zwartfluweelen kraag en metalen knoopen, uit zijn vleeschkleurigen
pantalon, en uit den zwier waarmede de gouden
horlogeketting is vastgehecht in een der knoopsgaten van het rijkgebloemd
satijnen vest. Op het hitje, dat hij met de regterhand
bij den teugel houdt, is gezeten zijn eenige zoon Alfred,
op dit oogenblik Doctorandus in de Begten aan de Leydsche

OVER CONRAD BUSKEN HUET. 367
Hoogeschool, maar tijdens de vervaardiging van het schilderstuk
een knaapje van tusschen de twaalf en veertien jaren."
Bij dit optreden en effigie van Barend Smit blijft het. Op
zijne doode schilderij leeft hij. Maar al het typische verdwijnt
zoodra de auteur hem in werkelijkheid laat verschijnen. Het
geschiedt maar een oogenblik en terloops. Doch juist dit is
kenmerkend. Want zou een artist, die zijne zwakheid in deze
niet voelde, eene zoo gelukkige schepping hebben laten verloren
gaan?
De bekendste van Huet's novellen is Dokter Greorge,
door Gorter geprezen in zijne bekende kritiek van Lidewijde.
Ook hier eene scherpte van waarneming, die geene bijzonderheid
buiten aandacht laat, doch het karakter is slechts van
éenen kant bezien. En de bewondering voor des dokters zelfopoffering,
voor de kracht van zijn geloof, stuit af op de
onnatuur, die in hem geen oogenblik van zwakheid, van
menschelijken hartstocht laat bovenkomen. Bij de eerste kennismaking
„staat" om zoo te zeggen George's karakter als geloovig
Christen en tot het einde blijft het zich zonder wankelen
gelijk. Zóó stelselmatig beeft Huet dien éenen trek bij zijnen
held „doorgevoerd." Stelselmatig ja — want ook in zijne
proeven als bellettrist is Huet de man der methode. Zelf
heeft hij erkend, dat de gave des vertellens hem te eenemaal
onthouden is ') en daarmede Gorter's tegenspraak uitgelokt.
Maar Huet kende zich zelven beter dan zijn beoordeelaar hem
kende. Hij kan niet vertellen — hij ontleedt. Elk woord
treft, elke zinsnede snijdt, elke periode is scherp afgerond.
Eigenschappen, die hem als criticus ten goede komen omdat
ze een aplomb aan zijn betoogtrant, een apodictische
kracht aan zijne uitspraken geven, die hetgeen hij slechts
beweert als bewezen doet aanvaarden. Maar den verteller
staan deze hoedanigheden in den weg, want bij dezen moeten
de woorden in elkaar grijpen, de volzinnen ineen vloeien;
i) Litt. Fantasien 1874, bldz. 28.

368 OVER CONRAD BUSKEN HUET.
hij moet u meesleepen op den golvenden stroom van zijn proza,
niet met de gelijkmatigheid van een goed gemachineerde
stoomboot door het Suez-kanaal, maar met het imprévu
van een driemaster dat de reis om de stormkaap neemt.
De jongste dezer novellen draagt het jaartal 1859. Eerst
negen jaar later verschijnt L i d e w y d e. Huet heeft zijn
naam gevestigd als kritiekschrijver en essayist. Doch tevens
greep gedurende dat tijdsverloop een omkeer plaats in zijn gemoedsleven
en de voorrede van zijn eersten bundel Litterarische
Fantasien ') bevat opnieuw de belijdenis eener
godsdienstige denkwijze, die in den roman Lidewijde staat
bevestigd te worden. Schaarde hij zich als schrijver der
Schetsen en Verhalen onder de banier des Evangelies en zocht
hij zijn ideaal in een zij 't ook voor dien tijd vrijzinnig, maar
toch nog vasthoudend christendom — de hekken zijn nu verhangen.
Over zijne kritieken sprekende, geeft hij nogmaals
den maatstaf aan naar welken zijn arbeid beoordeeld moet
worden; „nu zijn het de inspiratien van iemand, die, na gedurende
eene reeks van jaren op een ander gebied voor dogmatische
begrippen te hebben geijverd, te goeder trouw meent,
bij het schrijven dezer bladzijden, die heerschappij ontworsteld
te zijn." Dit slaat ook op Huet als schrijver van Lidewyde.
Maar — men ontkomt nooit aan de wraakneming der beleedigde
natuur — Huet moge in het godsdienstige, in het wijsgeerige
een ander mensch zijn geworden, als beeldend, als scheppend
kunstenaar is hij dezelfde gebleven. Tastbaar bewijs voor de
waarheid der straks opgeworpen stelling: dat de natuur van
het schoone boven de leer gaat. Want voor bet dogma der
christelijke kerkleer is het dogma van een alles verwerpend
scepticisme in de plaats gekomen. En dezelfde fouten van
den evangelischen novellist kleven ook den libertijnschen
romancier aan. Handelden de personen uit de Schetsen en
1) Amsterdam, Gr. L. Furtke.

OVER CONRAD BTJSKEN HTIET. 369
Verhalen onder den invloed van hijbelsche inzettingen, bleken
zij eenvoudig de werktuigen eener bovenzinnelijke macht, in
Lidewyde zijn zij ten prooi aan de wervelende winden van het
ongeloof en drijft het noodlot naar hartelust zijn spel met
hen. L'un vaut 1'autre. Want in beide gevallen strandt
het geloof aan de waarheid van het voorgestelde, op de klip
der onwaarschijnlijkheid. Het is opmerkelijk, hoe geheel
dezelfde de scheppende kunstenaar in deze beide perioden zijns
levens gebleven is. Hij werkt niet „von innen heraus" maar
„von aussen nach innen." Hij beziet zijne personen nog steeds
van éénen kant, en daardoor blijft in de voorstelling de
„ronding" ontbreken.
André Kortenaer is de verpersoonlijking der zwakheid,
zónder eenig zedelijk ruggemerg; Lidewyde die van den
dierlijken hartstocht met nimmer een schijn van verheffing;
Kuardi het cynisme, nooit éen oogenblik tot inkeer komende;
van Dijk een brute, ook in zijne goede buien; de oude heer
Visser, zijne vrouw en dochter, trouwhartig op de grenzen
van het onnoozele. De heer Quack, in zijne Persoonlijke Herinneringen
') over het ontstaan van Lidewyde sprekende, noemt
den naam van Octave Feuillet. En het is inderdaad opmerkelijk
, hoeveel overeenkomst tusschen Lidewyde en
Feuillet's Dalila bestaat. Is André Kortenaer — nomen est
omen — niet de copie, eene zwakke copie, van André Roswein;
Ruardi niet de dubbelganger van Carnioli; de oude
heer Visser niet als twee droppelen de oude Sertorius; zijne
dochter Emma niet eigenlijk de Marthe des laatstgenoemden;
eindelijk Lidewyde niet de zoogzuster van Leonore? En het
verhaal zelf. Het eerste bedrijf van Dalila is eene idylle
gelijk het eerste boek van Lidewyde; het tweede bedrijf, de
zegepraal van den jongen componist André met zijne opera
in het San-Carlo — loopt evenwijdig met de beproeving van.
den spoorbrug, een triomf voor André, den ingenieur; het
') Ik bod.,el de fraai gestelde hulde aan Huet, Gids Juni 1880.
25

:(7U UVET! CONHAD Bt'BKEN liUET.
derde bedrijf, Camioli die André's hart van Marthe Sertorins
wil aftrekken en hem in de verleidende omgeving van Leonore
brengt, herleeft bij Huet in den Oom, die André van Belvédère
wegtroont, hopende zijne kalverliefde voor Emma dooiden
gloed van Ljdewyde's hartstocht te doen verteren. Het
bezwijken van André voor Lidewyde, zijn dood, zelfs de
zweep waarmede van Dijk zijne overspelige vrouw afrost, alles
geschiedt in navolging van Feuillet of is bij hem geborgd.
Carnioli echter koelt met de karwats zijne woede voorloopig alleen
op de meubelen, André, toeroepende:
,,Sang de mes veines! a quoi te sert donc cette cravache
que voila? II saisit une cravache oubliée sur un
canapé et fouette les meubles." (Dalila, III, scène III).
En Ruardi's ontboezeming over de koelheid der Hollandsche
vrouwen, wat is zij anders dan een variant op hetgeen Carnioli
André toevoegt als antwoord op de liefdesbekentenis van dezen
laatste voor Martha?
„Je te brulerai la eervolle avant de partirf Non, ma parole,
tu es fou! Si encore 'je te voyais épouser quelque torche
italienne... ce serait de la vie au moins! Mais non! la fille
de Sertorius. . . une fille rose... une espèce de Hollandaise
qui cultivera des tulipes dans ton coeur, et qui te fera flegmatiquement
des légions d'enfants comme on fait des bulles
de savon. :
' (Act. I, scène VIII.)
Maar Dalila staat als kunstwerk hooger dan Lidewyde, hoewel
ook Feuillet het verwijt niet ontgaan kan van te veel belangstelling
te vergen voor een persoon (André Roswein) die daarop
te weinig rechten kan doen gelden. De tragische indruk, dien
zijn zelfmoord, want ook Feuillet's held eindigt als zelfmoordenaar,
moet maken, wordt dan ook maar gedeeltelijk bereikt.
Doch André Roswein is een artist, nog wel toonkunstenaar,
en men weet, de muziek is de weekste aller kunsten. Dat
hij zoo weinig bestand blijkt tegen de sirenenzangen van Leonore,
wordt verklaard door zijn overgevoelig gemoed, door zijn licht
ontvlambare fantasie. Maar de André Kort enaer van Huet heeft

OVEÏt CONRAD BUSK.BN HUET. 371
een wiskunstigen kop; hij is bouwmeester; bij slaat spoorwegbruggen
over rivieren; hij bestuurt met eigen hand lokomotieven;
hij is bovendien een man van de wereld, beproefd in
den omgang met vrouwen, gewoon voor heete vuren te staan.
Sla hem slechts gade bij zijne eerste ontmoeting met Lidewyde.
De Carnioli van Feuillet eindelijk is niet bloot een cynicus
als de Euardi van Huet. Hij blaakt voor de kunst. Hij meent
het goed met André Boswein, die zijn beschermeling is. Hij
hoopt hem voor de kunst te redden, door hem af te houden
van een huwelijk: ,,cet ignoble éteignoir du talent!" En ten
slotte wordt hij zelf het slachtoffer van zijne berekeningen.
Dit verzekert hem tot op zekere hoogte ons medegevoel. Euardi
daarentegen kan alleen afkeer wekken. Beide: Huet's roman en
zijne novellen geven der kritiek dezelfde gronden ter verklaring
van den mingunstigen indruk, dien zij als kunstwerken maken.
Alleen getuigt de roman, dat eene dagelijksche beoefening der
kritiek bij den schrijver den zin voor ontleding nog heeft doen
toenemen. Zijn sommige zijner schetsen niets meer of minder
dan lossen in de pathologie — in De Mantel der Liefde
laat hij u in de behandeling van zeker ziekteverschijnsel zes
verschillende college's bijwonen v
). Lidewyde is een doorloopend
dispuut. En alle personen spreken door Huet's eigen
mond. Zelfs de knechts en meiden drukken zich uit in zijn
spraakeigen en bezigen Huetsche zinswendingen. André Kortenaer
vertaalt op het eerste gezicht, al voorlezende, een hoofdstuk
uit Eousseau's Confessions, zóó uitstekend, dat de Huet
der Oude Eomans het hem niet verbeteren kan. Van iets
typiesch in hun optreden, in hunne wijze van zich voor te
doen — het geheim om bij den lezer de illusie der werkelijkheid
to wekken — is dan ook geen sprake. Ik denk hier
aan de fraaie opmerking van Prof. Quack in zijne reeds genoemde
Persoonlijke Herinneringen: „Na zijne scheiding van
De .Gids, leidde Huet een fijn maar onvolledig leven, buiten
i) Schetsen en Verhalen, Eerste volledige uitgaaf 1863, bldz. 28—31.

•il-2 OVEIt OONBAD BIJSKEN HTJET.
liet woelen en lijden en strijden der menschelijke maatschappij
om. De omgang met Potgieter alleen was toch eigenlijk iets
éénzijdigs. Eenzijdig omdat het enkel en alleen een litterair
leven werd." En ik breng dit in verband met 't geen Otto
Ludwig die punten van vergelijking met Huet aanbiedt, getuigde,
ter verklaring van het gemis aan levenskracht, dat hij in zijne
eigen scheppingen opmerkte: „Meine Isolirung schliesst allen
Zufiuss von realistischen Motiven ab; ich bin lacherlich fremd
in der Welt geworden, und namentlich fehl tes mir überall
am Modell des Gehabens der Stande, ihrer Sprache, Gewohnbeit,
Sitten, Moden. Ich muss mir das alles selbst zubereiten,
soweit es möglich ist," en verder: „Meine Noth ist, dass ich
die Uebersicht des Ganzen im Ausarbeiten des Einzelnen
verliere. Mein Febler ist, dass ich alle Erfordernisse einzeln
duichnehme.... Nun endlich kenne ich meinen Feind von
Ansehn und Namen: zu grosse und fortwahrend wirkende
Neigung zur Vertiefung des Verstandes. Damit hangt der
Hang zusammen, Figuren und ihr Handeln, den ganzen
Vorgang in ihr Detail zu zerlegen, statt sie daraus aufzubauen." l
)
Men beschouwe. deze misschien te breed uitgesponnen beschouwing
van den bellettristischen arbeid van Huet niet als
een hors d'oeuvre. Met de romanschrijver geeft den
maatstaf aan ter beoordeeling van zijn talent, maar de essayist,
de criticus, zal men zeggen. Volkomen juist. Doch de scheppende
arbeid van Huet geeft de verklaring aan de hand van
vele der eigenaardigheden in zijn critischen arbeid. Ik zeg
eigenaardigheden, omdat wat hier gebreken waren, daar deugden
zijn, en de zwakheden van den een zich tot goede hoedanigheden
bij den ander ontwikkelen. En ten slotte hebben de
novellen — en ook Lidewyde — te veel voortreffelijks aan
te wijzen, dan dat het niet elke litteratuur tót eer verstrekken
]
) Characterbilder avis den Zeitgcnossiselien Literatnr von Julian
Schmidt. Leipzig 1873.

OYER CONRAD BUSKEN HUET. 373
zou, zo te hebben voortgebracht. Uit het oogpunt van stijl
zijn er onder de 435 bladz. der Schetsen en Verhalen,
onder de bijna 500 bladz. van Lidewyde geen 10 aan te wijzen
die niet de meesterhand verraden. Die' 10 bladz. gun ik mij
zelf als speelruimte in mijn oordeel.
Huet's stijl is niet de aangewezene voor den bellettrist —
toegegeven. Maar nooit foltert hij uw verstand met de algemeenheden,
de platheden, de onnoozelheden van den geijkten
romanstijl. Men verwijt hem gezochtheid, — maar nooit
is hij geesteloos; men vindt hem zonderling, gespitst op
tegenstellingen en paradoxen — maar altoos is hij opwekkend
en prikkelend. Uit zijne pen spatten vonken en parelt
vernuft, zoodra hare punt het papier raakt. En daar hij
oog heeft voor alles in natuur of kunst en de wetenschap hem
hare schatkamers ontsloot, munt zijne beeldspraak uit door
eene frischheid, door eene aanschouwelijkheid, door eene tastbaarheid,
welke door geen onzer schrijvers bereikt, laat staan
ovei'troffen is.
III.
Huet heeft zijne oude liefde nooit kunnen vergeten en te
harer eere vernoemde hij naar Fancy diebreede rij litterarische
studiën, welke hem onder de geschiedschrijvers onzer letterkunde
eene blijvende en afzonderlijke plaats verzekeren. Litterarische
Fantasien — de titel geeft het standpunt aan,
waaruit men zijne-essays heeft te beoordeelen. Meermalen
huldigt hij Sainte-Beuve als zijn Meester, doch hij heeft niet
verzuimd te proeven van den boom der kennis, door Taine
en Benan, in den bodem der wetenschappelijke kritiek geplant.
Het is niet wel mogelijk zijn arbeid onder éen gezichtspunt
te brengen, want aan de consequenties zijner methode
bleef hij niet altoos getrouw. Bij Sainte-Beuve trouwens stuit
men in deze eveneens op afwijkingen, en de critische Opstellen

:J74 OVER CONRAD BIJBEEN HUET,
van vroeger beantwoorden aan andere eiscben als de letterkundige
portretten van later. Taine zelf heeft in een pleidooi ten
behoeve zijner methode, tevens eene proeve van verklaringgegeven
van Sainte-Beuve's manier als schrijver der Portraits
littérair es. In de voorrede van zijne Ess ais de
critique et d'histoire ') geeft hij als het hoofdbeginsel
zijner historische kritiek aan: het -opsporen van „la facnlté
dominante," aan wier invloed het denken en gevoelen ten
opzichte zijner verschillende uitingen op het gebied van wijsbegeerte,
kunst, godsdienst, staatkunde enz. in een gegeven
tijdkring onderworpen is. Wil men een mensch leeren bevatten
, dan ga men niet uit op het verzamelen van „merkbare
teekenen," maar zoeke den hoofdtrek, die zijn wezen
bepaalt; dan sta men niet stil bij 't geen aan de oppervlakte
borrelt, maar steke af naar de diepte en ontdekke de bron
waaruit hij ontspringt. Hoe ingewikkeld van inborst ook;
onder welke invloeden van bloedverwantschap, maatschappelijke
verhoudingen hij gevormd zij; in welke school van wetenschap
of kunst hij zich ontwikkelde, de hoofdzaak blijft het overheerschend
vermogen te onderscheiden, dat hem draagt,
waarvan hij onafhankelijk is, dat hem voortstuwt, en
waaruit al het overige in zijn karakter is afgeleid." Dit
beginsel nu, van Tainc's methode, vond algemeene bestrijding
bij mannen als Sainte-Beuve , Guizot, Planche, Prévost-Paradol
en Weiss 2
). Zij beweerden, dat het wezen van den mensch
te verscheiden en te ingewikkeld is, om in éen trek te w r
orden
samengevat. Wie dat poogt, veronachtzaamt er vijftig, meenden
zij. „Even goed als de maatschappij zelve, bestaat het individu
uit ontelbare schakeeringen. Gij gelooft een gelaat te
teekenen en trekt niet meer dan een ovaal of vierkant." Doch
het antwoord van Taine liet zich niet wachten.
„Deze bedenkingen" — schreef hij — „zijn afdoend tegeu
') Paris. L. Haehette & Oio.
-) Voorrede der Essais.

OVER CONRAD BUSKEN IIUBT. 375
een criticus, die portretten schildert, niet tegen mij „qui
essaye de philosopher." Schilderen is voorstellen, afbeelden
en vereischt gaven, die niet ieder gegeven zijn'. Wie zich
aan eene dergelijke taak waagt, moet zich hebben voorbereid
in de school der kunst: moet in der jeugd zich hebben toegelegd
op bet schrijven van romans, moet dichter zijn. Alleen
op die voorwaarde zal hij oog hebben voor de fijnste schakeeringen
in het gemoedsleven en gevoel voor de wisselende
geestesstemming van het oogenblik. Daarenboven moet met
de jaren> het reflectie-vermogen naast den artist den psycholoog
hebben doen ontkiemen. „Ainsi doué et ainsi muni, il entreprendait
pour les lettrés et les délicats une galerie de portraits
historiques. II glisserait autour de son personnage, notant
d'nn mot chaque attitude, chaque geste et chaque air; il
reviendrait sur ses pas, nuancant ses premières couleurs par
de nouvelles teintes plus légères; il irait ainsi de retouches
en retouches, ne se lassant pas de poursuivre le contour
complexe et changeant, la frêle et fuyante lumière qui est
le signe et comme la fleur de la vie. Pour 1'atteindre, ce
ne serait pas assez d'un portrait; il sentirait que la peinture
doit varier avec le personnage; il le décrirait adolescent,
jeune homme, homme fait, veillard, a la cour, a la guerre,
sous tout ses habits, sous tous ses visages. ... En décrivant
le genre, j'ai décrit riiomme. Le lecteur a nommé M. Sainte-
Beuve." En de beide methoden tegenover elkaar stellende,
vervolgt hij: „Les régies qui gouvernent la peinture n'ont
point de prise sur 1'analyse. Vous développez, moi-je réduit.
Vous poursuivez les détails délicats, moi-je recherche les
grandes causes. Vous saisissez au vol ces traits fugitifs qui
font surgir dans 1'imagination toute une figure; moi-je m'attache
a ces forces génératrices qui produisent clans la vie
toute une série d'événements."
Mij dunkt, deze karakteristiek van Sainte-Beuve als teekenaar
van letterkundige portretten, is bijna woordelijk van
toepassing op Huet's Fantasien. De kunst der ontleding

376 OVER CONRAD BUSKEN HUET.
en die der samenstelling gaan bij hem hand aan band. Scherp
waarnemer van verschijnselen, toont hij zich een meester ook
in de aanwijzing van bun onderling verband, en hij rust niet
alvorens hij uit het werk des kunstenaars het beeld des kunstenaars
zelven heeft geboetseerd. Le jaartallen en feiten eener
biographie krijgen leven en beteekenis, wanneer hij ze bestraalt
door het licht zijner fantasie. Hij schikt en verschikt ze en
grift er lijnen langs, die den vorm van een menschenbeeld
aannemen. De werken der schrijvers beziet hij met het oog
van den psycholoog — doch de kunstenaar houdt wacht en
doet zijne winst met elke ontdekking. Hun dicht en ondicht
beschouwt hij als een palet vol kleuren — verscheidener al
naar mate de stemmingen der schrijvers zelven afwisselden.
Mets is toevallig voor hem, en hunne uitingen zijn tevens
zielsuitingen, welke hij verzamelt als bijdragen tot de kennis
van hun gemoedsleven; en elk woord is hem een karaktertrek,
waarmede bij de uitdrukking hunner beeltenissen verlevendigt.
Wie herinnert zich onder zijne fraaiste werken niet de
portretten van Mevrouw Bosboom-Toussaint, Staring, Potgieter,
Beets, de Génestet, van Lennep, Tollens, Kneppelhout,
Schaepman, Hooft, Jacob Cats, Sainte-Beuve, Gautier, Shelley,
André Ohénier en zoovele anderen, die recht hebben op eene
plaats in de eerezaal van zijne kunstgalerij. Maar dragen ze
allen onmiskenbaar zijn merk — hoeveel verschil in toon en
behandeling! Breed getoetst en krachtig geschakeerd komt
het beeld van Mevr. Bosboom-Toussaint uit tegen den donkeren,
diepen achtergrond, en het zou mij niet verwonderen,
als Prof. Quack zich voor zijn fraai Gids-artikel ') aan hare
nagedachtenis gewijd, door deze schilderij had laten impressioneeren.
Er ligt een Rembrandtieke gloed over, en als Huet
het gelaat zijner heldin doet schitteren in het tooverachtig licht,
dat door een antiek boogvenster binnenstroomt, is het ons of
cle hemel zelf zich opent en. zijne stralenbundels naar beneden
1 De Gids, Mei 1880.

OVER CONRAD BUSKEN HUET. 377
scliiet. In hare nabijheid hangt Vader Oats— een triumf van
de „derb"-realistische schilderschool onzer 17 e
eeuw: vleezig,
diklippig, met grove trekken om mondhoeken en neusvleugels,
een tronie kortom, zoo weinig ideëel als een Zeeuwsche poldergast
zijn kan, dien het bloed door de poriën dringt —
ongunstig afstekend tegen de zwierige, ridderlijke gestalte
van Pieter Oornelisz. Hooft, op wiens gelaat de hartstocht
zetelt, maar de hartstocht geadeld door het genie van den
dichter. Welk een innig poëtisch waas ligt verspreid over het
portret van dien jongen man ginds, met zijn voorhoofd open
en hooggewelfd, het glanzig krulhaar om de matte slapen,
zijne groote innemende oogen , doch die tintelen van schranderheid
en vernuft. Het is de beeltenis van „een jongen
dichter — geen rhetorijker. Hoogere wijding heeft zich nooit
bij hem in woordenpraal geopenbaard. Hoewel zijn rapier
niemand kwetste, was het niettemin geen ritselende schermdegen.
Het was edel staal, zilverachtig van klank. Van den
vroegen morgen zijns levens, nog een knaap en bijna een kind,
tot aan den vroegen avond waarin dat jonge en rijke leven
ontijdig en raadselachtig onderging, steeds is in hem de troubadoer
den ridder op zijde gebleven. Doch hoewel bijna vrouwelijke
teederheid het gemoed van den jongen man en dichter
vervulde, verwijfdheid was hem vreemd en, met haar, lafheid,
ongezonde pathos, valsch gevoel. Week was hij, niet wekelijk."
Gij herkent de Génestet. Evenals bij sommige schildersidealisten,
vormen, lijnen, verven zich als oplossen in één kleuraccoord:
zoo vloeien ook de literaire vormen van dit portret *)
tot één toon van diepgevoelde vereering samen. • Naast de
Génestet — als om de tegenstelling tusschen beiden te doen
uitkomen — hangt Sehaepman. Deze is met houtskool en als
charge behandeld, maar als eene charge, die van zelf ontstaat
als men de kenmerkendste trekken van een gelaat verscherpt.
Peter kader, dan waarin Huet dezen „prêtre-orateur" plaatste,
') Du Génestetfs uitvaart. Lilt. Fantasien, N. 1?. III.

378 OVER CONJUD BUëKEN HUET.
is voor liem niet denkbaar: eene dier genootsekaps vergaderingen
welke de 18 e
eeuw in Nederland aan de 19 e
vermaakte. Daar
duikt hij op uit het spreekgestoelte , dat te klein is voor de
proporties van zijn weldoorvoed lijf. Hij beft de vleezige hand
op, zijn mond opent zich. . . en de muren daveren, de tribune
siddert onder de luchttrillingen, die de salvo's van zijn patbetiscben
klink-klank in de ruimte verwekken. En zie daar
ginds die fijn en vroolijk geschilderde beeltenis, ten voeten
uit! Het is een man van goede manieren; zijne zilveren haren,
zijne bewegelijke trekken, zijn guitig oog, zijne gemakkelijk
tot een glimlach zich plooiende lippen •— aan alles herkent
men den père noble, die het beneden zich geacht beeft een
père prodigue te worden. Herkent gij hem niet? Hij was
in zijn tijd — en die tijd omvat de ruimte van eene halve
eeuw — hij was, ik zeg niet onze deftigste of onze degolijkste,
onze pittigste of onze puntigste, maar stellig onze prettigste
auteur, en dit bleek hij voor ieder van welken stand ook in
maatschappelijken of geestelijken zin 3
). Menig arbeider aan
de bekende Haarlemsche fabriek van Prévinaire, herinnert
zich, met een terugblik op 25 jaar geleden, nog altoos den
schrijver van Ferdinand Huyck en De Pleegzoon. Wat
heeft hij genoten, toen hij Huet in bet geïmproviseerde schoollokaal
naast de fabriek, die boeken hoorde voorlezen! Zandvoortsch
Antje, die met haar gezin in eenen winter al de
veertien deelen, van Brinio den Kaninefaat af tot Kornelia
Vossius toe, verslond, is er niet meer, doch hare
kindskinderen zetten de lektuur nog steeds met den besten
uitslag voort. Huet's van Lennep is een zijner best geslaagde
portretten, vooral ook om het eigenaardig en den schrijver
zoo krachtig kenschetsend milieu, waarin hij hem plaatst.
Maar het uitvoerigst behandeld is Tollens 3
), die in ver-
ij Ned. Bellettrie. III.
3
) J. van Lennep, Litt. Fantasien, II.
5) Litt. Fantasien, N. R. II.

m
OVER OQNBAD BUSKEN 'llUET. 338
schillende houdingen, in verschillende omgevingen, in verschillende
tijdperken zijns levens werd voorgesteld. Maar ook dit
achtte Huet niet voldoende om tot een juist begrip te komen
van het karakter van dezen volksdichter en daaruit de oorzaken
op te sporen eener populariteit, zonder wedergade in hare snelle
opkomst tot eene ongekende hoogte, in haar snel verval
tot de aan vergetelheid grenzende onverschilligheid, waarmede
het hedendaagsche publiek hem beschouwt. Telkens haakt hij
zijue schilderijen af, hangt ze nu eens naast de portretten van
Hooft, Vondel, Huygens en Cats, om te doen uitkomen hoe
de puntigheid des eersten, de diepte des tweeden, de zinrijkheid
des derden, het plastische dos laatsten Tollens vreemd zijn;
dan eens brengt hij ze in de nabijheid van tijdgenooten als
Bilderdijk , da Costa en Staring om weder andere leemten in
zijn talent te kenschetsen; eindelijk plaatst hij ze tegenover
vreemde dichters als: Claudius, Béranger, Lamartine, waarvan
hij de twee laatsten niet doorgrondde en den eersten slechts
bij uitzondering nabij kwam. Maar met dat al laat bij Tollens
toch recht wedervaren, al ontluistert hij met zijne niet altoos
bevallige voorstelling de meer ideale beeltenis, die de overlevering
voor onze fantasie deed verrijzen. Tollens is niet gestorven,
al werd bij begraven. Wie hem wil doen herleven, kan van
Huet het middel tot zijne herrijzenis vernemen, maar hij late
meer dan drie vierde deel zijner nalatenschap in de papieren
doodkist zijner volledige dichtwerken.
IV.
Het belangwekkende eener kritiek, als die waaraan de Litt,
Fantasien haar ontstaan te danken hebben, schuilt voor een
deel hierin, dat de lezer bij het onderzoek gestadig tegenwoordig
en daardoor getuige is van de wording der portretten.
Hij volgt trok voor trek den teekenaar bij zijnen
arbeid; van bloot toeschouwer wordt hij waarnemer, en het is

380 OVER CONRAD BUSKEN HUET.
liem als nam hij mede deel aan het scheppingsproces. De uitkomsten
worden hem niet kant en klaar te huis gestuurd, hij
h eeft ze zien loswikkelen uit den samenhang van oorzaak en gevolg.
Dit prikkelt zijne verbeelding en spoort tot zelfonderzoek aan,
vooral onder de leiding van een voorganger, van wien men heeft
opgemerkt ') „dat hij wel de licht- en schaduwzijden van den
behandelden letterkundige aangaf, maar bij voorkeur geen
slotsom uit die gegevens pleegt te trekken." Maar dit is eene
deugd, waar zooals bij Huet, die slotsom van zelf uit de gegevens
moet voortvloeien, gelijk het getuigt voor zijn goeden
smaak, dat hij nimmer zijn onderwerp uitput. Niet altoos
evenwel treft hij de gelijkenis; menigmaal komt slechts éene
zijde van zijne modellen in het licht, of blijkt het gelaat
misteekend, of weet hij geen maat te houden en gaan de
hoofdlijnen schuil in den overdaad van bijzonderheden, of is
er geene diepte in zijne teekening, of deugt de belichting
niet. Daar is bijv. zijn Piet er Paulus Rubens 2
). Wie
in overeenstemming met het karakter van dezen kunstenaar,
een breed gepenseeld portret verwacht, komt bedrogen uit.
De kleine trekken verdringen elkaar in die mate, dat des
lezers oog gaat schemeren. „Rubens stamde" — vangt Huet
aan — „uit de deftige en welgestelde Vlaamsche kruidenierswereld.
Zijn vader was de eerste telg van het geslacht, die
eene geleerde opvoeding ontving. Maar ofschoon de zoon van
den Antwerpschen advokaat, wiens grootouders pillen gedraaid
of krenten en rozijnen hadden afgewogen, zich zijne afkomst
nooit geschaamd, haar nooit verloochend heeft, gevoelde hij
in den kring der gekroonde hoofden zich zeer op zijn gemak....
Wanneer men de brieven leest, die hij aan deze hooge personages,
en reeds als jongeling aan den sekretaris van den
hertog en de hertogin van Mantua rigtte, dan komt men in
verzoeking hem een hoveling te noemen Maar in
!) Ned. Spectator, 8 Mei 188G.
2
) Litt. Fantasien. N. 11. I.

