Warmteisolatie van de hellende daken2.indd - Ibge

Warmte-isolatie van
hellende daken
C a s e - s t u d y : h e t I A T A t e N a m e n
Het « Institut d’Enseignement des Arts, Techniques,
Sciences et Artisanats » bevindt zich in de rue de la
Montagne, 43 te NAMEN.
Deze school, beter bekend onder de naam IATA,
telt ongeveer 1300 die les krijgen in verschillende
gebouwen van verschillende type en leeftijd.
Het gebouw dat wij gaan bestuderen werd oorspronkelijk
gebouwd voor de Paters Carmes en dateert van
de vorige eeuw. Het is een zware bouw met dikke
bakstenen muren; vloeren en dakgebinte dakgebinte zijn van hout.
Het leien dak is een Mansard-dak met dakramen in.
Oorspronkelijk was het gebouw de woonplaats van de
paters. In de jaren 50 werden er aan de binnen- en
buitenzijde een aantal aanpassingen gemaakt om de
klassen van de kunstschool (het IATA) in te richten.
De klassen beschikten misschien niet over alle nodige
inrichtingen, maar dit was al jaren zo, en veranderingen
waren niet in zicht. Tot de dag dat…
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 1 13/02/2007 14:47:04

P2
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 2 13/02/2007 14:48:50

I. Inleiding
INHOUD
II. Evolutie van de bezetting van een gebouw
III. De functies van het dak
IV. De componenten van het dak
V. Moet men het dak isoleren?
VI. Uit te voeren controles en te maken keuses
VII. De beschikbare materialen
A. Minerale wollen
B. Synthetische schuimen
VIII. Dikte van het isolatiemateriaal
IX. Tips en na te leven eisen
X. Plaatsingstechniek
A1. Isolatie in twee gekruiste lagen met behulp van horizontale tegenlatting
A2. Isolatie in twee lagen gekruist, zonder horizontale tegenlatting
B1. Isolatie in een laag door zelfdragende panelen
B1. Isolatie in een laag door panelen die op de kepers worden gelegd
XI. De binnenafwerking
XII. Wat zijn de verkregen verbeteringen?
XIII. Belsuit
XIV. Enkele definities
XV. Enkele tips
XVI. Bibliografie
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 3 13/02/2007 14:48:50
P3

P4
>
Inleiding
Een rapport van de dienst brandpreventie over het oude
gebouw van de Paters Carmes, betekende dat er absoluut
belangrijke werken moesten uitgevoerd worden...anders zou
het gebruik van het gebouw verboden worden.
Het is waar dat het gebouw “licht ontvlambaar” was, met
zijn houten trappen, vloeren en lichte wanden… Tevens ging
een twaalftal jaar tevoren één van hun andere gebouwen
op in rook door, zo bleek uit het onderzoek, vrijwillige
brandstichting. Het vuur verspreidde zich snel in dit gebouw
dat nochtans moderner was: gelukkig was er enkel materiële
schade!
Het schoolbestuur heeft als eerste stap ten gevolge van het
rapport van de dienst brandpreventie rookmelders geplaatst
en de toegang tot de kelders dichtgemetst. Een vuur in de
kelders, waar zich een bekledingsatelier bevond, zou zich
door die toegang gemakkelijk een weg
kunnen banen naar de rest van het gebouw.
Voor het de rest van de werken die door
de Preventiedienst werden gevraagd, werd
een haalbaarheidsstudie uitbesteed aan een
studiebureau. Deze eerste studiefase wordt
gewoonlijk al te weinig uitgevoerd, maar
is belangrijk omdat het een totaalbeeld kan
scheppen van de uit te voeren werken en de
mogelijke implicaties. Zo is het ook mogelijk
om de alternatieven op een rijtje te zetten en
de beste keuzes te maken.
Laat ons, binnen deze case-study, stilstaan bij
het onderwerp van deze brochure, met name
het energetisch verantwoord renoveren van
een deel van de gebouwschil: het hellend
dak.
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 4 13/02/2007 14:48:52

Evolutie van de bezetting
van een gebouw
Vroeger werd bij de bouw van een gebouw de
zolder niet als een bewoonbare ruimte beschouwd.
Het dak bestond dan uit dakpannen (meestal zonder
ineenschuiving) of leien die op latten werden gelegd,
die zelf steunden op gordingen (balken). De onderzijde
van de dakpannen of de leien was zichtbaar van
binnenin en het dak was verre van lucht- en waterdicht.
Dankzij de sterk geventileerde zolder konden de verschillende
bouwelementen (dakbedekking en -gebinte)
snel drogen als ze nat werden. Deze daken waren
gezond en hadden een lange levensduur. In de zomer
liet deze auto-ventilatie het tevens toe de overtollige
calorieën (zie definitie 1 achteraan in de brochure) af
te voeren afkomstig van het oververhitte dak.
Vandaag wil men zoveel mogelijk het beschikbare
volume gebruiken, waardoor we steeds vaker de
zolders gaan inrichten als woonruimte. Gezien iedereen
zich bewust is van de energieprijzen en weet dat
20 à 25 % van de energieverliezen in een gebouw
via het dak gaan, worden deze nieuwe woonruimtes
vaak geïsoleerd.
Deze twee elementen (gebruik van alle ruimten en
isolatie van de wanden), zijn op zich niet negatief,
maar brengen wel het gevaar met zich mee dat het
dak niet goed verouderd. Des te meer daar isolatie
en ventilatie van het dak als twee tegenstrijdige
doelstellingen kunnen lijken… Er moet dus bijzondere
aandacht geschonken worden aan deze twee elementen.
Het is geweten dat elk tekort of schade aan de
waterdichting van het dak, vooral als dit dak niet juist
wordt geventileerd, ernstige schade met zich mee kan
brengen zoals houtrot. Het dekkingsmateriaal (pannen,
leien,...) is daarenboven in de moderne dakopbouw
meestal niet zichtbaar van binnen uit. Dit heeft als
gevolg dat er aanzienlijke schade kan zijn aan de
dakconstructie vóór dat het opgemerkt wordt.
Het is minder gekend dat het plaatsen van een isolatiemateriaal
schade kan aanbrengen aan een dak door
condensatie, vanwaar het belang om de plaatsing
goed te bestuderen. Bij renovatie van een dak moeten
een aantal voorzorgen genomen worden en is het aangeraden
zich te laten bijstaan door deskundigen. Laat
ons, voor verder te gaan, de rol van het dak en haar
verschillende onderdelen bestuderen.
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 5 13/02/2007 14:48:54
P5

P6
>
De functies van het dak
De functie van het dak is duidelijk: het gebouw
beschermen en, in onze regenachtige klimaten,
hemelwater snel af voeren.
Maar een dak moet eveneens andere functies
waarborgen… en, over het geheel genomen, zou een
goed dak moeten:
• de binnenruimte van het gebouw beschermen van
het slecht weer (regen, sneeuw, wind, sterke temperatuurschommelingen…);
• water van neerslag en condensatie afvoeren;
• water buiten de structuren te houden (idealiter ook als
het afvoernet gedeeltelijk of volledig verstopt is;
• voldoende weerstand bieden tegen corrosie, hitte,
en vorst en de verschillende onderdelen vrij laten
uitzetting;
• voorzien zijn op gewone en uitzonderlijke belasting
(wind, sneeuwlaag, betreding voor onderhoud...)
• brandveiligheid garanderen;
Stof
Vervuiling
Toegang
Zicht
Lawaai
Verticale
lasten
Licht
BINNENKLIMAAT
Lucht
Vocht
Druk van water
Winddruk
Warmte
• verlichtingscomfort in de zolderruimtes garanderen;
• gemakkelijk van onderhoud zijn.
Natuurlijk wordt bij het ontwerp van een dak altijd
een aantal keuzes gemaakt die het gevolg zijn van
een compromis in functie van prioriteiten. Factoren als
wensen van de bouwheer, de bestaande
technieken, de budgettaire of reglementaire
beperkingen, ligging… zijn bepalend bij het afwegen
van de juiste keuze.
Wind
Zicht
Afvloeingswater
BUITENKLIMAAT
Regen
Vorst
Sneeuw
Druk van grond en water
Vocht
Warmte
BELASTING OP
DE GEBOUWSCHIL
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 6 13/02/2007 14:48:56

De componenten van het dak
In de volgende paragrafen krijgt u een overzicht van
de verschillende onderdelen en schetsen we kort de rol
van ieder deel
• Het gebinte van een dak is, samen met de bedekking,
één van de fundamentele elementen. Dit
dragend skelet kan, naargelang het geval, van hout
(talrijke houtsoorten kunnen gebruikt worden), metaal
of beton zijn.
Volgens het gekozen materiaal en gebruikte techniek,
zal het gebinte meer of minder volume in beslag
nemen: er bestaan „lichte“ geraamtes en veel meer
“aanwezige“ geraamtes die de ruimte vullen…
Naast de traditionele gebinten (zie Figuur 2 voor
de gebruikte terminologie), heeft de ontwikkeling
van berekenings- en de verbindtechnieken geleid
Pannelatten
Zelfdragende
panelen
Slaper
Dakbint Norkgording
Pech
Kepers
Beplanking
tot de toepassing van prefab gebinten bestaande
uit houten planken samen gehecht door metalen
verbindingsstukken. Hierbij moet wel gezegd worden
dat deze lichte constructies die goed presteren
en financieel interessante (korte opbouwtijd)
oplossingen zijn, niet altijd toelaten het volume
onder het dak te gebruiken.
De onderdelen van het geraamte moeten gedimensioneerd
worden in functie het gekozen dekkingsmateriaal
en de andere lasten die op het dak inwerken
(betreding voor onderhoud, sneeuw, wind…).
Maar als het gebinte niet degelijk steunt op
het onderliggend metselwerk of op een stevige
structuur, zal het niet lang haar functie kunnen
vervullen. Daarom is het belangrijk dat de
steunpunten zo ontworpen zijn dat ze geen
horizontale krachten uitoefenen op het metselwerk,
tenzij bijzondere matregelen voorzien zijn
(ringbalk).
Kepers met
onderdak
Onderdak
Kepers met
onderdak
Tegenlatten
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 7 13/02/2007 14:49:00
P7

