Het verwerken van tekst - Tilburg University

+HW YHUZHUNHQ YDQ WHNVW
Leo G. M. Noordman & Alfons A. Maes
Dit hoofstuk gaat over het verwerken of begrijpen van teksten. Dat vatten we op als een proces
waarin de lezer een FRKHUHQWH UHSUHVHQWDWLH vormt van de informatie in een tekst. In paragraaf
2.1 geven we een algemeen model van de manier waarop de mens taal verwerkt, en van de
deelprocessen die daarbij een rol spelen. In paragraaf 2.2 bakenen we het onderwerp van dit
hoofdstuk af tegenover enerzijds de taalpsychologie en anderzijds de taalwetenschap; we
presenteren er verder de twee begrippen die de basis van dit hoofdstuk vormen: UHSUHVHQWDWLH en
FRKHUHQWLH, en gaan in op de twee soorten onderzoek die op dit gebied relevant zijn:
WDDODQDO\WLVFK en H[SHULPHQWHHO RQGHU]RHN.
In paragraaf 2.3 onderscheiden we drie niveaus van representatie: RSSHUYODNWH
SURSRVLWLRQHOH HQ PHQWDOH UHSUHVHQWDWLHV; we maken aan de hand van onderzoek duidelijk dat er
inderdaad reden is om aan te nemen dat alle drie de representaties bij het verwerken van teksten
in het geding zijn. In paragraaf 2.4 definiëren we de belangrijkste eigenschap van
tekstrepresentaties, nl. dat ze samenhangend of coherent zijn. We onderscheiden twee belangrijke
pijlers van coherentie: UHIHUHQWLsOH HQ UHODWLRQHOH FRKHUHQWLH.
In de volgende onderdelen beschrijven we onderzoek naar de tekstkenmerken die een rol
spelen bij het WRW VWDQG NRPHQ YDQ FRKHUHQWH UHSUHVHQWDWLHV. In paragraaf 2.5 gaat het om
analytisch onderzoek, in paragraaf 2.6 om taalpsychologisch onderzoek. In beide delen maken
we een onderscheid tussen onderzoek naar referentiële en naar relationele coherentie. We laten
telkens zien dat tekstvariabelen op de drie representatieniveaus een rol blijken te spelen bij het
tot stand komen van referentiële en relationele coherentie.
In paragraaf 2.7 gaan we na wat de drie representatieniveaus betekenen voor theoretische
modellen van begrijpelijkheid van teksten. We presenteren drie modellen die de begrijpelijkheid
van teksten beogen te voorspellen. Ze zijn gebaseerd op factoren die betrekking hebben op
achtereenvolgens de oppervlakte-, de propositionele en de mentale representatie van teksten.
,QOHLGLQJ
Het YHUZHUNHQ YDQ WHNVW is een complex proces. Het lijkt weliswaar heel eenvoudig. We lezen
gewoon wat er staat en we begrijpen bijna vanzelf wat het betekent. Maar als we kijken naar
kinderen die leren lezen, of naar mensen met leesstoornissen, of naar handleidingen die
onduidelijk zijn, of als we ons gewoon maar wat reflexiever opstellen, dan kunnen we iets van
de complexiteit van dit proces ondervinden. Als we een tekst begrijpen, gebeuren er een heleboel
dingen. We nemen letters waar. Op basis van die letters herkennen we woorden. In ons mentale
woordenboek achterhalen we de syntactische functie en de betekenis van die woorden zodat we
de structuur en de betekenis van de zin kunnen achterhalen. Tenslotte zijn we in staat om zinnen
met elkaar in verband te brengen en te relateren aan onze kennis, zodat we uiteindelijk kunnen
zeggen dat we de zinnen en de tekst begrepen hebben. Al deze processen spelen zich in luttele
seconden af. Laten we in iets meer detail nagaan wat er allemaal gebeurt bij het begrijpen van
taal.
'H PHQVHOLMNH WDDOYHUZHUNHU
In de traditie van theorieën van informatie-verwerking kunnen we het begrijpen van taal opvatten
als taalverwerking en de menselijke taalgebruiker als een taalverwerkend systeem. Dat
1

taalverwerkend systeem bestaat uit een aantal met elkaar samenhangende deelsystemen. Ieder
deelsysteem vervult een specifieke functie en voert daartoe specifieke bewerkingen uit.
Deelsystemen kunnen worden gekarakteriseerd door aan te geven wat de invoer- en de uitvoer
ervan is en welke transformaties op de invoer worden uitgevoerd om te komen tot de uitvoer.
Deze beschrijving van het menselijk informatieverwerkend systeem is van toepassing op zowel
WDDOSURGXFWLH als WDDOYHUZHUNLQJ. Voor beide is in dit hoofdstuk geen ruimte. We nemen het
verwerkingsperspectief als uitgangspunt om een samenhangend en afgerond overzicht te geven.
Elders in dit boek wordt verder ingegaan op taalproductie (zie hoofdstuk 5).
Bij het YHUZHUNHQ YDQ WDDO worden drie deelsystemen onderscheiden, achtereenvolgens het
perceptuele systeem, het begripssysteem en het conceptuele systeem (zie Figuur 1). We
bespreken kort de functie van de verschillende deelsystemen van de taalverwerker. Voor een
uitvoerige uiteenzetting verwijzen we naar Levelt (1989).
ZHUHOG
NHQQLV
OH[LFRQ
_ FRQFHSWXHOH interpretatie
_
V\VWHHP
2
e
EHJULSVV\VWHHP semantische analyse
syntactische parsing
lexicale toegang
fonologische codering - grafemische codering
e
SHUFHSWXHOH auditief visueel
V\VWHHP
Figuur 1 De menselijke taalverwerker
De processen in de verschillende deelsystemen maken gebruik van twee soorten kennis: het
OH[LFRQ en ZHUHOGNHQQLV Deze kennis is opgeslagen in wat genoemd wordt het ODQJH
WHUPLMQJHKHXJHQ. Dat bevat alles wat we in de loop van ons leven geleerd hebben. Het langetermijngeheugen
onderscheidt zich van het NRUWH WHUPLMQJHKHXJHQ, ook wel ZHUNJHKHXJHQ
genoemd. Dat is het deel van het informatieverwerkend systeem waar de actie plaats vindt. Daar
vinden dus de verwerkingsprocessen plaats die in Figuur 1 zijn weergegeven. Om die processen
te kunnen uitvoeren, moet er uiteraard ook informatie aanwezig zijn. Immers, ieder proces vergt
een input en een output in de vorm van informatie. In tegenstelling tot het lange-termijngeheugen
heeft het werkgeheugen een beperkte omvang; het bevat alleen de informatie die direct voor de
processen nodig is, en die dan ook onmiddellijk beschikbaar is. Informatie in het langetermijngeheugen
is in de regel niet onmiddellijk beschikbaar, maar moet via allerlei
mechanismen worden opgehaald.

3HUFHSWXHOH V\VWHHP
De eerste stap bij de verwerking is de perceptie van de waargenomen stimuli. Bij gesproken taal
is dat de auditieve waarneming. Hier worden fysische geluidsstimuli omgezet in fonetische
representaties. Dat gebeurt doordat de continue geluidsstroom gesegmenteerd wordt en
verschillende geluiden gecategoriseerd worden in discrete fonemische eenheden. Bij geschreven
taal is de eerste stap de transformatie van visueel waargenomen patronen in letterkenmerken,
letters en letterreeksen. Op deze processen gaan we verder niet in.
%HJULSVV\VWHHP
Het begripssysteem bestaat uit IRQRORJLVFKH dan wel JUDIHPLVFKH GHFRGHULQJ (voor
achtereenvolgens spraak en schrift), lexicale toegang, V\QWDFWLVFKH DQDO\VH (ook wel SDUVLQJ
genoemd) en semantische analyse, hoewel die deelprocessen niet netjes op elkaar hoeven te
volgen. De fonetische uitvoer van het auditieve perceptiesysteem vormt de invoer voor de
fonologische decodering. De uitvoer ervan bestaat uit een reeks van woorden. De processen in
dit deelsysteem bestaan uit segmentatie en identificatie van woorden. Met de identificatie van
een woord wordt de daarbij behorende semantische en syntactische informatie opgehaald uit het
PHQWDOH OH[LFRQ. Dit proces wordt woordherkenning of lexicale toegang genoemd.
De invoer voor de grafemische decodering is de visuele representatie van letters en
letterreeksen die de uitvoer vormt van de visuele perceptie. De uitvoer is weer de lexicale
informatie die opgehaald wordt uit het mentale lexicon.
Op basis van de woordvormen die nu gedecodeerd zijn wordt de syntactische structuur
van de zin afgeleid. Uit onderzoek weten we dat daarbij een aantal strategieën worden gehanteerd
om de zin in syntactische eenheden te segmenteren en om de syntactische functies van die
eenheden te specificeren. Veel van die strategieën zijn gebaseerd op twee principes: PLQLPDO
DWWDFKPHQW en ODWH FORVXUH (Frazier, 1987). 0LQLPDO DWWDFKPHQW impliceert dat de lezer de zin
probeert te begrijpen door zo min mogelijk deelzinnen te maken. Het meest bekende voorbeeld
dat deze strategie illustreert is (1):
(1) The horse raced past the barn fell.
Deze zin begrijpen we zonder problemen tot we het woord ‘fell’ tegenkomen. Op dat moment
merken we dat we ‘erin getuind’ zijn (dit soort zinnen wordt dan ook JDUGHQ SDG of
LQWXLQ]LQQHQ genoemd). Bij het lezen van ‘fell’, moeten we de interpretatie van ‘raced’ herzien:
het is geen vervoegd werkwoord maar een voltooid deelwoord van de relatieve bijzin ‘that was
raced past the barn’. Het voorbeeld laat zien dat we geneigd zijn om een sequentie van
zelfstandig naamwoord en werkwoord in eerste instantie op te vatten als een subject gekoppeld
aan een vervoegd werkwoord.
Het principe van ODWH FORVXUH bestaat erin dat lezers een nieuw woord in eerste instantie
toewijzen aan de woordgroep die op dat moment wordt verwerkt. Zo hebben we in (2) de neiging
om in eerste instantie ‘van de club’ op te vatten als bepaling bij ‘bestuur’ terwijl de bedoelde
interpretatie kan zijn dat de club iets moet laten weten aan het bestuur. We sluiten de verwerking
van de syntactische eenheid met als kern ‘het bestuur’ dus zo laat mogelijk af.
(2) Wat wil het bestuur van de club weten?
De invoer voor de VHPDQWLVFKH DQDO\VH bestaat uit de woordbetekenissen die uit het mentale
3

lexicon zijn opgehaald en wellicht ook de syntactische analyse van de zin. De vraag of
syntactische analyse en semantische analyse na elkaar dan wel in interactie met elkaar worden
uitgevoerd is momenteel onderwerp van veel onderzoek. De uiteindelijke uitvoer van de
semantische analyse is een representatie van de semantische relaties tussen de elementen van de
zin.
&RQFHSWXHOH V\VWHHP
In het conceptuele systeem wordt de uiteindelijke interpretatie van de zin achterhaald. De uitvoer
is een voorstelling van de conceptuele informatie van de tekst en van de intenties van schrijver
of spreker. De invoer van het conceptuele systeem noemen we ook wel het mentale model van
de informatie in de tekst. Dat mentale model bevat meer dan wat letterlijk in de tekst staat. Het
model bevat allerlei afleidingen of inferenties die taalgebruikers naar aanleiding van de tekst op
basis van hun wereldkennis maken. Een zin als (3) zal ons zeker niet doen besluiten dat de motor
vloeibaar is geworden, hoewel dat door de semantische inhoud van ‘koken’ wordt gesuggereerd.
Op basis van onze wereldkennis leiden we uit de tekst af dat het koelwater van de motor van
onze auto begon te koken, wat oponthoud tot gevolg had:
(3) Toen we naar de receptie reden begon de motor te koken. Daardoor kwamen we te laat.
3RVLWLRQHULQJ YDQ KHW RQGHUZHUS
Met het verwerken of begrijpen van tekst duiden we tegelijkertijd twee onderwerpen van dit
hoofdstuk aan. Ten eerste gaat het over een cognitief-psychologisch proces, een proces van het
informatieverwerkend systeem, zoals dat kort hierboven is uiteengezet. Daarmee bewegen we
ons op het gebied van de taalpsychologie. Ten tweede gaat het om de tekst als talige entiteit die
we bestuderen. De eigenschappen van de tekst zullen voor een groot deel bepalen hoe de
processen verlopen, immers de tekst is de input voor de verwerking. Daarmee bewegen we ons
op het gebied van de taalwetenschap. Dit hoofdstuk heeft dus een multidisciplinair onderwerp.
Dat vereist afbakening, zowel richting taalpsychologie als richting taalwetenschap.
7DDOSV\FKRORJLH
Een eerste afbakening t.a.v. de taalpsychologie is dat we ons bezig houden met begrijpend lezen
en niet met WHFKQLVFK OH]HQ. Onder technisch lezen, ook wel hardop lezen of verklanken
genoemd, verstaan we de omzetting van letters in klanken. Technisch lezen krijgt de meeste
aandacht bij het leren lezen en beginnend lezen in het aanvankelijk onderwijs. Als kinderen de
relatie kunnen leggen tussen letters en klanken, dan kunnen zij de relatie leggen tussen letters en
betekenis, omdat zij de relatie tussen klanken en betekenis al kennen. Zo leren zij via technisch
lezen begrijpend te lezen. Veel onderzoek over beginnend lezen en over leesstoornissen gaat over
technisch lezen.
Een tweede afbakening hangt samen met de vorige: de beperking in dit hoofdstuk tot
zogenaamd hogere-ordeprocessen van lezen. Hogere- en lagere-ordeprocessen onderscheiden
zich van elkaar op een schaal die loopt van zintuiglijke waarneming naar betekenisbegrip.
/DJHUH RUGHSURFHVVHQ zijn in het geding bij het waarnemen van de stimuli, KRJHUH
RUGHSURFHVVHQ bij het begrijpen van betekenissen. In dit hoofdstuk zullen we het nog niet zozeer
hebben over het begrijpen van woorden en zinnen, als wel over het begrijpen van tekst, dat wil
zeggen over het begrijpen van zinnen in hun context. %HJULMSHQG OH]HQ vatten we op als een
proces waarmee de lezer de betekenis van de tekst achterhaalt. Als we dit uitdrukken in termen
4