OVER CONRAD BUSKEN HUET. • 381
hoofdzaak was hij het tegenovergestelde. Pas zeventien jaren
oud, en page in een vorstelijk gezin, gaf hij de gemakken
en verleidingen van een elegant en vrolijk leven er aan, en
liet zijne moeder rust noch duur, of zij moest hem toestaan,
in de leer te gaan hij een schilder met-slechte manieren en
een ondragelijk humeur. Zijn genie was de onstuimigheid
zelve. Doch deze bezetene der muzen leidde het gelijkmatig
leven van een stil burger. Met uitzondering van een paar
Fransche kunst- en een half dozijn diplomatieke reizen, naar
Engeland en Spanje, heeft hij, eenmaal uit Italië teruggekeerd
naar zijne geboortestad, er meer dan dertig jaren met schilderen
gesleten; haar 's zomers alleen verlatend voor zijne
buitenplaats in de buurt, en eene enkele maal voor een uitstapje
naar Holland.... Zijne huishouding, ingerigt op den
voet eener hofhouding, verslond schatten.... Man van den
ezel, was hij een ware werkezel; van den ochtend tot den
avond bezig, arbeidend (gelijk hij het noemde) voor zijn brood.
Maar de kamergeleerde met het penseel, was tegelijk een
goed ruiter, en had vier of vijf verrukkelijke paarden op
stal...." Ik twijfel niet, dat Huet in staat zou zijn, eiken
trek te verdedigen — doch ik beweer, dat de schilderij te
vol is. Eubens stamde uit een geslacht van kruideniers — maar
bij was de zoon van een advokaat. Hij schaamde zich zijn
burgerafkomst niet — doch men komt in verzoeking hem
voor een hoveling te verslijten. Hij leidde het gelijkmatig
leven van een stil burger, maar hij deed een paar reizen naar
Frankrijk, meer dan zes naar Engeland, ging tweemaal naar
Italië, was in Holland een welkome gast. Hij had een huis
in de stad en hield een. zomerverblijf buiten; de staat, dien
hij voerde, was gelijk aan eene hofhouding en verslond
schatten. Een kamergeleerde met het penseel, was hij tegelijk
een goed ruiter... Nog eens, deze schilderij is te vol, zij rammelt.
Van Mr. Vosmaer's vertaling van den Ilias *) sprekende
') Li;t. Fantasien & Reeks IIT.

OVER CONRAD HUSKEN UÜET.
(bladz. 3) beet bet: „ik schaar mij aan de zijde van hen, die
haar als eene aanwinst voor onze letteren beschouwen" en
later (bladz. 57): „Ik kan niet gelooven dat, na kennismakingmet
de proeven die ik bijbragt, het oordeel mijner lezers over
Mr. Vosmaer's vertaling aanmerkelijk van het mijne verschillen
zou. De naieveteit van Homerus is door de onnatuurlijke
hollandsche versmaat, gedeeltelijk verloren gegaau.
Veel eenvoudigs is plat geworden. Voor menig schilderachtig
woord kwam een kleurloos in de plaats. Het metrum dwong
tot menig invoegsel. De taal is niet de nederlandsche godentaal.
Doch daar staat tegenover, dat Mr. Vosmaer's werk is
de eerste mij bekend geworden hollandsche vertaling welke
het genot van den lezer niet alleen niet verstoort, maar hem
onder de bekoring van het antieke brengt. De hedendaagsche
stand onzer letteren in aanmerking genomen, is het leveren
van zulk een werk 'eene wezenlijke verdienste." Iets even
tegenstrijdigs werd door Huet ook van Vosmaer's Amazone
gezegd: „Amazone getuigt van een rijken en rijpen geest,"
en een oogenblik later wordt over deze lofspraak de spons
gehaald, door het voorbehoud: „maar dit geldt slechts, wanneer
men van de nieuwste letteren in het algemeen een zeer
geringen dunk koestert; zoo gering, dat niet onleesbaar te
zijn, geen bombast of geen wartaal te behelzen, nadenken en
studie te verraden, van te voren als eene zeldzaamheid in een
hollandsch boek beschouwd wordt," In eene studie over
Dickens 1
) getuigt Huet op bladz. 59: „hij is een dichter,
een verteller zonder wedergade geweest, tevens aandoenlijk
en satiriek, vrolijk en weemoedig, een teekenaar van idealen
en karikaturen, gelijk vóór hem de Engelsche litteratuur er
nog geen had. voortgebragt," en geen 5 regels later:
„Lektuur voor volwassenen behelzen zijne romans eigenlijk
niet, Er schuilt geene diepte van zielkundige waarneming
in , zij getuigen niet, van meer dan gewone menschenkennis. ..."
') Nieuwe Litt. Fantasien II.

OVER CONRAD TiUSKEN HTJET.
Over Mr. P. Mijer's Jean Cliretien Baud ') sprekende, roept
hij: „Het hoek van Mr. P. Mijer is mij onder het doorlezen
goed bevallen...." nauwelijks éene bladz. verder is deze
hooggestemde lof gedaald tot den graad eener betrekkelijke
ingenomenheid: „doch ook met een boek over Baud hebben
wij vrede", en herinnert de stijl van Mijer aan Wagenaar,
terwijl even te voren Bosscha als zijn prototype -is aangewezen.
In het opstel over Tollens leest men op bladz. 68: „Dat de
werken van den zinrijken Huygens, hem niet aangetrokken
hebben, baart minder verwondering, dan zijn zwijgen over
Cats. Toch is het één zoo natuurlijk als het ander," en op
de volgende bladz.: „Van het zwijgen van Tollens over Oats
weet ik geen verklaring te geven." Ik erken, het tegenstrijdige
in een en ander is vaak maar schijnbaar en met eenigen
goeden wil komt men meestal de eigenlijke bedoeling op het
spoor, maar het bijteekenen en wegwisschen, dat daaraan dient
vooraf te gaan, kan toch nooit het werk zijn van den lezer.
Wij worden er door gewezen op eene zwakheid in Huet's
talent, welke ook reeds in in den bellettrist werd opgemerkt.
Scherp waarnemer als hij is, waar het bijzonderheden betreft,
verliest hij voor de onderdeelen het geheel uit het oog en
wordt de eene trek verzwakt door een volgenden of uitgewischt
of tot schade der goede proportie te lang of te kort genomen.
Ook valt het licht, dat hij zijne portretten laat beschijnen niet
altoos uit den goeden hoek, en is de omgeving waarin hij de
personen plaatst, die hij afbeeldt, wel eens onjuist gekozen.
Zoo heeft hij Vondel beschouwd , niet in het licht van zijn
tijd, maar laat ons aannemen bij gaslicht, om niet van petroleum
te spreken. Gij herinnert u het avondje bij Saartje:
„Wij aten wafels, wij dronken chocolade: het baatte niet" 2
).
Geen wonder dat het niet baatte, en Vondel in die omgeving
') Litt. Fantasien 4 1
' Reeks I.
3
) Litt. Fantasien I.

384 OVER CONRAD BUBKEN HUET.
en bij deze lekkere wafels en deze zoete cbocolade te zout
bleek. Ook Bilderdijk ') heeft hij nooit kunnen treffen; wat bij
er van maakte, doet denken aan eene pastelteekening van
Oornelis Troost, Toch, als iemand recht heeft op een breeden
verfkwast...! Ook waar hij met eenige tusschenruimte denzelfden
persoon tweemaal schetst, blijkt uit het groote onderscheid
tusschen de portretten, hoe onvast zijne hand kan zijn.
Legt men de studie over H. J. Schimmel uit 1864 2
) naast
die over dezen zelfden schrijver uit 1870 3
), dan moet men
tot de gevolgtrekking komen, dat in eene der*beide studies
de auteur misteekend is. Niemand zal het eerste portret geflatteerd
noemen, daartoe trouwens heeft het model te geprononceerde
trekken en het is niet de slechtste eigenschap van
Huet's Fantasie, dat daarin iets van het hoekige, Schimmel's
figuur kenmerkende, blijkt te zijn overgegaan. In elk geval
rekent hij met Schimmel af, als met een man. De Schimmel
van zes jaar later, maakt bij Huet echter den indruk van eene
oude vrouw, en zijn roman dien van een bakersprookje. Het
zwaartepunt van Huet's oordeel ligt in de volgende ontboezeming
: ,,Bij meer kunst van zamenstelling en bij een grondiger
onderzoek der menschelijke natuur, dan de schrijver aan zijn
boek heeft ten koste gelegd, zou hij middel hebben gevonden
om te doen uitkomen, hoe die wisseling van standen in de
maatschappij," het geldt in Sehimmel's roman den strijd tusschen
de opkomende bourgeoisie tegen eene aristokratie, die
op hare laatste beenen loopt, „dat overgeven van den heerschersstaf
door den eenen aan den anderen, toch eigenlijk
slechts schijn is en alleen de groote schare zich daaraan vergapen
kan. Zij, die uitmaken hetgeen men als eene versleten
en op één na verachtelijke aristokratie beschrijft, zijn les
satisfaits de la vieille; de anderen, die men als krachtige
en levenslustige erfgenamen dier verwijfden voorstelt,
') Nieuwe Litt. Fantasien II.
2
) Litt. Fantasien II.
8) Ned. Bellettrie II.

OVER CONRAD BUSKEN nUET. 385
vormen de klasse der satisfaits du lendemain. De
laatsten streven niet naar iets nieuws of iets beters, maar
wenscben slechts voor zich zelven de plaatsen te veroveren.
Elke dertig jaren later bieden in dat opzigt hetzelfde schouwspel
aan, als elke dertig jaren vroeger." Dit is van zeker philosopbisch
standpunt gesproken, misschien heel juist— doch de kunst
kan er niet bij tieren, en de strijd zeifin die dertig jaren, tot welke
uitkomst hij leidde of niet leidde, blijft toch poëtisch. Op den
door Huet hier gestelden basis voortredeneerende, komt men
tot de negatie van elk streven. Hij zelf verzoekt in de voorrede
van zijn eersten bundel Fantasien „zijne recensien op te
vatten als de inspiratien van iemand, die, na gedurende eene
reeks van jaren op een ander gebied voor dogmatische
begrippen te hebben geijverd, te goeder trouw meent die
heerschappij ontworsteld te zijn." Doch men ontworstelt die
heerschappij nooit, roep ik nu op mijne beurt, men stapt alleen
over uit het eene dogma in het andere. Dogma's van heden,
zijn de vrije idealen van gisteren, en 't geen vandaag voor
rein, waar, echt menschelijk doorgaat, is morgen een leerbegrip
geworden.
Een ander voorbeeld, hoe hij het ééne oogenblik een streep
haalt door hetgeen hij een ander oogenblik met schijnbare
zorg te zamen stelde, biedt de studie over Mr. P. S. A. van
Limburg Brouwer indien men haar legt naast die over
Francisca Gallé. Na in eene klinkende lofspraak op deze jonge
schrijfster haar talent te hebben gebracht tot „eene nieuwe en
hoogere orde" — vervolgt hij (bladz. 88) „Die orde is dezelfde,
waartoe ook Limburg Brouwer's gunstig ontvangen Akbar
behoort... Wat de inkleeding betreft, wint Limburg Brouwer's
boek het in aantrekkelijkheid. Uit Akbar waait ons de
warme poëzie van het Indisch heldendicht tegen." Eene degelijke
hulde uit den mond van Busken Huet — daar kan eene
jonge schrijfster het mee doen, zou men meenen. Doch men
') Ned. Bellettrie, III.
II.
2ö

OVER CONRAD BUS REN DUET.
zij niet voorbarig met die gevolgtrekking. Want boe oordeelde
Huet nauwelijks een jaar vroeger over Limburg Brouwer's
nagelaten arbeid? „Het boek is alleen gered," schrijft hij
op bladz. 35, „wanneer men stilzwijgend aanneemt, dat de
kunst te dienen, en zich voor te stellen, dat men haar dient,
op hetzelfde neerkomt Van Akbar kan men niet zeggen,
dat daaruit een gevoel van rust en verhevenheid den lezer
tegenwaait. De vorm is die van een roman; het wezen een
strijdschrift. Doch het strijdschrift mist geest en de roman is
alledaagsch."
En hiermede kan juffrouw Gallé nu ten slotte naar huis gaan.
(Wordt vervolgd).

ROOIEN HANNES.
DOOR
EMILE SELPGrENS.
Hannes was niet alleen rood, hij was ook scheef en kreupel;
men had hem even goed „de pukkel" of „de kromme" kunnen
noemen. Maar zijn haar was zoo rood, dat dit het eerst in
't oog viel. Trouwens, dat zijn bolvormige linkerschouder
veel kooger dan zijn rechter was, zag men ook eerst als hij
zich omdraaide, en dat de pees van zijn rechterbeen te kort
was, als hij zich voortbewoog.
Hannes had glimmend, dik, donkerrood haar met gouden
draden er tusschen. Op den schedel was het stroef en stoppelig,
aan beide zijden van het gelaat hing het met een bles
tot op de buitengewoon groote ooren en boven 't voorhoofd
vormde het in stekelige, rondloopende borstels een tweede
kruin. Ook zijn dikke wenkbrauwen, die in 't midden een
pluimpje droegen, waren rood, doch iets lichter van kleur;
't was of het lage voorhoofd hier zijn schade wilde inhalen,
door het vormen van twee verhevenheden met liet doel om
brauw en pluimpje des te beter te doen uitkomen. Ook liet
jukbeen puilde aan weerszijden boven de wang uit; in de
diepe holten tusschen deze vier knobbels lagen kleine, grijsblauwe
varkensoogjes. Zijn neus was kort en breed, en zijn
onderlip, in evenredigheid met de fijne bovenlip veel te dik.
Het geheel was met groote, hier en daar in elkander loopende
sproeten bezet.
Hannes wist dat hij leelijk, arm en gebrekkig — dus de
minste man van het dorp was. Hij had het zoo vaak moeten
26*

388 KOOIEN HANNES.
hooren, hij had zich met het bewustzijn er van zoodanig
vertrouwd gemaakt, dat hij er nooit meer om dacht of— als
hij er aan herinnerd werd — er niet meer om leed.
In school reeds wilde niemand naast hem zitten en was de
laatste bank voor hem alleen geweest; op straat, als hij aan
kwam hompelen, grepen de knapen — thans nog even als
toen — hun knikkers op en gingen een eind verder spelen.
Soms riep men hem achterna:
Eooie vos,
Den duvel is los ,
Bind 'em aan e keurdje,
Zet 'em e rood mutsken op
Dan is hè e soldeutje!
Eens, op een zonnigen Meimorgen, kwam Karlienke van
den Kommies-Obef-van-dienst naast hem zitten op de laatste
bank. Dat ze heimelijk tegen de andere meisjes meesmuilde
en in 't geniep de tong uitstak, zag hij niet — zoo bedeesd
was hij — en het algemeen gelach, dat daarop ontstond,
schreef hij toe aan het oplaten van een Meikever, uitgevoerd
door Kaspar Karsten, bijgenaamd ,,de goerzer," omdat hij
zoo ver kon gooien. Hannes bood onder de tafel, zonder dat
iemand het merkte, Karlienke een eindje griffel en een „heiligske"
aan, die zij gaarne aannam en wegstopte. Sinds dien dag
kwam zij vaker naast hem zitten.
Dat Karlienke van den Chef was dan „ekkers ouch zoo'n
aardig dink van e mèèdje!" Er was iets bijzonders aan haar,
iets wat andere kinderen van het dorp niet hadden. „Men
kan wel zien dat ze een stèèdsche en haar moeder een modemèèkster
is" zeiden de buurvrouwen, als ze over straat ging-
Met baar rijglaarsjes, witten boezelaar en lange haarvlecht
was het of zij „de jofl'er onder al de boerenwichten" w r
as. Ja,
vooral die haarvlecht, die dikke, donkere, lang afdalende,
met een blauw zijden lintje saamgebonden vlecht, wekte zijn
bewondering.... Yoor haar groote, zwarte oogen was hij —

ROOIEN HANNES. 389
bang was het woord niet, maar toch haast bang; hij had er
eens een geheelen nacht zoo akelig van gedroomd.
Hannes voelde diep hoe oneindig veel minder- hij dan Karlienke
was — want zij was de eerste onder de meisjes, zooals
Kaspar Karsten de eerste onder de jongens was. Niet alleen
in 't „goerzen" was deze de baas — zijn steen trof den vogel
op den hoogsten tak, zijn leitje „tjirvelde" wel twintig maal
op den vlakken waterspiegel der Maas — ook in 't loopen en
't springen overtrof hij alle anderen. Wat hij voorsloeg werd
gespeeld — jam-jam met den hoepel, flitseboer, ketting of
generaal — altemaal spelen, waaraan Hannes niet kon meedoen.
Kaspar kon nog meer, namelijk preeken als mijnheer kapelaan
en zingen als mijnbeer pastoor, waarbij hij zich den neus
dicht hield, om de krakende stem van den ouden herder juist
weer te geven. Hij durfde alles. In den winter stal hij de
appelen, die zijn moeder op den zolder bewaarde, in den zomer
baadde hij geheel naakt in de Maas. Het een en 't ander
was zware zonde, het tweede nog' wel meer dan 'teerste,
maar alle kinderen bewonderden hem en hadden in hun hart
veel ontzach voor hem.
Toen de oude pastoor dood was en zijn opvolger plechtig
werd „ingehaald," gebeurde er iets dat het heele gemoed van
Hannes in opstand bracht. Hij was in school de eerste, hij
kon versjes opzeggen zoo goed als de beste. En toch was het
Kaspar, die de uitverkorene was, om als herdertje met herderstaf
en ronden hoed in den optocht aan het hoofd der kinderen
te gaan — naast Karlienke, die als herderin het lam droeg,
dat men den nieuwen herder zou aanbieden.
Had Kaspar dat voorrecht verdiend aan den ouden pastoor,
wien hij door den neus nazong ? Zou Kaspar later den nieuwen
pastoor ook nadoen, voor wien hij thans de aanspraak hield?
Er was iets in het hart van Hannes, dat luid van onrecht
sprak. Toen bekroop hem de lust om alle streken van Kaspar
aan den meester te verklikken.... Doch plotseling liep hij
hard weg en rustte niet eerder, tot hij aan het dennenboschje

:JÜi) KOOIEN HANNES.
buiten het dorp gekomen was. Hier ging hij zitten en toen,
te midden van bet feest, dat in de verte joelde, kwam bet
hem voor, of hij Judas onder de twaalf apostelen was.
Toen hij daar zoo zat, kwam Gekke Manes langs den weg.
„Erm jungske," sprak hij, „konne-ze dich weer neet laote
mitdoon? Konne-ze dich weer neet d'r bi gebruken?
Most er dich maer niks van aantrekke, anders zols-te nog
veul te doon höbbe in di léven 'n Pees te kort, 'ne knaok
te lank — ös-leeven-Heer hèèt dich dan ouch al aardig oetgestreken
't Is alweer: e körrelke te veul of e körrelke
te weinig Maer gedold, gedold! allemaol achter de
kirk op de kirkhaof...."
Hannes had hem niet begrepen en was hard weggeloopen.
Toen hij de school verliet, gevoelde hij eerst recht hoeveel
minder hij was; thans deed zich ook het onderscheid van stand
gelden. Karlienke bleef thuis bij haar moeder om haar in 't
„mode maken" behulpzaam te zijn; Kaspar ging naar de stad
om in 't Oollegie Fransch en Duitsch te leeren en Hannes
kwam als boerenknecht bij pachter Janssen. Hier moest hij
in den beginne alle grof werk verrichten. Hoe gaarne was
hij ook naar 't Oollegie gegaan, hij, die in school toch altijd
voor Kaspar had gezeten! Maar zijn vader, die slechts een
arme daglooner was, bezat ook, als de ouders van Kaspar,
geen groote herberg aan de Maas, waar alle schippers aanlegden
en waar met kermis acht dagen lang „spel en dans"
gehouden werd!
Maar Hannes zweeg en werkte wat hij kon. In de herberg
kwam hij zelden en dronk er nooit meer dan een énkel glas
bier. Hij spaarde het weinige, wat hij verdiende. Toor wien,
wist hij niet — want ouders of broers en zusters had hij niet
meer. Zijn gelukkigste dag was die, waarop hij Karlienke
ontmoette, ofschoon ze nooit anders dan kortaf „dag Hannes"
zei. Als de pastoor preekte van Maria, die met het kindje
Jezus op een ezel naar Egypte vluchtte, of van de Heilige
Elisabeth, wier aalmoezen zich in hare handen in welriekende

ROOIEN HANNES. 391
bloemen veranderden, dan zag bij steeds in zijn verbeelding
Karlienke als Maria, als Elisabeth — maar Jozef, die naast
Maria voortstapte, bad de gestalte en de gelaatstrekken van
Kaspar Kaxsten, en de arme, die voor Elizabeth nederknielde
en bloemen en gaven ontving, was weder Kaspar Karsten.
Hoe Kaspar Karsten ook alle blikken tot zich trok, als hij
tweemaal in 't jaar de vacantie in 't dorp kwam doorbrengen!
Hoe stieten de boerenjongens elkander aan en hoe bloosden
de meisjes als hij Zondags, heel op zn stèèdsch gekleed, uit
de kerk kwam en op de marktplaats een lucifersdoosje te
voorschijn haalde om een sigaar op te steken, terwijl de boeren
bun pijp aan de tondeldoos hielden. Maar Kaspar bekeek
niemand en had alleen een groet voor hen, die hem het eerst
groetten. Slechts Karlienke bloosde niet en durfde hem vrij
in 't oog zien en hem lachend een goeden morgen bieden.
Zoo gingen een paar jaren voorbij, toen Kaspar, heel onverwachts,
midden in 't schooljaar, voor goed in het dorp
terugkeerde. Men fluisterde, dat hij van 't Oollegie was weggejaagd,
maar niemand wist hoe de vork eigenlijk in den
steel zat. Hij werd bij zijn neef, den Secretaris, tevens Ontvanger,
op de Secretarie geplaatst en was in den beginne
zeer stil en teruggetrokken. Nauwelijks echter was een half
jaar om, of het dorp had een ander aanzien gekregen, 't Heele
jonge volk hing om Kaspar „as klet aanein" Elke Zondag
bracht nieuwe pret, eiken avond was er „kompenie" in de
herberg. Men maakte gezamenlijk uitstapjes naar de naburige
dorpen, waarbij niet zelden een kloppartij geleverd werd, men
hield met Vastenavond, zeer tegen den wil van mijnheer
pastoor, een gemaskerden optocht, men sprak van comediespelen
en de deel in „den Anker" was te klein, als er bij
feestelijke gelegenheden gedanst werd.
— „Da's 'tjonk blood!" antwoordde Gekke Manes, die in
een hoek stond toe te zien, .aan eenige snaken, die hem
•) Als klis aan elkander.

392
KOOIEN HANNES.
vroegen, wat hij er van zegde. „Loupen en springen om >t
Welke, dat er te veul of te weinig i s.... Komme later
toch ailemaol samen achter de kirk "
Ha.! dan had men Kaspar moeten zien, als hij met den
arm m de rechter zij tegenover Karlienke den „Schasse-le-wiet"
danste, maar ook, hoe haar glimlach hem aanwakkerde en
hoe zij m zijn armen viel als het daarna met sneller pas in
de rondte ging!
- „Dao zuus-te «) nog ens e jonk paar!" zeiden de mannen,
en de vrouwen fluisterden elkander toe, dat er met dat „mode
maken" toch heel wat te verdienen moest zijn, waar zou , dat
kweggelke van e mèèdje" anders telkens aan die kostbare
nieuwe fraaiigheden komen? Bij zulke gelegenheden hadden
de muziekanten steeds „vrij bier" van Kaspar en 't was zelfs
eens gebeurd, dat hij hun voor een extra .dans twee Pruisische
rijksdaalders had toegeworpen. Niemand kwam het in 't hoofd
naar de eer te dingen Karlienke thuis te brengen, wien anders
dan Kaspar kon zulks toekomen?
Toen Kaspar twintig jaar was, verdween hij even plotseling
als hij in 't dorp was teruggekeerd, 't Was een publiek geheim
dat er een aanzienlijk te kort in de kas van den Gemeenteontvanger
werd bevonden, dat Kaspar de dief was en dat hij
dienst had genomen „onder 't volk." De Burgemeester had
de zaak gesust ter wille van den Secretaris en om geen
grooter opzien in de gemeente te verwekken.
Leedvermaak was het niet, wat Rooien-Hannes gevoelde,
die toch elke pret en elk feest met leede oogen had aangezien.
Maar een innig genot, een opbeurende trots overstelpte
hem bij de gedachte, dat hij ten minste geen dief
was, zooals de goerzer. Toen hij den volgenden Zondag
Karlienke ontmoette en hij haar vriendelijker dan ooit trachtte
te groeten, kwam er een glimlach op zijn gelaat, zonder
dat hij het wist.. .. Karlienke boog het hoofd, bewoog slechts
) Zie-j'e.

KOOIEN HANNES. 393
even de lippen ten antwoord en bloosde hevig. Hannes begreep
er Diets van. Moest Karlienke niet blij wezen, even als hijzelve,
dat de misdaad ontdekt werd en de dief het dorp
verlaten had?
Vier jaren kwamen en gingen zonder dat men iets van
Kaspar vernam en 't dorp was al lang weer in zijn oude rust
teruggekeerd, toen er op eens groot nieuws was.
ging trouwen met Schepen Lamers.
Karlienke
Schepen Lamers was een goede veertiger en algemeen bekend
onder den naam van „de philosoof," zooals Kaspar Karsten
hem eens in een vroolijke bui gedoopt had. Hij was een
lang, mager man en gold voor een der rijksten en aanzienlijksten
uit den geheelen omtrek. Hij droeg een lange jas,
opstaande boordjes met spitse punt en een duffelsche pet met
oorlappen, die echter steeds opgeslagen en van voren met
een paar kwastjes saamgebonden bleven. Boven zijn fijnen
neus stonden een paar bewegelijke oogen en een glimlach
van zelfvoldoening lag op zijn fijne lippen. Zooals iedereen
wist, was hij de man, die niet alleen in den Gemeenteraad
maar ook in zijn eigen gedoe op de dubbeltjes paste en elk
lapje gronds, dat geveild werd, bij Lamershof voegde.
Men was er niet over uitgepraat.
om, eenigen spraken er schande van.
De meesten lachten er
„E körrelke te veul en e körrelke te weinig" meende Gekke
Manes; ,,'t zit 'em hie in de jaore. Wat kan 't make, den
eine get ') vreuger achter te kirk, den andere get later, veer 8
)
zolle d'r ailemaol wal komme."
Wie niets zei, was Hannes. Wat had hij ook te zeggen ?
Was het niet sinds het begin der wereld zoo geweest, dat de
besten bij de besten behoorden? Karlienke zonder geld
stond toch nog veel hooger dan Schepen Lamers met al zijn
bezittingen. En hoe kon hij beoordeelen wat er zoo ver boven
hem gebeurde en omging? En verder dacht hij niets meer
l) Iets. 2) wij.