P8
GEBINTE MET PREFAB SPANTEN
Panlatten
Tegenlatten
Beplanking
Panlatten
Onderdak
Daagmuur
Onderdak
Tegenlatten
Slaper
Kapspanten
Vloer
Kapspanten
Prefab spanten voor
niet bewoonde zolders
Prefab spanten voor
bewoonde zolders
Fermette
Scheidingswand
Plafond
Binnenafwerking
Daagmuur
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 8 13/02/2007 14:49:05

• In onze streken vinden we dekkingsmaterialen terug
onder verschillende vormen, gaande van de klassieke
dakpannen en leien tot shingles, zinkplaten
of golfplaten. Er bestaat een brede waaier aan
materialen en technieken die elk een invloed hebben
op het ontwerp van het dak: gewicht, ventilatiesysteem,
aanpassing aan de helling, overgangen
met de andere dakelementen,…zijn eigenschappen
waarmee rekening moet gehouden worden bij het
ontwerp.
De belangrijkste eigenschap van een dekkingsmateriaal
is hoe goed het hemelwater buitengehouden
wordt. Hiervoor moet het juiste materiaal gekozen
worden in functie van de helling van het dak: als
leien gebruikt worden voor een dak met een helling
van 10°, spreekt het voor zich dat de leien de waterdichting
niet volledig zullen kunnen garanderen.
Naast de materiaalkeuze is de verzorgde uitvoering
van overgangen met andere dakelementen tenminste
even belangrijk: overgangen met de nok, goot en
schouwvoet, zijplank, kielgoot,...
Dakpannen van : 30° tot 90°
Gebitumeerde shingle
: 25° tot 90°
Natuurlijke leien
: 17° tot 90°
Ijzeren pannen
: 15° tot 90°
• Stof en poedersneeuw kunnen binnendringen in
bijna elk daksysteem. Het onderdak zorgt voornamelijk
voor de afvoer van water dat binnendringt
door toevallige infiltratie. Bijkomende functies zijn
onder andere het verbeteren van prestaties van het
dakcomplex onder invloed van wind, het isolatiemateriaal
beschermen en om condensatie af te voeren
dat gevormd wordt aan de onderzijde van het
bedekkingsmateriaal...
Het is niet altijd noodzakelijk een onderdak te plaatsen,
maar het wordt wel veralgemeend in de bouw
en renovatie.
Het onderdak bestaat in de vorm van panelen of
folie dat geplaatst wordt tussen de kepers en de
dakbedekking.
Een folie wordt bij voorkeur gespannen geplaatst
(in tegenstelling tot het slap onderdak), maar moet
dan gepaard gaan met het plaatsen van tegenlatten
(dit creëert een geventileerde luchtspouw). Voor
een systeem met een onderdak in de vorm van
panelen zijn deze tegenlatten altijd noodzakelijk..
Het onderdak moet met veel zorg geplaatst worden,
vooral ter hoogte van openingen voor schoorstenen,
dakvensters, edm...
In ieder geval, moet een goed onderdak waterdicht
maar damp-open zijn, zodoende het gebouw te
laten “ademen”.
• Zoals net gezegd, gaat het plaatsen van een
onderdak zo goed als altijd gepaard met het
plaatsen van tegenlatten. Dit waarborgt een
goede ventilatie en vermijd dat geïnfiltreerd water
gevangen zit of de afvoer sterk gehinderd. De
afmetingen van deze tegenlatten (minstens 15
mm, meestal 20 x 40 mm) moeten aangepast zijn
de helling en de lengte van het dak en aan het
type onderdak. Zo is het aangeraden om voor
daken waarvan helling kleiner is dan 25°, dikkere
tegenlatten te gebruiken om de luchtcirculatie tussen
het dekkingsmateriaal en het onderdak te
verbeteren.
• De latten (voor dakpannen, leien of voor een ander
materiaal) moeten goed recht zijn. Hun afmetingen
zijn in functie van de spreiding van de steunelementen,
van het type en afmeting van het dekkingsmateriaal
…
• Door de hogere plaatsings- en materiaalkost wordt
bebording, planken van een breedte van 10 tot
15 cm, vandaag de dag veel minder gebruikt.
Daarenboven zijn ze minder geschikt om de
ventilatie- en isolatiefuncties van het dak te vervullen.
Door beplankingen te gebruiken, bekomt men
een zeer stevige continue vloer, een soort
onderdak van hout. Vroeger werden ze vaak
gebruikt als steun voor leien daken (die door middel
van haken werden bevestigd). In moderne daken
worden ze veeleer gebruikt bij zinken daken. Bij het
gebruik van beplankingen, moet er goed nagedacht
worden over de plaats van het isolatiemateriaal en het
onderdak. De ventilatiemogelijkheden van het dak
moeten ook in beschouwing genomen worden.
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 9 13/02/2007 14:49:07
P9

P10
• Aan de binnenzijde, moet de plaatsing van een
luchtdicht scherm het beschermd volume minder
onderhevig maken aan de invloed wind op het dak.
Hierdoor kunnen warmteverliezen te wijten aan tocht
en luchtstroming verminderd worden.
• Het dampscherm mag niet verward worden met
het onderdak of met het luchtdicht scherm! Het
dampscherm wordt steeds aan de warme zijde van
de wand geplaatst. Het kan dienen als luchtdicht
scherm, maar luchtdichte schermen kunnen niet
sowieso fungeren als dampscherm . (in functie van
het binnenklimaat van het lokaal…) In feite is de
functie van het dampscherm verhinderen dat de
warme, vochtige lucht, door de isolatielaag heen,
in een koudere zone komt waar het dan zal condenseren.
Na de rol en de functies van het dak overlopen te
hebben, moet er één belangrijke vraag beantwoord
worden.
>
Moet men het dak isoleren?
Vandaag de dag is iedereen overtuigd (of zou het
toch moeten zijn…) dat de isolatie van een gebouw
noodzakelijk is, zowel vanuit comfort-overwegingen als
vanuit een financieel oogpunt.
Want isoleren is investeren.
• Investeren om op de verwarmingsfactuur factuur te
besparen, en dit tijdens het de hele levensduur van
het gebouw.
• Investeren om het comfort van de bewoners te verbeteren.
• Investeren om de nadelen van condensatie te vermijden.
• Isoleren, is eveneens het milieu beschermen, door de
energievoorraden te sparen en luchtverontreiniging
te verminderen.
Natuurlijk kan men inspelen op verschillende factoren
om de energiefactuur te verminderen: een efficiënt
verwarmingssysteem, de gebouwschil, op het gedrag
van de bewoners hebben…een gebouw isoleren
brengt meer comfort met zich mee en laat u ook toe
flink te besparen op uw verwarmingsfactuur. Maar
isolatiewerken hebben ook een prijskaartje dat varieert
van gebouw tot gebouw. Over het algemeen kan
men stellen dat, bij nieuwbouw, de warmte-isolatie
(muren, dak, vloeren,…) ongeveer 3 tot 5% van totale
bouwkost vertegenwoordigt.
Voor de twijfelaars onder ons is er nog steeds de
alsmaar strenger wordende regelgeving die.... In het
gedeelte over het Waals Gewest komen we meer in
detail terug op deze regelgeving.
Beeld u even in dat u, net als Dhr. DELISEE, afdelingschef
van IATA, verantwoordelijk bent voor één
of meerdere gebouwen met hellende daken. Hoe
gaat u tewerk als er werken moeten gebeuren in deze
gebouwen? Hieronder krijgt u een overzicht van de
verschillende stappen.
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 10 13/02/2007 14:49:07

Uit te voeren controles en
te maken keuses
In ons klimaat is het primordiaal dat u eerst en vooral
nagaat of de waterdichting van het dak verzekerd
wordt.
De staat van het dekkingsmateriaal en van het eventuele
onderdak moeten eerst onderzocht worden, maar
het is ook belangrijk dat er gekeken wordt naar al de
overgangen en verbindingen met andere dakelementen.
Daarna moet er bepaald worden hoe het volume
gebruikt wordt dat rechtstreeks onder het dak ligt. Het
komt er op neer dat we beslissen welk volume van het
gebouw beschermd wordt tegen warmteverliezen en te
weten of de zolders gebruikt zullen worden.
• Als dit volume u van geen enkel nut is, behoudt u dit
als “verloren” ruimte en isoleert u de vloer van de
zolder of het plafond van het onderliggend lokaal.
• Verschillende technieken maken het mogelijk om
dit, vrij gemakkelijk, uit te voeren. In ieder geval
moet het plafond luchtdicht gemaakt worden. Als
u daarentegen besluit om dit volume in te richten
als „bewoonbare” ruimte, vindt u in de volgende
bladzijden uitleg over de te volgen stappen en
antwoorden op cruciale vragen.
Zoals reeds gezegd, worden bij de inrichting van zolders
„de gewoonten“ van de dakelementen verstoord.
Op de eerste plaats van deze „verstoorde“ elementen,
zijn alle houten elementen waaruit het geraamte
gevormd wordt. Na onderhevig te zijn geweest aan
alle variaties van een zo goed als buitenklimaat (temperatuur,
wind, vochtigheidsgraad …), worden ze plots
geïntegreerd in het beschermd volume van het gebouw
of komen ze zelfs in verwarmde ruimtes!
Omdat in de meeste gevallen, de gebinte-elementen
na de werken vaak niet meer bereikbaar zullen zijn,
is een belangrijke etappe het inspecteren van de staat
van de verschillende delen. Twijfel niet om beroep te
doen op een deskundige die u eveneens aangepaste
behandelingen kan voorstellen om mogelijke problemen
te verhelpen.
Men moet immers absoluut vermijden om elementen
van het gebinte in te sluiten die niet meer gezond zijn
of niet meer in staat zouden zijn om hun functie uit te
oefenen.
Als het geraamte van hout is, zijn de hoofdvijanden
de houtetende insekten en de zwammen waarvan het
meest gekend en het meest gevreesde de huiszwam
is.
Houtrot kan optreden door een rechtstreekse infiltratie
van water maar ook door een gebrek aan ventilatie,
waardoor waterdamp het rottingsproces op gang
kan brengen. Diezelfde vochtigheid ligt ook aan
de basis van de ontwikkeling van de schimmels en
paddestoelen.
Als het probleem ligt aan de stevigheid zelf van de
dakelementen of aan de kwaliteit van de steunpunten
of nog de doorbuiging die met der tijd is opgetreden,
dan moeten deze vervangen of verstevigd zodanig de
krachten die er op inwerken te verminderen.
Als na dit onderzoek blijkt dat het gebinte gezond is,
moet men niettemin een beschermende behandeling
van het hout uitvoeren om latere aanvallen minder
kansen te geven. Er bestaan een hele reeks schimmel-
en insektendodende producten.
Voor gebinten die volledig of deels bestaan uit
metalen elementen moet er vooral uitgekeken worden
dat de isolatiewerken niet te veel koudebruggen met
zich meebrengen. Een koudebrug zou schadelijke
gevolgen hebben: condensatie van waterdamp vormt
zich op de oppervlakte aan koude zijde van het
metalen onderdeel. Deze delen moeten absoluut
beschermd worden tegen corrosie.
De isolatiewerken moeten dus zo uitgevoerd worden
dat metalen elementen geen contact vormen tussen
de binnenruimte en buiten vermeden worden en de
buitenruimte
P11
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 11 13/02/2007 14:49:07