van informatieverwerking, zeggen we dat de lezer een representatie opbouwt van de informatie
in de tekst. In dit hoofdstuk staat het begrip representatie centraal. Wij gebruiken het als een
operationele definitie van tekstbegrip en bespreken hoe die tot stand komt tijdens het lezen.
7DDOZHWHQVFKDS
Hiermee komen we op de afbakening t.a.v. de taalwetenschap. Ook daar zijn formele theorieën
van tekstrepresentaties ontwikkeld, onder meer onder de naam van GLVFRXUVH UHSUHVHQWDWLH
(Kamp & Reyle, 1993). Net zoals in de taalpsychologie, zijn het geen strikt linguïstische
representaties. Ze zijn niet statisch maar dynamisch: de theorieën beschrijven hoe die
representaties zich in het verloop van de tekst ontwikkelen en hoe bepaalde woorden in de tekst
opgevat moeten worden als aanwijzingen om die representatie te veranderen of uit te breiden. Zo
wordt een onbepaalde naamwoordsgroep bijvoorbeeld opgevat als de introductie van een nieuwe
entiteit in het tot nu toe geconstrueerde model. Verder zijn de structuur en samenhang van deze
representaties niet alleen gebaseerd op betekenisrelaties tussen de delen van de tekst, maar ook
op de intenties van de taalgebruiker. De taalkundige theorieën van tekstrepresentatie hebben
echter in de regel niet de pretentie een beschrijving te geven van de cognitieve processen die ‘real
time’ optreden bij het lezen. We laten ze hier verder buiten beschouwing.
5HSUHVHQWDWLH DOV XLWJDQJVSXQW ]LH SDUDJUDDI
Het begrijpen van tekst vatten we dus in dit hoofdstuk op als een proces waarmee de lezer zich
een voorstelling of representatie vormt van de informatie in de tekst. Bij het verwerken van tekst
kunnen verschillende typen van representatie worden onderscheiden: een
RSSHUYODNWHUHSUHVHQWDWLH die weergeeft wat er letterlijk in de tekst staat, een SURSRVLWLRQHOH
UHSUHVHQWDWLH, die de betekenis van de tekst weergeeft in de vorm van proposities, en een PHQWDOH
UHSUHVHQWDWLH waarin ook impliciete informatie vervat is die niet in de tekst staat maar die op
basis van kennis van de wereld geïnfereerd kan of moet worden. De drie typen representatie laten
een gaandeweg hechtere integratie zien tussen de te verwerken informatie in de tekst en de
wereldkennis van de lezer.
&RKHUHQWLH DOV EHODQJULMNVWH HLJHQVFKDS YDQ UHSUHVHQWDWLHV ]LH SDUDJUDDI
De belangrijkste eigenschap van tekstrepresentatie is dat die samenhang vertoont, oftewel
coherent is. Coherentie is een noodzakelijke voorwaarde bij het verwerken van tekst; de zinnen
in de tekst hangen met elkaar samen en de lezer moet die samenhang achterhalen. Die coherentie
moet op twee manieren zijn beslag krijgen in de representatie van tekst. Ten eerste moet het voor
de lezer duidelijk worden welke informatie wordt toegeschreven aan welke referenten of
entiteiten (personen of dingen) en hoe in opeenvolgende zinnen naar dezelfde of nieuwe
referenten wordt verwezen. Deze vorm van coherentie noemen we UHIHUHQWLsOH FRKHUHQWLH.
Belangrijke indicatoren van referentiële coherentie in teksten zijn verwijzende uitdrukkingen;
die hebben in de regel de vorm van een naamwoordelijke groep (zoals ‘de bus naar Amsterdam’
of ‘een lekkere cappuccino’). Ten tweede moet het voor de lezer duidelijk zijn wat de
inhoudelijke relatie is tussen zinnen. Deze vorm van coherentie noemen we UHODWLRQHOH
FRKHUHQWLH. Een belangrijke rol is hier weggelegd voor allerlei verbindingselementen of
connectieven (zoals ‘omdat’, ‘hoewel’ of ‘maar’).
WHNVWDQDO\WLVFK HQ H[SHULPHQWHHO RQGHU]RHN QDDU FRKHUHQWLH ]LH SDUDJUDDI
De (referentiële en relationele) FRKHUHQWLH YDQ UHSUHVHQWDWLHV kan op twee manieren worden
onderzocht, in DQDO\WLVFK WDDONXQGLJ en WDDOSV\FKRORJLVFK H[SHULPHQWHHO RQGHU]RHN. In
5

het eerste geval richt het onderzoek zich op de beschrijving van de tekst als taalkundig
product, in het andere op de processen die ten grondslag liggen aan het verwerken van
teksten. Analytisch-taalkundig onderzoek en taalpsychologisch experimenteel onderzoek
vullen elkaar aan. In analytisch onderzoek wordt gezocht naar wetmatigheden en functies van
tekstverschijnselen die wezenlijk zijn bij het tot stand brengen van coherentie. In
procesonderzoek wordt experimentele evidentie aangevoerd voor de manier waarop die
tekstverschijnselen worden verwerkt en waarop ze coherentie tot stand brengen. Daarbij
spelen verschijnselen een rol die te situeren zijn op de drie UHSUHVHQWDWLHQLYHDXs.
Daaruit is meteen duidelijk dat de methode in beide onderzoekstypen verschilt.
Analytisch onderzoek vertrekt meestal van tekstmateriaal dat ofwel zorgvuldig gekozen
wordt ofwel bij proefpersonen onder bepaalde condities uitgelokt wordt. Een veel gebruikte
methode in experimenteel onderzoek is het registreren van OHHVWLMGHQ, veelal gecombineerd
met een JHKHXJHQWDDN. Proefpersonen krijgen daarbij zinnen of korte teksten aangeboden en
moeten daarna op een bepaalde manier reageren op een aangeboden woord. De reactie kan
erin bestaan dat proefpersonen de zin moeten reconstrueren waarin het woord voorkwam
(FXHG UHFDOO) of dat ze moeten beslissen of dat woord al dan niet voorkwam in een vorige zin
(SUREH UHFRJQLWLRQ). Verschillen in de snelheid waarmee die beslissing wordt genomen
worden dan als maat opgevat voor verschillen in de mate waarin de betreffende informatie bij
de lezer geactiveerd is.
Beide vormen van onderzoek zijn sterk vertegenwoordigd in het onderzoek naar
tekstsamenhang en de resultaten vormen een complementaire bijdrage tot cognitieve
theorieën van taal. Analytisch onderzoek brengt regelmatigheden aan het licht die een
noodzakelijke basis vormen voor realistische en relevante onderzoeksvragen in
procesonderzoek. Aan analytische resultaten worden cognitieve hypotheses en claims
verbonden, die een voorspellende waarde hebben voor het verwerkingsproces dat aan
tekstfenomenen in bepaalde contextomstandigheden ten grondslag kan worden gelegd.
Beide vormen van onderzoek kennen uiteraard ook hun beperking. Een noodzakelijke
beperking van elk analytisch onderzoek is dat het nooit uitsluitsel kan geven over de vraag
wat bijvoorbeeld een referentiële uitdrukking of een connectief precies doet bij de verwerking
van teksten. Analytisch onderzoek kan alleen suggesties geven voor antwoorden op dergelijke
vragen, het uitsluitsel moet in experimenteel onderzoek worden gezocht.
De beperking van experimenteel onderzoek is dat resultaten wel eens aan een
gebrekkige operationalisering van de onderzoeksvraag toegeschreven worden. De
onderzoeker moet er daarom voor zorgen dat storende variabelen uitgesloten worden, maar
dit mag dan weer niet de generaliseerbaarheid naar niet-experimentele taken in gevaar
brengen. Verder blijft er enige twijfel over de resultaten omdat het niet meer dan een sterke
assumptie is dat de resultaten (bijv. leestijdverschillen) alleen datgene meten wat ze beogen
(bijv. verwerkingsverschillen). Tenslotte is het zo dat experimentele resultaten in de regel niet
een theorie bewijzen, maar aannemelijk maken, totdat blijkt dat die theorie gefalsifieerd
wordt en door een andere vervangen moet worden.
5HSUHVHQWDWLHQLYHDXV HQ EHJULMSHOLMNKHLG YDQ WHNVWHQ ]LH SDUDJUDDI
Aan het einde van dit hoofdstuk willen we ons afvragen wat we op grond van het besproken
onderzoek kunnen concluderen over de EHJULMSHOLMNKHLG YDQ WHNVW. We presenteren drie
modellen die telkens een ander representatieniveau als basis nemen. Omdat we in dit
hoofdstuk het begrijpen van tekst zien als een samenspel tussen de taalkundige eigenschappen
van tekst en de psychologische processen van de lezer, zullen we de verschillende
6

enaderingen van begrijpelijkheid bespreken in het licht van dit samenspel van tekst en lezer.
'ULH UHSUHVHQWDWLHQLYHDXV
Uit het vorige blijkt dat het begrijpen van teksten opgevat moet worden als een proces waarin
bepaalde representaties getransformeerd worden tot andere representaties. In deze paragraaf
gaan we in op de typen representaties die daarbij kunnen worden onderscheiden, en op de
eigenschappen van die representaties. In de regel worden drie niveaus van tekstrepresentatie
onderscheiden: een oppervlakterepresentatie, een propositionele representatie en een mentale
representatie (Van Dijk & Kintsch, 1983; Fletscher & Chrysler, 1990; Kintsch, 1998). Die
representaties hebben geen één-op-één relatie met deelprocessen in het procesmodel van
Figuur 1. Wel is het duidelijk dat lezers een bepaalde representatie pas kunnen maken als de
daarvoor benodigde informatie beschikbaar is gekomen in eerdere processen. Zo kan er pas
van een propositionele representatie sprake zijn als een syntactische en semantische analyse
heeft plaatsgevonden.
2SSHUYODNWHUHSUHVHQWDWLH
De oppervlakterepresentatie bevat informatie over de letterlijke vorm en de
oppervlaktestructuur van de zinnen en de tekst. Deze representatie komt overeen met de
uitvoer van de syntactische parser. De oppervlakterepresentatie van een voorbeeld als (4) zal
in elk geval de letterlijke woordvormen bevatten, alsook de precieze volgorde van de
zinsdelen, inclusief de passiefconstructie en de vooropplaatsing.
(4) In het restaurant werd Jan verwelkomd door de kelner.
Bij de verwerking van teksten is de oppervlakterepresentatie geen lang leven beschoren: we
onthouden de letterlijke vorm van zinnen maar een korte tijd. Zodra een zinsdeel verwerkt is,
is het in de letterlijke vorm niet meer goed beschikbaar en verdwijnt het uit het werkgeheugen
om plaats te maken voor een nieuwe zin. Wat langer behouden blijft is de betekenis van de
zin. Uitgedrukt in termen van informatieverwerking zouden we kunnen zeggen dat de
oppervlakte representatie omgezet wordt in een meer abstracte representatie, namelijk in een
betekenis-representatie. Dat is aangetoond door Sachs (1967). Zij liet proefpersonen een tekst
horen met daarin een zin als (5):
(5) Hij stuurde daarover een brief naar Galilei, de grote Italiaanse geleerde.
Op verschillende momenten na die zin, nl. meteen daarna, na 80 of na 160 lettergrepen in het
vervolg van het verhaal kregen zij vervolgens een zin ter herkenning aangeboden die ofwel
identiek was, ofwel een verandering in vorm inhield, zoals (6) of een verandering in
betekenis, zoals (7).
(6) Galilei, de grote Italiaanse geleerde, stuurde hij daarover een brief.
(7) Galilei, de grote Italiaanse geleerde, stuurde hem daarover een brief.
Onmiddellijk na de kritieke zin kunnen proefpersonen precies uitmaken wat ze wel of niet
gehoord hebben. Na 80 en 160 lettergrepen blijken proefpersonen te gissen of ze (5) of (6)
hebben gehoord. Maar als de herkenningszin een betekenisverandering inhoudt, zoals in (7),
7

dan wordt die wel goed gedetecteerd. Dat is sterke evidentie voor de stelling dat wij niet
oppervlaktevormen opslaan, maar abstractere betekenisrepresentaties.
3URSRVLWLRQHOH UHSUHVHQWDWLH
De propositionele representatie bevat inhoudelijke informatie van de zin en van de tekst in de
vorm van proposities. Die representatie komt overeen met de uitvoer van de semantische
analyse. Er bestaan in de filosofische en psychologische literatuur verschillende opvattingen
over proposities. In de taalpsychologische literatuur over het begrijpen van tekst wordt in de
regel het propositie-begrip van Kintsch gehanteerd (zie Van Dijk & Kintsch, 1983). Een
propositie bestaat uit een relationeel concept en een of meer argumenten. Een relationeel
concept wordt in de regel uitgedrukt door een werkwoord, bijvoeglijk naamwoord of
bijwoord. Een argument wordt in de regel uitgedrukt door een zelfstandig naamwoord. Maar
ook een propositie zelf kan als argument ingebed zijn in een andere propositie. Zo bevat de
propositionele representatie van (4) de propositie P i (VERWELKOMEN, KELNER, JAN).
Een vervolgzin als (8) wordt dan weergegeven als: P i+1 (FORMEEL, P i).
(8) De verwelkoming was formeel.
Steun voor het bestaan van een propositionele representatie is verkregen in experimenten van
Ratcliff & McKoon (1978; McKoon & Ratcliff, 1980). Zij maakten gebruik van ‘primed
recognitie’. Om dit begrip uit te leggen, zullen we eerst bespreken wat ‘priming’ bij
woordherkenning is.
3ULPLQJ YDQ ZRRUGKHUNHQQLQJ is het vergemakkelijken van woordherkenning
doordat aan de herkenning iets voorafgaat. Als we moeten beslissen dat ‘brood’ een woord is
in het Nederlands, kunnen we dat sneller beslissen als we onmiddellijk voorafgaand aan
‘brood’ een beslissing hebben moeten nemen over het woord ‘boter’ dan wanneer we
onmiddellijk voorafgaand aan ‘brood’ een beslissing hebben moeten nemen over ‘meeuw’.
De herkenning dat ‘brood’ een woord is wordt dus JHSULPHG door het voorafgaande
semantisch verwante woord ‘boter’.
McKoon & Ratcliff gebruikten deze techniek op een iets andere wijze. Zij lieten hun
proefpersonen series zinnen lezen. Daarna kregen de proefpersonen losse woorden te zien,
deels afkomstig uit die zinnen. Zij moesten zo snel mogelijk zeggen of die woorden in de
zinnen voorgekomen waren of niet. Als twee opeenvolgende losse woorden uit dezelfde zin
kwamen, bleek dit de herkenning te versnellen. Dit faciliterend effect is weer priming. Een
woord wordt blijkbaar geprimed door een ander woord uit dezelfde zin. Dat priming effect
was aanmerkelijk groter als beide woorden afkomstig waren uit dezelfde propositie in de
betreffende zin. Een voorbeeld ter illustratie.
(9) Het mausoleum waarin de tsaar lag opgebaard, keek uit op het plein.
Als (9) een van de gelezen zinnen was, bleek dat het woord ‘plein’ sneller herkend werd
wanneer het in de aangeboden lijst woorden voorafgegaan werd door ‘mausoleum’, een
woord uit dezelfde propositie, dan door ‘tsaar’, dat in de oppervlaktestructuur dichter bij plein
staat, maar structureel tot een verschillende propositie hoort. Wat opgeslagen wordt zijn dus
zinnen in hun propositionele structuur. McKoon & Ratcliff (1980) vonden hetzelfde effect
voor gehele proposities: het priming effect van proposities die in de propositionele structuur
nauw aan elkaar waren gerelateerd maar niet in de oppervlaktestructuur, was groter dan het
8