;}!!!- KOOIEN HANNES.
dan dat Karlienke thans rijk, „zoo riek as water deep" zou
zijn en in zijn verbeelding zag hij haar, zoo schoon als een
heilige, huishouden en heerschen, glansen en schitteren op
Lamershof.... En de Schepen zou nog eens zoo trotsch
worden en aan iedereen vragen: „Wat zèès-te ') noe van Lamers
haof, wa-bleef?" en toch nog niet half begrijpen welken schat
hij in haar was rijker geworden
En als hij zoo ver dacht, dan voelde Hannes dat hij de
tranen in de keel had.
Bij 't huwelijk van den Schepen gebeurde er iets, dat Hannes
tot andere gedachte bracht en hem met bezorgdheid over de
toekomst van Karlienke vervulde.
De ongehuwde mannen van het dorp hadden, zooals gebruikelijk,
gerecht gehouden over den bruidegom en het door
hem te geven „foe-bier" bepaald op vijftien tonnen. Niemand
was van oordeel dat het voor den rijkste der gemeente te
veel was. Maar de philosoof verzette zich, beweerde dat de
aanslag -veel te hoog was en zwoer bij hoog en bij laag, dat
hij geen liter meer dan tien tonnen zou betalen. Zoo zou
men hem niet bij den neus vatten! Het jonge volk dreigde met
de grootste schande, die men hem kon aandoen, met afgraving
van zijn erf. Toen werd de Schepen boos en maakte er een
eerezaak van, zich niet te laten bedotten. De ouderen stelden
een vergelijk voor, waarbij twaalf tonnen bedongen werden,
maar ook dat wees Lamers spottend van de hand. Dientengevolge
was 't bij den optocht van den huwelijksstoet naar de
kerk zoo stil als bij een begrafenis. Geen enkel geweer- of
pistoolschot werd er gelost, geen bruidjes strooiden bloemen
en goudpapier voor het bruidspaar, kier en daar hoorde men
soms vrij luid de woorden: „gierebast," „erwtepitser," en
„duitenfoekser". Erger was het, toen de jonggetrouwden van
hun bruidsreis terugkeerden. Geen foe-bier, maar ook geen
eerewacht voor den Schepen, geen eereboog voor Lamershof,
*) Zeg-je.

KOOIEN HANNES. 395
geen der ingezetenen om hem te ontvangen. Tegen middernacht
echter was jong en oud met spade en houweel om de
woning van den „erwtepitser" verzameld. Onder menigvuldige
kwinkslagen, afgewisseld door allerlei kreten en uitingen van
hoon en smaad, groef men een greppel om Lamershof, ten
teeken dat de bewoner was uitgestooten uit alle gemeenschap.
Plotseling weerklonk de zware stem van Gekke-Manes.
„Wat zal uch det noe ailemaol baten?" riep hij. „Al graaft
geer ouch tot euvermorge, 't ware körrelke vinjdt geer toch
neet! Kost geer nog ein greppel graven tusse de Schépen
en zin vrouw, a-la-beneur!.... Maer euver drie maonjd is
alles vergète, en euver twee jaor keest geer hem toch weer
in de gemeinteraod! Hadt geer de teen tonne genaome, dan
hadt geer allewieles foe-beer.... noe höbt geer niks as den arbeid
op de koup toe! Graaft leever zi graf achter de kirk, dao
komme veer toch ailemaol bi-ein!"
De boeren lachten. Eenigen hielden op met graven en
verklaarden, dat de Gek eigenlijk gelijk had. Maar de
jongeren riepen:
„Niks d'r van!... afgraven!... Weg mit den duitenfoekser!"
Dat Manes niet gek was, wist het heele dorp wel, wist
iedereen, uren in den omtrek, zoover hij handel dreef. „Hè heet
ze wal alle vief" werd vaak van hem gezegd, terwijl men met
den vinger tegen het voorhoofd tikte, „maer ze staon neet op
éin rie" ') Hij had werkelijk iets abnormaals, iets eigenaardigs.
Manes had in zijn jeugd op een beurs voor geestelijke
gestudeerd, doch werd na bijna vier jaren in het Klein-Seminarie
te hebben doorgebracht, teruggezonden met een brief
aan Mijnbeer pastoor.
— „Minus habens inventus est, dao zit geine kop op" zeide deze
tot den Secretaris, hetgeen de Secretaris op zijn beurt weer aan
de goe gemeente vertolkte: „hè is te licht bevonde aan de stert."
De waarheid . was dat Manes met een zeer alledaagsch
) Rö-

396 HOOIEN HANNES.
verstand en een bijzonder sterk licbaam ter wereld was gekomen.
De goede evenredigheid tusschen geest en stof had
bij hem steeds ontbroken. In het Seminarie had hij zijn hoofd
zoodanig ingespannen, dat hij er ziek van geworden was. Zijn
krachtige natuur had echter spoedig de overhand gekregen
en zijn lichaam in herkulische kracht doen toenemen, doch
ten koste van zijn verstandelijke vermogens, die van lieverlede
in veerkracht afnamen en zwakker werden. Nu en dan
slechts, als hij onder 't spreken in vuur geraakte, was het
of de beste dagen zijner studiejaren voor een oogenblik terugkeerden
en hij, als toenmaals, zich oefende in welsprekendheid.
Thans woonde hij aan het einde van het dorp in een armzalige
hut met een kleinen tuin er achter, dien hij zelve
bebouwde. Eiken dag, na verrichten arbeid trok hij met
een grooten zak, waarin gewoonlijk een paar stukken linnen
staken, van dorp tot dorp, tot zelfs naar de stad om zijn
waar te verkoopen of tegen andere waren in te ruilen, die
hij dan weer elders aanbood. Van elk loopend artikel wist hij
de waarde; wat hij niet kende, versmaadde hij systematisch.
Hij sprak steeds met den meesten ernst en nooit kwam er
een glimlach op zijn lippen. Iet3 vernietigen of beschadigen
hield hij voor zonde, daarom liet hij zijn bruinen baard groeien
tot over de borst en was hem elk onrecht, anderen aangedaan,
de grootste gruwel. Eigenlijk waren het dan ook maar een
paar punten, waarover hij aan 't malen was geraakt, een paar
eigenaardige begrippen, die onveranderlijk bij hem terugkeerden
en waarop hij een geheel philosofisch systeem — treurig overblijfsel
zijner mislukte studiën — gebouwd had.
— „Wat zal 't noe ailemaol baten?" herhaalde Manes tegen
Rooien-Hannes, die bij 't naar huis gaan naast hem liep.
„Zuus-te wal, jungske" — hij noemde iedereen die jonger
was dan hij „jungske" — „de waereld is onvolmaakt, dao is
urgens e fetske 1
) to veul of te weinig. Meugelik is 't maer
) Een greintje.

ROOIEN HANNES. ' 397
zoo'n heel klein stofvèzelke as Teer zeen dansèn^in-'ne zonnestraol.
Dat mot God den Heer wal vergeten höbben te maken
of te veul geschapen höbben."
En Manes geraakte in vuur.
— „Is 't e zanjdkeurke ') van den hoogsten berg" ging hij
voort, „of 'n dröppelke in de zee, is 't 'ne spangekop zilver
van de maon of e vönkske licht van de zon, is 't 'n honderddoezend-millioenste
deil van de locht tussen hemel en èèrd,
neernand wèèt èt! Is 't 'n inkel wurmpke, 't blèèdje aan 'n
plant, 'n ster aan den hemel, is 't ein tweede zon of ein
tweede zee, wèè kan 't zegge? Maer get is er te veul
of te weinig, jungske! Ontbrikt ét körrelke, — dan is 't
ein eeuwig zeuken; is ét te veul — dan is 't einen eeuwigen
oorlog om 't te verneetige en te verdelge. Van dao det alles
aan 't schudde en in bewèging is geraakt. Daorom wervelt
de winjd, daorom schuve de wolken euverein, daorom verdringe
zich de planten, daorom vermaorden de dieren zich onderein.
Daorom knaagt de Maas aan 't schaor, 2
) daorom spieje de
berge vuur, daorom bèèft soms de èèrde. En wat de elementen
verplaatsen of verneele, — dat mot de mins berstelle. Daorom
mot hè zwoegen en slaven, nuuw minse veurtbringe, zich
zelf vertéren en sterven. Ein eeuwig kommen en vergaon.
Noe de mins wèèt, dat de dood 'em wacht, wilt hè geneete
van 't léve. Van dao alle onrecht, alle kwaod! E béter stukske
brood, e fetske meer zin as 'n ander, drie tonnen foe-beer meer
of minder, — eine continueele stried, e vechten zonder rust of doer,
en nooit genog höbbe, nooit bereike wat me verlangt, 'n eeuwig
jagen as de winjd, as den droppel régen, dèè weer verdampt,
as 't vuur, dat zich zelf vertèèrt! En waorom dat alles,
jungske? Wèè zal 't körrelke vinde? Wie zal hè 't verneelen
as 't te veul is, van welke stof zal hè 't maken as 't ontbrikt?
Wèèt 'et de Pastoor of de Burgemeister? Zolle veer s
) 't
weten as veer ailemaol neven ein op de kirkhaof ligge? "
') Zandkorreltje. ") Oever. 3
) Wij.

398 ROOIEN HANNES.
Maar Hannes hoorde niet wat Manes sprak. Hij dacht aan
een ander woord, dat de gek straks gesproken had. Voor hem
behoefde er geen klove meer gegraven te worden tusschen
den Schepen en zijn vrouw, die klove was er, moest er zijn
na 't gebeurde van heden avond. Hij doorgrondde hoe ongelukkig
Karlienke moest worden met den Gierebast,
Eenigen tijd later, op een Zondag avond in den oogsttijd,
zei iemand in de herberg:
— „De philosoof zeukt nog e paar knechten, maer kan d'r
gein kriegen."
— „Wèè wilt ouch bi dèèn erwtepitser deenen?" antwoordde
een ander.
Des anderen daags zei Hannes pachter Jansen den dienst
op en verhuurde zich op Lamershof. De Schepen had hem
drie pattakons ') minder geboden, maar Hannes had aangenomen,
zonder aanmerking er op te maken; hij had alleen
gezegd: als het dan maar niet alleen voor den oogsttijd, maar
voor langen duur, voor altijd was. Met Sinter-Meijs 2) trad
hij in zijn nieuwen dienst.
Stiller en vlijtiger knecht was er nooit op Lamershof geweest,
Hannes gevoelde in zijn binnenst een groote, zalige tevredenheid,
die hij vroeger nooit gekend had. Hij was thans waar
hij wezen moest en verheugde zich innig, evenals de waakhond,
die blij is dat hij thuis komt en vroolijk om de woning en
over hef erf loopt,
Gewoonlijk zag hij „de vrouw" tweemaal daags, eens bij 't
middagmaal in de keuken, als zij 't eten opschepte en voor
de dienstboden plaatste, en eens tegen den avond als hij van
den arbeid terugkeerde en zij, gewoonlijk alleen, de ronde in
de stallen deed. Slechts zelden ontmoetten hun blikken elkander.
Toch was zij steeds vriendelijk tegen hem. Soms meende hij
iets anders dan vroeger, iets droevigs in haar stem te hooren
als zij, in 't voorbijgaan „dag Hannes" zei; soms ook kwam
i) Spaansche munt/ 2.50. 2) g m t Mathijs.

KOOIEN HANNES,
het hem voor dat zijn portie eten, zijn stuk vleesch grooter
en beter was, dan dat der anderen, maar dat alles behoorde
tot de zeldzaamheden.
Toen Hannes als ondergeschikte den Schepen van naderbij
leerde kennen, vond hij hem nog barscher en gieriger dan hij
vroeger had kunnen vermoeden. Met zijn korte Duitsche pijp
in den mond , was de baas overal tegenwoordig waar er handen
aan 't, werk waren, raasde en schold onophoudelijk, leende de
hand waar 't noodig was, ook bij den grofsten arbeid, en
zorgde van den morgen tot den avond dat er hoegenaamd
niets verloren ging.
Kalm en onvermoeid, was „de vrouw" den geheelen dag
bezig. Zij was stil van aard, zacht en voorkomend tegen
iedereen. Memand ontging het, dat zij steeds op alles bedacht
was om aan den geringsten wensch van den Schepen te voldoen,
maar een woord van liefde, een uitdrukking van teederheid
tusschen haar en hem ontdekte Hannes nooit, Zij verrichtte
alles met een zekere onderworpenheid, als of zij niet de meesteres,
maar de eerste dienstmaagd was. Tevens lag er in
haar een waardigheid, een ingetogenheid, die haar als met
een waas van kuischheid omgaf. Zoo scheen zij in werkelijkheid
de heilige, die hij zich, in zijn droomen, steeds had
.voorgesteld.
Eentonig was het leven op Lamershof en langzaam verging
de tijd. De Zondag, als alles rustte, was de treurigste dag
der geheele week. Des morgens begaf zich al het volk, behalve
de knecht, wiens beurt het was om thuis te blijven, ter
Hoogmis. Des middags ging ieder zijns weegs, de Schepen
naar „den Anker" waar hij met den Burgemeester en een
paar andere van de voornaamste ingezetenen kaart speelde.
Gewoonlijk zat dan de vrouw alleen op de opkamer. Kinderen
had zij niet.
Op zekeren dag, dat Hannes zich op de binnenplaats bevond,
hoorde hij in de keuken zijn meester harder dan gewoonlijk
razen en schelden. Een vrouwenstem verzette zich en de toorn

400 ROOIEN HANNES.
van den Schepen klom bij ieder woord. Hannes meende de
stem van Karlienke te herkennen. Met één zet was hij binnen.
Toen hij echter zijn meester, in twist vond met de nieuwe
koemeid, stotterde Hannes eenige verontschuldigende woorden
en verwijderde zich even spoedig als hij gekomen was.
In het derde jaar van Hannes verblijf op Lamershof kwam
er een groote ommekeer in de levenswijze van den philosoof.
Hij ging bijna eiken avond uit en kwam soms laat, zeer laat
in den nacht thuis. Weldra was het geen geheim meer dat
de Schepen zijn tijd in „den Anker" doorbracht en dat er
gespeeld werd, gansche nachten gespeeld om grof geld. De
Baron, die 't kasteeltje weer was komen bewonen, had een
nieuw spel, een soort van „boogjassen" meegebracht uit de
stad, waarbij eenige kaarten ongezien op den stok bleven en
waarmede veel geld gewonnen en verloren werd. In den
beginne had Lamers avonden achter elkander gewonnen en
de Baron had geschud van 't lachen.
Op een avond, dat de dienstboden in de keuken reeds om
de groote tafel zaten en de vrouw het eten opschepte, sprak
een der knechts, die over dag met graan naar den molen
was geweest:
•— „Yan morgen is Kaspar Karsten ouch teröggekomme."
Niemand beantwoordde dit gezegde, dat allen het hoofd
omdraaiden op het geraas van het groote blikken potdeksel,
dat „de vrouw" uit de band viel.
Een oogwenk later ging de verteller voort:
— „Ze höbben hem in Atchin in zine vlerk geschaote,
zag-hè '). Hè zuut 2
) er anders good -
oet."
Wat er verder gezegd werd, hoe allen nieuwsgierig waren
wat „de goerzer" thans ging beginnen, die wel te veel zou
hebben om te sterven en te weinig om te leven, en hoe een
paar oude knechts meenden, dat hij beter in Atchin gebleven
ware dan hier weer het heele dorp in rep en roer te brengen,
•) Zei hij. 2
) Hij ziet.

ROOIEN HANNES. 401
daarvan hoorde Karlienke niets, die met opscheppen gedaan
had en juist heenging.
In den daarop volgenden nacht kon Eooien Hannes niet
slapen. Hij dobberde steeds tusschen droomen en waken. Eens
was hij op het punt om op te staan, omdat hij meende, dat
hij de voordeur had hooren open gaan. Toen hem echter
inviel, dat het de Schepen wel zou wezen, die laat thuis
kwam, dommelde hij weer in.
In de eerste dagen na zijne aankomst bracht Kaspar Karsten
een bezoek aan alle oude vrienden en bekenden. Den tweeden
dag kwam bij op Lamershof. De Schepen gaf hem de hand
en kon een spottend lachje niet onderdrukken, toen hij hem
in militaire houding voor zich zag staan. Minder aangenaam
was het den bezitter van Lameshof, dat Kaspar hem thans
met „neef" aansprak. Hij had er nooit om gedacht, dat de
oude deugniet nog een verre bloedverwant van „Karlien"
was. Kaspar zag er werkelijk goed uit. Een dikke knevel,
iets martiaals in gang en houding, in taal en gebaren had
hem geheel en al veranderd. Hij praatte half Hollandsch en
half Limburgsch en er lag iets over zijn geheele wezen, wat
hem van alle andere dorpelingen onderscheidde. „Hij kwam
maar eens zien," zei hij, „hoe 't in 't ouwe nest nog uitzag....
Als 't hem niet beviel, ging hij maar weer bij den troep,
mogelijk wel terug naar't land der negers en der negerinnetjes;
hij kon elk uur van den dag als schrijver weer in dienst
treden.... Er was gebrek aan onderofficieren bij de Administratie
Tevens beval hij zich bij den Schepen aan als
er een paardenknecht mocht ontbreken, „hij had bij de cavallerie
gediend en kende de zweep," ook alle ander voermanswerk
wilde hij gaarne op Lamershof verrichten.
4jflVeldra echter sprak Kaspar niet meer van vertrekken. Hij
bleef maanden en maanden, at en dronk bij zijn oude moeder
$f^,den Anker" en voerde niets uit. Een enkele maal zag
men hem naast den vrachtwagen of met den schimmel naar
„den drenk" gaan, maar werken deed hij niet. In 't dorp
n. 37

402 ROOIEN HANNES.
vertoonde hij zich alleen als er iets te doen, bij voorbeeld
als er paardenmarkt was en hij de vreemde kooplieden kon
behulpzaam zijn; wie hem spreken wilde, moest naar „den
Anker" .gaan, waar hij rookend of slapend den geheelen dag
in den donkersten hoek der gelagkamer doorbracht.
Waarom zou Kaspar ook werken? Steeds had hij geld genoeg
en als van zelve was hij spoedig al beter en beter in
de kleeren gekomen. Er ging bijna geen Zondag om, of bij
pronkte met een nieuwen halsdoek, een nieuwe pijp of een
andere snuisterij, als het niet een nieuwe broek of een nieuw
vest was.
Als iemand tegen hem zei:
— „Du most er toch wal werm inzitten, Kaspar!" dan
antwoordde hij :
— Bi 't volk is meer geld te verdeenen as eine wèèt."
En als iemand vleiend plaagde:
— „Kérel, kérel! wie kums-te d'r aan ?" dan lachte hij
en vraagde:
— „Wie kumt den duvel aan ein zeel?"
Maar hoe hij er aan kwam wist niemand.
Om de maand of om de zes weken kwam hij even op Lamershof
om „neef en nicht" te bezoeken, maar „neef" vermeed
hij zooveel mogelijk. Tegen de vrouw zei hij nooit anders
dan „nicht," bleef bij den haard staan, had geen tijd om
plaats te nemen, stopte een pijp en vertelde het een of ander
nieuws uit het dorp of, als hij bijzonder goed geluimd was,
een heldendaad uit zijn soldatenleven. De vrouw deed dan
juist of hij er niet was, werkte vlij tig voort en groette kortaf
met „dag Kaspar" als hij wegging.
Intusschen ging alles op Lamershof zijn ouden gang, en
als Hannes soms des nachts de -voordeur boorde kraken, dacht
hij dat de Schepen weer laat thuis kwam....
Eens, op een Zondag, dat de beurt om thuis te blijven
aan Booien Hannes was, vond hij de vrouw, die anders gewoonlijk
op de opkamer vertoefde, in de keuken. Zij zat

BOOIEN HANNES. 403
geheel alleen aan de groote tafel, hield het gelaat in haar
beide handen verborgen en weende.
Er vergingen eenige oogenblikken eer Hannes zijn gedachten
verzameld had. Daarna sprak hij langzaam en zachtjes:
— „Wat is uch?"
Hannes rilde van schrik, toen hij haar het woord had toegevoegd.
'tWas langen tijd geleden, sinds hij zulks gewaagd
had.
— „Ich höb verdreef veul verdreef, Hannes!"
Zij zei „Hannes" tegen hem op vertrouwelijken toon
en klaagde hem dat zij leed
Hannes zag baar aan, doch zij hield het hoofd steeds in
hare handen verborgen en snikte thans luid.
Hannes kon niet spreken. Krampachtig bewogen zich zijne
lippen.
— „Wat is er dan?" vroeg hij eindelijk.
Luider snikte Karlien, doch antwoordde niet.
Er verliepen weer eenige oogenblikken.
— „Kan ich uch helpen?" sprak Hannes heel zacht.
Haar hoofd schudde „neen" terwijl zij hem door haar tranen
een dankbaren blik toewierp.
— „Kont geer 't mich dan ouch niet zegge?" vroeg hij
thans op een toon, alsof de heele meewarigheid zijner ziel
zich daarin uitstortte.
— „Och Hannes ich kan neet meer rondkomme
De Schépen weigert mich 'et neudige. .. Van wéék tot wéék
gift hè mich minder veur de hoeshalding en zèèt dat veer
achteroet gaon Ich kan neet meer betalen ich höb
geine cent in mi bezit...."
Een wonderbare uitdrukking kwam op het gelaat van den
Rooie. Het teekende diep medelijden en toch was het een
oogenblik of het van opgetogenheid schitterde. Dan antwoordde
hij kalm:
— ,,'t Is waor veer höbbe twee jaor achter ein 'ne
schlechten ougst gehad "
27*

404
HOOIEN HANNES.
Zij snikte.
— „Mot geer geld höbbe....?"
— „Jao" knikte zij.
Nogmaals wierp Hannes een langen, smartelijken blik op
het vrouwelijk wezen, dat daar voor hem in luide tranen
haar leed klaagde. Dan verliet hij de keuken zonder een
woord te uiten en kwam een paar minuten later terug.
— „Hie zin zestig gulden." En hij legde een linnen zakje
voor haar op de tafel.
Met een krachtige beweging van den rechterarm schoof zij
het geld van zich af.
„Nèè.... nèè " nokte zij, „'t kan toch neet baten,
Hannes I"
Met de beweging van haar arm, terwijl Hannes nog vlak
voor haar stond, was haar hoofdhaar, dat saamgewonden was,
los gegaan en daalde in een lange zwarte vlecht over haar rug.
Zij scheen het niet te merken en viel met het hoofd op de tafel.
Hannes beefde aan alle ledematen. Bij het zien dier vlecht
doorleefde hij in een oogwenk hun beider jeugd. Hij zag het
schoone, lachende Karlienke van vroeger naast de schoone
vrouw van thans, die weenend, van verdriet overstelpt voor
hem lag. Hij stond als aan den grond gekluisterd.
— „Toch wal toch wal " hijgde hij, "nèèmt 'et
m aer toe, nèèmt 'et maer ich gèèf 't uch zoo gèèr,
van ganscher herte gèèr en geer kont 'et mich later ouch
weer teröggeve ich höb 'et sinds lang gespaard maer
wat zal ich d'r mit doon 1"
En al pratend, zonder juist te bedenken wat hij sprak,
schoof hij haar het geld weer toe.
Langzaam richtte zij zich op, legde de saamgevouwen handen
in haar schoot en zag Hannes vol wanhoop aan.
— ,,'t Kan toch neet baten!" herhaalde zij, „hald r
) di geld,
Hannes! laot mich dich neet ongelökkig maken."
i) Houd.

ROOIEN HANNES. 405
— ,,'t Zin zestig gulden!" bevestigde Hannes, alsof voor
die som de halve wereld te koop was. „En woorom zol ich
uch neet helpen?" liet hij er smeekend op volgen.
— „As du mich dan toch helpen wilst, Hannes, dan konst
du 'et anders doon.... Dan hoofs-du mich di gespaard geld
neet te géve. .. ."
— „Wat dan?.... wat dan?" stotterde Hannes.
— „As de Schépen mich neet genog gèft, mot ich zeen
d'r op ander maneer aan te komme...."
Hannes bleef haar vragend aanstaren.
— „Dao ligt ummers kaoren en bookend ') en haver genog
op de zulder...," ging Karlien voort.
— „Jao" hijgde Hannes, die niet begreep.
— „En alles is ummers zoo good van mich as van hem...."
— „Jao" kwam Hannes.
— „Noe-dan, as du mich toch wils helpen, nèèm dan zooveul
malder as du dragen kanst en verkoup ze aan Gekke Manes...."
— „Maer... . maer... . dat zou deefstal zin...."
Hannes beefde. Zijne oogen rolden en schoten vuur.
— „Heurt mich dan niks toe?.... Höb ich dan niks te
bevélen op Lamersbaof?"
Zij had zich geheel en al opgericht en stond thans met het
nog altijd loshangend haar voor hem. Er lag iets groots,
iets gebiedends in die trotsche verschijning, die zich plotseling
aan zijn oog voordeed.
— „Nèè.... nèè...." prevelde hij, „dat kan, dat mag
ich neet.... dan zol ich 'nen deef zin, as Kaspar Karsten!...."
Bij dat woord kwam er als een bliksemstraal uit hare groote
zwarte oogen; met een forschen greep omknelde haar rechterhand
den pols van den Booie.
— „Hannes!" knarste het tusschen haar tanden. Doch dan
plotseling van toon veranderend: „Och Hannes!" bad zij,
terwijl zij hem steeds bij de hand hield, „verlaot mich neet....
) Boekweit.

406 HOOIEN HANNES.
help mich, Hannes!.... Zuug, ich bön despraat, ich wèèrd
gek van verdreet.... Doog 'et ') Hannes, oet aai 2
) vrunjdschap,
oet leefde veur mich.... Wèè zal zégge das du einen
deef böst, as ich 'et dich bevèèl?.... Zuug, ich höb neemand
meer.... neemand as dich, dèè ich mine nood kan klagen....
Help mich, Hannes, help mich!...."
En snikkend viel ze weer op de bank.
— „Neemt dan eerst 't geld. ..." smeekte hij.
— „Jao" knikte zij thans. „Dank, doezendmaol dank,
Hannes!" nokte zij, terwijl zij hem nogmaals de hand drukte.
En Hannes liet werktuigelijk zijne hand in de hare. Hij
bad opgehouden te denken. Het was of zijn geheele wezen
wegsmolt in een hemel, die over hem en haar was nedergedaald.
Den volgenden Zondag was 't kermis en Kaspar droeg een
nieuw pak, dat hij in den loop der week uit de stad had
meegebracht.
— „Kaspar, wie kumst du d'r toch aan?" vroeg de koemeid
in „den Anker," die telkens zoo moest schateren van lachen,
als Kaspar haar met de vuist in de zij stiet.
— „Wie kumt den duvel aan ein zeel?" antwoordde Kaspar
snaaksch, terwijl hij met beide handen haar midden omvatte,
haar even van den grond tilde en hartelijk schudde, zoodat
zij 't uitgierde.
Zes weken later, toen Lamers tegen 't vallen van den avond
uit de stad terugkeerde, kwam Gekke Manes hem geheimzinnig
achterop.
— „Schépen" sprak hij „as ich noe nog zes malder haver
in èèns van uch mocht höbbe.... ich kan d'r ein aardig
körrelke aan verdeene"....
— „Zes malder haver?" vroeg de philosoof, „Manes, ich
wist neet da's du zoo gek was!"....
— „Is gein gekheid bi" antwoordde Manes; „dezelfde man,
dèè de veurige van mich genaome hèèt, wil d'r nog zes
1) Doe het. 2) Oude.