P12
Zoals reeds gezegd, wordt het binnenklimaat van deze
ruimte sterk gewijzigd en bestaat er een werkelijk risico
van interne condensatie.
Hoe dit risico verminderen?
Het is hier dat het onderdak zeer belangrijk kan
blijken. Als het onderdak uit een weinig damp
doorlatend materiaal bestaat (polyethyleen of
gebitumeerd kraftpapier), brengt binnenisolatie
het risico van interne condensatie met zich mee.
In functie van de omvang van interne condensatie en
de plaats waar dit zich zal voordoen, kunnen de gevolgen
gaan van een vermindering van de isolatiewaarde
van het materiaal (als gevolg van bevochtiging) tot een
zeer ernstige schade (rotting en progressieve vernieling
van het gebinte en de afwerking).
Om interne condensatie te vermijden, moet de damp
doorlaatbaarheid van de verschillende materiaallagen
afnemen van binnen naar buiten. (zie kadertekst).
In tegenstelling tot het algemeen geloof, is het aanwenden
van een dampscherm geen garantie tegen interne
condensatie.
IIn theorie zou het volledig blokkeren van damp dankzij
een dampscherm de oorzaak weghalen en dus interne
condensatie moeten vermijden...
Maar in de praktijk blijkt het zeer moeilijk om een
volkomen efficiënte dampscherm te creëren: fixatiegaten,
voegen tussen de banden, kleine scheurtjes zijn
allemaal zwakke delen in het scherm.
Studies hebben aangetoond dat een perforatie van
0,01% van dampscherm zijn doeltreffendheid met 60%
kan verminderen!
Het zou realistischer zijn om over een damprem te
spreken dan over een De noodzaak om dampscherm
te plaatsen hangt natuurlijk van de hoeveelheid vocht
af die in het gebouw wordt geproduceerd. De specialisten
hebben 4 klassen binnenklimaat gedefinieerd.
Warme lucht kan 3 tot 4 keer meer waterdamp bevatten dan koude lucht. Daarom is de dampdruk in een verwarmde
ruimte in de winter aanzienlijk hoger dan buiten. Dit drukverschil heeft als gevolg dat waterdamp gaat migreren van
binnen naar buiten. Tijdens deze migratie naar buiten koelt het damp geleidelijk af en kan het zelfs neerslaan als water.
Dit is het condensatie fenomeen. Oppervlaktecondensatie is het gevolg van het contact tussen de vochtige lucht en de
oppervlakte van een lichaam waarvan de temperatuur lager is dan het dauwpunt van de omringende lucht. Het is wat
zich voordoet op de spiegel van de badkamer wanneer u douchet ... Het verschijnsel is dus duidelijk zichtbaar.
Watergehalte (g/kg)
0 5 10 15 20 25 30
12,5
Condensatie
(verzadigde lucht)
Verzadiging
Waterdamp
(vochtige lucht)
17,5
21
100
80
60
40
-10 -5 0 5 10 15 20 25 30
Droge temperatuur (°C)
Dauwtemperatuur (°C)
20
Relatieve vochtigheid (%)
Interne condensatie doet zich voor in een materiaal
van de wand of op de grens tussen twee lagen voor.
Deze is dus niet zichtbaar. In de ergste gevallen zal
het materiaal verzadigd zijn met water en zal dit water
wegstromen en ernstige schade veroorzaken.
MAAR HOE KOMT ER DEZE INTERNE
CONDENSATIE?
De migratie van het damp wordt in meer of mindere
mate geremd door de materialen die twee klimaten
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 12 13/02/2007 14:49:11

Klasse I
Klasse II
Klasse III
Klasse IV
Klassen binnenklimaat gedefinieerd
1100 Pa < p i * ≤ 1165 Pa
1165 Pa < p i ≤ 1300 Pa
1370 Pa < p i ≤ 1500 Pa
p i > 1500 Pa
Maar laat ons even terugkomen op de ervaring van
Dhr.DELISEE.
Het schoolbestuur besluit op basis van de resultaten
van de voorstudie over te gaan tot de volgende fase
in het dossier, name zijn het verder uitwerken van
het project met oog op het uitvoeren van de werken.
Een architectenbureau wordt aangesteld, dat snel tot
de conclusie komt dat de werken gefaseerd moeten
gebeuren om zo min mogelijk de gewone werking van
de instelling te hinderen.
De bouwwerken zullen namelijk bijzonder ingrijpend
zijn: het gebouw wordt volledig leeggehaald met
uitzondering van de buitenmuren, het gebinte en de
dakbedekking!
Het bestudeerde geval is natuurlijk een beetje extreem:
het is niet steeds noodzakelijk zo een grote werken uit
te voeren. Om de beoogde resultaten te bekomen zijn
er, in het overgrote deel van de gevallen meerdere
opties en keuzes: al was het maar voor de materiaalkeuze
Laat ons even de voornaamste beschikbare materialen
overlopen.
scheidt. Aan de hand van laboratoriumonderzoek werd er voor ieder bouwmateriaal de µ-factor bepaald. Deze factor
geeft weer hoe dampdoorlatend een materiaal is.
spreekt zijn weerstand tegen de verspreiding van de damp ui
Gebouwen met een heel lage of geen vochtproductie
(stockage plaats voor droge waren,
kerken, sportzalen voor gewoon gebruik)
Gebouwen met een beperkte vochtproductie en
een goede ventilatie (niet gekoelde kantoorgebouwen,
winkels, scholen, grote woningen,
zorgdiensten)
Gebouwen met een hogere vochtproductie een
vantilatiedebiet van minimaal 0,5 volumes/uur
(sociale woningen, flats, rust- en verzorgingstehuizen
en weinig gekoelde gebouwen)
Gebouwen met een hoge vochtproductie
(industrie, wasserijen, gekoelde gebouwen)
De waarde µ van verwijzing is die van de stilstaande lucht: zij is
Voor klasse I en II gebouwen, is er
praktisch geen risico van interne
condensatie. Voor klasse III en IV
gebouwen moeten maatregelen
genomen worden om geen interne
condensatie te veroorzaken.
De referentie µ-waarde is die van stagnerende lucht en wordt gelijk gesteld aan 1. Hoe grotere de µ-factor, hoe minder
dampdoorlatend een materiaal is. Het risico op interne condensatie kan dus theoretisch geëvalueerd worden. In de
praktijk moet men onthouden het risico op interne condensatie uitgeschakeld wordt als de dampdoorlaatbaarheid van
de verschillende materiaallagen vergroot van binnen naar buiten. Door onderzoek van de bestaande situatie, kan een
eerste diagnose snel opgesteld worden:
• is er geen onderdak en de luchtspouw tussen dekkingsmateriaal en de isolatie wordt geventileerd? Er is dan geen
risico op condensatie!
• is er een onderdak en/of de luchtspouw tussen dekkingsmateriaal en de isolatie wordt niet geventileerd? Er is dan
wel risico op condensatie!
Om dit risico aan te pakken, moet men twee gevallen onderscheiden:
• als het onderdak niet dampdoorlatend is en het dekkingsmateriaal zeer waterdicht is (ook bij hevige wind), is het
verwijderen van het onderdak te overwegen:
~ indien de verwijdering mogelijk is moet dit gebeuren, want dit maakt het mogelijk om te isoleren langs de binnenzijde
zonder risico op interne condensatie;
~ indien de verwijdering niet mogelijk is, zal men de dampweerstand van dit onderdak bepalen om de positie (binnen
of buiten ten opzichte van het onderdak) en het type isolatiemateriaal te kiezen
• als het onderdak absoluut noodzakelijk is om de waterdichtheid van het dak te waarborgen, zal men een isolatie
„langs buiten” plaatsen. In dit geval zal bijvoorbeeld de techniek van het “Sarking” dak (zien § X. b2) aangewend
worden.
De bovenstaande paragrafen tonen aan hoe belangrijk het is een dampopen materiaal te kiezen voor het onderdak.
P13
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 13 13/02/2007 14:49:11