priming effect van proposities die in de opppervlaktestructuur nauw aan elkaar waren
gerelateerd maar niet in de propositionele structuur.
0HQWDOH UHSUHVHQWDWLH
Met PHQWDOH UHSUHVHQWDWLH wordt bedoeld de representatie van de informatie die in de zinnen
uitgedrukt wordt en uit de zinnen verwerkt wordt, alsmede de wereldkennis die bij de
verwerking een rol speelt. In welk formaat de informatie in de mentale representatie
opgeslagen is, blijft vooralsnog onduidelijk. Wel duidelijk is dat die informatie niet beperkt is
tot datgene wat expliciet in tekst is uitgedrukt. In de mentale representatie moet tot
uitdrukking komen dat lezers bij het verwerken van tekst in vele gevallen wereldkennis
moeten activeren waartoe de tekst weliswaar aanleiding geeft, maar die niet expliciet in de
tekst is opgenomen. Voor een voorbeeld als (4) betekent dat bijvoorbeeld dat onze kennis
moet worden geactiveerd dat in een restaurant kelners te vinden zijn.
De ZHUHOGNHQQLV die in mentale representaties geactiveerd wordt, is in de literatuur
onder verschillende namen terug te vinden, zoals VFULSWV (Schank & Abelson, 1977),
VFHQDULR V (Sanford & Garrod, 1981; Anderson, Garrod & Sanford, 1983), IUDPHV (Minsky,
1975) en VFKHPDV (Rumelhart & Ortony, 1977). Deze noties duiden op min of meer
conventionele kennis die lezers hebben van een bepaalde toestand of gebeurtenis. Theorieën
over scripts, scenario's, frames en schema’s beogen aan te geven hoe de kennis van de lezer
het verwerken van de tekst beïnvloedt. Als we een tekst lezen over een restaurant, wordt een
script geactiveerd met daarin typische kennis die bij restaurants hoort. De activatie van die
kennis helpt de lezer in (4) bijvoorbeeld bij het interpreteren van het bepaald lidwoord bij
‘kelner’. Dat suggereert immers een bepaalde vorm van gegevenheid of bekendheid met de
betrokken referent, die hier alleen af te leiden is uit het restaurantscript.
Dat de DFWLYDWLH van scripts of schema’s invloed kan hebben op het onthouden is
onder meer door Anderson, Spiro & Anderson (1978) aangetoond. In een verhaal over een
restaurant werden 18 soorten voedsel genoemd, in een volgorde die overeenkwam met de
onderdelen van een menu. Dezelfde soorten voedsel werden in dezelfde volgorde ook
genoemd in een verhaal over het doen van boodschappen. Proefpersonen in de restaurantconditie
bleken zich de soorten voedsel beter te herinneren dan die in de boodschappenconditie.
Blijkbaar had de activatie van het restaurantscript, meer bepaald van de onderdelen
van een menu, hen geholpen bij het onthouden van de soorten voedsel, terwijl de volgorde in
het boodschappen-verhaal voor de proefpersonen willekeurig bleef.
Dat tekstinformatie uiteindelijk niet zozeer als een semantische structuur wordt opgeslagen,
maar veeleer als een mentaal model, i.e. een abstract conceptueel model van de situatie, is
aangetoond door Bransford, Barclay & Franks (1972). Die lieten proefpersonen (10) horen. In
een herkenningstest zeiden ze ten onrechte dat ze (11) hadden gehoord.
(10) Three turtles rested on a floating log and a fish swam beneath them.
(11) Three turtles rested on a floating log and a fish swam beneath it.
Zij verwarden dus twee verschillende beschrijvingen die situationeel op hetzelfde
neerkwamen. Dat wijst erop dat de representatie die ze van deze zinnen gemaakt hadden een
model was van de situatie. Als de zinnen daarentegen zo werden veranderd dat er wel een
verschil in situatie optrad, bijvoorbeeld door ‘on’ te vervangen door ‘beside’, lieten
proefpersonen zich niet misleiden.
9

&RQFOXVLH
Samenvattend kunnen we zeggen dat in de drie UHSUHVHQWDWLHQLYHDXs verschillende soorten
informatie zijn weergegeven. In eerste instantie wordt de RSSHUYODNWHUHSUHVHQWDWLH van
zinnen opgebouwd. Die representatie maakt snel plaats voor een propositionele betekenisrepresentatie,
die dan weer gecompleteerd wordt doordat ook wereldkennis opgenomen
wordt. Het eindproduct van het begrijpen is dus een mentale representatie waarin talige
informatie en wereldkennis met elkaar geïntegreerd zijn.
Maar als er nu geen eenduidig mentaal model geconstrueerd kan worden? Worden er
in zo’n geval meerdere mentale modellen geconstrueerd, waarbij voor ieder model
wereldkennis geïnfereerd moet worden, of wordt volstaan met een zuiniger vorm van
representatie? Een onderzoek van Mani & Johnson-Laird (1982) is relevant voor deze
vraagstelling. Zij boden proefpersonen situatiebeschrijvingen aan - zoals in (12) - waar ze
geen eenduidig integrerend situatiemodel van konden maken. Het bleek dat proefpersonen in
dat geval niet abstracte conceptuele representaties opbouwden, maar dat zij de letterlijke
vorm van de zinnen opgeslagen hadden: de letterlijke zinnen werden immers wel goed
onthouden.
(12) De lepel ligt links van het mes.
Het bord is rechts van de lepel.
De vork ligt voor de lepel.
De kop staat voor het mes.
7ZHH DVSHFWHQ YDQ WHNVWFRKHUHQWLH
Bij het tot stand brengen van een coherente tekstrepresentatie onderscheiden we in dit
hoofdstuk twee aspecten: referentiële en relationele coherentie. 5HIHUHQWLsOH FRKHUHQWLH
bestaat erin dat de informatie in de tekst aan de bedoelde tekstreferenten wordt toegekend.
Dat houdt in dat verwijzingselementen ondubbelzinnig worden verwerkt. 5HODWLRQHOH
FRKHUHQWLH betekent dat de aard van de relaties tussen de tekstsegmenten wordt weergegeven.
Wie een coherente representatie wil opbouwen van een zin als (13), moet de anaforen (‘hij’
en ‘hem’) aan de juiste referenten toebedelen en moet een relatie leggen tussen beide zinnen.
(13) Jan slaat Piet. Hij vernedert hem.
Uit een dergelijk simpel voorbeeld blijkt dat beide aspecten van coherentie nooit los van
elkaar tot stand komen: de standaardinterpretie waarin ‘hij’ naar ‘Jan’, en ‘hem’ naar ‘Piet’
verwijst, impliceert meteen dat de tweede zin als een gevolg van de eerste wordt opgevat. Als
daarentegen ‘hij’ naar ‘Piet’ verwijst en ‘hem’ naar ‘Jan’, dan kan dat alleen als de tweede zin
een soort verklaring of oorzaak is van de eerste en als de zin een habituele betekenis krijgt
(‘Piet had de gewoonte om Jan altijd maar te vernederen’).
Verder blijkt dat in de verwerking van dit voorbeeld informatie een rol speelt die
gesitueerd is binnen de drie typen representaties die we hebben onderscheiden. Als ‘hij’ aan
‘Jan’ wordt toegewezen' dan kan dat initieel gebeuren op grond van het feit dat beide
elementen in de oppervlakterepresentatie als eerste element in de zin voorkomen. De
relevantie van het propositionele niveau bij de verwerking van de zin blijkt uit de
zogenaamde strategie van de parallelle vorm: ‘Jan’ en ‘hij’ zijn in beide gevallen subject en
vormen in hun respectieve propositie een argument van hetzelfde type, nl. de agens. Maar ook
10

het mentale-representatieniveau speelt duidelijk een rol: het aannemen van een RRU]DDN
JHYROJrelatie tussen beide segmenten, of van de minder voor de hand liggende JHYROJ
RRU]DDNrelatie is op meer gebaseerd dan op kennis van de lexicale inhoud van de proposities.
Ze is gebaseerd op wereldkennis over sociale verhoudingen over vernederen en slaan.
Tekstsamenhang in termen van coherentie moeten we duidelijk onderscheiden van een andere
notie die in verband met tekstsamenhang wordt gehanteerd, nl. FRKHVLH. Cohesie verwijst naar
samenhang die gebaseerd is op oppervlaktekenmerken. Dat zijn expliciet in de tekst
aanwezige elementen, bijvoorbeeld voegwoorden en referentiële expressies zoals pronomina
en definiete naamwoordsgroepen, woordherhaling en synoniemen. Cohesie is uitvoerig
behandeld in Halliday & Hasan (1976). &RKHUHQWLH daarentegen is niet alleen gebaseerd op
lexicale elementen in de tekst, maar ook op wereldkennis en levert aldus een vollediger en
cognitief-adequater beeld op van de manier waarop wij teksten samenhangend interpreteren.
Dat blijkt bijvoorbeeld uit (14). Daarin zijn geen cohesieve elementen te vinden; toch kunnen
we op grond van wereldkennis een coherente interpretatie toekennen.
(14) Jan ging niet naar buiten. Het regende geweldig.
7DDONXQGLJ DQDO\WLVFK RQGHU]RHN QDDU FRKHUHQWLH
In deze paragraaf bespreken we taalkundig-analytisch onderzoek naar de manier waarop
referentiële en relationele coherentie in teksten vorm krijgt.
5HIHUHQWLsOH FRKHUHQWLH
In het onderzoek naar referentiële coherentie zijn enkele theoretische oriëntatiepunten aan te
wijzen waarover een brede consensus bestaat.
(i) Lezers bouwen een referentieel coherente tekstrepresentatie op door binnenkomende
tekstinformatie vast te koppelen aan de tekstreferenten waar die informatie betrekking op
heeft. Dat impliceert dus een onderscheid tussen tekstreferenten en dat wat over die
referenten gezegd wordt. Onder WHNVWUHIHUHQWHQ worden entiteiten (personen of dingen)
verstaan waar de tekst iets over zegt. De tekst ‘prediceert’ bepaalde informatie aan de
tekstreferenten. Referentiële coherentie is nu op te vatten als samenhang in het netwerk van
relaties tussen tekstreferenten.
(ii) Lezers houden een 'boekhouding' bij van de tekstreferenten in de teksten die ze lezen.
Belangrijke signalen zijn daarbij UHIHUHQWLsOH RI YHUZLM]HQGH XLWGUXNNLQJHQ in teksten. Die
maken het de lezer mogelijk om een representatie op te bouwen van de tekstreferenten.
(iii) De vorm of het type van referentiële uitdrukking weerspiegelt de graad van DFWLYDWLH of
EHVFKLNEDDUKHLG van de WHNVWUHIHUHQW in de representatie. Deze notie van EHVFKLNEDDUKHLG is
in de literatuur onder vele variaties terug te vinden. Enkele voorbeelden van nauw aan elkaar
verwante noties zijn DFFHVVLELOLW\ DYDLODELOLW\ PXWXDO NQRZOHGJH FRPPRQ JURXQG JLYHQ
QHZ UHIHUHQWLDO FRQWLQXLW\ H[SOLFLW YV LPSOLFLW IRFXV DWWHQWLRQDO VWDWH PXWXDO
DFFHSWDQFH IDPLOLDULW\.
11

(iv) Expliciete referentiële uitdrukkingen (zoals eigennamen of bepaalde nominale
uitdrukkingen) geven in de regel toegang tot referenten die een lage graad van
beschikbaarheid hebben in de tekst. Naar hoog-beschikbare tekstreferenten kan verwezen
worden door middel van minder expliciete referentiële uitdrukkingen (zoals pronomina). Dat
blijkt uit een voorbeeld als (15). In de eerste zin wordt een tekstreferent geïntroduceerd met
een expliciete nominale verwijzing, namelijk het nominale anafoor ‘de verschrikkelijke
sneeuwman’. Die expliciete vorm is nodig omdat de tekstreferent op dat moment een lage
graad van beschikbaarheid heeft. In de tweede zin is de referent geactiveerd en kan worden
volstaan met een minder expliciete uitdrukking, nl. het pronominale anafoor KLM.
(15) De verschrikkelijke sneeuwman is eindelijk ontdekt. Hij lag te slapen in een grot in de
bergen.
In analytisch referentie-onderzoek worden in bestaande tekstcorpora (bijv. Givòn, 1989;
Clancy, 1980; Ariel, 1988; 1990), in experimenteel uitgelokte teksten (bijv. Francik, 1985;
Tomlin, 1987; Maes, 1997) of in zelf geconstrueerd voorbeeldmateriaal regelmatigheden
geconstateerd in de distributie van pronominale en niet-pronominale anaforen. Die worden
dan verklaard in termen van activatie en beschikbaarheid van de onderliggende referenten.
%HVFKLNEDDUKHLG HQ GH YRUP YDQ UHIHUHQWLsOH XLWGUXNNLQJHQ
Veruit het meeste referentie-onderzoek in de laatste twee decennia concentreert zich op de
dichotomie tussen pronominale en nominale anaforen. Daarin wordt evidentie aangevoerd
voor de relatie tussen pronominale anaforen en hoog-beschikbare tekstreferenten. Nominale
anaforen daarentegen worden geassocieerd met laag-beschikbare referenten, en met
tekstomstandigheden die de beschikbaarheid van referenten verlagen. Twee factoren die in
dat opzicht vaak worden genoemd zijn de DIVWDQG WXVVHQ DQDIRRU HQ DQWHFHGHQW (bijv.
Ariel, 1988; Givón, 1989) en de aanwezigheid van verschillende referenten waar een anafoor
in een bepaalde context mogelijk naar kan verwijzen (zgn. FRQFXUUHUHQGH NDQGLGDWHQ)
(bijv. Givón, 1989). Daarnaast zijn nominale anaforen in de literatuur vaak geassocieerd met
tekststructurele noties die de beschikbaarheid van referenten verlagen: WKHPDWLVFKH JUHQ]HQ
en WHNVWJUHQ]HQ (Clancy, 1980). Een thematische grens in een tekst leidt ertoe dat de
activatiegraad van referenten wordt verlaagd. Dat verklaart het grote aandeel nominale
anaforen net na een dergelijke grens.
De samenhang tussen laag-beschikbaarheid en nominale anaforen is echter minder
strikt dan die tussen hoog-beschikbaarheid en pronominale anaforen. Immers, terwijl
pronomina nauwelijks of niet worden gebruikt om laag-beschikbare tekstreferenten te
identificeren, zijn er legio voorbeelden waarin nominale anaforen verwijzen naar hoogbeschikbare
tekstreferenten. In die gevallen wordt dus een overgespecificeerd
identificatiemiddel gebruikt, dat wil zeggen een uitdrukking die meer doet dan alleen een
tekstreferent identificeren. Voor die RYHUVSHFLILFDWLH zijn verschillende verantwoordingen te
geven. Zo kennen Maes & Noordman (1995) aan demonstratieve nominale anaforen functies
toe die de normale verwijzende waarde van anaforen overstijgen. Ze classificeren de referent,
kennen er extra attributieve informatie aan toe of geven de referent een bepaalde contextuele
interpretatie mee. Dat blijkt bijvoorbeeld uit (16): ‘deze president’ identificeert niet alleen de
referent &OLQWRQ, maar classificeert de referent ook binnen de klasse van presidenten van de
VS:
12

