dpo_10081.pdf

N A T I O N A A L 

G E NEESKUNDIG 

HANDBOEK) 

V O O R D E N 

B U R G E R , 

E N D E 

BEWOONERS TEN PLATTEN LANDE. 

WAAR IN DE MIDDELEN VOOR A L L E ZIEKTEN E N 

ONGEMAKKEN, WELKE E E N SPOEDIGE HULP 

VEUEISCMEN, KLAAR EN BEVAT TELYK, 

WORDEN VOORGEDRAGEN: 

DOOR EEN BEROEMD 

GENEESHEER. 

en uitgegeeven 

* Tot Nut van 't Algemeen. 

ii ii 1111 ii ii ii in» i iMam"! inmiTiW——iwr* 

Te A M ST E L D A M, bj 

G. ROOS E N J. WE EG E, 

M D C C X C V.

VOORREDEN 

VAN D E N 

S C H R Y V E R . 

T* oflyk en pryzenswaardig is de yver dernieu* 

we Geneeskundigen, die de heilzame leer 

hunner kunst onder alle menfchen tragcen uit 

te breiden, ten einde dezelven in ftaat te flel- 

Jen, om in de aangelegenheden hunner gezondheid, 

zonder den byftand van een Geneesheer, 

zig zeiven alzins grondig te kunnen raadplegen. 

Doch ik geloof niet, na een allernauwkeurigst 

onderzoek, dat het hunne getrouwe vlyt immer 

zo ver zal kunnen brengen, om lieden, 

die geen grondig doorzigt in de kunst bezitten, 

door de duidlykfte voorfchriften in ftaat te Hellen 

, om ziekten , die zeer ingewikkeld zyn, 

en daar het geluk der genezing van de nauwkeurige 

beoordeling van vele betrekkingen te 

gelyk afhangt, zodanige, welker geneeswyze 

mar de omwentelingen en verwisfelingen, die 

er aan eigen zyn, aanmerklyk moet veranderd 

worden, of op zig zelve zeer zamengefteld is, 

en zulke, daar de redding van den lyder op de 

kennis van zyne byzondere natuur en lichaams 

gefteltenis, van den byzonderen loop der ziekte, 

van hare gewone uitkomst vergeleken met 

die m een byzonder geval, en op ene gehele 

verandering van de eerstverkozene geneeswyze 

2 

en

V O O R R E D E N 

en leefregel, uit hoofde van byzondere omftandipheden! 

aankomt, flegts eniger mate behoortl 

te behandelen. Men geve enen Godgeleerden, 

enen Heelmeester, of een anderen man 

van gezond verftand, allervlytigst de beste onderrigting, 

zelfs die van enen TISSOT, en 

zende hem daar mêe heen, om in ene zware 

kinderziekte, in ene kwaadaartige, of rotkoorts, 

in ene longöntfteking , in de waterzugt, en 

andere dergelyke ziekten, zodanig te handelen , 

als hem goed dunkt. Ik zal altoos zyne welmenendheid 

en goeden yver pryzen, doch er 

zal geen dag omgaan, zonder dat hy iets bederft, 

en ik beklaag met deernis den ongelukkig 

beminden lyder in de onbezuisde armen van 

zvnen redelyken menfchenvriend. Hier, daar 

de voorzigtigfte, de ervarenfte, de wyste,, en 

de oplettendfte Geneesheer zig altoos gelukkig 

zal achten , als hem het ganfche vermogen zyner 

bekwaamheid door de verwarde zwartheden 

flegts eindelyk enen fteeds twyfelagtigen 

uitweg tan banen; hier behoorde ik de gcdeeltelyke 

kundigheid van enen redelyken vriend geen 

valftrik te leggen , waarmede hy my zekerlyfc 

in 't graf zal flepen. Ik laat dit zonder verder 

bewys, uit ware overtuiging, ftoutmoedig op 

de proeven aankomen, die men in zulke gevallen, 

zelfs met de Raadgeving van TISSOT, in 

de volgende jaren nemen zal,of mooglyk reecis 

genomen heeft. Genoeg is het, dat de grote

VAN DEN S C H R Y V E R. v 

hoop der Geneesheren in Europa door dit voortreflyk 

Werk van dien onfterflyken Man beter 

onderrigt , en in honderderlei gevallen, daar 

men tot nog toe in 't duistere taste, verlicht 

is! Genoeg is het, dat Hy hier door een ware 

weldoener van alle volkeren der verlichte wereld 

is geworden! Doch dat een Dorpleraar , 

een Landheer, een Heelmeester, immer daar 

uit zo veel zouden leren , om 'er in de geneeswyze 

van zodanige ziekten , daar ik boven gewag 

van maakte, zo wel door te flagen, dat 

hun raad veel onfchaadlyker zou zyn, ja dat 

dezelve dikwyls niet eer, door nieuwe fpitsvindigheden 

en een al te groot vertrouwen op zig 

zeiven, den lyder nog fchaadlyker zou worden, 

dan de bünde raad van een onbelezenen Kwakzalver, 

zulks is een enkel voorwendzel! Indien 

het in zulke ziekten zo ver gebragt is, dat men 

het volk van zyne verkeerde gewoonten in de 

behandeling en de geneeswyzederzelven afleid, 

en hetzelve maar behoorlyk omtrent dat alles 

onderrigt , wat het in dezelven niet behoort 

te doen; dan kan men, naar myne gedagten, 

de daadlyke genezing , en al het overige, veel 

veiliger aan de Natuur overlaten, dan aan een 

Vriend , die, zonder een verftand te bezitten, 

dat door ervarenheid en oefening op de Geneeskunde 

afgerigt is , alleenlyk uit een Boek de 

geneeskundige behandeling wil voorfchryven. 

De eigenlyke gevallen, daar zulk een vriend 

» 3 . we-

vi V O O R R E D E N . 

wezenlyk van nut in zyn kan, en die men hem 

tot het ware welzyn der menfchen befchryven 

moest, en reeds ten dele befchreven heeft, 

zyn geheel van een anderen aart, als de bovengemelde. 

Zy leggen zyn vernuft geen lagen 

, zy vorderen alleenlyk ene oplettendheid 

en onderfcheiding , daar elk verftandig man 

overvloedig vatbaar voor is, en laten zig hem 

zo kennelyk affchilderen , dat hy geen gevaar 

loopt, van onfchuldig te dwalen. Ten aanzien 

van zommige gaat dit volkomen door; omtrent 

andere flegts eniger mate, als de ziekte ingewikkeld 

en moeilyker word, en dan enen Geneesheer 

vordert, die 'er te voren niet nodig 

was. Deze laatfte moet men in een werk voor 

onkundigen maar zo ver ontwerpen, als zy gefchikte 

onderwerpen voor hun zyn : en hoe 

geflreng deze bepalingen ook mogen fchynen, 

zo zal nogthans een Christen, die flegts in zulke 

gevallen behoorlyk onderrigt is , een vriend 

van zynen naasten, van zyne bloedverwanten, 

en van zig zeiven, ontelbare gelegenheden hebben 

, om ene weldadige liefde met oordeel en 

tot het ware welzyn der elendigen uit te oefenen. 

Hoe kan men onderftellen dat iemand , 

die de Geneeskunde niet verflaat, zodanig onderrigt 

zou kunnen worden, dat hy in ieder 

geval,daar een Geneesheer nodig, is aan 't nodige 

voldoen zou? Zyn 'er niet in alle Kunsten 

zwarigheden, waar van men enen onkundigen 

niet

VAN DEN S C H R Y V E R. vu 

niet eens een begrip kan geven, en nog veel minder 

in ftaat ftellen , om dezelven te boven 

te komen, zonder dat men hem eerst de gronden 

der gehele Kunst heeft eigen gemaakt ? 

Waarom zouden 'er geen ziekten zyn,die voor 

een ieder, die geen Geneesheer is, inaar te 

moeilyk blyven; daar 'er genoeg voorkomen , 

die zulks voor de Geneesheren zeiven zyn ? 

Behoort het enen menfehenvriend niet genoeg 

te zyn , als hem de Geneeskundigen voor zodanige 

ontelbare gevallen raad verfchaffen, waar 

in hy anderen en zig zeiven waaragtig nuttig 

zyn kan, zonder de Geneeskunde beoefend te 

hebben ? Met welk regt zoekt hy in zulk ene 

raadgeving de geneeswyzen van alle ziekten , 

en met welk voordeel fchryven wy hem voor 

zodanige , die hem te moeilyk zyn, een raad 

voor , dien hy niet veritaan of uitvoeren kan ? 

Een geneeskundig Handboek , daar lieden, 

die de gronden der Geneeskunde niet veritaan, 

in gevallen als 'er een Geneesheer ontbreekt, 

uit noodwendigheid onderrigting in zullen kunnen 

zoeken , moet of kan geen zamenftel der 

praktikale Geneeskunde zyn. Men kan nog 

van alle ziekten de geneeswyzen, nog alle geneeswyzen 

volledig, ja zelfs niet eens van iedere 

geneeswyze de beste, daar in verwagtcn : 

het moet alleenlyk de gemaklykfte , die het 

oordeel en de bekwaamheid van enen onkundigen 

niet te boven gaat, en dan nog flegts het 

* 4 we-

vin V O O R R E D E N 

wezenlykfte daarvan zyn ,op dat ze zo eenvoudig 

blyve als mooglyk is. Ondertusfchen breid 

een ondervvyzer zyne onderrigting in vele gevallen 

nog wel iets verder uit, met die hoop, 

dat een Lezer van groter vatbaarheden, zomtyds 

zyne hulp nog verder zou kunnen aanbieden 

, daar die, waarvoor geringere verftanden 

maar vatbaar zyn , doorgaans te kort fchiet. 

Het komt hier op een wel onderfcheidend oordeel 

van den ondervvyzer in elke afzonderlyke 

raadgeving aan , om de maat van genoegzaamheid 

overal vol te meten, zonder dat dezelve 

nogthans overlope , en het overtollige nutteloos 

of zelfs ten nadele verfpild worde. Ik weet 

het best, hoe moeilyk het zy, om deze middelmaat 

te houden, en ik wensch nog fteeds, 

't geen ik reeds in de nieuwe voorreden van 

den Artz gezegd heb, dat 'er zig een gefchikter 

en bekwamer Man, dan ik ben, tot zulk ene 

onderneming opdeed! 

Ondertusfchen geloof ik,dat ik met dit ontwerp 

der hulpmiddelen tegen velerlei ongelukkige 

gevallen, en fchielyke ziekten, het Algemeen 

enen wezenlyken dienst gedaan zal hebben. 

Het heeft ons tot nog toe, zo veel ik 

weet, aan zulk een volledig werk ontbroken: 

dan , 't zyn niet altoos onze wezenlykfte behoeften 

, daar men het eerst voor zorgt. Men 

heeft wel te dezer dagen, door de voorbeelden 

van andere volkeren aangemoedigd, ook in 

Duitsch-

VAN DEN SCHRYVER. ix 

Duitschland korte en voor een ieder vatbare raad» 

gevingen wereldkundig gemaakt, hoe men zommige 

verongelukte perzonen, by voorbeeld drenkelingen 

, bevrozenen, geilikten, enz. te hulp 

moest komen.— Doch men kan en moet in een 

geneeskundig Handboek dit plan vergroten, en 

het zelve tot alle zodanige fchielyke gevallen 

uitbreiden, daar het meer op ene fpoedige dan 

op ene geleerde hulp aankomt, en daar men 

dikwyls in de verwagting van een Geneesheer 

het ogenblik zou verzuimen, waarin het in gevaar 

zwevend leven, of een elendige uit een 

gevaarlyken of allerfmertlykften toeftand, gered 

kan worden. Ik heb het gewaagd, zulk 

een uitvoerig ontwerp te bearbeiden, en hetzelve 

naar de vatbaarheden van alle Lezers in 

te rigten. In hoe verre ik hier in geflaagd ben , 

zal de tyd leren. Ik begeer in der waarheid 

geen groteren lof, dan dat het werk der befchaving 

waardig zy ; immers de aandagtigfte 

Geest zou zeer ligt in zulk een baijert van zaken 

iets over 't hoofd zien, en zelfs de beste uitvoering 

zou doch van tyd tot tyd ene verbetering, 

ene befchaving, en vele byvoegzels nodig 

hebben , dewyl onze geneeskundige kundigheden 

geftadig vermeerderd en verbeterd 

worden. Voor de deugdlykheid der cnderrigtiug 

moet ik billyk inftaan, met die uitzondering 

nogthans, dac ik buiten weten zou kunnen 

dwalen. Deze raadgevingen zyn derwyze in? 

* 5 ge-

x VOORREDEN VAN DEN SCHRYVER. 

gerigt, dat ik door terugwyzing op de §. en 

Nommers, ene al te grote wydlopigheid, en 

de veelvuldige herhalingen in het voordragen 

heb kunnen vermeiden. Doch men dient uit 

dien hoofde ook de aanhalingen niet voor een 

bywerk, daar 't niet op aankomt, te houden; 

want zo als ik geen getal heb neergezet, zonder 

de aangehaalde plaats nogmaals over te lezen 

, om zeker te weten, dat zy volkomen in 

dezen zamenhang te pas kwam, of, daar dit 

geen plaats had , dat ik 'er onmiddelyk na de 

aanhaling de nadere bepaling heb bygevoegd ; 

zo verwagt ik ook dat de zodanigen, die zig 

van deze raadgeving praktikaal willen bedienen, 

alle de aangehaalde plaatzen in diervoegen zullen 

aanmerken , als of ze overal woordelyk 

waren ingevoegd. 

VOOR-

VOORREDEN 

V A N D E N 

V E R T A L E R . 

f]~ et 

werkje, dat wy thans den Lezer aanbieden, 

behoef't gene andere aanpryzing 

als den naam des Scbryvers, die door verfcbeide 

uitmuntende werken, waarvan zommigen ook 

in onze taal het licht zien, zig zeiven der wereld 

reeds genoeg als een uit [lekend groot en voortreflyk 

Geneesheer heeft bekend gemaakt; weshalve 

wy ons hiermede niet zullen bezig houden. 

Wy hebben den Lezer alleenlyk te berigten, dat 

wyin dit werkje enige verfchikkingen en veranderingen 

hebben gemaakt, die ons zeer noodzaaklyk 

toefchenen, om hetzelve voor V gebruik meer 

geregeld en gemaklyker te doen worden. En 

dewyl wy oordelen, dat het tegenwoordig werkje 

ook met voordeel van hun, die zig op de beoefening 

der Geneeskunde toeleggen, gebruikt kan 

worden , hebben wy by zommige artykels der 

silphobetifcbe Verhandeling aanmerkingen gevoegddie 

misfehien alle niet zo wel gefchikt 

zyn

XII VOORREDEN VAN DEN VERTALER. 

zyn voor de vatbaarheid van geheel onkundigen, 

ah de raadgevingen van onzen Schryver; doch 

de zodanigen,en nog anderen,die 'er geen fmaak 

in mogten vinden, kunnen dezelven onaangeroerd 

liten rusten. 

IN-

I N H O U D 

DER VOORNAAMSTE 

A R T Y K E L E N . 

VERHANDELING OVER DE DOOROE- 

ZWOLGENE VERGIFTEN. . 

U A D Z 

- 

Kentfis van doorgezwolgen Vergiften. 3 

Scherpe en bedwelmende Vergiften. • 4 

Kentekens van fchcrpe Vergiften. . . 6 

_ bedwelmende Vergiften, tb. 

Vergelyking van beiden. • ' • 1 

Algemene geneeswyze tegen aüe Vergitten 

, en in onzekere of twyfelagtige gevallenvan 

dien aart. • • 

Middel tegen het gevaar ener onzekere 

Vergiftiging. • • , 

Algemene geneeswyze tegenfcherpe Ver- 

Over het Rottekruid, Arjemcum. - *S 

. Kwikzilver. • • 

Spiesglas. • • , 

. Kope?, Spaansch groen,en bloemen ^ 

. 

van het Koper. . • . . 

Koningswater, Salpetergeest, Vitriool- 

2 0 

olie, enz. . • 

de Loodvergiften. . • •> 

. Gips en Kalk. . . 

2 b 

, ünnatuurlyk doorgeflokte dingen, als 

Glas, Metale punten, enz. en lenerpe 

Dampen. • •' • . . _ 2 

^ 

Doorgezwolgene fcherpe Vergiften mt het 

ryk der Planten. • • 3 

Over de Cicuta of Scheerling ; Waterfcneeiling, 

en andere zoorten. . • 

Herfstbloemen, Tydelozen of ISaakte 

Vrouwen, Colchicum autumnale. q 35

X I V 

1 N H O U D. 

Over de Wolfswortel of Monnikskapjes, Acomtum 

Napellus. 

w 

\, J ^ 

— Nieskruid, EllehorusMelamplt^ 

ot Veratrum, en deszelfszoorteri Euphorbmm, 

Hondsmelk en deszelfs 

zoorten. Efula , Tithimalus, Wolfsmelk, 

en derzelver zoorten. Keizers- 

Jcroon of Corona Imperialis. . „a 

' den Taxisboom, Taxus. . ' 

; d e 

• 

Loogzoute fcherpe Vergiften. ' 

al te nevige Braakmiddelen, en Buikzuiverende 

middelen. 

fQ • Liefde dranken. Philtra. . ' 

~— kpaanfche Vliegen. ' "T*? 

Loorgezwolgene bedwelmende Vergiften 1? 

Uver de Champignons, Paddeftoelen, Ftmvus. Vi 

— vergiftige Mosfelen en Oesters. ë 

£ 

Kreeften, en Kreeftögen. # 

ten 

C h Z e k e C n g e f t o r v e n e 

' 

' Bees 

' 

—- de fcherpe Spyzen en Spéceryen. ' . S 

• —- hete Spéceryen. & 

het vergiftigd Brood. ' 

d C 

Wa S 

tigde W y 

ter 

° C D B i 

r ; b e d 

' " o r v e n 

' '* • 62 

VERHANDELING OVER DE ONGEMAK 

KEN UIT OVERLADING EN GEBREK 

VAN SPYZEN EN DRANKEN. 

O ver de overlading der Maag met fpyzen. 

Algemene geneeswyze van de overla- 

60 

ding met fpyzen. . 

Over de Beroerte en Verlamming. ' 

i b 

70" 

1 

" 

Bezwyming, of Duizeling. iz Stomheid en verlamming van de Tong ir, 

kuipen > Trekkingen en de Vallende 

Ziekte. . . 

Aamboritigheid, Verffikking. 

Nagtmerrie, Hartklopping. 

*. 

. 

i b 

7," 

Q 

Opwerping uit de Maag, de Zode. 7 T 

Over

I N H O U D . xv 

Over de Hoofdpyn, fchele Hoofdpyn. bladz. 77 

—— hec Kolyk. Buikpynen. . . 78 

• Braken en den Buikloop. . 80 

« de Bedorve Maag. . . ib. 

Overlading met Dranken . . 81 

1— Thee, Koffy, Water, en Bronwater, ib. 

Dronkenichap van Wyn, Brandewyn, 

en verhittende Bieren. . . 83 

Uitgemergelde Perzonen. . . 87 

VERHANDELING OVER DE VERGIFTIGE 

WONDEN, EN U ITWEN DI G A AN G E- 

BRAGTE VERGIFTEN. . . . 88 

Uitwendige Vergiftigingen. . . ib. 

Vergiftige Wonden van Dolle, of Toornige 

viervoetige Dieren en Vogels. „ 89 

Tekens van zodanige Vergiftigingen. . ib. 

van Dolle dieren. . . 91 

Behandeling van de Wond. . . 92 

Inwendige Geneeswyze. . . . 94 

Vergiftige Wonden van Adders, Slangen, enz. 97 

Tekens van deze Vergiftigingen. . . ib. 

Behandeling der Wond. . . 98 

Inwendige Geneeswyze. . . I O O 

Vergift der Padden. . . . 101 

Vergiftige fteken van Infekten. . . 102 

Tekens van deze Vergiftigingen. . ib. 

Steek van de Schorpioen. . . 103 

Steken van Spinnekoppen. • . , 104 

• • Byën. . . 

Over de Spaanfche Vliegen. . . 105 

Muggen, Vliegen,en kleiner Infekten. 

. i . ib. 

—' Bloedzuigers. . . I Oö 

Wonden van vergiftigde Werktuigen. 107 

uitwendig aangelegde Vergiften. . 108 

VERHANDELING OVER DE VERGIFTIGE 

DAMPEN EN UIT W A A s s EM IN G EN. III 

Verdeling. . . ib.' 

Hulpmiddelen voor fchynbare Doden. . 113 

Ver-

xvr I N H O ü D. 

Verflikkende Zwavelagtige Dampen. bladz. 110 

Werkingen van Zwavèlagtige Dampen, ib. 

Befcherming tegen Zwavelagtige Dampen. 

. 121 

De Genezing. . . 122 

Bedwelmende, Opiatifche Dampen. . 123 

Werkingen van bedwelmende Dampen, ib. 

Befcherming tegen bedwelmende Dampen. 

. . 125 

Dc Geneeswyze. . . ib. 

Verflikkende bedwelmende Dampen. . 127 

Werkingen van verflikkende bedwel. 

mende Dampen. . . ib. 

Onderscheidende tekens van verflikten 

en bedwelmden. . . 128 

Voorbehoeding tegen den Damp der 

Kolen. . . . 132 

Gestende, lang beflotcne, en bedervende Dampen. 

. . 133 

Werkingen van gestende, beflotene en 

bedervende Dampen. . ib. 

Voorbehoeding tegen zulke Dampen. 134 

De Geneeswyze. • 136 

Voorbehoeding tegen pestilentiale Dampen.- 

. . . 137 

> aanflekende Ziekten. 

. . .. 138 

De noodzaaklykheid der verfche lugt 

in Woon-en Slaapvertrekken. . 140 

DeBlixem, en de Electriciceit. . 141 

Scherpe, bytende Dampen. . . 142 

Werkingen der fcherpe bytende Dampen, ib. 

De Geneeswyze. . . 144 

OVER DE VERHANGENE, VERWURGDE 

EN GESMOORDE PERZONEN, . 147 

OVER DE DRENKELINGEN. . . 150 

OVER DE VERDRUKTEN. , . 153 

OVER

GENEESKUNDIG 

HANDBOEK. 

V E R H A N D E L I N G 

O V E R D E 

DOORGEZWOLGENE VERGIFTEN. 

Sr I. 

Inleiding. 

Om deze wydlopige en verwarde ftof der 

vergiften geregeld, duidlyk, kort, en egter 

voor het gebruik myner lezeren voldoende 

te verhandelen , moet ik vooraf herinneren, 

dat de meeste dingen , die in zig zeiven voor 

de menfchlyke natuur fchaadlyk zyn, en daarom 

vergiften genoemd worden, ons alleenlyk 

in zo verre benadelen, als zy ons op bepaalde 

wyzen worden toegebragt. Zommigen flikt men 

zonder nadeel door, die nogthans, als ze door 

ene wond in het bloed gebragt worden, van 

doodlyke gevolgen zyn, zo als by voorbeeld 

het vergift der flangen. Zommigen doen geenzins 

hunne fchaadlyke werking in de wonden, 

maar brengen ons om 't leven, wanneer wy dezclven 

doorflikkcn, zo als de vergiften van het 

A lood.

2 VERHANDELING OVER DE 

lood. Velen benadelen ons alleenlyk door 

hunnen damp, indien hy in de lugtpyp komt, 

fchoon ze zonder kwade gevolgen doorgezwolgen, 

en op de huid gebragt kunnen worden, 

gelyk als de zwavel, enz. Velen, die op alle 

de vorige wyzen onfchaadlyk zyn, worden vergiften 

voor ons, zo dra hunne dampen geroken 

worden, of enkel de zenuwen aandoen , zo als 

de dampen van de faffraan, gestende dranken, 

enz. Eindelyk zyn velen op de meeste der gemelde 

wyzen ons te gelyk fcbaadlyk. Men kan 

derhalve over de werkingen der vergiften niet 

zonder verwarring handelen, indien men dezelven 

maar enkel volgens hunne namen en natuurkundige 

eigenfchappen befchouwt, en daarom 

zal ik ze liever naar de wyze, op welke zy 

ten onzen aanzien vergiften zyn, en wel verfcheidene 

noodzaaklyk twe- of meermalen, befchouvven. 

Ik zal derhalve eerst de doorgezvvolgene 

vergiften, en vervolgens de zodanigen in 

overweging nemen, die door wonden, of op 

de huid aangelegd zynde, werken. Dan zouden 

de zulken volgen , die door het inademen , 

en eindelyk die, welken door de werking hunner 

dampen op de zenuwen fchaadlyk zyn. 

Doch de'wyl men zulke perzonen , die door 

dampen of verflikt, of bedwelmd zyn, niet eigenlyk 

vergiftigde kan noemen, Zal ik over dezelven 

onder een ander opfchrift, fchoon onmiddelyk 

na dit ontwerp der vergiftigden, handelen. 

Het tegenwoordige word dus flegts in 

twe afdelingen verdeeld, naamlyk over de 

doorgezwolgene, en over de door de huid of 

door wonden aangebragte vergiften. 

5. 2.

D00RGEZWOLGENE VERGIFTEN. $ 

Kentekens van doorgezwolgen e Vergiften. 

De doorgezwolgene vergiften werken op 

verfcheidene manieren , en vorderen uit dien 

hoofde verfchillende geneeswyzen. Om in 'c 

algemeen te beoordelen of iemand een vergift 

doorgezwolgen heeft, behalve de omftandigheden, 

die die vermoeden gaande maken, naamlyk 

dat iemand voor het gebruik ener zaak gezond 

en wel geweest is, - maar vervolgens plotsling 

een zwaar overval gekregen heeft, en in 

levensgevaar gekomen is, moet men op de volgende 

werkingen, als gewone kentekens, acht 

geven. Men word fchielyk na een doorgezwolgen 

vergift kwalyk, als of men braken moest, 

't geen zomtyds ook met grote hevigheid gefchied; 

men heeft ene flikkende benauwdheid; 

de maag en darmen ondergaan nepen en fnydingen, 

zo dat het den lyder aandoet, en hevige 

buikpynen verwekt; men voelt ene branding 

als van een vuur in 't lyf; zomtyds volgt 'er een 

geweldige en zelfs bloedige buikloop , en ene 

brandende ontlasting van, pis; zomtyds is het 

lyf voor den afgang en de pis gefloten; men 

ligt in grote onrust en in koud zweet; de pols 

gaat zeer ongelyk , en men heeft ene ongeregelde 

hartklopping; het aangezigt word onnatuurlyk 

veranderd, en is opgezet, of bleek en 

blauw, als van een lyk; de ogen flaan of verre 

vooruit, of zyn donker in 't aanfehouwen, 

zy verliezen hunne fcherpte in 't zien , geven 

vonken 5 of andere ongewone verfchyn- 

A a zeis

4 

VERHANDELING OVER DE 

zeis, of worden eensklaps blind; de zinnen 

worden doorgaans zwak; 'er ontftaan dikwyls 

duizelingen , flauwten , ftuiptrekkingen, verflomming, 

een groot verval van kragten, trillen 

der leden, en dofheid; zomtyds zwelt de 

tong zeer dik, en de keel is ruw en verhit; 'er 

ftygen ftinkende dampen op uit de maag; de 

navel word door de pyn in't lyf of diep naar binnen 

getrokken , of wyd naar buiten uitgedrongen; 

de lippen worden dik en zwart; de maag en 

de zyden zwellen zigtbaar op ; ja zelfs zwelt 

zomtyds het ganfche lichaam, en krygt vlekken 

van velerlei kleuren. Indien eindelyk de pynen 

plotsling ophouden, en de lyder ten uiterfte 

zwak blyft; of de flauwten en ftuipen toenemen 

, dan is het fchielyk met den lyder gedaan. 

§• 3- 

Scherpe en bedwelmende Vergiften. 

Alle deze kentekens hebben niet by alle vergiftigden 

plaats, men kan dezelven dus alleenlyk 

daartoe gebruiken , om ze by een voorkomend 

vermoeden van een doorgezwolgen vergift 

door te zoeken, ten einde dit bevestigd of 

wederlcgd worde, indien men of velen, of weinigen 

derzelven, en wel misfchien van de laatften 

flegts zodanigen , die aan andere ziekten 

ook gemeen zyn, of van de eerften integendeel 

de hevigften en de ongewoonlykften, befpeurt. 

Wanneer men zo verre gekomen is, dat men 

aan een doorgezwolgen vergift niet meer kan 

twyfelen; dan is het tyd om verder te onderzoe-

DOORGEZWOLGENE VERGIFTEN. 5 

zoeken , van welken aart het vergift geweest 

zy? Want hierop rust dc keus der hulpmiddelen. 

Men houde zig egter niet te lang in het 

nafporen der gebruikte dingen op ; want dikwyls 

ontdekt men ze nooit, en als men ze al 

gevonden heeft, dan word men 'er nog mets 

wyzer door, om dat men zelden hunne wyze 

van werken kent, daar het nogthans alleen op 

aan komt. Dit moet men derhalve den Geneesheer 

overlaten, wanneer hy komt; wy handelen 

hier alleenlyk over 't geen zeer fchielyk, 

in afwezigheid van een Geneesheer, moet gefchieden, 

en daartoe moet het voldoende zyn, 

de maatregels enkel uit de kentekens aan den 

lyder op te maken. De zaak is niet zo moeilyk, 

of een ieder, die flegts nauwkeurig acht wil geven 

, kan dezelve in 't werk ftellen. Het komt 

alleenlyk op de kentekens aan, of het gebruikte 

vergift zeer geweldige bewegingen veroorzaakt, 

en bovendien, (om ene korte uitdrukking 

voor de manier van werken der meesten te 

verkiezen,) of het een fcherp, dan of het een 

bedwelmend vergift zy? Velen zyn dit beiden 

te gelyk, zo als de tabak, en, zo ais men zegt, 

de kraanögen , (nux vvmica,) enz. Wanneer 

men derhalve den toeftand van den Lyder 

overëenkomftig bevind met zodanig enen, dien 

de fcherpe, of dien de bedwelmende vergiften 

veroorzaken , dan gedraagt men zig in zulke 

gevallen volkomen zeker, indien men volgens 

die omftandigheden te werk gaat. 

A 3 

S. 4.


§. 4- 

Kentekens van.fcherpe Vergiften. 

Wanneer iemand een fcherp vergift heeft ingenomen, 

dan heeft hy aanftonds vele hevige 

toevallen en pynen in de maag, fterke bedorvene, 

of ftinkende opwerpingen , en braakt met 

veel pyn en benauwdheid; hy heeft ene branding 

in de keel ; fnyding en branding in de 

maag en darmen; een wild en opgezet aangezigt 

; verfchriklyke onrust ; een gezwollene 

maag; buikloop ; brandende pis ; ongeregelde 

hartkloppingen ; uitpuilende ogen; een dikke 

tong; ftuipen; razerny; zwarte lippen; vlekken 

over het ganfche lichaam , enz. Deze 

vreeslyke toeftand is zeer gemaklyk van den 

volgenden te onderfcheiden , die ene andere 

geneeswyze vordert, en den aanfchouwer een 

fchrikbeeld van gansch andere gedaante vertoont. 

§• 5- 

Kentekens van bedwelmende Vergiften. 