P14
De beschikbare materialen
• Verschillende materialen kunnen de functie van
onderdak waarborgen: verstevigd papier, panelen
van cellulose cement, waterbestendige houtvezelpanelen,
gebitumeerd papier, papier bekleed met aluminium
of synthetisch materiaal, kunststof (eventueel
met microperforaties), bitumineuze materialen. Er
kan een onderscheid gemaakt worden tussen capillaire
en niet-capilaire onderdaken. In onze streken,
zijn de meest gebruikte materialen de micro-geperforeerde
soepele folies en panelen van cement-cellulose.
Een goed onderdak is waterdicht, dampopen,
vorstbestendig en onontvlambaar.
• Wat het dampscherm betreft, maakt men een onderscheid
tussen 4 klassen. De doeltreffendheid wordt
bepaald door de µ-waarde (zie definitie 4 , aan het
eind van de brochure) te vermenigvuldigen met de
dikte van het materiaal. Als deze waarde (de equivalente
diffusiedikte: zie definitie 5) tussen 2 en 5 m
is, dan wordt het dampscherm in klasse E1 ondergebracht.
Tussen 5 en 25 m, horen materialen thuis
in de klasse E2. Materialen uit de klassen E3 en E4
zijn veel efficiënter, maar worden minder gebruikt.
In klasse E1 vindt met gebitumeerd papier, gebitumeerd
glasvezelfolie, geplastificeerd behangpapier,
olieverf … Tot de efficiëntere klasse E2 behoren
enerzijds gipsplaten bedekt met aluminiumfolie en
geplaatst met luchtdichte voegen en anderzijds
kunststof- of bitumeuse folies die geniet worden met
brede overlappingen van elke folie.
• Bij de keuze van het isolatiemateriaal kan men rekening
houden met verschillende criteria: de intrinsieke
prestaties (de isolatiewaarde: zie definitie 2, de
λ−waarde), de beschikbare diktes en afmetingen,
de kost, de duurzaamheid, het gedrag in geval van
brand of nog de milieu-impact van het materiaal
(kosten-baten analyse voor het milieu),… Onder de
isolerende materialen momenteel beschikbaar op de
markt, onderscheidt men over het algemeen twee
grote groepen:
Dampscherm
A. MINERALE WOLLEN
E1 E2 E3 E4
Rotswol en glaswol hebben als gemeenschappelijk
kenmerk dat ze noch luchtdicht, nog dampdicht zijn.
Als een mineraal wol gebruikt wordt voor isolatiewerken
moet er dus in ieder geval een dampscherm
aangebracht worden als het dekkingsmateriaal te
dampdicht is of als de isolatie zich bevindt boven
vochtige lokalen. In geval van brand komen er noch
rook noch giftige gassen vrij. Rotswol is trouwens
interessant voor brandbeveiliging, gezien het onder
750 °C geen structurele verandering ondergaat. Door
eenvoudige inpakking in kraftpapier wordt deze troef
sterk tenietgedaan… De andere kenmerken van deze
materialen zijn:
• veel verschillende vormen (halfstijve panelen, matrassen…);
• grote beschikbare diktes (tot 15 cm voor bepaalde
matrassen);
• goede aanpassing aan de onregelmatigheid van
de steunen;
• redelijke kostprijs.
B. SYNTHETISCHE SCHUIMEN
Behalve hun stijfheid hebben synthetische panelen als
gemeenschappelijk kenmerk dat ze lucht- en dampdicht
zijn. Zelf bij bevochtiging behouden ze hun isolerende
eigenschappen. Het gebruik van een dampscherm kan
dus overbodig zijn. Natuurlijk is het bijzonder belang
rijk de dichting van de voegen goed te verzorgen om
zo een continue, dampdichte laag te bekomen. Dit is
vooral waar voor verbindingen en overgangen met
andere materialen en bouwdelen! Bij brand propageren
de synthetische schuimen de vlammen niet, maar
geven ze wel giftige (bij PUR en PIR) of niet giftige
gassen af, waarbij bewoners het gevaar lopen te stikken.
Bij gebruik van synthetische panelen moet er dus
in het algemeen voor gezorgd worden dat de binnenafwerking
bestaat uit materialen die een zeer goede
vuurvastheid hebben (gipsplaten,…).
2m < µd ≤ 5m 5m < µd ≤ 25m 25m < µd ≤ 200m 200m < µd
• Kraftpapier bedekt
met aluminium.
• Gipsplaat bedekt
met aluminium.
• Gebitumeerd papier.
• Synthetische folies
(PE of PVC>0,1 mm).
• Gebitumeerde
membranen met
mechanisch gesloten
voegen
(bv. Door overlapping
en nieten, enz...)
• Bitumen gewapend met
glasvezel en gelijmde of
gelaste naden.
Opmerking: E3 en E4 materialen worden
maar weinig gebruikt in hellende daken.
• Met metaal gewapende
bitumen en gelijmde of
gelaste naden.
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 14 13/02/2007 14:49:12

Binnen de groep synthetische schuimen vinden we
volgende materialen terug:
• polyuretaanschuim (PUR):
• geëxpandeerd polystyreen (PS):
• geëxtrudeerd polystyreen (PSE):
• polyisocyanurateschuim (PIR).
PIR-schuim heeft een beter gedrag bij vuur dan PUR. De
heel goede warmtegeleidingscoëfficiënt λ (zie samenvattende
tabel) van PUR is te danken aan het freon in
het materiaal dat het gewone lucht als isolerende factor
vervangt. Freon is drie maal minder warmtegeleidend
dan lucht! Voor geëxpandeerd polystyreen, moet men
absoluut controleren dat het een brandvertrager bevat
Eigenschap
Isolatie
materiaal
waardoor het materiaal brandbaarheidsklasse A1
haalt volgens de norm NBN S21-203. Dit zijn de
enige panelen (herkenbaar aan een rode lijn op het
paneel) die geschikt zijn voor de bouw!
Het gedrag bij vuur van de isolerende materialen vormt
een keuzecriterium dat niet verwaarloosd mag worden
bij de isolatie van een hellend dak. Het is namelijk
altijd gemakkelijk om bij brand te ontsnappen van een
benedenverdieping....dit is niet altijd waar voor bewoners
van een zolderverdieping. Enkele bijkomende
minuten zonder brand kunnen van levensbelang zijn
voor de inwoners (zie omkaderde tekst bladzijde 14).
Vergelijkende tabel van de voornaamste isolerende materialen die voor daken worden gebruikt
Warmtegeleidin
gsvermogen
(λ, in W/mK)
Dampdichtheid
(µ, zonder eenheid)
Uiterste
temperatuursgebruik
(Tu, in °C)
Dichtheid
(ρ, in kg/m³)
Vuurweerstand
Geëxpandeerd
Polystyreen
Schuimglas Rotswol
Glaswol Polyuretaanschuim
Geëxtrudeerd
polystyreen
0,040 0,045 0,040 0,040 0,028 0,035
20 - 60 1,1 - 1,8 1,2 - 1,3 10 - 80 60 - 250
70 430 750 500
100
(PIR : 130)
15 - 35 125 - 135 20 - 175 12 - 110 20 - 40 25 - 45
Mag, ondanks
de toevoeging
van
vlamvertrager,
niet
blootgesteld
worden aan een
vlam
Heel goede
vuurweerstand
Heel goede
vuurweerstand
Heel goede
vuurweerstand
Giftige gassen
komen vrij
75
P15
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 15 13/02/2007 14:49:13

P16
Inzake vuurvastheid weten wij dat om brand te stichten er drie elementen in een zekere verhouding
verenigd moeten worden: zuurstof, ontstekingsenergie en brandbare materialen.
Verschillende factoren spelen een rol. De brandbaarheid van een materiaal kan bepaald worden:
al naar gelang zij vast, smeltbaar, vloeibaar of gasvormig zijn, zal de vereiste energie om
ze in brand te steken, hun manier van branden en hun propogatiecapaciteit zeer veranderlijk
zijn.
Omdat het zowel voor de bouwheer, de architect als de aannemer belangrijk om een juiste
materiaalkeuze te maken, werd een indeling opgesteld in functie van het gedrag van het materiaal
bij vuur.
De norm NBN S 21-203 en het Koninklijk Besluit gewijd aan de Basisnormen inzake
Brandpreventie stellen drie testmethodes om de materialen in te delen in volgende klassen:
• klasse A0. Niet-brandbare materialen
• klasse A1. Geringe vuurverspreiding
• klasse A2. Gemiddelde vuurverspreiding
• klasse A3. Sterke vuurverspreiding
• klasse A4. Materialen die niet aan de eisen voldoen.
Beschermingsnormen werden opgesteld tegen de brand voor de schoolgebouwen, hotels, voor
hoge en middelhoge gebouwen… Een norm voor lage gebouwen werd zelf goedgekeurd in
april 1996 maar zijn toepassing werd uitgesteld tot 01.01.1997.
De vuurvastheid van een gebouw hangt af van de kenmerken van de verschillende elementen
waaruit het samengesteld is.
De brandweerstand van een bouwelement wordt gedefinieerd als de tijd waarin het element voldoet
aan criteria van stabiliteit, dichtheid voor vlammen en warmte-isolatie. Deze tijd wordt aan
de hand van laboratoriumproeven volgens genormaliseerde procedures bepaald. Elk bouwelement
krijgt een brandweerstands-“label”: RF van 1/2 uur, 1 uur, 1 1/2 uur of zelfs tot 2 uur.
Bij brand kan een onvolledige verbranding verschillende giftige en corrosieve gassen afgeven
evenals een belangrijke rookvorming met zich meebrengen. De schade die hieruit volgt is soms
belangrijker dan de schade als gevolg van de brand zelf!
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 16 13/02/2007 14:49:13