(16) Clinton heeft gisteren bakzeil gehaald in het huis van afgevaardigden. Het is de eerste
keer dat deze president zijn plannen moet opgeven.
In onderzoek van Vonk, Hustinx & Simons (1992) is aangetoond dat overgespecificeerde
nominale anaforen thematische shifts in teksten induceren of veroorzaken. Het onderzoek
toont niet alleen aan dat de thematische grens in een tekst de beschikbaarheid van een referent
verlaagt en dus een nominale anafoor nodig maakt, maar ook omgekeerd dat het gebruik van
een nominale anafoor op een plaats waar een pronomen gebruikt had kunnen worden, ertoe
leidt dat de lezer veronderstelt dat er een themagrens is geweest. Sanders (1990) toont ten
slotte aan dat definiete en indefiniete nominale anaforen vaak een ander perspectief bieden op
de referent.
+LsUDUFKLHsQ YDQ UHIHUHQWLsOH XLWGUXNNLQJHQ
In de analytische referentieliteratuur zijn verschillende KLsUDUFKLHsQ voorgesteld YDQ
UHIHUHQWLsOH XLWGUXNNLQJHQ HQ RI WHNVWUHIHUHQWHQ, gebaseerd op verschillen in
EHVFKLNEDDUKHLG of DFWLYDWLH Die hiërarchieën verschillen in het aantal typen dat wordt
onderscheiden en in de aard van de relatie die wordt verondersteld tussen typen uitdrukkingen
en activatiegraden van tekstreferenten. De meest bekende hiërarchieën zijn die van Ariel
(1988, 1990) en van Gundel, Hedberg & Zacharski (1993). Ariel stelt op basis van de analyse
van referentiële afstand de zogenaamde EHVFKLNEDDUKHLGVKLsUDUFKLH µDFFHVVLELOLW\
KLHUDUFK\) op, met daarin alle typen uitdrukkingen op een schaal die loopt van ORZ over PLG
naar KLJK DFFHVVLELOLW\. Gundel e.a. (1993) stellen een vergelijkbare schaal op, de zogenaamde
JLYHQQHVV KLsUDUFKLH. Daarin horen vijf cognitieve statuten, telkens vastgekoppeld aan een
typische realiseringsvorm. Zo wordt het cognitieve statuut XQLTXHO\ LGHQWLILDEOH typisch
gerealiseerd door bepaalde nominale uitdrukkingen en het statuut LQ IRFXV door nietbeklemtoonde
voornaamwoorden. Uit een analyse van referentiële uitdrukkingen in een
corpus teksten blijkt dat de verschillende typen uitdrukkingen inderdaad kunnen worden
verklaard vanuit de verschillen in cognitief statuut van de betrokken referenten.
$XWRPDWLVFKH UHVROXWLH YDQ UHIHUHQWLsOH XLWGUXNNLQJHQ
Een deel van het analytische referentie-onderzoek beoogt te beschrijven hoe een computer
antecedenten van anaforen zou kunnen identificeren en zo de interpretatie van anaforen kan
oplossen. De analyse van anaforen wordt in die gevallen vertaald in implementeerbare
computermodellen voor anaforenresolutie. Dat is bijvoorbeeld het geval in Grosz & Sidner
(1986). Zij representeren referentiële coherentie in de zgn. DWWHQWLRQHOH FRPSRQHQW Daarin is
opgenomen welke entiteiten op welk moment het meest actief zijn. De organisatie van die
component stellen zij zich voor als een focus stack, met inkomende en uitgaande elementen.
Entiteiten die laatst in de focus stack zijn binnengekomen komen eerst in aanmerking als
discourse focus. Nauw verwant aan de focustheorie van Grosz & Sidner is de FHQWHULQJ
WKHRULH. Doel daarvan is de ontwikkeling van een systeem dat voorspelt welke referent in elke
volgende zin het meest centrale element (zie bijv. Grosz, Joshi & Weinstein, 1995).
5HODWLRQHOH FRKHUHQWLH
Bij relationele coherentie gaat het om de vraag hoe de verschillende tekstsegmenten aan
elkaar verbonden zijn en wat de aard en de inhoud van de verbanden tussen de verschillende
delen is. Het verband tussen tekstdelen kan op verschillende manieren weergegeven worden.
13

Om te beginnen kan het gebaseerd zijn op oppervlaktekenmerken, d.w.z. allerlei markeerders
zoals YRHJZRRUGHQ (‘omdat’, ‘maar’ , ’hoewel’). Voegwoorden geven aan wat de
inhoudelijke relatie tussen zinnen is. Het voegwoord ‘omdat’ geeft aan dat er sprake is van
een causale relatie, ‘hoewel’ drukt een concessieve relatie uit en ‘maar’ een contrastieve
relatie. Een nummer van het tijdschrift 7DDOEHKHHUVLQJ in 1997 is helemaal gewijd aan dit
soort FRQQHFWLHYHQ en indicatoren van samenhang. Daarnaast zijn er ook andere expliciete
middelen die indicaties kunnen geven voor relaties tussen zinnen, zoals woordherhaling
(zoals ‘hoofdpijn’ in: ‘Jan heeft hoofdpijn; Piet heeft ook hoofdpijn’) en collocaties (zoals
‘hoofdpijn’ en ‘ziek’ in ‘Jan heeft hoofdpijn en Piet is ook ziek’).
Naast de beschrijving van de relaties tussen zinnen in termen van
oppervlaktekenmerken zijn er veel voorstellen te vinden die bij de beschrijving van de
relaties tussen tekstsegmenten uitgaan van de propositionele inhoud van de zinnen en van
wereldkennis. Voor die tekstrelaties worden vele benamingen gegeven; onder meer
FRKHUHQWLHUHODWLHV (Hobbs, 1983; Sanders, Spooren & Noordman 1992). In deze benaming is
aangegeven dat het gaat om cognitieve relaties die de coherentie van de mentale representatie
weergeven, en niet om cohesierelaties.
%HVFKULMYHQGH HQ FRJQLWLHYH DGHTXDDWKHLG YDQ WHNVWUHODWLHV
De hoeveelheid en verscheidenheid van de voorgestelde tekstrelaties roepen vragen op.
Vanuit tekstanalytisch gezichtspunt is het niet vreemd dat er een grote verzameling relaties
bestaat. Immers, als een beschrijvingssysteem adequaat wil zijn, moet het in staat zijn om alle
relaties in teksten weer te geven. Een dergelijke verzameling kan dan erg omvangrijk zijn, in
principe zelfs onbeperkt. Een probleem daarbij is dan echter dat de cognitieve relevantie en
de cognitieve realiteit van een dergelijke verzameling onduidelijk is. Daarom is het beter om
relaties tussen tekstsegmenten te motiveren en te baseren op relaties die appelleren aan de
wijze waarop menselijke kennis gestructureerd is. Op die manier kan het systeem van
tekstrelaties aanspraak maken op cognitieve plausibiliteit en kan het voorspellende waarde
hebben ten aanzien van de verwerking van die relaties.
Een dergelijke optiek is in Sanders, Spooren & Noordman (1992) terug te vinden. Zij
stellen zich niet als doel een uitputtende lijst van relaties te geven, maar principes aan te
geven waaraan iedere WD[RQRPLH YDQ FRKHUHQWLHUHODWLHV moet voldoen. De principes die zij
voorstellen zijn cognitieve primitieven die de ingrediënten zijn van de coherentierelaties. Zij
geven een aanzet voor een procedure om op basis van proposities in een zin te besluiten tot de
aard van de coherentierelaties. Die procedure bestaat in het toetsen van een aantal primitieven
omtrent tekstrelaties. Het eerste onderdeel van de toetsing bestaat in het vaststellen van de
basisoperatie van de relatie, d.w.z. het vaststellen van het FDXVDOH RI KHW DGGLWLHYH NDUDNWHU
YDQ GH UHODWLH. De claim is dat de gebeurtenissen of toestanden in de werkelijkheid, die
beantwoorden aan de proposities in de zin, verbonden zijn door een additieve of door een
causale relatie. Bij tekstrelaties van het additieve type zoals in (17) kan een conjunctierelatie
worden afgeleid tussen de twee tekstsegmenten. Bij tekstrelaties van het causale type zoals in
(18) is een implicatierelatie tussen de segmenten in het geding. Het eerste type is verwant met
het begrip nevenschikking, het tweede met onder- of bovenschikking.
(17) Jan komt naar het feest maar/en Anja kan niet komen
(18) Omdat Jan naar het feest komt, zal Anja wel niet willen komen.
Een tweede primitief is de EURQ YDQ FRKHUHQWLH: het bepaalt of een relatie semantisch of
14

pragmatisch van aard is. Het antwoord is afhankelijk van de vraag op grond van welk type
informatie de lezer in staat is om een coherente voorstelling te maken van de segmenten die
door de relatie worden verbonden. Een relatie is semantisch als de lezer een coherente
voorstelling van de segmenten maakt op grond van de inhoud van de proposities, zoals in
(19). De segmenten worden dus als coherent ervaren omdat er in de werkelijkheid die
beschreven wordt een samenhang bestaat. Een relatie is pragmatisch als de coherente
verbinding van de segmenten afhankelijk is van de illocutionaire betekenis van een of beide
segmenten, i.e. van intenties en strategieën die de spreker/schrijver aan die segmenten ten
grondslag legt, zoals in (20). De coherentie bestaat omdat de lezer de verbinding van de
segmenten toeschrijft aan de communicatieve intentie of de strategie van de spreker of
schrijver.
(19) De straten zijn nat omdat het regent
(20) Het regent want de straten zijn nat.
Een derde primitief is SRODULWHLW: het geeft aan of de proposities een positieve of negatieve
uitdrukking zijn van de toestanden of gebeurtenissen in de werkelijkheid, resp. (21) en (22):
(21) Hij werd tot president verkozen, omdat hij zoveel politieke ervaring had.
(22) Hij werd tot president verkozen, hoewel hij geen politieke ervaring had.
Het vierde primitief is de YROJRUGH YDQ GH VHJPHQWHQ: komt de volgorde van de proposities
in de zin overeen met de volgorde van de gebeurtenissen of toestanden in de werkelijkheid of
niet. Dat bepaalt bijvoorbeeld het verschil tussen een oorzaak-gevolg-relatie en een gevolgoorzaak-relatie.
De vier primitieven geven een aanzet voor een cognitief plausibele procedure om op basis
van proposities in een zin te besluiten tot de aard van de coherentierelatie. Het probleem dat
een goed beschrijvingssysteem compleet moet zijn zonder een ad hoc verzameling te worden,
is echter ook in deze benadering nog niet opgelost.
7DDOSV\FKRORJLVFK RQGHU]RHN QDDU FRKHUHQWLH
In deze paragraaf bespreken we experimenteel psychologisch onderzoek over de manier
waarop lezers bij het begrijpen van tekst referentiële en relationele samenhang tot stand
brengen.
5HIHUHQWLsOH FRKHUHQWLH
Referentiële uitdrukkingen kunnen opgevat worden als instructies aan de lezer om referentiële
coherentie tot stand te brengen. Brengt de lezer die coherentie inderdaad tot stand? Het
merendeel van het psychologisch onderzoek heeft betrekking op de aard en de fasering van
het proces waarmee een DQDIRRU, zoals ‘hij’ en ‘hem’ in (23), aan een DQWHFHGHQW (‘Jan’ of
‘Piet’) wordt vastgekoppeld. We structureren het onderzoeksoverzicht op grond van de aard
van een anafoor: die kan de vorm hebben van een voornaamwoord of van een
naamwoordgroep.
15

(23) Jan ziet Piet en hij groet hem.
9RRUQDDPZRRUGHOLMNH DQDIRUHQ
Bij het onderzoek naar de verwerking van pronomina is de centrale onderzoeksvraag welke
factoren een rol spelen in het proces waarbij een pronomen zijn antecedent vindt. Factoren die
te situeren zijn op de drie genoemde UHSUHVHQWDWLHQLYHDXs blijken bij de verwerking van
pronomina relevant te zijn. Op het oppervlakteniveau is vooreerst de morfologische
informatie van pronomina relevant: informatie over getal, geslacht en naamval sluiten
bepaalde antecedenten op grond van ongrammaticaliteit uit. Andere factoren blijken niet
zozeer een beslissende als wel een heuristische waarde te hebben. Zo wordt de analytisch
vastgestelde relevantie van de nabijheid van het antecedent in experimenteel onderzoek van
Clark & Sengul (1979) bevestigd. Zij tonen immers aan dat de leestijd voor de zin met het
pronomen langer wordt als de afstand met het antecedent groter wordt. Verder kan de
grammaticale constructie van een zin een aanwijzing zijn. Op basis van de strategie van de
parallelle vorm bijvoorbeeld zal de lezer er bij zin (24) in eerste instantie van uitgaan dat het
onderwerp ‘hij’ correspondeert met het onderwerp ‘Jan’ en het direct object ‘hem’ met het
direct object ‘Piet’.
Dit soort syntactische aanwijzingen zijn te situeren op het niveau van de
propositionele representatie. Ook semantische heuristieken zijn op dit niveau te situeren, al
speelt hier ook wereldkennis een rol. Zo blijkt een eigenschap van predicaten die LPSOLFLHWH
FDXVDOLWHLW wordt genoemd, een belangrijke semantische factor te zijn bij de oplossing van
pronomina. Lezers blijken in (24) bij voorkeur te kiezen voor het subject van de hoofdzin als
antecedent, in (25) voor het object:
(24) Jan belde naar Piet, omdat hij ...
(25) Jan sloeg Piet, omdat hij ...
Als lezers de bijzin in (24) moeten afmaken, kiezen zij ervoor om iets over Jan te zeggen
(bijvoorbeeld: omdat hij iets van Piet wilde weten). In (25) completeren lezers de zin door
iets over Piet te zeggen (bijvoorbeeld: omdat hij oneerlijk speelde). Deze keuze die lezers
maken wordt impliciet aangegeven door de aard van de gebruikte werkwoorden. Die
werkwoorden roepen dus impliciete verwachtingen op over de oorzaak van de actie. Vandaar
de term impliciete causaliteit. Uit onderzoek van Caramazza, Grober, Garvey & Yates (1977)
en Vonk (1985) blijkt inderdaad dat pronomina in dergelijke bijzinnen sneller worden
verwerkt als ze congruent zijn met de impliciete causaliteit van het predicaat van de hoofdzin
dan waarmee ze daarmee incongruent zijn.
Tenslotte zijn er factoren die te maken hebben met de PHQWDOH UHSUHVHQWDWLH die lezers
opbouwen. Dat blijkt bijvoorbeeld uit onderzoek van Clifton & Ferreira (1987). Zij lieten
zien dat de verwerking van pronomina uiteindelijk niet zozeer een kwestie is van referentiële
afstand, maar afhangt van de vraag of de referent WRSLF is of niet. Bij gelijkblijvende afstand
tussen antecedent en anafoor blijken duidelijke leestijdverschillen op te treden afhankelijk
van de vraag of de referent van het pronomen topic is of niet. Morrow (1985) toonde een
soortgelijk verschijnsel aan, nl. de rol van de KRRIGSHUVRRQ in een verhalende tekst. Hij
gebruikte teksten waarin een voornaamwoord kon verwijzen naar twee verschillende
personen: een meer recent genoemd persoon die niet de hoofdpersoon was en de
hoofdpersoon die minder recent genoemd was. De hoofdpersoon werd in bijna alle gevallen
16