Iemand die een bedwelmend vergift heeft 

doorgeflikt, gevoelt wel mede in den beginne 

ene kwalykheid en neiging om te braken, en 

braakt ook wel in der daad: maar hy heeft 'er 

zo veel benauwdheid, of pyn niet van als de 

vorige, en zyne kwalykheid gaat zeer fchielyk 

met duizeling, flauwte , en ene ongewone 

bedwelming gepaard. Hy heeft wel ene branding, 

doch zulke ftekende pynen niet, maar 

eer

D00RGEZW0LGENE VERGIFTEN. j 

eer ene drukking in de maag; hy gelykt van 'c 

begin af aan meer naar ene dronkene , dan 

naar ene vergiftigde perzoon, ook is hy niet 

zo wild en onrustig, maar veel eer zwak, duizelig 

en ftil, zelfs kan hy zomtyds de gebaardens 

van enen lachenden niet vermyden. Zyn 

ganfche lichaam fchynt flaperig en verzwakt te 

zyn , en zyn geest is zeer verbaasd en ver* 

ward, hy mymert en is niet volkomen by zyne 

zinnen; de ogen worden donker, en zien verfchynzels, 

of worden blind; hy weet van geen 

hevige pyn; zyn aangezigt is flauw, en bleek, 

als van een lyk; nogthans gloeijen zomtyds de 

wangen; de pols is traag; de tong is zwaar en 

ftamelt; de lippen zyn dik; de lyder is ongemeen 

flaperig en onverfchillig; hy onderneemt 

dwaze dingen, heeft vreemde invallen , als een 

uitzinnig mensch; als het erg word, overvallen 

hem toevallen van beroerten, koud zweet, de 

ene flauwte op de andere, trekkingen, enz. en 

eindelyk word zyn adem koud. 

§. 6. 

Vergelyking van beiden. 

Deze beide befchryvingen moet men wel begrypen 

, als men in de keuze der hulpmiddelen 

niet wil dwalen. Dezelven ftryden zo zeer 

met elkander, dat men zig niet ligt misleiden 

zal. De eerfte dezer ongelukkigen heeft enkel 

hevige toevallen , en zyn pyn en angst 

geven hem de gedaante van een woedenden , 

of vertwyfelden. De laatfte is zwak, en zonder 

hevige pyn; doch het mymcren , en alle 

A 4 

z 

y-


zyne toevallen, vertonen hem als enen die door 

flauwte en verrukking is aangedaan. Op dit 

voornaam onderfcheid moet men acht geven ; 

want verfcheiden der overige toevallen kunnen 

aan beiden gemeen zyn. Indien men flegts het 

hoofdkenmerk wel begrepen heeft , dan kunnen 

de overige omftandigheden niemand verwarren. 

Algemene geneeswyze tegen alle Vergiften, 

en in onzekere of twyfelagtige gevallen 

van dien aart. 

Thans is de vraag, hoe men zulke ongelukkigcn 

te hulp zal komen? Wanneer men maar 

eerst weet, dat iemand een vergift gebruikt 

hebbe , alhoewel men nog onzeker is hoedanig 

een het zy geweest, en alvorens men zulks 

navragen , onderzoeken , of uit het karakter 

van den lyder befluiten kan; zo kan men egter 

enige algemene hulpmiddelen aanwenden , 

die in ieder geval te pas komen,en dedringendfte 

omftandigheden tegengaan. Dezen móet 

men derhalve het eerst weten, en in elk geval 

bezigen. Het komt alles daar op aan, om het 

vergift fchielyk wederom uit het lichaam te 

brengen, en 't geen 'er niet uit gevoerd kan 

worden, zo veel als mooglyk is, van zyn geweld 

te beroven, en bovendien om de gevaar. 

Jykfle bykomende toevallen af te keren. 

1. Moet men den lyder,zo fchielyk als doenlyk 

is, aan 't braken helpen. Doch tot dit alge-

DOORGEZWOLGENE VERGIFTEN. Q 

gemeen oogmerk zyn alle braakmiddelen niet 

even goed. 't Js het zekerfte ene veder, die 

in olyfölie gedoopt is, in de keel te brengen, 

en daardoor het braken te verwekken; of den 

lyder ene grote hoeveelheid water , of dun 

bier, met veel olyfölie, of boter, lauw te laten 

drinken; of, als men 't hem beduiden kan, 

dat men hem zelf een zyner vingers, in olie gedoopt 

, in de keel laat fteken. 

2. Moet hy hierop veel lauw water drinken. 

Alle vergiften worden onfchaadlyk, wanneer 

zy in ene grote hoeveelheid van water 

verdund zynde, gedronken worden. Dit middel 

verzwakt derhalve het geweld der vergiften. 

Doch het moet onmatig worden gedronken 

, zo veel als de maag kan bergen; en 

als dezelve het uitwerpt, dan moet men telkens 

wederom zo veel drinken , tot dat 'er 

niet meer word overgegeven. Doch dit is 't 

nog niet al. 

3. Moet men ook door klysteren zeer veel 

water herhaalde malen infpuiten. 

4. Den lyder in een bad van lauw water zetten 

, of hem ten minfte een voetbad geven , 

en het ganfche lichaam door natte doeken met 

'lauw water bevogtigen , ten einde het lichaam 

op alle mooglykc wyzen bevogtigd worde; 

Men is ook wel gewoon de vergiftigden in 

warme huiden van verschgeflachte dieren te 

winden ; doch ik weet niet, of dit by iedere 

vergiftiging, zonder onderfcheid, dienftig 

5. Kan hy in ieder geval veilig en m grote 

hoeveelheid melk en vette foepen, of olyfölie, 

tastenen het water drinken; want deze middel 

e n 

A 5

JO VERHANDELING OVER DE 

Jen verzwakken de fcherpe vergiften, en zyn 

voor de bedwelmende niet nadelig. 

6. Iemand die zeer volbloedig is , of die 

al te hevige pynen uitfïaat, of die ongemene 

fterke hartkloppingen heeft, of wiens borst ten 

uiterfte benauwd is, en die, met opgezwollene 

aderen in 't aangezigt, en aan den hals, gewei, 

dig raast, kan men in ieder geval van vergiftiging 

veilig ene ader op den arm openen, en 

ryklyk bloed aftappen, om erger toevallen voor 

te komen. 

Middel tegen het gevaar ener onzekere 

Vrgiftiging. 

Indien iemand in gevaar is van vergifc te bekomen, 

en zig daar tegen beveiligen wil, eer 

hy nog het zoort van vergift kan vermoeden, 

dan moet hy vooraf zyne maag met water, daar 

honing in ontbonden is, zo veel opvullen, als 

dezelve kan laden. 

5- 8. 

Algemene geneeswyze tegen fcherpe 

Vergiften. 

_ Wanneer men iemand , die een fcherp vergift 

heeft doorgezwolgen, te hulp wil komen, 

dan moet men zig van deze algemene genees- 

•wyze bedienen. 

li Braakmiddelen gebruiken, zo als in de alge-

DOORGEZWOLGENE VERGIFTEN. II 

gemeenfte kuur, §. 7. N. I. of vette foepen, 

gerfteflym met veel olie, melk met olie en boter 

, bier met olie en boter; de uitgeperste 

lynölie, of notenolie, is hier beter dan olyfölie, 

Indien de keel zo erg is, dat het met het 

flikken niet gaan wil, dan moet een Heelmeester 

met ene kromme pyp, die in de keel gebragt 

word, deze braakdranken, en de overige 

hulpmiddelen, infpuiten. Na het braken 

geeft men dezelfde middelen op nieuws, tot dat 

men befpeurt, dat de maag van het vergift gezuiverd 

is. 

2. Tot den drank ene grote hoeveelheid 

haver-, of gerfteflym , of een taamlyk dik afkookzel 

van hertshoorn , of melk met water, 

of arabifche gom, of gom dragant in water ge- 

.kookt, hoe dikker hoe beter, of het afkookzel 

van heemstwortel, of andere flymerige dranken 

in ene grote hoeveelheid ingeven. 

3. Klysteren zetten van weekmakende kruiden 

in water gekookt, of van alle de dranken N. 2. 

met veel olie, het zy olyfölie, of lynölie, zo 

veel als men in den buik kan brengen, en zo 

dikwyls als zy ontlast worden herhaald. Dit gefchied 

zo dra men uit den buikloop, het hevig 

kolyk, dat zig boven den navel dwers over den 

buik uitftrekt, den aandrang tot ftoelgang, en 

uit het branden by de ontlasting gewaar word, 

dat de fcherpte van het vergift reeds in de on« 

derfte darmen gekomen is. 

4. Indien het de omftandigheden, die in de algemeenfte 

geneeswyze §. 7. N. 6. befchreven 

zyn, vorderen, dan opent men ene ader op 

den arm, en men laat omtrent een pond bloed 

aftappen. 

5- Als


5. Als de keel zeer verhit is , gorgelt of 

fpuit men met de dranken N.' 2. of met weekmakende 

kruiden in water gekookt. Doch 

men moet tot dit einde by allen den rozenhoning 

voegen. 

6. Tegen de buikpynen en den buikloop, het 

branden der urine en de opftopping derzelve , 

als mede van den afgang , dienen de herhaalde 

klysteren N. 3. die ook in de pisbuis moeten 

ingefpoten worden, en de dranken N. 2. Op 

den buik legt men doeken met kamferbrandewyn 

bevogtigd , daar theriak . in ontbonden 

is, of weekmakende omflagen in melk gekookt. 

7. Deze ganfche kuur moet zo lang voortgezet 

worden , tot dat 'er geen fchyn , van 

enig in het lichaam terug gebleven vergift, meer 

over is. 

8- Vervolgens voed men den lyder met melk, 

gelei van kalfspoten , of van geraspte hertshoorn, 

enz. Men verfterkt hem matig met 

ouden wyn. Men geeft hem 's avonds wat theriak 

om te rusten. En men verkwikt hem door 

hartfterkende middelen, zo als het water van 

kersfen, melisfen , kaneel en rozen, met fyroop 

van gehele citroenen, of zure granaatappelen 

gemengd, en lepelwyze gebruikt. 

9. Indien de darmen door de fcherpte van 't 

vergift geknaagd , of andere delen beledigd 

zyn , dan moet men 'er ene byzondere hulp 

voor zoeken, en altoos met de dranken en klysteren 

N. 2. en 3. aanhouden, en geftadig veel 

melk drinken. 

'Er is ene zeer grote menigte van fcherpe 

vergiften, zo wel van mynftoffen, als gewas-

D00RGEZW0LGENE VERGIFTEN. 13 

wasfen en dieren. Indien men het eigenlyk vergift, 

dat iemand gebruikt heeft, in tyds ontdekken 

kan, dan kan men zomtyds de algemene 

kuur tegen fcherpe vergiften nog nauwer 

voor het enkel byzonder geval bepalen. 

Om hier omtrent niet in gebreken te blyven, 

zal ik enige der bekendfte fcherpe vergiften 

doorlopen', en 'er dat geen van zeggen, 't 

welk met myn oogmerk overeenkomt. By ieder 

derzelven moet men ondertusfchen de algemene 

geneeswyze tegen fcherpe vergiften tot een 

grondflag leggen, zonder dat ik dezelve herhalen 

zal. Ook moet men hier alles maar omtrent 

de daadlyk doorgezwolgene fcherpe vergiften 

verftaan. Ik zal met de mynftoffen beginnen. 

O V E R H E T R O T T E K R U I D , 

A R S E N I C U M . 

§• 9- 

Het rottekruid is een der hevigfte vergiften, 

dat zelfs in de geringfte hoeveelheid zyne boosaartigheid 

vertoont. Ene zekere Dame had 

'er flegts een weinig van gekauwd, en by haar 

weten niets van doorgenikt. Doch na 't verloop 

van twaalf uren wierd zy duizelig , en 

kreeg zulke hevige trekkingen over het ganfche 

lichaam, dat het bed met haar fchudde Men 

zogt haar met het heulzap {opium') te helpen, 

maar zy viel in een zo fchrikagtigen en ftuiptrekkenden 

flaap, dat zy uit het bed zou zyn 

geworpen , indien men haar niet gehouden 

had. Na dat zy vierentwintig uren zo elendig


dig had doorgebragt, was haar hoofd, aangezigt 

en hals, en zelfs ook het overige van 'c 

lichaam met zeer ontftokene rode vlekken , 

als mazelen, bedekt, waarby zy een geruis in 

de oren had. En alhoewel zy geneesmiddelen 

gebruikte, bragt zy egter zes dagen door, eer 

deze toevallen ophielden , en bleef vervolgens 

nog verfcheidene jaren zieklyk. Wanneer 

de hoeveelheid van het vergift groter is, 

of dat het te gelyk in de maag komt, en niet, 

zo als hier, flegts in oneindig kleine deeltjes met 

het fpeekzel na beneden gaat;dan volgt de werking 

fchielyk en is verbazend. Men gevoelt 

ene fteking, knaging, branding en ene vreeslyke 

pyn in de maag en darmen, welke laatften 

hevig gewrongen worden ; 'er volgt ene hevige 

braking , de tong, keel en flikdarm zyn 

fchraal en fcherp , 't geen enen onverzaadlyken 

dorst verwekt; hierby komen de hik,doodlyke 

beklemming, hartklopping en flauwten ; 

door het braken, even als door den buikloop, 

worden zwarte, ftinkende, bedorvene ftoffen 

uitgeworpen; de leden worden koud; en eindelyk 

maakt het koud vuur in de darmen zo 

wel van 't leven als van de fmerten een einde. 

De enkele dampen van het rottekruid , als 

zy in den mond komen , en met het fpeekzel 

doorgeflikt worden, veroorzaken dezelfde toevallen. 

i. Indien het rottekruid flegts weinig minuten 

te voren genomen is, dan moet men, in 

de hoop van het zelve nog meesterideels wederom 

uit het lichaam te brengen , het braken 

§. 8. N. i. niet alleen met olieagtige middelen, 

die langzaam,zagt en niet aanhoudend werken, 

maar


maar zelfs met fchielyk werkende braakzouten 

bevorderen. Voor eerst laat men den lyder 

fchielyk enige ponden olyf-, of lynölie drinken 

, dan geeft men hem een half dragme , 

of wat meer , witte vitriool , en daarna de 

dranken met olie, §. o8. N. 1. tot dat het braken 

niet meer nodig is. Voorts gedraagt men 

zig volgens de algemene geneeswyze §, 8. 

2. Is het rottekruid reeds voor een half uur, 

of langer, doorgezwolgen, dan heeft men, behalve 

het braakmiddel N. 1. ook aanftonds klysteren 

van enkelen olie nodig, die men in ene grote 

hoeveelheid moet infpuiten, voornaamlyk als 

men reeds buikpynen gewaar word, en de navel 

begint op te zetten. De olie werkt tegen 

dit vergift veel beter dan het water, en daarom 

kunnen hier de olieagtige dranken, die anders 

maar tot het braken nodig zyn (§. 8. N. 1.) 

voor het drinken, in plaats van de flymerige 

middelen , en in de klysteren enkel olie , in 

plaats van weekmakende middelen (§. 8. N. 3.) 

gebruikt worden. Men moet flegts aanmerken, 

dat de olie van lynzaad en noten, hier niet gefchikt 

zyn voor de dranken, dewyl zy niet gegeven 

worden om te braken, 't geen deze oliën 

beter bevorderen dan de olyfölie, of de amandelolie. 

Vette foepen zyn ook zeer goed. 

3. Wanneer het rottekruid, zo als het doorgaans 

doet , reeds enen blauwen kring om 

den mond en de ogen gemaakt heeft, dan 

raad BOERHAAVE den lyder drie dagen agter 

een lauw honingwater, tot twaalf ponden 

daags, te drinken , en dergelylce klysteren te 

gebruiken , om niet gedurende zyn ganfche 

leven ziek te blyven. 

4. Zo

16 V E R H A N D E L I N G OVER DE 

4. Zo dra als het vergift is uitgeblust , en 

'er ene ziekte overblyft, moet men dezelve 

naar vereisen van zaken genezen. De bykomende 

toevallen, en de volgende kuur, vorderen 

de hulpmiddelen die §. 8. N. 4—9. befchreven 

zyn. 

5. Iemand die in 't rottekruid arbeid , of 

deszelfs dampen niet vermyden kan, moet veel 

boter en fpek eten, en ryklyk olie gebruiken, 

om zig daar tegen te beveiligen. — Het zogenaamde 

rusgeel (fandaraeba,) en rcalgar, als mede 

de kobalt (cobaltum,) en het operment (auripig. 

mentum) zyn arfenikale vergiften, die dezelfde 

kuur als het rottekruid vorderen. 'Er zyn ook 

arfenikale geneesmiddelen , die nogthans nimmer 

hunne boosiiartigheid afleggen , en die flegts 

merendeels door kwakzalvers worden voorgefchreven, 

waarom men zig te meer voor derzelver 

gebruik moet wagten. Het uitwendig 

gebruik in zalven is zelfs niet veilig, zo als ik 

vervolgens zal aantonen. 

OVER HET KWIKZILVER. 

§. 10. 

Het ruwe kwikzilver kan men zonder nadeel 

drinken, en het word flegts een vergift, 

als men hetzelve , met enige vettigheid verenigd, 

op de huid brengt. Meer behoef ik 'er 

hier niet van te zeggen. Doch 'er zyn bereidzeis 

van het kwikzilver, die voor het rottekruid 

weinig onderdoen. Hiertoe behoren 

zommige zoorten van 't geprecipiteerd kwikzilver, 

maar voornaamlyk de bytende fublimaat. 

Hare

D00RGEZW0LGENE VERGIFTEN. IJ 

Hare werking is even als die van 'c rottekruid: 

branding in de maag, droogte in de keel, 

fnyding in 't lyf, braking van fcbuimende flymerige 

bloedige doffen , een dergelyke buikloop, 

opzwelling van den buik, dorst, flauwten, 

koud zweet, beving, trekkingen en het 

koud vuur in de darmen. 

1. Men moet op 't fpoedigfte het braken bevorderen, 

volgens §, 8. N. r. of als het vergift 

maar binnen weinig minuten is ingenomen, handelt 

men , als met het rottekruid §. 9. N. r. 

De Heer SHAW heeft in dit geval een of twe 

grein Spaansch groen (cerugo') tot een braakmiddel 

voorgefteld, om dat het ogenbliklyk werkt. 

Men moet voor het overige omtrent het drinken 

van olie, even als met het rottekruid §. 9. 

N. 1. alhier te werk gaan. 

2. Hoe langer het vergift in 't lichaam geweest 

is, zo veel te onvermydelyker zyn aanftonds 

de klysteren van olie, lauw water met 

boter, of lauwe koeimelk, of olie alleen, of 

beiden dikwyls beurtelings, of melk, honing en 

olie. Doch als men by den afgang reeds ene hevige 

pyn in den endeldarm gewaar word, en het vergift 

reeds zeker in deonderfte darmen gekomen 

is, dan kookt men de verzagtende kruiden {herlat 

emollientes,) of den heemstwortel (radix altbeat) 

in water, en men doet in een pond van hetzelve, 

of in een pond warme koeimelk, een half, 

of een geheel lood gefmolten wynfteenölie 

(oleum tartari per deliquiumen men bezigt dit 

klysteer dikwyls, tot dat de pynen in de dikke 

darmen ophouden. 

3. Voor den drank kan de melk en olie, of 

warme boter in melk, in grote hoeveelheid ge- 

B bruikt,

T8 VERHANDELING OVER DE 

bruikt, inzonderheid zo lang het braken bevorderd 

moet worden, van dienst zyn. Vervolgens 

geeft men water daar heemstvvortel in gekookt 

is, of haver-, of gersteflym, zodanig met 

gefmolten wynfteenölie gemengd , dat op zes 

lood water omtrent een half lood wynfteenölie 

is, waarvan men ieder half uur een theekopje 

vol kan nemen, en tusfehen beiden melk drinken 

, daar in de vier pond een lood gefmolten 

wynfteenölie gemengd is: men kan ook de dranken 

als §. 13. N. 1. en 3. vervaardigen. 

4. De overige kuur word volgens §. 8. 

N. 4—9- in 't werk gefteld. — Men beveiligt 

zig tegen de gevolgen van 't doorgezwolgen 

ftof, of van de dampen der kwikvergiften, op 

dezelfde wyze als tegen het rottekruid §. 9. 

N. 5. Het turbith minerale behoort tot de kwikvergiften 

, als het in al te grote hoeveelheid gebruikt 

word; want het is anderzins ene buikzuiverende 

artzeny, fchoon altoos van ene hevige 

werking. Als de zoete kwik (mercurius dulcis) 

te lang gelegen heeft, word zy een fcherp vergift, 

hoewel het anders een goed geneesmiddel 

is. In gevallen daar zulke kwikmiddelen als 

vergiften werken , gaat men dezelven volgens 

bovengemelde regels tegen. Eveneens is 

het ten aanzien van verfcheidene ontbindingen 

van het kwikzilver in 't koningswater, geest 

van falpeter , vitrioolölie , enz. (zie §. 13.) 

gelegen. 

OVER

BOORGEZWOLGENE VERGIFTEN, IQ 

OVER HET SPIESGLAS. 

5- «• 

De vergiften van het fpiesglas werken merendeels 

zo hevig niet, fchoon op ene zoortgelyke 

wyze, als de arfenikale. Het glas van 

't fpiesglas (yitrum anUmonii,') de braakwynfteen 

(tartarus emeticus,j de fafTraan der metallen (ergcus 

metallorum,) en de zwavel van 't fpiesglas 

(fulpbitr antimonü,} alhoewel zy in ene kleine 

hoeveelheid gebruikt worden, zyn zy nogthans 

geweldige braakmiddelen , en ene kwade of onvoorzigtige 

vervaardiging van de verfcheidene 

bereidzels van het fpiesglas , maakt dezelven 

tot zeer hevige braakvergiften. 

1. Dewyl zy op dezelfde wyze, als de arfenikale 

vergiften, werken en doden, zo moet men 

ze ook eveneens door het braken §. 9. N. 1. zo 

fchielyk als mooglyk is na buiten brengen, en 

als zy reeds in de darmen gekomen zyn, moet 

men de klysteren van olie aanftonds mede te 

hulp nemen. Men kan hier enige lepels vol 

van den honingazyn van de zeeajuin (oxymel 

fquilliticwn,) kort op elkander, tot een braakmiddel 

ingeven, fchoon 't 'er meest op aan 

komt, dat het maar fchielyk werke. 

2. Voor den drank kan men zig aanftonds 

zelfs tusfehen de werking van het braakmiddel, 

en vervolgens, van ene grote hoeveelheid 

wyna'zyn, met even zo veel, of meer water gemengd 

, of van water dat met honingazyn zeer 

zoet gemaakt is, of van dergelyke gerftedranken, 

of van andere dranken, zo als §. 8. N. 2» 

op dezelfde wyze zoetgemaakt, bedienen. Men 

B 2 kan

ao VERHANDELING OVER DE 

kan met honing en azyn aanftonds zelfs honingazyn 

bereiden , of maar beiden in den drank 

vermengen, tot dat hy behoorlyk zuur fmaakt. 

Indien de fcherpte van het vergift in de dikke 

darmen komt, dan mengt men de flymerige waters 

§. 8. N. 3. met olie en honingazyn, voor 

klysteren. De overige geneeswyze is §. 8. N. 4. 

enz. befchreven. Onder anderen moeten hier 

de zure dranken, tot de volkomene vernietiging 

van het vergift, worden aangehouden. 

OVER HET KOPER, SPAANSCH 

GROEN, EN BLOEMEN VAN 

'T KOPER. 

$• 12. 

De vergiften van het koper zyn braakvergiften, 

zo als die van het fpiesglas, en inzonderheid 

zyn de bloemen van het koper, indien zy 

dikwyls doorgeflikt worden, een langzaam dodend 

vergift. Zy vorderen volkomen dezelfde 

kuur als de vergiften van het fpiesglas. De 

Heer FABAS, een Heelmeester, wierd by een 

Heer geroepen , die onöphoudelyk braakte , 

wiens leden door kramp-, en ftuiptrekkende bewegingen 

verdraid wierden, en die ene geweldige 

krimping in den buik uitftond. Nog drie 

andere perzonen lagen even elendig. Zy hadden 

eijeren met zuring en boter gegeten, welken 

in een koperen pot , die vol koperroest 

zat , bereid waren. Men gaf den Heer een 

goed glas vol azyn, en de anderen, die wat 

minder gewelt leden, een half glas. JXa een 

half


half uur volgde 'er braking, en de toevallen bedaarden. 

Toen liet men hun veel olie drinken 

, en weekmakende klysteren zetten. Ene 

bediende, die geen azyn gedronken had, moest 

flerven, fchoon zy theriak en verzagtende middelen 

had gebruikt. 

Hoe vele ongelukkige toevallen van fpyzen, 

die onvöorzigtig in koper bereid waren, heeft 

men niet reeds waargenomen ! Ene fchielyke 

hulp door braakmiddelen, olieagtige klysteren, 

en zure dranken, als §. 11, zou de meesten kunnen 

redden. Men moet nimmer fpyzen of 

dranken, lang in kopere vaten laten ftaan, al 

zyn ze zelfs vertind; want het tin zelve word 

van velen aangedaan, en het vertinzel gaat 'er 

door 't veel gebruiken af. 

OVER HET KONINGSWATER, 

SALPETERGEEST, VITRI- 

OOLOLIE, ENZ. 

§• 13- 

Wanneer men dergelyke fcherpe en bytende 

vogten of in hoeveelheid, of ten minfte onverdund 

heeft doorgeflikt , worden aanftonds de 

mond, de tong, de keel, de flikdarm, de maag 

en de darmen , als door vuur verbrand , en 

doorgaans word de opening der lugtpyp daarby 

zo toegetrokken, dat men in gevaar is van te 

flikken. 

i. Men ontbind fchielyk een lood wynfteenzout 

in een pond water; of men mengt, in 

plaats van 't zout, twee lood gefmolten wyn- 

B 3 fteen-

sa VERHANDELING OVER DE 

fteenölie (oleum tartari per deliquium,) in een 

pond water, en laat het den lyder drinken. 

2. Zo dra dit gefchied is , moet hy zeer 

veel lauwen olie, of dergelyke middelen innemen 

om te braken, als g. 8. N. i. zyn voorgefield. 

3. Als het branden in den flokdarm, en in 

't lyf, na het braken nog niet bedaren wil, 

dan moet hy ene grote hoeveelheid melk drinken, 

daar een lood gefmolten wynfteenölie in 

vier pond van ontbonden is. Of men fmelt 

fchielyk twe lood potasch in ene fles water, 

en laat hem daar van drinken. Ook kunnen 

tusfchen beiden de flymerige dranken §. 8. N. 2. 

gebruikt worden. Voorts kan de enkele koeimelk 

in ene grote hoeveelheid tot verzagting 

dienen. 

4. Ten aanzien van de klysteren gedraagt men 

zig als by de kwikvergiften, volgens §. 10. N. 2. 

en verder volgens §. 8. N. 3. 

5. Alle vloeibare middelen, die de lyder inneemt 

, moet hy ook gebruiken om 'er den 

mond dikwyls mede uit te fpoelen, en om ze 

in de keel te laten fpuiten; en als het branden 

daar door meest ophoud, handelt men, zo als 

§ 8. N. 5. gemeld is; men moet ook veel flyrn. 

van quee-pitten doorflikken. 

6. De overige kuur is §. 8. N. 4. en 6—9. 

te vinden. 

De kuur der vergiftigingen met vitrioolölie, 

falpetergeest, geest van zwavel, zuur 

van de aluin, met de metalagtige ontbindingen 

van goud en zilver , met den helfchen 

fteen, met de ontbindingen van 't kwikzilver 

in koningswater , falpetergeest, en vitrioololie 

j


ölie, met de boter van fpiesglas, met de vitriool 

van 't koper, enz word op dezelfde wyze 

in 't werk gefield 

OVER DE LOODVERGIFTEN. 

§• 14- 

De vergiften van het lood, als zy doorgezwolgen 

worden, werken wel op de wyze der 

fcherpe vergiften, zo als zulks de vreeslyke kolyken 

van zodanige vergiftigden bewyzen ; doch 

zy werken niet zo fchielyk als de dus verre befchouwde 

fcherpe vergiften, maar laten daarentegen 

ook zo veel te erger gevolgen na. De 

loodwerkers ondervinden zulks overvloedig. 

De Heer van SWIETEN heeft zelfs aangemerkt, 

dat een geheel huisgezin het zogenaamde 

loodkolyk , of fchilderskolyk (colique de poitou) 

daar door gekregen heeft, dat zy het water in 

de keuken in een lode vat bewaarden. Een lyder 

die in tien dagen tien dragme loodzuiker 

(facckarum jaiurnï) had ingenomen, wierd 'er 

insgelyk door overvallen. En COMBALUSIER 

verzekert zelfs, dat het brood, 't welk in een 

oven gebakken wierd, dien men met oud hout, 

dat met glit (lithargyrium') beftreken was, geftookt 

had, in negen perzonen, die 'er van 

gegeten hebben , dit kolyk heeft veroorzaakt, 

en dat 'er twe van dezelven aan geftorven 

zyn. 

Iemand die door loodvergiften vergiftigd is, 

befpeurt ene vermoeidheid, zware drukking in 

de maag en darmen , en walging , hy braakt 

groene gal, heeft ene hardnekkige verftopping 

B 4 in


in den afgang , vreeslyke maagpynen en benauwdheid 

, ftuipagtige toevallen , ene doorgaande 

beroving van kragten in de leden , en 

pynen, die zig door den ganfehen buik, de 

nieren, den boezem, de borst, den rug, en 

inzonderheid door armen en benen uitftrekken. 

Ue buik is merendeels ingetrokken, en als zulke 

lieden veel van dit heimlyk vergift van tyd 

tot tyd, door ftof, dampen , of in dranken ontbonden, 

gebruikt hebben, dan is hun fpeekzel 

blauwagtig en zoet. Na dergelyke toevallen 

volgen by zodanigen, die dezelven overleven, 

zonder nogthans van het vergift verlost te worden, 

nog andere, die dezelven langzamerhand 

N 

doden. Zy worden zwak en traag, en zyn 

zonder eetlust, zy verkrommen en verlammen 

in alle leden, en ft.erven eindelyk of uitgeteerd, 

of 'er volgt ten laatfte ene hitte, duizeling 

, hoofdpyn, razerny, trekkingen, en ene 

beroerte. 

De geneeswyze dezer vergiftigingen wykt in 

zo verre van de algemene af, die tegen de fcherpe 

vergiften is voorgefchreven, als de langzaamheid 

van de werking van het vergift, en de 

daar by gewoonlyke verftopping van het lyf, 

-ten dele ene andere fchikking in het gebruik 

der artzenyën, ten dele ook andere hulpmiddelen 

toelaten, en dikwyls vorderen; want de Geneesheren 

zyn dikwyls genoodzaakt, eerst het 

lyf door de allerflerkfte buikzuiverende artzenyën 

te openen, zomtyds moeten zy het eerst 

met verzagtende middelen beginnen. Zonder 

hier in geleerde praktikale onderzoeken uittewyden, 

zal ik myne lezers ene goede, toereikende 

geneeswyze, die voor hunne vatbaarheden

D00RGEZW0LGENE VERGIFTEN. 25 

den gefchikt, en door een volkomen gezag geftaafd 

is, voordellen, en het overige aan bekwame 

Geneesheren overlaten, die ene andere 

geneeswyze kunnen verkiezen , in gevallen , 

daar zy geraadpleegd worden. 