Celglas is een beetje bijzonder. De structuur van dit
materiaal en de perfecte dichtheid van zijn cellulaire
wanden laten zowel toe om een onveranderde factor
λ te handhaven in de loop van de tijd als totaal ongevoelig
te zijn voor vocht. Celglas heeft als bijkomend
voordeel dat het volledig dampdicht is (µ = oneindig).
Voor zover de verbindingsstukken tussen panelen goed
lucht- en dampdicht zijn, kan celglas dus zowel als
onderdak, isolatiemateriaal en dampscherm dienen.
Helaas moet de plaatsing van dit bijzonder goed materiaal
extreem verzorgd worden: men moet een permanent
elastische stopverf op de voegen aanbrengen.
Onmogelijk dus om tussen kepers te plaatsen zoals
met minerale wollen, en indien het tegen de kepers
geplaatst wordt moeten deze en perfect vlakke steun
vormen.
N.B. 1. De samengestelde panelen die beschikbaar
zijn, bestaan uit een laag isolatiemateriaal(meestal
PS, PUR of minerale wol) en een afwerkingspaneel
(meestal een gipsplaat).
2. Om volledig te zijn, moeten we tevens
melden dat er ook andere isolatiematerialen bestaan
zoals geëxpandeerd kurk, perliet, vermiculiet,
geëxpandeerd klei,... Hoewel deze materialen
minder vaak in de hellende daken worden gebruikt,
kunnen zij soms een oplossing zijn voor bijzondere
situaties.
3. De keuzecriteria voor een isolatiemateriaal
zijn zeer talrijk. De gevoeligheid voor aanvallen
door insecten of knaagdieren kan in bepaalde omstandigheden
belangrijk zijn.
Teneinde de plaatsing te vergemakkelijken, hebben de
fabrikanten van isolatiematerialen een hele reeks producten
op de markt gebracht die soms zeer specifieke
toepassingen hebben. Zo bestaan er rechthoekige
rotswolpanelen die diagonaal zijn voorgesneden. Dit
laat toe breedte van de panelen gemakkelijk aan te
passen aan een onregelmatige struktuur en minder
afval over te houden. Glaswol panelen zijn soms
bedrukt met lijnen om de 10 cm om het versnijden te
vergemakkelijken.
De lezer kan best op zoek gaan naar het isolatiemateriaal
waarvan de eigenschappen voldoen aan
de beoogde toepassing. Het is inderdaad nutteloos
veel geld uit te geven voor een isolatiemateriaal met
overbodige eigenschappen! Het dient bijvoorbeeld tot
niets om in een hellende dak een materiaal te plaatsen
dat ontwikkeld werd voor de isolatie van een par
kingdak …
P17
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 17 13/02/2007 14:49:13

P18
> Dikte van het isolatiemateriaal
>
De dikte van het isolatiemateriaal kiezen is een andere
belangrijke stap bij isolatiewerken, maar niet meer
volkomen vrij is . De nieuwe Waalse regelgeving voor
warmte-isolatie bepaalt voor elke verliesoppervlakte
van een gebouw een maximale k-waarde op. Deze
eis wil ervoor zorgen dat er een zekere homogeniteit
van de warmte-isolatie van het gebouw gewaarborgd
wordt.
Om de prestaties te bereiken die worden gevraagd
voor daken of plafonds, die het beschermd volume van
een niet vorstvrij onverwarmd lokaal scheiden, moet
men voortaan k-waarde (zie definitie 3) bekomen dat
lager of gelijk aan 0,4 W/m²K is . Concreet en zonder
rekening te houden met eventuele koudebruggen,
betekent dat de er minstens volgende diktes isolatiemateriaal
geplaatst moeten worden
• 100 mm geëxpandeerd polystyreen of minerale wol
(λ = 0,040 W/mK),
• 90 mm geëxtrudeerd polystyreen
(λ = 0,035 W/mK),
• 70 mm polyurethaan (λ = 0,028 W/mK).
Maar als de beschikbare ruimte het toelaat, mag men
zeker niet twijfelen om een dikkere isolatielaag te
plaatsen.
De nieuwe regelgeving, gekend onder de naam K55
(vroeger sprak men van K70), is van kracht sinds
01.12.1996. Het toepassingsgebied is uitgebreider
dan tevoren, gezien er nu naast de woningen eveneens
deze prestatie-eis bestaat voor kantoorgebouwen en
schoolgebouwen bij nieuwbouw of renovatie. Deze
regel eist van de ontwerper dat hij, op de moment
van de aanvraag voor een stedenbouwkundige vergunning,
bewijst wat de energieprestatie is van het
gebouw dat hij ontworpen heeft. Deze prestatie wordt
bepaald door het K-peil, dat aangeeft wat het globaal
isolatiepeil is van het gebouw: hoe kleiner het K-peil,
hoe minder energie het gebouw nodig zal hebben
voor de verwarming.
Tips en na te leven eisen
Alvorens de plaatsingstechniek te bepalen die best
past voor uw situatie, moet u beide tips in gedachten
houden.
Tip Nr. 1
Een geventileerde luchtlaag voorzien net onder het
dekkingsmateriaal dat zorgt voor de snelle evacuatie
van vocht. Dit vocht vormt zich bij regenweer of tijdens
koude periodes aan de binnenzijde van het dekkingsmateriaal
Om wanden te bekomen met hoge isolatieprestaties
moet men niet ondoordacht alle mogelijke holtes en
kieren willen vullen. De dikte van het geplaatste isolatiemateriaal
moet in ieder geval aangepast zijn aan de
plaats waar deze aangewend wordt!
In praktijk kan dit gemakkelijk bekomen worden door
tegenlatten te plaatsen met minimale afmeting van
20 x 40 mm.
Maar het is niet enkel belangrijk dat deze ruimte
bestaat, het moet eveneens geventileerd zijn. Het is
al langer aangetoond dat het onnodig is openingen
te voorzien voor een lage en een hoge ventilatie:
onze dekkingsmaterialen zijn sowieso luchtdoorlatend
genoeg. Een luchtspouw behouden tussen het onderdak
en het isolatiemateriaal wordt vandaag de dag
afgeraden door deskundigen, omdat er zo parasitaire
luchtstromen gecreëerd worden die de doeltreffendheid
van de isolerende laag tenslotte verminderen en
vochtigheidsproblemen kunnen veroorzaken.
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 18 13/02/2007 14:49:13

TIP Nr. 2
De luchtdichtheid van de wanden die geïsoleerd werden
waarborgen.
Om te vermijden dat de buitenlucht langzaam naar
binnendringt en zo het beschermd volume afkoelt, gaat
een goede warmteisolatie noodzakelijkerwijs gepaard
met een goede luchtdichtheid.
Om dit doel te bereiken, gaat het er eerst en vooral om
het isolatiemateriaal zorgvuldig te plaatsen. Er mogen
geen kieren zijn tussen de stukken isolatiemateriaal en
tussen het isolatiemateriaal en andere bouwelementen
(muren, hout van gebinte…).
Deze zorgvuldige plaatsing moet ervoor zorgen dat er
zo weinige mogelijk “convectieve lekken” ontstaan die
verantwoordelijk zijn voor het optreden van interne of
oppervlaktecondensatie.
Ja !
Het isolatiemateriaal
wordt aansluitend geplaatste.
De flenzen
overlappen elkaar
en worden vastgeniet
onderdak
Neen !
warmteisolatie
haak
Plakband
kepers
Als de isolerende panelen zelf luchtdicht zijn en de
voegen tussen panelen goed gesloten zijn, zal het niet
nodig zijn een luchtdicht scherm te plaatsen (in tegenstelling
tot de plaatsing van luchtdoorlatend isolatiemateriaal).
Het absoluut noodzakelijke logische gevolg van
dit tweede advies, is dat men dan de ventilatie van het
gebouw moet controleren. Luchtverversing is immers
absoluut noodzakelijk:
• om rook, geuren, polluenten van de omgevingslucht
te evacueren;
• om een voldoende volume verse toe te voeren in de
lokalen waar er verbranding is;
• om de vochtigheid te evacueren dat onvermijdelijk
door de bewoners wordt geproduceerd.
De nieuwe Warmteregeling dat voor het Waalse
Gewest is vastgesteld, vraagt om deze ventilatiebehoefte
in rekening te nemen: door natuurlijke ventilatie
of door systemen van mechanische ventilatie…
Maar dit is een volledig ander onderwerp.
De naleving van deze twee adviezen moeten gecombineerd
worden met de drie basiseisen van een correct
ontworpen geïsoleerd hellend dak. Deze eisen zijn:
1. De continuïteit van de waterdichtheid waarborgen
en infiltratie vermijden;
2. De luchtdichtheid van het dak waarborgen en
interne condensatie vermijden, indien nodig door
het aanwenden van een dampscherm;
3. De continuïteit van warmte-isolatie waarborgen door
koudebruggen te vermijden.
P19
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 19 13/02/2007 14:49:32