ROOIEN HANNES. 407
malder bi höbbe.... 't is puike waar, hè kan ze al verkoupe
veur zaodgood"....
— „De veurige?" vorschte Lamers, terwijl hij staan
bleef.
— „Jao, de veurige, die Eooien Hannes mich gebracht
hèèt en die ich hem betaald höb. Eerst ei' malder, toen twee,
toen vief en nog èèns vief. Hè most er toch nog meer bringe,
zag hè"....
De Schepen kon niet gelooven, tot een lang en uitvoerig
verhaal van Manes hem de zekerheid had geleverd, dat hij
bestolen werd.
Nog eenige dagen — en er was groot nieuws in 't dorp.
Eooien Hannes had haver en boekweit gestolen op Lamershof,
de philosoof zelve had hem op heeter daad betrapt en heden
avond zouden de gendarmes komen, om Hannes te pakken.
Toen het gerecht kwam, bleef Hannes kalm en koud. Hij
bekende volmondig dezen diefstal en ook de vorige gepleegd
te hebben. Alleen op de vraag: waarom hij gestolen had, bleef
hij hardnekkig zwijgen. Men nam hem mede in preventieve
gevangenschap.
Na de instructie der zaak werd, buiten den Schepen en de
twee knechts, die met hem op de loer hadden gestaan om
Hannes te betrappen, ook Gekke Manes opgeroepen als
getuige.
Gekke Manes was in die dagen erger dan ooit aan 't malen
geraakt.
— „Dao gebeurt onrecht in de gemeinde!" riep hij luid
tegen iedereen „Eooien Hannes kan wal de haver gestaolen
höbbe, maer 'nen deef is hè neet. Dao is e körrelke aan 't
rollen geraakt, e körrelke goods en 't rolt op mich aan. De
veurige wèèk hèèt mine naoberman de pannenbekker alle
materialen veur 'n nuuj hut geschonken aan Jeube-de-bessembinder,
dèè afgebrand is, en gister hèèt Wullem nèven mich
Eabbels Toontje, 't kind van zinen aartsvijand oet et water
gehoald en Wullem en Eabbels zin zich om den hals ge-

408 ROOIEN HANNES.
vallen. Noe is 't aan minen toer 1
) — ich mot Eooien Hannes
helpen."
Den volgenden nacht tegen half twaalf ure — de Schepen
zat nog te hoogjassen in „den Anker" — ging de voordeur
van Lamershof weer zachtjes open om een zwarte gestalte uit
te laten. Nauwelijks echter was Kaspar Karsten honderd pas
van de hoeve verwijderd, toen een forsche hand hem bij de
keel greep.
— „Halt!" donderde de zware stem van Gekke Manes.
Een vloekwoord — en Kaspar wilde zich met een behendige
beweging aan zijn vuist ontwringen.
— „Stil!" beval Manes, „of ich verwurg dich...."
Tevens had hij den knoop van Kaspars halsdoek omgedraaid
en dwong hem met reuzenkracht op de knieën. Met de linker
hand hield hij zijn zwaren knuppel opgeheven.
— „Wèè is den deef op Lamershaof?" brulde Manes.
— „Ich neet...." rochelde Kaspar.
— „Nèè, du neet.... maer Karlien, die Hannes deestélen
om dich 'et geld te géven.... Wilst-du bekennen?...."
Vaster ging de halsdoek en hooger ging de knuppel.
Kaspar bekende. Toen dreef Manes hem voor zich uit,
door de duisternis naar het dorp.
In de gerechtszaal was het halve dorp onder de toehoorders
verschenen. Als getuigen traden de Schepen, zijn knechts en
Gekke Manes op.
Op de bank der beschuldigden zat Kooien Hannes. Even
als vroeger beantwoordde hij alle vragen met de grootste
gelatenheid; zoodra de rechter naar de oorzaak zijner misdaad
vroeg, zweeg hij en was het onmogelijk nog een enkel woord
uit hem te halen.
Toen de Voorzitter eindelijk de vraag aan Manes richtte,
of de beschuldigde de granen in kwestie bij hem geveild en
verkocht had, stond de Gek op.
!) Beurt.

ROOIEN HANNES. 409
— „Jao, Meneer de Presendent," antwoordde hij, „geveild
en verkocht hèèt hè ze, maer de ware schöldige is Hannes
neet. De vrouw van deze man hie" en hij wees op den Schepen,
„hèèt Hannes bevaole te stélen en 't geld hèèt ze gegèven
aan Kaspar Karsten, de man womit zi 't hélt 1
).
De Schepen werd afwisselend rood en bleek, doch kon geen
woord uitbrengen.
— „Du lugst!. ... du lugst!...." 2
) brulde Kooien Hannes,
die opgesprongen en bijna niet te houden was.
— „Du wèèts d'r niks van, jungske," ging Manes voort,
„maer laot Kaspar hie komme, Heeren! en mich hem
weer bi de kèèl pakken, zoo as veurgistere-nacht, toen
hè van Lamershaof kwam, en veer zolle zeen of hè 't ontkennen
zal!"
Er ontstond een groote opschudding in de gerechtszaal. De
Voorzitter moest het publiek tot de orde roepen. De Schepen
verborg zijn aangezicht van schaamte en van woede.
Van dit oogenblik af aan verviel Kooien Hannes in een
gevoellooze onverschilligheid. Zijn gelaat was doodsbleek, zijn
blik bleef op een punt gevestigd. Dat hij tot drie weken
celstraf veroordeeld werd, hoorde hij niet eens. Zonder besef
van 't geen er met hem gebeurde, werd hij in de gevangenis
terug gebracht.
In de cel bleef de gemoedstoestand van Hannes steeds
dezelfde. Hij at en dronk werktuigelijk, arbeidde een oogenblik,
indien hij daartoe werd aangezet en staarde dan weer
bewusteloos voor zich uit. Den geestelijke, die hem bezocht,
hoorde hij geduldig aan, doch weigerde hardnekkig te biechten.
Op een Zaterdagavond, in 't laatst van November, werd hij
ontslagen. Hij verliet de gevangenis zonder tegen iemand
een woord te uiten, ging regelrecht naar Lamershof en verschool
zich op de binnenplaats in de duisternis. Toen de
vrouw als gewoonlijk geheel alleen de ronde in de stallen
1) Houdt. 2) Je liegt.

410 ROOIEN HANNES.
deed, haalde hij een mes te voorschijn, viel als een razende
op haar aan en stak haar midden door het hart.
Des anderen daags, op Zondagmorgen, stonden eenige kerkgangers
naast een grooten waterplas in de nabijheid van
Lamershof. Men had het lijk van Eooien Hannes gevonden.
— „Hads-du neet motten doon, jungske!...." zei Gekke
Manes, die zich onder de toeschouwers bevond, „zoo höbs-du
't ware körrelke ouch neet gevonje hads motten afwachten
mit gedold.... noe kumst-du neet èèns achter de kirk inde
gewiede èèrd bi de andere.... 'T is èvenveul.... du konst
ouch urgens anders rusten...."

ZWEEDS C HE LETTEREN.
DOOR
C. E. BROMS.
I.
Op den 5 April dezes jaars werd in de rijkszaal te Stockholm
een belangrijk feest gevierd, het eeuwfeest der Zweedsche
Akademie.
De zaal waar anders de Rijksdag vergadert, was voor deze
gelegenheid toepasselijk ingericht en onder een troonhemel
waren armstoelen geplaatst voor de Koninklijke familie en
haar gevolg.
Plaatsen waren gereserveerd voor verschillende genoodigden,
het corps diplomatique, de Serafijnen ridders, hooge ambtenaren,
en de leden der beide kamers van den Rijksdag, allen met hunne
dames. Het was eene in alle opzichten deftige bijeenkomst
en men kon met reden getuigen dat daar op dat oogenblik de
élite van Zweden in de hoofdstad te zamen was. De volle zaal
met deze in feestdosch gekleedde schare toehoorders van beider
kunne bood een prachtig schouwspel aan.
Oskar II trad binnen, vergezeld van den Kroonprins en de
prinsen Oskar en Eugenius, begeleid door de leden der Akademie
van welke tegenwoordig waren de Heeren: Forssell, Wennerberg,
Malmström, Oarlson, Wisén, Dalhgren, Svedelius,
Wirsén, Tegnér, Odhner, Anderson, Kullberg, Nyblom,
Sundberg, de Geer, en Ljunggrén. De tegenwoordige directeur
der Akademie, de aartsbisschop Sundberg, opende het feest
met eene belangwekkende rede die ongeveer een uur duurde.

412 ZWEEDSCHE LETTEREN.
Hij sprak o. a. het volgende:
„Heden zijn honderd jaren vervlogen sedert de Zweedsche
Akademie hare eerste bijeenkomst hield. Koning Gustaaf III,
omgeven door de Koninklijke familie, den Rijksraad en al wat het
land en de hoofdstad voortreffelijks bezat, opende die bijeenkomst.
Gustaaf III liet den stichtingsbrief voorlezen, waarna hij
zelf in een hartig en geestig betoog de redenen uiteenzette,
die aanleiding hadden gegeven tot stichting der Akademie.
Daarna werden de regiementen, die voortaan voor deze stichting
zouden gelden, voorgelezen en hielden een tiental der dertig
eerste leden, uit 's lands meest verdienstelijke mannen gekozen
, korte intrêe-redenen.
De Zweedsche Akademie moest zich in de eerste plaats tot
taak stellen de zuiverheid, schoonheid en kracht der moedertaal
te beschermen en te verboogen, doch tegelijkertijd de herinnering
in eere houden der groote mannen, die het vaderland
hadden gediend en bewaakt en zich tevens wijdden aan den
roem van het vaderland en de beschaving der Zweedsche taal."
Hierop ontvouwde de spreker nader het plan der stichting
en besprak den heerschenden smaak van dien tijd; die ook op
de Akademie zijn stempel had gedrukt. Hoe ieder gaarne in
zijn geest de dagen herdacht van een tijd, waarin men zich
zooveel moeite gaf om het geliefde vaderland op des geestes
gebied te doen herwinnen, wat het in uiterlijk aanzien verloren
had. Hoe er een glans van licht lag over de dagen van dien
Gustaaf, en men zich nu met reden mocht afvragen: „Waar
zouden wij staan in den rei der volken als zij er niet waren
geweest?"
„Maar" zeide de spreker: „de glans dier dagen is voorbijgegaan
en andere tijden zijn aangebroken. Hoe het der Zweedsche
Akademie gelukt is ook voordeelig integrijpen in de beschaving
van den nieuweren tijd, is eene vraag, die zij heden op
dit eeuwfeest ter nauwernood kan ontwijken en die zij toch
moeielijk zelve kan beantwoorden. Het volk zelf moet als
rechter in deze optreden. Daarom heeft zij heden voor dien

ZWEEDSCHE LETTEREN. 413
rechter hare geschiedenis ontvouwd en voorzeker haar zal
recht geschieden. Alle menschenwerk is onvolmaakt. Zoodra
de eene kracht vooruit drijft, komt er eene andere die zich
in tegenovergestelde richting beweegt en zelfs de uiterlijke
omstandigheden werken mede of tegen. Maar wie onder al
die omstandigheden trouwe houdt aan zijn bestemming, hem
kan den lof van den Eenigen niet ontgaan, die alleen in staat
is de rechte waarde des levens te kennen. En waarom zouden
wij dan ook niet van anderen eene billijke erkentenis van ons
streven verwachten?"
De feestredenaar gaf daarop eene historische beschouwing
van het werk der Akademie op het gebied der taal en drukte er
zijn leedwezen over uit dat de hoop op een volledig woordenboek
der taal nog niet vervuld is geworden. Toch is het werk
daaraan niet vruchteloos geweest en hij kon met reden de
verwachting uitspreken dat dit woordenboek in niet al te verwijderden
tijd aan ket publiek zou kunnen worden aangeboden.
Intusschen is het veld der taalvorsching toch niet het
voornaamste waarop de Akademie zich beweegt, maar ook dat
der letterkunde en spreker hield staande dat men moeielijk iets
van beteekenis op dit gebied zou kunnen aanwijzen, waaraan
de Akademie niet op eene of andere wijze had deelgenomen.
Wel is er betoogd dat de Akademie in hare beschermende
authoriteit eerder de ontwikkeling der dichtkunst heeft verhinderd
door de vrijheid aan banden te leggen, zonder welke
geen letterkunde kan bloeien. Men beweerde dat iedere beheersching
van den smaak en van de geestelijke stroomingen
een onding is. „Maar," zeide despreker: „de Akademie voelt
dat dit verwijt onverdiend is. Zij heeft nimmer hare taak
opgevat als een volmacht om stremmend te werken op de
uitingen in de wereld der schoonheid en der waarheid. Zij
heeft altijd erkend dat: „„het schoone zich kleedt in velerlei
vormen,"" daarentegen heeft zij beslist verzet aangeteekend
tegen de woorden: „„Schoon is alles wat geestig is.""

414 ZWEEDSCHE LETTEREN.
„En nu de nieuwe school die ons zal opvolgen" eindigde
deze feestredenaar, „wie is zij? Zal het tegenwoordig realisme
de overwinning behalen? Het zou moeielijk vallen die-vraag
te beantwoorden zoowel in ontkennenden als in bevestigenden
zin. Zooveel is evenwel zeker, dat alles nog te zwart en te
rood is, om te kunnen worden beschouwd als veelbelovend voor
een duurzame zegepraal. Het realisme onzer dagen staat,
zooals het zich nu doet kennen, gereed om in louter naturalisme
uit te loopen. Onze realisten vergenoegen er zich niet
mede de stelling te bewijzen, dat elke voorstelling in schrift van
den kunstenaar getrouw moet zijn aan de natuur, maar zij
streven er naar die te verwringen tot een spotbeeld, door ons
alleen de leelijke natuurzijde in al hare naaktheid te vertoonen
en de werkelijkheid te teek enen in hare meest tegenzinwekkende
en afschuwelijkste vormen.
Het is de ellende, zonder een schijn van verzoening! De
grondgedachte van deze nieuwe richting in de kunst wordt het
best weergegeven in de woorden die Ibsen in een-zijner tooneelstukken
een verloopen geneeskundige laat zeggen: „ „Gebruik
toch het woord ideaal niet, wij hebben immers het goede,
inheemsche woord logen!""
Die logen, waartegen men nu de bijl opheft, is de maatschappij
in haar tegenwoordigen vorm. En de voorstelling daarvan is
zooals gezegd en de personen, waarmee men haar bevolkt, zijn
lichtzinnigen, vervalschers, gevallen vrouwen, echtbreeksters,
overspannen fantasten, die toch altoos met een zekere zelftevredenheid
de waarheid zoeken; het zijn altijd waarheidzoekende
twijfelaars van beider kunne, die evenwel met verachting
neerzien op hunne, nog in ouderwetsche beschouwingswijze
gevangen, medemenschen.
Tegen deze literaire werken moet ieder nauwgezet huisvader
zich gedrongen gevoelen een quarantaine in te stellen,
om de zijnen voor besmetting te behoeden. De toekomst kan
onmogelijk deze richting toebehooren. Maar als het realisme
zich van de vlekken zuivert, die het nu besmetten, dan zal

ZWEEDSCHE LETTEREN. 415
er een dag komen, waarop de vrienden der letteren ook deze
nieuwe school met vreugde zullen zien zamenvloeien met
de oude."
Na den aartsbisschop Sundberg las professor Nyblom een
lang gedicht van den graaf Carl Snoilsky voor, een van
Zwedens meest begaafde dichters van den nieuweren tijd. De
titel luidde: „Een avond bij Mevrouw Lenngren."
Anna Maria Lenngren, geboren Malmstedt, zag den 18 Juni
1754, te Upsala het levenslicht. Zij stierf te Stockholm den
8 Maart 1817. Zij behoort dus tot de dichteressen der oudere
school. Snoilsky hangt hier een liefelijk beeld op van deze
vrouw, zooals zij, voor het theeblad gezeten, eenigen der eerste
letterkundigen te harent ontvangt.
De Directeur der Akademie deelde daarop mede dat de groote
gouden médaille zou worden uitgereikt aan de professoren
Karl Johan Schlijter en Zacharias Topelius, als
bewijs van hoogachting en warme erkentelijkheid aan deze
beide mannen voor hunne werkzaamheid op het gebied der
Zweedsche taalvorsching en dichtkunst ').
De hoogescholen van Upsala en Lund zonden brieven van
gelukwensching en de Akademie heeft naar aanleiding van
dit honderdjarig feest een gouden médaille doen slaan. Op
de voorzijde ziet men het borstbeeld van den tegenwoordigen
koning Oskar II, waaronder eene lier met lauweren omvlochten.
Daarboven staan de woorden: „Oskar II de beschermheer
der Zweedsche Akademie." Onder het borstbeeld staat: „Het
honderdjarig feest der Zweedsche Akademie den 5 April 1886."
Op de achterzijde staat het borstbeeld van den stichter der
Akademie Gustaaf III op een schild tusschen twee figuren in
zwevende houding, waarvan het eene, de God der welsprekendheid
Mercurius, het schild draagt en het andere, de godin
der dichtkunst, met een lier in de linkerhand, met de rechter
O Van Topelius liederen zijn er eenige door mij in onze taal overgebracht
en in het licht verschenen.

416 ZWEEDSCHE LETTEREN.
een lauwerkrans boven het borstbeeld beft. Daarboven staan
de woorden: „Ter herinnering aan Gustaaf III de stichter
der Zweedsche Akademie." De médaille is gecomponeerd en
gegraveerd door Mevrouw Lea Ahlborn.
De plechtigheid werd besloten door den Secretaris der
Akademie Doctor 0. D. af Wirsén die een door hem vervaardigden
Feestzang voorlas van 34 koppletten van twaalf
regels ieder, waarin hij alle dichters bezong, die sedert de
stichting der Akademie, naam hadden gemaakt op dit gebied
der letterkunde. In zeer fraaie bewoordingen gelukte het
dezen dichter een schoon en tevens belangwekkend dichtstuk
zaam te stellen. Belangwekkend ook daarom, omdat hij van
ieder dichter dien hij bezingt tevens het eigenaardig schoon
doet uitkomen.
Ik zou hiermede het verhaal van dit eeuwfeest kunnen besluiten,
ware het niet dat ik aanleiding vinde, de beide
koppletten uit den feestzang, die gewijd werden aan de nagedachtenis
van den aartsbisschop Johan Olof Wallin,
voor, de lezers van dit tijdschrift te vertalen, zij luiden:
Voor 't altaar zal zich Zwedens zangster tooien
Als tempelmaagd, 't gewaad vol breede plooien ,
Zoo ras Wallin er Davids harpe slaat;
Die stem zal zelfs 't verhardste hart verweeken,
Die blik ons van een geestenwereld spreken....
Wat onweerswolk omschaduwt dat gelaat!
Bhetorisch, prachtig, klinken 's reednaars woorden,
't Verkropt gevoel krijgt vleug'len bij de accoorden
Dier stem , die klinkt als een bazuingeschal;
De zucht naar 't hoog're in alle wereldvolken,
Zal hij in een onsterflijk lied vertolken:
„Waar is mijn vriend? Ik zoek hem overal!"
De ziel eens Bomers, een profeet daarneven,
Was 't eed'le en hoog're Van 't gedachtenleven
In 't prachtigst kleed, zijn kracht en eêlst genot!

ZWEEDSCHE LETTEREN. 417
En toch hoe zacht, vol weemoed zou het wezen
't Lied uit dat groot en treurend hart gerezen
Dat stil beleed: 't Is alles klein voor God;
Een zucht naar tempelhymnen en gebeden
Als Juda's zonen Babel hooren deden!
Ja, zelfs in 's levens laatsten avondstond,
Zong hij een laatste lied uit 's harten grond,
Een roos des hemels, maar vol doornen tevens,
't Was: „De Engel van den dood" een psalm des levens.
Uit deze regelen blijkt niet alleen dat Wallin in zijn
vaderland onder de voornaamste dichters gerangschikt wordt,
maar dat ook zijn gedicht „Dödens Engel" hier nog een
bizondere en eervolle vermelding wordt waardig gekeurd. Of
dit gedicht nu evenwel als zijn meesterstuk mag beschouwd
worden, betwijfel ik zeer. Daarvoor is het te veel een tendenzstuk
en heeft te veel bijbeltaal en alles behalve nieuwe, frissche
denkbeelden tot grondstof voor den somberen gedachtengaug.
Dat de dichter zelf met dit zijn geesteskind zeer ingenomen
was, mag evenmin als bewijs der voortreffelijkheid gelden,
want het is meer gebeurd dat dichters in de vergelijkende
schatting van eigen werken dwaalden. Men bedenke daarbij
dat hij aan den avond zijns levens stond en het onderwerp
hem dus uit den aard der zaak meer boeide door de onmiddelijke
toepasselijkheid op eigen levenstijdperk.
Maar in elk geval eischt tevens de billijkheid dat men een
dichtstuk, evenals elders de persoon eens kunstenaars, beschouwe
in de lijst van zijn tijd. En dit gedicht werd ontworpen
tijdens de ontzettende cholera-épidemie die in 1834
Stockholm teisterde. De dichter Johan Olof Wallin leefde
van 1779—1839.
Ik had het gedicht „Dödens Engel" uit Stockholm ontboden
en om den roep die er in Zweden over uitging het plan
opgevat het in onze taal over te brengen.
Bij dè lezing viel mij het gedicht tegen. Ik ben een blijmoediger
levensbeschouwing toegedaaD en zie ,,de(n) Engel
28

418 ZWEEDSCHE LETTEREN.
des Doods" niet gaarne in de gedaante van een boetegezant
en wreker afgemaald. Mij bekoort meer eene levenswijsheid
als Ernest Eenan der Fransche jongelingschap predikt en die
zich waardig aansluit aan de eerste lessen der jeugd die vader
van Alphen ons leerde met zijn:
„Ik ben een kind
Van God bemind
En tot Geluk geschapen. ..."
En zouden wij dan de les des bijbels „Verblijd u ten allen
tijde" in den wind slaan en het waarschuwend: „Zorg niet
voor den dag van morgen," niet evenzeer van toepassing
rekenen op een te herhaald en naargeestig peinzen over de
ure des doods, die zoo "wijsselijk voor ons verborgen gehouden
werd.
Men meene daarom niet dat ik een lans wensch te breken
voor de lichtzinnigheid. Blijmoedigheid sluit immers den ernst
niet uit en al grijpt men nu zelf niet naar de pen om een
gedicht voor anders-geloovenden te vertalen, toch kan men
de schoonheden bewonderen die het tot een kunstwerk verheffen.
Doctor J. M. Hoogvliet heeft hier klaarblijkelijk anders
over gedacht en onlangs een vertaling van „De Engel des
Doods" het licht doen zien bij Gebroeders Muré te Leiden.
De uitgave is geschied onder aanbeveling van den dichter
J. J. L. ten Kate en opgedragen aan H. K. H. Sofia Maria
Victoria Kroonprinses van Zweden en Noorwegen.
Deze opdracht is in de Zweedsche taal vervat en het dichtstuk
tevens voorzien van „een woord vooraf' met levensbericht
van den dichter Wallin, eenige bizonderheden over het gedicht
zelf en des vertalers Nederlandsche bewerking.
In deze voorrede lezen wij:
„Bij de viering van het jubelfeest der Zweedsche Akademie is
het gedicht voorgedragen. In Zweden houdt men het nog steeds
in eere als een der schoonste proeven van godsdienstige poëzie."
Dit is wel wat veel gezegd. Bij de viering van het jubel-

ZWEEDSCHE LETTEREN. 419
• feest waarvan ik hier een kort verslag deedt, is de dichter
Wallin met alle andere dichters herdacht, doch het gedicht
„Dödens Engel" niet voorgedragen. Ook wordt aan Esaïas
Tegner den lof, dezen ook terecht toekomende, niet onthouden
dat hij de grootste dichter van Zweden heeten mag. Zijn
dichtgave overtreft die van Wallin en als proeve van godsdienstige
poëzie (om slechts één voorbeeld te noemen) is: „De
Nachtmaalskinderen" waarvan Potgieter in zijn werk „Het
Noorden" een groot gedeelte vertaalde, veel schooner en dichterlijker
dan „De Engel des Doods." Ook hebben de dichters
Stagnelius, Pranzen en Vitalis een groot deel aangebracht
van de aan religieuse liederen zoo rijke poëzie van het
Noorden ').
Nu is het van algemeene bekendheid dat koning Oskar II
en zijn huis eene beslist orthodox-godsdienstige richting zijn
toegedaan, hetgeen van grooten invloed is op het bezetten
der verschillende leergestoelten bij het Hooger Onderwijs daar
te lande, en onder de boogere standen is dientengevolge
evenzeer orthodoxie, zoo niet een zaak des harten, eene zaak
van mode geworden.
Dat onder zulke omstandigheden een gedicht als het onderhavige
weder wordt opgerakeld, en voor veroudering behoed,
is echter naar mijn bescheiden meening nog geen voldoende
reden om het in onze taal over te brengen, al ware de Zweedsche
opdracht vóór de Hollandsche vertaling daarmede voldoende
toegelicht. En hoe is de vertaling zelve gelukt? Laat mij
alvorens hierover eenige woorden in het midden te brengen
even aantoonen hoe ik over vertalen in 't algemeen denk.
Ik houd vertalen voor een moeielijk werk en het vertalen
van gedichten in 't bizonder voor zeer moeielijk.
In de eerste plaats moet men de taal waarin het oorspron-
') Met ingenomenheid verwijs ik den lezer naar het belangrijke opstel
over Zweedsche poëzie van Mejuffrouw Opzoomer (A. S. C. Wallis) in
den jaargang 1879 van dit tijdschrift II. deel, waarin ook de godsdienstige
poëzie der Zweden behandeld wordt.
28*

420 ZWEEDSCHE LETTEREN.
kelijke gedicht geschreven is geheel machtig zijn en aan een
grondige kennis van eigen taal veel taalgevoel paren d. w. z.
men moet elk woord in zijn eigenaardige beteekenis en kracht
kennen. Daardoor kan men de juiste stemming teweeg brengen
die de oorspronkelijke dichter bedoelde op te wekken. Dit is
wat men zeggingskracht noemt.
Daarbij moet men de techniek der dichtkunst kennen, den
oorspronkelijken dichter volkomen begrijpen en door hem geïnspireerd
worden. Tot op zekere hoogte moet men dus zelf
dichter zijn.
In de tweede plaats moet men getrouw zijn, zonder de taal
geweld aan te doen. Afwijken van den oorspronkelijken tekst
mag men alleen als men overtreffen of verbeteren kan.
Zoogenaamd vrij vertalen is af te keuren. Men mag zich
niet vergrijpen aan het werk eens kunstenaars, maar moet
zich behoorlijk moeite geven, worstelen met den auteur.
Stelt men minder strenge eischen dan schrijft men een
vrijbrief voor de onmacht en zet de deur open voor tal van
banaliteiten en geknoei op dit gebied.
Met vaak worden de oorspronkelijke auteurs overtroffen,
toch zijn hiervan voorbeelden te noemen. Ik noem slechts
het fraaie vers „Fare thee well and if for ever" van Byron
vertaald door Corn. Loots. Aan van Lennep gelukte ditzelfde
lied later slecht. Dan „De oude vrouw" van Béranger
vertaald door Tollens en enkele gedeelten van het Zweedsche
gedicht „Axel" van Esaïas Tegner vertaald door Potgieter.
Er zijn er stellig meerderen maar deze enkele voorbeelden
mogen volstaan.
Indien het geen hersenschim ware deze mijne beschouwing
tot wet te verheffen, welk een zegen zou het zijn voor de
vaderlandsche litteratuur. Hoevele slechte vertalingen in proza
en dicht, die nu de markt met overproductie dreigen, bleven
ons bespaard en hoezeer zou dit ten bate komen van het
schamel loon waarmede nu rijp en groen onder de vertalers
genoegen moet nemen.