door de proefpersonen als het antecedent van het voornaamwoord aangewezen. Anderson e.a.
(1983) concludeerden dat de beschikbaarheid van referenten sterk wordt verminderd door
overgangen tussen inhoudelijke VFHQDULRV die opgeroepen worden in de tekst, een variabele
die kan worden opgevat als de ‘mentale’ tegenhanger van het oppervlaktekenmerk van
tekstgrenzen. Al deze resultaten maken duidelijk dat niet zozeer oppervlakkige
tekstvariabelen cruciaal zijn, maar factoren die een mentale representatie van de
tekstinformatie vereisen: factoren als topic, hoofdpersoon, en scenario zijn niet zomaar af te
leiden uit oppervlakkige kenmerken van zinnen of teksten, maar vereisen een diepere
integratie tussen tekstinformatie en wereldkennis.
1DDPZRRUGVJURHSHQ
Veel onderzoek concentreert zich op de rol van definiete NPs in het tot stand brengen van een
coherente tekstrepresentatie. Een aannemelijke beschrijving van de manier waarop lezers de
informatie van definiete NPs verwerken is gegeven in de JLYHQ QHZ VWUDWHJ\ van Clark &
Haviland (1977). De centrale gedachte van de given-new strategie is dat iedere zin nieuwe en
oude (given) informatie bevat. Lezers construeren een coherente representatie van de tekst
door na te gaan naar welke entiteit in de voorafgaande tekst de oude informatie verwijst en
door vervolgens de nieuwe informatie aan die entiteit toe te schrijven. Het proces bestaat uit
drie fasen. In de eerste fase wordt bepaald wat in de zin de oude informatie is. Bij de
verwerking van NPs is het definiete lidwoord de meest markante indicator voor het givenkarakter
van de informatie, maar ook andere kenmerken spelen daarbij een rol: adverbia zoals
‘ook’ en ‘weer’ wijzen op oude informatie, de klemtoon of vooropplaatsing wijzen op nieuwe
informatie. De tweede fase bestaat in het zoeken naar het antecedent. Dat zoekproces heeft
een verschillend verloop afhankelijk van waar het antecedent te vinden is. Als het antecedent
in de onmiddellijk voorafgaande context voorhanden is, is het nog in het werkgeheugen
aanwezig. Het zoekproces verloopt dan zonder problemen. Maar het antecedent van een
definiete NP kan ook veel verder weg liggen. In dat geval impliceert het zoekproces dat de
referent opnieuw geactiveerd of geherinstalleerd wordt. Tenslotte is het mogelijk dat er geen
antecedent te vinden is. Dan moet de lezer overbruggende inferenties (EULGJLQJ LQIHUHQFHV)
maken om de referent te identificeren, zoals in (28) hieronder. De derde fase in het proces
bestaat erin dat de nieuwe informatie als predicaat toegeschreven wordt aan het antecedent.
Dit houdt in dat aan de propositionele representatie een propositie wordt toegevoegd.
Er is veel steun gevonden voor deze strategie. Met name de tweede fase in de givennew
strategie biedt aanknopingspunten voor experimenteel onderzoek. Clark & Haviland
boden proefpersonen zinnen aan als (26) en (27):
(26) Marie haalde het bier uit de auto. Het bier was lauw.
(27) Marie haalde de picknick-spullen uit de auto. Het bier was lauw.
In beide sequenties is ‘het bier’ JLYHQ informatie waarvoor de lezer een antecedent moet
vinden. Dat is in (26) gemakkelijker dan in (27), omdat ‘het bier’ in (27) niet teruggevonden,
maar afgeleid moet worden als deel van de picknick-spullen. De leestijd voor de tweede zin
in (27) bleek dan ook langer te zijn dan die in (26).
Aanwijzingen dat het zoekproces meer tijd kost wanneer het antecedent in de verder
afgelegen context gevonden moet worden, zijn te vinden in onderzoek van Schustack, Ehrlich
& Rayner (1987). De fixatietijd voor een anafoor bleek langer te zijn als tussen antecedent en
anafoor een zin was ingevoegd, dan wanneer dit niet het geval was. De afstand heeft dus een
17

effect op de herinstallatie van de referent en op het integratieproces.
In deze resultaten is weer het effect terug te vinden van de drie representaties. De
resultaten van Schustack e.a. zijn te verklaren in termen van een sequentiële representatie die
uit het werkgeheugen verdwijnt. Sequentie is een eigenschap die in ieder geval toegeschreven
kan worden aan de oppervlakte- en de propositionele representatie van tekst. De resultaten
van Clark & Haviland vereisen een verklaring in termen van een mentale representatie: het is
op grond van de wereldkennis van de lezer - dus op grond van een situatiemodel - dat de lezer
de relatie tussen picknick en bier kent.
Overigens is hiermee nog niet precies gezegd hoe het integratieproces tussen ‘bier’ en
‘picknick-spullen’ verloopt. Zeker is dat naast wereldkennis ook woordkennis en semantische
relaties tussen woorden een belangrijke rol spelen, zoals is aangetoond door Garrod &
Sanford (1977) en Sanford & Garrod (1981). Zij onderzochten de verwerking van zinnen van
het volgende type:
(28) Een bus kwam gierend om de hoek. Een voetganger werd bijna gedood door het
voertuig.
(29) Een tank kwam gierend om de hoek. Een voetganger werd bijna gedood door het
voertuig.
De leestijd voor de tweede zin in (29) was langer dan in (28). De verklaring die zij
voorstellen is dat er een nauwere semantische relatie, of in hun termen een hogere FRQMRLQW
IUHTXHQF\ bestaat tussen ‘bus’ en ‘voertuig’ dan tussen ‘tank’ en ‘voertuig’. Integratie tussen
zinnen wordt dus bewerkstelligd op basis van semantische overeenkomst tussen woorden.
Sanford & Garrod onderzochten ook of het integratieproces anders verloopt als het concept
van de anaforische NP bovengeschikt is aan dat van de antecedente NP - zoals in (28) en (29)
- of ondergeschikt, zoals in (30):
(30) Een voertuig kwam gierend om de hoek. Een voetganger werd bijna gedood door de
bus.
Leestijdverschillen maken duidelijk dat de verwerking het gemakkelijkst verloopt als met een
bovengeschikt anafoor een ondergeschikt of specifiek antecedent moet worden
teruggevonden, zoals in (28) en (29). De resultaten van Sanford & Garrod geven ook een
aanwijzing over hoe het integratieproces bij dergelijke anaforische relaties verloopt. Op grond
van de woorden in de zin worden begrippen in het mentale lexicon geactiveerd. Het mentale
lexicon is de kennis van woorden die wij hebben opgeslagen. Dat mentale lexicon is op te
vatten als een netwerk, waarin de knopen de woorden zijn en de verbindingen tussen de
knopen de relaties tussen de woordbetekenissen. In het semantisch netwerk wordt nu gezocht
naar verbindingen tussen de begrippen. Die verbindingen worden sneller gevonden naarmate
de semantische afstand kleiner is.
Het is niet zo duidelijk in welke representatie we dit soort semantische kennis moeten
situeren. Het is aannemelijk om semantische relaties zoals onderschikking en bovenschikking
in de propositionele representatie onder te brengen, waardoor de resultaten van Sanford en
Garrod de relevantie van de propositionele representatie onderbouwen. Wat wel zeker is, is
dat behalve deze lexicon-kennis ook bredere wereldkennis - en dus een mentale representatie
van teksten - een rol speelt. Evidentie daarvoor geeft O'Brien (1987). Hij liet zien dat de
snelheid van verwerking afhankelijk is van de belangrijkheid van de informatie van de
18

antecedent-zin, en niet alleen van de afstand tussen anafoor en antecedent. Dit resultaat
strookt met het hierboven genoemde belang van topicale waarde en hoofdpersoonschap.
&RQFOXVLH
In het overzicht van taalpsychologisch onderzoek is duidelijk gemaakt dat de lezer bij het tot
stand brengen van referentiële coherentie informatie blijkt te gebruiken die op de drie
genoemde UHSUHVHQWDWLHQLYHDXs te situeren is. Daarmee is het verwerkingsproces van
referentiële uitdrukkingen echter nog lang niet in kaart gebracht. Onduidelijk blijft immers
wat de interactie is tussen de factoren van de drie representaties. Daarover is wel al onderzoek
gedaan, maar dat levert wel eens contradictorische conclusies op. Zo onderzoekt Ehrlich
(1980) aan de hand van zinnen als (31) de interactie van morfologisch geslacht en mentalemodelachtige
pragmatische inferenties.
(31) (a) Steven morde op Jeanne omdat ze koffie had gemorst.
(b) Steven morde op Frank omdat hij koffie had gemorst.
Ze trekt aan de hand van verwerkingsverschillen (a sneller dan b) de logische conclusie dat de
lezer een eerste interpretatiekeuze maakt op basis van het geslacht van het anafoor, en pas als
dat geen oplossing oplevert, worden pragmatische inferenties ingezet om tot een adequate
lezing te komen (in dit geval de gedachte dat met koffie morsen een reden is om op iemand te
morren). Maar uit verwerkingsverschillen van zinnen als (32) concluderen Vonk (1985) en
Garrod, Freudenthal & Boyle (1994) dat zelfs met een ondubbelzinnige lezing waarin lezers
de anafoor kunnen oplossen op grond van het morfologisch geslacht, toch die lezing sneller is
(32a) die in overeenstemming is met de pragmatische inferenties.
(32) (a) Steven morde op Jeanne omdat ze koffie had gemorst.
(b) Steven morde op Jeanne omdat hij koffie had gemorst.
5HODWLRQHOH FRKHUHQWLH
Construeren wij coherentierelaties als wij een tekst begrijpen en vormen coherentierelaties
een onderdeel van de representatie die wij opbouwen bij het lezen? Er is taalpsychologisch
onderzoek waaruit blijkt dat dat het geval is. Bovendien blijken bij de constructie van
relationele coherentie factoren van de drie UHSUHVHQWDWLHQLYHDXs een rol te spelen. De
oppervlaktestructuur speelt een rol voor zover er lexicale middelen zijn die de aard van de
coherentierelatie aanduiden. Omdat coherentierelaties cognitieve relaties zijn, ligt het voor de
hand dat factoren die gerelateerd zijn aan een mentale representatie een doorslaggevende
invloed hebben.
Het meeste onderzoek heeft zich gericht op FDXVDOH UHODWLHV. Trabasso en zijn medewerkers
(Trabasso & Van den Broek, 1985; Van den Broek, 1988) hebben onderzocht welke feiten in
een verhaal het best onthouden worden en als de meest belangrijke informatie beschouwd
worden. Bij hun analyses van teksten gingen zij na wat de structuur van teksten was, welke
causale relaties er tussen proposities bestaan en of een propositie een onderdeel was van de
causale hoofdgedachte van de tekst dan wel een onderdeel was van een zijtak. De kans dat
een feit uit een verhaal wordt herinnerd, blijkt af te hangen van de plaats van dat feit in de
causale netwerkrepresentatie van het verhaal (zie ook Black & Bower, 1980; Omanson,
19

1982). Een feit werd beter onthouden en als belangrijker in de tekst beoordeeld naarmate de
propositie die dat feit uitdrukte meer causale verbindingen had met andere proposities. Feiten
die een onderdeel vormden van de causale hoofdgedachtenlijn van het verhaal werden beter
onthouden en als belangrijker beoordeeld dan feiten die een onderdeel waren van een zijlijn
van het verhaal. Dit onderzoek geeft aan dat de causale relaties een belangrijk bestanddeel
zijn van de representatie.
Worden causale relaties tijdens het lezen van de tekst meteen berekend? Proberen
lezers tijdens het lezen de coherentie te bewerkstelligen door causale verbanden te
veronderstellen? Keenan, Baillet & Brown (1984) vonden dat de leestijd voor een zin korter
was naarmate de causale relatie met de voorafgaande zin hechter was. Dus de leestijd voor de
gevolg-zin in (33) is korter dan in (34), omdat in (33) de oorzaak-zin een directere relatie
heeft met het gevolg dan in (34):
(33) Jans grote broer stompte hem alsmaar. De volgende dag zat hij onder de blauwe
plekken.
(34) Jan ging bij de buren spelen. De volgende dag zat hij onder de blauwe plekken.
Lezers proberen dus tijdens het lezen inhoudelijke relaties te leggen tussen de zinnen en dat is
met name aangetoond voor causale relaties. Causaliteit is een belangrijke categorie van
menselijke kennis en derhalve een categorie die ook in het verwerken van taal een belangrijke
rol speelt (Noordman & Vonk, 1998). Als causaliteit zo belangrijk is, hebben lezers dan een
neiging om relaties tussen zinnen zo mogelijk causaal te interpreteren? Dat is vanuit een
standpunt van cognitieve zuinigheid niet zo voor de hand liggend. Immers causaliteit is een
complex begrip. Een causale relatie tussen twee gebeurtenissen impliceert bijvoorbeeld een
DGGLWLHYH UHODWLH tussen die twee gebeurtenissen. Cognitieve zuinigheid zou dan ook
voorspellen dat lezers de voorkeur geven aan een additieve interpretatie van relaties. Sanders
& Noordman (2000) hebben de cognitieve voorkeur voor additieve of causale relaties
onderzocht door een identieke zin in twee verschillende voorafgaande contexten aan te
bieden. Een voorbeeld van zo’n target zin was (35).
(35) In het centrum van Veendam wordt volgend jaar begonnen met de aanleg van een
tunnel.
In de ene context had die target-zin een causale relatie met de voorafgaande zinnen. De
voorafgaande zinnen gingen namelijk over een probleem van verkeersveiligheid in Veendam.
De target-zin beschreef de oplossing voor dat probleem. In de andere context had de targetzin
een additieve relatie met de voorafgaande zinnen. De voorafgaande zinnen gaven
namelijk een opsomming van bouwwerkzaamheden in de betreffende regio. Als lezers een
voorkeur hebben voor de minder complexe relatie, dan moet de verwerking van de target-zin
met de additieve relatie gemakkelijker zijn dan van de causale relatie. Als lezers echter de
voorkeur hebben om een zo informatief mogelijke interpretatie te geven, dan moet de
verwerking van de causale relatie gemakkelijker zijn dan van de additieve relatie. Leestijden
en reproductiegegevens voor de target-zin lieten zien dat lezers een voorkeur hebben voor een
informatieve, causale interpretatie.
&RQFOXVLH
Ook de vraag hoe lezers komen tot de interpretatie van die coherentierelaties is nog lang niet
20