P20
Plaatsingstechniek
In het kader dat ons interesseert, met name de renovatie
van een hellend dak, zal het vaakst het dekkingsmateriaal
verwijderd worden. Vanaf dat punt zijn zowat
alle isolatietechnieken mogelijk...
De plaatsing zal zowel op als onder het gebinte mogelijk
zijn.
Omdat in het geval van het IATA het dekkingsmateriaal
nog in goede staat verkeerde, waren de enige realistische
technieken die waarbij het isolatiemateriaal onder
het gebinte geplaatst wordt.
In alle gevallen wordt altijd de voorkeur gegeven aan
technieken waarbij een goede homogeniteit van de
warmte-isolatie gewaarborgd wordt.
Bij een klassieke situatie waarbij het dak bestaat uit
een houten geraamte, zijn deze houten elementen de
“zwakke” punten van de wand vanuit thermisch oogpunt
(of zelfs koudebruggen). Het warmtegeleidingsvermogen
(λ) van het hout is namelijk 4 keer hoger dan
dat van een standaard isolatiemateriaal.
Op het niveau van de globale prestaties is de weerslag
van deze zwakke punten des te groter hoe meer men
isoleert. De totale prestatie van het dak kan met 20 tot
25% verminderen.
In de praktijk kan men deze slechte prestatie vermijden
door onder het hout van kepers of gordingen een
laag isolatie te plaatsen. Als een sandwich-materiaal
gebruikt wordt (bv. combinatie van gipslaar en isolatielaag),
is het mogelijk meteen de binnenafwerking te
realiseren
Maar er bestaan andere problemen en potentiële
warmtebruggen: schoorstenen, topmuren, dakgoten
in gewapend beton, overgangen tussen vlakke en
hellende daken, overgangen tussen de vloer van de
toppunten en omringen metselwerk,... Al deze plaatsen
moeten degelijk bestudeerd en ontworpen worden bij
de bouw of renovatie!
Hieronder vindt u enkele concrete gevallen om u
een beeld te geven van de verschillende plaatsings-
technieken.
Zoals altijd, is de kwaliteit van het eindresultaat
evenzeer afhankelijk van de kwaliteit van het
gebruikte materiaal als van de zorgvuldige plaatsing …
Uit controles die op bouwwerven worden uitgevoerd
blijkt dat als het resultaat van de isolatiewerken
ontoereikend is en aanleiding geeft tot de vorming van
koudebruggen, tocht of condensatie, de oorzaak altijd
ligt bij de slechte plaatsing van het dampscherm of de
luchtdichte laag. De kwaliteit van het isolatiemateriaal
is maar zelden de oorzaak voor deze problemen.
Wij beschrijven eerst de technieken waarbij de
isolatielaag geplaatst wordt aan de binnenzijde van
het dakgebinte. In dit geval bevindt deze structuur zich
dus aan de koude zijde van de isolatie.
A.1. ISOLATIE IN TWEE GEKRUISTE
LAGEN MET BEHULP VAN HORIZONTALE
TEGENLATTING.
Onderdak
gipsplaat
tegenkeper
Isolatie
(18 cm MW)
dampscherm
gording
Het is een efficiënte techniek die een goede homogeniteit
van de warmte-isolatie waarborgt. Het gebruik
van isolatiemateriaal in de vorm van financieel voordelige
matrassen is mogelijk. Deze techniek vraagt
wel meer werk want men moet tegenlatting creëren,
dat wil zeggen stukken hout die op de onderzijde van
de bestaande keper worden geplaatst. De kwaliteit
van uitvoering van dit werk zal bepalend zijn voor
het definitieve aspect van de wand (vlakheid…). De
afmetingen van het geplaatste hout zal in functie zijn
van de gewenste dikte van het isolatiemateriaal, de
spreiding tussen de kepers en het type plafond. Bij een
oud gebouw, waar de bestaande kepers vaak zeer
onregelmatig zijn qua vorm en tussenafstand, is een
tegenlatting of opgehangen vereist wil men een vlak
en regelmatig plafond verkrijgen.
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 20 13/02/2007 14:49:36

A.2. ISOLATIE IN TWEE LAGEN GEKRUIST,
ZONDER HORIZONTALE TEGENLATTING.
Voor deze techniek, die eveneens een goede homogeniteit
van de warmte-isolatie waarborgt, gebruikt
men voor de “binnenste” laag sandwich-panelen die
zowel als warmte-isolatie dienen als voor binnen-afwerking.
Er bestaan op de markt een hele reeks panelen
samengesteld uit een afwerkingslaag gecombineerd
met een laag isolatiemateriaal. Bijzondere aandacht
moet geschonken worden aan de voegen tussen de
panelen onderling en met verbindingen met muren,
hout of andere aangrenzende elementen.
Een variant van deze techniek bestaat erin om speciaal
ontwikkelde fixatievoeten te gebruiken om onder de
bestaande kepers een isolatielaag te plaatsen dat tot
22 cm dik kan zijn. Verschillende fabrikanten hebben
deze “poten” zo ontwikkeld dat er metalen profielen
erop vastgeklikt kunnen worden of houten latten op
gevezen kunnen worden. Dit maakt het mogelijk een
klassieke binnenafwerking te plaatsen zoal gipsplaten
of houten planken.
De volgende technieken hebben als overeenkomstig
kenmerk dat de isolerende laag aan de buitenzijde van
het dakgebinte geplaatst wordt. In dit geval bevindt
de dakstructuur zich dus aan de warme kant van de
isolatie en het binnenvolume wordt niet verkleind door
de plaatsing van isolatie. Als de plaatsing goed wordt
verzorgd, vermindert deze techniek sterk de kans op
warmtebruggen.
B.1. ISOLATIE IN EEN LAAG DOOR
ZELFDRAGENDE PANELEN.
Deze techniek gebruikt zelfdragende dakelementen met
een geïntegreerde isolatielaag. Deze prefab panelen
zijn klaar om bedekt te worden en zij hebben over het
algemeen een binnenafwerking die in de fabriek wordt
aangebracht.
bovenzijde dient als onderdak
isolatie
kepers dienen
als tegenlatten
isolatie
houten
panelen
isolatie
bovenzijde dient als onderdak
tegenlatten
groef
verbindingstong
tussen panelen
Met deze panelen is het mogelijk geen kepers te
gebruiken, gezien het mogelijk is met deze panelen
grote afstanden te overbruggen (meestal één meter) en
zo direct te steunen op de gordingen.
Deze panelen zijn vooral voordelig voor daken met
een eenvoudige vorm en niet teveel openingen. Deze
kunnen „open“ zijn (isolatiemateriaal zichtbaar aan
de buitenzijde) of als „sandwich“ (isolatiemateriaal op
beide zijden bedekt met een houden paneel). In ieder
geval moeten de voegen tussen deze panelen aan de
bovenzijde volledig waterdicht zijn (gebruik van PURschuim)
en lucht- en dampdicht aan de binnenzijde.
Men moet eveneens weten dat sommige van deze
panelen op vlak van akoestische kwaliteiten niet echt
goed presteren. Dit laatste punt mag niet uit het oog
verloren worden bij de keuze van het isolatiemateriaal.
B.2. ISOLATIE IN EEN LAAG DOOR PANELEN
DIE OP DE KEPERS WORDEN GELEGD.
In deze techniek, eveneens gekend als het Sarkingdak,
wordt de isolerende laag op de kepers geplaatst.
De gebruikte panelen, die van groeven en strips zijn
voorzien, bestaan uit geëxtrudeerd polystyreen van
3 tot 10 cm. Dank zij hun gering gewicht, zijn ze
gemakkelijk om te hanteren. De voegen tussen de
panelen moeten luchtdicht zijn. Gezien dit materiaal
water niet absorbeert, is een dampscherm overbodig.
Het onderdak dat eventueel geplaatst wordt heeft als
voornaamste rol de waterdichting van de voegen te
garanderen.
onderdak
dampscherm
tegenlatten
binnenafwerking
Op dit onderdak komen tegenlatten (doorheen de
isolatielaag geschroefd in de kepers), panlatten en
het dekkingsmateriaal, net zoals voor een klassiek
daksysteem.
Sinds kort zijn er ook panelen van geëxpandeerd
polystyreen die geschikt zijn voor een Sarking-dak.
Een variante van deze techniek bestaat erin polyisocyanuraat-panelen
(PIR) te gebruiken waarvan de binnenzijde
bekleed is met een aluminiumfolie die dienst doet
als dampscherm. De bovenzijde heeft een waterdichte
“huid” waardoor een gegalvaniseerd of geplastificeerd
metalen raster zichtbaar is dat bij de productie in de
fabriek in het paneel verzonken werd.
P21
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 21 13/02/2007 14:49:41

P22
Dit raster vormt uitsteeksels van ± 25 mm en vervangt
zowel de houten tegenlatten en panlatten.
Naast hun gering gewicht (± 4 kg/m²), bieden deze
panelen het voordeel een continue isolatie te waarborgen
van 6 tot 8 cm van dikte en vermijden zo de
vorming van koudebruggen.
Op de markt zijn vele verschillende panelen beschikbaar
waarvan de spreiding van het raster variabel is
om zo gebruikt te kunnen worden met de meest courante
dakpannen te kunnen dragen.
Voor meer informatie over bevestigingsmethodes, waterdichting
van de voegen, bepaling van de steunen kan
u verder meer lezen in de technische gebruiksaanwijzing
van de fabrikant.
Isolatie op de kepers onderdak
Isolatie
dampscherm
dakbedekking
keper
gording
binnenafwerking
De toepassing van prefab isolerende onder-dakpannen (meestal van geëxpandeerd polystyreen) en het vullen van de
spouw tussen de dakbedekking en het onderdak (door injectie van schuim of inblazen van minerale wol) zijn af te raden
technieken want zij hinderen de ventilatie van deze spouw.
We herinneren u er nog eens aan dat het steeds de bedoeling is de continuïteit van de warmte-isolatie na te
streven. Overgangen met andere dakelementen schoorstenen, dakvensters en niveauveranderingen moeten zorgvuldig
bestudeerd en uitgevoerd worden.
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 22 13/02/2007 14:49:45