ZWEEDSCHE LETTEREN. 421
Na deze vluchtige beschouwing getuig ik met vreugde dat
Dr. Hoogvliet zich in 't algemeen met talent van de vertaling
beeft gekweten.
Hoewel ik de oorspronkelijke versmaat van het gedicht
meer vreemd dan fraai vinde, heeft de vertaler die toch
m. i. terecht behouden en zich daardoor tevens de taak niet
vergemakkelijkt. Met name zijn de korte, rijmende regels
zoovele struikelblokken voor den vertaler.
Die versmaat is zeer eentonig (de vertaler zegt „klinkt
plechtig") maar past zeer bij de sombere eentonigheid van
het thema. Het is alsof de vertaler dit ook gevoeld heeft,
toen hij het, in tegenstelling met de oorspronkelijke (niet
geïllustreerde) uitgave, in verschillende zangen verdeelde, ieder
vers eene bladzijde gaf en de opmerking maakte: „Het is
niet bestemd om in één adem gelezen te worden, men moet
het van tijd tot tijd bij passende, plechtige gelegenheden in
het godsdienstig huisgezin opslaan enz."
Dat de geachte vertaler niet stipt genoeg getrouw is gebleven
aan het Zweedsche model en het oorspronkelijke nergens
heeft overtroffen, zijn echter redenen die mij tot de verklaring
nopen dat het gedicht wel bij de vertolking geleden heeft.
Hij erkent dan ook zelf dat het op een aantal plaatsen voor
verbetering en verfraaiing vatbaar is en beveelt zich beuschelijk
aan voor aanmerkingen van de zijde der lezers. Naar aanleiding
daarvan neem ik de vrijheid met alle bescheidenheid
eenige opmerkingen in het midden te brengen. Bij het nazien
en veranderen is mij het moeielijke van den arbeid tevens
duidelijk gebleken en is hier in ruime mate het „la critique
est aisée, et 1'art difficile" van toepassing. Ik begin met te
constateeren dat op enkele plaatsen de scansie niet zuiver is.
Tweemaal vooral treft de verkeerde klemtoon ons zeer onaangenaam
met name in vers 12 en 34, bij de woorden
„rekenschap" en. „vijgeboom". Het pleidooi in de voorrede
gehouden voor het rijmen van „ij" op „ei" beeft mij niet
overtuigd. Ook in de jongste aflevering van de Nieuwe Grids

422 ZWEEDSCHE LETTEREN.
rijmt in een sonnet „brein" op „zijn" en „klein" op „schijn."
Ook het Fransche „rime riche". yindt men daar terug in een
ander sonnet, waar „vliet" op „ontvliedt" rijmt. Van al deze
en andere uitheemsche fraaiigheden moet het Hollandsche vers
zuiver gehouden worden. Het geeft een vermoeden van onmacht
of slordigheid. Wie in gebonden stijl schrijven kan, kent de
banden, maar zij knellen hem niet. Wie het niet kan,
schrijve proza.
Verder zou ik voorstellen het derde vers, om der getrouwheid
wille, als volgt te veranderen:
Gij gaat en zucht zooals duiven zuchten,
Naar 't Morgen hakend , nog niet gezien;
Maar gij kunt nimmer den Dood ontvluchten,
Hij treft u plotsling en onvoorzien....
Dan vaart gij henen,
Vooral ook omdat ik bezwaar heb tegen het „beweenen"
van iets dat komen moet en tegen het woord „heenstuiven" in
den zin waarvan hier sprake is. En dan dat „Zonder uitstel
gedoemd tot sterven" is onduidelijk en onwaar. Tusschen
geboren worden en sterven kan een lang menscbenleven liggen!
In het zesde vers is de aanvangsregel niet alleen niet getrouw,
maar het tegenovergestelde van het oorspronkelijke. Wij
lezen in de vertaling:
en er staat:
en of men:
Mijn vïeugel breidelt den storm van 't Noorden,
'k Omgord met vleuglen den storm van 't Noorden,
Van staats-systeemen verbrijzel ik den vorm,
vertalen mag met:
De Staten breek ik als rafelkoorden,
waag ik te betwijfelen, terwijl in de laatste regels in het
oorspronkelijke het beeld der golven terugkeert:

ZWEEDSCHE LETTEREN. 423
Als golven wentlen zij aan mijn voet,
Tot ras hun rijgang ten einde spoedt.
In het negende vers geeft:
Ik paar geslachten in 't graf der tijden,
niet juist weder dat hij de geslachten, arm en rijk, dooréén-
mengt. Zou het niet beter zijn te vertalen:
In de aardsche dalen, waar zij verschenen,
Waar ze ijdel twisten om rang en naam
Werp ik geslachten in 't graf dooréenen
En stapel eeuwen op eeuwen saam.
In het tiende vers:
dunkt mij:
beter.
Die u beschutting en berging geeft,
Die u beveiligt of vrijplaats geeft,
In het elfde:
Zij wijken willig voor ééne hand.
stel ik voor te schrijven :
Zijn broos en breekbaar in mijne hand.
Het dertiende vers met driemaal „dan" en driemaal „die"
is een der minst goed geslaagde. Ik beveel de volgende
wijziging aan:
Waar is uw Broeder? Waar uw Gelijke?
Zoo vraagt de Heer u dan langer niet,
Dan hebt gij broeders, verwaten Bijke!
In 't wormgebroed, dat gij spijze biedt....
En als die tallen
Verzadigt sneven,
Blijft van hun allen,
Eén worm nog leven,

424 ZWEEDSCHE LETTEREN.
De worm die rustloos in 't harte knaagt,
't Ontwaakt Geweten , dat eeuwig plaagt.
Waarom heeft de geachte vertaler den aanhef van het
en 15 de
vers:
14 de
niet getrouwer door:
U zal hij kwellen,
Hij wacht u allen,
vertaald? En in het 14 de
vers de korte regels niet als volgt
gesteld ?
Gij Wetsverkrachters,
En jeugdverleiders,
Gij vreêverachters
En lasterspreiders!
In het 16 de
vers is „binnen torscht" onduidelijk en de laatste
regel klinkt beter als er staat:
Gij komt hier binnen, maar niet weêr uit!
De 4 de
regel van het 18 Je
vers te veranderen in:
En hoe uw arbeid dient aangevat, of
En hoe uw roeping dient opgevat.
anders valt de klemtoon op het toonlooze „te".
Het 19 de
vers vereischt algeheele herziening. De vertaling
luidt:
De stem des Heeren klinkt liefdrijk, teeder;
O, volg tevreden en hef het hoofd!
Dan drukt u nimmer de droefheid neder
Als 't loon der wereld u wordt ontroofd:
Blijf stil gelooven
En werkend waken.
En zie naar Boven
Trots afgrond's kaken

ZWEEDSCHE LETTEREN. 425
Dan voelt ge u vatten door Englenhand
En veilig voeren naar 't Vaderland.
terwijl liet oorspronkelijke vers dat ik ter vergelijking met
opzet in proza vertaal, zegt:
In het 21 ste
Hoor de geestenstem , de heldere, diepe,
En wandel met opgerichten hoofde naar Zijn wet;
Vraag daarna niet angstig of ge ook vallen zult
En bekommer u evenmin om der wereld dank!
Vervul uw roeping
En vrees niet!
En zelfs als ge valt
Blik omhoog!
Dan zal u een englenhand vatten
En u stil naar uw land geleiden.
vers is in den regel:
En leef als kristen en sneef als man!
de woordspeling die in het oorspronkelijke gedicht in de tegenstelling
van „Overwinnen" en „Vallen" ligt, verloren gegaan,
er moest staan:
Verwin als Kristen en val als Man !
en de korte regels in dit vers, meer gelijk aan den oorspronkelijken
tekst, te vertalen met:
Zoudt ge u vergapen
Aan aardsche glansen ?
Vlecht om uw slapen
Geen welkbre kransen,
In het 23 sc
« is een hiaat in den 4 den
regel ingeslopen. Ook
komt mij het spreken van „een ziel in asch gelegd" bedenkelijk
voor.
Voor den tweeden regel van het 27 ste
vers:
Vertroost u, harten, die zwoegt en zucht.

426 ZWEEDSCHE LETTEREN.
zou ik vertalen:
Vat moed, bedrukten, die zwoegt en zucht.
en alweder om der getrouwheid wille de 4 eerste regels van
het 28 ste
vers wijzigen in:
Van alle leven is Hij de bronne,
Van alle krachten, van alle licht;
Zijn liefde omvaamt ook elk' andre zonne,
Waar Hij zijn schepslen een woonplaats sticht.
Om eindelijk het einde van vers 31 te schrijven:
De Vader wacht hen, hun' naam kent Hij,
En in Zijn armen daar rusten zij.
Ik zal evenmin beweren dat al mijne veranderingen zoovele
verbeteringen zijn, als dat er niet nog andere gebreken in de
vertaling aan mijne aandacht zouden zijn ontsnapt.
Overigens, zooals gezegd, kan ik mij moeielijk vereenigen
met die geringschatting van het aardsche leven „het schoonst
geschenk van God" tegenover een mogelijk toekomstig bestaan,
waarvan wij ons geen denkbeeld kunnen vormen.
Voor wie dit echter zou willen beproeven, zou het ongetwijfeld
moeten geschieden volgens de wetten die al het geschapene
beheerschen. Mets gaat er in het heelal met groote sprongen
voorwaarts, alle ontwikkeling gaat langzaam, moeielijk, geleidelijk
en trapsgewijze. Als al het waarneembare ons dit
leert, is het dunkt mij onlogisch om eigenmachtig aan het
onwaarneembare andere wetten te stellen.
De leer der theologen, „welche einen weiten Abgrund
zwischen die seelische und moralische natur des Menschen in
seinem gegenwartigen und künftigen Zustande des Daseyns
setzen" is mij altijd verwerpelijk voorgekomen. Eene poëtische
ontboezeming als die van den dichter Hasebroek:
„Ja, wat ook de aarde ons geev' te aanschouwen,
Wat ze ons van waar- of schoonheid bied',

ZWEEDSCHE LETTEREN. 427
't Is al een halfheid, wat men ziet,
't Geheel blijft weigren zich te ontvouwen:
De dood alleen schenkt eens ons oog
't Aanschouwen van den vollen boog!"
is volkomen als genoemde theologen gedacht en m. i. onjuist.
Wij zien bier niet de helft, maar een onnoemelijk klein
gedeelte van hetgeen er te weten en te zien valt en na den
dood niet dadelijk „den vollen boog" maar waarschijnlijk aanvankelijk
niet veel meer dan wij hier op aarde zagen. Indien
er individueele onsterfelijkheid bestaat, dan is het aannemelijker
te denken dat wij trapsgewijze verder zullen gaan „van kracht
tot kracht." De traditie verdeelt het leven in twee deelen,
het korte en enge aardsche en het breede en eeuwige hemelsche,
zonder de minste verhouding tot elkander. Dit komt mij zeer
onaannemelijk voor.
Maar ik waag mij niet verder op speculatief terrein. Zij
evenwel, die zich gaarne verdiepen in „de dingen die niet
worden gezien", mogen bedenken, dat elk onbevredigd verlangen,
dat reikhalzend uitziet naar iets anders buiten dit leven
en de ziel met somberheid vervult, zoo lichtelijk ongeschikt
maakt voor een mannelijk en krachtig streven om hier te
woekeren met de ons geschonken gaven.
Mockt nu evenwel dit gedicht in onzen tijd bij onze landgenooten
nog opgang maken, dan wensch ik den geachten
vertaler van harte toe, dat het hem gelukken moge, ook hier
eene prachtuitgave met de illustratiën vanLarsson het licht
te doen zien. De smakelooze uitgave van de Gebroeders
Muré verleent tot dien wensch nog sterker drang.
II
Stockholm, Zweden's bekoorlijke hoofdstad, biedt eenige
punten van overeenkomst met Parijs en Amsterdam.

428 ZWEEDSCHE LETTEREN.
Met in de fraaie ligging, waardoor zij veel op beide laatstgenoemden
vóór beeft, maar in andere plaatselijke omstandigheden
en ook, om zoo te spreken, in haar innerlijk wezen.
In Stockholm concentreert zich alles wat Zweden uitmuntends
heeft aan te bieden op het gebied van administratie, industrie,
politiek en letterkunde, waarover de meeste boeken in de
hoofdstad worden uitgegeven Bij deze overeenkomst met
Parijs voegt zich nog die andere, dat de inwoners van Stockholm
in aard en karakter wel bij de Parijzenaars kunnen
vergeleken worden.
Beeds vroeger heb ik er op gewezen, dat men in het buitenland
vaak van de Zweden zegt dat zij „les Francais du Nord"
zijn. Dit is echter evenzeer een dwaling als de bij ons vaak
gangbare, dat men het geheele Fransche volk verwart met de
Parijzenaars. Men zou echter van de Stockholmers in vele
opzichten kunnen getuigen: „Ce sont les Parisiens du Nord."
De landaard der Zweden in het algemeen is veel meer gelijk
aan den onzen en wat Stockholm vooral op Amsterdam doet
gelijken is, dat het, hoewel de grootste en meest intéressante
stad van het land, nog altijd iets van het kleinsteedsche aankleeft,
wat men in Parijs en andere wereldsteden niet meer
vindt.
Als gevolg van de voordeelen die een centraalpunt aanbiedt
•en van de ligging der stad in de aan afwisseling rijkste natuur
van Zweden, welk natuurschoon over 't geheel genomen
iets eentonigs aankleeft, hebben er naar Stockholm in het
laatste tiental jaren, evenals hier naar Amsterdam, tal van
verhuizingen uit het binnenland plaats gehad. Daardoor nam
ook Zwedens hoofdstad aanmerkelijk in omvang toe en is op
weg meer en meer wereldstad te worden. De inwoners leveren
daardoor veel meer tegenstellingen op dan eenige andere
Zweedsche plaats en er is om zoo te zeggen, langzamerhand
een a part klein Zweden in de hoofdstad opgekomen.
Het is niet te verwonderen dat in een dergelijk oord in
den regel de meest gelezen werken van kunst en smaak het

ZWEEDSCHE LETTEREN. 429
licht zien. Kunstenaars vinden hier een rijk veld van studie.
Een bewijs biervoor levert ons o. a. de arbeid van Mevrouw
Anne Oharlotte E dg ren, een nieuwe ster die aan den
letterkundigen hemel van Zweden is opgegaan. De omstandigheid
dat van een gedeelte van haren laatsten arbeid, waarmede
zij in Zweden en ook reeds in het buitenland haren
roem voor göed vestigde, vertalingen, in onze taal zijn verschenen,
geven mij aanleiding de aandacht der lezers van dit
tijdschrift op deze geniale Zweedsche schrijfster te vestigen ').
De serie novellen, getiteld: „Ur lifvet", waarvan reeds vier
bundels achtereenvolgens in Zweden het licht zagen, (de vierde
bundel, hier nog niet bekend, is eerst zeer onlangs verschenen)
geven blijk van een streng episch kunstvermogen. Zij zijn
ongemeen streng en ernstig, zoowel wat den aard der kunst
zelf, als de ethische kracht van den inhoud betreft. Hier
vindt men geen lyriek. Hier wordt niet betoogd of gepbilosopbeerd.
Alles is handeling. Maar de innerlijke handeling
is voor den lezer even toegankelijk als de uiterlijke. De voorstelling
is zoo duidelijk en helder, dat men alles tot op den
bodem zien kan. Hier zijn geen ondiepten of troebele wateren.
De schrijfster is mogelijk op enkele plaatsen nog dieper dan
zij zelve denkt, door het intuïtief vermogen van de ware
kunstenaarsziel.
De geheele serie dezer novellen bestaat hoofdzakelijk uit
eene schildering van de botsingen tusschen oude en nieuwe
levensbeschouwingen die door de schrijvers van den tegenwoordigen
tijd meer en meer worden blootgelegd. De strijd
tusschen oude en nieuwe plichten, tusschen hartstocht en plicht,
edele en onedele neigingen, vooroordeel en helder doorzicht,
en tusschen oude en nieuwe vooroordeelen. Maar uit de innernerlijke
zoowel als uit de uiterlijke handeling blijkt ons eene
zuiver epische opvatting, zoo onpartijdig en zoo weinig betoo-
1) „Uit den Vreemde". Vertalingen van Gustaaf van Loon. TJitg.:
W. Gosler te Haarlem. „Levensstrijd", naar het Zweedsch, van A. Ch.
Edgren, door Ph. Wijsman. 2 deelen. Uitg.: W. Gosler te Haarlem.

430 ZWEEDSCHE LETTEREN.
gend als maar mogelijk is. De lezer wordt geheel vrijgelaten
in zijn keus. De schrijfster geeft geene andere hulp, dan die
eener getrouwe voorstelling der feiten en de goede hulp die
er uitgaat van haar ondubbelzinnig geloof aan eene moreele
wereldorde in alles, eene wereldorde, waarvan onze dichter
Schimmel in zijn lied „Op de heide" getuigt, dat ze heeft:
„Geen aanvang, geen einde,
Geen kleinst, geen grootst!"
Velen dezer novellen, men zou bijna zeggen al te vele,
hebben bet vraagstuk van het huwelijk, thans zoozeer aan de
orde, tot onderwerp. Benige, bijv.: „Het Kind" en „De vrouw
van den Dokter", zijn oude onderwerpen, maar hier- op nieuw
met meesterhand geschetst en met eene zelfstandigheid die
hun veel oorspronkelijks en waars verleent in de onderdeelen.
Men schijnt telkens nieuwe zwarigheden op te duiken tegen
de ongestoorde gemeenschap tusschen man en vrouw en beider
gezamentlijke arbeid aan den ontwikkelingsloop der menschheid,
bezwaren, die vooreerst wel niet veel zullen verminderen
door het feit, dat ze onmeêdoogend worden aan 't licht gebracht.
De laatstgenoemde novelle, „De vrouw van den Dokter",
bevat tevens eene ernstige waarschuwing tegen de gevaren van
geestrijke dranken, vooral voor zenuwachtige lieden. Ook op de
herediteit van het kwaad der dronkenschap, waarover onlangs
een zeer belangrijk opstel (L'Alcoolisme) in den „Bevue des
deux mondes" verscheen, wordt hier gewezen, waar o. a. de
Dokter in een gesprek met zijne, aan den drank langzamerhand
verslaafde, echtgenoote uitroept:
„Maar is het niet meer dan billijk, dat ik aldus moet boeten
voor mijne lichtzinnigheid, de dochter van een dronkaard te
huwen, die het vergif dat in haar bloed ligt, nu mogelijk op
haren zoon zal overbrengen."
In de figuur van „Aria" wordt ons niet alleen de gevierde
schoonheid, het „brandpunt" der gezelschapskringen, wier
persoonlijkheid gewetenloos wordt gewaagd aan al de gevaren

ZWEEDSCHE LETTEREN. 431
die een onbedacht huwelijk oplevert, voorgesteld, ons blijkt
daaruit evenzeer dat ook andere jonge meisjes dezelfde kansen
loopen. Want zelfs een goed „tehuis" biedt hier al te geringe
hulp. Vader en moeder hebben zelf mogelijk hun levenslot
te deelen, zonder dat zij genoegzaam belang in elkander
stellen. En zonderling genoeg, terwijl men der individueele
ontwikkeling tegenwoordig alle aandacht wijdt, maakt men
maar al te vaak eene uitzondering voor deze, in ons leven
stellig meest invloedrijke van al onze haudelingen en schijnt
niet te gelooven aan de mogelijkheid van een daartoe voorbereidende
opvoeding.
Voor het huwelijksgeluk bestaan toch zoo vele klippen,
waarop ket stranden kan. Beloften, voor het leven gegeven,
eischen veel standvastigheid, veel toewijding en liefde van
den zwakken en veranderlijken mensch. Er is waarheid in
de woorden, die Berndtson (Aria's tweeden man) zijne vrouw
toevoegt:
„Men spreekt van zulk eene belofte als ware het een geheim
verbond met den booze, dat men onderteekende met zijn
hartebloed. Hoe kan een kortzichtig, veranderlijk menschenkind
zich ooit door zijn gegeven woord voor zijn geheele leven
binden? Zoo iets is even dwaas en ongerijmd als wanneer
stervenden door testamenten invloed willen uitoefenen op een
volgend geslacht. Als zulk eene testamentbepaling of belofte
in strijd blijkt te zijn met het rechtvaardigheidsgevoel der
erfgenamen, dan zijn zij immers niet gehouden daaraan gevolg
te geven, ja, zij mogen dan niet eens gehoorzamen, zij
hebben er het recht niet toe. Het is dwaas beloften te doen
voor eene toekomst, waarover men zelf geen meester is."
In de twee verhalen, waarin „Aria" voorkomt „Een bal in
de sociëteit" en „In strijd met de zamenleving" bepaald zich
de opvoeding der vrouw voor het huwelijk tot deze ééne voorwaarde
, dat een welopgevoed meisje de vereischte eigenschappen

432 ZWEEDSCHE LETTEREN.
moet bezitten om eenmaal gehuwd te kunnen leven met den
eersten, besten knappen man, die in staat is haar een voldoende
positie in de maatschappij te verschaffen.
Wij zien in deze verhalen drie opeenvolgende geslachten
optreden, moeder, dochter en kleindochter, drie eenigszins
van elkaar verschillende exemplaren van de vrouwelijke kunne.
Alle drie geven zich eerst met stille geestdrift, daarna met
stille gelatenheid over aan wat zij „baren plicht" noemen,
zonder in haren levensloop iets te hebben opgemerkt van de
eigenlijke rijkdom en volheid van ons aardsche bestaan.
Oorzaak en gevolg van dien toestand zijn in de twee verhalen
van het leven dezer „Aria" (in het eerste als jong
meisje wil zij niet met hare moeder, in het tweede als jonge
vrouw niet met haren man over de liefde spreken!) zoo duidelijk
aanschouwelijk gemaakt door de feiten zelve en al hetgeen
op eenigerlei wijze medegewerkt heeft tot de ontwikkeling
dezer ongelijke persoonlijkheden, dat er niets meer van te
zeggen valt.
Duidelijk begrijpen wij ook beiden „Aria" en haar tweeden
man, waar zij schrijft:
„Daar zij een veel minder scherp oordeelend karakter bezat
dan hij , omvatte zij ook meer geheel en meer geestdriftig
haar nieuw standpunt. Zij wilde slechts voorwaarts, altijd
voorwaarts, zonder om te zien, hoe nieuwer, hoe meer afwijkende
van hare vroegere begrippen, de levensbeschouwingen
waren, die zich nu voor haar geest ontvouwden, te meer boeiden
zij haar. .. .
Hoewel het voor een oppervlakkig beschouwer den schijn
had, dat zij nu een geheel andere vrouw was dan voorheen,
was zij toch innerlijk dezelfde, die zij altijd geweest was,
kritiekloos, dogmatisch en blind overgegeven aan het ideaal,
dat zij zich had gevormd.... Noch zij, noch Berndtson hadden
er zich reeds rekenschap van gegeven hoe inwendig ongelijk
hun leven was aan de grondbeginselen die zij huldigden; voor

ZWEEDSCHE LETTEREN. 433
liaar was de vrije gedachte een godsdienst geworden die zij
blindelings vereerde, bij hem daarentegen was het slechts een
afwezigheid van geloof, een sceptisch wantrouwen voor alle
dogmata, verbonden met een nimmer wijkende, innerlijke
ontevredenheid met zijn eigen standpunt "
en ook in de volgende regelen waar Berndtson zegt:
„ altijd heeft het verledene met zijne vorderingen op u
tusschen ons gestaan. Waart ge soms in gedachten verzonken,
dan wist ik, dat gij niet dacht aan mij — maar aan uwe
kinderen, die de mijne niet zijn gij wildet niet, gij
kondt niet met mij over uw verdriet spreken, omdat gij gevoeldet,
dat het als een diefstal was aan mijn geluk. Ach,
waarom heb ik u niet gekend, alvorens gij nog aan een ander
toebehoordet. Waarom mocht ge toen de mijne niet worden,
zonder iets dat vervlogen was, zonder éénen verloochenden plicht,
die u altijd zou vervolgen, zonder verdeeld harte, - de mijne
geheel en al, zooals gij het nimmer geweest zijt, de mijne
met elk gevoelen, iedere gedachte, elk verlangen, iedere
hoop, — welk geluk zou het geweest zijn u zóó te bezitten!
Maar, omdat gij op die wijze de mijne niet kondt worden,
had gij het nimmer moeten worden. Gij hadt de vrouw
moeten blijven, die ik vereerde en aanbad — wier plichtgevoel
ik vooroordeel noemde, maar die toch juist daardoor
het voor mij noodzakelijke tegenwicht vormde — gij zoudt
dan een oneindig grooten invloed op mij hebben gehad, —
nu hebt gij geen invloed op mij, — nu neemt gij al mijne
dwalingen en vergissingen aan, en volgt mij in mijne doolwegen
en overdrijvingen; — ik wil niet op deze wijze gevolgd
worden, — of ik wil het geheel, blind, zonder een enkelen
terugblik zonder deze botsingen tusschen voorheen en
thans...."
Aria is de vrouw met het vermogen om persoonlijk te be-
29

434 ZWEEDSCHE LETTEREN.
minnen en het verhaal „In strijd met de zamenleving" is
hare tragedie. Men ziet hier de ernstige gevolgen die de
thans nog geldende manier, om het meisje voor het huwelijk op
te voeden en huwelijksverbindtenissen te arrangeeren, hebben kan.
Mevrouw Edgren heeft door hare verhalen „Uit het leven"
getoond, dat zij even objectief helder onderwerpen van conservatisme,
— zie Aria's moeder, de familie Gusten, de
bureauchef, later hofraad Örn enz. — als onderwerpen van
strijd tusschen eene ouderwetsche opvatting van het leven en
eene alles-omvattend nieuwe, zie Aria zelve en in anderen
kring ook de dochter van „Een groot man" — en ook onderwerpen
van radikalisme behandelt. Deze laatste hebben in
hare novellen vroeger te nauwernood plaats erlangd, als men
den met radikalisme verwanten vorm van godsdienstige dweeperij
in de figuur van den predikant Adrian in „Twijfel" uitzondert.
Maar in het langste verhaal „In strijd met de zamenleving"
heeft zij de eigenaardige vormen weergegeven van den strijd
die beiden, mannen en vrouwen, wacht onder de vaan van
het radikalisme en zij heeft dit met uitvoerige getrouwheid
gedaan.
Toch legt zij in den regel meer voorliefde aan den dag
voor het conservatieve element in de zamenleving, ook zelfs
waar zij de overdrijving er van blootlegt, zooals bij de teekening
van Aria's eersten man en in de kleine, roerende, humoristische
schetsen: „Gusten krijgt de predikantsplaats" en
„Sésam, open u!"
Ook de ernstige les vervat in hare schildering van de gevolgen
van Aria's stap, om echtgenoot en kinderen te verlaten,
ten einde den man harer keuze, haar alter ego, te volgen,
strekt hiervan tot bewijs. Zij schrijft:
„Maar aangezien deze liefde voor een vrij aanzienlijk deel
op overspanning en overdreven gevoelens was gegrond, kon
zij niet lang op dezelfde hoogte blijven. De macht der gewoonte
liet zich zelfs hier gelden en zij legde de ontnuchterende

ZWEKDS0Ï1K LETTEREN.
hand op hun hartstocht. Er kwamen eenzame oogenblikken,
waarin elk in zijne eigene gedachten verdiept was en het
verleden voor hare verbeelding weder als beden optrad en
zijne eischen gelden deedt. Het verlangen naar hare kinderen
kon in zulke oogenblikken zoo ontzettend hevig en hartstochtelijk
worden, dat het met de liefde tot haren tegenwoorwoordigen
echtgenoot in strijd kwam, een strijd om den
voorrang in haar hart. Voor hem moest zij deze gewaarwordingen
verbergen. Deze twee menschen, die anders alles
gemeenschappelijk bezaten, konden niet te zamen spreken over
hetgeen haar zóó terneer drukte. Zoodra zij slechts hare kinderen
noemde, of zoodra hij haar treurig en terneergeslagen
vond, nam hij dit als een persoonlijk verwijt op en dan kon
hij er in heftige bewuofdingen over spreken , dat zij er hem
waarlijk niet aan behoefde te herinneren, welke offers zij om
zijnentwil gebracht had; dat hij dit toch reeds al te goed
wist, dat zij voor hem alles in alles was, verleden, heden en
toekomst, maar dat hij voor haar niet eens genoeg was, om
de plaats harer kinderen te vervullen. Volgens zijne opvatting
behoorden dezen haar niet zoo na aan het harte te liggen,
omdat zij uit een echt zonder liefde geboren waren, — kinderen
die eigenlijk slechts levende bewijzen waren, dat zij
zich verlaagd had tot een onwaardig zamenleven met een man,
dien zij nooit had bemind. Mets kon haar dieper kwetsen
clan zulke woorden. In al zijne overige beschouwingen deelde
zij zijne gevoelens, maar op dit ééne punt, de kinderen betreffende
, niet...."
Men zou geneigd zijn te zeggen, dat deze schrijfster, bij de
zeer uitéénloopende levensbeschouwingen onzer dagen, vrij wel
den middenweg houdt. Wij bedoelen dit echter niet in den
zin van de Génestet's: „Zoo'n middenman, wat heb jeeran?"
een middenweg vaak door de middelmatigheid bewandeld, maar
in den zin, zooals een mijner vrienden geestig opmerkt in
het vierregelig versje:
29*

4S6' ZWEEDSCHE LETTEREN.
Als 't oude stelsel is versleten
En 't nieuwe langzaam wortel schiet,
Wie dan den middenweg mocht weten,
Zingt voor een poos het hoogste lied.
Er is in dit tijdschrift geen ruimte voor eene vermelding
van, en eene beschouwing over al de verhalen der serie. Ik
beperk mij daarom hoofdzakelijk tot de belangrijkste, waarvan
hier vertalingen het licht hebben gezien.
Wat oorspronkelijke vinding en voorstelling betreft, wijs ik
met ingenomenheid op het levensbeeld, dat ten titel voert:
„Gevonnisd". Het is de geschiedenis van een jong en veelbelovend
Finsch volksdichter, die zijn aard en roeping verkracht,
door de verleiding en overheersching eener gewetenlooze vrouw.
Het was eene gelukkige gedachte, dit verhaal te doen spelen
in Finland. Nu kan Euneberg's groote persoonlijkheid, de
dichter van zoovele Finsche nationale zangen, gesteld worden
als tegenhanger en achtergrond van den misdadigen held van
het verhaal. Hoe treft ons hier het harde, hoekige, echt Finsche
karakter van den ouden predikant en de sterke voorstelling
der werkelijkheid bij het samentreffen van vader en zoon
juist daardoor — dat die predikant zoo weinig zegt. Mevrouw
Edgren's personen plegen in hartstochtelijke en opgewonden
oogenblikken geen redevoeringen te houden, tenzij dan dat
dit, zooals bij Berndtson (In strijd met de samenleving) en
bij Adrian (de groote piëtistische redenaar in „Twijfel") tot
hunne specialiteit behoort. Daarbij is bij al haar personen de
wijze van zich te gedragen (in de tooneelwereld zou men zeggen
het stil-spel) verrassend waar en trouw afgebeeld. Zij
heeft zoo uitmuntend goed gezien, deze schrijfster! En dat
z
al ten slotte wel altijd de uitnemendste gave van een auteur zijn.
Voor hen die den Noorschen schrijver Hendrik Ibsen
kennen, zou het der moeite loonen, eene vergelijking te maken
tusschen het tragisch aanschouwelijk voorgestelde onderwerp
in „Twijfel" met hetzelfde door Ibsen behandeld o. a. in de
figuur van Brand. Maar als men de punten van aanraking

ZWEEDSCHE LETTEREN. 437
en de afwijkingen van beide auteurs opmaakt, zal men waarschijnlijk
tot de slotsom geraken dat de personen bij Ibsen
meer tooneelpersonen en die bij Edgren meer werkelijke menschen
zijn.
De merkwaardigste stukken evenwel van laatstgenoemde
schrijfster, waar personen uit het ééne weder optreden in het
volgende, waardoor wij éenig inzicht verkrijgen in hare opvatting
van de wet der continuïteit, en waarvan alle figuren
tot de Stockholmer wereld behooren, het Stockholm dat verdwijnt
en het Stockholm dat komt, dus op den bodem waar
de schrijfster zich volkomen thuis gevoelt zijn: „Een Societeitsbal",
„In krijg met de zamenleving" en „Aurora Bunge."
In deze stukken komen ook de fouten en gebreken die hare
voorstellingswijze nog aankleven, evenzeer als de groote verdiensten,
duidelijk aan het licht.
In Aurora Bunge, een harer meest in het oog vallende persoonlijkheden,
schildert ons de schrijfster den ondergang eener
gevierde schoonheid, een ondergang zonder uitzicht op herstel.
De oplossing van dit bizonder moeielijk vraagstuk, maakt
ons door verscheidene eigenaardige, bewonderenswaardige trekken
vertrouwd met de heerschappij die zij voert over bare
middelen, maar tevens met zekere pijnlijke grenzen van die
heerschappij.
Aurora zelve, de verblindende schoonheid, op de markt der
ijdelheid als ter verkoop aangeboden, is meesterlijk geteekend.
De omgeving waarin zij optreedt, eveneens. Hetzelfde kan
met nog meer nadruk gezegd worden van het oproer in haar
binnenste, door het natuurleven opgewekt, het verlangen om
zelf iets natuurlijks te beleven, onder welke omstandigheden
het dan ook zijn moge , als het slechts voor eenige oogenblikken
den tooverkring van gekunsteldheid verbreekt, waarin zij zoo
lang haar innerlijk leven heeft voelen inéénkrimpen, dat het
bijna verstikte. Zeer waarschijnlijk is het ook onder dergelijke
levensverhoudingen, dat de uitbarsting, indien eene gunstige
gelegenheid werkelijk eene uitbarsting te voorschijn roept, ge-