eantwoord. Hebben lezers een lijst van coherentierelaties in hun hoofd aan de hand waarvan
zij nagaan of die in de tekst voorkomen? Of is het zo dat lezers toetsen of bepaalde
kenmerken van coherentierelaties aanwezig zijn om zodoende af te leiden welke relaties aan
de orde zijn (zie bijv. Sanders e.a. 1992)? Wat in ieder geval wel duidelijk is, is dat lezers
spaarzaam zijn in het leggen van de relaties. Lezers gaan niet op basis van een gegeven zin
allerlei specifieke verwachtingen creëren over de inhoud van de volgende zin. Er worden
geen ‘voorwaartse’ inferenties over samenhang gemaakt. Het is veeleer zo dat lezers op basis
van de huidige zin proberen te achterhalen wat de relatie is met de voorafgaande zin.
Inferenties worden dus juist in terugwaartse richting gemaakt (McKoon & Ratcliff, 1992;
Duffy, 1986). Maar zelfs dan zijn lezers spaarzaam in het maken van inferenties. Er zijn
aanwijzingen dat ook terugwaartse inferenties alleen maar gemaakt worden als zij
beantwoorden aan reeds aanwezige kennis van de lezer (Noordman & Vonk, 1992).
'ULH PRGHOOHQ YRRU GH EHJULMSHOLMNKHLG YDQ WHNVWHQ
Uit het voorafgaande blijkt dat de drie representaties relevant zijn bij het tot stand brengen
van tekstbegrip. De voortschrijdende ‘verwerkingsdiepgang’ in de drie representaties
impliceert de visie dat de vorm en de letterlijke inhoud van de boodschap weliswaar
belangrijk zijn, maar dat het bij tekstbegrip uiteindelijk aankomt op een dieperliggende
coherente integratie tussen tekstinformatie en wereldkennis. In deze laatste paragraaf gaan we
na wat de consequentie van deze visie is voor theorieën over de begrijpelijkheid van teksten.
We presenteren drie theoretische modellen die bedoeld zijn om uitspraken te doen over de
leesbaarheid van teksten. Elk van de drie modellen vertrekt van een andere representatie en zo
laten we zien dat de drie UHSUHVHQWDWLHQLYHDXs telkens een verschillende interpretatie
mogelijk maken van begrijpelijkheid. En ook hier maken we duidelijk dat
begrijpelijkheidstheorieën meer verantwoord zijn naarmate ze rekening houden met de
dieperliggende representatieniveaus.
%HJULMSHOLMNKHLG HQ RSSHUYODNWHUHSUHVHQWDWLH
Veel onderzoek naar het begrijpen van tekst heeft zich als doel gesteld de begrijpelijkheid
weer te geven in formules, het zogenaamde OHHVEDDUKHLGVRQGHU]RHN. De verschillende
benaderingen daarbinnen onderscheiden zich naar het soort variabelen dat in de formules
wordt betrokken. De meest bekende formules richten zich op eigenschappen van de tekst die
objectief meetbaar zijn, zoals de gemiddelde lengte van woorden en van zinnen, de frequentie
van woorden in de betreffende taal, het aantal ingebedde zinnen. Voor een overzicht van een
aantal formules verwijzen we naar Klare (1974/1975).
De formules zijn gebaseerd op de gedachte dat de begrijpelijkheid van tekst correleert
met bepaalde teksteigenschappen. De vaststelling van die correlatie gebeurt als volgt. In een
multiple-correlatie-onderzoek wordt een aantal teksten gebruikt waarvan op onafhankelijke
grond bekend is hoe moeilijk ze zijn. Hun moeilijkheidsgraad kan bijvoorbeeld zijn
vastgesteld door na te gaan hoe goed zij begrepen worden door groepen van scholieren uit
klassen van verschillende niveaus. De aldus vastgestelde moeilijkheidsgraad dient in het
onderzoek als criteriumvariabele. Het leesbaarheidsonderzoek beoogt nu die
criteriumvariabele te voorspellen op grond van eigenschappen van die teksten. Daartoe wordt
van die teksten een veelheid van variabelen gemeten en wordt nagegaan welke verzameling
van variabelen de beste voorspelling geeft van de criteriumvariabele. De variabelen die hoog
21

correleren met de criteriumvariabele worden opgenomen in een OHHVEDDUKHLGVIRUPXOH (zie
ook Staphorsius & Krom, 1985).
De gemiddelde woordlengte en de gemiddelde zinslengte zijn variabelen die in de
meeste formules voorkomen. Het zou interessant zijn als we ze dus ook zouden kunnen
opvatten als richtlijnen om begrijpelijke teksten te schrijven. Toch blijkt dat niet echt te
werken. Als teksten worden herschreven tot teksten met een kortere gemiddelde woord- en
zinslengte, dan blijkt dat de begrijpelijkheid in bepaalde gevallen groter wordt, maar in
bepaalde gevallen ook niet (Davidson & Kantor, 1982). In de gevallen dat de begrijpelijkheid
toeneemt, is het bovendien niet duidelijk waarom dat dan het geval is. Het is namelijk heel
redelijk om aan te nemen dat een betere begrijpelijkheid niet zozeer het gevolg is van kortere
gemiddelde woord- of zinslengte, maar van andere variabelen die bij de herschrijving mee
veranderen. Zo is het vanzelfsprekend dat het verkorten van zinnen vaak ook de
vereenvoudiging van de zinsstructuur impliceert, waardoor de lezer de zin gemakkelijker
syntactisch kan analyseren.
De reden waarom deze formules geen verantwoorde richtlijnen of VFKULMIDGYLH]HQ
opleveren voor het schrijven van begrijpelijke teksten is dat zij zich alleen richten op de
symptomen van de moeilijkheid van tekst, en niets zeggen over de oorzaken. De reden
daarvan is weer dat zij zich alleen maar bezighouden met de oppervlakterepresentatie van de
tekst en zich niet richten op de vraag wat de lezer moet doen bij het begrijpen van de tekst.
De formules hebben met andere woorden geen relatie met de dieperliggende processen bij het
begrijpen. Desalniettemin hebben ze vaak een predictieve waarde voor de begrijpelijkheid.
Om wat voor reden dan ook zijn teksten met lange woorden en zinnen immers toch vaak
moeilijker.
%HJULMSHOLMNKHLG HQ SURSRVLWLRQHOH UHSUHVHQWDWLH
Een tweede benadering van begrijpelijkheid gaat ervan uit dat de WHNVWDQDO\VH als model
dient van het lezen en verwerken van een tekst. De wijze waarop de tekst geanalyseerd wordt
om de moeilijkheid ervan te bepalen, wordt in dat geval gelijkgesteld met de (veronderstelde)
analyse die de lezer uitvoert tijdens het leesproces. In deze benadering is dus geen
onderscheid tussen de meta-analyse van de onderzoeker en de analysefase tijdens het
begrijpproces. Het gevolg is dat in deze analyse de interactie tussen tekst en lezer centraal
staat: wat doet de lezer met de tekst?
Deze benadering veronderstelt dus een model van de lezer. Een model dat grote
invloed heeft gehad op onderzoek naar tekstverwerking en dat direct relevant is voor
leesbaarheid van tekst is het model van Kintsch & Van Dijk (1978). Kintsch & Vipond
(1979) hebben dat model toegepast om de leesbaarheid van teksten weer te geven. Een van de
kenmerken van het model van Kintsch & Van Dijk is dat het, evenals het menselijk
informatieverwerkend systeem, een werkgeheugen heeft dat een beperkte omvang heeft. Alle
processen spelen zich af in dat werkgeheugen. Vanwege de beperkte capaciteit kan de tekst
niet tegelijk in zijn geheel verwerkt worden, maar wordt hij stukje bij beetje verwerkt. Dat
wordt bewerkstelligd doordat de tekst segmentsgewijs wordt ingevoerd. De invoer in het
model is niet de oppervlakterepresentatie van de tekst maar een semantische representatie van
de tekst in de vorm van een lijst van proposities die resulteren uit de analyse van de tekst.
Elk segment dat wordt verwerkt bestaat uit een aantal proposities. Dat aantal is een
parameter in het model. In het onderzoek dat Kintsch & Van Dijk bespreken, varieert dit van
zeven tot twaalf. Dat hangt samen met het feit dat de zinnen in de tekst tussen de zeven en de
22

twaalf proposities bevatten. De verwerking bestaat erin dat de samenhang tussen proposities
in een segment wordt tot stand gebracht. Proposities die een gemeenschappelijk argument
hebben worden aan elkaar gekoppeld. Op die wijze ontstaat een coherent netwerk van de
proposities in een segment. Als een segment verwerkt is, wordt een beperkt aantal proposities
van de afgelopen cyclus bewaard in het werkgeheugen om te dienen als aanknopingspunt
voor de proposities uit de volgende cyclus. Dit aantal is weer een parameter van het model.
Op die manier kan het model verschillende grootten van het werkgeheugen nabootsen.
Als een segment verwerkt is, dan wordt het volgende segment ingevoerd en worden
dezelfde operaties uitgevoerd. Wanneer een bepaalde propositie niet gerelateerd kan worden
aan een andere propositie in dat segment moet een verbinding gemaakt worden met een
propositie uit een voorgaande cyclus, bijvoorbeeld door een relevante eerdere propositie te
activeren (UHLQVWDWHPHQW) of door een LQIHUHQWLH te maken. Als dat ook niet lukt, blijven
ketens van proposities onverbonden. Het resultaat van dit proces is dat een propositionele
tekstrepresentatie is ontstaan. In de regel heeft dat netwerk een hiërarchische structuur, omdat
nieuwe proposities ondergeschikt worden aan vorige proposities.
Omdat dit model simuleert hoe mensen tekst begrijpen, moet de begrijpelijkheid van
tekst ook weergegeven kunnen worden in termen van dat model. Dat hebben Kintsch &
Vipond gedaan. Van een aantal teksten werd de leestijd bepaald. De leestijd werd genomen
als maat voor de moeilijkheid van de tekst. Nagegaan werd hoe die leestijd voorspeld kon
worden door eigenschappen van het model. De teksten werden verwerkt door het model.
Daarbij werd het aantal proposities per tekst bepaald. Bij verschillende aannamen over de
omvang van het werkgeheugen en van de grootte van de invoer werd bepaald hoeveel cycli er
nodig waren, hoeveel reinstatements en inferenties er gemaakt werden om de tekst te
bewerken. Het aantal proposities, reinstatements, inferenties en het aantal reorganisaties dat
nodig was om de uiteindelijke structuur te verkrijgen bleken goed rekenschap te geven van de
leestijden van de teksten.
Volgens deze benadering worden teksteigenschappen gerelateerd aan een procesmodel
van tekstverwerking. Toch geeft dit model niet een adequate weergave van wat begrip is en
dus ook niet van wat begrijpelijkheid van een tekst is. De belangrijkste reden ligt in het feit
dat de representatie die opgebouwd wordt tijdens het verwerkingsproces puur propositioneel
van aard is. Maar eerder in dit hoofdstuk is al duidelijk gemaakt dat coherentie niet adequaat
gedefinieerd kan worden in termen van de overlap in proposities. Wat het model
bewerkstelligt, is samenhang gedefinieerd als cohesie en niet als coherentie. De rol die de
kennis van de wereld speelt bij het leesproces wordt niet in het model weergegeven. Dat kan
geïllustreerd worden aan de hand van de volgende tekst van Molière die, gegeven de keurige
propositie-overlap, ongetwijfeld als samenhangend wordt opgevat in het beschreven model:
(36) De mens is op de wereld als een vogeltje op zijn tak; en die tak zit vast aan de boom,
en wie zich aan die boom houdt, die vaart een veilige koers; een veilige koers is meer
waard dan mooie woorden en mooie woorden...
Of een tekst coherent is hangt af van de kennis van de lezer die bepaalde verbindingen weet te
leggen. Het model beoogt wel een samenhangende representatie te bewerkstelligen, maar de
definitie van die samenhang is niet adequaat en daarmee levert het model geen adequate
verantwoording van de begrijpelijkheid van tekst.
%HJULMSHOLMNKHLG HQ PHQWDOH UHSUHVHQWDWLH
23

Een model voor de begrijpelijkheid van tekst waarin de kennis van de lezer wel wordt
meegerekend is dat van Kemper (1988). Ook zij gaat ervan uit dat de analyse van de
onderzoeker gelijk is aan de analyse die de lezer uitvoert bij het begrijpen van de tekst. Zij
gaat uit van een theorie over kennis en kennisstructuren en ontwikkelt een leesprocesmodel
dat leidt tot een NHQQLVUHSUHVHQWDWLH.
Kemper beperkt zich tot de beschijving van FDXVDOH FRKHUHQWLH in teksten. Volgens
het model van Kemper segmenteren lezers de tekst in deelzinnen. Deze deelzinnen drukken
acties, mentale toestanden of fysieke toestanden uit. Kemper introduceert vijf regels die onze
kennis over causale relaties beschrijven, zoals weergegeven in (37). Die regels specificeren
het soort relaties die kunnen bestaan tussen acties en toestanden:
(37) a ACTIONS ----- result in ----> PHYSICAL STATES
b ACTIONS ----- initiate ----> MENTAL STATES
c PHYSICAL STATES ----- initiate ----> MENTAL STATES
d PHYSICAL STATES ----- (dis)enable ----> ACTIONS
e MENTAL STATES ----- reasons for ----> ACTIONS
Het leesproces bestaat er nu in dat op basis van de tekst een coherente causale representatie
wordt opgebouwd waarbij alleen deze vijf relatieregels toegestaan zijn. Als in de tekst een
volgorde van deelzinnen voorkomt die niet correspondeert met een toegestane relatie, dan
moet een inferentie gemaakt worden op grond waarvan toegestane relaties berekend worden.
Een voorbeeld: volgens de regels kan een actie niet gevolgd worden door een andere actie,
maar alleen door een mentale of fysieke toestand, die op hun beurt wel gevolgd kunnen
worden door een andere actie. Neem voorbeeld (38), waarin wel een actie gevolgd wordt door
een andere actie.
(38) Jan liep naar het raam en keek heel aandachtig naar buiten.
Volgens het model moet dan dus eerst een toestand worden geïnfereerd die volgt op de eerste
actie. Die toestand is in dit geval ‘zich bij het raam bevinden’. Daarop is dan regel (37a) van
toepassing: een actie resulteert in een fysieke toestand. Die fysieke toestand maakt dan
volgens regel (37d) de tweede actie van (38) mogelijk (‘aandachtig kijken’). Op die manier
maakt het model van Kemper duidelijk waar en wat geïnfereerd moet worden in teksten.
Het resultaat van het begrijpproces is een coherent netwerk waarin de knopen
beantwoorden aan de acties of toestanden en de verbindingen aan de causale relaties. Op
grond van het gemiddeld aantal toestanden, het gemiddeld aantal acties, de verschillende
soorten geëxpliciteerde causale relaties en geïnfereerde causale relaties kan Kemper een
moeilijkheidsscore van teksten opstellen. Dat gebeurt met behulp van de statistische techniek
van multiple correlatie, die eerder besproken is. De aldus verkregen moeilijkheidsscore blijkt
hoog te correleren met de objectief vastgestelde moeilijkheid van teksten (in een
onafhankelijk onderzoek bij een ruim aantal leerlingen). Eenzelfde hoge correlatie bestaat
echter tussen die onafhankelijke score en de score van traditionele leesbaarheidsformules.
Opmerkelijk is wel dat er een heel lage correlatie bestaat tussen Kempers score en die van
traditionele leesbaarheidsformules. Dat wijst erop dat beide modellen verschillende aspecten
van begrijpelijkheid detecteren. Het ene model is meer gevoelig voor eigenschappen van de
oppervlakterepresentatie en het andere model meer voor de mentale representatie. Dat
suggereert dat een combinatie van verschillende modellen een meer accurate predictie van de
24