1. Indien men weet dat de lyder niet van tyd 

tot tyd in 't klein, maar eerst kortelings ene 

aanzienlyke hoeveelheid van loodvergiften , 

het zy ftof, of dampen, of ontbindingen, heeft 

doorgezwolgen; dan moet hy de flymerige en 

olieagtige braakmiddelen §. 8. N. i. gebruiken, 

tot dat hy genoeg gebraakt heeft. Als dezen niet 

willen werken, dan geeft men hem tien , vyftien , 

of meer greinen van het brakingverwekkend 

fpiesglas (yitrum antimonii,) of agt , of tien 

grein van den braakwynfteen , (tartarus emeticus) 

met water tusfchen beiden. Indien hy 't 

vergift zedert langen tyd langzamerhand gebruikt 

heeft, dan is dit niet nodig. 

2. Iemand die binnen korte tyd en eensklaps 

vergiftigd is, moet kort na de werking van het 

braakmiddel ; doch iemand in tegendeel , die 

langzamerhand vergiftigd is , moet aanftonds 

van den beginne af aan, ene grote hoeveelheid 

van de volgende dranken lauw drinken: water 

met even veel melk gemengd; water daar honing 

in ontbonden is; olyfölie; vette zoepen; 

melk met olyfölie, enz. 

3. Te gelyk moeten 'er verzagtende klysteren, 

zo als 5. 8 N. 3. daar enige loden witte 

zeep in ontbonden zyn , en wel in dit geval 

zonder de daar by gevoegde voorwaarden, zp 

veel als mooglyk is gezet worden, hiertoe kunnen 

de dranken N. 2. ook van dienst zyn. 

Want het is hier ten hoogfte nodig, de hard- 

B s nek-


nekkige verftopping van den afgang, voor tekomen, 

ofte overwinnen. 

4 Indien de ontlasting van den afgang egter 

niet wil volgen, dan moet men tusfchen de 

dranken en klysteren , ene fterke purgatie , van 

zes of agt grein zwavel van fpiesglas (fulpbur 

antimonii tertice praapitationis) met tien of twaalf 

grein zoete kwik (mercurii dulcis) zamen gemengd 

in water geven, en zeer veel warme foep toe 

laten drinken. Na de werking word met N. 2. 

en 3. voortgegaan, tot dat het kolyk ophoud. 

Doch men moet te gelyk 

5. Den buik met warmen olyfölie fterk vryven; 

vervolgens enen omflag van weekmakende 

kruiden, in melk gekookt , 'er warm over 

leggen, en zo dikwyls als hy te koud word, 

vernieuwen. 

6. Na de buikzuivering, of als het lyf geopend 

is, kan men tot ene artzeny tegen de pyn, 

's avonds of 's morgens , doch als het anderzins 

draaglyk is, maar eens in de vier en twintig 

uren , tien of twaalf droppels van het laudanum 

liquidum van SYDENHAM laten gebruiken, 

cn dan wederom meer klysteren doen zetten, 

om dat die artzeny het lyf vèrflopt. 

7. Ten aanzien van de aderlating gedraagt 

men zig, zo als in §. 8. N. 4. gezegd is. 

8. Zomtyds zyn de braakmiddelen, en de buikzuiverende 

middelen , meer dan eenmaal in 't 

verloop der ziekte nodig. 

9. Indien het te vrezen is , dat 'er na het bedaren 

van 't kolyk, nog overblyfzels van'tvergift 

in 't lichaam zyn agtergebleven ; dan moet 

men den lyder een langen tyd enkel zure fpyzen, 

en dranken van azyn , limonade, zure wei 

en

D 0 0 R G E Z W 0 L G E N E V E R G I F T E N . 27 

en honingazyn laten gebruiken, en dikwyls ene 

purgatie van manna met room van wynfteen 

doen innemen; tot dit einde kan men twe lood 

manna, en een half lood, of meer, cremor tartan, 

in tien lood wei ontbinden , en met twe 

lood purgeerfyroop van appelen gemengd, op 

eenmaal innemen. B O E R H A A V E genas ene 

vrouw, die door het loodglit, daar het aardewerk 

mede verglaasd word, ene geitadigepyn, 

aamborftigbeid, en uitteering gekregen had, alleenlyk 

door azyn en andere zuren. Hy ftoorde 

'er zig niet aan, of de lyderes door al het 

zuur bleek van aangezigt wierd. Tegen de 

elendige ziekte der loodwerkers , is ene grote 

hoeveelheid van de flym en den. olie van het 

lynzaad , 's morgens nugteren gebruikt, door 

GESNER een beproefd middel bevonden. 

10. Als 'er van onderen bloed en etter ontlast 

word, moet men geen braakmiddelen , of 

purgatiën , maar alleenlyk de middelen N. 2. 

3. en 5. geven 

11. Indien 'er ene zwakheid en pyn in de leden 

, of éne verlamming dcrzelven overblyft; 

dan moet men de uitwendige middelen op den 

buik N. 5. dewyl de grond van het ongemak daar 

in verborgen is, lang aanhouden, en zig naar 

N. 9. gedragen. Op dergelyke wyzen heeft de 

Heer VAN SWIETEN zodanige verlammingen 

der leden genezen. Dezelfde geneeswyze kan 

van dienst zyn, als 'er ene merkelyke zwelling 

van het onderlyf overblyft. 

12. Wanneer 'er uitteering , zwakheid van 

geest, en duizeling volgen, dan moet men de 

opene lugt op het land genieten,daaglyksryden, 

ca den koortsbast, Haai en kamfer gebruiken, 

dat


fchreven 1 

G e n e e s h e e i m o e t w o r d 

* ^ ' en voorge- 

13. Lieden , die met her Jood moeten omgaan 

, en daar in arbeiden, of aan deszelfs dampen 

zyn blootgefteld, moeten s'morgens vroeg 

eer zy aan 't werk gaan, en ook dikwyls op an'dere 

tyden, fpek met roggen brood, vet vleesch, 

vee olie zalade, boterbrood, vette zoepen 

melk daar fpek in gekookt is, en dergelyken 1' 

S'ï' d 

f brandewyn vermeiden ! eïe 

fchaadlyke dampen zo veel als mooglyk is, van 

den mond en neus afhouden. 

Op deze wyze geneest men de vergiftigder 

van t doorgezwolgen loodftof, looddampen, 

loodwit menie, glit, gebrand lood, lood! 

tinkaTk.' ] 

d a Z y n c n z a ] s 

°° ' ' mede van de 

OVER DE GIPS EN KALK. 

5- 15. 

Gips en ongeleste kalk komen in hare werkmgen 

het meest met de loodvergiften over. 

een , en zy zyn daarom gevaarlyker , dewvl 

men dezelven niet gemaklyk door den reuk 

of fmaak kan onderfcheiden. Als men gips 

m: water met meel tot ene pap kookt, dan is 

zy onfchaadlyk , zo lang zy vloeibaar blyft. 

Doch zo dra als zy in rust komt, en op den 

grond valt, of met meel in het brood droog gebruikt 

word, doet zy de maag geweldig aan, 

florpt alle vogten op, en verftopt te gelyk allé 

vaten, die dezelven in het lichaam terug voeren.

DOOR GËZW OLGENE VERGIFTEN. 29 

ren. Door dit fchelmfi.uk is eens een geheel 

leger omgebragt. 

Indien men deze zwarigheid te boven gekomen 

is, en men ontdekt heeft, dat iemand 

gips, of kalk heeft gebruikt, dan moet men 

r. Den lyder op 't fpoedigfte een braakmiddel 

in den honingazyn van zeeajuin, by voorbeeld 

in drie of vier lood van denzelven, dertig 

grein van den braakwortel geven, en vervolgens 

veel zure wei laten drinken. 

2. Tot den drank ene grote hoeveelheid van 

zure wei, azynwater, honingazyn, limonade; 

en den anderen dag integendeel vette foepen, 

olie en wei, daar wat witte zeep in ontbonden 

js; doch voor de fpys zalade daar veel olie en 

wynazyn op is, en in 't algemeen veel zure fpyzen 

, laten gebruiken. 

3. Kan men zig ook van klysteren , zo als 

§. 14. N. 3. en in de volgende geneeswyze 

, zo als na de loodvergiften 5. 14. N. 9. 

bedienen. 

OVER DE ONNATÜURLYKE 

DOORGESLOKTE DINGEN, ALS 

GLAS, METALE PUNTEN ENZ. 

EN SCHERPE DAMPEN. 

§. 16. 

1. Wanneer men punten van glas, grof poeder 

van bergkrystal, kleine graten, punten van 

been, kleine korte fplinters enz. heeft doorgeflikt, 

dan is wel de beste raad een dikke meelpap 

, of brei te eten, ora 'er de fcherpe .punten 

in

S


gen de dampen, de uitwaasfeming , of derzelver 

ftof, als mede den lleïk ftinkenden nevel doorzwelgt, 

dan kunnen ze even zulke kwade ongemakken 

, als andere doorgezwolgene fcherpe 

vergiften, voortbrengen. De voorzorg tegen , 

en geneeswyze van zodanige vergiftigingen is 

dezelfde, als die van zulke ingeademde dampen , 

waar omtrent men by §. 88. en 89. het berigt 

zal vinden. 

§ 17. 

Doorgezwolgene fcherpe Vergiften uit bef 

ryk der planten. 

Ik ga thans tot de doorgezwolgene fcherpe 

vergiften uit het ryk der planten over, die over 

't geheel dezelfde algemene geneeswyze vorderen, 

welke ik §. 8. befchreven heb. Ik zal de 

voornaamfte derzelven doorlopen, en bovendien 

het gering onderfcheid in de geneeswyze 

aanmerken. Men twist over vele zogenaamde 

fcherpe vergiften uit het plantenryk, of zy alleenlyk 

door hunne fcherpte, of te gelyk door 

ene bedwelmende kragt, werken; doch ik beroep 

my op het geen ik daaromtrent §. 3. gezegd 

heb. In de geneeswyze moeten wy alleenlyk 

op de manier van werken in 't algemeen 

acht geven, of dezelven zeer hevige en pynlyke 

bewegingen veroorzaken, dan of ze bedwelmen 

en het verftand verwarren. De eerfte heb ik 

boven, om kort te zyn, fcherpe vergiften genoemd, 

§. 3. en onder dit karakter zal ik hier 

ook


ook over zodanige plantvergiften handelen , die 

niet, of ten minfte niet voornaamlyk, bedwelmend 

zyn, en op de vermogens van den geest 

werken, maar die hevige en pynlyke toevallen 

verwekken. 

OVER DE CICUTA, OF SCHEER 

LING; WATERSCHEERLING 

EN ANDERE ZOORTEN. 

5- 18. 

WEPFER heeft reeds aangetoond, dat de 

fcheerling een heet en fcherp vergift is. De 

Heer STÖRK proefde flegts enige droppels van 

het zap des wortels, waardoor zyne tong reeds 

ftyf, gezwollen en pynlyk wierd, en hy kon 

geen woord fpreken. Als van deze plant, welker 

bladeren, wortels, en zap vergiftig zyn, 

een weinig word doorgezwolgen, zo ontftaat 

'er aanftonds ene hevige brandende, en Hekende 

pyn met drukking in de maag , de leden 

en het hoofd worden krampagtig getrokken , 

'er ontftaat ene grote zwelling in het hartegroefje, 

waarby de hik komt, en een hevig 

vringen tot braken, zomtyds loopt het bloed 

uit de oren; het aangezi'gt en de buik zwellen 

pp ,. en na den dood ftroomt 'er ene groene 

fchuim uit den mond. Zo als nu dit alles daadlyke 

tekens van een fcherp vergift zyn , zo 

kan men egter ook niet ontkennen, dat 'er zig 

kenmerken van een bedwelmend vergift by opdoen 

, dewyl de lyders te gelyk duizelig en 

waggelend zyn, en hét gebruik hunner zinnen 

niet


niet altyd magtig blyven, of ook wel toevallen 

der vallende ziekte hebben. Ondertusfchen is 

de voorname werking van dien aart, dat'er de 

geneeswyze tegen de fcherpe vergiften inzonderheid 

toe gevorderd word, fchoon de te gelyk 

bedwelmende werking dezelve enigzins nauwer 

bepaald. 

1. Het eerfte , dat ter genezing verëischt 

word , zyn de olieagtige braakmiddelen , §. 8. N. r. 

die 't hier doorgaans alleen afdoen. Doch als 

ze niet fchielyk werken, dan moet men handelen 

als met het rottekruid §. 9. N. 1. BOER- 

H A A v E redde agt kinderen met de witte vitriool, 

die van de fcheerling gegeten hadden. De 

honingazyn van zeeajuin tot enige lepels vol ingenomen 

, met ene goede hoeveelheid van 

lauw water, of van de dranken §. 8. N. 1. 

daar op gedronken, is mede zeer goed in dit 

geval. 

2. Melk, olie, boter met honing gemengd, 

lauw water, of ook met gemenen honingazyn 

gemengd, azynwater, limonade, en zure wei, 

zyn de middelen waaraan men zig moet houden, 

als men genoeg gebraakt heeft, zo wel om in te 

nemen , als om dikwyls klysteren van te zetten. 

Zo dra als de Heer STÖRK het einde zyner tong 

met citroenzap ftreek, en 'er de tong mede affpoelde, 

beterden de gemelde toevallen en hy 

kon wederom ftamelen; ja zelfs na het dikwyls 

herhaald gebruik van het citroenzap, was alles 

wederom in twe uren berfteld. 

3. Dewyl dit vergift zyne voorname werking 

in de maag doet, en ene hevige vringing 

tot braken veroorzaakt, is het zomtyds noodzaaklyk, 

door ene tegenövergeftelde fterke poc 

ging»


ging, de kramp in de bovenfte delen tegen te 

gaan;tot dit einde dienen hier zomtyds,behalve 

de klysteren N. 2. de zetpillen uit honing, zout, 

zeep, en aluin bereid, die een Apotheker kan 

vervaardigen. In alle gevallen kan een fchuinsgefneden 

ft.uk zeep, of een ftuk van een talke kaars, 

met fterk gezouten, of met poeder van aluin 

gemengden honing, beftreken, gebezigd worden. 

4. In de overige kuur gedraagt men zig volgens 

§. 8. N. 4—7. 

5. Wanneer het vergift uit de wegen der 

fpysvertering gevoerd is, dan geeft men den 

lyder 's avonds voor de nagt een brok theri. 

ak, met zyn gewoonlyken drank, en by dag 

enige reizen 40 droppels van de bezoartinctuur, 

of van de esfentie van castoreum, of van 

den geest van hertshoorn, enz. 't geen best 

door enen Geneesheer word voorgefchreven. 

Zo weinig als de theriak en dergelyken, tegen 

de minerale vergiften, die niet vlug zyn, 

dienen; zo goed is derzelver gebruik tegen de 

plantvergiften. 

6. Ondertusfchen en vervolgens handelt men 

volgens §. 8. N. 8. en 9. De fcheerling is een 

van die vergiften, welken men dikwyls onder 

fpyzen kan bekomen; want een onkundige 

boer kan de bladeren gemaklyk met kervel, of 

pieterzelie, en de wortels met de pastinaken 

verwarren. 'Er zyn verfcheidene zoorten van 

dit fchaadlyk gewas, en fchoon 'er voor myne 

lezers weing voordeel van te hopen is, zal ik 

egter de namen der vergiften, die my bekend 

zyn, en welken, althans ten aanzien van de 

geneeswyze, tot de fcheerling behoren, hier 

by voegen. Zodanigen zyn de Dollekervel, 

Dol-


Dolkervelkruid, Oenanthe crocata, Oenanthe aquotica, 

Wilde Kervel, Winterling, Pypkruid , Beursjeskruid, 

Hondspieterzelie, kleine Scheerling, enz. 

OVER DE HERFSTBLOEMEN, 

T Y D E L O Z E N , OF N A A K T E 

VROUWEN. COLCHICUM 

A U T U M N A L E . 

$• 19- 

De Heer STÖRK heeft de eigenfchappen van 

deze vergiftige plant aan zig zeiven beproefd. 

De verfche wortel een weinig gekwetst zynde 

maakte in twe minuten de tong zwaar, ftyf 

en ongevoelig, 't welk zes uren duurde en 

van zelfs weder overging. Drie greinen van 

den verfchen wortel wierden een uur lang in 

agt lood wyn geweekt, en de wyn wierd gedronken. 

Dezelve was wat fcherp in de keel, 

en verwekte enige hoest. Na 't verloop van 

weinig minuten wierd 'er zeer veel bleke brandende 

pis ontlast. Een grein van den verfchen 

wortel, twe uren na de maaltyd genomen , 

veroorzaakte ene branding in de maag, vliegende 

hitte na het hoofd, veelvuldige huiveringen 

door den rug, vervolgens vliegende 

kolykpynen, hevig branden der pis, de pynlyk'fte 

perfing, fpanning van 't hartekuiltje , 

hoofdpyn, hik, enz. Uit deze proeven in 'c 

klein genomen, kan men de hevigheid van 't 

vergift in 't groot afleiden. 

De voorname geneeswyze is met die, welke 

tegen de fcheerling §. 18. N. i. 2. 4. 5- 

C 2 en '

3


volgens §. 18. N. i. en 2. wel niet met olieagtige 

middelen, maar met den honingazyn van de 

zeeajuin en veel water,het braken verwekt, de 

zure dranken gegeven, en alleenlyk verzsgtende 

klysteren gebezigd heeft; of ook, als dit te 

laat is, dan fchryft men aanftonds een half of geheel 

dragme voor van den giftwortel (rad. contrayervae) 

in een brok of opgehoopte theelepel vol 

theriak, of mithridaat, met azynwater of limonade 

in te nemen,en men geeft een- of twemaal 

daags tien of meer grein van de oosterfche 

bezoar, in theewater met citroenzap gemengd. 

Zo kan men ook den kamferazyn, den virginiaanfchen 

flangenwortel (ferpentaria virginiana,) 

en dergelyke vergiftuitdryvende middelen voorfcbryven, 

die hier dezen naam verdienen. De 

overige kuur is volgens %. 18. N. 4. 5. en 6. 

De verfcheidene namen van dit vergiftig 

kruid, en deszelfs bloemen, zyn wolfswortel, 

christoffelkruid, gele of blauwe ftormhoed, actaea 

fpicata, enz. 

OVER HET NIESKRUID, ELLE. 

BORUS, M E L A M P O D I U M , OF 

V E R A T R U M , EN DESZELFS 

ZOORTEN. 

EUPHORBIUM, H O N D S M E L K , EN 

DESZELFS ZOORTEN. 

ESULA, TITHYMALUS, WOLFS 

MELK, EN D E R Z E L V E R 

ZOORTEN. 

G 3 KEL

$8 VERHANDELING OVER DE 

KEIZERSKROON, OF CORONA 

IMPERIALIS. 

§• 21. 

Deze en dergelyke planten hebben ene grote 

fcherpte, die ontftekingen veroorzaakt, en 

bytend is, weshalven zy hevig purgeren, in de 

maag en darmen byten, ontiteken, en ene brandende 

gewaarwording in dezelven verwekken, 

ja dikwyls het vuur veroorzaken. 

Dezelven vorderen volkomen de geneeswyze, 

die tegen de fcherpe vergiften in 't algemeen is 

aangeraden g. 8. alleenlyk met dit onderfcheid, 

dat men zig wel, zo lang het braken aanhoud , of 

aangehouden moet worden, van de dranken die 

g. 8 N. 2. zyn aanbevolen , mag bedienen ; 

maar dat men vervolgens, voor de overblyfzels 

die 'er misfchien zyn, zure dranken, inzonderheid 

azynwater en citroenzuren, op allerlei wyzen 

moet verkiezen: welken raad de fchriften 

van de Akademie der Wetenfchappen te Parys, 

byzonderlyk ten aanzien van de twe eerfte bovengemelde 

planten , bekragtigen. Men kan 

by dit zoort van vergiften, die dezelfde geneeswyze 

vorderen, nog de volgende rekenen : 

Ancmone, windbloem. 

Cataputia, en hare zoorten. 

Lathyris, fpringkruid. 

Cyclamen, verkensbrood. 

Delpbinium, ridderfporen. 

Digitalis putpurea, vingerhoedskruid. 

Cu.


Cucumis a/minus, elaterium, veilde komkommers. 

Hermodattylus, hermodaêtel. 

Flos africanus, St. Anthonisbloem. 

Cuminum, komyn. 

Banunculi, ranunkels van verfebeide zoorten. 

Frangula, Jporkenboom. 

Scammonium, enz. 

OVER DEN TAXISBOOM, TAXUS. 

§. 22. 

Schoon onze inlandfche taxisboom niet vergiftig 

is, zegt men egter van den uitlandfchen, 

dat deszelfs bladeren, zap en besfen voor menfchen 

en beesten fchaadlyk zyn. Men befpeurt 

'er ene koude van door 't ganfche lichaam, 'er 

volgt ene verflikking, een zoort van buikloop, 

en gemeenlyk een fchielyke dood op. 

Na het braken, dat men volgens §. 8. N._r. 

moet bevorderen, vind ik de volgende hulpmiddelen 

ter genezing aangeprezen. Men moet 

alzem- en rozemarynbladeren, zedoarie, virginiaanfehen 

flangenwortel, cardamomen, en andere 

fpeceryën nemen, 'er goeden wyn opgieten, 

en daar van drinken. De bykomende toevallen, 

inzonderheid de koorts en de buikloop, 

vorderen hunne byzondere kuur. 

5- 23. 

Ten aanzien van andere plantvergiften, wel- 

C 4 ker

4o VERHANDELING OVER DE 

ker natuur en wyze van werken nog onbeflist 

is, moet men zig aan de kentekens die §. 3—6. 

zyn opgegeven , of aan de daaruit volgende 

kuur tegen fcherpe, §. 8. of bedwelmende vergiften, 

§. 27. of aan de algemene geneeswyze 

§. 7. houden. Dit heeft inzonderheid plaats 

omtrent de 

Koriander, wiens werking nog onbekend is; 

en omtrent de 

Kraanögen, nux vomica, die de dieren met 

ftuipen doden, en te gelyk fcherp en bedwelmend 

fchynen te zyn; als mede ten 

aanzien van de 

Be


distel, van 't duizendguldenskruid, van de boonftengen, 

van de brem, van de zaly, van de 

fteenbreke, de potasch. en vele anderen Indien 

zodanige middelen in ene grote hoeveelheid 

waren ingenomen, zouden zy door hunne 

loogagtige fcherpte zeer fchielyk een bederf 

en het vuur in de ingewanden veroorzaken 

, en daarom verëifchen zy ene byzondere 

genezing, die op de volgende wyze moet worden 

ingerigt. 

1. Bevordert men, indien 't nog tyd is, 

bet braken door veel lauw water, dat met honingazyn 

zuuragtig gemaakt is, en als dit niet 

fchielyk zyne werking doet, dan geeft men 

tusfehen beide enige lepels vol honingazyn van 

zeeajuir». 

2. Word 'er ene grote hoeveelheid water, ryklyk 

met honingazyn gemengd, of limonade, of 

zure wei, beide de laatfte met zap van citroenen 

, aalbesfen, braamboizen, berberisfen, of 

zure kersfen, of water met enige droppels zwavel- 

, vitriool-, of falpetergeest zuur gemaakt, 

gedronken. 

3. De klysteren beilaan uit zure wei met honing- 

4. De overige maatregels der geneeswyze kan 

men uit §. 7 en 8. afnemen. Op gelyke wyze 

moet men te werk gaan, als men zeer veel gefmolten 

wynfteenölie (oleum tartari per deliquhim) 

of andere loogzoute fcherpten heeft doorgezwolgen 

, welke in hare uitwerkingen zodanig 

zyn, als boven gemeld is. 

C 5 OVER


OVER DE AL TE HEVIGE BRAAK 

MIDDELEN , EN BUIKZUIVE 

RENDE MIDDELEN. 

§• 25- 

Het gebeurt zomtyds , dat men van een 

braak-, of buikzuiverend middel, ene al te grote 

gift bekomen heeft; in zodanig een geval is 

men als vergiftigd aan te merken, en het gevolg 

is ook in der daad het zelfde, 't Zy nu dat dit 

door middelen uit het ryk der myndoffen, of 

der gevvasfen, gefchied is, zo moet men hier de 

algemene kuur der fcherpe vergiften §. 8. in allen 

opzigten naar elks verëischte bezigen, uitgezonderd, 

dat men hier de braakmiddelen 

§. 8. N. i. moet nalaten , als de misflag eerst na 

'e verloop van vier uren, of later, ontdekt 

word. Doch dewyl men in zulk een geval 

doorgaans den aart van het vergift kent, of van 

hem, die 'e heeft voorgefchreven, kan onderdaan; 

zo moet men de byzondere hulpmiddelen, 

die tegen dergelyke vergiften zyn aanbevolen, 

in de geneeswyze te hulp nemen. 

Indien de gift der artzeny op zig zelve niet 

onbehoorlyk groot geweest is, maar dat hy, die 

dezelve heeft ingenomen , 'er egter te hevig 

door word aangedaan, dan dienen tegen de hevige 

pynen de verzagtende dranken en klystejen, 

die §. 8. N. 2. 3. en 6. zyn opgegeven. 

Doch tegen het al te lang aanhoudend braken 

en purgeren, daar flauwten, koude leden, benauwd 

zweet , en de grootde afmatting op 

volgen, moet men in-,en uitwendig verdenkende


de middelen laten gebruiken. Tot dit einde is 

de warme wyn, die met zuiker zoet, en met 

kaneel, nagels, nootmuskaat, enz. fpecer\agtig 

gemaakt is, tot twe lepels vol nu en dan genomen 

, dienftig; of een mistuur van zes lood 

kruis enmuntwater,twe lood citroenzap en een 

dragme alzemzout, een theekopje vol te gelyk 

gedronken; als mede tusfehen beide een theelepel 

vol theriak, of twaalf droppels van 't laudanum 

Hquidum in 't bovengemelde kruis en muntdrankje, 

doch zulks niet meer dan eens of twemaal. 

Vyf of zes droppels van den kajeputölie 

bedaart zomtyds eensklaps de flauwte en de al 

te langdurige werking: WALSCHMID verzekert, 

dat het onmatig braken door een fpyslepel 

vol wyngeest aanftonds ophoud. Uitwendig 

vryft men den buik met nootmuskaatbalzem, of 

met kruis en munt-, of kajeputölie, of men bevogtigt 

'er ene tacamahakpleister mede, die op 

zeemleer gefineerd is, en men zet by het braken 

te gelyk verzagtende klysteren. Als eindelyk 

de werking der artzeny is opgehouden , dan 

behandelt men den lyder zo als §. 8. N. 8. gezegd 

is. 

OVER DE L I E F D E D R A N K E N . 

PHILTRA. 

Alhoewel 'er nauwlyks artzenyën zyn, die 

ene geneigdheid van de ene perzoon tot de andere 

kunnen bewerken; zo zyn 'er egter geneesmiddelen, 

die de menfehen opgetogen, geil, 

of zwaarmoedig kunnen maken , en daarvan bedient 

men zig tot zodanige duivelfche kunsten. 

En


En devvyl dergelyke middelen doorgaans fteelswyze 

worden coegebragt, zo kan men ook bezwaarlyk 

de zoorten van vergiften, die men bekomen 

heeft, ontdekken. Men moet het derhalve 

alleenlyk, volgens § 3. 4.en 5. uit de werkingen 

opmaken , en daarna de kuur tegen fcherpe 

, of bedwelmende vergiften, o'f, in onzekerheid, 

enkel de algemeenfte geneeswyze tegen 

de vergiften §. 7. verkiezen , en, naar gelang 

der omftandigheden verfchillende te werk 

gaan, zo als in §. 24. is aangeraden. Doorgaans 

worden tot zulke zamenmengzels fcherpe vergiften 

genomen , ten minfte fchynen zulks de 

gevolgen derzelven te leren , die men in de 

gefchiedenis der geneeskunde vind aangetekend. 

OVER DE SPAANSCHE VLIEGEN. 

5- 26. 

Onder de dierlyke fcherpe vergiften, die als 

geneesmiddelen , en niet met, of als fpyzen ' 

worden doorgeflikt, als over welke laatften in 

't vervolg afzonderlyk zal gehandeld worden, 

(§• 3 1 

—33 ) komen hier alleenlyk de fpaanfche 

vliegen in aanmerking, die men of als een'geneesmiddel, 

of toevallig kan hebben doorgeflikt. 

Dit gedierte bevat een hevig bytend fcherp vergift, 

dat, buiten debef'chrevene toevallen §.4., 

door zyne byzondere werking in de piswegen 

zig onderfcheideniyk openbaart: want het veroorzaakt 

ene hevige fnyding en branding der 

pis, en ene onöphoudelyke neiging om dezelve 

te ontlasten, die 'er ook dikwyls bloedig door 

ontlast word. 

1. In-


t\ Indien het nog tyd is, tragt men het vergift 

volgens §. 8. N. 1. door olieagtige braakmiddelen 

terug te brengen- 

2. Tot den drank geeft men voornaamlyk 

warme melk, doch in ene grote hoeveelheid. 

Egter zyn ook de flymerige dranken §. 8. N. 2. 

en enige teugen water of melk, daar fpaanfche 

zeep in gekookt is, dienftig. 

3. Ook moeten 'er dikwyls klysteren van melk 

en olie gezet worden. Men kan insgelyks zuivere 

warme melk, of met olie gemengd, in de 

pisblaas infpuiten. 

4. Tusfchen de dranken moet men dikwyls 

een lepel vol kamfermelk nemen. 

5. 't Zou mede zeer goed zyn, indien men 

den lyder tot aan de borst toe in een lauwmelkbad, 

daar de melk met veel water in gelengd 

was, kon zetten; anderzins moet het in warm 

water gefchieden , of zodanige warme omflagen 

tusfchen de dyën gelegd worden. 

6. Als de keel is aangedaan, dan gorgelt en 

fpuit men met melk en honing. 

7. Tegen enige bykomende toevallen kan 

men nog in de algemene geneeswyze §. 8. 

N. 4. 6—9. als mede §. 59. N. 9. onderrigting 

vinden. 

Voorts kan men over de fpaanfche vliegen 

§. 68. nazien. 

5- 27. 

Doorgezwolgene bedwelmende Vergiften. 

't Geen tot dus verre over de doorgezwolgene 

fcherpe vergiften gezegd is, oordeel ik tot 

myn

46 


myn oogmerk toereikend te zyn, en ga derhalve 

over tot de doorgezwolgene bedwelmende 

vergiften, (narcotica.) De onderfcheidende 

kentekens hunner werkingen zyn reeds §. 5. en 

6. opgegeven , en een aandagtig waarnemer zal 

ze daaruit gemaklyk kunnen ontdekken. Thans 

zal ik eerst, zo als by de fcherpe vergiften, de 

algemene geneeswyze bepalen, en dan enigen 

der voornaamften in 't byzonder befchouwen. 

1. Voor eerst moet het braken bevorderd 

worden, waartoe hier doorgaans van vier tot 

zes lepels vol honingazyn van zeeajuin, of een 

halve, of een gehele dragme witte vitriool nodig 

zyn. Voor den drank tusfchen beide, en 

naderhand, kan men warme zure wei met gemenen 

honingazyn zoet gemaakt, of warme gekaamde 

melk , geven. Het warm water kan 

ook van dienst zyn. Als de lyder niet kan 

flikken, dan gedraagt men zig volgens g. 8. N. r. 