De binnenafwerking
De keus van de binnenafwerking is puur subjectief in
functie van ieders voorkeur.
Als de adviezen voor toepassing van de isolerende
lagen en de andere membranen (luchtdicht scherm,
dampscherm, onderdak…) worden gerespecteerd,
maakt de binnenafwerking weinig uit vanuit een
bouwfysisch oogpunt. Het wordt sterk aangeraden om
tussen het dampscherm of het luchtdicht scherm en de
binnenafwerking een vrije ruimte te laten zodat gaines
(meestal elektrisch) geplaatst kunnen worden zonder het
scherm te perforeren. Een perforatie zou de doeltreffendheid
van het scherm sterk verminderen. Natuurlijk
kan de keus van de isolatietechniek eveneens gepaard
gaan met esthetische criteria… … Sommige zweren
bij zichtbare balken… Anderen willen absoluut de beschikbare
en bewoonbare ruimte van de zolderruimtes
behouden. Wij hebben tevens gezien dat het mogelijk
is materialen te kiezen die zowel dienen als warmte-isolatie
als van binnenafwerking. Het profiel van het plafond
moet eveneens goed doordacht worden. Als de
nok hoog is, is het vaak verkieslijk om een vals plafond
te creëren teneinde het te verwarmen volume te minimaliseren.
Uiteindelijk moet men aandacht schenken aan
de keuze en de installatie van de verlichtingsapparaten.
Men moet afkoelingsmogelijkheden waarborgen
en elk contact met een isolatiemateriaal of een scherm
vermijden dat niet hittebestendig is.
Op het niveau van de begrotingen hebben de schoolbesturen, gezien de korte beschikbare termijnen, besloten om op
eigen vermogen de eerste fase van de werken te financieren. Voor de twee volgende fases voeren zij een dossier in bij
het Waarborgfonds van de Schoolgebouwen.
Teneinde de kosten te drukken die in de eerste fase moesten gedragen worden, werden de beschikbare arbeidskrachten
in de instelling (werkmannen) ingeschakeld voor het uitvoeren van verschillende opruimings- en voorbereidingswerken
(reinigen van oude pleisters, behandeling van het geraamte…). De bouwheer wenste betere prijzen te verkrijgen, maar
wou de aanbesteding niet volledig opsplitsen.
Een algemene aannemer werd ingeschakeld uitgezonderd voor de werken aan het buitenschrijnwerk en de verwarming.
Na een de aanbesteding uitgeschreven te hebben werden voor de drie loten onderneming geselecteerd uit de streek. De
werkzaamheden begonnen eind mei 1996 en werden voor het begin van het nieuwe schooljaar voltooid. De periode
voor de uitvoering van de werken werd zo gekozen dat er zo min mogelijk hinder voor de lessen was en om de veiligheid
van leerlingen en leerkrachten te garanderen in verband met de werf.
Teneinde de hele beschikbare ruimte te kunnen gebruiken, is er besloten om het volume van de zolder in te richten. De
werken die hier uitgevoerd voorzien zijn moeten, zoals we u ervan proberen te overtuigen sinds het begin van deze
brochure, bijzonder zorgzaam voorbereid en bestudeerd worden.Het is niet voldoende om enkele gips panelen en
enkele matrassen isolatiemateriaal te plaatsen …
In de zolders van het IATA dat ons als voorbeeld dient (zie de bijgevoegde schets),werden wanden opgesteld en werd
een vals plafond geplaatst ter hoogte van de bintbalken. De afwerkingsmaterialen zijn gips-panelen die kenmerkend
zijn voor hun brandwerende eigenschap. Achter deze panelen (totale dikte 16 mm voor de plafonds en 22 mm voor
de verticale wanden), is een dubbele laag van warmte-isolatie geplaatst. Er werd geopteerd voor rotswolmatrassen van
50 mm die een dichtheid hebben van 45 kg/m³.
P23
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 23 13/02/2007 14:49:45

P24
Zie detail
isolatielaag
Gelijkvloer
Kelders
roofafvoer
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 24 13/02/2007 14:49:50
Koer

Detail
Bedekking met leien en bestaand
2 lagen rotswol (2 X 50 mm, 45 kg/m³)
2 lagen rf panelen (10 + 12,5 mm )
op metaalstructuur
Dampscherm
Beplanking 25 mm, asafstand 400 mm
2e verdieping
P25
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 25 13/02/2007 14:49:53

P26
Wat zijn de verkregen
verbeteringen ?
Wij zullen niet terugkomen „warmtecomfort“-aspect van
de ondernomen werken. De verbetering op dit gebied,
als de materialen goed gekozen zijn geweest en het
werk degelijk uitgevoerd werd, zou zeer duidelijk
moeten zijn. Het warmtecomfort hangt namelijk niet
enkel af van de temperatuur van de omringende lucht
af maar ook van de oppervlaktetemperatuur van de
omringende wanden.
Dit grotere warmtecomfort gaat zeker gepaard
met een besparing op de verwarmingskosten.
(zie omkaderde tekst kosten baten)
Het is lang verleden tijd toen sommigen nog konden
geloven dat de besparing en comfort twee tegenstrijdige
concepten zijn.
Maar het comfort van gebruikers wordt ook bepaald
door de hoeveelheid licht en de kwaliteit van dit licht.
Dit geldt zowel voor natuurlijk licht als voor kunstmatig
licht.
Bij werken aan een dak waarbij de zolders bewoond
zullen worden, moet men altijd de mogelijkheden
bestuderen de natuurlijke verlichting van deze nieuwe
lokalen garanderen.
Het plaatsen van dakvensters laat toe licht en lucht te
brengen en eveneens om, tenminste visueel, de ruimte
te vergroten. Er bestaan op de markt ramen van verschillende
afmetingen, openingsmechanismen en toebehoren,
met inbegrip van een binnenafwerking.
Deze zenitale verlichting biedt een zeer constante klaarheid
aan aangezien het gevolgen van de schaduwen
vermindert en het eveneens een voortreffelijke ventilatie
toelaat.
Andere oplossingen zijn natuurlijk mogelijk maar zij
vereisen vaak het uitvoeren van belangrijkere aanpassingen;
dakvensters van alle vormen, grote openingen
in de puntgevels…
In alle gevallen, en dus ook voor dakvensters, moet
men openingen in een dak verzorgen. Het is niet de
bedoeling zomaar vensters en ramen van alle vormen
in een dak. Het dak heeft een esthetisch belang en kan
als vijfde gevel van een gebouw beschouwd worden.
We zoeken dus best een harmonie in vormen en maten
van dakopeningen.
Maar er kunnen eveneens maatregelen genomen
worden op het gebied van kunstmatige verlichting.
Daaromtrent zullen wij in de komende bladzijdes kort
de keuze van Dhr.DELISEE toelichten.
Verbeteringen zouden eveneens op het niveau van de
akoestische isolatie van het gebouw moeten bestaan.
Iedereen weet dat te hoge geluidsniveau’s hinderlijk
zijn. Deze niveau’s van geluidshinder kunnen verminderd
worden door materialen te gebruiken die geluid
absorberen en door constructies te maken die geluids
isolerend zijn.
Het probleem van de geluidshinder is zeer ingewikkeld
omdat geluid binnenkan dringen via omwegen
en één klein zwak punt in het systeem kan globale
efficiëntie van de geluidsbarrière te niet doen …
Men moet dus alle voegen, kieren en spleten zorgvuldig
afdichten.
De technieken die gebruikt kunnen worden zijn onderverdeeld
in functie van het type geluid. Men maakt
een onderscheid tussen contactgeluiden en geluid dat
zich door de lucht verplaatst. In beide gevallen, kunnen
de geluidsbron en de ontvanger zich in verschillende
lokalen bevinden die door één of meer bouwelementen
worden gescheiden.
Er bestaan twee grote manieren om een efficiënte
geluidsisolatie te verkrijgen. De toepassing van een
massa maakt het mogelijk om hoofdzakelijk de hoge
frequenties te bestrijden terwijl de toepassing van
absorberende panelen het mogelijk maakt om zich te
isoleren van hoge frequenties.
Om een goede contact-geluidsisolatie te creëren, moet
men ervoor zorgen dat de verschillende bouwdelen
van elkaar gescheiden worden en dus niet in contact
met elkaar zijn. Het plaatsen van zwevende vloeren is
het bekendste middel maar is niet altijd voldoende.
In het ons geval, name de bezetting van zolderruimtes
ten gevolge van hun herinrichting, moet het akoestisch
probleem niet verwaarloosd worden. De onderburen
zouden het zich kunnen betreuren dat ze nieuwe
bovenburen hebben …
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 26 13/02/2007 14:49:53

Berekening van de terugverdientijd van de investeringen
• Geval van de valse plafonds •
Laat ons een oppervlakte van 85m² valse plafonds (RF 1u) beschouwen voor deze berekening. De totale
kost van de werken voor deze post (structuur, 2 lagen isolatiemateriaal en dampscherm , 2 lagen panelen en
bepleistering) bedraagt 250.000 F.excl. BTW, d.w.z ongeveer 3000 F/m².
In kost per m², wordt het aandeel isolatie geschat op 600 F/m².
Het warmteverlies vóór de werken wordt aan de hand van een berekening geschat op 175 kWh per jaar
en per m² plafond (rekening houdend k-waarde van de wand van 2,8 W/m²K en 5800 uur verwarming
per jaar).
Na uitvoeren van de isolatiewerken, zou het verlies beperkt worden tot 15 kWh per jaar en per m²
(k is 0,25 W/m²K geworden).
De besparing bedraagt dus 160 kWh/jaar per m², hetgeen overeenstemt met 16 m³ aardgas of
160 F/m².
Vergeleken met de meerkost voor warmte-isolatie, is het dus mogelijk de investering terug te betalen op 3,75
jaar (600/160 = 3,75).
Dankzij de subsidies van het ECHOP-project, wordt de terugverdientijd tot (600 x 0,8) /160 = 3 jaar teruggebracht.
Wat de installatie van performante verlichtingstoestellen betreft, tonen de berekeningen aan dat voor de 47
armaturen die in het vernieuwde gebouw worden geplaatst, het jaarverbruik van 8742 kW/h tot 3431 kW/h
zou teruggebracht worden, d.w.z een besparing van 60% die per jaar ongeveer 20.000 F vertegenwoordigt
(rekening houdend met een gelijke kWh-prijs van 3,7 F, en van een gebruikstijd van 10 uur per dag en
200 dagen op het jaar).
Men zou dus (47 x 8.000)/20.000 = 18,8 jaar nodig hebben om de investering terug te verdienen… Maar
hierbij wordt geen rekening gehouden met het feit dat de levensduur van de nieuwe verlichting verdubbeld
wordt en dat het visueel comfort van de gebruiker sterk verbeterd wordt (betere verdeling van de verlichtingsniveau’s
in het lokaal).
Dankzij de ECHOP-subsidies (20%), wordt de terugverdientijd teruggebracht tot 15 jaar.
Nog dit: de gewone leidingisolatie van een verwarmingssysteem kan de warmteverliezen van die leidingen
met 85% beperken!
P27
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 27 13/02/2007 14:49:53