leesbaarheid zal kunnen opleveren.
De conclusie is dat een model een betere benadering geeft van leesbaarheid naarmate
het beter in staat is eigenschappen van de RSSHUYODNWHUHSUHVHQWDWLH, de SURSRVLWLRQHOH
UHSUHVHQWDWLH en de PHQWDOH UHSUHVHQWDWLH weer te geven. In dat opzicht is het model van
Kemper het meest adequaat. Anderzijds is dat model ook het moeilijkst te hanteren, juist
omdat het in zo’n sterke mate steunt op kennis van de wereld. Bij de toepassing van het model
van Kemper is de analist, zoals iedere tekstanalist, aangewezen op zijn of haar eigen
subjectieve interpretaties van de inhoud van de zinsdelen en met name van de mogelijke
relaties tussen de zinsdelen. Woordlengte en zinslengte kunnen daarentegen op een veel
objectievere wijze vastgesteld worden. Dus: het meest adequate model is ook het moeilijkst
toe te passen terwijl minder adequate modellen gemakkelijker toe te passen zijn.
&RQFOXVLH
Het begrijpen van tekst hebben we in dit hoofdstuk opgevat als een cognitief proces, dat leidt
tot de constructie van verschillende niveaus van representatie. We hebben een onderscheid
gemaakt tussen de RSSHUYODNWHUHSUHVHQWDWLH, de SURSRVLWLRQHOH UHSUHVHQWDWLH en de
PHQWDOH UHSUHVHQWDWLH, en aangegeven dat factoren op ieder van de UHSUHVHQWDWLHQLYHDXs
een rol spelen bij het verwerken van tekst.
De meest kenmerkende eigenschap van representaties is dat ze coherent zijn. We
hebben het onderscheid uitgewerkt tussen referentiële en relationele coherentie. Voor beide
typen coherentie hebben we tekstanalytisch en taalpsychologisch onderzoek genoemd, waarin
de rol van tekst- en kennisvariabelen is onderzocht bij het bewerkstelligen van coherentie.
Ten slotte zijn we ingegaan op verschillende theoretische modellen om de
begrijpelijkheid van teksten te meten of te voorspellen. Die modellen vertrekken van een
bepaald model van de lezer en van de analyse van teksten. Ze verschillen in de mate waarin
ze erin slagen om dieperliggende factoren van tekstbegrip in het model te integreren.
Met dit hoofdstuk is geen finaal beeld geschetst van het begrijpen van tekst. Wat het
besproken onderzoek heeft aangetoond is dat eigenschappen van de tekst die te situeren zijn
op het oppervlakteniveau, het propositionele niveau en het mentale-model
niveau een rol spelen bij het tot stand komen van een representatie van de informatie in de
tekst. Maar toch is het zicht dat nu verkregen is op de processen van tekstbegrijpen nog
maar zeer onvolledig. In feite is alleen nog maar duidelijk gemaakt GDW factoren op
verschillende niveaus van interpretatie een rol spelen, maar niet KRH dat gebeurt. Er is
incidentele evidentie gevonden voor de factoren en processen op de verschillende
representatieniveaus, maar niet hoe factoren op die niveaus elkaar beïnvloeden en hoe
de processen bij de verschillende representaties met elkaar samenhangen. Een voorbeeld om
dit te illusteren: het is lastig om de verschillende niveaus van de representatie nauwkeurig te
relateren aan het procesmodel dat in het begin van dit hoofdstuk gegeven is. Wordt de
oppervlakterepresentatie geconstrueerd op basis van de output van de syntactische analyse en
de propositionele representatie op basis van de output van de semantische analyse? Maar
impliceert dat dan dat syntactische en semantische analyse op elkaar volgen? Dat is toch
zeker niet zo erg waarschijnlijk, gezien recent onderzoek over het begrijpen van zinnen. Dit
voorbeeld suggereert dat de algemene vraag die aan de orde is, de vraag is naar de samenhang
van de verschillende deelprocessen in het lezen: woordherkenning, syntactische analyse,
semantische analyse, activatie van kennis van de wereld. We kunnen deze vraag ook
25

formuleren, niet in termen van de verschillende deelprocessen maar in termen van het
soort informatie dat een rol speelt: hoe werkt de informatie van de verschillende linguïstische
niveaus met elkaar samen? Naar ons idee is dit een vraag die in de komende jaren onderwerp
zal zijn van veel onderzoek.
3UDNWLVFKH LQIRUPDWLH
,QIUDVWUXFWXXU YDQ KHW YDNJHELHG
Zoals uit dit hoofdstuk duidelijk moge zijn geworden, is onderzoek naar het lezen en
begrijpen van tekst interdisciplinair van aard. Zowel vanuit de psychologie (cognitieve
psychologie, taalpsychologie, onderwijspsychologie) als vanuit de taalkunde (discourse
theorie, pragmatiek, tekstwetenschap, taalbeheersing) wordt aandacht besteed aan het
begrijpen van de betekenis van tekst.
Verenigingen die relevant zijn voor dit vakgebied zijn: de 6RFLHW\ IRU 7H[W DQG
'LVFRXUVH, de ,QWHUQDWLRQDO 5HDGLQJ $VVRFLDWLRQ, de (XURSHDQ 6RFLHW\ IRU &RJQLWLYH
3V\FKRORJ\, de ,QWHUQDWLRQDO &RJQLWLYH /LQJXLVWLFV $VVRFLDWLRQ, de 9HUHQLJLQJ YRRU
,QWHUXQLYHUVLWDLU 2YHUOHJ 7DDOEHKHHUVLQJ. Ieder van deze verenigingen organiseert regelmatig
congressen.
Onderzoek naar het begrijpen van tekst wordt door NWO gesubsidieerd zowel binnen
Maatschappij- en Gedragswetenschappen als binnen Geesteswetenschappen
Tijdschriften: 'LVFRXUVH 3URFHVVHV; -RXUQDO RI 0HPRU\ DQG /DQJXDJH; -RXUQDO RI
([SHULPHQWDO 3V\FKRORJ\ /HDUQLQJ 0HPRU\ DQG &RJQLWLRQ &RJQLWLYH 3V\FKRORJ\ 5HDGLQJ
5HVHDUFK 4XDUWHUO\ -RXUQDO RI (GXFDWLRQDO 3V\FKRORJ\ &RJQLWLYH /LQJXLVWLFV -RXUQDO RI
3UDJPDWLFV -RXUQDO RI 6HPDQWLFV /LQJXLVWLFV 7LMGVFKULIW YRRU 7DDOEHKHHUVLQJ
%LEOLRJUDILVFKH DDQWHNHQLQJHQ
SDUDJUDDI
Algemene inleidingen in de tekstwetenschap zijn te vinden in Renkema, 1993, Brown, G. &
Yule, G. (1983) en Halliday & Hasan (1976).
Over de verwerking van tekst handelen Ensink (1992), Van Dijk & Kintsch (1983), Singer
(1990), Gernsbacher (1994) en Kintsch (1998).
Dijkstra, A. & Kempen, G. (1993) en Levelt (1989) geven inzichtelijke overzichten van de
taalpsychologie.
Voor taalkundige theorieën over tekstrepresentatie zij verwezen naar Seuren (1985), Bosch
(1983), Johnson-Laird (1983) en Fauconnier (1985).
SDUDJUDDI
Voor meer onderzoek dat aantoont dat tekstinformatie niet in een semantische structuur
opgeslagen wordt maar in een mentaal model, verwijzen we naar Bransford & Johnson
(1973), Potts (1972), Glenberg Meyer & Lindem (1987).
Verder zij voor onderzoek naar tekstrepresentaties nog verwezen naar Fletcher (1994) en
26

Glenberg, Kruley & Langston (1994), Garrod & Sanford (1994) en Sanford & Garrod (1994).
SDUDJUDDI HQ
Een Nederlandstalig handboek waarin referentiële en relationele relaties uitvoerig in aan bod
komen is Pander Maat (1994).
UHIHUHQWLsOH FRKHUHQWLH
Recente overzichtswerken over referentie zijn Cornish (1999), Walker, Joshi & Prince
(1998), Fretheim & Gundel (1996).
In verschillende referentietheorieen worden de tekstreferenten verschillend benoemd:
invoking descriptions (Webber, 1979), focus representations (Bosch, 1988), discourse
addresses (Seuren, 1985), file cards (Heim, 1982), discourse entities (Cornish 1986).
Pronominale anaforen worden in de verschillende theorieen geassocieerd met hoogbeschilkbare
tekstreferenten: met explicit-focus referents (Garrod & Sanford, 1982:27), highfocus-level
actors (Reichman, 1978:311), given referents (Clark & Haviland, 1977:27; Chafe,
1976), current entities (Yule, 1981:49), protagonists (Francik, 1985:59; Anderson e.a.,
1983:433), thematic subjects (Karmiloff-Smith, 1980:235), topical referents (Linde, 1979),
maintenance of referents (Marslen-Wilson, Levy & Tyler, 1982:351).
Tekststructurele factoren die de beschikbaarheid van referenten verlagen zijn onder meer:
discourse boundaries (Clancy, 1980), scenario shifts (Anderson e.a., 1983; Sanford & Garrod,
1981), rhetorical unit shifts (Fox, 1987), episode shifts (Tomlin, 1987; Tomlin & Ming Ming
Pu, 1991), thematic shifts (Vonk e.a., 1992).
Behalve de referentiële hiërarchieën van Ariel en Gundel e.a zijn nog twee andere te noemen.
Givón (1983) ontwerpt op grond van kwantitatieve analyses de zgn. FRGH TXDQWLW\ VFDOH RI
UHIHUHQWLDO SUHGLFWDELOLW\. Die schaal loopt van nul-anaforen (zoals in ‘Jan hoopt Ø te komen’)
tot definiete nominale anaforen met restrictieve relatiefzin (zoals ‘de man die gisteren in
Pulderbos is opgepakt’). De gedachte achter de schaal is dat er een omgekeerde relatie is
tussen de graad van activatie van een referent en de fonologische omvang van de uitdrukking:
hoe minder beschikbaar de referent, des te uitgebreider of explicieter is de uitdrukking. De
hiërarchie van Prince (1981) is gebaseerd op activatietypen van tekstreferenten. Haar givennew-taxonomie
bestaat uit een schaal van zeven soorten tekstreferenten, gaande van brand
new (zoals ‘een man’ in ‘ik zag gisteren een man’) tot situationally evoked (zoals het
deiktisch gebruikte ‘die’ in ‘ik wil die’). Die typen vooronderstellen een oplopende graad van
bekendheid of gedeelde kennis (‘shared knowledge’) van de kant van de ontvanger.
UHODWLRQHOH FRKHUHQWLH
De relaties tussen zinnen die de relationele coherentie bepalen worden aangeduid onder meer
met de namen: retorische predicaten (Grimes, 1975); retorische relaties (Meyer, 1975; 1985;
Grosz & Sidner, 1986); rhetorical structures (Mann & Thompson, 1986; 1987; 1988);
coherentierelaties (Hobbs, 1983; Sanders, Spooren & Noordman 1992).
27

%LEOLRJUDILH
Anderson, A., Garrod, S.C., & Sanford, A.J. (1983). The accessibility of pronominal
antecedents as a function of episode shifts in narrative text. 4XDUWHUO\ -RXUQDO RI
([SHULPHQWDO 3V\FKRORJ\ , 427-440.
Anderson, R.C., Spiro, R.J., & Anderson, M.C. (1978). Schemata as scaffolding for
the representation of information in connected discourse. $PHULFDQ
(GXFDWLRQDO 5HVHDUFK -RXUQDO , 433-440.
Ariel, M. (1988). Referring and accessibility. -RXUQDO RI /LQJXLVWLFV , 65-87.
Ariel, M. (1990). $FFHVVLQJ 13 DQWHFHGHQWV. London - New York: Routledge
Black, J.B., & Bower, G.H. (1980). Story understanding as problem solving. 3RHWLFV
, 223-250.
Bosch, P. (1983). $JUHHPHQW DQG DQDSKRUD $ VWXG\ RI WKH UROH RI SURQRXQV LQ V\QWD[
DQG GLVFRXUVH. London: Academic Press.
Bosch, P. (1988). Representing and accessing focussed referents. /DQJXDJH DQG
FRJQLWLYH SURFHVVHV , 207-231.
Bransford, J.D., Barclay, J.R., & Franks, J.J. (1972). Sentence memory: a constructive
versus interpretative approach. &RJQLWLYH 3V\FKRORJ\ , 193-209.
Bransford, J.D. & Johnson, M.K.(1973). Considerations of some problems of
comprehension. In W.Chase (Ed.)., 9LVXDO LQIRUPDWLRQ SURFHVVLQJ, New York:
Academic Press.
Broek, P.W. van den (1988). The effects of causal relations and hierarchical position
on the importance of story statements. -RXUQDO RI 0HPRU\ DQG /DQJXDJH ,
1-22.
Brown, G. & Yule, G. (1983). 'LVFRXUVH DQDO\VLV. Cambridge: Cambridge University
Press.
Caramazza, A., Grober, E., Garvey, C., & Yates, J. (1977). Comprehension of
anaphoric pronouns. -RXUQDO RI 9HUEDO /HDUQLQJ DQG 9HUEDO %HKDYLRU, ,
601-609.
Chafe, W.L. (1976). Givennes, contrastiveness, definiteness, subjects, topics and point
of view. In C.N. Li (ed.). 6XEMHFW DQG WRSLF. (pp. 25-55). New York/London:
Academic Press.
Clancy, P. (1980). Referential choice in English and Japanese narrative discourse. In
W. Chafe (ed.). 7KH SHDU VWRULHV FRJQLWLYH FXOWXUDO DQG OLQJXLVWLF DVSHFWV RI
QDUUDWLYH SURGXFWLRQ. (pp. 127-202). Norwood, NJ: Ablex Publishing Cie.
Clark, H.H. & Haviland, S.E. (1977). Comprehension and the given-new contract. In
R.O. Freedle (ed.). 'LVFRXUVH SURGXFWLRQ DQG FRPSUHKHQVLRQ. (pp. 1-40).
Norwood, NJ: Ablex Publishing Cie.
Clark, H.H., & Sengul, C.J. (1979). In search of referents for nouns and pronouns.
0HPRU\ DQG &RJQLWLRQ , 35-41.
Clifton C. & Ferreira F. (1987). Discourse structure and anaphora: some experimental
results. In: Coltheart M. (ed.). $WWHQWLRQ DQG 3HUIRUPDQFH ;,,. London:
Erlbaum.
Cornish, F. (1986). $QDSKRULF UHODWLRQV LQ (QJOLVK DQG )UHQFK. London: Croom
Helm.
Cornish, F. (1999). $QDSKRUD GLVFRXUVH DQG XQGHUVWDQGLQJ (YLGHQFH IURP (QJOLVK
DQG )UHQFK Oxford: Clarendon Press.
28