2. Hoe langer men het vergift reeds by zig 

gehad heeft , zo veel te noodzaaklyker zyn 

de klysteren. Men bereid dezelven uit een 

pond zure wei, daar enige loden witte zeep in 

verkookt zyn; of men ontbind in zestien lood 

behoorlyk gezouten water, anderhalf, of twe 

lood van 't extractum catholicum, en een lood rozenhoning; 

of men kookt een hand vol fennebladeren 

en vier lood room van wynfteen (eremor 

tartarï) in een pond water, en men doet 'er 

twe lood honingazyn, en enige weinige greinen 

van den braakwynfteen (tartarus emeticm) by, 

die te voren met water gevreven is. 'Er worden 

in dit geval fcherpe klysteren en fterke 

braakmiddelen verëïscht, om dat deze vergiften 

de


de beweging der darmen verhinderen en tegengaan. 

3. Indien de ontlasting dan nog niet fchielyk 

wil volgen, dan ontbind men twe lood room 

van wynfleen in een half pond zure wei, gekaamde 

melk, of water, en als het met honingazyn 

zoet gemaakt is, laat men het den 

lyder fchielyk op malkander drinken. In gevallen 

van nood gebruikt men ook klysteren 

van tabaksrook, zo als §. 74. N. 10. 

4. Wanneer 'er zommigen der omflandigheden, 

die §. 7. N. 6. zyn bygebragt, befpeurd 

worden, dan is het aderlaten hier nog noodzaaklyker, 

dan by de meesten der fcherpe vergiften 

, en kan voor of na het braken gefchieden. 

Na de aderlating kan men grote blaartrekkende 

pleisters aan de kuiten leggen. 

5. Tot den eigenlyken drank moeten alleenlyk 

zure dingen gebruikt worden , by voorbeeld, 

zure wei; azynwater; lauw water met 

honingazyn zoet gemaakt; limonade; gerflewater 

met azyn, of citroenzap, of met room van 

wynfleen , zuur gemaakt. Als 'er fpyzen gevorderd 

worden, is de fpinagie, de zuring, en 

de falade met olie en azyn dienstig; of op andere 

tyden melkfpyzen , en gekaamde melk. 

Men kan ook zomtyds het doijer van een ey, 

in een kopje vol oude wyn verdund, gebruiken. 

6. Men moet den lyder ene koele lugt geven, 

en hem zelfs zo verre ontkleden dat hy lugtig 

zit, of hem met koud water wafchen, of zelfs 

als de bedwelming groot is, in een koud bad 

zetten. Te gelyk moet men hem gefladig aan 

azyn, rozenazyn, wynruitazyn, kamferazyn, 

enz. laten rieken, en 'er mede befprengen. 

7. Men


7. Men moet hem de rust, daar hy toe genegen 

is, niet toeltaan; maar liever hem opwakkeren 

, bewegen, tot het lpreken aanzetten 

, en hem wat te doen geven. 

8. Zodra men verzekerd is, dat het vergift 

in de maag en in den buik gedempt, of niet 

meer voorhanden is, laat men hem met de zure 

dranken en fpyzen voortgaan, doch men geeft 

hem alle twe uren 60 droppels van het eenvoudig 

mengzel met kamfer, of een lepel vol kamfei 

azyn in den drank, om de uitwaasfeming te 

bevorderen. Tot dit einde kunnen de warme 

baden ook van dienst zyn. 't Is ook goed , 

door herhaalde teugen van 't overgehaalde .jeneverwater, 

de ontlasting der pis te bevorderen. 

§. 28. 

Op de thans befchrevene wyze geneest men 

de volgende vergiftigingen van het 

1. Heulzap, of opium, welks werkingen eigenlyk 

§. 5. beichreven zyn; alleenlyk moet men 

hier onder de braakmiddelen §. 27. N. ï. ook 

den braakwortel, (raclix ipecacuanhae) van dertig 

tot veertig grein mede tellen , dewyl hy een byzonder 

tegengift van 't heulzap verdient genaamd 

te worden. 

2. Het bilzenkruul , (hyosciamui) en deszelfs 

zaad, welk kruid een onkundige gemaklyk voor 

witte cichory , of paardebloemen, tot zalade 

kan nemen. Dit zwart bilzenkruid , wanneer 

het zelfs witagtig word, is het nogthans, even 

als het groen, met ene ruwe wol bedekt, waardoor 

het zeer zagt op het gevoel is. Het heeft 

ook een onaangenamen reuk, en een, fchoon 

by-

DOORGEZWOLGENE VERGIFTEN. 4«> 

byna onmerkbaren , zoeten fmaak, die ligt kan 

misleiden ; ondertusfchen dient dezelve tot 

een onderfcheidend kenmerk, want de fmaak 

van de paardebloemen en cichory onderfcheid 

zig genoeg door de bitterheid. De wortel, 

de bladeren, en zelfs het zaad, al word het 

niet gekauwd ,. veroorzaken ene droogte in 

de keel en op de tong, verdoving in de leden, 

jeukte over het ganfche lichaam, zwakheid en 

flauwte, ongewone verrukking van den geest, 

vreemde invallen , duizeling, verduistering of 

blindheid der ogen, zware ademhaling en verdikking. 

In de genezing moet men gedagtig 

zyn, wanneer dit vergift, zo als dikwyls gefchied, 

op de wyze der fcherpe vergiften, door 

hevig braken en purgeren medewerkt, dat men 

dan liever het middel tegen de fcheerling §. 18. 

N. 1.2. en 3. moet verkiezen, doch dat men zig 

vervolgens in de geneeswyze tegen de bedwelmende 

vergiften, volgens §. 27. N. 4—8. moet 

gedragen. Dit is een algemene regel omtrent 

de dubbelzinnige vergiften. 

Voorts behoren hiertoe 

3. De belladonna, folanum, de nagtfcbade, de dolle 

nagtfchade, en meer andere namen en zoorten 

van nagtfchaden. De kinderen laten zig zomtyds 

door de besfen misleiden, die enige gelykheid 

met de kersfen hebben. Dit gewas is zeer 

vergiftig , en veroorzaakt een hevigen dorst, 

ene ruwe keel, ene drukking in de maag, ene 

zware bedwelming, blindheid, dwaasheid, de 

vreemdfte invallen, fpanning in de zyden, ftuiptrekkingen 

en toevallen van beroerte. De geneeswyze 

is zonder bepaling dezelfde als §. 27. Het 

volgend vergiftig kruid, dat flegts ene zoort 

D van


van nagtfchade is, verdient nog in 't byzonder 

genoemd te worden. 

4. Stramcnium, datura, of doornappel. Het veroorzaakt 

de vvonderlykite verrukking , en de 

vergiftigden worden zeer bysterzinnig. Bovendien 

verwekt het fiaap, hitte, geweldige trekkingen, 

opzwelling des buiks, en een affchrik 

van de dranken. Men moet hier in den beginne 

olie en melk, en vervolgens de zure dingen 

het meest gebruiken. Voor het overige geld 

hier de regel, die ik boven in de genezing tegen 

het bilzenkruid heb opgegeven. N. 2. 

5. De mandragora, alruin; 

6. Lolium, dolik; 

7. Doronicwn, reebokkruid, en nog meer anderen 

worden ten aanzien van de genezing, naar 

de verfcheidenheid der toevallen, welken zy 

veroorzaken, of als de vergiftiging van het heulzap, 

g. 27. of als die van 't bilzenkruid N. 2. 

befchouwd. 

g. 29. 

Vergiftige en vergiftigde fpyzen en dranken. 

De vergiften ,'welken wy als fpyzen, of dranken 

, of onder onze voedzels doorzwelgen, verdienen 

onder alle de 'overigen inzonderheid afgefchetst 

te worden, dewyl hun gevaar veel algemener, 

en veel groter is, vermits het ongeluk deivergiftiging 

door dezelven doorgaans gehele huisgezinnen 

treft; dewyl men 'er zig minder tegen 

behoed , en om dat deze omftandigheid zelve 

daadlyk op de geneeswyze haren invloed heeft, 

voor zo verre byna altoos een byzondere en 

lang-


langdurige galagcige buikloop met deze vergiftigingen 

gepaard gaat. Voor het overige behoren 

alle vergiftige en vergiftigde fpyzen en dranken, 

ten aanzien van hunne werking, in ene der 

vorige klasfen, zy doen zig ook in de daar uit 

ontftane toevallen voor , of op de wyze der 

fcherpe, of der bedwelmende, of eindelyk, zo 

als de meeste plantvergiften §, 17—23.27 en 28. 

op beiderlei wyze, zodanig, dat men daardoor 

de geneeswyze, die dezelven vorderen, kan opmaken. 

Derhalve kan en zal ik ook gene. algemene 

geneeswyze tegen de vergiftige voedzels 

voorfchryven; maar dezelven flegts één voor 

één doorgaan, om van ieder de manier van werken 

en het byzondere in de geneeswyze te bepalen. 

OVER DE CHAMPIGNONS, PAD 

DESTOELEN, FUNGUS. 

§• 3°- 

De paddeftoelen zyn in 't algemeen ene gevaarlyke 

fpyze, want men kan niet alleen de 

goeden van de kwaden bezwaar!yk onderfcheiden; 

maar zelfs de besten worden ook zomtyds 

vergiftig, als ze niet goed bewaard worden. 

De meesten hunner werkingen komen met die 

der fcherpe vergiften overeen. Zy maken ene 

verftikking in de keel, doen de maag opzwellen 

, verwekken den hik, een galagtigen buikloop, 

dat is, een aanhoudend braken en purgeren 

met de uiterfte afmatting, branding in de 

pis, aandrang tot afgang, en de meeste toevallen, 

die §. 4. befchreven zyn. Nogthans fchy- 

D 2 nen


nen zy ook te gelyk als bedwelmende zenuwvergiften 

te werken, dewyl zy een diepen flaap, 

flauwten, de vallende ziekte, en een haastigen 

dood,die niet altoos uit de werkingen der fcherpe 

vergiften kan verklaard worden, veroorzaken. 

Daarom moet men de geneeswyze zodanig 

inrigten, als ik dezelve §. 28. N. 2. tegen 

het bilzenkruid heb voorgefchreven. 

1. Men geeft enige lepels vol van den honingazyn 

der zeeajuin met veel lauw. water, om 

te braken, of een ander middel als %. 27. N. 1. 

gezegd is. Doch als de lyder reeds van zelfs te 

hevig braakt, dan matigt men zulks door veel 

lauw water, daar gemene honingazyn in ontbonden 

is. • 

2. Men laat veel van de dranken en klysteren, 

als tegen de fcheerling §. 18. N. 2. gebruik 

maken; doch als 'er reeds een hevige buikloop 

plaats heeft, dan zet men klysteren van melk 

en olie, en geeft alleenlyk lauw water met honingazyn 

voor den drank. Indien de galagtige 

buikloop al te erg word, en den lyder ten uiterfte 

vermoeid, dan moet men hem zeer veel 

aftrekzei van half gebrande haver, of van haverbrood, 

op de wyze als kofly laten drinken, 

hem in een lauw waterbad zetten, daar hy lang 

in moet blyven, en als het de nood verëischt, 

een reis of twe, tien droppels van het laudanum 

liquidum in een lepelvol olyfölie, of gerftewater 

laten gebruiken , en vervolgens de klysteren 

voortzetten. 

3. Na de behoorlyke ontlasting van de maag 

en darmen, handelt men met de dranken, zo 

als §. 27. N. 5. geleerd is. In plaats van een 

doijer van een ey, kan men een theelepel vol theri-


riak in een teugje wyn, met wat honingazyn 

zoetgemaakt, ingeven. 

4 Indien men de loog van de asch der wyngaardranken 

heeft, zo ontbind men twe lood in 

een fles water, en laat 'er den lyder nu en dan 

een kopje vol van drinken 

5. Vaderhand gedraagt men zig in de geneeswyze 

als by de fcheerling §. 18, N. 5 en 6 

6. Ten aanzien van de aderlating heeft men 

de voorwaarden van §. 7. N. 6. in overweging 

te nemen. 

7. Alle zuren uit het ryk der planten, azyn, 

citroenzap , en room van wynfteen (welk 

laatfte men hier ook, indien het lyf verftopt is, 

of 'er alleenlyk een aandrang tot ftoelgang plaats 

heeft, volgens §. 27. N. 3. kan voorfchryven,) 

alle zuren der gewasfen, zeg ik, zyn het tegengift 

der fchaadlyke champignons, weshalve men 

dezelve niet alleenlyk ter genezing in overvloed 

moet ingeven; maar men behoorde ook de paddeftoelen, 

dewyl ze alle verdagt zyn , te voren , 

eer men dezelven gebruikt, daarmede te bereiden. 

Men moet ze alle eerst in water, daar 

azyn onder gemengd is, koken, dit water weggieten, 

en dan de paddeftoelen klaar maken 

om te eten. Het best is van 'er geen te gebruiken, 

als die in azyn zyn ingelegd, en 'er 

zure dranken toe te drinken. 

De andere namen en zoorten van dit vergiftig 

gewas zyn: duivelsbrood, paddebrood, kamper, 

noelje, enz. 

D 3 OVER


OVER DE VERGIFTIGE MOS 

SELEN EN OESTERS. 

§• 31- 

Na 't gebruik van zodanig ene fpys begint 

dikwyls het ganfche hooft eensklaps op te 

zwellen ; dikwyls volgt'er ene ondraaglyke jeukte 

over het ganfche lichaam, waarna ene menigte 

van bobbels in de huid te voorfchyn komen, 

die na de brandnetelbuilen gelyken ; dikwyls volgt 

'er ene wezenlyke koorts, met de vreemdfte 

phantafyën, dikwyls ene hevige braking, enz. 

De geneeswyze is dezelfde als tegen de vergiftige 

paddeftoelen §. 30 Doch velen genezen 

zig ook, in plaats van met de zure dranken, 

alleenlyk door ene zeer grote hoeveelheid 

melk, die ze lauw drinken. Men moest nimmer 

andere, als in azyn ingelegde mosfelen 

gebruiken. 

OVER DE K R E E F T E N , EN 

K R E E F T Ö G E N . 

§• 32- 

De kreeften hebben mede zomtyds flegte uitwerkingen, 

ja zelfs by zommige perzonen altoos, 

die, als ze maar kreeften eten, of flegts 

kreeftÖgen in de misturen innemen, kwade kelen, 

de roos in 't .aangezigt, doch inzonderheid 

ook denzelfden uitflap , als van de mosfelen, 

bekomen, die na de brandnetelzugt gelykt. Een 

ze-

DOORGEZWOLGENE VERGIFTEN. S5 

zeker man wierd altoos aanftonds van den reuk 

der warme kreeften ftom, tot dat ze wederom 

waren weggenomen. Deze toevallen brengen 

ondertusfchen zelden gevaar by, en zy vorderen 

ook geen grote kuur, die egter altoos zodanig 

als tegen de paddeftoelen §. 30. moet worden 

ingerigt, nadien de zuren ook hier het tegengift 

zyn. De thee, die met citroenzap zuur 

gemaakt is, en warm gedronken word, is doorgaans 

ter genezing voldoende. 

OVER HET VLEESCH VAN ZIEKE 

EN GESTORVENE BEESTEN. 

5- 33- 

Het vleesch, doch inzonderheid de ingewanden 

, van ziekgefiagte, of aan de ziekte geftorvene 

beesten, veroorzaken zomtyds dergelyke 

toevallen, als de fcherpfte vergiften. De Heer 

DENOS vond te Alencvn eens zes lyders, die 

met ene grote neiging tot braken niets dan een 

geelagtig water, doch geheel geen fpyzen konden 

opbrengen. Zy hadden hevige fnydingen 

en aandrang tot afgang, en ontlastten door dien 

weg een geelagtig water. Het onderlyf was opgefpannen 

, de ademhaling kort en moeilyk, de 

pols vermoeid, de tong droog, en zy klaagden 

over dorst. Zy hadden drie dagen te voren 

vleesch van een beest gegeten, dat aan de ziekte 

was geftorven, en dat men goedkoop verkogt. 

Drie lieden, die het 's avonds gegeten 

hadden , wierden eerst den volgenden ogtend 

met koude en de opgenoemde toevallen ziek. 

D 4 Drie


Drie andere, die 'er om den kwaden fmaak weinig 

van gegeten hadden, wierden binnen weinig 

uren ziek,en de toevallen namen zeer fchie- 

]yk de overhand. Het braken en de aanhoudende 

buikloop gingen met enkel zodanige toevallen 

gepaard, als doorgaans op fcherpe vergiften 

volgen. De Geneesheer fchreef verzagtende 

en olieagtige middelen voor. De jongfte 

van allen ftierf, en de overige vyf begonnen 

minder te braken en af te gaan , tot dat ze van tyd 

tot tyd genezen wierden. Meer andere lieden , 

die van dit vleesch gegeten hadden, waren niet 

ziek geworden; doch deze hadden, uit hoofde 

van den kwaden fmaak,'er weinig van gebruikt. 

Deze zes hadden eigenlyk geen vleesch, maar 

de long en het hart van 't beest gegeten, die 

misfchien door de ziekte het meest waren aangeftoken. 

1. Indien men vermoed, dat zodanige lieden 

het vergiftig vleesch nog in de maag hebben, 

dan moet men hun fchielyk enige greinen van 

den braakwynfteen geven, of een halve dragme 

witte vitriool , en ene grote hoeveelheid 

lauw water, of gerftewater toe laten drinken. 

2. Als zy van zelfs braken en afgaan, dan 

handelt men in dergelyke gevallen, als by de 

vergiftige paddeftoelen, §. 30. N. 1 en 2. gezegd 

is. 

3. Na behoorlyke ontlasting moeten ze ene 

grote hoeveelheid water met honingazyn , gerftedrank 

met citroenzap,of met room van wynfteen, 

en dezelfde fpyzen als na het heulzap 

§. 17. N. 5- gebruiken. 

4. Wanneer zy door het braken en afgaan 

veel kragten verloren hebben, dan geeft men 

ze


ze eindelyk zodanige middelen, als §. 18. N. 5. 

5. De bykomende toevallen worden naar de 

algemene geneeswyze tegen fcherpe vergiften 

§. 8. N. +—9. behandeld. 

De melk van zieke beesten is insgelyks aanftekend. 

Bedorven en aangeftoken vleesch; 

Banzig fpek; 

Vuile eiytren; 

Bedorven bloed; 

De fpoorrogge, fecale cornutum genaamd, en 

De ranzige oliën, veroorzaken dezelve toevallen 

als het vleesch van zieke beesten, en vorderen 

dezelfde geneeswyze. Doch tegen de 

ranzige vettigheden geeft men voor den drank 

ene grote hoeveelheid lauw water, daar alleenlyk 

wat fpaanfche, of ene andere fyne witte 

zeep in ontbonden is. — Als men met de fpyzen 

of dranken 

Spinnekoppen, 

Vliegen, 

Trompetiers, 

Hair, en dergelyken heeft doorgeflikt, zo 

ontftaat 'er doorgaans ene geweldige braking 

en afgang door, die men, zo als §. 30. N. 1. 

geleerd is, moet genezen. Zommigen raden 

een kopje vol heten wyn te drinken § 25. of 

knuflook te eten, als men fpinnekoppen heeft 

doorgeflikt. 

D5 OVER


OVER DE SCHERPE SPYZEN 

E N SPÉCERYEN. 

§ 34- 

Wanneer men fpyzen van ene byzondere 

fcherpte, gelyk als onryp ooft, 

Ramenasfen, hwflook, peperwortel, ajuin, mostert, 

enz. 

of nugteren, of in enige hoeveelheid gebruikt 

heeft, dan verwekken deze fpyzen ene branding 

in de maag, een hevig kolyk, braking, buikloop 

en gebrek van vertering. Ene grote hoeveelheid 

lauw water , of gerflewater, kan deze 

fcherpte fchielyk verdunnen en breken; doch 

als'er braakmiddelen, of purgeermiddelen, en 

klysteren nodig mogten fchynen,dan moet men 

voor het braakmiddel de tpecacmnba, voor het 

buikzuiverend middel de rhabarber, van ieder 

tot een half dragme nemen , na dat by elk twintig 

greinen van den vitrioolwynfteen (tartarus 

vitriolatus') gemengd zyn; de klysteren kunnen 

uit de verzagtende kruiden met veel olyfölie 

^bereid worden. De beste purgatie na de onrype 

vrugten is de witte magnefia tot twe 

lood ingenomen. Na de werking worden de 

bovengemelde dranken voortgebruikt. Uitwendig 

kan men dezelfde middelen aanwenden 

als na de al te hevige buikzuiverende midde. 

len. §. 25. 

OVER DE HETE SPÉCERYEN. 

§• 35- 

Het branden in de maag en de hitte, die de 

ver-


verhittende fpeceryën, ah peper, fpaanfche peper, 

acia, gembir, kruidnagels, en zelf het keukenzout, 

als ze in al te grote hoeveelheid gebruikt worden 

, veroorzaken , word het best door ftromen 

van water met melk gemengd, die men moet 

drinken en in klysteren zetten, geblust. 

OVER HET VERGIFTIGD BROOD. 

S- 36. 

Indien het geval ons van ongeluk verfchoont, 

dan is de duivelfche boosheid der menfchen nog 

groot genoeg , om ons hetzelve door kwade 

kunstenaryën toe te brengen. De baatzugtige 

vergiftigt ons de fpyzen en dranken, en ontfleelt 

ons daardoor het leven en de gezondheid. 

Men heeft bevonden, dat verfcheidene fchielyk 

ontftane ziektens en onverwagte iterfgevallen,door 

vervalfching van het brood met kryt, 

kalk, aluin, uitgebrande beenderen, enz. daar 

men het meel witter en vaster mede heeft willen 

maken, veroorzaakt zyn. Doch om heczelve 

de verftoppende eigenfchap , die het kryt, 

de kalk, en de aluin 'er aan geven, wederom 

te benemen, heeft men 'er jalappe ondergemengd, 

en daardoor zyn zommigen, die zulk 

brood gebruikt hebben, aan hardnekkige verftoppingen 

,en anderen door ongeneeslyke buiklopen 

om 't leven gekomen. Als men de broodkruim 

dun fnyd, klein brokt, en 24 uren in 

ene zagte warmte in water weekt, dan kan men 

deze vervalfching ontdekken : want de aluin 

ontbind zig, en 't water fmaakt 'er na, de jalappe 

dryft als fchuim boven op, cn de overige 

ver-

6*o VERHANDELING OVER DE 

vergiften vallen op den grond, en openbaren zig, 

als men 'er het water met het brood zagtjes afgiet. 

Indien men het bedrog niet kan ontdekken, 

en alleenlyk uit de toevallen moet beduiten 

dat men vergiftigd is, dan moet men zig 

enkel aan de geneeswyze der vergiftigingen g 7. 

en inzonderheid aan die der fcherpe vergiften 

g. 8. houden, dewyl de meeste kunstige vervalfchingen 

van het brood op de wyze der fcherpe 

vergiften werken. 

Daarëntegen heeft men ook natuurlyke vergiftigingen 

van het brood, als het ingezamelde 

koorn onryp is , of door degt weer bederft. 

Deze gebreken kan men verbeteren, als men 

het behoorlyk wascht, en droogt, een weinig 

wyn in den deeg kneed, denzelven wat langer 

dan gewoonlyk laat ryzen, en het brood wel 

doorbakt. Het beste koorn bederft dikwyls 

nog in de fchuren, indien het niet wel bewaard 

en behandeld word. Ook maakt men van goed 

meel degt brood, als men den deeg niet genoeg 

laat ryzen, denzelven niet behoorlyk doorbakt, 

of als men het brood te oud laat worden. Alle deze 

gebreken hebben nadelige gevolgen voor de gezondheid, 

en zyn zoveel te gevaarlyker, om dat 

ze maar langzamerhand fchade doen, en 'er gene 

geneeswyze iets tegen vermag, als men de 

oorzaak niet ontdekt en wegneemt. Men kan 

zig door buikzuivering wel gemaklyk van ene 

maaltyd flegt brood ontlasten ; maar als men 

het enige reizen daags op nieuws gebruikt, zo 

kan dit niets helpen. Een ieder moet hier zelfs 

by den inkoop van 't koorn en meel, en by de 

toebereiding van 't brood, en by de goede bewaring 

van beiden, zyn eigen welzyn behartigen;

DOORGEZWOLGENE VERGIFTEN. 6l 

gen; d >ch de Overigheid zou het publyk door 

ene ltrengere politie kunnen te hulp komen, 

indien zy het nodig oordeelde. 

Met onkruid dat in 't koorn groeit, by voorbeeld 

de herik , hetmoederkoorn, en , zo als men 

het in Duitschland noemt, óetrespe, of rockentrespe, 

enz. vergiftigt het brood insgelyks, daar men de 

droevigfte waarnemingen van heeft. Een bederf 

der vogten, dat haatlyke verzweringen over *t 

ganfche lichaam veroorzaakte, en de menfehen 

langzaam doodde, fchreef men eens in Vrankryk 

aan fpoorkoorn (ergot) toe, dat men met het 

brood gebruikt had. In Zweden leidde men in 

verfcheidene jaren van de rockentrespe, de herik, 

en van het bedorven graan die ziekten van het 

volk af welken zig met pyn, duizeling, benauwdheid 

der borst , en fteken in de zyde 

openbaarden. Ook heeft het bevroren en bedorven 

koorn aldaar fchielyke en hevige ziekten, 

hete koortzen, en den loop veroorzaakt. 

Van de dolik (lohum temukntum) die men onder 

het brood en bier gedaan heeft , heeft men 

hoofdpyn, verzwakking van't gezigt, draijing 

van 't hoofd, trillen der leden, en zwelling 

waargenomen. Aan het onrype graan heeft 

men zomtyds den algemeen heerfchenden loop 

tocgefchreven, en de Hr. LINNÛS leid de 

krampzugt, of krevelziekte, die eens in Zweden 

algemeen wierd, van hét gebruik der herik 

, (ackerrettig.') in "t brood af, 't welk een byzonder 

fcherp vergift is. De genezing van alle deze 

vergiftigingen zou wel te ondernemen zyn, 

indien het by ene of maar weinige maaltyden 

bleef. Zommigen dezer vergiften werken als 

fcherpe vergiften, en die moet men naar mate 

van •

61 VERHANDELING OVER. DE 

van de kenmerken §. 4. zodanig behandelen , 

ais g. 8. geleerd is. De dolik werkt als een bedwelmend 

vergift, zo als reeds §. 28. N. 6. gemeld 

is. Door de geneeswyze tegen de bedwelmende 

vergiften g. 27. als mede door.de hulp 

der melk- en bronkuur, geneest men insgelyks 

de krevelziekte , die doorgaans uit het gebruik 

van vergiftigd brood ontftaat. Doch het 

geluk der menfehen is hier veel minder in de 

genezing, dan in de vermelding van het kwaad 

gelegen. Tot dit einde worden voorzorgen 

en maatregels gevorderd, die ik hier niet behoef 

op te geven. 

Ik moet hier nog van de boter, die in lood 

geftaan heeft, als van een ioodvergift, gewag 

maken, waar tegen men §. 14. de geneeswyze 

vind. De proef om zulke fchaadlyke boter" te 

kennen , is dezelfde waarmede men de wyn, 

die met lood vergiftigd is, beproefd, zo als ik 

in de volgende g. zal melden. 

OVER DE VERGIFTIGDE W Y N 

EN BIER; B E D O R V E N WATER. 

S- 37- 

'Er zyn zeer vele kwade kunsten, waardoor 

men den wyn kragt, kleur en fmaak tragt te geven. 

Men laat denzelven met velerlei dingen 

gesren en vermengen, die voor de gezondheid 

fchaadlyk zyn, en ongelukkig hy, die aan zodanige 

wynen komt, om ze voor daaglykfche 

tafclwyncn te gebruiken: want dan heeft 'er 

dezelfde zwarigheid plaats, als by het koorn, 

dat


dat het kwaad daaglyks vernieuwd word, en 

gene grondige kuur gedoogt. Men moet hier 

derhalve minder op de genezing dan op de middelen 

bedagt zyn, om de vergiftigingen der wynen 

na te fpeuren, en zig voor dezelven te 

wagten. 

1. De witte wyn, die onmatig gezwaveld is 

(want enige zwavel moet hy hebben, om goed 

te blyven) verwekt grote hitte , dorst, een 

droge tong , uitflag op de huid , puisten in 

't aangezigt , bedwelming, hoofdpyn , trillen 

der leden, hartklopping , en een fchielyken 

roes. 

Om deze gevolgen tegen te gaan, moet men 

zeer veel gerftewater, daar veel honingazyn en 

falpeter in ontbonden is, drinken, waardoor de 

zieding en hitte van het bloed bedaard, en de 

ontlasting van den fchaadlyken drank door de 

piswegen en het zweet bevorderd word. 

Als men weten wil of de wyn fterk gezwaveld 

is, dan moet men 'er zilver in leggen, dat 'er 

zwart door aanflaat. Als men een weinig van 

denzelven op een bord giet, en 'er met de vlakke 

hand op flaat, zo blyft 'er een witte vlek 

van over. 

2. Wanneer men ongeleste kalk in den wyn 

gemengd heeft, om denzelven kleur te geven, 

zo word hy door ene langzame werking nadelig 

voor de gezondheid. Inzonderheid wil men beweren 

, dat hy ongemakken van de jigt en den 

fteen veroorzaakt. De wynen, die ene al te 

fchone robynkleur hebben, houd men van dit 

ongemak verdagt; en als men mogt ontdekken 

dat men zulke wyn lang gedronken had, en 

'er ziek onder was geworden, dan kan men door 

een

6"4 


een goeden leefregel, die uit de hulpmiddelen 

tegen kalkagtige vergiften §. 15. gemaklyk is af 

te leiden, de kwade gevolgen tegengaan. 

3. De fpeceryën, bloemen en kruiden, daar 

men den wyn een byzonderen reuk en fmaak 

mede tragt te geven, werken gedeeltelyk als 

bedwelmende vergiften, zy zyn ten dele verhittend, 

en ten dele zamentrekkend. Kan men 

uit hunne werking dit befpeuren , dat ze naamlyk 

of een fchielyken roes en ftompe hoofdpynen 

verwekken, dan bedient men zig van de 

dranken §. 27. N. 5. of, dat zy het bloed 

zeer verhitten , dan gedraagt men zig als na 

de gezwavelde wynen N. 1. of, dat zy het 

lyf verftoppen, dan gebruikt men naderhand 

een buikzuiverend middel van manna, tamarinden 

en room van wynfteen. Ter vermyding 

is hier de beste regel, dat men geen wyn 

vertrouwt, die een fpeceryagtigen, artzenyagtigen, 

of anderzins onnatuurlyken reuk of 

fmaak heeft. 

4. De flegte zure wynen, die met fyroop 

opgemaakt zyn, verraden zig ligt door hunne 

kleverigheid aan de lippen en vingers. Zy 

veroorzaken het zuur, de brandende zode en 

hoofdpyn. Men moet enige uren agter malkanderen 

een theelepel vol poeder van kreeftogen 

, of oesterfchelpen innemen, en veel water 

of gerftedrank toe drinken. 