138 ZWEEDSCUE LETTEREN.
weldig zal wezen van aard en karakter. Niets toch kan voor
eene jonge en schoone vrouw meer het bewustzijn van het
waarlijk menschelijke verstikken, dan die onbeschaamde vereering
van haar lichamelijk schoon, waaraan zij voortdurend
blootstaat in wat wij „het hoogere gezelschapsleven" noemen.
Vooral ook dan, als de huisselijke omgeving geen gezond
tegenwicht daarvoor aanbiedt en zij aan hare zijde slechts eene
moeder vindt als die van Aurora Bunge was. Enkele voortreffelijke
vrouwen zouden mogelijk den invloed van zulke ongunstige
omstandigheden trotseeren en ondanks deze herhaalde
vernederingen harer vrouwelijkheid, toch nog goede ecbtgenooten
kunnen worden. Maar Mevrouw Edgren heeft ons in Aurora
niet eene dier allerbesten voorgesteld, maar eene van middelmatig
gehalte.
Minder geniale romanschrijvers zullen evenwel zelden hunne
heldinnen zóó den waarschijnlijksten weg laten loopen, nadat
het hun gelukt mocht zijn in hunne hoofdfiguur een levende
schilderij, recht levendig voor te stellen. Zij laten haar dan
gaarne in het laatste hoofdstuk idyllisch een of ander schaduwrijk
zijpaadje inslaan, gewoonlijk door een meer goedgeloovig
dan schitterend minnaar onuitsprekelijk gelukkig te maken
door het verkrijgen harer hand. Zij moet dan van da-t oogenblik
af beschouwd worden als bekeerd en tot hare eigenlijke,
vrouwelijke natuur teruggekomen.
Maar zoo iets lag niet in de bedoeling van Mevrouw Edgren.
Iets anders lag bij dit verhaal uit het leven, wel in hare bedoeling
, buiten en behalve haar streven om de overweldigende
macht der natuur van hare meest geduchte zijde te toonen.
Zij wilde bij den lezer tegenzin opwekken tot datgene wat
men gewoonlijk een „marriage de raison" noemt, iets wat
door alle tijden heen den afschuw van alle waarachtige dichters
heeft opgewekt en daarentegen in het dagelijksch leven voortdurend
een zaak van gewicht en van oplettende zorgen gebleven
is.
Het verhaal is hard, maar in hoofdzaak waar. Het is vol-

ZWEEDSCHE LETTEREN.' 430
komen juist gezien, dat hetzelfde meisje, dat er zich gewillig
aan overgaf geleid te worden door de zedeleer van het gezelschapsleven
en dat er daarna zoo zelfstandig meê gebroken
heeft, zich er even lafhartig weder aan zal vastklemmen, als
de ure van afrekening komt. . Het is zielkundig juist, dat
deze Aurora Bunge, nadat zij, om een luim bot te vieren, of
een oogenblikkelijken inval, hare vrouwelijke eer heeft gekrenkt,
hare moeder alles in orde laat brengen door een overhaast
huwelijk met een dier vrijers van den tweeden rang,
en dat zij, zonder een woord van tegenspraak, alle verdere
gedachten aan dien man uit de volksklasse opgeeft, die toch
de vader van haar kind is.
Maar de schildering van dezen man behoort, naar mijne
meening, tot de zwakke zijde dezer novelle.
Hier is een te veel of een te weinig. De krachtige uiterlijke
vorm van dien man, dat voortdurend leven in de natuur,
zijne gewoonten, de tegenstelling van zijn wezen en dat van
mannen uit de gezellige kringen der hoofdstad, had de lezer
moeten zien, maar ook niets meer. Die romantische toevoegsels
over zijn geesteszwakke moeder, die zich verdronk en die
hij geen Christelijke begrafenis had kunnen geven, zijn eenzelvig
bestaan, zijn smaak voor lyrische poëzie en wat dies meer zij,
verzwakken den indruk. Het is of de schrijfster alleen kracht
toont als zij zich ten volle kan uitspreken. Zij heeft dit met
alle sterk epische dichters gemeen, dat zij vergelijkenderwijs
zwak is in de geringere kunst om lichtelijk aan te stippen
en toch onmiskenbaar te doen verstaan. Dat is een gebrek.
Sommigen zal mogelijk deze novelle wat ruw schijnen, maalais
bewijs dat, waar de schrijfster zich geheel en ernstig, op
teedere punten, uitspreekt, zij toch in het geheel niet ruw is,
leze men het slot dezer novelle. Die laatste bladzijden beschrijven
in enkele, eenvoudige trekken de wankelmoedige
houding van het meisje, bij de botsing van hare gekunstelde
en natuurlijke gegevens en hoe deze laatsten het onderspit
delven.

440 ZWEEDSCHE LETTEREN.
» Hoe zou zij de vernedering die haar wachtte,
kunnen ontgaan? Br bleef haar slechts één uitweg over. Zij
wilde naar het landgoed harer moeder terugkeeren en zich
daar verbergen, totdat haar kind was geboren, dan wilde zij
het medenemen en zeilen naar de eenzame klip met den vuurtoren.
Baar wilde zij het kind in 's vaders armen leggen en
hem verzoeken het tot zich te nemen en het op te voeden in
nooddruft en arbeid. Als het een meisje zou wezen, wilde zij
liever dat zij onbeschaafd en eenvoudig zou worden, dat zij
zou moeten arbeiden en veel zou hebben uit te staan, een
man krijgen die een dronkaard was en haar sloeg, dan dat
zij in de groote wereld zou opgroeien en eene voorname dame
worden als hare moeder.
En daarna wilde zij naar den uitersten rand van de klip
gaan, daar waar zij dien nacht uitgegleden was, toen h ij
beneden stond en haar aanvatte
maar nu werd zij door datzelfde vreesselijke gevoel aangegrepen,
als in dien nacht, zij stootte een angstkreet uit en sprong overeind
op den grond, met de handen op het voorhoofd saamgevouwen.
Stemmen in de ontvangkamer! Er komt bezoek. Te laat
om ongemerkt de deur te sluiten !
De stem der barones, zacht en vriendelijk:
„Wij hebben u al gewacht sedert onze terugkomst in de
stad, baron. Mijne dochter is op hare kamer, — ik zal haar
laten roepen."
Op dat oogenblik gevoelde Aurora zich, alsof er iets in
haar was gestorven. Wat baatte hier verzet — waartoe zou
het dienen den dood te zoeken — zij wist wel dat zij den
moed niet zou hebben dit besluit te volvoeren. De angst voor
den dood zou haar in het beslissende oogenblik aangrijpen,
en zij zou gretig naar een stroohalm grijpen om zich te redden,
evenals zij nu de ellendige redding aangreep, die men
haar aanbood

ZWEEDSCHE LETTEREN. 441
Kort daarop werd de bruiloft gevierd, zoo feestelijk mogelijk,
tien bruidjonkers, enz., enz en plechtig en aangrijpend
klonken de woorden van het huwelijksformulier:
„Alzoo bekrachtig ik, als Christus dienaar, dit uw echtver­
bond. ..."
Hoe treffend is dit slot en hoe weet deze kunstenares te
rechter tijd het verhaal te eindigen. Toch, wij hebben het
reeds aangetoond, zij heeft ondanks de fraaie passages, in Aurora
Bunge misgrepen begaan. Daarentegen in „Een bal in de
sociëteit" en in „In strijd met de zamenleving" beweegt zich
hare pen met zekerheid en vastheid. Hier is de schrijfster
haar onderwerp volkomen meester. Door deze, zoo nauwkeurig
afgemaalde beelden „uit het leveD" heeft zij tot nog toe hare
schoonste stukken geleverd en de rijpheid van haar talent
bewezen.
Wij kunnen de beste verwachtingen koesteren van haren
verderen arbeid, die niet alleen voor Zweden, maar voor de
geheele beschaafde wereld belangrijk worden kan. Het is
alleen te wenschen, dat in haar volgende werken de lichtzijde
van het leven wat meer op den voorgrond treden moge.
Merkwaardig mag het heeten, dat tegenwoordig de beste
Zweedsche auteurs tot het schoone geslacht behooren, te meer,
daar het toch eene grootsche en vooral voor de vrouw eigenaardig
moeielijke taak is, om in den tegenwoordigen tijd als
episch auteur op te treden en het leven van verschillende
menschen in verhouding tot des levens groote, nog onopgeloste
vraagstukken, aanschouwelijk voor te stellen.
De nu ter tijde met elkander hierin om den voorrang kampende
roman- en novellendichters kunnen over het geheel
genomen in twee partijen verdeeld worden. De eene gaat uit
van het bestaan eener zedelijke wereldorde, en de andere uitsluitend
van de zinnelijke waarneming of de onmiddellijke
indrukken der gebeurtenissen, onzeker of er ten laatste een
samenhang aan het licht zal komen, of dat er in het gehee 1

4 12 ZWEEDSCHE LETTEREN.
geen samenliang of doel of plan in 's menschen bestaan te bespeuren
is. Eealisme en Idealisme strijden den ouden strijd
voort. Er zijn tijden geweest, dat zelfs scherpzinnige denkers
door het overwinnen van de eene of andere partij, het einde
van dezen strijd verwachtten. Thans is dit niet meer zoo.
Eealisme en Idealisme hebben veel in zich van den staat van
oorlog, waarin al het geschapene verkeert. De werkzaamheid
van alle krachten is strijd en toch — bewust of onbewust —
tegelijkertijd samenwerking.

EEN L IJ DENSNACHT.
DOOR
J. W. VAN KOSTOCK.
De stormwind huilde met ontzettend geweld en dreef vlammen
en vonken tot ver van de plaats waar zij ontstaan waren. Welk
eene bespotting van alle menschelijke kracht! Waagt vrij uw
leven, gij brandweermannen, besproeit de vuurmassa met
stroomen waters, richt de brandladders naar zolderkamers en
dakvensters om elk menschelijk leven te redden dat nog te
redden is! De storm belacht u in akelig snerpend
gekrijsch en voert de brandende vlokken heinde en ver om op
nieuw menschenlevens in gevaar te brengen, wier redding gij
dan misschien te vergeefs zult beproeven. De god van den
nacht is in felle gramschap ontstoken, en gramschap is een
verterend vuur. Even als elke lieflijke gedachte de ziel des
toornigen ontvlucht, zoo is ook het starrenheir voor de boosaardig
zwarte wolken in ontzetting gevloden en het licht der
maan schijnt voor immer gedoofd. Een helsche gloed kleurt
de sombere stormlucht donkerrood en verhoogt het ontzettende
van den nachtelijken hemel.
„Geef ons regen, o stormnacht, die hef woedende vuur doove!
Zend de volle, heerlijke stroomen uit die dreigende massa's
naar beneden!" smeekt de mensch. Maar de nacht, de vertoornde,
zwijgt en geeft niets dan feilen, hevigen wind.
„Kom met ons mee! We gaan naar den brand kijken!" roept
een vijftienjarige knaap zijn ouderen broeder toe.
„Dank je," anwoordt de andere zonder zijne legerstede te
verlaten." „Die zullen ze zonder mij wel blusschen."

444 EEN LIJDENSNACHT.
„Weet ge waar het is?"
„Wel neen, wat gaat mij dat aan?"
„Onverschillige jongen!" roept beider vader nog door de half
geopende deur zijn oudsten toe en spoedt zich met broeder en
zoon naar beneden.
„Geheel verhard, geheel verhard 1" zegt onder het afdalen eene
lange magere gedaante, de eenige van het drietal die nog
niet gesproken heeft.
„Nu ziet ge dat uwe sermoenen ook al niets hebben uitgewerkt,
Ben," herneemt half spottend, half knorrig de vader
der beide jongelieden, die de broeder van den vorigen
spreker is.
De achtergeblevene geeuwt. Hij is onverschillig, hij weet
het, en hij juicht het in zichzelven toe dat hij het is. Als men
slechts twintig jaren telt en reeds een loopbaan achter zich
heeft die.... Kom, daar wil hij nu maar niet aan denken,
't Was in huis ook altijd zoo verschrikkelijk saai, en een
jong mensch wil zich toch eens verpoozen. Bah, hoe hevig
blaast de wind! Wie zou in zulk een nacht voor zijn genoegen
op straat loopen ? 't Is veel beter waar hij zich nu
bevindt. Hoor, daar zijn Tante en de meiden ook al opgestaan.
Welk eene dwaasheid! Hij zal haar toonen hoe onverstandig
zij zijn, en juist nu eens heel bedaard blijven liggen....
Wat doet de onverschillige plotseling verbleeken en met
woesten sprong zijn leger verlaten? Waarom ijlt hij naar de
deur en staat op 't punt die open te rukken, als hij zich
eensklaps bedenkt en het oor aan het sleutelgat houdt om te
luisteren ?
„Ja, in die Berliesteeg heb ik ook gehoord dat het soms
raar toegaat, 't Is wel zooals mijnheer zijn broer zegt: Zulke
goddelooze menschen zijn eigenlijk geen beter lot waard,"
aldus onderricht de oude keukenmeid hare jongere kameraad.
„Nu ja, maar 'tzijn toch ook menschen, zij hebben ook hun
gevoel," antwoordt de aangesprokene, doek haar jonge meester
hoort het niet meer. Reeds is hij weer teruggesneld naar het

EEN LIJDENSNACHT. 44. r
>
andere einde van 't slaapvertrek en voorziet hij zich met den
uitersten spoed van de meest noodzakelijke kleedingstukken.
Onbeschrijfelijke angst spreekt uit zijn donker oog; zijn mond
opent zich tot het uiten van een vloek, doch de woorden besterven
hem op de lippen. Maar hij is jong en sterk: eene
enkele teug water, — en zijne kracht herleeft.
„Gaat ge toch, Arthur?" vraagt eene in nachtgewaad gehulde
vrouw." „Zoo even had ge volstrekt geen lust. Doe de voordeur
niet te hard...."
Bons, klinkt het van beneden, zoo hard dat het ganschc
huis er van dreunt; Arthur is verdwenen.
„Wat een jongen!" zucht Tante Tonia. ,,'t Is net alsof
hij 't met opzet doet. Een geluk dat de glazen nog niet gebroken
zijn!"
„De goddeloosheid van den tijd, Juffrouw," philosopheert
de keukenmeid. „Mijnheer zijn broer zegt het altijd: 't jonge
geslacht deugt niet, dat gaat naar geen kerk of kluis, dat
lacht, dat danst...."
„Nu" voert de tweede gedienstige aan, die voelt dat de
laatste woorden ook voor haar bestemd zijn, „daar zit het niet
in. Onze mijnheer is ook niet kerksch, en de Juffrouw gaat
maar een enkel keertje."
„Neen Sientje, daar zit het ook niet in. Onzen plicht doen ,
meisje, altijd onzen plicht doen, braaf en fatsoenlijk leven en
nuttig zijn waar men kan, daar komt het op aan."
„En niet flauw en sentimenteelig zijn, als anderen ook al eens
huilen en lamenteeren, niet waar Juffrouw?" vraagt de oude
Kee, die toch ook graag de Juffrouw eens aan hare zijde ziet
strijden.
„Natuurlijk niet," lacht Arthur's tante, "flink en degelijk
moeten wij wezen en ons met geene sentimentaliteit inlaten.
Geen' overdrijving, geen' dweeperijen, daar heb ik een
grooten afkeer van, dat weet ge wel."
En in de volle overtuiging beide dienstboden weer op nieuw
eenige nuttige lessen gegeven te hebben, zooals het eene

446 EEN LIJDENSNACHT.
goede huisvrouw betaamt, gaat Mej. Kemperneth naar hare
kamer
Op korten afstand van de brandende huizen staat eene jonge,
schoone vrouw. Verward valt het prachtige, aschblonde haar
over den half ontblooten schouder. Zij schreit en wrijft den
blanken arm waaraan eene kleine ontvelling zichtbaar is.
Hare stem is vleiend zacht en sterft klaaglijk weg in het
gedruisch rondom haar. Sommigen der omstanders haasten
zich haar uit het gedrang te leiden, waarna een hunner haar
een warmen doek om de schouders slaat.
„Josine! Het kind!" klinkt het door de menigte heen, en
een doodsbleek gelaat vertoont zich.
„O Hemel! In de wieg!.. .. Vergeten!" gilt de ongelukkige.
De bleeke jongeling dringt met gebalde vuist op haar aan.
„Vergeten?" brult. hij. „Ha, vergeten, om uw nieuwen
minnaar van een last te ontslaan, niet waar?"
Men weert zijne hand af.
„Eed het kind liever, indien het nog mogelijk is," zegt
een oud zeeman, niet zonder ontroering den jongen man
beschouwende.
De plaats waar de jongeling een oogenblik te voren stond
wordt door anderen bezet; de menigte verdringt zich en
woelt en wemelt, en de zeeman ziet het bleeke gelaat
niet meer
„Laat mij door!" schreeuwt de twintigjarige, nadat hij tot
vlak bij de afgezette plaats voortgedrongen is. „Laat mij door,
of ik bega een moord!" De dienaar der wet treedt ontzet
terug. Wat is er in de stem van dien jongeling dat zóó tot
zijn hart spreekt?.... Het is dwaas. Hij, een vader van
zoo vele kinderen, zou zich door dien jongen van zijn plicht
laten weerhouden? 't Zou belachelijk zijn. Het volgende
oogenblik grijpt hij hem vaster dan te voren en sleurt hem
terug buiten het afgezette terrein.... Het is een ander, een

EEN LIJDENSNACHT. 447
die brommend aan de omstanders vertelt dat hij maar eens
een brand van dichtbij had willen zien.
De jongeling is ontsnapt
„O zie!" roept een uit de menigte, „er is nog iemand in
dat oude huis, daar op zij!"
„Hij draagt iets," zegt een tweede.
Zwarte rookwolken verbergen hem voor hun oog. De
brand schijnt in hevigheid te verminderen, de menschenmassa
dunt veel spoediger dan gewoonlijk het geval is. Ook een
deel der brandweer verwijdert zich. De stroom der wegtrekkenden
groeit meer en meer aan. „Waarheen?" vragen de
achterblijvenden. Er is een oogenblik van weifeling, dan
hoort men sommigen hunner aan anderen toeroepen dat de
wind, die de vonken her- en derwaarts joeg, de vlammen
naar eenige houten loodsen heeft gedreven, vlak tegenover
het huis van den heer Kemperneth.
Nu haasten zich allen naar de genoemde plek. Er is hier
geen gevaar voor menschenlevens , want geene bewoonde huizen
liggen er aan den kant der loodsen, en tusschen deze en de
overzij stroomt een breed water, waarover zich, juist bij het
huis van den heer Kemperneth, eene kleine brug heenbuigt.
De brandweer, die zich van de daken der leege, nieuw gebouwde
huizen bedient om het vuur in de loodsen des te
beter te blusschen, vindt in een van die twee jongelieden en
een stervend kind van omstreeks acht of negen maanden.
Het kind is met brandwonden bedekt en de oudste der jongelieden,
een jeugdig geneesheer, heeft het zorgvuldig verbonden,
hoewel hij ziet dat de kans op levensbehoud uiterst gering
is. Het arme schepseltje schreit dan ook niet langer; slechts
een gedurig kreunen en een zenuwachtig trekken van het
lichaam duiden aan dat de strijd nog niet voleindigd is.
„Geene zachte rustplaats voor het arme schaap, op die
planken," zegt een schutter, die, insgelijks gewond zijnde,
de hulp van den jongen dokter komt inroepen.

448 EEN LIJDENSNACHT.
„Kunt ge het niet naar de ouders brengen, mijnheer?"
vraagt een makker die hem vergezelt. „Als het nu toch
sterven moet, laat het dan ten minste op een zacht bed zijn."
De redder van het ongelukkige wicht, een jongmensch met
een overvloed van donkere lokken en vaalbleek gelaat, ziet
hen aan, stottert iets onverstaanbaars, maar beweegt zich niet.
„Mijnheer weet niet wie de ouders zijn," haast de medicus
zich te antwoorden. „Hij heeft het kind uit een der brandende
huizen gered, zonder eenigszins te kunnen vermoeden
aan wie het toebehoort."
„Maar het kan hier toch niet blijven," spreekt de brandmeester,
die juist komt aanloopen, „de politie zal ook spoedig
deze huizen afzetten. Breng het arme schaap dan ten minste
ergens waar het rustig sterven kan. Komt, mannen, voort!"
„Gij hebt immers zelf een huis, mijnheer Kemperneth, en
dat wel vlak bij, hier over de brug," gaat de gewonde schutter
voort, den jongeling verwonderd aanziende.
„Ja," roept deze opspringend en met iets van het oude vuur
in zijn oog, „ja, ge hebt gelijk! Daar is mijn huis, ten
minste m ij n e kamer. Waarom zou ik het daar niet heenbrengen
?"
Voorzichtig neemt hij het kermende kind op en draagt het
naar huis.
„Wel, heb ik van mijn leven!" is de uitroep waarmee Kee
hem ontvangt. „Een kind!"
„Wat hebt ge daar?" klinkt de vraag van zijn vader die
hem op de bovenverdieping tegemoet komt.
De ongelukkige jongeling had gehoopt dat zij zich weer
ter ruste hadden begeven, maar de brand aan de overzij heeft
hen allen in de huiskamer doen bijeenkomen. Te laat ziet
hij zijne onvoorzichtigheid in.
„Een arm kind, Papa, dat ik uit een brandend huis heb
gered."
„Gij! Zoo, met levensgevaar zeker! Kom, vertel me nu
maar geen gekheid.... Zeg, waar loopt ge zoo haastig naar toe?"

EEN LIJDENSNACHT. 449
„Naar mijne kamer," was het antwoord van den voortsnellenden
jongeling.
Goddank, daar lag het in het zachte, warme bed en nam
nog eenige melk tot zich door Sientje in haast boven gebracht!
Nu kon hij sommige plekken met frisch water verkoelen en
het sterven ten minste verzachten. Als men hem nu maar
met zijn kind alleen wilde laten, dan kon hij het bijkans
zonder smart zien heengaan, want hij gevoelde dat hij naar
eene verlenging van zulk een leven niet wenschen mocht.
Misschien zou hij dan ook de moorddadige plannen kunnen
overwinnen, die in zijne ziel oprezen als hij bedacht door wier
nalatigheid het kleine wezen aldus moest lijden. Nalatigheid!
Hij lachte akelig toen hij het woord hardop uitsprak — want
bij hevige gemoedsaandoeningen was hij gewoon in zichzelven
te spreken. — Kon het geen opzet zijn? Had hij niet vernomen
dat de nieuwe, rijke minnaar de beeldschoone vrouw
wilde huwen indien zij slechts het kind.... Doch neen, dat
kon, dat mocht hij niet van haar denken.... Hij zou gek
worden indien hij zich aan die gedachte overgaf.
Kadeloos staart hij naar buiten. Vurige tongen lekken een
nog niet aangetast huis, waarop zijn venster uitzicht verleent.
Zóó had de demon van den twijfel zijn eigen jeugdig hart
verschroeid, lekkende, bijtende met al het vuur der teleurstelling
, der bitterheid en der smart, tot de schoone godstempel,
welke zich in ieder gevoelig hart ontsluit, tot een
smeulenden puinhoop verschrompeld was.
„Och, waarom zou 't eigenlijk niet mogelijk zijn dat Arthur
een kind gered had, Jakob? Allemaal schijndeugd, anders
niet. Thuis zich aan geen orde of regel onderwerpen,
maar buiten's buis allerlei buitengewone daden verrichten.
Och ja," spreekt Oom Benjamin buiten het vertrek, en voegt
er, zijne stem verheffende, bij: „En wie weet of het wel eens
een kind van gehuwde lieden is."
„Och, bleven zij maar weg!" hijgt de uitgeputte jongeling,
doch het is te laat om de deur te sluiten, hetgeen daaren-
30

450 EEN LIJDENSNACHT.
boven argwaan zou kunnen wekken. Vader en Oom treden
binnen.
„Is het nu toch wezenlijk waar dat gij dit kind uit een
brandend huis hebt gered?" vraagt de eerste.
„Ja, Papa."
„En eerst weigerdet ge zelfs om met ons mee te gaan....
Maar mijn hemel, wat ziet ge er uit!"
De felle vuurgloed die juist de rookwolken vervangt en
het vertrek met zijn akelig schijnsel verlicht toont den vader
het doodsbleek gelaat van zijn zoon.
. „Er is een balk op mijn schouder gevallen, Papa, de pijn
doet mij wat bleek zien."
„Geef mij waardiger slachtoffers!" krijscht de Vuurduivel
tot den Wind die hem met de losgerukte takken van het
half verwoeste bosch voedt, en deze drijft hem met wild
gebrul weer naar de nauw voltooide gebouwen terug. Drie
vurige slangen kronkelen zich langs een helderwitten gevel
aan de overzijde, sissend, spottend en knetterend. Zij blakeren
alles koolzwart, onuitwischbaar zwart, wat zij nog niet geheel
kunnen vernielen. Arthur ziet het en huivert.
„Och hé, och hé!" zucht Oom, hoofdschuddend het geborduurde
nachtgewaad der kleine, hetwelk insgelijks door dien
hei-somberen gloed beschenen wordt, beschouwende, „dat goed
is niet wat men van zulke arme menschen als in de Berliestraat
wonen verwachten zou. Wie weet wat gij in uwe armen
gedragen hebt, Arthur. Goddeloosheid en losbandigheid zijn
tegenwoordig zoo algemeen. Och, die zonden kunnen door
ons niet genoeg verafschuwd worden."
„Bah!" zei Tante, die hare broeders gevolgd was, „en
dat op mijn nieuwe beddegoed! Dat zou niets naar mijn
zin zijn."
„Kom, gekheid;" hervatte Arthur's vader, ,,'t kan immers
ook wel een kind van fatsoenlijke lieden zijn,-al heeft bet een
mooi hemdje aan. Als ik wist dat het niet zoo was, wilde ik
het natuurlijk in mijn huis niet houden; maar eer wij onder-

EEN LIJDENSNACHT. 451
zocht hebben aan wie het eigenlijk behoort, is 't schaap toch
dood. Maar kom nu eens hier en laat me die gewonden
schouder even onderzoeken, Arthur. Dat kind ligt daar goed."
Geen antwoord volgt. De sterke natuur van den jongeling
is tegen zooveel lijden niet bestand. De hevige, afwisselende
gemoedsaandoeningen van de laatste uren hebben hem geheel
uitgeput en de pijn in den gekwetsten schouder doet zich
daarenboven meer en meer gevoelen. Hij wankelt en sluit
de oogen.
„Wat scheelt u?"
Gelukkig verdonkert een zwarte damp, die uit de brandende
gebouwen aan de overzijde opstijgt, het vertrek en belet de
zenuwtrekkingen te zien die den jonkman op het oogenblik
bijna onkenbaar maken. Ook leidt het gebrul van den wind,
die gloeiende vonken tegen de ramen zweept en de kreten
van ontzetting, die na iedere nieuwe uitbarsting opstijgen,
overstemt, de aandacht even van den ongelukkige af. Het is
hem, of zijn kind om hem schreit, ofschoon hij weet dat het
hem niet kent, en slechts kan kreunen van pijn. Arm, verlaten
schepsel, neen, uw vader zal het niet gedoogen dat gij
ook hier verstooten wordt. Haast is uw lijden geëindigd;
tot zoolang zal hij ten minste het geheim uwer. geboorte
bewaren. Moed, nog enkele oogenblikken moed om dien strijd
vol te houden, moed en.... kracht!
Want het is de kracht, die de moegestredene ontbreekt.
Hij heeft het nooit gekend, dat gevoel van zwakheid dat
hem nu overvalt; zijn lichaam schijnt uitgeput, zijn geest
gebroken.
O, kon hij slechts het afgematte hoofd tegen 's vaders borst
doen rusten en hem smeeken al zijne verontwaardiging uit te
storten over hem, den waren schuldige, doch medelijden te
hebben met de kleine martelares, wier verdroogde lipjes nog
om lafenis schijnen te smeeken. Maar hij kende zijn vader
te goed. Hoe menigmaal deze Oom Benjamin ook voor een
dweper, de andere hem voor een godloochenaar had uitge-
30*

452
EEN LIJDENSNACHT.
scholden, in ééne zaak kwamen de beide broeders geheel
overeen, namelijk in de strenge toepassing van de woorden
Plicht en Fatsoen volgens de eischen van de tegenwoordige
maatschappij. Geen medelijden met hem die in de vervulling
zijner maatschappelijke plichten te kort schoot; geene vergeving
voor wien de wetten overtrad die het Fatsoen voorschreef.
De zwarte rookwolken verdwijnen; de vuurgloed begint weer
zijn schijnsel te werpen in het vertrek dat anders slechts door
de groote straatlantaarn verlicht wordt. Een smeulende hoop
spaanders ontvlamt, schettert, knapt en wordt door den huilenden
wind naar de stormwolken opgevoerd. De roode, lichtende
gloed wordt gedurig helderder. Hoe zal de beklagenswaardige
jongeling die zenuwtrekkingen verbergen welke hem, anders
nooit aan zenuwaandoeningen onderhevig, hoogstwaarschijnlijk
verraden zullen.
„Maar wat scheelt u dan toch? En waarom staat ge daar
zoo over dat vreemde kind gebogen, als of gij er ik weet
niet wat voor voeldet? Gij houdt immers niet van kinderen?" ,
Üitvorschend is de blik van den strengen vader op hem
gericht; Arthur voelt het meer dan hij het ziet. Zijne bleeke
lippen kunnen slechts stamelen: „De pijn in den schouder.
Ik voel.... zoo vreemd."
„Ga dan zitten. Hier is een stoel Waarom nu vlak
naast dat bed? 'tZien van dat kind maakt u misschien erger."
„Yader, het is het mijne!" trilt den jongen strijder op de
lippen, maar hij spreekt het niet uit.
„Laat licht brengen, Tonia: de meiden zijn immers nog op."
Tante Tonia wendt zich naar de deur.
„Neen, neen!" krijt de ongelukkige. Hij vreest dat zijn
gelaat alles zal verraden, want hij weet dat het kind hem
sprekend gelijkt, en hij voelt toch al reeds dat de vervulling
van zijn rol hem iedere seconde moeielijker valt.
Die smartkreet treft, hoewel slechts even, het vrouwelijk
hart: Tante Tonia staat stil. Arthur bemerkt hare weifeling
en meent dat zij iets vermoedt.