Davidson, A. & Kantor, R.N. (1982). On the failure of readability formulas to define
readable texts: a case study from adaptations. 5HDGLQJ 5HVHDUFK 4XDUWHUO\ ,
187-209.
Dijk, T. van, & Kintsch, W. (1983). 6WUDWHJLHV RI GLVFRXUVH FRPSUHKHQVLRQ. New
York: Academic Press.
Dijkstra, A. & Kempen, G. (1993). Taalpsychologie. Groningen: Wolters-Noordhoff.
Duffy, S.A. (1986). Role of expectations in sentence integration. -RXUQDO RI
([SHULPHQWDO 3V\FKRORJ\ OHDUQLQJ PHPRU\ DQG FRJQLWLRQ , 208-219.
Ehrlich, K. (1980). Comprehension of pronouns. 4XDUWHUO\ -RXUQDO RI ([SHULPHQWDO
3V\FKRORJ\, , 247-255.
Ensink, T. (1992). 'H PHQVHOLMNH WHNVWYHUZHUNHU )XQFWLRQHOH HQ FRJQLWLHYH DVSHFWHQ
YDQ WHNVWLQWHUSUHWDWLH. Amsterdam: Thesis Publishers.
Fauconnier, G. (1985). 0HQWDO VSDFHV DVSHFWV RI PHDQLQJ FRQVWUXFWLRQ LQ QDWXUDO
ODQJXDJH. Cambridge/London: MIT Press.
Fletcher, C.R. (1994). Levels of representation in memory for discourse. In M.A.Gernsbacher
(Ed.), +DQGERRN RI 3V\FKROLQJXLVWLFV. (pp. 589-607). San Diego: Academic Press.
Fletcher, C.R. & Chrysler, S.T. (1990). Surface forms, textbases, and situation
models: recognition memory for three types of textual information. 'LVFRXUVH
3URFHVVHV , 175-190.
Fox, B.A. (1987). 'LVFRXUVH VWUXFWXUH DQG DQDSKRUD. Cambridge: Cambridge
University Press.
Francik, E.P. (1985). 5HIHUHQWLDO FKRLFH DQG IRFXV RI DWWHQWLRQ LQ QDUUDWLYHV. Doctoral
dissertation, Stanford University.
Frazier, L. (1987). Sentence processing: a tutorial view. In: M.Coltheart (Ed.)., 7KH
SV\FKRORJ\ RI UHDGLQJ. London: Erlbaum.
Fretheim, T. & Gundel, J.K. (eds.). (1996). 5HIHUHQFH DQG UHIHUHQW DFFHVVLELOLW\.
Amsterdam: John Benjamins.
Garrod, S.C., Freudenthal, D. & Boyle, E. (1994). The role of different types of
anaphor in the on-line resolution of sentences in discourse. -RXUQDO RI 0HPRU\
DQG /DQJXDJH , 39-68.
Garrod, S.C., & Sanford, A.J. (1982). The mental representation of discourse in a
focussed memory system: implications for the interpretation of anaphoric noun
phrases. -RXUQDO RI 6HPDQWLFV , 21-41.
Garrod, S.C., & Sanford, A.J. (1977). Interpreting anaphoric relations: The integration
of semantic information while reading. -RXUQDO RI 9HUEDO /HDUQLQJ DQG 9HUEDO
%HKDYLRU , 77-90.
Garrod, S.C., & Sanford, A.J. (1994). Resolving sentences in a discourse context. How
discourse representation affects language understanding. In M.A.Gernsbacher (Ed.),
+DQGERRN RI 3V\FKROLQJXLVWLFV. (pp. 675-698). San Diego: Academic Press.
Gernsbacher, M.A. (Ed.). (1994). +DQGERRN RI 3V\FKROLQJXLVWLFV. San Diego:
Academic Press.
Givón, T. (1983). Topic continuity in discourse: an introduction. In T. Givón (ed.).
7RSLF FRQWLQXLW\ LQ GLVFRXUVH D TXDQWLWDWLYH ODQJXDJH VWXG\. (pp. 1-41).
Amsterdam/Philadelphia: Benjamins Publishing Cie.
Givon, T. (1989). 0LQG &RGH DQG FRQWH[W HVVD\V LQ SUDJPDWLFV. Hillsdale, NJ:
Lawrence Erlbaum.
Glenberg, A.M., Kruley, P., & Langston, W.E. (1994). Analogical processes in
29

comprehension. Simulation of a mental model. In M.A.Gernsbacher (Ed.),
+DQGERRN RI 3V\FKROLQJXLVWLFV. (pp. 609-640). San Diego: Academic Press.
Glenberg, A.M., Meyer, M., & Lindem, K. (1987). Mental models contribute to
foregrounding during text comprehension. -RXUQDO RI 0HPRU\ DQG /DQJXDJH, , 69-
83.
Grimes, J.E. (1975). 7KH WKUHDG RI GLVFRXUVH. The Hague: Mouton & Cie.
Grosz, B.J., Joshi, A.K., & Weinstein, S. (1995). Centering: a framework for
modelling the local coherence of discourse. &RPSXWDWLRQDO /LQJXLVWLFV ,
203-225.
Grosz, B.J., & Sidner, C.L. (1986). Attention, intentions and the structure of
discourse. &RPSXWDWLRQDO /LQJXLVWLFV , 175-204.
Gundel, J.K., Hedberg, N., & Zacharski, R. (1993). Cognitive status and the form of
referring expressions in discourse. /DQJXDJH, , 274-307.
Halliday, M.A.K., & Hasan, R. (1976). &RKHVLRQ LQ (QJOLVK. London: Longman.
Heim, I.R. (1982). 7KH VHPDQWLFV RI GHILQLWH DQG LQGHILQLWH 13 V. Doctoral dissertation.
University of Massachusetts, Amherst.
Hobbs, J.R. (1983). Why is discourse coherent. In F. Neubauer (ed.). &RKHUHQFH LQ
QDWXUDO ODQJXDJH WH[WV. (pp. 29-70). Hamburg: Buske.
Johnson-Laird, P.N. (1983). 0HQWDO PRGHOV. Cambridge: Cambridge University Press.
Kamp, H. & Reyle, U. (1993). )URP GLVFRXUVH WR ORJLF. Dordrecht: Kluwer Academic
Publishers.
Karmiloff-Smith, A. (1980). Psychological processes underlying pronominalization
and non-pronominalization in children’s connected discourse. In J. Kreiman &
A.E. Ojeda (eds.). 3DSHUV IURP WKH SDUDVHVVLRQ RQ SURQRXQV DQG DQDSKRUD.
(pp. 231-250). Chicago: CLS.
Keenan, J.M., Baillet, S.D. & Brown, P. (1984). The effects of causal cohesion on
comprehension and memory. -RXUQDO RI 9HUEDO /HDUQLQJ DQG 9HUEDO
%HKDYLRU , 115-126.
Kemper, S. (1988). Inferential complexity and the readability of texts. In A. Davison
& G.M. Green (Eds.)., /LQJXLVWLF FRPSOH[LW\ DQG WH[W FRPSUHKHQVLRQ
5HDGDELOLW\ LVVXHV UHFRQVLGHUHG. Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Kintsch, W. (1998). &RPSUHKHQVLRQ D SDUDGLJP IRU FRJQLWLRQ. Cambridge: Cambridge
University Press.
Kintsch, W. & Vipond, D. (1979). Reading comprehension and readability in
educational practice and psychological theory. In L.G. Nilsson (Ed.).,
3HUVSHFWLYHV RQ PHPRU\ UHVHDUFK. Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Kintsch, W. & Van Dijk, T.A. (1978). Toward a model of text comprehension and
production. 3V\FKRORJLFDO 5HYLHZ , 363-394.
Klare, G.R. (1974-1975). Assessing readability. 5HDGLQJ 5HVHDUFK 4XDUWHUO\ ,
62-102.
Levelt, W. (1989). 6SHDNLQJ IURP LQWHQWLRQ WR DUWLFXODWLRQ. Cambridge, MA: MIT
Press.
Linde, Ch. (1979). Focus of attention and the choice of pronouns in discourse. In T.
Givón (ed.). 'LVFRXUVH DQG V\QWD[. (Syntax and semantics, 12). (pp. 337-354).
New York: Academic Press.
Maes, A. (1997). Referent Ontology and Centering in Discourse. -RXUQDO RI
6HPDQWLFV , 207-235.
30

Maes, A. & Noordman, L.G.M. (1995). Demonstrative nominal anaphors: a case of
non-identificational markedness. /LQJXLVWLFV , 255-282.
Mani, K. & Johnson-Laird, P.N. (1982). The mental representation of spatial
descriptions. 0HPRU\ DQG &RJQLWLRQ , 181-187.
Mann, W.C., & Thompson, S.A. (1986). Relational propositions in discourse.
'LVFRXUVH 3URFHVVHV , 57-90.
Mann, W., & Thompson, S. (1987). Rhetorical structure theory: a framework for the
analysis of texts. ,35$ SDSHUV LQ SUDJPDWLFV , 79-105.
Mann, W.C., & Thompson, S.A. (1988). Rhetorical structure theory: toward a
functional theory of text organization. 7H[W DQ ,QWHUGLVFLSOLQDU\ -RXUQDO IRU
WKH 6WXG\ RI 'LVFRXUVH , 243-281.
Marlsen-Wilson, W., Levy, E., & Komisarjevsky Tyler, L. (1982). Producing
interpretable discourse: the establishment and maintenance of reference. In
R.J. Jarvella & W. Klein (eds.). 6SHHFK SODFH DQG DFWLRQ 6WXGLHV LQ GHL[LV DQG
UHODWHG WRSLFV. (pp. 339-378). Chichester: John Wiley and Sons Ltd.
McKoon, G., & Ratcliff, R. (1980). Priming in item recognition: the organization of
propositions in memory for text. -RXUQDO RI 9HUEDO /HDUQLQJ DQG 9HUEDO
%HKDYLRU , 369-386.
McKoon, G., & Ratcliff, R. (1992). Inference during reading. 3V\FKRORJLFDO 5HYLHZ
, 440-466.
Meyer, B.J.F. (1975). 7KH RUJDQL]DWLRQ RI SURVH DQG LWV HIIHFWV RQ PHPRU\.
Amsterdam: North Holland.
Meyer, B.J.F. (1985). Prose analysis: purposes, procedures and problems. In:
B.K.Britton & J.B.Black (Eds.)., 8QGHUVWDQGLQJ H[SRVLWRU\ WH[W. Hillsdale:
Erlbaum.
Minsky, M. (1975). A framework for representing knowledge. In: Winston P.H. (ed.).
7KH SV\FKRORJ\ RI FRPSXWHU YLVLRQ. New York: McGraw-Hill.
Morrow, D.G. (1985). Prominent characters and events organize narrative
understanding. -RXUQDO RI 9HUEDO /HDUQLQJ DQG 9HUEDO %HKDYLRU , 304-319.
Noordman, L.G.M. & Vonk, W. (1992). Reader’s knowledge and the control of
inferences in reading. /DQJXDJH DQG &RJQLWLYH 3URFHVVHV , 373-391.
Noordman, L.G.M. & Vonk, W. (1998). Memory-based processing in understanding
causal information. 'LVFRXUVH 3URFHVVHV, , 191-212
O’Brien, E.J. (1987). Antecedent search processes and the structure of text. -RXUQDO RI
([SHULPHQWDO 3V\FKRORJ\ /HDUQLQJ 0HPRU\ DQ &RJQLWLRQ , 278-290.
Omanson, R.C. (1982). The relation between centrality and story category variation.
-RXUQDO RI 9HUEDO /HDUQLQJ DQG 9HUEDO %HKDYLRU , 326-337.
Pander Maat, H. (1994). 7HNVWDQDO\VH (HQ SUDJPDWLVFKH EHQDGHULQJ. Groningen: Martinus
Nijhoff.
Potts, G.R. (1972). Information processing strategies in the encoding of linear orderings.
-RXUQDO RI 9HUEDO /HDUQLQJ DQG 9HUEDO %HKDYLRU , 727-740.
Prince, E.F. (1981). Towards a taxonomy of given-new information. In P. Cole (ed.).
5DGLFDO SUDJPDWLFV. (pp. 223-255). New York: Academic Press.
Ratcliff, R., & McKoon, G. (1978). Priming in item recognition: Evidence for the
propositional structure of sentences. -RXUQDO RI 9HUEDO /HDUQLQJ DQG 9HUEDO
%HKDYLRU , 403-417.
Reichman, R. (1978). Conversational coherence. &RJQLWLYH 6FLHQFH , 283-327.
31

Renkema, J. (1993). 'LVFRXUVH 6WXGLHV $Q LQWURGXFWRU\ WH[WERRN.
Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Cie.
Rumelhart, D.E., & Ortony, A. (1977). The representation of knowledge in memory.
In R.C. Anderson, R.J. Spiro, and W.E. Montague (Eds.)., 6FKRROLQJ DQG WKH
DFTXLVWLRQ RI NQRZOHGJH. Hillsdale: Erlbaum.
Sachs, J.S. (1967). Recognition memory for syntactic and semantic aspects of
connected discourse. 3HUFHSWLRQ DQG 3V\FKRSK\VLFV , 437-442.
Sanders, J. (1990). Expliciet of niet? Referentiebepaldend factoren bij personen in
nieuwsberichten. 777 , 159-180.
Sanders, T.J.M. & Noordman, L.G.M. (2000). The role of coherence relations and
their linguistic markers in text processing. 'LVFRXUVH 3URFHVVHV , 37-60.
Sanders, T.J.M., Spooren, W.P.M., & Noordman, L.G.M. (1992). Towards a
taxonomy of coherence relations. 'LVFRXUVH 3URFHVVHV , 1-35.
Sanford, A.J., & Garrod, S.C. (1981). 8QGHUVWDQGLQJ ZULWWHQ ODQJXDJH ([SORUDWLRQV
RI FRPSUHKHQVLRQ EH\RQG WKH VHQWHQFH. Chichester: John Wiley and Sons Ltd.
Sanford, A.J. & Garrod, S.C. (1994). Selective processing in text understanding. In
M.A.Gernsbacher (Ed.), +DQGERRN RI 3V\FKROLQJXLVWLFV. (pp. 699-719). San Diego:
Academic Press.
Schank, R., & Abelson, R. (1977). 6FULSWV SODQV JRDOV DQG XQGHUVWDQGLQJ $Q
HQTXLU\ LQWR KXPDQ NQRZOHGJH VWUXFWXUHV. Hillsdale, N.J.: Erlbaum.
Schustack, M.W., Ehrlich, S.F. & Rayner, K. (1987). The complexity of contextual
facilitation in reading: local and global inferences. -RXUQDO RI 0HPRU\ DQG
/DQJXDJH , 322-340.
Seuren, P.A.M. (1985). 'LVFRXUVH VHPDQWLFV. New York: Basil Blackwell.
Singer, M.(1990). 3V\FKRORJ\ RI ODQJXDJH DQ LQWURGXFWLRQ WR VHQWHQFH DQG GLVFRXUVH
SURFHVVHV. Hillsdale: Erlbaum.
Staphorsius, G. & Krom, R.S.H, (1985). Predictie van leesbaarheid. 7LMGVFKULIW YRRU
7DDOEHKHHUVLQJ , 192-211.
Tomlin, R.S. (1987). Linguistic reflections of cognitive events. In R.S. Tomlin (ed.).
&RKHUHQFH DQG JURXQGLQJ LQ GLVFRXUVH. (pp. 455-480). Amsterdam: John
Benjamins.
Tomlin, R.S., & Ming Ming Pu, (1991). The management of reference in Mandarin
discourse. &RJQLWLYH /LQJXLVWLFV , 65-93.
Trabasso, T. & Broek, P.W. van den (1985). Causal thinking and the representation of
narrative events. -RXUQDO RI 0HPRU\ DQG /DQJXDJH , 612-630.
Vonk, W. (1985). The immediacy of inference in the understanding of pronouns. In G.
Rickheit & H. Strohner (eds.). ,QIHUHQFHV LQ WH[W SURFHVVLQJ. (pp. 205-218).
North-Holland: Elsevier.
Vonk, W., L. Hustinx & W. Simons. (1992). The use of referential expressions in
structuring discourse. /DQJXDJH DQG &RJQLWLYH 3URFHVVHV , 301-333.
Walker, M.A., Joshi, A. & Prince, E. (eds.) (1998). &HQWHULQJ WKHRU\ LQ GLVFRXUVH. Oxford:
Clarendon Press.
Webber, B.L. (1979). $ IRUPDO DSSURDFK WR GLVFRXUVH DQDSKRUD. New York/London:
Garland Publishing Inc.
Yule, G. (1981). New, current and displaced entity reference. /LQJXD , 41-52.
32