5. De vergiftiging der witte, inzonderheid 

rynfche en moefelwynen, door loodftoffen, kan 

langzaam fchaadlyk zyn, en men moet zig, als 

men het ongemak befpeurt en de oorzaak ontdekt, 

aan de diëet houden, die §. 14. IN. 9. is 

voorgefchrcven. 

fa 

Ene

DOORGEZWOLGENE VfiRGIFTEN. 6$ 

Ene zekere wynproef op het lood is deze. 

Men giet een pond zuiver regenwater op twe 

lood tot poeder gefloten operment, en vier lood 

ongeleste kalk, men houd het 24 uren warm, 

en men fchud het tusfchen beiden wat door malkander. 

Het koude vogt giet men 'er vervolgens 

zagtjes af, men flopt de fles digt toe, en 

opent dezelve niet te dikwyls. Als het den loodazyn 

aanftonds troebel en zwartagtig maakt, dan 

is het goed. Enige droppels van dit vogt maken 

in zuiveren wyn flegts ene kleine witte doffe 

wolk. Doch hoe meer lood 'er in is, zo veel 

te roodagtiger, of zwarter word 'er de wyn 

van. Andere vervalfchingen, als die door lood, 

ontdekt dit vogt niet. Wanneer de boter in lood 

bedorven is, dan krygt zy dezelfde kleur als 

de wyn, als men een weinig van dezelve met 

enige droppels in een glas vryft. 

6. De rode wynen worden voornaamlyk 

met brandewyn, daar fpeceryën in zyn, en 

met zamentrekkende middelen, vervalscht. Zodanige 

wynen verwekken, of ene grote hitte 

, zieding, en roes, daar men zig op dezelfde 

wyze omtrent gedraagt, als na de gezwavelde 

wynen N. 1. of zy verftoppen het lyf, 

en dan handelt men volgens N. 3. als tegen de 

verfloppende kruiderwynen. Indien men een 

weinig van zulken wyn tusfchen de handen 

vryft, en 'er aan ruikt, dan ontdekt de brandewynreuk 

de vervalfching. 

7. De onfchaadlykfte vervalfching van den 

wyn, welke gene genezing behoeft, is die met 

water. Evenwel zal men misfchien de proef, 

om dezelve te ontdekken, het liefst lezen. Indien 

men wyn op ongebluste kalk giet, en 'er 

E de-

56 V E R H A N D E L I N G O V E R DE 

dezelve door geblust word, dan bevat de wyn water. 

De wyn kleeft niet aan een riet of halm , 

die met olie beftreken is, doch het water wel. 

Als men in kokenden olyfölie zuiveren wyn 

giet, dan fpringt hy niet, maar wel als 'er water 

in is. 

8. De natuurlyke gebreken van den wyn maken 

denzelven fchaadlyk genoeg, en zommige vermengingen 

van flegte wynen geven enen meer 

fchaadlyken drank, dan de boosaartigrte kunftenaryën. 

Indien men zig met zodanig tuig bedorven 

heeft, zo gebruike men buikzuiverende 

middelen, en men drinke een tyd lang enkel 

water, tot dat men genezen is. 

9. Het bier word op even zo veelvuldige wyzen 

vervalscht, als de wyn; doch voornaamlyk 

met oogmerk om dronkenfchap en hitte te doen 

verwekken. Daartoe word de alzem, de laurierbladeren, 

de dolik, enz. gebruikt. Als men 

de werkingen van zulk een drank genezen wil, 

dan moet men dikwyls een theelepel vol falpeter 

en kreeftögen, tot gelyke delen gemengd, innemen 

, en water of gerflendrank drinken. Dit 

middel is ook goed tegen de gevolgen van verfche 

dampende bieren, die doorgaans branding 

en opwerping van de maag, kolyk, fnydende 

'pis, en buikloop verwekken. 

10. Dewyl de wyn en 't bier reeds op zig zeiven 

onnatuurtyke dranken zyn; dewyl veel natuurlyke 

gebreken dezelven fchaadlyk voor ons 

maken ; en dewyl de bedriegers nog fteeds daar 

op uit zyn , om ze voor ons te vergiftigen: zo 

is het in der daad gene onmatige voorzigtigheid, 

als de Geneesheren ons van deze mislyke dranken 

af>

DOORGEZWOLGENE VERGIFTEN. 6? 

.afraden, en tot den natuurlyken drank van alle 

dieren verwyzen. 

ri. Wanneer men genoodzaakt is bedorven 

en flegt water te drinken , zo kan men daardoor 

in gevaarlyke bederflyke ziekten vervallen. Men 

moet in zulk water, dat men vooraf koken en 

doorgieten kan, enige droppels geest van zwavel 

of van vitriool doen, zo dat het 'er zuur na 

fmaakt, of het met rozenazyn gemengd drinken. 

De andere zuren verbeteren deze fchaadlyke eigenfchap 

van 't water mede genoeg. Ook behoeft 

men flegts den damp van de zwavel in 't 

water te brengen, of de vaten, daar men uit 

drinkt, 'er mede te beroken. Als men zulk bedorven 

water gedronken heeft, dan kan de 

azyn, of een ander zuur, het ongemak weder 

verhelpen. 

E a VER-

68 


O V E R D E 

O N G E M A K K E N 

U I T 

OVERLADING EN GEBREK 

VAN SPYZEN EN DRANKEN. 

5. 38. 

Dewyl ik tot hier toe de fpyzen en dranken, 

in zo verre zy door hunne hoedanigheid 

voor ons fchaadlyk worden, befchouvvd heb, zo 

geeft het hier best gelegenheid, om ook over de 

gevaren te handelen , waaraan wy ons, door dezelven 

in al te grote hoeveelheid te gebruiken, 

of door ene al te ftrenge onthouding van dezelven 

, blootftellen. Dit zyn wel in den ietterlyken 

zin gene eigenlyke vergiften maar wel in de zaaklyke 

mening. Ten minfte heeft een mensch,die 

zig met fpyzen of dranken zodanig overladen 

heeft, dat hy daardoor gevaar loopt gezondheid 

en leven te verliezen, als mede iemand, die door 

honger en dorst byna uitgeput is, ene even zo 

fpoedige hulp nodig, als een vergiftigde: ik zal 

derhalve, om de gevaren, die het eten en drinken 

betreffen, in enigen zamenhangte befchouwen, 

dit berigt hier, als een aanhangzel tot de 

verhandeling der doorgezwolgene vergiften , 

zonder enige zwarigheid mogen by voegen. 

OVER

OVERLADING EN GEBREK, ENZ. 69 

OVER DE OVERLADING DER 

MAAG MET SPYZEN. 

5- 39- 

Algemene geneeswyze van de overlading mtt 

fpyzen. 

Wanneer men de maag fchielyk met fpyzen 

heeft opgevuld, zo kunnen daar vele gewigtige 

toevallen uit ontdaan, die ene fpoedige hulp 

vorderen. 

1. Moet men fchielyk het braken verwekken, 

als by g. 7. en 8. N. i. Om fterk te braken kan 

men agt of tien grein rhabarber, met even zo 

veel braakwortel, (rad. ipecacuanhae) zamengemengd, 

op eenmaal; of vyf of zes grein braakwynfteen 

in drie kopjes vol water ontbonden, 

eerst de helft, en als die niet genoeg werkt, 

de andere helft, met warme dranken, innemen. 

2. Op de voorwaarden, die J. 7. N. 6. zyn 

opgegeven, moet men ene ader openen. 

3. Kunnen 'er klysteren nodig zyn, die of 

uit verzagtende kruiden, of uit water met witte 

zeep gekookt, of uit gerftewater met veel olie 

bereid worden. 

4. Vervolgens dient men buikzuiverende middelen 

, en verduwende zouten te gebruiken. De 

eerften kunnen beftaan uit een half dragme 

jalappe, of even zo veel rhabarber; doch ieder 

met een half lood of meer feignettezout, of 

twe dragmen vitrioolwynfteen gemengd, en met 

veel flap aftrekzei van thee, of koflfy, of ger- 

E 3 fte-

jr> OVER DE ONGEMAKKEN UIT 

ftedrank genomen worden : De laatften kan 

men bereiden uit feignettezout, vitrioolwynfteen 

, poeder van aronsworfel (rad. ari) en 

kreeftögen , tot gelyke delen gemengd , en 

met enige weinige droppels venkelölie gevreven; 

van dit poeder gebruikt men omtrent alle 

drie uren een theelepel vol met koud water. 

Ik zal dit een digeftiefpoeder noemen, 

en als ik 'er falpeter by voorfchryf, zal dezelve 

in plaats van den aronswortel, die dan 

weg blyft, genomen worden. De gemene geneeswyze 

na de overlading is deze, dat men, 

ónder ene geftrenge matigheid in eten en drinken, 

eerst buikzuiverende middelen gebruikt, 

dan twe of drie dagen van het digeftiefpoeder 

inneemt, dan wederom purgeert, en met het 

digeftiefpoeder tot de volkomene genezing aanhoud 

, en dat men zig ondertusfchen veel 

lichaamsbeweging geeft. 

5. Voor den drank is zuiver water, of gerftedrank, 

beiden met room van wynfteen, indien 

men 't verkiest, zuur gemaakt, of water 

met gemeen zout behoorlyk gezouten, het best. 

6, Om te rieken en te befprengen kan het eau 

de luce, de geest van de lavendel, van de rozemaryn, 

van't ammoniakzout, de azyn, de rozenilzyn 

, enz. dienen. Het befprengen met 

koud water in 't aangezigt is ongemeen kragtig. 

OVER DE B E R O E R T E E N VER 

LAMMING. 

J. 40. 

Wanneer iemand, na onmatig eten, bleek 

word

OVERLADING EN GEBREK, ENZ. 7-1 

word en van gedaante verandert , den hik 

krygt, of geneigd is om te braken, duizelig is, 

eensklaps het gebruik der zinnen verliest, en 

ftyf voor dood ligt, maar egter een kleine polsflag, 

een opgezette maag, en vrye ademhaling 

heeft; of als hy na het eten, zonder voorafgaande 

toevallen, fchielyk in bezwyming valt, en dan 

als een dode blyft liggen; dan heeft hy ene beroerte 

door overlading, die nogthans, als hy 

braking of buikloop krygt, weer fchielyk te genezen 

is. 

1. Men moet den lyder verfche lugt geven, 

hem de klederen aan den hals, en alzins aan 'c 

lyf en aan de benen losmaken, om het bloed 

een vryën omloop,en de maag en buik ruimte, 

te doen bekomen. 

2. Indien hy niet aanfloflds van zelfs braakt, 

dan geeft men hem een braakmiddel, volgens 

§. 39. N. 1. met ruimte van gezoute water, of 

het aftrekzei van kamillen toe te drinken, waarmede 

men ook het braken, dat van zelfs begint, 

moet onderhouden. 

3. In het klysteer, §. 39. N. 3. dat hier zeer 

nodig is, mengt men zes grein braakwynfteen 

, in water ontbonden, en als dit nog te 

langzaam werkt, dan doet men het door ene 

jngebragte zetpil van witte zeep ontlasten. 

Een vrywillige buikloop moet door klysteren 

van zeepwater, §. 39. N. 3. en gezoute water, 

en het digeftiefpoeder §. 39. N. 4. worden aangehouden. 

4. Voor het overige handelt men volgens 5.39. 

N- 6. en als 't nodig is, bedient men zig van de verdere 

geneeswyze, §. 39- N. 4. Het aderlaten is 

E 4 hier

72 OVER DE ONGEMAKKEN UIT 

hier zelden nodig; egter kan men de omftandigheden 

in aanmerking nemen. g. 7. N. 6. 

5, Indien zommige delen lam fchynen te zyn, 

dan wascht en vryft men dezelven, inzonderheid 

met de riekende geesten op wolle doeken 

gefprengd. (Zie g. 39. N. 6.) 

OVER DE BEZWYMING, OF DUI 

ZELING. 

§• 41- 

De geneeswyze blyft ten allen aanzien dezelfde, 

zelfs in die gevallen, wanneer flegts ene 

bezvvyming, (daar nogthans de fterke klysteren 

g. 40. N. 3. niet eens nodig zyn) of ene duizeling 

den overladenen aankomt. De laatfte houd 

dikwyls nog een langen tyd aan , na dat de overlading 

heeft plaats gehad; wanneer dan ook de 

rakuur niet alleenlyk lang gebruikt , (§ 39. 

N 4.) maar ook enige reizen daags een half dragme 

koortsbast, met tien grein vylzel van yzer 

in koud water genomen , de warme waterige 

dranken, als thee, koffy, vette foepen , en 

oliea'gtige fpyzen vermeid , integendeel veel 

koud water daar gloeijend yzer in gedempt is, 

vaste fpyzen, fpeceryè'n en wyn gebruikt, en 

daaglyks ene goede lichaamsbeweging gemaakt 

moet worden, eer men dit hardnekkig ongemak 

weer verdryven kan. Het poeder der oranjebladeren 

kan in deze geneeswyze der langdurige 

duizeling, die uit de maag ontftaat, mede in 

het digeftiefpoeder , tot dezelfde hoeveelheid 

als een der overige ingrediënten, gedaan , of 

af-

OVERLADING EK GEBREK, ENZ. 73 

afzonderlyk tot een theelepel vol te gelyk gebruikt 

worden. 

OVER DE STOMHEID EN VER 

LAMMING VAN DE TONG. 

§. 42. 

Zomtyds volgt 'er ene verlamming van de 

tong, en volkomene verftomming,op de overlading 

van de maag, tot dat ze ontlast is. De 

geneeswyze is als die van de beroerte §. 40. en 

de riekende geesten worden inzonderheid ook op 

de tong, met dunne brandewyn verlengd, gedroppeld. 

Het braken herfteld doorgaans op 't 

ogenblik de beweging van de tong. 

OVER DE STUIPEN, TREKKIN 

GEN EN DE VALLENDE ZIEKTE. 

§• 43- 

Lieden, die aan ftuiptrekkingen onderhevig 

zyn , en de vallende ziekte hebben , worden 

doorgaans, na zware overladingen , daar hevig 

door aangetast. 

1. Na het fterk braakmiddel van den braakwynfleen 

§. 39. N. r. en de klysteren, als in 

de beroerte g. 40. N. 3. dat de eerfte hulpmiddelen 

moeten zyn, geeft men 

2. ene grote hoeveelheid gezoute water te 

drinken; 

3. giet men den lyder veel koud water over't 

hoofd, of in 't aangezigt, en 

E 5 4- ge-

74 OVER DS ONGEMAKKEN UIT 

4. gedraagt men zig voor 't overige volko. 

men volgens §. 40. N. 1. en 4. Om de ontlasting 

te bevorderen in de verdere geneeswyze, 

neemt men van de fennebladeren, jalappe,en room 

van wynfteen, ieder twintig grein zamengemengd, 

met wat aftrekzei van thee; en men houd den eetregel, 

als by de duizeling. §.41. De tekens der 

vailende ziekte zyn ene volkomene bedwelming 

der zinnen, zonder enige bewustheid, waar by 

óf een diepe flaap met hevige zamentrekking der 

leden , of hevig trekken en flaan derzelven, 

verdraijing der ogen, het trekken der duimen 

in de hand, en het fchuimen van den mond befpeurd 

word. Men moet de leden van den lyder 

voorzigtig beftieren , op dat hy dezelven 

niet aan flukken fla, en, indien 't mooglyk is, 

hem de ingetrokkene duimen uithalen, en een 

ftomp hout tusfchen de tanden brengen, ten 

einde men hem geneesmiddelen konne ingieten, 

en hy de tong niet aan ftukken byte. Als 

men hem niets in kan brengen, zo moet men 

hem den tabaksrook in den mond blazen, om 

hem aan 't braken te krygen. Als het toeval 

geweken is, kan men in de volgende genees* 

wyze van velerlei middelen, die tegen de wormen, 

en de daar uit ontftaande toevallen worden 

aangeraden, gebruik maken. Zie Wormen. 

OVER DE AAMBORSTIGHEID, 

VERSTIKKING. 

§• 44. 

Of onmiddelyk na de overlading der maag, 

of in de nagt daar op volgende in den flaap overvalt

OVERLADING EN" GEBREK, ENZ. ?$ 

valt den brasfers ene fchielyke verftikking, zoo 

dat hun de lugt ontbreekt, of ene piepende hyging 

van de 'borst, dat hun noodzaakt op te 

ftaan. In dit geval meet men den lyder, 

1. of buiten 't bed brengen , of hem opgerigt 

in 't bed zetten , en 'er verfche lugt inlaten; 

als mede het linnen op de borst en aan den hals 

los maken. 

2. hem een olieagtig braakmiddel geven. §. 8. 

N. ï. 

3. klysteren zetten §. 39. N. 3- 

4. veel water laten drinken, dat met honingazyn 

zoet gemaakt is. 

5. hem den damp van heet water , met azyn 

gemengd, lang laten ruiken en inademen; 't 

welk door ene fpons, die met zulk heet water 

bevogtigd en in een neusdoek gewonden is, of 

over een pot onder een doek die over 't hoofd 

hangt, kan gefchieden. 

6. in alle gevallen, volgens §. 39. N. 2. ene 

ader openen, en vervolgens 

7. in de verdere geneeswyze , die volgens 

§. 39. N. 4. moet ingerigt worden , by de buikzuiverende 

middelen een poeder uit zes grein 

zwavel van fpiesglas van de derde prsecipitatie, 

met tien grein vitrioolwynfteen gemengd, iedere 

reis met aftrekzei van thee te nemen, voorfchryven, 

en voor 't overige de ganfche kuur zo lang 

aanhouden, tot dat 'er 'snagts gene aamborftigbeid 

meer volge. 

OVER

76 OVER DE ONGEMAKKEN VIT 

OVER DE NAGTMERRIE, 

HARTKLOPPING. 

§> 45- 

Als men zig na ene fterke maaltyd, inzonderheid 

van opfpannende fpyzen, op een tyd dat 

men zeer volbloedig is, met zwaarmoedige gedagten, 

in een flegt gemaakt bed, op den rug 

en met het hoofd zeer laag neerlegt; zo zal men 

icbielyk beginnen te dromen, dat ons ene verichriklyke 

gedaante met haren last drukken, of 

een duivel op ons ryden, de borst toetrekken, 

de leden vasthouden, en ons verflikken en ombrengen 

wil. Men gevoelt alle deze dingen in 

der daad; maar het gedroomde fpook,daar men 

ze van afleid , is valsch. 't Is uit dien hoofde 

geen wonder, dat men 's morgens blauwe vlekken 

, gekwetfte plaatzen, en andere overblyfzels 

van geweldplegingen aan zig befpeurt, die 

uit den verhinderden omloop van het bloed , 

en door de drukking van de maag ontftaan zyn. 

De geneeswyze is volledig dezelve als tegen 

de aamborftïgheid §. 44. doch men kan een flerker 

braakmiddel §. 39. N. 1. en de dranken als 

§• 39- N. 5. nemen,den damp §. 44. N.5.weglaten 

, en in de verdere kuur, in plaats van de zwavel 

van fpiesglas, de algemene afleidingen §. 39. 

N. 4. verkiezen. Wanneer iemand by zodanige 

heden is, als hun de angst overvalt, dan moet 

hy ze opwekken , zo dra zy zig in den flaap 

angstvallig gedragen. Die tot deze ziekte ene 

neiging heeft, moet 'savonds water drinken, 

en niet eten , of na het avondeten een flok 

brandewyn gebruiken. 

Men


Men kan de nagtwandelaars met dezen in 

ene klasfe ftellen. 

De hartklopping, die na overlading van de 

maag, door opfpanningen in de darmen, ontftaat 

, behoort mede hiertoe , en vordert alleenlyk 

den eetregel en geneesmiddelen , die 

tegen de aanhoudende duizeling van overlading 

tot de nakuur zyn voorgefchreven §. 41. 

O V E R DE OPWERPING UIT DE 

M A A G , DE ZODE. 

$• 46. 

De opwerping uit de bedorvene maag vordert 

alleenlyk de algemene kuur na de overlading 

§. 39. N. 4. Een theelepel vol poeder van kreeftögcn 

met water genomen , een ftukje kryt gebruikt, 

of een nootmuskaat gekauwd, of vyftien 

tot twintig droppels gefmolten wynfteenölie 

(ol. tartan per deliqumm) in water, fluiten 

dit ongemak fchielyk. 

HOOFDPYN, SCHELE HOOFDPYN. 

§• 47- 

De hoofdpyn, die uit de maag ontftaat, gaat 

zelden eer over, dan dat men eens ryklyk gebraakt 

heeft, en dit volgt by de meesten van 

zelfs, fchoon zomtyds eerst na 't verloop van 

van enige dagen. Een braakmiddel van den 

braakwortel met rhabarber §. 39. N. 1. en het 

ge-


gebruik van 't digeftiefpoeder voor of na het 

braken , terwyi men 24 uren vast en water 

drinkt, word tot de genezing gevorderd. By 

vele lieden worden dergelyke hoofdpynen met 

braking tot ene gewoonte, om dat hunne 

fpysvertering te zwak is ; dezen moeten op 

dezelfde wyze genezen worden , als die , by 

welken de duizeling, die uit de maag ontftaat, 

gewoonlyk is, §.41. Een dun gefneden fchilvertje 

(moucbe) van de gele fchel der citroenen , 

terwyi het nog vogtig is, aan de flapen van 't 

hoofd gelegd , verdryft dikwyls de fchielyke 

hoofdpyn, die men uit verfcheidene oorzaken 

in gezelfchappen krygt; ten minfte voldoet dit 

geringe middel zo lang, tot dat men tyd heeft, 

om 'er meer tegen in 't werk te ftellen. 

OVER HET KOLYK. BUIKPYNEN. 

§• 48- 

Als men, na ene kort voorgaande overlading 

met fpyzen , walging , kwalykheid en neiging 

tot braken befpeurt, en hierop buikpyn, zonder 

hitte van koorts, met een bleek aangezigt, 

'en zomtyds met duizeling voJgt,dan drinkt men 

1. ene grote hoeveelheid van de dranken §. 39. 

N. 5. of warm aftrekzei van thee. 

2. zet men klysteren van gezoute water, en 

3. geeft men alle uren een theelepel vol van 

*t digeftiefpoeder met falpeter §. 39 N.4. waarby 

te gelyk 

4. het lyf met warme doeken, franfche brandewyn, 

olie van kruis en munt, enz. fterk gevreven 

moet worden. 

5. In-


5. Indien door dit alles niet fchielyk een overvloedige 

ontlasting, of een buikloop volgt, en 

de pyn op ene plaats vast zit, dan is dit een 

teken , dat 'er reeds , voor de laatfte overlading 

, oude onreinigheden in de darmen vast 

gezeten hebben. Men zet dan veelvuldige 

klysteren §. 39. N. 3. met een lood fteenzout 

daar in ontbonden, en veel olie; men bedekt 

den buik met omflagen van verzagtende kruiden 

in melk gekookt, nadat men denzelven met 

warmen olyfölie wel gevreven heeft, en men 

neemt wat "dikwyls enige lepels vol verfchen olie 

van zoete amandelen , met zeer veel warme 

dranken: en als dan de ontlasting nog agterblyft, 

dan moet men drie lood manna met vier lood 

olie in ene vette bouillon innemen, en het digeftiefpoeder 

met falpeter §. 39. N. 4. om de twe 

uren daar na gebruiken; en daardoor het lyf zo 

lang zuiveren, tot dat de ontlasting,die in den 

beginne zwart, verhard, ongelyk en wankleurig 

is, wederom natuurlyk word. 

6. De hoedanigheid der fpyzen maakt hier 

mede een onderfcheid. De fcherpe fpyzen moeten 

door ene grote hoeveelheid van warm water 

van boven en van onderen verdund en verzagt 

worden. De vergiftige en vergiftigde vorderen 

hare byzondere geneeswyze , zo als de 

verhittende, bedorvene enz. zie §. 29. tot 36. 

Indien men te veel verkoelende fpyzen , by 

voorbeeld , meloenen, perfiken, en dergelyk 

ooft gebruikt heeft, zo moet men het digeftiefpoeder 

zonder falpeter §. 39. N. 4. innemen , 

doch voor '$ overige te werk gaan volgens 

N. 1—5. Als 'er, na een kolyk van vergiftige 

fpyzen, eoe verlamming der leden overblyft, 

daar

8o OVER DE ONGEMAKKEN UIT 

daar omtrent kan men §. 14. voldoende onderrigting 

vinden. 

7. In veel gevallen kan het aderlaten nodig 

zyn. §. 39. N. 2. 

8. Als het kolyk bedaard is word de nakuur 

gevorderd 39. N. 4. 

OVER HET BRAKEN EN DEN 

BUIKLOOP. 

5- 49- 

Dezen maken de natuurlyke geneeswyze der 

overladingen uit, en daarom moet men dezelven 

geenzins fluiten , maar door vele lauwe 

dranken §. 39. N. 5. aanhouden; en alsze met 

verbetering van den lyder uitfcheiden , dan 

moet men van de nakuur §. 39. N. 4. gebruik 

maken. Doch als integendeel het braken en 

purgeren niet wil ophouden , en dat 'er een 

zoort van galagtige buikloop uit ontftaat, dan 

geneest men dezelve volgens §. 30. N. 1. en 2. 

OVER DE BEDORVE MAAG. 

5- 50. 

Als de maag na de overlading bedorven blyft, 

de eetlust ontbreekt, de fpysvertering niet behoorlyk 

haar gang gaat, enz. dan is de algemene 

nakuur ter herftelling voldoende, 39. 

N. 4. 

OVER

OVERLADING EN GEBREK, ENZ. 8t 

OVER DE OVERLADING MET 

DRANKEN. 

§• 5i. 

Men kan de overlading met dranken in twederlei 

opzigten befchouwen; naamlyk met Zodanigen 

, die alleenlyk door hunne hoeveelheid 

fchaadlyk worden, en zulken, die in hoeveelheid 

gedronken, door hunne hoedanigheid, 

en niet anders , fchaden. De eerften zyn de 

waterige dranken, en de laatften die een roes 

verwekken. Ieder van deze beiden vordert 

ene byzondere geneeswyze. 

OVER DE THEE, KOFFY, WATER, 

EN BRONWATER. 

S- 52. 

T. Wanneer men warme waterige dranken, 

als thee, koffy, enz. in al te grote hoeveelheid 

gedronken heeft, dan word men benauwd, 

men dryft in 't zweet, of men heeft, met ene 

droge huid, ene hevige zieding in het bloed, 

trilling der leden en hartklopping, het lichaam 

is uitgezet, en dikwyls komen 'er flauwten by. 

Die zig met een vinger of ene veder gemaklyk 

aan 't braken kan helpen, die moet het by zulke 

toevallen doen, en te gelyk in de opene lugt 

gaan, om zig te verkoelen, 't welk de ontlasting 

van pis bevordert, en de gesting van het 

bloed bedaart. Men geeft hem ieder half uur 

een halve theelepel vol digeftiefpoeder met fal- 

F pc-


peter §. 39. N. 4. en men verkwikt hem door 

reukmiddelen g. 39. N. 6. en koud water. 

't Is voor de gezondheid ten hoogfte nadelig 

veel warme dranken te drinken,'t zy thee,koffy 

, of chocolaad , ja zelfs zyn veel foepen 

fchaadlyk. Men haalt zig daar door hypochondrifche 

zwaarmoedigheden, mpeurs, kwade luimen 

, een bleek aangezigt, en alle ongemakken 

op 't lyf, die uit te veel zweten, en de verflapping 

der vaste delen en zenuwen ontftaan. (Zie 

§. 97. N. A.) Wenschlyk ware het, dat men 

deze verderflyke dranken fchielyk wederom affchafte! 

2. Met koud water overlaad men zig zeer 

zelden; doch zo veel te meermalen met de 

bronwaters, die men volftrekt niet in groter 

hoeveelheid behoorde te gebruiken, dan de 

trek vordert, en de maag, die dikwyls hare 

luimen heeft, gemaklyk en zonder bezwaring 

na zig neemt. Men kan zig veilig daar op 

verlaten, dat de bronwaters dezelfde goede werking, 

die men daardoor tragt te bereiken, beter 

doen zullen, als men ze zonder bepaling 

matig, dan dat men ze met geweld te overvloedig 

drinkt. 

Doch in geval zulks gefchied mogt zyn, en 

het water niet weer een weg zoekt, maar ftaan 

blyft, en een onbefchryflyken angst, hartklopping 

, flauwten , buikpynen , opftopping van 

water, en ene trommelzugtige opfpanning van 

den buik veroorzaakt; dan is in zodanige gevallen 

het beste middel, dat men zig met den vinger 

of met ene veder aan 't braken helpt, of, 

als dit niet gaan wil, dat men aanftonds een 

lood engelsch, of feidfchutzerzout,in een kopje


je vol heet water fchielyk ontbonden, lauw 

drinkt-, de maag zagtjes drukt en vryft, alle 

klederen los maakt , een klysteer, daar twe 

lood engelsch zout, of een hand vol keukenzout 

in water ontbonden is, of, als de buik 

buiten dien reeds te vol is, dat men een zetpil 

van een (hikje kaars met honing en zout 

zet, zo als §. 18. N 3. is aangeraden, en dat 

men na 't verloop van een uur nog een lood 

engelsch zout inneemt. Zomtyds word de 

ontlasting van de pis fchielyk bevorderd, als 

men het onderlyf met de hand met lauwen olyfölie 

vryft. By lieden die gemaklyk braken, 

kan men ook veilig een half dragme witte vitriool, 

in een kopje vol water ontbonden, ingeven 

om te braken, eer men de buikzuiverende 

zouten laat gebruiken. 

OVER DE DRONKENSCHAP VAN 

WYN, BRANDEWYN, EN VER 

HITTENDE BIEREN. 

§- 53- 

Wyn , bier , brandewyn, en alle dranken, 

die een roes verwekken, zyn op zig zeiven genomen 

wel niet fchaadlyk, maar als men 'er te 

veel van drinkt, dan worden zelfs de besten, 

die niet vergiftigd zyn, gevaarlyk; en dewyl 

de maat, tot welke zy onfchaadlyk blyven, in 

aanmerking van alle andere gezonde dranken , 

ongemeen klein is , en bovendien ligt word 

overtreden; zo befchouwt men dezelven byna 

als van natuur vergiftig, en men geeft ze daar- 

F a om


om den naam van dranken, die ene roes verwekken. 

Zy veroorzaken ook in der daad , 

door hunne natuurlyke hoedanigheid, de dronkenfchap, 

en zouden in zo verre onder de bedwelmende 

vergiftige dranken verhandeld kunnen 

worden. Doch dewyl wy in eens onze 

maat kennen, en alleenlyk de overmaat kwade 

gevolgen heeft, zo telt men billyk deze edele 

gaven der Natuur flegts onder die dranken, die 

door overlading fchaadlyk zyn. Ik heb derhalve 

hier maar eigenlyk over de dronkenfchap, of 

de roes, en niet over de andere werkingen van 

de flegte hoedanigheden der wynen, derzelver 

geesten, en bieren, te handelen, als waarover 

men §. 37. kan nazien. 

Wanneer men in 't algemeen van verhittende 

dranken een zware roes heeft, dan verliest 

men het gebruik der zinnen en van 't verftand, 

men word onnozel en kindsch, men is 

zeer verhit, men zuizelt, men word kwalyk 

en braakt, men is zeer tot flapen genegen, 

men flaapt ook fchielyk en zeer vast, zo dat 

men byna niet opgewekt kan worden , als in een 

beroerte. Om zulk een elendig mensch te helpen 

, moet men 

1. Al zyne klederen los maken, en hem zeer 

koel houden, hem niet nederleggen, maar in 

een ftoel, of in 't bed zo zetten, dat het hoofd 

hoog geplaatst is, doch dat de benen nederhangen 

en koel blyven. 