P28
Idealiter zou de globale vuurvastheid eveneens moeten
zijn verbeterd ten opzichte van de vertreksituatie.
Ten laatste zou, naast deze „individuele“ verbeteringen,
de finale situatie eveneens verbeterd moeten zijn
op vlak van milieu-impact. In Wallonië, waar slechts
2% van de nodige energie zelf geproduceerd wordt,
is rationeel energiegebruik zeker van belang. En wanneer
men weet dat 20% van de CO2-uitstoot veroorzaakt
wordt door verwarmingssystemen...
In totaal zijn al deze verbeteringen belangrijk en
significant.
Voor de IATA in de oude vleugel van het gebouw, zijn het uiteindelijk drie tekenklassen (één per verdieping)
met bijlokaal die werden ingericht. In feite is het gebouw na de werken zo goed als nieuw.
De houten ramen (van merbau) zijn nieuw en hebben een standaard dubbele beglazing (k = 2,9 W/m²K,
t.o.v 5,8 W/m²K voor het oude raamwerk). Deze keuze past natuurlijk in de verbeteringslogica van de warm
teprestaties van het gebouw. Het zou mogelijk geweest zijn om de prestaties van het raamwerk te verbeteren
door voor een efficiëntere dubbele beglazing kieren. (Zie daaromtrent de commercieel-technische fiche „Types
de vitrages“ die geschreven werd door Institut Wallon asbl).
De vloeren, wanden, bepleistering, deuren en trappen werden eveneens volledig vernieuwd. Zo werden de
oude vloeren van benedenverdieping (vloer op bakstenen bogen) door een vloer van gewapend beton vervangen
terwijl die van de 1e en 2e verdieping door middel van voorgespannen betonnen welfsels.
Ten laatste vestigen we de aandacht van de lezer op het feit dat er bij de keuze van de verlichtingsapparaten
gezocht werd naar vrij vooruitstrevende apparaten.
Op advies van de ontwerpers van het project, heeft Dhr. DELISEE het schoolbestuur ervan overtuigd in dit
performant materiaal te investeren. Het gaat immers om armaturen die ieder voorzien zijn van een sensor
die de hoeveelheid beschikbaar natuurlijk licht meet en in functie daarvan de intensiteit van het licht regelt.
Zo probeert men zowel het comfort van de gebruikers te garanderen als de beschikbare elektrische energie
rationeel te gebruiken.
Op het financieel vlak, hebben de werkzaamheden van de eerste fase ongeveer 9 miljoen F gekost.
Ten gevolge van de aanpassingen aan de wanden, plafonds en buitenschrijnwerk zou, volgens de berekeningen
van Institut Wallon, de energiebalans van het vernieuwde gebouw met 15% moeten verbeterd zijn. Zoals
wij u het hebben uitgelegd, was energiebesparing niet de eerste drijfveer in de beslissing om de werken te
realiseren. Dit neemt niet weg dat de energiebesparing een positief gevolg is en dat de school, dankzij die
besparingen, de geïnvesteerde gelden beetje bij beetje zullen terugverdienen.
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 28 13/02/2007 14:49:54

Belsuit
Wij hopen dat deze brochure u inzicht gegeven heeft
over hoe complex het isoleren van een hellend dak is
en wat de verschillende aspecten van de isolatie zijn.
We kunnen u nog alleen maar vragen het plaatje in
zijn volledigheid te bekijken vanaf het begin van uw
project!
Het succes van het project hangt af van een goede
voorbereiding van het dossier, het respectieve vertrouwen
tussen de partijen en de goede coördinatie
van de werf bouwterrein...
Dhr. DELISEE wijst er nog op dat een regelmatige en
goede opvolging van de werf door de bouwheer een
bijkomend element is om een goed verloop van de
werken te garanderen.
P29
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 29 13/02/2007 14:49:54

P30
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 30 13/02/2007 14:49:54

Enkele definities
1. De calorie is de warmte-eenheid. Deze vertegenwoordigt
de hoeveelheid vereiste warmte om de
temperatuur van een gram water van 14,5 °C te laten
stijgen tot 15,5 °C. Eén Kcal (kilocalorie) is uiteraard
1000 calorieën. Het kan eveneens nuttig zijn om zich
te herinneren dat: 1 calorie = 4,186 Joule en 1 kWh
= 860 Kcal.
2. De λ−coëfficiënt, is het warmtegeleidingscoëfficient.
Het vertegenwoordigt de hoeveelheid energie (uitgedrukt
in Watt) die, per tijdseenheid, door een materiaal
gaat met een oppervlakte van 1 m² en een dikte van
1 meter, als het temperatuursverchil aan weerszijden
van het materiaal 1°K is (1 graad Kelvin = 1 graad
Celsius). Dit coëfficiënt wordt uitgedrukt in W/mK of in
Kcal/hm°C. (zie Figuur 16).
1m²
1m
Hoeveelheid warmte
dat in 1 seconde door
het materiaal gaat
Temperatuurschverschil van 1K
Een warmte-isolatiemateriaal is materiaal dat weinig
warmte geleid. Gas, en lucht in het bijzonder, is
een zeer goed isolatiemateriaal. In de bouw wordt
aangenomen dat een materiaal isolerend is indien
de λ−waarde lager is dan 0,07 W/mK. Aangezien
water een zeer goede warmtegeleider is, is het belangrijk
dat een isolatiemateriaal niet vochtig wordt, want
dan verliest deze veel van haar isolerende eigenschappen.
Het ideale isolatiemateriaal is dus hydrofoob en
niet capillair.
3. De k-waarde is de warmteoverdrachts-coëfficient
van een wand. Deze geeft aan hoeveel energie er per
tijdseenheid door een materiaal gaat over een oppervlakte
van 1 m² wanneer het temperatuursverschil aan
weerszijden van het de wand 1°K bedraagt. Deze factor
(eveneens genoemd U in het internationale systeem)
wordt uitgedrukt in W/m²K. Hoe lager deze waarde,
hoe efficiënter de wand is als warmte isolator.
4. De µ-factor (zonder eenheid), is de dampdiffusieweerstand.
Deze geeft aan hoeveel weerstand een
materiaal van een bepaalde dikte biedt aan damp om
doorheen het materiaal te kunnen dringen in vergelijking
met stilstaande lucht.
5. Door de dampdiffusieweerstand te vermenigvuldigen
met de dikte van het materiaal verkrijgt men
de equivalente dampsiffusiedikte. Dit kenmerk wordt
uitgedrukt in meter wordt vooral gebruikt voor materialen
waarvan men de dikte moeilijk zelf kan bepalen
(kunststoffolies,...).
P31
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 31 13/02/2007 14:49:56

P32
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 32 13/02/2007 14:49:56

fout
fout
Enkele tips
fout
Topmuur
Dakgoot van gewapend beton
Verbinding hellend dak-plat dak
fout juist
Verbinding zoldervloer - vertikaal metselwerk
juist
juist
juist
P33
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 33 13/02/2007 14:49:59

P34
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 34 13/02/2007 14:49:59

Bibliografie
1. Isolation thermique de la Toiture inclinée
Brochure die in 1996 door het Ministerie van het Waalse Gewest werd uitgegeven, dat door CIFFUL
met de medewerking van WTCB werd opgesteld.
Actualisering van een brochure die in 1988 door SPPS werd uitgegeven.
Verschillende illustraties van deze brochure worden uit dit werk gehaald.
2. Nieuwe Warmtereglementering in Waals Gewest
De besluiten van 15/02/96 betreffende de warmte-isolatie en de ventilatie van de gebouwen: reglementering:van
kracht sinds 01/12/96
3. Het WTCB heeft talrijke documenten over het onderwerp gepubliceerd dat in deze brochure wordt
aangesneden.
Zie het Magazine van W.T.B.C. , Technische Informatie Nota’s, Tijdschrift van W.T.B.C.
NIT 134, 175, 195 zijn bijzonder interessant.
4. CIFFUL heeft talrijke documenten over het onderwerp gepubliceerd dat in deze brochure wordt aangesneden.
Het meest volledige is het didactische werkmiddel dat ontwikkeld werd voor het technisch-
en het beroepsonderwijs: «Isolation thermique des toitures». Verschillende illustraties van deze brochure
worden uit dit werk getrokken.
5. De isolatie van spouwmuren is eveneens van groot belang. Over dit thema raden we de brochure
“L’ISOLATION THERMIQUE des MURS CREUX” aan. Deze brochure, opgesteld door F. SIMON en
J-M HAUGLUSTAINE is voornamelijk bestemd voor de architecten en is uitgegeven door het Ministerie
van het Waalse Gewest.
De Figuur 1 van deze brochure komt uit dit werk.
6. Talrijke tijdschriften, zoals « Beter bouwen en Verbouwen », hebben artikels geschreven over het
thema voor het grote publiek
P35
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 35 13/02/2007 14:49:59

Nuttige adressen
• Ministère de la Région Wallonne
D.G.T.R.E. Service de l’Energie.
Av. Prince de Liège, 7 – 5100 Jambes
Tel. : 02 287 33 33
• Centre scientifique et technique de la construction
Service des Publications
Rue de la Violette, 21-23 - 1000 BRUXELLES
Tél. : 02 502 66 90
Station expérimentale
Avenue P. Holoffe, 21 - 1342 LIMELETTE
Tél. : 02 653 88 01
• Institut belge de normalisation
IBN
Avenue de la Brabançonne, 29 - 1040 BRUXELLES
Tél. : 02 734 92 05
• Communauté de l’isolation thermique et acoustique
COMITA
Rue Royale, 109 - 1000 BRUXELLES
Tél. : 02 217 63 65
• Centre d’études et de recherches des isolants
mineraux asbl
WTC 1
Bte 13 Bd E. Jacqmain, 162 - 1210 BRUXELLES
Tél: 02 509 15 20
• Centre technique de l’industrie du bois
Chaussée d’Alsemberg, 830 - 1180 BRUXELLES
Tél. : 02 332 28 28
Institut wallon asbl
Boulevard Frère Orban, 4 - 5000 NAMUR
Tél. : 081 25 04 80
Réalisation :
Institut Wallon asbl
Boulevard Frère Orban, 4
5000 Namur
Tél. : 081 25 04 80
Avec la collaboration de
Alain MARIAGE, Ir. Architecte.
Editeur responsable :
Ministère de la Région Wallonne
DGTRE - Service de l’Energie
7, avenue Prince de Liège - 5100 Jambes
Tél. : 081 32 12 11
Warmteisolatie van de hellende daken2.indd 36 13/02/2007 14:49:59