BEN LIJDENSNACHT.
453
„Neen ? Waarom neen ?" vraagt zijn vader en verlaat toornig
het vertrek om zichzelven een licht te verschaffen. De arme
jongen buigt het hoofd op hetzelfde kussen waarop de stervende
kleine terneder ligt. In Godsnaam, zijn vader moet het dan
maar weten! 't Zal toch welhaast geleden zijn.
Daarbuiten huilt de storm met akelig, schril geluid. Konden
zijne vlagen vader en dochter maar met zich voeren ver, o
zoo ver van al wat hen omringt!
„'t Is of het kind bijkomt," zegt Tante, het met zekeren
afschuw bespiedende. Arthur schrikt op. Gesteld eens dat
er genezing mogelijk is, hangt dan alles niet af van zijn
stilzwijgen? Dan, dan vooral moet het geheim bewaard worden.
Als aalmoes zal zijn vader, die graag als welgesteld en humaan
man bekend staat, niet weigeren om het kind verder onder
geneeskundige behandeling te stellen, en Tante Tonia om
het te verzorgen en „nuttig te zijn;" zoo zij wisten dat het
zijn kind was, geen half uur langer zou het in huis vertoeven.
Men zou dan voorzeker de moeder opsporen en haar noodzaken
het terug te nemen, de moeder die, hij weet het maar
al te wel, het kind niet meer lief heeft.
In" doodsangst klemt hij zich aan het leger vast en laaft
bevend de jeugdige lipjes. Noch van zijn vader, noch van
zijne tante weet hij dat er hulp te verwachten is. Yan zijn
oom misschien, den dweper, den femelaar, dien hij zoo menigmaal
heeft bespot? Maar ook deze is hardvochtig. De ongelukkige
herinnert zich hoe Oom Benjamin eenmaal zijn eigen
zoon heeft gekastijd; een armen hond door zijn vader ziende
schoppen, had de knaap zich eene krasse uitdrukking van
afkeuring veroorloofd, en Oom Benjamin zou „hem dit wel
eens afleeren." Twee maanden later had de gestrafte verklaard
dat hij nog rilde als hij er aan dacht. Was er van zulk een
man medelijden te verwachten? Bij wien dan vindt de jeugdige
strijder hulp en steun?
Plotseling schijnt er een licht voor hem op te gaan. Niet
alleen hij was bij die kastijding van zijn neefje tegenwoordig;

454 BEN LIJDENSNACHT.
ook zijne zwakke, aan tering lijdende tante, Oom's echtgenoote,
welke kort daarna overleden was. De redenen door
haar ter verontschuldiging aangevoerd, werden door haar man
nauwelijks aangehoord. Arthur ziet haar nogmaals de magere
handen krampachtig tegen de borst drukken, terwijl de zachte
blauwe oogen betraand naar boven geslagen zijn. Hij herinnert
zich hoe hij haar verwonderd vroeg: „Wat doet ge, Tante?"
en zij hem antwoordde: „Ik vraag hulp om sterk te zijn."
Hulp om sterk te zijn! Dat is het wat hij thans behoeft; —
o, hoe duidelijk hoort hij zijn vader in 't beneden gedeelte
der woning heen en weder loopen, zonder twijfel bezig zich
het verlangde licht te verschaffen. — Hulp, waar, bij wien?
De twintigjarige is te zeer op de hoogte van zijn tijd om
nog aan het bestaan van bovennatuurlijke zaken of personen
te gelooven. Waartoe zouden zij ook bestaan? Tot nog toe
gevoelde hij zich wel in staat zijne eigene rechten te verdedigen.
Doch thans, voor 't eerst in zijn leven, wordt hij zich bewust
dat hem meer is opgelegd dan hij dragen kan. Thans behoeft
hij hulp, o zooveel hulp! Waar en bij wien zal hij ze vinden?
Met duizelingwekkende snelheid gaan in zijn brein al de
antwoorden voorbij die deze of gene er waarschijnlijk op geven
zou. Tante Tonia heeft hem naderhand eens gezegd, toen hij
haar dit kleine tooneel uit Oom Benjamin's huishouden schetste
en vroeg wat Tante Betsy eigenlijk gedaan had: „Och dat is
bidden geweest. Maar Tante Betsy was altijd zóó overdreven
dat zij dit nu weer om hulp vragen noemde." Doch Arthur
wist zeer goed dat Tante Tonia er niets van begreep, want
bidden was heel iets anders. Dat deed Oom Benjamin iederen
dag, en wel zesmaal per dag als men bij hem logeerde; dan
kuchte hij eens en vouwde heel statig de handen en sloot de
oogen; daarop volgde een niet zeer welluidend gegalm van
allerlei afgezaagde uitdrukkingen in stijven, gewrongen zinbouw,
waarmee de oudste heer Kemperneth, Arthur 's vader,
wel gewoon was te spotten, doch waarvoor hij zijne kinderen
niets beters in de plaats had gegeven.

EEN LIJDENSNACHT.
«*— s
455
Balken kraken, muren splijten. Met oorverdoovend geraas
stort eene brandende massa neer en overstemt gedurende
eenige minuten bet gehuil van den orkaan. Maar de woeste
natuurkrachten hernemen hun recht en door de krijgszangen
van den Stormgod mengen zich de schrille tonen van zijn
donderend zegelied.
Hoort, hoe het giert over de vlakte, hoe het blaast door
die gezengde boomenrij! Akelig, huiveringwekkend, meedoogeloos!
En door dat alles één schelle bliksemschicht, een enkele
maar, doch juist te vreeselijker naarmate hij minder is verwacht!
En dan een gerommel, een slag!....
Hulpelooze wereld, is uw einde nabij!
Het vuur aan den overkant verheft zich op nieuw, naar 't
schijnt met nog grootere woede. Een rossig roode gloed valt
door het venster en flikkert eenige oogenblikken op het kleine
schepsel dat daar woelt en trilt en steent. Arthur hoort zijn
vaders voetstap dicht, ja vlak bij zijne deur! Eene geheimzinnige
macht dreigt zijne lippen open te scheuren en ze te
dwingen tot den uitroep: „Het is mijn kind!" Alle zelfbeheersching
verlaat hem. Hij voelt dat hij het volgend oogenblik
niet langer in staat zal zijn de noodlottige woorden terug
te dringen. Eene duizeling overvalt hem, zijne borst hijgt,
de keel schijnt hem toegeschroefd, hij snakt naar lucht, hij
stikt! Neen, hij ademt nog, hij tracht het ten minste te
doen en het gelukt hem! Want het kind kan immers
beter worden en hier een tijdlang goede verzorging vinden
als hij, de vader, slechts sterk is, en in die overtuiging
hebben de verwrongen lippen, ofschoon geen klank hem ontsnapte,
toch bevend gestameld: „O Gij die mijne goede tante
gesterkt hebt, sterk ook mij! Laat mij niet mijn arm kind
verraden."
De benauwdheid wijkt. Veel ruimer dan zoo even haalt hij
adem, en ziet rond. Waarom is zijn vader niet binnengetreden
met het licht dat hij droeg? Tante en Oom snellen
het vertrek uit. Waarheen? Enkele woorden, op trap en

456 BEN LIJDENSNACHT.
portaal gesproken, komen tot hem. „Al weer brandgevaar,"
„gelukkig nog juist gezien," „dadelijk gedoofd," „net op 't
oogenblik dat mijnheer de deur wou open doen," „goed afgeloopen"
klinkt het verward dooreen.
„Verhoord!" fluistert hij met eene door tranen verstikte
stem, „Goddank!"
Honderden malen zeker heeft hij in zijn leven dat laatste
woord uitgesproken, maar nog nooit zooals nu.
Hij buigt zich over zijn kind en kust het klamme voorhoofd
hartstochtelijk. Het kreunen heeft opgehouden, ook het woelen
schijnt voorbij; de oogjes zijn wel gesloten, maar op de lippen
is werkelijk eene roode tint verschenen en het gezichtje vertoont
veel minder pijnlijke trekken dan daar straks. Het licht dat
hem toelaat deze opmerkingen te maken komt niet alleen
van de helderbrandende lantaarn, maar ook en vooral van de
menigte vlammen die uit de lichte brandstoffen aan de overzijde
bij herhaling opstijgen. Doch hij vergeet èn brand èn
storm, en rust eene wijle naast zijn kind.
Afgemat heft hij eindelijk bet hoofd op en ziet naar buiten.
Nog weerkaatst de lucbt een flauw rooden gloed, nog komt
het gedruisch der invallende loodsen en schuren als uit de
verte tot hem, maar het voornaamste gevaar schijnt, en is
werkelijk geweken. De storm heeft uitgewoed, het uitspansel
is donkerblauw en enkele starren fonkelen aan den hemeltrans.
Langzamerhand verminderen de uitbarstingen der licht ontvlambare
stoffen in de bergplaatsen opeengehoopt; ook de
starren verdooven en een schijnsel van morgenschemering vertoont
zich. Even langzaam is de hoop op het behoud deikleine
in 's jongelings hart weggestorven; wat men voor herleving
aanzag, was slechts eene laatste opflikkering vóór den
dood, eene opflikkering als die van de vlammen daar buiten.
Met een gevoel dat hem tot nog toe vreemd was, herhaalt
hij gelaten: ,,'t Is beter zoo, mijn lieveling, beter zoo!" Met
heete tranen besproeit hij de zachte, koude wang, sidderend
volgt hij het langzaam verminderen van den polsslag. „Ver-

EEN LIJDENSNACHT.
457
hoord, meer dan verhoord!" fluistert hij op nieuw, „want gij
sterft aan uw vaders hart en uwe doodsure zal hem zijn leven
lang onvergetelijk zijn."
De eerste volle ochtendsteden dalen neder op de aarde.
De morgenstond verheugt zich in zijn heerlijk bestaan. Hij
heeft het rouwfloers van den stormnacht verscheurd en kleurt
den helderen stroom met een veel lieflelijker gloed dan waarvan
de vuurzee hem enkele uren vroeger deed schitteren.
Het vuur dat van de aarde opstijgt is verzengend en verterend,
dat uit den hemel nederdaalt versterkend en verheffend.
De roos, de zachtgetinte, ademt zoeter geuren uit dan zij
den geheelen dag u kan schenken, en de vogel doet een
lied weergalmen dat nog natrilt door de gouden ochtendwolken,
als zijn gezang hier beneden reeds lang door eene heilige
stilte vervangen is.
Was het een droom of wel die schoone, poëtische waarheid
waarvan een onzer dichters 1
) gezegd heeft dat zij meer waar
is dan de werkelijkheid, welke bij het eerste morgengloren
een jongen vader een engel deed aanschouwen die in zaligen
wellust de oogen langs velden en bosschen liet weiden en
met hemelschen glimlach hem wekte om te zien wie er in
hare armen sluimerde, wie zij van de aarde medenam naaide
gezegende landouwen waar de bloem niet verwelkt en de
juichtoon niet verflauwt? Zoo het een droom was, ach ontneemt
hem die niet! Laat voor hem de engel de trekken
van de overledene bloedverwante behouden die de kleine
martelares, na 't vreeselijk lijden dat geen vaderhand vermocht
te stuiten, ten wolkenloozen hemel voert. De zwakke vrouw
die in 's levens strijd zou zijn ondergegaan als zij geene hulp
gevraagd had om sterk te zijn en de zich zelve nog onbewuste
die slechts een lichamelijken levensstrijd had gekend, zweven
*) Mr. Jacob van Lennep.

458 BEN LIJDENSNACHT.
voor zijn geestesoog door het bedauwde loover en over de
groen-donzen weiden, het van morgenluister tintelende water
slechts even met de voeten beroerend, waarna het, wel minder
dartel doch met nog liefelijker gemurmel voorwaarts, immer
voorwaarts vloeit. Langzaam verdwijnen zij in den gouden
stralenkrans waaruit roos- en karmozijnkleurige weefsels,
doorzichtig als het glas en ijl als de veeren der lucht, over
de gansche schepping nederdalen.
Uit het aanschouwen van zulke vizioenen moeten gedachten
oprijzen, edel, schoon en waar. Bij den aanblik van zulk een
ochtendstond, zulk eene vereeniging van 't reinste goud en 't
zuiverste wit, het schoonste rood en het zachtste blauw, wordt
ook de vereeniging denkbaar van hen die reeds rusten van
hunnen strijd met hem die zich nog in den bergpas van het
leven, in 't heetst van het gevecht bevindt. O, altijd, altijd
de blikken gevestigd te houden op die lichtgestalten, hem
wenkend, hem wijzend op den stralenkrans van vloeiend goud,
om ten laatste voor eeuwig te toeven bij die eenigen waaraan
zijn harte hangt! „Die eenigen," want zijne moeder is bij
zijne geboorte bezweken, en de vrouw die hij innig lief had en
werkelijk meende te huwen heeft hem voor eene schitterender
partij verlaten. Ja, het is nacht geweest in die arme ziel,
stikdonkere nacht, waaraan zij nog slechts met huivering kan
denken, doch heil haar, de morgenstond is aangebroken en de
zon is opgegaan! Het uur . der bevrijding is daar!
Kunt gij, moogt gij nog wanhopen, o lijder, aan de kracht van
het alvermogende hemellicht 1 De vroege ochtendzon, die verwarmt
en niet verschroeit, die opheft en niet terneder drukt, die
bezielt en niet vermoeit, schenkt u niet de soms pijnlijke
vroolijkheid van den werkzamen voormiddagtijd. Er is iets
aandoenlijks in de heilige stilte van het eerste morgenuur,
't Is of de lichtvonken nog die koude, zwarte aarde schuwen,
als bevreesd dat zij ook hun glans verdooven zou. Maar in
waarheid weten zij te wel dat iedere hemelvonk haar licht
ontleent aan het eenige, onuitbluschbare zonnevuur om ooit, in

BEN LIJDENSNACHT.
459
vollen ernst, voor vernietiging beducht te zijn. Dus zweven
zij in zoete stilte voort, en worden paarlen, schitterende paarlen
aan Aurora's kroon, dus weven zij breede, gouden banden
waartegen haar zwellende boezem klopt.
Daar is hij, de welkome, de morgen in het rijk der natuur,
en met hem licht in een geestesleven een andere morgen aan,
die noch door middaghitte, noch door nachtelijke koude
immer meer vervangen zal worden. Koesterend vallen de stralen
der hooger en hooger stijgende zon naar binnen, en dringen
stil en vredig tot in het achterste deel der kamer door. En
toch zoo het een sterveling gegeven ware het zonlicht te
verduisteren — hetgeen, tot ons geluk, het geval niet is en
nimmer zijn zal — dan zouden die heilaanbrengende stralen
voorzeker teruggedeinsd zijn op het zien van den man die
thans met ruwe hand de deur openwerpt en het vertrek binnentreedt.
Welk een wanklank in dit heilig morgenuur, de toorn op
dat gelaat, de wreede hardheid in dien blik, op dezen stond
niet achter een fatsoenlijk flegma verborgen! Met vasten stap
treedt hij op den slapenden jongeling toe en steekt reeds den
arm uit om hem onzacht uit den heerlijken droom wakker te
schudden. Hoe, d i e man schrikt terug, d i e man wordt eensklaps
bleek en weinige tellen later bloedrood! Die man blijft
als vastgenageld staan en slaat de bevende handen van ontroering
inéén! Wat, wat ziet hij dan voor zich, daar, naast het
lijk van het kind.
Is het een tweede doode die bij het ontzielde lichaam
sluimert ?
Neen.
O, zij is schoon, die sage welke in veler harten leeft, en
die de smart het jeugdig leven doet afbreken als eene ruwe
hand de nog niet ontloken roos! Maar is zij waar? Voorzeker
niet altijd. Gelooft mij, meerderen sleepen een geknakt lichaam
— velen ook eene geknakte ziel — naar het te laat gedolven
graf dan er ophouden te lijden omdat zij ophielden te genieten.

460 BEN LIJDENSNACHT.
Niet gestorven dus. Waarom dan staat op het gelaat des
zelfgenoegzamen die groote ontsteltenis te lezen? Speurt hij
wellicht de teekenen der krankzinnigheid op het aangezicht van
zijn zoon?
Neen, Goddank neen!
•Erger immers dan het onderworpen zijn aan de onvermijdelijke
natuurwet is dat voortleven van het lichaam als de
geest is verlamd. Voor zulk een lot bleef de jonge vader
gespaard. Maar zoo ik u mag meedeelen wat in eene overschoone,
doch al te vluchtige stonde het oog van een hoopvol
lijder in die zonnegloed aanschouwde, dan wil ik u, zoogoed
ik het vermag, opteekenen wat eenmaal in gansch geheimzinnige
taal tot mij kwam.
„Ik zag een diepgevallene door eene groote smart in den
morgen zijns levens getroffen; ik zag hem opstaan, struikelen
en vallen, weder vallen, helaas! Ten tweeden male rees hij
op om op nieuw weer te dalen, maar ook om op nieuw weer
op te staan. Het struikelen bleef niet uit, doch verminderde
gedurig, en het opstaan werd door telkens langere tusschenpoozen
van krachtig streven gewijd. Ik zag hem met open
oog en bezige hand zijn moeielijken levensweg vervolgen. Ik
schouwde hoe hij die hand niet w r
eigerde aan hen wien het
gaan smartelijk viel, en haar bij voorkeur toestak aan diegenen,
welke niet het algemeen medelijden opwekten. Ik zag hoe
hij zich bukte om de bloemen te plukken die aan zijne voeten
bloeiden, en hoe hij anderen met de rozen tooide, al had hij
ook zich zelven aan de doornen gekwetst. Ik zag hem ten
laatste de tweelingziel vinden, welke hij zoo lang te vergeefs
had gezocht, en als de echtgenoot van eene edele vrouw en
de vader van gelukkige kinderen immer verder , immer hooger
stijgen tot daar waar zelfs de blik van den dichter hem niet
meer volgen kon."
Dan, nog altijd staat de man, die eerst zoo even heeft
vernomen welk eene beleediging hem en zijn huis is aangedaan,
als een steenen beeld bij het leger waarop zijn kleinkind den

EEN LIJDENSNACHT.
461
adem heeft uitgeblazen en waartegen zijn zoon het moede
hoofd heeft neergevlijd. Is het schouwspel waarop zijne blikken
rusten dan zóó ontzettend?
Hij ziet dat er hier van dood, noch krankzinnigheid sprake
kan zijn. Dat rustige gelaat, die zachte ademhaling zouden
beide vermoedens weerspreken zoo die ooit in hem opgerezen
waren. Hij ziet het ook, de jongeling die daar sluimert is
zijn kind, zijn oudste, want hij herkent den vorm van het
gelaat en den krachtigen ,• sterken lichaamsbouw, maar — en
dit is het wat hem belet de plechtige stilte door een verwijtend
woord te ontheiligen — de bleeke trekken zijn gedurende
dien enkelen nacht vele tientallen jaren verouderd en in het
schijnsel van het morgenlicht golft de weelderige haardos,
wit als pas gevallen sneeuw.

MAEINO FALIERI EN ZIJNE DICHTEES
DOOR
FIOKE DELLA NEVE.
(Vervolg.)
III.
Het is zeer interessant, juist na de tragedie Tan Byron,
die Tan Casimir DelaTigne te lezen. Delavigne heeft Byron's
bewerking gekend en met vrucht gebruikt, zooals telkens
ieder der lateren de bewerkingen zijner Toorgangers schijnt
geraadpleegd te hebben. In kleinigheden, b.T. de wijze waarop
de dienaar den Doge het Tonnis brengt, in allerlei détails,
Tan weinig waarde trouwens, heeft DelaTigne niets beters
gevonden, dan de Tinding Tan Byron te Tolgen.
Zijn drama echter is geheel op het tooneel berekend, en
uitmuntend er Toor geschikt. Zijn Doge heeft niets Tan de
droevige majesteit van Byron's Marino Faliero, maar hij is
den toeschouwer nader. Hij kan weifelen, hij heeft opwellingen,
vermoedens, hij kan een oogenblik zijn vrouw verdenken, hij
kan veinzen, hij gaat, den avond van den dag, waarop de
Senaat hem doodelijk heeft beleedigd, naar het feest dat
Niccolo Lioni geeft, hij maakt er den gastheer complimenten,
drukt den opperste der Tienmannen de hand, glimlacht en
zet zich aan het schaakbord, terwijl de Dogaressa den jongen
gastheer de vingertoppen reikt „pour le premier quadrille."
Ik zal uit dit drama zoo goed als niets citeeren; terwijl in
dat van Byron, in dat van Lindner, in dat van Swinburne
de lyrische ontwikkeling der gedachte telkens op den voorgrond
treedt, is in Delavigne's tragedie de mise-en-scène, en daarna

MAEINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS. 463
de dialoog het meest opmerkelijk, en deze verliest te veel
bij eene vertaling. Delavigne heeft iedere omstandigheid,
welke Byron aanroert, in beeld gebracht: de Dogaressa Eléna
bemint Faliero's neef, — zij borduurt eene sjerp voor hem; de
Doge ontvangt afschrift van de uitspraak van de Senaat, — hij
moet haar contrasigneeren en de pen ontvalt aan zijne hand.
Bertram is niet Lioni's beschermeling, maar zijn zoogbroeder;
Lioni spreekt bij Byron van een feest, — men ziet hem hier
orders geven tot de versiering zijner zalen, hij toont den Doge
zijne schilderijen, hij noodigt de Dogaressa ten dans, hij biedt
den Doge een schaakbord aan en stelt hem een partner voor.
Een overzicht van het drama doe dit blijken:
Het eerste bedrijf speelt in de vertrekken van den Doge.
Eléna, de beeldschoone Dogaressa, borduurt eene sjerp en
murmelt er eene liefdesklacht bij. „Eene rouwsjerp, zonder
devies of naamcijfer...." De sjerp is bestemd voor den neef
van den Doge, hier Fernando genaamd; Fernandois vrijwillig
in ballingschap gegaan op bevel van Eléna; om hem te
beloonen werkt zij aan deze gedachtenis. Zij ziet naar de
blauwe lagunen en den blauwen hemel en betreurt het, dat
Fernando „om hare misdaad en de zijne" in den vreemde
moet zwerven.
Voetstappen klinken; Eléna meent, dat de Doge nadert; zij
slaat een boek open, het is Dante. Zij las den dichter met
Fernando, de bladzijde die zij voor zich ziet is het beroemde:
Door mij treedt men 't verblijf der smarten in,
Gij die hier binnentreedt, zegt alle hoop vaarwel!
Wat beteekent deze profecy ? Doen deze verzen voor haar
de poort des afgronds zich openen en spreken?
Het is niet de Doge die binnentreedt, maar Fernando.
Hij heeft, ver van haar en van Venetië, geen rust gevonden,
maar de handdruk van zijn oom, de vreugde welke deze bij
hel wederzien betoonde, hebben hem van schaamte doen beven.
Beiden deelen elkaar hun berouw, hunnen angst, hun lijden

464 MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
mede; Fernando zal op Eléna's bevel weder vertrekken, maar
voorspelt, dat men haar spoedig de sjerp, met zijn bloed
bedekt, zal terugbrengen.
De Doge komt thans binnen; hij is bleek en ontdaan; na
eenige vriendelijke woorden tot Eléna, zendt hij haar weg en
deelt aan Francisco de beleediging mede, hem door Steno
aangedaan. Delavigne vermijdt de juiste woorden; bij vermijdt
ook het misdrijf te noemen, om hetwelk de Doge Steno had
doen wegzenden. Faliero heeft den schuldige niet willen
uitdagen en dooden, maar hem aan de rechtbank der Veertig
overgeleverd en wacht hun vonnis. Hij deelt intusschen
Fernando de overdenkingen mede, welke de daad bij hem
zelven heeft opgewekt; hij vreest dat Eléna niet gelukkig is;
een oogenblik is het vreeselijk vermoeden bij hem opgerezen
dat zij Steno mocht beminnen; hij heeft de woorden bespied,
die zij in haren slaap mompelde, maar Steno's naam daaruit
niet verstaan. Hij schaamt zich thans over dezen argwaan;
maar zou ook Steno's dood niet willen, daar een kort
oogenblik van smart hem geen voldoende straf zou scbijnen.
Hij begint Fernando een brief over staatszaken te dicteeren,
maar kan zijne gedachten niet tot bestendigheid dwingen.
De bode der Veertig komt en brengt het vonnis. Fernando
leest het voor en begint met de considerans. De Doge valt hem
in de rede:
Noem mij de straf!
En dan?
Niets meer.
Ga voort.... de misdaad ken ik,
FERNANDO.
Eén maand gevang'nis van den staat.
FALIERO.
FERNANDO.
FALIERO koel.
Een maand!
FERNANDO.
Voor zulk een euveldaad.

MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS. 465
De Doge moet het vonnis goedkeuren, de pen ontvalt aan
zijne hand en de eerste maal geeft hij den secretaris het perkament
terug, zonder dat dit zijn naam nog draagt. De secretaris
maakt de opmerking; de Doge teekent en zendt de dienaar heen.
De smart van den Doge uit zich niet in smaadredenen,
maar in ironie. Dezen avond zullen hem de Tienmannen op
het feest bij een hunner zeker gelukwenschen en zich gelukkig
achten, dat zij hem een genoegen hebben kunnen doen
Gerechtigheid voor allen, behalve voor den soeverein, dat is
eerst de ware gelijkheid Morgen zullen de gondeliers
eene nieuwe zegepraal van den held van Zara te bezingen hebben.
Daarna verandert zijn toon....
"Waar is de Saraceen, dat ik hem hulde brenge!"
Dezen kreet, niet de ironie, heeft Delavigne aan Byron
ontleend. Fernando besluit, thans nog te volvoeren hetgeen
hij eerst had willen doen, en Steno uit te dagen; in den
geest van den Doge keert zich nu reeds de verontwaardiging
van den schuldige tot het geheele patriciaat dat Venetië
onderdrukt. Fernando is verschrikt en verbaasd door zijne
woorden de Doge zegt hem, ze te vergeten. Het onderhoud
met Israël Bertuccio volgt thans, Delavigne heeft er weinig
nieuwe toetsen in aangebracht, behalve een hartelijker toon
als Israël van Zara spreekt:
Gij voerdet er 't bevel.
ISRAËL.
FALIERO.
Kom, zeg waarom gij mort;
Spreek tot uw generaal, vertel hem wat u schort;
Zeg 't, oude kameraad!
De Doge belooft des avonds bij de kerk van San Giovanni
en San Paolo te komen. Dit tooneel geeft niet, gelijk dat
van Byron, de ontzettende verandering weer, die in het
gemoed van den Doge plaats grijpt, maar een deel dezer
31

466 MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
aandoeningen is reeds vooruit verbruikt in de voorafgaande
scène met Fernando.
Het tweede bedrijf vertoont eene reeks van schitterend
versierde zalen en galerijen in het paleis van Lioni, een der
Tienmannen. Hij zal den Doge te gast hebben, en geeft
intusschen eenige orders, het bevel om Steno's vonnis ten
uitvoer te leggen, maar met zachtheid; het bevel om een
ander veroordeelde heimelijk in het kanaal Orfano te doen
verdrinken; daarna het bevel om bloemen en lampen te
plaatsen, Byzantijnschen rozengeur te plengen en vroolijke
feestmuziek te doen klinken. Hij heeft vervolgens met Bertram,
zijn zoogbroeder, een gesprek, waaruit blijkt, hoe zwak en
weifelend deze is, en hoe Lioni hem aan eene veroordeeling
door de Tienmannen heeft onttrokken. Tot Lioni's verbazing
komt Steno binnen, overmoedig en onbeschaamd. De straf
zal eerst morgen een aanvang nemen, hij wil den nacht in
feestgenot, vermomd, te midden der gasten doorbrengen, de
schoone Eléna zien en haar door de salons volgen.
De gasten, gemaskerd of in groot costuum, verschijnen; de
Doge wordt aangekondigd en Steno verdwijnt onder de menigte.
Zeer hoffelijk neemt Lioni de plichten des gastheers waar;
Faliero, Eléna, Fernando, het hoofd der Tienmannen Benintende
wisselen met hem en met elkander complimenten; men bewondert
Lioni's schilderijen, onder anderen eene France3ca di
Bimini van Giotto, ofschoon de toon waarop Lioni over de
schuldige vorstin en haven minnaar spreekt, Eléna doet beven,
en de dans begint.
Israël Bertuccio heeft zich door Lioni aan den Doge doen
voorstellen en deze laat hem tot de eer eener schaakpartij
toe. Na eenige oogenblikken zijn zij alleen en kunnen, onder
het voorwendsel van bet spel, het complot vervolgen.
Zoo zijn wij thans alleen.
DOGE.
ISRAËL BERTUCCIO.
En spreken 't vonnis uit.

MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS. 467
DOGE.
Wat smaadheid in hun oog!
ISRAËL.
Eer 't zich voor eeuwig sluit.
DOGE.
Zelfs in hun fluist'ren kwam hun onbeschaamdheid boven.
ISRAËL.
Wij zullen, luide en zacht, het spreken hun ontrooven.
DOGE.
Kort duurde 't, of ik werd hun bitt'ren glimlach moe.
ISRAËL.
Den mond van hem, die sterft, staat men een glimlach toe.
Stoort men ons niet ?
DOGE.
ISRAËL.
Alleen 't vermaak is ieders streven;
Zij voelen reeds den dood, en haasten zich te leven.
DOGE.
Hoort gij de feestmuziek, in wilde melodij ?
De tijd vliegt snel voor hen.
De lijst der leiders?
Hier.
ISRAËL.
Voor ons ook; hand'len wij!
DOGE.
ISRAËL.
Does.
Acht gij mij niet te vreezen?
Gij rekent zóó op mij, dat gij. mij dit laat lezen?
Gerust.
ISRAËL
DOGE.
Geen enk'le naam!
Zij zeggen mij niet veel.
ISRAËL.
Maar titels! wil ze zien!
DOGE.
31*

468 MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
ISRAËL.
Meer dan ge denkt, misschien.
DOGE.
Een visscher, een dalmaat, een smid....
ISRAËL.
Zou 't niets beteek'nen?
Elk kan op dertig man om hem te helpen reek'nen.
Een gondelier. . ..
DOGE.
ISRAËL.
Hij bracht drie honderd mannen bij,
Zijn kameraden alle, en trouw en kloek als hij.
Een kunstenaar, waartoe?
DOGE.
ISRAËL.
Wij achten hem, met reden;
Sint Marcus is met hem in onzen bond getreden.
En slaven!
TJ schatten gelds.
O, zeer veel.
DOGE.
ISRAËL.
DOGE.
Dat aantal kostte vast
ISRAËL.
Eén woord.
DOGE.
ISRAËL.
DOGE.
En welk?
De vrijheid was 't!
Bandieten... duizend zelfs... gij gaaft hun wijn, goud, runderen?
Niets.
Hoe?
ISRAËL.
DOGE.

MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS. 469
ISRAËL.
'k Beloofde. . .
DOGE.
Wat?
ISRAËL.
DOGE.
Verlof de stad te plunderen.
God! plund'ren... Ik koop ze af, en bied tot losprijs aan...
De schatkist?
ISRAËL.
DOGE.
Al mijn goed.
ISRAËL.
DOGE.
Zij zijn daarmee voldaan.
Twee duizend en niet meer? Zijn dat uw mannen allen?
't Is weinig voor den slag.
ISRAËL.
DOGE.
Genoeg om te overvallen.
Het zij zoo; maar waarom 't niet zonder mij gewaagd?
ISRAËL.
Wij zoeken naar een hoofd, gelijk gij volgers vraagt.
DOGE.
Toen viel de keus op mij?
ISRAËL.
DOGE.
Wij wilden overwinnen.
De dansmuziek houdt op; straks komt de menigte binnen.
Delavigne plaatst hier de bezwaren van den Doge, en Israëla
antwoorden, ook na Israëls vertrek een alleenspraak van den
Doge. Beide gedeelten, door Byron zoo grootsch ontwikkeld,
zijn hier in een feestzaal, waar telkens de gasten heen en
weder gaan, waar men de Dogaressa ziet passeeren, door
Steno gevolgd, weinig op hunne plaats; men vreest dat de
Doge zijne indrukwekkende tirade te hard zal uitspreken.

470 MARINO ÏALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
Eléna komt haren gemaal hier opzoeken en verlangt naar
huis te gaan; zij klaagt over de vermoeiende hoffelijkheid der
edelen en over den gemaskerden genoodigde, die haar gevolgd
heeft. Faliero is verwonderd over dezen afkeer van het feest
hij zijne jonge vrouw, en vraagt haar of zij zich niet ongelukkig
gevoelt. Hij noemt den naam van Steno, maar Eléna kan
hem gerust bezweren, dat zij aan dezen nooit gedacht heeft,
Dit tooneel, ofschoon dramatisch interessant, daar Eléna eerst
op het punt is, zich te verraden, tot Faliero den naam van
Steno noemt, vermindert zoowel de waardigheid van de figuur
van den Doge als die van de Dogaressa, Byron heeft dit
zorgvuldig vermeden.
Intusschen heeft het gerucht zich verspreid, dat Steno op
het feest is; de Doge en Eléna, diep beleedigd over deze
schending der gastvrijheid, vertrekken zonder een woord te
zeggen, Fernando daagt Steno uit; de plaats der samenkomst
zal' bij de kerk San Giovanni e San Paolo zijn.
De derde acte speelt, gelijk bij Byron, op dit eiland, waar
de graven der Falieri zijn. Delavigne heeft ook hier voor de
vertooning gezorgd; eene verzameling saamgezworenen, den
comediedichter waardig, worden geteekend. Daar is een
zekere Piëtro:
De vrijheid en onze eed!
En geen patriciërs meer! Weg met den Eaad van Tienen;
Men zal mij nu voortaan in mijn paleis bedienen!
BERTRAM.
Wie dient u dan, Piëtro ?
STROZZI.
PIËTRO.
Het volk; dat komt dan weer.
Ja, 't volk moet blijven; maar ik blijf bij 't volk niet meer. .
Faliero komt, zijne alleenspraak is naar Byron gevolgd,
maar zoo schoon niet. Hij spreekt met de saamgezworenen.
Piëtro klopt hem op den schouder.
Dat 's goed gesproken.

MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS. 471
Marino Faliero maakt onwillekeurig eene beweging van
trots en minachting. Piëtro vervolgt:
Nu? Wij zijn toch thans gelijken?
De berinnering van den Doge aan zijne oude metgezellen
in raad en oorlog is door Delavigne niet minder schoon weergegeven
dan door Byron. De bespreking wordt afgebroken
door een lied, dat men in de verte hoort zingen;
Gondelier, de golven wenken,
Vaar nog vóór den morgenstond.
Het is een signaal; de saamgezworenen verwijderen zich.
Fernando en Steno komen op, en duelleeren. Fernando wordt,
doodelijk gewond, door Marino Faliero gevonden, smeekt hem
om vergiffenis en ontvangt die, — terwijl Faliero niet weet
welke misdaad hij te vergeven heeft, — en sterft. De Doge,
aldus den laatste van zijn stam, zijn pleegkind ziende omkomen,
heeft geen gewetenbezwaar meer; hij deelt kort zijne bevelen
uit en maakt alles voor den aanslag gereed.
In zijn paleis teruggekomen, vindt de Doge nog Eléna op
hem wachtend. Zij heeft een somber voorgevoel; in den loop
van het gesprek deelt de Doge haar Fernando's dood mede.
Zij is op het punt hem alles te bekennen, als hij door het
openbaren zijner plannen haar tot zich zelve doet komen.
Lioni komt binnen met Bertram, die alles geopenbaard heeft
behalve den naam van den Doge. Het gesprek en de houding
van Eléna doen bij Lioni vermoedens oprijzen; als de Doge
Bertram verhoord heeft en de zaak tot den volgenden dag
uitstelt, weet hij genoeg en snelt naar den Raad der Tienmannen.
"De Doge zet het gesprek met Eléna voort, en neemt afscheid
van haar, daar het oogenblik van den strijd nadert. Hij
verneemt thans, dat zij zijner onwaardig is en hem bedrogen
heeft. De signori della notte komen om hem gevangen te
nemen; Delavigne laat den Doge hier niet, gelijk Byron deed,

472 MAEINO EALTERI EN ZIJNE DICHTERS.
nuttelooze en pijnlijke declamatiën houden en aanhooren.
Marino Faliero volgt zijn bewakers en zegt gestreng tot Eléna,
als zij met hem wil gaan: „Met welk recht ?"
De vijfde acte speelt in de zaal naast die, waar het gerechtshof
vergaderd is. Eondom hangen de portretten der Doges; den
achtergrond vormt eene galerij die op het St. Marcusplein
uitkomt. Israël Bertuccio verneemt er zijn vonnis, en wordt
weggeleid; de Doge hoort er het zijne voorlezen. Hij antwoordt
met de vervloeking van Venetië, aan Byron ontleend. Men
laat Eléna een oogenblik tot hem toe, hij schenkt haar vergiffenis.
Als het geflikker der toortsen in de galerij haar
doet zien, dat het oogenblik gekomen is, valt zij in zwijm.
De Doge geeft haar een laatsten kus, men plaatst hem de
kroon op het hoofd, omhangt hem met den hertogsmantel,
en geleidt hem weg. Luide kreten doen zich intusschen van
buiten hooren: „Faliero! Faliero! Genade! Genade!" Eléna
komt tot zich zelve, zij boort de kreten, zinkt op de knieën
en bidt. Als zij, door angst gedreven, nog te hulp wil
snellen, verschijnt Lioni, door de Tienmannen gevolgd, in
de galerij, met het zwaard in de eene en de hertogskroon in
de andere hand, en roept tot het volk:
Gerechtigheid geschiedde!
Het is zeer belangwekkend, deze twee tragediën te vergelijken;
men zou geneigd zijn, de zoo banale en vulgaire
vergelijking tusschen het Engelsch en het Fransch karakter
nogmaals te herhalen. Byron is streng, romantisch, grootsch;
Delavigne's personen zijn niet half zoo rein, zoo edel, maar
veel meer speelbaar, levendig, aantrekkelijk.
Eene strenge vergelijking zou echter jegens Frankrijk onrechtvaardig
zijn, daar Casimir Delavigne, hoe verdienstelijk ook,
als dichter niet met den genialen lord kan vergeleken worden.
Wat waarschijnlijkheid betreft, geven beiden elkaar niets toe.
Byron's Faliero is zoo majestueus, dat zijne afdaling tot de
samenzwering bijna onmogelijk wordt. Delavigne's- Faliero is

MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS. 473
zoo weinig een trotsche Doge, dat het' reusachtige van zijn
besluit verdwijnt. Byron versmaadt lokale kleur, zijne personen
zijn van geen tijdperk; Delavigne tracht naar lokale kleur,
maar zijne anachronismen komen er te meer door uit: de
gedachte van den Doge, met Steno te duelleeren, is echt
Fransch, evenzoo de jaloezie van den Doge, de hoffelijkheid
op het bal, de premier quadrille, de pogingen van Eléna
om hare smart door de bedwelming van het vermaak tot
zwijgen te brengen, de stoet van galante hovelingen om haar
heen en de figuren van Fernando, Steno en Lioni in iedere
hunner uitingen. Zeer karakteristiek is de oordeelkundige
wijze, waarop Delavigne profiteert van een van Byron's schoonste
gegevens. Het vonnis sluit bij hem met deze woorden, geheel
naar den Engelschman en diens Italiaansche bron gevolgd:
Le tableau sera vide, et sur le voile noir
Dont la main des bourreaux recouvre leurs victimes,
On y lira ces mots: Mis a, mort pour ses crimes!
Hierop volgt bij Byron nog niet onmiddellijk de vervloeking;
Delavigne echter laat den Doge terstond antwoorden, kiest
uit Byron's imprecatiën de meest indrukwekkende, vertaalt
ze niet altijd even juist, maar groepeert ze met dit slot:
Lorsque Venise enfin, de débauche affaiblie,
Ivre de sang royal, opprimée, avilie,
Morte, n'offfira plus que deuil, que désespoir,
Qu' opprobre aux étrangers , étonnés de la voir ;
En sondant ses cacliots, en comptant ses victimes,
lis diront: Elle aussi, mise a, mort pour ses crimes !
IV.
De Marino Faliero van den schrijver der Bluthochzeit,
Albert Lindner, kan onder de omwerkingen van de
historische legende nauwelijks medetellen. Lindner heeft zich
gezegd: er is een drama, wo steekt die Fr au? Hij heeft

474 MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
in de legende eene vrouw gevonden, Angiolina Loredano, de
Dogaressa, en haar tot de spil van het drama gemaakt. Van
Marino en zijn strijd blijft zoo goed als niets over; zijn
aandeel in de samenzwering bepaalt zich tot een oogenblik;
hij besluit het stuk door kindsch te worden, uit die beklagenswaardige
sluimering even te ontwaken, den opstand te dempen,
Venetië te redden en de algemeene dankbaarheid tot loon te
ontvangen.
Angiolina daarentegen is alles en doet alles. Zij is wees,
en door den Raad der Tienmannen als pleegkind der Republiek
aangenomen. Deze Raad moet een Doge kiezen en is
daarenboven bevreesd voor het gevaar dat een overwinnend
en populair generaal aan de Republiek kan veroorzaken. De
betrekking van Doge nu is een schijn, eene vergulde slavernij;
de Raad zal daarom den overwinnenden generaal Faliero tot
Doge benoemen, en (door eene zeker niet voor de hand liggende
vernuftigheid) om hem des te zekerder te ontzenuwen , hem
een jonge vrouw geven. Voor dit edel physio-psychologisch
handwerk kiest de Raad zijne pleegdochter Angiolina. Het
feit en hare opoffering wordt zoo lang door al de raadsleden
publiek en privaat besproken, tot Angiolina zelve het onkiesche
van het gepraat inziet en er niet meer van hooren wil.
Angiolina wordt bemind door Steno en is hem niet ongenegen.
Den dag na haar huwelijk komt Steno in haar kamer, zij
wijst hem met leelijke scheldwoorden af, maar als hij vertrokken
is gevoelt zij dat zij hem eigenlijk bemint.
Steno wreekt zich door de bekende woorden, en Marino
Faliero komt deze zelf aan Angiolina voorlezen, eene pijnlijke
scène waarvan de andere dramaturgen aan hunne Dogaressa
het vernederende bespaard hebben. Steno wordt bemind door
een jaloersch meisje uit het volk, Marietta, die toevallig de
dochter is van Bertuccio, de zoogzuster van Angiolina en de
verloofde van Bertram; dit meisje met vele relatiën tracht,
nog vóór zij den uitslag van het vonnis weet, Steno's leven
van de Dogaressa te verkrijgen, om hem door zulk een

MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS. " 475
geschenk weder aan zich te binden. Zij vertelt daartoe als
prijs aan Angiolina al wat zij van haren vader Bertuccio en
haren verloofde Bertram omtrent de samenzwering gehoord
heeft. De Dogaressa neemt het zonderling besluit, eigenmachtig
al de bevelen uit te vaardigen om het uitbarsten
der samenzwering te voorkomen, met het voornemen, op het
laatste oogenblik, als de samenzwering uitbarsten zal, den
Doge de eer te geven van haar ontdekt en bedwongen te
hebben. Dit alles is blijkbaar alleen door den dramaturg
zoo aangelegd, om een enkel verrassend oogenblik te verkrijgen,
als de Doge en de Dogaressa beurtelings hun mijnen en
tegenmijnen doen springen en elkaar verbaasd aanzien.
De Doge vervalt na de ontdekking in stompzinnigheid, en
Angiolina neemt weder een zonderling besluit: als de Tienmannen
in de vergaderzaal bijeen zijn, en het oproerige volk
moordlustig buiten woelt en raast, laat zij den Doge binnenbrengen.
Hij is stokoud, spreekt wartaal en klaagt over de
koude. Zij laat de hekken openwerpen; de moordende bende
dringt binnen, de Tienmannen vliegen verschrikt van hunne
zetels, maar Marino Baliero rijst op en houdt de indringers
tegen. Terecht zegt, als het volk terug geweken is, de
opperste der Tienmannen tot Angiolina:
Gij hebt een zeer gevaarlijk spel gewaagd,
O Dogaressa.
Angiolina antwoordt, dat de Dalmatiërs in aantocht waren,
maar volgens de aangegeven mise-en-scène zouden de moordenaars
zoo dicht bij den Baad der Tienmannen zijn, dat
zonder Marino Faliero's onverhoopte beweging en zedelijken
invloed, al de Dalmatiërs der wereld den Tienmannen het
leven niet hadden kunnen redden.
Indien de figuren van Angiolina en Marino in dit treurspel
niet zoo onwaarschijnlijk en melodramatisch waren, zou het
zeker bij de lectuur, evenals bij de opvoering het geval wel
was, treffen, want er zijn eenige zeer goed gedachte dramatische

476 MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
toestanden in. Deze bijvoorbeeld: De Raad beeft vernomen,
dat het werkvolk van het arsenaal in opstand is. Pisani is
uitgezonden om dien opstand te dempen, terwijl de Raad
zich naar de haven begeeft om het schip af te wachten, dat
den nieuwbenoemden Doge aanbrengt. Het volk is aan de
haven verzameld, Angiolina houdt er gesprekken met de
senatoren, alles wacht. Eindelijk ziet men het schip, den
Bucentauro aankomen, zijne masten begroeten reeds het fort
van St. Helena. Alles wuift en is in spanning. Op dit
oogenblik komt generaal Pisani op. De voorzitter der Tienmannen
, Gradenigo, spreekt hem toe:
Gij komt
Van 't arsenaal? Hoe staat het met het volk?
Voortreff'lijk.
PISANI, met ingehouden woede.
GRADENIGO.
Zijn de oproerigen bedwongen?
PISANI.
Bedwongen — wondervlug!
GRADENIGO.
PISANI.
U dankt de Staat.
Wat mij! Brengt uwen Doge dank, Faliero!
GRADENIGO.
Hoe komt de Doge hier ter spraak?
PISANI.
Zoo goed,
Als hij van 't schip naar 't arsenaal kon komen!
GRADENIGO.
De Doge naakt ginds op den Bucentauro.
PISANI.
De Doge naakt ginds van het arsenaal.
Intusschen zeilt het schip ' de haven binnen, de admiraal
Mocenigo stapt uit en vertelt dat Marino Faliero, aan het
Lido vernemend dat het arsenaal in oproer was, aldaar is

MARINO EALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
aan land gestegen om den opstand te bedwingen. De jaloersche
Tienmannen zijn verontrust over deze heldendaad, en Marino
Faliero's entrée en scène, terstond daarna, door het jubelend
volk omgeven, is zoo fraai als een „eerste rol" ze
maar wenschen kan.
Eene ander zeer schoon tooneel speelt in het tweede bedrijf,
op het eerste feest dat Faliero als Doge geeft. Bertuccio, de
oorzaak, niet de aanlegger van den opstand in het arsenaal,
is een oud wapenbroeder van Faliero; de Tienmannen hebben
hem zwaar gevonnisd en Faliero vraagt te vergeefs vermindering
van straf voor hem.
FALIERI.
Hoe luidde 't vonnis van Bertuccio?
GRADENIGO.
Verbanning voor tien jaren van 't gebied
Der Bepubliek.
De hardheid dezer straf?
FALIERI.
Bechtvaardigt eene wet
GRADENIGO.
Voorzeker, Hoogheid;
Wij doen niet meer, clan 't geen de wet verlangt.
FALIERI.
Zoo doen wij nog te weinig, waarde heeren.
O laat ons minder doen, wij doen dan meer.
Wie met het recht erbarmen weet te mengen,
Een hooger rechter sterkt hem in zijne eer.
De volle maat der wet te willen eischen
Is tyrannie. Slechts wie 't in ootmoed voelt,
Dat hij de zonde deelt met zijnen broeder,
Die vindt ook in den geest van ieder voorschrift
Een zachten uitweg voor den plicht des rechters.
Waar bleven wij, als God ons wilde rechten
Naar 't woord van zijn geopenbaarden wil!
GRADENIGO.
Genade past hem, die ons allen kent;
477

478 MARINO ÏALIRRI EN ZIJNE DICHTERS.
Wij, hier op aard ten prooi aan ied're dwaling,
Wij hebben geenen steun en zekerheid,
Dan 't woord der wet.
EALÏERI.
Gij hebt de macht in handen;
O wischt spitsvondig niet het recht der gratie
Uit uwen lastbrief! Laat uw adeltrots
Zich in het dungeweven kleed niet hullen
Van aardschen deemoed.
LIONI.
Deze trots des adels
Was eeuwenlang de rots der Republiek.
Hoe zoudt gij, Hoogheid, daarop durven smalen,
Terwijl gij zelf. ...
FALIERI.
Bij God! ik zou de jaren
En d' adel van dit oude bloed niet achten,
Als 't mij geweigeid was, 't in meen'gen slag,
In meen'gen strijd ten tweeden male te aad'len.
Bertuccio was mijn wapenbroeder; gratie!
(Be nobili blijven onbeweeglijk').
EALIERI.
Aldus loont gij de wonden, die wij halen
Voor uwe veiligheid? Zijn lichaam, gansch
Geteekend met de sporen zijner daden,
Boept om belooning, en voor ied're wonde
Staat gij nog in zijn schuld! Ik zelf, ik gaf
Dalmatië aan de stad; welaan, gij gaaft mij
Den hertogsmantel. Maar nog twintig wonden
Bracht ik u niet in reek'ning; nu, ik werp ze
Bij al de zijn', en vraag voor hem om gratie.
(Als boven. Zijne heftigheid neemt toe).
GRADENIGO.
't Zou niet verstandig zijn. De schuld'ge heeft
Een godd'lijk recht op zijne boete, en schuldig
Zou zijn wie hem die boete onthield.

MAEINO FALIERI EN ZIJNE DICHTEES.
FALIERI.
Welnu,
Zoek dan den schuldige. Want als Bertuccio
Genoot, wat hem beloofd werd en hij waard is,
Dan had niet het gevoel van onrecht hem
Tot booze daad vervoerd. Ik vraag zijn gratie.
GRADENIGO.
Voorzichtigheid verbiedt het. Woelig is
Het volk in deze dagen; het moet weten,
Dat onze strengheid niet in slaap gewiegd wordt.
STENO.
Goed! Gaat zoo voort maar, heeren! 't wordt den ouden
Vesuvius reeds te warm, de sneeuwtop smelt!
FALIERI.
Ik moet mijn borst en mijn gelaat betasten,
Om na te gaan, of ik niet droom. Moet ik,
Den vagebond gelijk, die voor de kerkdeur
Al jamm'rend hunkert, om een penninkske
Van gunst zoo lange beed'len? Uwe strengheid,
Wie kent ze niet? Maar houdt uw strengheid vol,
Om zacht te kunnen zijn. Het slechtste middel
Tot heerschen is de schrik. Slechts hij is slaaf,
Wien men uit vrees gehoorzaam is. U vreest men.
GRADENIGO.
't Zou te betreuren zijn, zoo 't anders ware.
Gevaar bedreigt den staat.
FALIERI.
NOBILI.
Gevaar bedreigt den staat!
FALIERI.
Voorzeker nietl
Niet van het volk!
Van d'adel, van zijn overmoed, zijn misdaan. . . .
GRADENIGO.
Dat is te veel, o Doge!....
479
Tegenover deze fraaie scènes zijn bijna al die, waarin
Angiolina optreedt, onnatuurlijk en overdreven. Van haar

480 MARINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
eerste optreden met philosophische beschouwingen, tot haar
laatste gelukkige invallen, is alles onaannemelijk. Als zij in
het eerste bedrijf getrouwd is, en men haar in het tweede
bedrijf weervindt, voor den ouden Doge de guitaar tokkelend,
zijn hare woorden niet die van kalme toegenegenheid, maar
een vurige declaratie.
Uw oog is vochtig; zie, de maan verraadt het!
O, een juweel, om mij geweend! waarom?
Zeg, dierbre Heer, waarom? Verrieden u
Sinds gist'ren mijne wangen onbewust
Een enk'le klacht van 't rustig zalig harte?
Dan loog de wang, en 'k zou haar willen slaan,
Waar' zij mij heilig niet, sinds gij mij zeidet,
Dat u haar bloesem tot een vreugde was.
Het blijkt dan, dat de Doge vroeger nog eenmaal bemiud
heeft, en wel een jonkvrouw Contarini; uit edelmoedigheid
heeft hij deze echter aan zijn vriend Loredano afgestaan, en
zij is Angiolino's moeder geworden.
De Marino Faliero van Lindner heeft, gelijk men ziet,
noch met den historischen, noch met de figuur van den trotschen
grijsaard, die de Republiek aan den rand des afgronds bracht,
eenige overeenkomst, De dramaturg heeft het zwaartepunt
der handeling verplaatst, een anderen hoofdpersoon, andere
drijfveren, andere toestanden gefantaseerd dan hetgeen Marin
Sanuto hem zoo van zelf aan de hand gaf, en is met al het
bijwerk, er slechts in geslaagd, de hoofdpersoon minder belangrijk
te maken.
Nog minder slaagde in zijn Marino Faliero de dichter
Murad-Effendi. Deze heeft zeer eclectisch gehandeld, van
Delavigne eenige tooneelen genomen, van Byron eenige tiraden,
van Lindner het goede denkbeeld om den Doge in zijn eerste
ontmoeting met de naijverige patriciërs te schilderen, maar
zijn Faliero is als held zwakker dan een der vorigen. Murad-
Effendi heeft de daden van zijn held te veel willen motiveeren,

MARINO. EALTBRI EN ZIJNE DICHTERS.
481
en door al het verspreid licht den glans van zijn hoofdpersoon
verdoofd. De draden der intrige zijn in handen van eene
nicht van Faliero, de signora Olara Morosini, eene trotsche
en eerzuchtige vrouw, welke echter behalve door die eerzucht
en den gekrenkten trots ook nog weder door een ander gevoel,
jaloezie op Faliero's vrouw, gedreven wordt. Olara Morosini
fluistert Steno in, dat de Dogaressa hem nog bemint, en
zorgt dat deze hem ontmoet; zij doet in Faliero's hart de
jaloezie ontkiemen, zij zet hem op tegen de Veertig en tegen
zijne vrouw. Het drama van Murad-Effendi heeft honderd
drijfveren voor een; Marino Faliero heeft zoovele geldige
redenen om Venetië ten onder te brengen, dat de aanleiding,
Steno's beleediging, geheel in het niet zinkt. Steno verleidt
hier niet alleen de dochter van Bertuccio, wordt deswege
door den Raad vrijgesproken, tart den Doge op alle wijzen,
spreekt tot de Dogaressa van liefde, maar komt zelfs later,
wanneer de samenzwering op het punt is van uit te barsten,
in het paleis van den Doge, weet aan de Dogaressa zelve,
door eene al te grove list het geheele geheim met namen
der aanleggers, signalen, tijdstip, alles, te ontlokken, en
stelt haar voor, het leven van den Doge te koopen door zijne
liefde te beantwoorden. Ce diable est trop noir. Gelukkig
bezint de al te naieve Dogaressa zich. Nadat zij
reeds, met zich zelve transigeerend en „half bezwijmend,"
gezegd had (vertaling van Jonckbloet):
Het geldt zijn leven!
laat zij er „zich plotseling vermannend" op volgen:
Neen , het geldt zijn liefde,
Zijn hart vol warme liefde, 't geld zijne eer,
(Zij ontrukt zich aan Steno's omhelzing.)
En de eer, zij geldt hem meer nog dan zijn leven.
De strijd der twee laatste bedrijven loopt vervolgens, gelijk
in een modern salondrama, geheel over de vraag, of de

482 MAEINO FALIERI EN ZIJNE DICHTERS.
Doge zijne vrouw voor schuldig houdt of niet. Het epische,
majestueuse, waardige van den vorst van Venetië, de ondergang
der Eepubliek, komt hierbij op den achtergrond. Zelfs
de details der samenzwering zijn onder den invloed van deze
verwaarloozing, zeer oppervlakkig behandeld. De Doge spreekt
met Bertuccio in tegenwoordigheid van zijne vrouw en zijn
neef; Bertuccio deelt hem alles mede, roept terstond de saamgezworenen,
die allen in de voorzaal zijn; Faliero houdt eene
rede; hij geeft bevelen die gelukkig juist door Bertuccio reeds
zoo beschikt zijn, en een paar uren later zal de uitbarsting
plaats hebben. De historische Marino Faliero is geheel bijzaak,
en op den tragischen valt slechts een zeer klein deel van het
belang van het drama.
In het vijfde bedrijf wordt dan ook niet alleen de Doge
onthoofd, maar Steno met een dolksteek door hem vermoord
de Dogaressa sterft op het tooneel door vergif, Clara Morosini
wordt door den Heer van den Nacht gewurgd, Bertuccio, de
neef Fernando, Calendaro en de overigen zijn reeds dood.
Murad-Effendi's drama is de zwakste der vier scheppingen,
en gaat daarom zeer geschikt die van Swinburne, ongetwijfeld
de hoogste in waarde, vooraf.
(Wordt vervolgd.)