2. Indien hy volbloedig, of ten uiterfte verhit, 

geheel buiten zyn zinnen, en als beroerd, 

of in gevaar van verftikking is, dan opent men 

hem ene ader op den arm, om velerlei gevaren 

voor te komen. 

3. Als


3. Als hy van zelfs braakt, dan bevordert 

men zulks door veel lauwe dranken, van water 

met boter, of gerftedrank , die hier een der 

beste dranken is. Kan hy niet van zelfs braken, 

dan kittelt men hem de keel met ene veder, 

of men geeft hem de middelen van §. 8. 

N. r. of twaalf grein witte vitriool in den gerftedrank. 

4. Daarby moet hy de warme dranken §. 8. 

N. 2. (uitgezonderd de gomagtige) overvloedig 

tusfchen beide drinken. 

5. Men zet hem te gelyk klysteren van de 

dranken, die hy drinkt, met olie en wat zout. 

6. Men houd hem azyn onder den neus, 't 

welk hem opwakkert en verkwikt. 

7. Hy moet niet eer vast inflapen, dan dat hy 

genoeg gebraakt, veel ontlasting gehad heeft, 

en veel water is kwyt geraakt. 

8. Tot dien tyd toe geeft men hem met de 

dranken, ter bevordering van deze ontlastingen, 

alle twe uren een kleinen theelepel vol 

van 't digeftiefpoeder met falpeter $. 39. N. 4. 

9. In het bed, als men hem tot rust wil brengen, 

word hy altoos op de ene zyde, en met 

het hoofd hoog gelegd. Indien hy door 't braken, 

buikzuiveren, en door de verhitting, zeer 

uitgeput en verzwakt is; dan bereid men hem 

een drank ter verfterking,uit een half lood vlug 

zout van hertshoorn, anderhalfpond water, drie 

lood geestryk kaneelwater en een dragme zuiker, 

daar hy nu en dan een paar iepels vol van 

nemen moet. 

10. Als hy door brandewyn,of liqueurs> dronken 

geworden is, dan kan 't gebeuren, dat hem 

de vlam den mond uitflaat. In zodanig een ge- 

F 3 val


val zet men hem over einde, men laat hem veel 

gerftedrank, ter helft met melk gemengd, lauw 

drinken, of men geeft hem melk met olie van 

zoete amandelen, of een theelepel vol kreeftögen 

in melk, of, in geval van de uiterfte overëiling, 

als al het andere ontbreekt, warme pis. 

De brand, die in de keel veroorzaakt is, word 

vervolgens met olie van zoete amandelen, van 

witte leliën , of met raapolie genezen. 

ir. Na den flaap bevind zig de lyder zeer 

flegt; hy beeft hoofdpyn, kwalykheid, moeilyke 

luimen, pyn in de leden, is bedwelmd, 

enz. Men geeft hem dan een kopje vol heten 

wyn §. 25. ofalzemwyn, en een zagt ey met 

kaneel en nootmuskaat, men laat hem vee! gerfte- 

of havergortwater drinken, en denzelven 

dag alle twe uren het digeftiefpoeder innemen 

§. 39. N. 4. De knuflook en ajuinzoepen zyn 

's morgens ook zeer dienftig. 

12 Als men vooraf weet, dat men veel verhittende 

dranken zal drinken, dan moet men te 

voren veel dunne havergortfoep, en twe reizen 

zestig droppels van den zoeten geest van falpeter, 

of van den wateragtigen geest van ammoniakzout, 

daar in gebruiken. 

13. Niemand moet geloven, dat de verhittende 

dranken hem onfchaadlyk zyn, als hy 'er 

veel van kan verdragen, zonder een roes te krygen. 

Zy fchaden veel minder door de roes, dan 

door de hevige zieding, om dat ze een vergift 

voor de zenuwen zyn,die ze verzwakken.Daarom 

leven zulke lieden zelden lang,die veel verhittende 

dranken drinken, ze worden fchielyk 

onnozel, beginnen te beven, worden puistig, 

zwak,


zwak, lam, en fterven aan de waterzugt, of aan 

de tering. 

OVER DE UITGEMERGELDE 

PERZONEN. 

§• 54- 

Men vind zomtyds menfchen, die uit armoede 

heimlyk gebrek lyden, uit heiligheid te 

lang vasten, of door ongelukkige toevallen van 

de menschlyke maatfchappy worden afgezonderd 

en byna door honger en dorst omkomen. 

By zodanige lieden moet men vooral zo voorzigtig 

zyn', dat men op een reis niet veel, en 

ook geen zware of verhittende fpyzen en dranken 

geeft, dewyl ze anders fchielyk fterven. 

Enige lepels vol dunne foepen, melk, of haver- 

en gerfteflym, zyn voor hen in 't begin 

voldoende, en dan geeft men hen van tyd tot 

tyd meerder en kragtiger middelen. Als zy 

in vervolg van tyd ene verfterkende geneeswyze 

nodig hebben, daartoe kan men §. 8. N. 8. 

aanleiding vinden. Het veelvuldig en langdurig 

vasten is zeer nadelig voor de gezondheid, om 

dat het de vogten bederft, de kragten vermindert 

, en de Natuur in wanorde brengt. 

Alleenlyk is het in der daad dienstig by een 

volkomen gebrek van eetlust. 

F 4 VER-

88 


O V E R D E 

VERGIFTIGE WONDEN, 

E N 

UITWENDIG AANGEBRAG- 

TE VERGIFTEN. 

§• 55- 

Uitwendige vergiftigingen. 

Als een vergift van buiten onmiddelyk in 

ons bloed gebragt word,zo als zulks door 

wonden van vergiftige en getergde dieren, of 

door vergiftigde werktuigen gefchied, of als 

het op gelyke wyze, of door uitwendige aanleggingen 

op de huid gebragt, een toegang tot 

de zenuwen heeft, en dezelven aanraakt, zo 

ontftaan daaruit de verfchriklykfte en doodlykfle 

toevallen, die men in tyds moet .voorkomen, 

om dat, als het vergift enigen tyd 

gegeven word, om zig door het ganfche lichaam 

te verfpreiden, doorgaans alle hulp te 

vergeefs word aangewend. Ik zal deze ftof 

zo-

UITWENDIG AANGEBRAGTE VERGIFTEN. 89 

zodanig behandelen, dat ik eerst de vergiftige 

wonden van viervoetige dolle, of getergde dieren 

en vogels, dan die der vergiftige flangen 

en kruipende dieren, voorts die van vergiftige 

kliekten , vervolgens die van vergiftigde 

werktuigen, en eindelyk de overige uitwendig 

aangebragte vergiften in overweging 

zal nemen. 

VERGIFTIGE WONDEN VAN 

DOLLE, OF TOORNIGE VIER 

VOETIGE DIEREN EN VO 

GELS. 

5- S6. 

Tekens van zodanige vergiftigingen. 

De werkingen van de beten van dolle, of 

getergde dieren, ontftaan uit het fpeekzel, dat 

ze met ons bloed vermengen, of aan onze zenuwen 

brengen. Als dit gefcbied is, dan mag 

de wond zig wel of kwalyk voordoen, toehelen, 

of open blyven, men is egter in langen 

tyd tegen de vreeslyke gevolgen van deze vergiftiging 

nog niet beveiligd; want zy openbaren 

zig doorgaans niet voor den tienden dag na dat 

men de wond gekregen heeft; doch dikwyls 

nog veel later, ja zelfs, zo als men zegt, 

zomtyds eerst jaren naderhand. De tekens 

ener aanfteking zyn een byzondere angst, verdriet, 

onrustige flaap, drukking der maag, veel 

geeuwen en rekken der leden, benauwdheid van 

de lugt, fchoon zy helder is, droefgeestigheid, 

F 5 be-

90 OVER DE VERGIFTIGE WONDEN, 

begeerte ra duisternis, afkeer van drinken, en 

een merkbaar jeukend, knagend, of ook wel 

pynlyk gevoel in de voorige wond. Als nu 

de ziekte daadlyk tot ftand komt, dan word de 

ftaat zeer verbazend. De lyder vervalt in een 

hete koorts , die de dolheid genaamd word, 

waarin hy woedende ogen vertoont, een fchuimenden 

mond heeft, nimmer flaapt, zomtyds 

ftuiptrekkingen krygt, blaft en huilt gelyk als 

de dieren die hem gebeten hebben, doch inzonderheid 

allen drank zodanig fchuwt, dat, als hy 

dien al drinken wil, of dezelve heimlyk by hem 

gebragt word, hy allerhevigfte trekkingen bekomt 

, en daarom denzelven met alle vermogens, 

en met byten van zig afweert, terwyi hy 

integendeel alles, dat niet vloeibaar is, wel kan 

doorzwelgen. In dezen toeftand word zyn 

fpeekzel even zo vergiftig, als dat van een dol 

dier, en het befmet ook insgelyks op dezelfde 

wyze, als het of door een beet in 't bloed komt, 

of maar alleenlyk op zodanige delen van de huid 

gebragt word, die flegts met een dun huidje zyn 

bedekt, zo als de lippen, tong, enz. of die 

een weinig gekwetst, en van de opperhuid ontbloot 

zyn. Daardoor zyn 'er befmettingen door 

het geven van een kus, of door garen, daar het 

fpeekzel van den lyder op gekomen is, en dat 

een gezond mensch langen tyd daarna door den 

mond gehaald heeft, waargenomen. Men geneest 

nimmer zodanige lieden, maar zy fterven 

reeds den derden of vierden dag, na dat het 

fchuwen van het drinken, dat men de watervrees 

noemt, by dezelven heeft ftand gegrepen. 

Dolle honden, wolven, vosfen, katten, enz. 

zelfs hanen, eenden, en andera vogels, als ze 

zeer

EN UITWENDIG AANGEBRAGTE VERGIFTEN. QI 

zeer vertoornd zynde byten, veroorzaken de 

dolheid en de watervrees wezenlyk op dezelfde 

wyze , en de wond vordert ook enerlei 

behandeling. Men behoeft ook in de voorbehoedende 

geneeswyze geen onderfcheid ce maken. 

Men meent dat "de dolheid en de watervrees 

zomtyds zonder ene voorafgaande wond 

van een dier ontftaan zy, doch de gevallen zyn 

zeldzaam, en onzeker. 

§• 57- 

Tekens van dolle dieren. 

Van de honden heeft men het grootfte gevaar 

, als ze dol worden, om dat ze geftadig by 

ons zyn: uitdien hoofde moet men deze dieren 

wel in acht nemen, ten einde men dezelven 

op den eerften fchyn van dolheid laat dood flaan. 

De zomerhitte is hun het gevaarlykfte: daarom 

is het nodig dat men ze op zulk een tyd niet 

verhitte , jage , of terge; dat men dezelven 

daaglyks ryklyk water geve, op dat zy nimmer 

dorst behoeven te lyden; en dat men ze geen 

vleesch, inzonderheid geen rauw nog bedorven 

vleesch , en ook geen bloed laat gebruiken. 

Zy zyn altoos verdagt als ze treurig zyn, de 

menfchen vlieden, zig verbergen, niet blaffen, 

maar wel knorren, als ze niet willen eten of 

drinken, onbekende lieden verwoed aanvallen, 

hunnen heer met hangende oren en de ftaart 

tusfchen de poten vrezen, en als dronken zuizebollen. 

Wanneer zy in dezen ftaat zyn en 

byten, dan is hun beet reeds gevaarlyk, maar 

egter nog niet even doodlyk. Doch als ze fmag- 

ten,


ten, de tong uitfteken, een fchuimenden bek, 

en een tragen gang hebben, en overdwers lopen, 

de ogen na beneden Haan, ene loodkleu. 

rige tong vertonen, hunnen heer niet kennen, 

en onder het ftrelen eensklaps kwaad worden en 

byten; dan is de woede by hun op het hoogfte gekomen, 

en zy fterven kort daarna. De beet 

van zulk een dier is ten hoogfte gevaarlyk, en 

doorgaans ongeneeslyk. 

Als een hond, die gebeten heeft, doodgeflagen 

is, eer men heeft kunnen onderzoeken, of 

hy dol geweest zy, of niet, dan moet het volgend 

middel dit kunnen beflisfen. Men vryft 

de keel , de tanden , en het tandvleesch van 

den doden hond met een ftuk toebereide 

fpys, waarby men zorg moet dragen, dat 'er 

geen bloed aan kome, en geeft dit vervolgens 

een hond te eten. Als deze het met fchreuwen 

en huilen fchuwt, dan is de dode hond 

zeker dol geweest; doch als hy het opëet, 

dan heeft men niets te vrezen. Voor het 

overige moet men zig daar niet op verlaten, 

dat een hond van den worm gefneden is, 

want het is zeker, dat zodanige honden dan 

nog dol kunnen worden. 

DE BEHANDELING VAN DE 

WOND. 

§• 58. 

Als men weet dat de wond door een dol, 

of ten minfte door een getergd dier veroorzaakt 

is, dan moet men de volgende regels, 

zo fchielyk als mooglyk is, in acht nemen. 

1. Laat

EN UITWENDIG AANGEBRAGTE VERGIFTEN. 9* 

1. Laat men dezelve wel uitbloeden, men 

verwyd ze behoorlyk met een lancet, men 

kerft ze en men haalt 'er met koppen het 

bloed wel uit. 

2. Dan brand men dezelve met een heet 

yzer, zo diep en zo lang, tot dat de lyder 

de pyn van 't branden voelt; dit yzer behoeft 

flegts de grootte van de nagel van een vinger 

te hebben, en word 'er maar zagt aangebragt, 

ten einde alleenlyk de huid, of de grond van 

de wond gebrand worde. Vervolgens 

3. Wascht men dezelve met gezoute water , 

of met warmen wyn, of men vryft ze met zout 

en azyn, of met warmen azyn daar boter in gefmolten 

is, of met olyfölie, of men fmeert 'er 

koningszalf (unguentum bafilicum) op , of men 

doet het een van dezen na het andere, en gaat 

eindelyk met de koningszalf voort, om de wond 

goed te doen etteren. Zommigen die inwendig 

kwikzilver voorfchryven, laten ook te gelyk 

de wond tien dagen lang met kwikzalf vryven. 

Men zou hier ook uitwendig de uitgebrande 

hertshoorn kunnen beproeven. Zie 

§. 61. N. 4. 

Deze hulpmiddelen te zamen genomen, zyn 

by vele honderden, die van dolle dieren gebeten 

waren, alleen volkomen genoeg geweest, 

om dezelven voor alle toevallen te bewaren. 

4. Doch als de wonden niet fchielyk etteren 

willen, dan moet men 'er blaartrekkende pleisters 

op leggen, of poeder van fpaanfche vliegen 

in ftroijen, of onder de koningszalf mengen, 

ook moet men ze nog eens vooraf met 

den Jcarificator open maken, en daar door de 

ver-


verëctering voortbrengen, en ze zo lang laten 

etteren, tot dat men verzekerd is, dat het 

voldoen kan, en men dezelve durft laten toehelen. 

5. In plaats van de fpaanfche vliegen kan 

men de wond ook met zout tot verëttering 

brengen, wanneer men 'er of de binnenzyde 

van een opengefpleten gezouten haring op 

legt, en zo dikwyls ververscht, als het vorige 

ftuk begint te bederven; of als men , na het uitwasfchen 

van de wond met zout water, een 

hand vol droog zout met een drukdoek op de 

wond bind, en twaalf uren daar op laat liggen: 

vervolgens geneest men de wond geheel, als andere 

onvergiftigde wonden , waarover naderhand 

gehandeld zal worden. (Zie §. 09.) 

DE INWENDIGE GENEES 

WYZE. 

§• 59. 

Van de behoorlyke behandeling van de wond 

hangt wel voornaamlyk het geluk der geneeswyze 

af, ten minfte heeft de Heer INGRAM enige 

honderden gekend , die alleenlyk door het 

branden van de wond §. 58. N 2. en door het 

vryven met olie en koningszalf 58. N. 3 zon-, 

der verderen omflag , na het byten van dolle 

honden, tegen de dolheid zyn befchermd. Men 

roemt egter ook nog verfcheidene inwendige 

middelen, die men ren minfte ter gerustftelling 

der verfchrikte lyders.en als de behandeling van 

de wond verzuimd is, kan gebruiken. Ik zal enigen 

van

EN UITWENDIG AANGEBRAGTE VERGIFTEN. 95 

van dezelven, die voor myne lezers niet te kunftig 

zyn , bybrengen, en hen de keus overlaten. 

Zy zullen egter nog beter doen, als zy met den 

bekwaamften Geneesheer , dien ze bekomen 

kunnen , te rade gaan, die dan zodanige middelen, 

welken met elkander overéénkomen, zal 

weten te verenigen. 

1 Men moet, veertig dagen lang, daaglyks 

een of twe lepels vol van den asch van verbrande 

rivierkreeften, in poeder, of in wyn innemen, 

en zig dikwyls in zeewater baden. Dit is een 

der oudfte middelen. 

2. Men neemt twe delen grauw leverkruid 

Qicben cinereus terrestris) en een deel zwarte peper, 

men maakt 'er een fyn poeder van, en 

men gebruikt het tot een dragme, of theelepel 

vol, vier dagen agter een nugter zynde, ook 

wel langer, en ook wel twemaal 's daags, met 

een half pond warme koeimelk. Doch men moet 

vooraf ene aderlating doen, en na dit vier, of 

meer dagen gebruikt te hebben, moet men zig 

daaglyks 's morgens vroeg nugter zynde een halve 

minut lang in 't koudfte water geheel onderdompelen 

, en zulks vervolgens nog zesmaal in 

de veertien dagen herhalen. 

3. Men vryft zestien grein muskus, twintig 

grein natuurlyke en even zo veel kunftige cinnaber 

, of vermilloen , ieder afzonderlyk tot 

een fyn poeder, men mengt dit , en geeft het 

met een flok arak , of brandewyn in, en als 

'er na 't verloop van twe, of drie uren niet een 

zagte flaap en zweet volgt, dan herhaalt men 

hetzelfde middel. Zodanig gebruikt men het als 

'er zig reeds tekens van de dolheid opdoen. Doch 

men kan het ook aanftonds na de beet innemen,

QÖ OVER DE VERGIFTIGE WONDEN, 

men , en dan na enige weken uit voorzigtigheid 

herhalen. Dit noemt men het Cobspoeder, ot'Rut. 

landsch poeder. 

4 Men neemt twaalf lood gekneusde wynruitbladeren, 

en van geftote knuflook, venetiaaniche 

theriak , en vylzel van tin , of oud 

fpiauter, ieder agt lood, men kookt dit alles 

in twe vierendelen zwaar bier tot op de helft, 

ën bewaart het behoorlyk gefloten. Hiervan 

nemen volwasfene perzonen, zeven dagen agter 

elkander, negen lepels vol op een reis. 

5. Men moet drie dagen agter een alle morgen 

vylzel van koper op boterbrood eten, of 

enige bittere amandelen daaglyks gebruiken. 

6. Een lood gebrande oesterfchelpen , twemaal 

in de 24 uren in witte wyn , of olyfölie, 

of, als men reeds geen vloeiftoffen meer kan 

doorflikken, met het doijer van een ey gemengd, 

wil men, dat zelf in de watervrees van goeden 

dienst is. 

7. Men moet 's morgens, 's middags, en 's 

avonds, elke reis een pond azyn drinken, of 

denzelven met boter gemengd, drie dagen lang, 

driemaal 's daags, tot een kopje vol gebruiken; 

en daarby warmen azyn met boter in linne doeken 

ruim en breed over de wond leggen, en zo 

dikwyls als het koud word vernieuwen, tot dat 

het gezwel volkomen verdwenen is. 

8. Wanneer 'er toevallen der zenuwen van 

allerlei zoort, de watervrees, die zekerlyk zelve 

niets anders is, ftuiptrekkingen, flauwten, 

enz. ontftaan, dan moet men, behalve het gebruik 

van 't rutlandsch poeder, pleisters van de 

galbanum , met opium gemengd , om den hals 

leggen, klysteren zetten, de wond met warmen 

olyf-


olyfölie waschen , zomtyds alzemzout met citroenzap 

tot de faturatie gemengd, en twemaal 

's daags een mengzel van twaalf grein duivelsdrek, 

tien grein muskus, en zes grein kamfer, 

in pillen, of met vogt innemen 

9. Onder het gebruik der fpaanfche vliegen 

en blaartrekkende pleisters, om dat zy hitte, 

kramp , en fnyding in 't wateren veroorzaken, 

moet men enige reizen daags een half dragme 

falpeter, met twe grein kamfer innemen, en 

veel dunne haverflym en vliermelk drinken. 

Zie g. 26. en 68. als mede op het artykel 

Koude pis. 

10. De grote volbloedigheid, de hevige aandoening 

van den fchrik, en andere omftandigheden, 

vorderen flegts ene aderlating; anderzins 

is het niet volftrekt noodzaaklyk. 

11. De geneeswyzen met het kwikzilver , 

moet men aan een Geneesheer overlaten. 

12. Een ieder moet op zyne hoede zyn, om 

niet van enen lyder, die in de woede ligt, gebeten, 

in den mond geblazen, of befpogen te 

worden : want de dolheid is befmettelyk, en 

plant zig by een ieder voort, die zig voor gemelde 

gevaren niet wagt. 

VERGIFTIGE WONDEN VAN 

ADDERS, S L A N G E N , ENZ. 

J. 60. 

Tekens van deze vergiftigingen. 

De beten van adders en vergiftige flangen zyn 

G ver-


vergiftiger,naar mate zy meer verhit en kwaadaartiger 

zyn, en dan gaan zy nog het vergift 

der viervoetige dieren, in fchielykheid van werken 

en in doodlykheid, te boven: want zommigen 

zyn 'er, die reeds binnen weinig uren 

de vergiftiging aanduiden, en zelfs in zulk een 

korten tyd doden. 

Als men van zodanige dieren geftoken is, 

en het vergift, dat zy in den bek hebben, in 

ons bloed, of aan ontblote zenuwen is gekomen 

, dan ontftaat 'er fchielyk ene ftekende 

en kloppende pyn in de wond, en ene rode 

zwelling, die van tyd tot tyd blauw word, 

en de naby gelegene delen bezet; de huid brand 

zeer, en 'er komen bloedblynen op; daarna als 

het vergift in den plas van 't bloed, of tot de 

grotere zenuwen is ingedrongen, volgt 'er 

traagheid, een fnelle, zwakke en zomtyds tusfchenpozende 

pols, hartklopping, bedwelming 

der zinnen, angst, grote kwalykheid met galagtige 

braking, verzwakking der ogen, pyn in 

den buik, bezwaarde ademhaling, de hik, beving, 

ftuiptrekkingen, koud zweet, koude leden 

, en cle dood op. Als 'er de lyder van opkomt 

, dan blyft het ontftoken gezwel nog 

lang van gedaante als de roos; de wond ettert, 

en 'er komen .blaren op van ene wegëtende 

fcherpte , die geftadig rondsom uitbyt, 

en eindelyk word de ganfche huid geluyvagtig. 

BEHANDELING DER WOND. 

§. 61. 

i. Wanneer de wond aan een deel is, dat 

zulks


zulks toelaat, dan moet men ze aanftonds onderfcheppen, 

en den draad, of band, zo lang 

draaglyk is , vast laten zitten , tot dat het 

noodzaaklykfte aan de wond gefchied is, om 

het vergift daar uit te halen, ten einde het 

niet in het lichaam indringe. 

•2. Dan brand, verwyd en kopt men de wond, 

volgens §. 58. N. 2. Het branden kan ook op 

de manier der jagers, zo gefchieden, dat men 

een weinig buskruid op de, wond ftroit, en 

hetzelve aanfteekt. Men kan ook bloedzuigers 

aan de wond laten zuigen. 

3. Vervolgens word ze of met azyn uifgewaschen, 

of men giet melk in een gat, dat 

in de aarde gemaakt is, en fteekt 'er het deel 

in, of men vryft dezelve en het ganfche deel 

lang met warmen olyfölie over een weinig 

vuur, of men laat enige droppels eau de Ivce , 

dat is, vlug flanaezout met brandfteenölie, 

in de wond druipen. In Amerika legt men 

het vleesch van limoenen met zeezout warm 

op dezelve. 

4. Daarna kan men ze met den verfchen bast 

van den vlierboom, of met verfche vlierbladeren 

bedekken. Of men fnyd een ftuk hertshoorn 

als een penning, men brand het eert weinig 

in het vuur, tot dat het aan de natte lippen, 

of aan de tong kleeft, men legt het op de wond, 

die te voren gekopt en verwyd is, zo dat ze 

behoorlyk bloed, en men laat het zitten, tot 

dat het 'er van zelfs afvalt, 't geen dikwyls 

eerst na enige dagen gebeurt, of ook dat het 

zelfs met lauw water moet los gemaakt worden 

, en dan legt men 'er aanftonds weer een 

ander ftuk op. Dit middel is ook dienfbg 

G 2 te-

ioo OVER DE VERGIFTIGE WONDEN, 

tegen alle vergiftige wonden van viervoetige 

dieren, infekten, en werktuigen, en kan even 

goed van uitgebrande beenderen, oesterichelpen 

, enz. gemaakt worden 

5. Als de wond in 't geheel niet etteren wil, 

dan kan men hier ook handelen volgens §. 58. 

N. 4. 

6. Eindelyk heelt men dezelve als ene andere 

onvergiftigde wond. Zie §. 99. 

INWENDIGE GENEESWYZE. 

§. 62. 

Van de volgende middelen kan men of ieder 

afzonderlyk, of op ene gefchikte wyze verenigd 

, gebruik maken. 

1. Men moet ene grote hoeveelheid azyn, of 

water met azyn gemengd, of citroenzap als limonade, 

of ook gepeperden wyn, drinken. 

2. Als 'er uitwendig olyfölie gebruikt word, 

dan moet men ook, indien 'er toevallen gelyk 

als §. 60. plaats hebben, nu en dan een glas 

olyfölie drinken. 

3. Wanneer het eau deluce uitwendig gebezigd 

word, g. 6f. N. 3 dan moet men ook enige dagen 

agter elkander, iedere reis maar zes druppels 

in water verdund , gebruiken. Of men 

geeft zomtyds twintig grein vlug flangezout, 

met water en wyn gemengd, om te zweten. 

4. 's Morgens en 's avonds een dragme theriak 

in wyn, of limonade. 

5. Het gebruik van de polygala Jeneca, en van 

den virginiaanfchen flangewortel, moet een Geneesheer 

bepalen. 

6. In-

EN UITWENDIG AANGEBRAGTE VERGIFTEN. lOt 

6. Indien het vergift zodanig werkt, dat 'er 

het bloed fchielyk door bederft, zo als van de 

flang Seps, of van de amerikaanfche Labarra , 

dan moet men zeer veel azyn, of water met 

den geest van vitriool zuur gemaakt, innemen, 

doch uitwendig het ganfche lyf met zulk zuur 

water behoorlyk baden. 

7. Ten aanzien van de aderlating gedraagt 

men zig volgens §. 59. N. 10. 

8. VVanneer de roos in de wond ontftaat, 

dan drinkt men vlierthee met theriak , en 

tusfchen beide ook met falpeter, zonder theriak; 

en uitwendig legt men ene pap aan van 

witte 'broodkruimen in melk gekookt, en met 

honing gemengd. Het fpoedig uitwendig gebruik 

van den olyfölie komt doorgaans de 

roos voor. 

VERGIFT DER PADDEN. 

5. 63. 

Het vergift, dat de padden ten dele in den 

bek, ten dele in het vogt, dat ze van zig fpuiten 

, hebben, kan flegte toevallen , als de geelzugt, 

zwelling, belemmering der fpraak, zware 

ademhaling, braking, duizeling, flauwten, 

enz. veroorzaken. 

li Men moet de plaats, die met dit vergift 

befmet is, aanftonds met zout water of pis afwaschen, 

het deel in een versch gegraven gat 

in de aarde fteken, en 'er verfche wynruitbladeren 

opleggen. 

2. Als men zulk vergift by ongeluk had doorgeflikt 

, of als de bovengemelde toevallen hevig 

G 3 wa-

io2 OVER DE VERGIFTIGE WONDEN, 

waren, dan moet men een braakmiddel, volgens 

§,. 24. N. 1. geven; vervolgens een dragmé 

theriak in goeden wyn, en klysteren zo aJs& 8. 

N. 3. voorichryven, in een bad zweten, en zig 

ryklyk lichaamsbeweging geven. 

VERGIFTIGE STEKEN VAN 

INSEKTEN. 

§• 64. 

Tekens van deze vergiftigingen. • 

Alle infekten, die vergiftige fteken kunnen 

geven , zyn niet op alle plaatzen , of alle tyden 

vergiftig. De fchorpioenen, de taranuda, en 

andere grote fpinnekoppen, geven veeltyds, en 

op vele plaatzcn, doodlyke fteken, en op een 

andere tyd en plaats doen ze weinig meerder 

kwaad, dan de fteken der doornen. Als zodanig 

een fteek in der daad vergiftig is, dan word 

het geftoken deel gevoelloos of doof, en men 

voelt naderhand huivering, het lichaam zwelt, 

'er is een geraas in de darmen, het gezigt word 

bleek, de ogen tranen, de leden beven, men 

heeft ene vergeeffche neiging om te pisfen, 

krampen ftuiptrekkingen, koud zweet, enz. 

Om zodanige gevaren te ontgaan is 't het veiligfte, 

zo dra men van zulk een gedierte, wiens fteek 

berugt is, gekwetst word, de kleine wond in 't algemeen 

zo, als die van een fteek der flangen 

§. 61. te behandelen, welke geneeswyze men 

hier tot een grondflag moet leggen. Als de roos 

in

EN UITWENDIG AANGEBRAGTE VERGIFTEN. I03 

in de wond ontftaat, dan gedraagt men zig volgens 

§. 62. N. 8. 

Wat de inwendige genezing aanbelangt, men 

moet zig hier in 't algemeen aan de theriak , 

vlierthee met theriak, azyn, wyn, en vlug flangezout 

honden. Zie §. 62 N. 3. 

Van enigen der bekendfte infekten zal ik de 

uitwendige behandeling nog wat nauwkeuriger 

aantonen. 

STEEK V A N DE SCHORPIOEN. 

§. 65. 

Na het onderfcheppen en fcarificeren der 

wond, vryft men dezelve met olyfölie, men 

ftampt knuflook , bladeren van esfebomen en 

wynruit tot ene pap, en men ftoot het nog eens 

met brandewyn onder malkanderen ; als 'er blaren 

op zyn, dan opent men ze eerst; is het deel 

gezwollen, dan kopt men het, men wascht het 

met warme brandewyn, men legt de pap över 

het gehele deel, en men geeft den lyder de theriak 

met wyn in. Dit verband word 's morgens 

en'savonds vernieuwd,en driemaal'sdaags 

een dragme theriak in wyn gegeven, en ook anderzins 

, als 'er geen koorts by is, vergunt men 

den lyder wyn te drinken. In plaats van het 

gemelde kan men ook radys , ajuin , mostert, 

kers, lepelblad, en bekeboom,tot pap gefloten 

, aanleggen. Eindelyk doet men den lyder 

een buikzuiverend middel gebruiken. Als men 

de wond volgens §. 61. N. 2. niet eigenlyk wil 

branden , zo kan men maar een gloeijenden 

kool, of dergelyk een yzer'er kort tegen aan 

G 4 hou-


houden. In Barbaryën, daar men zomtvds zeer 

vergiftige fchorpioenen aantreft, brand*men de 

wond, men fcarificeert ze diep, of men fnyd 

'er het bedorvene uit, of men laat den lyder in 

warm zand zweten, of men laat 'er alleenlyk 

een omflag van asch met enige fchyven ajuin op 

leggen. Ook legt men 'er wel knuflook mee 

wynruit in olie geftampt op. 

De fteek van de fchorpioen verwekt hevige 

pynen zo wel plaatslyk, als door het ganfche 

lichaam;het gekwetfte deel zwelt,enontfteekt, 

en 'er komen blaren in den omtrek : hierby 

komt het beven, de huivering, de hik en het 

braken, in welke gevallen dan ook de inwendige 

middelen verëischt worden. §. 64. 

S T E K E N V A N SPINNEKOPPEN. 

§. 66. 

Wy hebben hier zulke vergiftige fpinnekoppen 

niet als de tarantula, democulo, en de andere 

buitenlandfche zyn. Het vergift van onze inlandfche 

kan men door het melkagtig zap van 

verfche vygebladeren, dat men op de gekwetfte 

plaats laat druipen, gemaklyk tegen. gaan. 

Men kan ook de plaats enkel met melk baden. 

STEKEN V A N BYEN. 

5- 67. 

Eerst moet men 'er den angel uithalen; dan 

honing op de wond ftryken, en zulks herhalen, 

zo dikwyls als het droog is; of 'er koude aarde 

op

EN UITWENDIG AANGEBRAGTE VERGIFTEN. IOj 

óp drukken; of ze met warme pis, of met water 

en geftotene pieterfelie vryven; of 'er oorfmeer 

op ftryken. 

De fteken der wespen, hommels en ook van 

doornen, worden op dezelfde wyze genezen. 

OVER DE SPAANSCHE VLIEGEN. 

§. 68. 

Als men het fcherp vergift van dit gedierte 

aan de gewonde huid brengt, dan doet het dezelfde 

werking, als of men het had doorgeflikt. 

Men moet de plaats met melk of honing waschen 

, en voor 't overige handelen volgens 

§. 26. N. 2. 3. en 4. Indien men deze kwade 

werking der fpaanfche vliegen in blaartrekkende 

pleisters wil verhoeden , dan moet men deze 

pleisters met fyn poeder van de kamfer beftroijen, 

eer men dezelven aanlegt. Anderzins gedraagt 

men zig volgens g. 59 N. 9. Als zulke 

plaatzen vervolgens zeer verhit worden, dan 

legt men 'er ene zalf op van hondevet met 

kalkwater gevreven, en vernieuwt dezelve zo 

dikwyls, tot dat'er de hitte uit is: vervolgens 

heelt men de wond, als alle anderen, of met 

brandzalven g. 100. N. 2. Zie ook Koude pis. 

en §. 59. N. 9. 

M U G G E N , V L I E G E N , EN KLEI 

NER INSEKTEN. 

5- 69. 

1. De harst van den pynboom op de mugge- 

G 5 fteekj


fteek , of citroenzap daarop gevreven, zyn 

goede middelen ter verzagting. 't Js ook goed 

dat men 'er olyfölie op doet , om de roos 

voor te komen. 

2. Zomtyds worden de fteken der muggen, ja 

zelfs van de vliegen en andere infekten , als 

ze ene zeer aandoenlyke zenuw treffen, of 

als het diertje kort te voren iets vergiftigs 

aangeraakt, of gegeten heeft, zo erg, dat 'er 

ene vreeslyke zwelling en ontfteking van het 

ganfche deel door ontftaat, dat 'er de huid, als 

door 't vuur gebrand, van affcheid, ene hevige 

koorts bykomt, en het deel door 't vuur gedreigd 

word. In zodanige gevallen moet men 

tot herhaalde reizen ene ader openen, limonade 

of wei tot den drank, klysteren van zure wei 

voorfchryven, en de wond zodanig behandelen, 

als §. 62, N. 8. geleerd is. Een Heelmeester 

is hier egter zeer nodig. 

3. Onbekende infekten moet men op de 

plaats, daar zy fteken, niet kwetzen; want 

van zommigen, zo als van de Coya in Amerika, 

heeft de fteek geen gevolgen, als men dezelve 

maar van de wond affchud, of wegblaast, 

daar zy in tegendeel gevaarlyk is, als men 'er 

het diertje op verplettert. De wonden van de 

Coya worden alleenlyk gebrand. 

BLOEDZUIGERS. 

$• 70. 

Schoon de fteek dezer dieren niet eigenlyk 

vergiftig is, zo komen doch by hun gebruik 

veifcheidene dingen voor, die aangemerkt dienen

EN UITWENDIG AANGEBRACTE VERGIFTEN. I07 

nen te worden. Zodanige, fteken zyn in der 

daad zomtyds vergiftig; want 'er zyn zoorten 

van deze wormen, die om die reden tot het gebruik 

niet goed zyn. Men moet zulk ene wond 

met zout water waschen, met olie vryven , of 

anderzins enige hulpmiddelen uit de algemene 

geneeswyze aanwenden. § 64.. Als men zodanig 

een dier, dat niet vergiftig is, heeft doorgeflikt, 

dan moet men 'er olyfölie op drinken, 

om het te doden. Als 'er een in den endeldarm 

geflipt is, dan dood men het door klysteren 

van fcherp gezouten water. Wanneer de wonden 

, die zy gebeten hebben , niet zo flerk 

bloeden, als men verlangt, dan brengt men 

'er door een tregter den damp van warm water 

aan, en dus bloeden ze zo veel als men wil. 

Indien het bloeden niet wederom wil ophouden, 

dan kleeft men'er een ftuk van de bloedftempende 

eikezwam aan, (ZieBloedflorting.^.yZ. 

N. 1.) Wil de bloedzuiger niet weer ios laten 

, dan ftroit men 'er wat zout op. Als 

hy lang moet zuigen , zonder , om dat hy 

te vol word , los te laten , dan fnyd men 

hem , als hy taamlyk vol gezogen is , den 

Haart af. 

W O N D E N VAN VERGIFTIGDE 

WERKTUIGEN. 

§• 71- 

De onbegrypelyke werking van de vergiftigde 

pylen der indianen bewyst ons overvloedig, 

dat men ook door vergiftigde werktuigen, 

als degens, kogels , mesfen, naalden , enz. het leven 

en de gezondheid in gevaar kan brengen. Het 

ver-


vergift der pylen, zo dra het ene bloedende 

wond maakt, is het fnelfte en het doodlykfte 

vergift, dat wy kennen, en men weet 'er nog 

geen tegengift tegen. By geluk hebben wy 'er 

in onze landen niet voor te vrezen. Andere 

wonden van veigiftigde werktuigen, van veler, 

lei artzenyglazen, of daar vergiftigde dingen 

aan gekomen zyn, moeten op dezelfde wyze, 

als die van vergiftige dieren g. 58. en 61. behandeld, 

en de inwendige geneeswyze moet, 

naar mate van de omftandigheden des lyders, 

of volgens g. 62. of volgens g. 69. N. 2. worden 

ingerigt. Een Geneesheer is hier zeer nodig. 

UITWENDIG A A N G E L E G D E 

VERGIFTEN. 

§. 72. 

ï Het gebruik van arfenikale zalven kan de 

gcvaarlykfte en hardnekkigfte toevallen veroorzaken, 

by voorbeeld, verlammingen, razerny, 

en zelfs den dood. Men moet hier zyne toeviugt 

tot het middel nemen, dat §. 9. N. 3. 

is aangeraden , om het vergift , dat met de 

vogcen verenigd is, zo veel mooglyk te ontzenuwen 

, en van deze tyd moet men zig 

bedienen, om 'er een Geneesheer by te roepen, 

ten einde hy de ongemakken, die 'er 

uit ontdaan kunnen, behoorlyk geneze. De 

gezalfde plaats moet men dikwyls met huwen 

olyfölie vryven, en den leefregel zodanig 

inrigten , als dezelve tegen de fcherpe 

vergiften is voorgefchreven. Zie §. 7. N. 2—6'. 

en §. 8. N. 2 en 3. 

2. De

EN UITWENDIG AANGEBRAGTE VERGIFTEN. IOO; 

2. De kwikzalven en gordels veroorzaken 

de droevigfte toevallen, als zy onvoórzigtig 

en zonder een geneeskundig beleid gebruikt 

worden ; zomtyds trillingen der leden, zomtyds 

verdoving derzelven , zomtyds verlammingen 

, zomtyds een onnatuurlyken fpeekzelvloed 

met bezwaarlyke toevallen in den 

mond en keel. Men moet het kwikzilver 

van de uitwendige plaatzen met warme melk 

fchoon afwaschen, en het ingedrongene, zo 

fchielyk als mooglyk is, wederom uit het lic'iaam 

uitvoeren, daar nogthans tyd en een 

kundig Geneesheer toe verèischt word. Het 

zou onmooglyk en tegen myn oogmerk zyn, 

om hier de geneeswyze van alle zodanige ongemakken 

£e befchryven, inzonderheid dewyl 

hier geen fchielyke, maar ene wel bedagte en 

lang voortgezette hulp nodig is. 

3 Als msn met fterk water, en dergelyke 

fcherpten, de huid gekwetst heeft, dan moet 

men zig met de dranken waschen, die §. 13. 

N. 3. zyn opgegeven , om maar eerst de 

fcherpte te breken , en vervolgens brandzalven 

aanleggen , om het te helen. (Zie 

§. 100.) 

4. Als men met zwavel-, of kwikzalven een 

uitflag verdreven heeft, en daar fchielyke toevallen 

uit ontdaan , dan moet de uitflag aanftonds 

wederom uitgedreven worden. (Zie bet 

Schurft.) 

5. Pleisters van opium , aan de flapen van 

het hoofd gelegd , om hoofdpyn , of andere 

ongemakken te verdry ven , hebben zomtyds 

zulke bedwelmingen tot hare gevolgen , als 

of men te veel heulzap had ingenomen. 

Men

IIOOVER DE VERGIFTIGE VVO N D E N , E N Z. 

Men neemt 'er de pleisters aanftonds af, en 

wascht de plaats met warmen azyn, ook tragt 

men den lyder op te wekken, volgens §. 27. 

N. 6 en 7 

6- Men heeft voorbeelden, dat fpek, 't welk 

by lieden, die aan de pest geftorven zyn, gelegen 

had, gezonde menfchen, wier huid daarmede 

gevreven wierd , gedood heeft. Wanneer 

men derhalve vet, of talk van .beesten , die 

aan ene pestziekte geftorven zyn, gehandteerd 

heeft, dan moet men volgens §. 62. N, 6. te 

werk gaan. 

7. Als men fpaanfche vliegen behandeld 

heefc, en 'er de gewoonlyke ongemakken van 

gewaar word , dan kan men 'er g. 68. raad 

voor vinden. 

• 8. Als. fcherpe dampen de huid en zenuwen 

beledigd hebben, dan handelt men als N. 3. 

9 Zyn dergelyke fcherpe dampen, of flof, 

en puntige prikkelende lichamen, in de ogen, 

of in den neus gekomen, dan moet men dezelven 

met lauw water , of met warme melk 

baden, en uitwaschen, en, wat de ogen aanbelangt, 

de dampen door 't geftadig aanwayen 

der lugt 'er uitbrengen; en, om de grovere 

itoffen , die 'er in gekomen zyn, te ontlasten 

, moet men met enen vinger het ooglid 

opligten , dan een dun (hikje linnen daar 

onder brengen , ten einde het vreemde lichaam 

'er aan kleve , of men legt een parel 

in het oog. 

VER-


O V E R DE 

VERGIFTIGE DAMPEN, 

E N 

UITWAASSEMINGEN. 

5- 73- 

Verdeling. 

ui 

, 

T~y r zyn zeer vele vergiftige dampen en uit- 

J2> waasfemingen , die ons onverwagte geva 

arlyke toevallen aanbrengen, of zelfs op de 

plaats doden. De nuttigfte verdeling derzelven 

voor myne Lezers is deze. Zommige werken 

door fchielyke verdikkingen, dewyl ze de ademhaling 

volftrekt beletten, zo als de zwavelagtigen. 

Deze zyn of fchielyk doodlyk, of brengen 

althans het leven in groot gevaar, zodanig 

dat lieden, die deze dampen inademen, aanftonds 

voor dood liggen, en de gedaante van 

een geftiktcn hebben , of ten minfte worden ze 

door ene ondraaglyke hoest gekweld, die hun 

ieder ogenblik dreigt te fmoren. Zommige dampen

112 OVER DE VERGIFTIGS DAMPEN, 

pen bedwelmen alleenlyk, zo dat men van zinnen 

en bewustheid beroofd, als in de beroerte, 

voor half dood ligt , zonder nogthans in de 

ademhaling gehinderd te worden. Voorts zyn 

'er nog dampen, die, op de wyze der zwavelagtige, 

verflikken, en op de wyze der bedwelmende, 

verdoven. Zodanig zyn de werkingen 

der onweêrsdampen in de blixem, en van den 

damp van kolen. Deze doden ook ongemeen 

fchielyk, en men vind aan verfcheide verongelukten 

de blyken van verdikking en bedwelming 

van verfmoring en van beroerte. Eindelyk behoren 

hiertoe ook de fcherpe, bytende dampen , 

. die de long, de keel, de neus en de huid prikkelen 

, en daar door onmatig hoesten, niezen, 

bloedhoesten , flikkende benauwdheid,de bruin, 

en andere ontftekingen en verzweringen veroorzaken. 

Onder deze vier zoorten kan men 

alle fchaadlyke dampen en waasfems brengen, 

die ook ieder hunne byzondere geneeswyze hebben, 

welke ik zal befchryven. Doch om vele onnutte 

herhalingen te vermyden, moet ik eerst 

de algemene hulpmiddelen voor zodanige lieden 

befchryven, die, zoals hier in de meeste gevallen 

gefchied, voor dood liggen, en of geheel 

geen , of flegts geringe en onduidlyke tekens 

van leven geven. Men heeft by alle fchynbare 

doden niet alle deze hulpmiddelen nodig, zelfs 

enigen daarvan hebben by velen derzelven ge. 

heel geen plaats. Doch dewyl dit in ieder geval 

bovendien blykt uit de geneeswyze, die 'er 

in word voorgefchreven, zo zal deze opgaaf alleenlyk 

dienen, om den lezer in iedere byzondere 

geneeswyze herwaards te wyzen, daar het 

gebruik der algemene hulpmiddelen uitvoerig is 

te vinden. HULP-

EN UITWA ASSEMINGEN. H3 

HULPMIDDELEN VOOR SCHYN- 

BARE DODEN. 

§• 74. 

Indien men iemand, die naar 't uiterlyk aanzien, 

van gedaante als een lyk is,die niet ademhaalt, 

geen hartklopping nog polsflag, als mede 

geen warmte, gewaarwording, of beweging 

heeft, en die zelfs de proeven, welke anderen 

uit de diepfte flauwten opwekken, als fteken, 

knypen , branden , fchudden, het befprengen 

van het aangezigt met koud water, den azyndamp, 

enz uithoud, zonder het minfte teken 

van leven te geven , en die nogthans gezond 

zynde door een toeval fchielyk in deze omftandigheid 

is geraakt, of, als dit onbekend is, dat 

'er ten minfte nog geen lykreuk, of andere blyken 

van verrotting des lichaams, aan gevonden 

worden; indien men, zeg ik, zulk een mensen , 

zonder fterkere proeven, begraven wilde, dan 

zou men zig gemaklyk aan een moord fchuldig 

kunnen maken, dewyl vele zodanige lieden, als 

men de volgende proeven met hun in 't werk 

ftelt, zomtyds fchielyk, zomtyds eerst na 'C 

verloop van enige uren, weder opgewekt, en 

in 't leven behouden worden, ja zelf vervolgens 

nog vele jaren ene geduurzame gezondheid 

kunnen genieten. Om nu ieder regtfehapen 

mensen in ftaat te ftellen, om deze pligt van 

menfehelykheid, die zig zelve ene fchone beloning 

verfchaft, aan zynen verongelukten natuurgenoot 

uit te oefenen,zal ik hier opgeven, 

hoe men zulk ene berltelling in 't algemeen 

H moet

ii4 O V E R DE V E R G I F T I G E DAMPEN*, 

moet aanvangen, waartoe nogthans een Heelmeester, 

om zeer vele redenen, te hulp moet 

worden geroepen. Doch als deze niet aanftonds 

te bekomen is, dan doe men ondertusfchen 

het overige , dat men zelf in 't werk 

kan ftellen. 

1. Men brengt zulk enen fchvnbaar doden op 

ene lugtige plaats , daar nog 'damp , nog kachelwarmte 

is, hoe ruimer hoe beter. Indien 

hy in de opene lugt gevonden word, daar geen 

woning naby is , dan kan men eerst, 'r. geen 

moogjyk is, in de opene lugt verrigten. 

2. Men maakt hem de klederen aan den hals, 

de borst, het lyf en aan de benen los, op dat 

het bloed, de long, en de buik in hunne beweging 

niet gehinderd worden. 

3. Indien hy geheel verftyfd en zonder enige 

tekens van leven is, dan vryft men hem de leden 

, ja zelfs, als hy geheel ontkleed kan worden , 

den ruggegraad, en het ganfche lyf met ruwe 

wolle doeken, ten welken einde hy in zulk ene 

plaatzing gebragt moet worden, als iemand , 

die in een bed, of in een leunftoel gefchikt zit 

te leunen, met neerhangende benen. 

4. Men maakt, zo veel als de ftyfheid van 

het lichaam toelaat, velerlei zagte bewegingen, 

by voorbeeld, dat men het onderlyf drukt 

en ftrykt, hem op den rug klopt, zyne gevrigten 

beweegt, enz. nogthans is het hevig fchudden, 

rollen, het onderfte boven keren van het 

lichaam, enz. nimmer nuttig. 

5. Als het zig fchikt, en andere omftandigheden 

zulks niet verhinderen, of als de mensch 

niet bevroren , nog in de harde winterkoude 

verdronken is, dan zet men zyne benen in een 

vat

EN UITWAASSEMINGEN. IÏ5 

vat met lauw water, na dat ze wel gevreven-zyn. 

6. Men opent hem, indien 'er geen vermoeden 

is, dat hy ene bloedftorting ondergaan 

heeft, ene ader op den arm; doch dit moet met 

een lancet gefchieden, ten einde de opening 

van ene behoorlyke grootte kan worden gemaakt. 

Als 'er geen bloed komt, dan vryft 

men den arm geftadig aan, en men laat de ader 

zonder verband, zo lang 'er nog hoop is. Tot 

dit einde moet men geftadig iemand by hem laten 

waken, tot dat alle hoop over is; op dat, 

als de ader zomtyds na 't verloop van verfcheide 

uren begon te bloeden, hy zig niet uitbloede, 

daar men voorbeelden van heeft. Indien 

zulk een mensch, als men hem vind, nog 

enige tekens van leven geeft, dan moet de 

aderlating het eerfte zyn, dat men in 't werk 

fielt. Men moet hem eerst een pond, of zelfs 

nog meer, bloed aftappen, als het loopt, en 

binnen enige uren, naar mate van de omftandigheden, 

het aderlaten herhalen. Dikwyls is 

het nodig de ftrotader aan den hals te openen, 

daar de plaats dan voor af moet gevreven 

worden, indien de aderen niet opgelopen 

zyn. 

7, Men blaast hem lugt in de long. Tot dit 

einde houd men hem den neus toe, men geeft 

hem de pyp van een blaasbalk, met nat linne 

vast bewonden, in den mond, men drukt 'er 

zyne lippen rondsom wel tegen aan, en men 

laat een ander den blaasbalk twemaal op en neer 

bewegen. Als 'er de borst zig door opligt, en 

de lugt weder terug zypert, dan herhaalt men 

dit werk langzaam, zo lang, tot dat men het 

H 2 klop-

nó OVER DE VERGIFTIGE DAMPEN, 

kloppen van het hart, of van de flagader voelt, 

of dat men den lyder zelf ziet ademen. In vele 

gevallen kan iemand,die zynen mond op den 

mond des lyders legt, en met alle kragt daar in 

blaast, dit werk veel fchielyker uitvoeren. Indien 

het nodig is tabaksrook in de long te blazen 

, dan moet het op dezelfde wyze gefchieden. 

Doch 'er zyn gevallen, daar dit niet dienstig 

zou zyn. Als de mond vast gefloten is, en 

met enig geweld niet kan geopend worden, dan 

moet men 'er zig niet mede ophouden, maar 

men moet door den neus, of zo als N. 8. zal 

gemeld worden, in de long blazen. Want alvorens 

de ademhaling ten minfte enigzins aan 

den gang is, kan het weinig baten , of men iets 

in den mond brengt. 

8. Indien de borst door het inblazen van de 

lugt geheel niet bewogen word, dan heeft men 

een beletzel in de lugtpyp te vermoeden. Onderfleld 

zynde nu, zo als by vele drenkelingen 

gebeurt, dat 'er zand en modder in de keel 

was, dan moet men het met de vingers, of 

door infpuitingen, tragten op te ruimen. Doch 

als dit niet mooglyk was, of dat ene krafnpagtige 

fluiting van de lugtpyp, of ene andere onbekende 

oorzaak, tot de vertraging van deze 

noodzaaklyke hulp aanleiding gaf, dan moet men 

onder den zogenaamden adamsappel, na dat de 

huid te voren afzonderlyk opengefneden is, uitwendig 

een Trocart met deszelfs buis in 

de lugtpyp floten, den priem 'er dan wederom 

uittrekken, en de buis in de wond 

laten fieken, of in de lengte ene genoegzame 

infnyding in de lugtpyp maken , om 'er 

een klein plat pypje in te brengen, daar de 

lugt

EN UITWA ASSEM INGE N. 117 

lugt door kan in- en uitgaan, en ingeblazen 

worden, tot dat het beletzel in de keel gevonden 

en weggenomen is. Onder het inblazen 

moet men in den omtrek van de maag 

zagtjes drukken, en na de borst op waards 

ftryken. 

9. Ook moet men door middel van een blaasbalk 

lugt in den endeldarm brengen, 't welk 

een zeer noodwendig hulpmiddel is. 

10. Als men van een klysteer van tabaksrook 

gebruik kan maken, zulks is in de meeste gevallen 

nog beter. Men heeft tot dat einde byzondere 

werktuigen, die ieder Heelmeester behoorde 

te bezitten. Doch in gevallen van nood 

ftcekt men den fteel van ene brandende tabakspyp, 

met olie beftreken, omtrent een duim 

lang agterwaards na den rug voorzigtig in den 

endeldarm, men bedekt den kop met een neusdoek, 

neemt hem in den mond, en men blaast 

dus den rook na binnen. Als dit gefchied 

is, moet met het vryven van den buik worden 

aangehouden. Dit inblazen van den rook, 

of van de lugt, moet men van tyd tot tyd 

herhalen. 

11. Men tragt ook den lyder met ene veder, 

die in olie gedoopt is, in de keel te prikkelen, 

om hem aan 't braken te helpen, of ten minfte 

ene aandoening, of beweging, in de keel te verwekken. 

Zo dra hy flikken kan, geeft men 

hem , in gevallen , daar ze worden voorgefchreven, 

vloeibare braakmiddelen in, of men 

fpuit ze, als het flikken onmooglyk is, en 'er 

nogthans enig leven ontdekt word, door een 

kromme pyp in de keel. In dit geval is het 

H 3 op-

118 OVER DE VERGIFTIGE DAMPEN, 

opwaards ftryken over de maag na de borst 

ook dienftig. 

12. Men kan ook fcherpriekcnde middelen 

beproeven. Tot dit einde kan men engelsch 

zout, of vlug zout van hertshoorn, of deszelfs 

geest, of brandewyn, kamferbrandewyn , 

eau de luce, azyn, of den vluggen geest van 

ammoniakzout , of doorgefnedene ajuinen , 

ramenasfen en dergelyken, zo als het in byzondere 

gevallen word voorgefchreven, 't zy 

op de lippen, of aan den neus brengen. Ook 

kan men niesmiddelen, fnuiftabak, poeder van 

euphorbium, peper, enz. door de fchaft van 

een pen , in den neus blazen, of met een veder 

in den neus prikkelen, of 'er rook van tabak, 

of van euphorbium inblazen; en van de bovengemelde 

vlugge geesten enige droppels met 

water verdund in den mond geven. 

13. Over het harten het hartekuiltjekan men 

linne in heten wyn, (Zie §. 25.) of in warme 

brandewyn gedoopt, of een broodkorst, die 'er 

mede bevogtigd is , leggen. 

14. Als de lyder onder alle deze proeven 

enige tekens van leven geeft, dan befprengt 

men zyn aangezigt met koud water, om hem 

te meer op te wekken, en men begint dan ook 

reeds de verfterkende middelen N. 17. te beproeven. 

15. Men zet hem aan de zolen der voeten, 

aan de navel, of elders, blinde koppen, die 

fterk trekken, en dus ene grote vlam moeten 

hebben, of men gebruikt 'er zelfs bier-" 

glazen toe. 

16- Men geeft hem meerder beweging, men 

houd met de opwekkende middelen N. 11. 12. 

en

EN UIT WA ASSEM IN GEN. lip 

en i%. aan, en men geeft hem een braakmiddel 

, met veel aftrekzei van kamilbloemen, als 'er 

geen andere drank uitdruklyk word voorgefchreven, 

of men zet een fcherp klysteer, altoos 

van behoorlyk gezoute water, of warme pis, 

of zeepwater, met vyf of zes grein braakwynfteen 

daar in ontbonden. 

17 is hy eindelyk wederom zo verre herfteld, 

dat alleenlyk de kragten van de Natuur 

verder opgewekt moeten worden; dan kan men 

hem, indien het raadzaam fchynt, enige lepels 

vol warmen wyn, of warm bier, of zeer zure 

limonade met een weinig wyn en een korst brood 

'er in, of aftrekzei van vlierbloemen, of van 

melisfe, ingeven, een verfterkend klysteer van 

water en wyn niet wat zout zetten, hem aan 

brood met azyn , of wyn bevogtigd , laten ruiken 

, met warmen wyn waschen, en enige droppels 

van de reukmiddelen N. 12. met water verdund, 

in den mond geven. 

18. Alle deze hulpmiddelen moet men, zo als 

het zig best fchikt, omtrent in de bovengemelde 

orde by elkander voegen, en daarmede onverdroten 

, uren lang, of by aanhoudendheid, of by 

afwisfeling, voortgaan, dewyl de moeite, zelfs 

zomtyds na 't verloop van enige uren, door de 

uitkomst beloond is. 

Na deze voorafgaande algemene opgaaf, ga 

ik thans tot de gemaakte verdeling over, en zal 

eerst die hulpmiddelen aanwyzen , welken de 

zodanigen dienst kunnen doen, die door verflikkende 

, zwavelagtige dampen zyn verongelukt. 

H 4 VER-

izo OVER DE VERGIFTIGE DAMPEN, 

VERSTIKKENDE, ZWAVELAG 

TIGE DAMPEN. 

S- 75- 

Werkingen van zwavelagtige dampen. 

! Een ieder kent de fchielyke en geweldige ftikking, 

die de reuk van brandende zwavel veroorzaakt. 

De lugtpyp fchynt 'er eensklaps door 

toegevrongen te worden , de ademhaling houd 

op, en als men niet aanftonds wederom van deze 

dampen bevryd word, dan valt men geflikt 

voor dood op den grond. Indien het zo ver 

niet gaat, zo heeft men ten minfte een onöphoudelyk 

hoesten, en ene grote benauwdheid 

in de borst uit te ftaan. Als men de werking 

der verfchillende zoorten van vergiftige 

dampen behoorlyk onderfcheid, dan zal men 

bevinden, dat behalve de ejgenlyke zwavel, en 

enige mynftoffen en zamenmengzels van een 

zwavelagtigen aart, daar de zwavelkyën byzonderlyk 

onder behoren, 'er maar weinig dingen 

in de Natuur zyn, welker dampen alleenlyk door 

zodanig ene verftikking, zonder te gelyk de zenuwen 

te bedwelmen, werken. Daarom moet 

men den damp der kolen, die doorgaans meer 

bedwelmt dan verflikt, enige waasfems en dampen, 

die niet enkel zwavelagtig zyn, maar die, 

zo als de arfenikale, mercuriale, en andere, 

veel eer als fcherpe vergiftige dampen werken, 

niet met de dampen van deze eerfte klasfe verwisfelen. 

'Er zyn flegts enige zwavelagtige nevels,

EN UITWAASSEMINGEN. 121 

veis, en de dikke, fchoon anderzins niet vergiftige, 

rook in beflotene plaatzen, by voorbeeld, 

de vuurdampen, die de ademhaling op 

ene zoortgelyke wyze beletten, en geen onderfcheid 

in de geneeswyze vorderen. Men is nogthans 

in de Natuur genoeg aan gevaren van dit 

zoort van verdikking blootgedeld. Verfcheide 

befaamde holen in Italië , Duitschland en Hongaryën, 

geven zulk enen fchielyk vcrdikkenden 

zwavelagtigen damp; in de bergwerken ontdaan 

dikwyls enkel zodanige zwavelagtige waasfems, 

die de arbeiders verdikken: WAFER berigt, 

dat 'er eens in de engte van Dariën een onweder 

met een derken zwavelreuk ontdond, waardoor 

de lieden byna alle dikten. By vele uitbraken 

der vuurbergen, en onderaardfche brandingen, 

kunnen insgelyks zodanige verdikkingen plaats 

hebben. De artzenybereiders lopen dikwyls gevaren 

van dit zoort. Toen BOERHAAVE den 

vitrioolgeest eens met de grootde hitte van 

vuur aanzette, kwam 'er als een blauwe droge 

pbofpborus uit,die hy onvoorzigtig na zig haalde, 

en welke hem byna op 't ogenblik zou gedikt 

hebben, had hy den geest van 't ammoniakzout 

niet by de hand gehad. 

§• 76. 

Befcherming tegen zwavelagtige dampen. 

1. Als men zulk een gevaar voorziet, inzonderheid 

als men lieden, die in zwaveldampen 

omkomen, redden zal, of in zwavelagtige nevels 

moet uitgaan, dan moet men zig van het 

middel bedienen, 't welk het eigenlyk tegengift 

H s der

122 O V E R DE V E R G I F T I G E D A M P E N , 

der zwavelagtige dampen is; men moet naamlyk 

den geest van ammoniakzout by zig nemen, 

en een doek, die 'er mede bevogtigd is, voor 

den mond binden, en denzelven van tyd tot 

tyd op nieuws daarmede bevogtigen. 't Is 

ook goed dat men vooraf een vet boterbrood 

gebruikt. 

2. Dit zelfde middel is ook voor lieden toereikend, 

die zwaveldampen hebben ingeademd , 

en de bovengemelde toevallen §. 75. moeten 

uitftaan , zonder nogthans geflikt te zyn. 

Zy moeten te gelyk warm gerflewater, met 

gemenen honingazyn, of met dien van de zeeajuin, 

zoet gemaakt, naarflig drinken, om de 

benauwdheid in de borst te verminderen. Ook 

is de damp van warm water, met een weinig 

geest van ammoniakzout, goed om in te ademen, 

en men kan warme melk gebruiken, om 

de keel te gorgelen. 

§• 77- 

De genezing. 

Als 'er lieden door den zwaveldamp, en dergelyke 

dampen geflikt zyn, en voor dood liggen; 

dan lyd de algemene geneeswyze, die 

hier gebruikt moet worden §. 74. de volgende 

bepalingen. 

1. Zodra dat geen,'t welk §. 74 N. 1. en 2. 

is voorgefchreven, gefchied is, kan men reeds 

den geest van 't ammoniakzout onder den neus 

vryven , en met water verdund in den mond 

geven. 

2. Te gelyk word de ader op den arm, of als 

de

EN UIT WA ASSEM INGE N. 123 

de aderen aan den hals zeer opgezet zyn, de 

kropader geopend. §. 74. N. 6. 

3. Die den ongelukkigen de lugt in de long 

blaast §. 74. N. 7. kan een fpons, of een ftuk 

linne, met verdunden geest van ammoniakzout 

bcvogtigd, tusfchen zynen mond en dien deslyders 

leggen, om hem dezen damp mede in te 

blazen. De tabaksrook zou hier niet gefchikt 

toe zyn. Indien men den blaasbalk gebruikt, dan 

moet men voor deszelfs opening, daar de lugt 

inkomt, een fpons, met geest van ammoniakzout 

bevogtigd, vast maken. Zo ook in 't geval 

van §. 74. N. 8. 

4. Men handelt voorts volgens §. 74. N. 

9—11. 

5. Onder de middelen §. 74. N. 12. gemeld, 

heeft de geest van ammoniakzout den voorrang. 

6. Na dat het geen §. 74. N. 13—15. gezegd 

wierd, gefchied is, geeft men volgens §, 74. 

N. 16. tot een braakmiddel, indien het nodig 

fchynt, honingazyn van zeeajuin, of oiieagtige 

middelen met flymerige dranken, zo als §. 8. 

N. 1. en 2. 

BEDWELMENDE, OPIATISCHE 

DAMPEN. 

5- 78. 

Werkingen van bedwelmende dampen. 

De bedwelmende dampen ,waar onder deopiatifche 

den eerften rang bekleden, werken als 

zenuwvergiften , en veroorzaken duizeling , 

hoofd-


hoofdpyn, flauwten, verzwakking der zinnen, 

fantafyën, angst, flaapzugt, beroerte, ja zelfs 

den dood. Hiertoe behoort, behalve den damp 

van 't heulzap zelf, die van de faffraan, van 't 

bilzenkruid en deszelfs zaad, van leliën, boonbloemen, 

van 't hooi, fcharlei, en verfcheide 

andere fterk riekende bloemen. Ook kan 

men enigermate de gestende dampen van dranken, 

die een roes verwekken, als wyn, brandewyn, 

bier, en alle bedwelmende reukwerken 

van amber, muskus, bevergeil, enz. hier by 

rekenen, die doorgaans dezelfde toevallen, als 

het opium , veroorzaken. Desniettegenftaande 

werken deze dampen te gelyk ook dikwyls 

door verftikking, in zo verre zy de lugt bederven, 

en voor de ademhaling ongefchikt maken; 

zo dat men dezelven mede by de naastvolgende 

derde klasfe kan tellen, en de genezing daar na 

moet inrigten. De rook van de tabak fchaad 

zomtyds alleenlyk door de bedwelming, die hy 

veroorzaakt, zomtyds werkt hy, gelyk in klysteren, 

als een fcherp vergift van de vierde 

klasfe. Ik zal van dergelyke twederlei werkende 

dampen, in iedere klasfe, daar zy toe 

behoren, iets zeggen, en men moet, by het 

aanwenden der hulpmiddelen, uit den toeftand 

des lyders, of uit de vermoedlyke dodingswyze 

des fchynbaren doden, befluiten, door welke 

van zyne twederlei kragten het vergift voornaamlyk 

gewerkt hebbe, en daar na de keuze 

doen. Men komt menigmaal in gevaar van 

zulke bedwelmende dampen by de toebereiding 

van opiatifche geneesmiddelen; in de woon- en 

flaapvertrekken, daar men veel bloemen heeft, 

die zulke dampen geven; in wynkelders by het aftap-

EN UIT WAASSEMÏNGEN. I25 

tappen van roes verwekkende dranken; by het 

tabak roken; enz. 

§• 79- 

Befcherming tegen bedwelmende dampen. 

j. De wynazyn is het tegengift tegen de enkel 

bedwelmende dampen , en daarom moeten 

lieden, die 'er gevaar van lopen, zig ter behoeding 

aan denzelven houden. Men maakt 'er 

doeken mede vogtig, om 'er aan te ruiken; 

men beftrykt, of befprengt 'er de vloer en 

de wanden van het vertrek mede, of het geen 

zulke fchaadlyke dampen bevat; men laat azyn 

in een platte fchotel koken, of men giet denzelven 

op hete Henen, enz. 

2. Iemand die van bedwelmende dampen bezwaarlyke 

toevallen gewaar word, §. 78. zonder 

nogthans volkomen bedwelmd te zyn, die 

begeeft.zig in de opene lugt, maakt de banden 

en klederen los, ademt zo veel als mooglyk is 

azyndampen in , drinkt veel azynwater , laat 

zig daarmede, of met koud water in 't aangezigt 

fprengen, en gedraagt zig in allen opzigte 

volgens §. 27. Want dewyl deze dampen niet 

alleen de long, maar eigenlyk de zenuwen aanvallen 

, 't geen de doorgezwolgene bedwelmende 

vergiften ook doen, zo is de geneeswyze der 

toevallen van beiden dezelfde. 

5. 80. 

De geneeswyze. 

Wanneer men dat geen, 't welk tot opwekking


king van fchynbaar doden verëischt word §. 74. 

mee de geneeswyze tegen de doorgezwolgene 

bedwelmende vergiften §. 27. verenigt, dan 

zal men den zodanigen hec best te hulp komen, 

die door opiatifche dampen voor dood liggen. 

1. De koele lugt, ontkleding, versch water, 

enazyndamp, worden volgens §. 27. N. 6. en 

en de beweging, volgens §. 74. N. 4. voorgefchreven. 

2. Te gelyk word 'er adergelaten §. 74. N. 6. 

en wel op de kropader, als de aderen van het 

hoofd zeer opgezet zyn. 

3. Men blaast, door tusfchengelegde doeken , 

die in wynazyn gedoopt zyn , de lugt in de long. 

§. 74. N. 7. en 8. De tabaksrook zou hier mede 

fchaadlyk zyn. In den endeldarm word insgelyks 

maar lugt, of zodanige klysteren als 

g. 27. N. 3. befchreven zyn, ingebragt. 

4. De prikkeling in de keel word volgens 

§. 74. N. 11. gemaakt, en op het hart en het 

hartekuiltje §.74. N. 13. kan men warmen wynilzyn 

aanleggen. 

5. Indien 'er tekens van leven plaatshebben, 

en dat het hoofd des lyders, of niet fterk meer 

opgezet, of 'er flegts eerst ene ader geopend 

is, dan geeft men de braakmiddelen, klysteren 

en dranken, volgens §. 27. N. 1. 2. 3. en 5. 

en men houd het ruiken aan den azyn beftendig 

aan. 

6. Tot de volkomene herftelling word volgens 

§. 27. N. 7. en 8. gehandeld. 

7. De Amber, Muskus, Bevergeil, 

en andere welriekende dingen, hebben een byzonder 

tegengift, aan de Hinkende dampen van 

de

EN UIT WAASSEM INGE N. 127 

de. duivelsdrek, verbrande hairen, en veders; 

een zeker boer, die in een apotheek flauw wierd, 

bekwam wederom, toen hy de mist rook. Dit 

tegengift kan men ook met de overige hulpmiddelen 

aanwenden. 

8. De Tabaksrook, 

veroorzaakt niet zelden de geöefendfle rokers 

ene flauwte, en kwalykheid met braking. Zy 

moeten zig aanftonds in de opene lugt begeven, 

zig neerleggen, azynwater drinken, damp van 

azyn ruiken, en zig zodanig gedragen, als §. 79. 

N 2 geleerd is. 

9. De dampen van Wyn, Bier, Most, Brandewyn, 

en van dergelyke gestende en roes verwekkende 

dranken, als zy alleenlyk door bedwelming gewerkt 

hebben, worden door dezelfde hulpmiddelen 

als boven N. 1—6. tegengegaan. Doch 

indien zy door ene fchielyke verflikking werken; 

dan handelt men als in de volgende derde 

klasfe , naamlyk die der verflikkende bedwelmende 

dampen. Om dit onderfcheid te ontdekken 

, moet men §. 82. en 84. naflaan. 

VERSTIKKENDE BEDWEL 

MENDE DAMPEN. 

§. 8r. 

Werkingen van ver/likkende bedwelmende 

dampen. 

De gevaarlykfte dampen zyn die, welke met 

een


een dubbeld geweld op ons werken, wanneer 

zy ons van den adem beroven, en te gelyk 

onze zenuwen en zinnen bedwelmen. De wyze 

, op welke zy . het ademhalen beletten , 

fchynt alleenlyk in de dampen der kolen zodanig 

te zyn, als het de zwaveldamp doet 

g. 75. ten zy men mooglyk nog enige manieren 

daarby moest rekenen , op welken de 

blixem dood. Merendeels maken zy, zo als 't 

fchynt, de lugt ongefchikt voor de ademhaling, 

derwyze dat iemand, die in zulke dampen 

komt, byna op dezelfde wyze van de lugt beroofd 

word, als of hy in ene lugtledige plaats 

kwam. Doch nadien deze dampen te gelyker 

tyd fchielyk bedwelmen, en ons het gebruik 

der zinnen en des verftands benemen, zo is 

het geen wonder, dat zy zo fchielyk, ja byna 

ogenbliklyk doden. Bovendien befpeurt men, 

dat zommige meer door bedwelming, en andere 

meer door verftikking, werken, welk onderfcheid 

zeer merkwaardig is, dewyl men zig in 

de geneeswyze een weinig daarna moet gedragen. 

Men moet het uit de gedaante der fchynbare 

doden, of uit de toevallen befluiten, voor 

zo verre men de werkwyze der dampen niet 

kent. Ik zal het zo duidlyk tragten te maken 

als mooglyk is. 

§. 82. 

Onderfcheidmde tekens van verflikten en 

bedwelmden. - 

Iemand die in ene lugtledige plaats geraakte, 

zou

EN UlTWAASSEMINGEN. I2p 

zou ogenbliklyk in duiptrekkingen fterven. 

De bedvvelmendfte dampen daar en tegen doden 

langzamer, en met meer voorafgaande 

toevallen, als flauwten, verftyving, verlies der 

zinnen en der bewustheid, waaröp dan eerst de 

voorlopers des doods volgen: doch deze kun-, 

nen ook ftuiptrekkende zyn ; behalve dat dit 

onderfcheid niets beflist in de lichamen, maar alleenlyk 

in dezodanigen, die men ziet omkomen. 

Ene hoogverhevene borst, en fterk opgezette 

aderen aan den hals, en aan 't hoofd, maken 

den dood door verdikking het waarfchynlykfte. 

Dien bedwelmende dampen hebben omgebragt, 

loopt fchielyk op en bederft, als een 

pestdode; doch dit teken beflist het reeds, dat 

hy reddeloos is. Een fchynbare dode ondertusfchen 

, die ene ongedwongene legging heeft, 

als of hy fliep, of midden in zyn# bezigheden 

verrast ware, is niet geflikt , maar bedwelmd: 

doch alle bedwelmden derven niet op deze wyze. 

Ineen woord, de onderfcheiding blyft onzeker 

, en men moet zig in onzekere gevallen 

met de algemene hulpmiddelen §. 76. en 77. of 

§. 79. en 80. vergenoegen. 

§• 83. 

Ik moet de verdikkende bedwelmende vergiften 

wederom verdelen , om dezelven alle mooglyke 

duidlykheid by te zetten. 

A. De damp van Kolen 

maakt de ene zoort uit, die wel op de wyze der 

zwavelagtige dampen verdikkend is, maar nogthans 

eigenlyk door de bedwelming dood. In- 

I . dien


dien men iemand door zwaveldamp verflikte, 

die zou aanftonds de gedaante hebben van een 

opgehangenen: doch zo fterven de lieden niet 

die de damp der kolen verflikt. Zy worden 

duizelig, ftomp, zwak en bedwelmd, en vallen 

in ene flaapzugt, daar zy dood in blyven. Dit 

is de wyze van werken der bedwelmende dampen 

, en daarom moet zo wel ter behoeding tegen 

de gevaren van den damp der kolen, en ter 

genezing der ligtere toevallen, die 'er uit ontftaan, 

als tot de kuur der volkomen bedwelmden 

, dat alles tot een grondflag gelegd worden 

, 't geen §. 79. en §. 80. tegen de bedwelmende 

vergiften is aangeraden. Het byzondere, 

dat men hier herinneren moet, beftaat in 

de volgende regels. 

1. Hoe meer blyken van verftikking men 

aan den lyder en fchynbaren doden befpeurt, 

zo veel te noodzaaklyker moet men het gebruik 

van den geest van ammoniakzout met 

dat van den wynazyn verenigen. Zie g. 76. 

en 79. 

2. Men moet den fchynbaren doden in de 

opene lugt, na dat het geen, 't welk §. 74. 

N. 1—5. is voorgefchreven, gefchied is, volgens 

g. 74. N. 6. eerst de ftrotader, of ten 

minfte die op den arm, openen, alvorens men 

hem braakmiddelen en fterkriekende geesten 

geeft, die g. 74. N. 12. befchreven zyn. 

3. Voor braakmiddelen, als door het inblazen 

der lugt van boven en van onderen (zo als 

§. 77- N. 3. of als g. 80. N. 3.) en door andere 

opwekkende middelen, (Zie g. 74. N. 13—16.) 

het vermogen om te flikken weder gekomen is , 

kan men den honingazyn nemen, waarvan men 

twe

ENUITWAASSEMINGEN. 131 

twe lepels vol met een weinig water verdund, 

'dat heet op hazelwortel (rad. afari) gegoten is, 

en flerk heeft afgetrokken. Of dit kan men ook 

doen met den honingazyn van den zeeajuin, in 

aftrekzei van thee verdund ; 't geen men door 

het prikkelen van de keel met ene olieagtige 

veder te hulp moet komen. 

4. Doch als de lyder , niettegenflaande de 

aderlating , nog een zeer opgezet aangezigt 

heeft, of als hy van zelfs genoeg braakt, dan 

laat men de braakmiddelen agter, en men zet 

hem volgens §. 74. N. 16. fcherpe klysteren,en 

geeft hem ryklyk limonade, of azynwater met 

falpeter te drinken. 

5. In het zelfde geval zyn ook de niesmiddelen 

, en de fcherpriekende geesten fchaadlyk, 

en men bedient zig alleenlyk van den rozenazyn, 

of wynazyn, of van den wyn tot het 

ruiken en waschen, en men zet koppen aan de 

kuiten en voetzolen. 

6. Eindelyk word de lyder volgens §. 74. 

N. 17. verlterkt. 

7. De damp van kaarzen. 

olie, 

•wascb, en die van 

al te bete, of ondigte ovens, of 

van vuurftoven , en fcboorjienen , daar zwavelagtige 

kolen in branden , bedwelmt en verflikt 

op dezelfde wyze , als de damp van 

kolen, zomtyds meer door bedwelming, zomtyds 

meer door verflikking, zo als de zwavel, 

en men tragt de lieden, die 'er door 

worden aangedaan, ook dezelfde hulp toe te 

brengen. Doch als men kon vermoeden, dat 

de kaarsdamp daarom fchaadlyk was, om dat het 

I 2 vet


vet van beesten was gekomen , die aan ene 

pestziekte geftorven waren ; dan behandelt 

men het geval, als die van bedorvene dampen 

, waarvan vervolgens breder gemeld zal 

worden. (§. 86.) 

Voorbehoeding tegen den damp der kolen. 

8. Als men lieden te hulp wil komen, die in 

hete koolmynen , of in geflotene vertrekken, 

holen, of kelders, daar de damp van kolen in 

is, verongelukt zyn, dan moet men zig niet 

zonder behoedzaamheid aan dat gevaar wagen; 

maar aan de opening van de mj T 

n ,of aan de geopende 

vengfters , of deuren , zien, of eert daar by 

gehouden licht blyft branden , of aanftonds uitgaat, 

in welk laatfte geval men zig daar niet in 

begeven moet, maar men moet de verongelukten 

van verre met haken, ftrikken enz. 'er tragten 

uit te halen. Wanneer men egter nader by 

wil komen, dan bevogtige men een neusdoek, 

als 'er een zwavelreuk plaats heeft, met geest 

van ammoniakzout, of, in het tegenovergeftelde 

• geval , met fterken wynazyn, of met 

beiden, en men bind dien voor den mond en 

neus, om 'er de lugt door te fcheppen; doch 

men houde zig geen ogenblik langer op, zo 

dra men de geringfte kwalykheid , of bedwelming 

der zinnen, duizeling, of hartklopping 

en verftikking befpeurt, om aanftonds weder in 

de opene lugt terug te keren. 

B. GES-

EN.UTTYVAASSEMINGEN. • 133 

B. GESTENDE, LANG BESLO- 

TENE, EN BEDERVENDE 

DAMPEN. 

§• 84. 

Werkingen van gestende, beJJoteneen 

bedervende dampen. 

In kelders, daar most, of bier gest, of daar 

veel roesverwekkende dranken, wyn, brandewyn 

en bier, liggen, en die lang gefloten ge- 

. weest zyn; by de opening van lang geflotene 

fonteinen, waterbuizen, korenfchuren, fpecerykisten, 

kasten met linnen, of andere klederen 

; in nieuw gewitte beflotene vertrekken ; 

by het openen van oude gewelven; in bergwerken 

met dampen; by het zuiveren der Huizen 

en goten; by verlaten van modderagtig water, 

en water van oude misthopen; in lykgraven, 

inzonderheid by het openen van zodanigen, die 

lang gefloten zyn geweest, of daar lieden in begraven 

liggen, die 'aan vergiftige ziekten geftorven 

zyn ; in de lage en enge vertrekken van 

zulke lyders, en zelfs in alle beflotene plaatzen 

, daar zig veel menfehen ophouden, en 

geen toegang is voor verfche lugt; aldaar zyn 

de ongelukken gewoonlyk, waardoor de vergiftigften 

van alle fchaadlyke dampen , de gezondfte, 

en fterkfte lieden byna in een ogenblik vernietigen, 

zonder dat zy iets kunnen doen, als zy 

het gevaar befpeuren. Alle deze dampen hebben 

ene allervergiftigfte eigenfehap, die voor 

I 3 ons


ons nog verborgen is, waardoor zy de lugt voor 

de ademhaling zo ongefchikt maken, dat het 

even veel is, als of zy ons maar geheel ontnomen 

wierd; en te gelyker tyd bedwelmen zy 

ons verftand en onze zinnen derwyze, dat wy 

ogenbliklyk fchynen ontzield te zyn. Van ontelbare 

voorbeelden , die ik hier zou kunnen 

aanhalen, zal ik geen gewag maken, maar ik 

zal alleenlyk aanmerken, dat de toevallen en 

fterfwyze dezer ongelukkigen ene zeer fchielyke 

bedwelming der zinnen, en ene nog fchielyker 

verftikking te kennen geeft, die nogthans volftrekt 

onderfcheiden is van die,welke de zuivere 

zwaveldampen veroorzaken. Op den eerften 

reuk van zulke dampen valt het fterkfte mensen 

duizelend en bezwymd neder, en is , zonder 

enig geluid te maken, zomtyds in dezelfde 

plaatzing, als hy valt, dood, zomtyds gaan 'er 

enige ftuiptrekkende bewegingen voor af. 

5- 85. 

Voorbehoeding tegen zulke dampen. 

Het is zekerlyk van groter aanbelang, dat 

men zulke gevaren weet af te wenden , dan 'er 

de beste genezing tegen in 't werk te ftellen, 

dewyl deze byna altoos mislukt. Ik heb opzettelyk 

de plaatzen en gelegenheden uitvoerig opgenoemd 

g. 84. daar men in zulke gevaren kan 

geraken; op dat een ieder dezelven met voorzigtigheid 

zou naderen. Deze behoedzaamheid 

is voornaamlyk daar in gelegen, dat, als men 

het eerst zodanige plaatzen nadert, men altoos 

een brandend licht mede neme, om te zien of 

des.


deszelfs vlam by den ingang verwait, of kleiner 

word en uitgaat, waar uit men befluiten 

kan, dat het dieper na binnen gevaarlyk is. 

Dan moet men de lugt op alle mooglyke wyzen 

tot zodanige plaatzen een weg en doortogt ba? 

nen, en aan elke opening een ligt vuur van ftroo 

aanfteken, dat de dampen verdryft. Het ware tegengift 

van alle deze dampen, dat niet zo zeer 

de zodanigen , die 'er door verongelukt zyn, 

weder herftelt, als wel het gebrek der lugt verbetert, 

en de dampen verjaagt, is over 't algemeen 

de zwaveldamp, en by bedorvene flanken 

ook te gelyk de wynazyn. Uit dien hoofde is 

't het best alle zodanige verdagte plaatzen of 

met zwavel wel te beroken, of 'er buskruid in 

aan te fteken, of, als het zonder nadeel gefchieden 

kan, 'er handgranaten in te werpen, 

of 'er in te fchieten. Daar bedorvene flanken 

zyn, kan men het kruid met wynazyn bevogtigen 

en aanfteken , met brandenden brandewyn 

roken, wynazyn , of bieriizyn op den 

grond gieten, en die zig eindelyk op zodanige 

plaatzen moet wagen, heeft nog meer voorzigtigheid 

nodig, om niet plotsling verflikt te worden. 

Hy moet in alle de bovengemelde gevallen 

5. 84- zig wolle doeken voor den mond en 

neus binden, die de dampen van de borst afweren. 

Indien men zeezout, of wynfteenzout, 

potasch, of flegts keukenzout kan bekomen, 

dan ontbind men zulks in water, of azynwater, 

en men doopt 'er de wolle doeken in , eer 

men ze aanlegt: of ten minfte moet men ze 

voor af in wynazyn vogtig maken. Daar en boven 

is het nodig, dat hy een fterk zeel om het 

lyf, en een koord aan enen arm vast make, op 

I 4 dat,

J3ö OVER DE VERGIFTIGE DAMPEN, 

dat, zo dra hy by 't ingaan, of afklimmen, het 

te kwaad krygt, hy door de koord een teken 

zou kunnen geven, dat men hem met het 

zeel weder terug moest trekken; want op het 

lopen, of klimmen, kan hy zig, uit hoofde 

van de fchielyke bedwelming , volftrekt niet 

verlaten, al was hy nog zo fterk. Hy kan ook 

een ftuk brood, dat in wynazyn gedoopt is, in 

den mond nemen. 

5- 86. 

De geneeswyze. 

Dewyl men uit zodanige gevaren niet ligt anders 

, als reeds volkomen bedwelmd, gered 

word, zo is het onnodig by de genezing der 

ligtere toevallen zig lang op te houden, en 

daarom zal ik alleenlyk de hulpmiddelen voor 

den uiterften toeftand befchryven. Indien 'er 

iemand gelukkiger afkomt, dan kan men flegts 

enigen dezer hulpmiddelen, die tot zyne verkwikking 

nodig fchynen te zyn , uit alle de overigen 

uitzoeken en aanwenden. 

1. Zo dra de lyder in de opene lugt gebragt 

is, handelt men met hem volgens §. 74. 

N. 1—5. en men opent hem ene ader, en 

wel , als het aangezigt fterk opgezet is, en 

'er tekens van verdikking plaats hebben , 

(J. 82.) aan den hals, volgens §. 74. N. 6. 

2. Men blaast hem lugt met tabaksrook in de 

Jong, of men opent hem de lugtpyp. (Zie 

§. 74-, N. 7. en 8.) Ook moet men lugt in den 

endeldarm brengen J. 74 N. 9. of tabaksrook. 

£. 74. N. 10. 

3. Alle

EN UIT WAASSEM INGE N. I37 

3. Alle prikkelende middelen om te braken, 

fterk riekende geesten, en niesmiddelen, zo 

als zy §. 74. N. ri. en 12. genoemd zyn, kunnen 

hier gebruikt worden; nogthans is de geest 

van ammoniakzout en de wynazyn het best. 

4. De opwekkende middelen §. 74. N. 

13 — 18. worden gezamentlyk by herhaling gebruikt. 

5. Dc klederen van iemand, die in zodanige 

dampen geflikt, of bedwelmd is, moeten hem 

aanftonds uitgetrokken, endiep begraven worden, 

om dat hun reuk de omftanders nog dagen 

naderhand kan aanfteken, inzonderheid die 

van lykdampen. 

6. Het vertrek, daar de lyder in behandeld 

word, moet men met buskruid , of zwavel, terwyi 

de vengfters open zyn, beroken, en 'er geftadig 

kokenden azyn in houden. 

Voorbehoeding tegen pestilentiak dampen. 

7. Velen dezer dampen, als zy in'de vrye 

lugt zyn overgegaan, hebben door ganfche gewesten 

ene zoort van pest uitgebreid, waar aan 

vervolgens vele lieden geftorven zyn. 't Is 

daarom zeer noodzaaklyk, dat zig allen, die in 

de nabyheid van zulke plaatzen zyn, of die de 

verongelukten te hulp komen,zig op alle mooglyke 

wyze voor zodanig ene aanfteking behoeden. 

Dip gefchied, indien zy de handen, daar 

ze de lyders en hunne klederen mede aanraken, 

met olie fmeren ; hunne klederen met 

zwaveldampen beroken; geftadig een fpons met 

wynazyn , of wynruitazyn , in den mond houden 

, enige dagen enkel zure fpyzen met azyn 

I 5 ge-


gebruiken, en azynwater, of zure punch drinken; 

het fpeekzel geftadig uitwerpen, en tot 

dat einde witte pimpernelwortel kauwen , en 

vlytig tabak roken ; den mond dikwyls met 

azyn uitfpoelen; het aangezigt, de handen, en 

zelfs het ganfche lichaam daarmede waschen; de 

klederen behoorlyk lugten , en daaglyks wederom 

met zwavel beroken; het linnen ook met 

azyn befprengen; en in tegenwoordigheid van 

den lyder zig niet te zeer verhitten, ten einde 

zy niet te fterk zouden ademhalen ; en ook niets 

in zyne tegenwoordigheid eten. 

Vwrbehoeding tegen aanftekende ziekten. 

- 8. De vergiftige dampen van befmettende 

ziekten vergiftigen langzaam, en delen ons dezelfde 

ziekten mede. Iemand die in zulke ziekekamers 

moet gaan, bedient zig van de voorbehoeding, 

dieN. 7. befchreven is; hy drinkt 

dikwyls een glas wyn; en tragt zig wel gemoed 

en levendig te houden. En dewyl de dampen 

fchielyk in de wolle klederen trekken, zo moet 

men of zyde klederen tot zulke bezoeken verkiezen 

, of ten minste zig niet te lang by den 

lyder ophouden, dezelven altoos behoorlyk 

lugten en met zwavel beroken. Men kan ook 

met veel vrugt het poeder van zwavel, met 

olyfölie gemengd, op kleine ftukjes papier ftryken 

, dan oprollen , en dezelve in den mond 

houden, 't Is ook goed een klein ftukje kamfer, 

ofmyrrhe, of fpeceryën te kauwen. Men 

moet mede zodanige lyders nimmer nugter bezoeken 

, merendeels moeskruiden en geen 

vleesch, althans weinig vet, doch wel 's morgens

EN UITWA ASSEMINGEN. I39 

gens een vet boterbrood, gebruiken, en daar 

een glas overgehaalden azyn op drinken. Alle 

buitenfporigheden in wellustige en onaangenaame 

driften,en alle onmatigheid in eten en drinken, 

zyn voor zodanigen, die met zulke lyders 

omgaan , ten hoogde nadelig, en zy moeten 

ook inzonderheid hunne woon- en flaapvertrekken 

enige malen 's daags met verl'che lugt 

voorzien , een derk vuur op den haard, en 

veel azyndampen daar in houden , dezelven 

dikwyls met fpecerycn en tabak, zwavel, of 

buskruid, beroken; dikwyls uitgaan, en zig, 

zonder vermoeijing, ene genoeglyke beweging 

geven, en alle vrees van zig werpen. De beroemde 

vinaigre des quatres voleurs, welke zynen 

naam van vier rovers ontleend heeft, die in ene 

heerfchende pest in de huizen gingen, daar in 

roofden , en de lyders vermoordden , en met 

dezen azyn zig tegen de befmetting beveiligden , 

is een voortreflyke azyn ter voorbehoeding tegen 

vergiftige dampen en befmettende ziekten, 

daar men zig op allerlei wyzen, als de andere 

zoorten van azyn, die N. 7. en 8. zyn aangeprezen 

, van kan bedienen. Men neemt de 

bladeren van wynruit en van falie, kruis en 

munt, alzem en lavendel , van elk een hand 

vol , men giet 'er twe maten goeden witten 

wynazyn op, zet het in een wel bedekten pot 

vier dagen lang opene warme plaats, zyg vervolgens 

den azyn door, en doet dien in flesfen, 

die behoorlyk moeten gefloten worden. In elke 

fles, die een halve kan, of een pond van 

dezen azyn bevat , doet men een half lood 

kamfer. Men fpoelt met dezen azyn den mond 

uit, men ruikt 'er aan, men wascht 'er de fla- 

pen

i4o OVER DE VERGIFTIGE DAMPEN, 

pen van het hoofd mede, en de handen, men 

fprengt hem over het hnnegoed, door het vertrek 

en over het bed, men draagt een fpons, 

die 'er mede bevogtigd is, in den mond, en 

men Jaat 'er wat van op zuiker druipen, en 

flikt het door, als men op gevaarlyke plaatzen 

moet gaan, of zig by befmetlyke lyders, die de 

pest, de purperkoorts, blutskoorts, rotkoorts, 

fterk flinkende pokjes, kwaadaartigc koortzen, 

en de loop hebben, moet ophouden. 

De noodzadklykhe'id der verfche lugt in 

woon- en flaapvertrekken. 

. 9. Als "er veel gezonde menfchen in een eng 

vertrek, zonder toegang voor de verfche lugt, 

by elkander zyn, dan verflikken en verfmagten 

zy in korte tyd. Van 146 perzonen, die in ene 

enge gevangenis flegts tien uren by elkander 

moesten blyven, fticrven 'er en bedorven 'er 

byna te gelyk binnen dien tyd 123, en de overige 

23 kwamen 'er doodziek uit. Alle hulpmiddelen 

(N. 1—6.) zyn in zulke gevallen 

vrugteloos, indien het gezelfchap niet van elkander 

kan gefcheidcn worden. Wanneer men 

nu van het grotere tot het kleinere een befluit 

maakt, dan zal men bevinden, dat de 

zwaarte en pyn in het hoofd , de duizeling, 

de kwalykheid, het braken, de flauwten, 

het ruizen en zuizen in de oren , de vonken 

voor de ogen, de benauwde engborstigheid, 

de zieding van het bloed, de hartklopping, de 

kramp, en honderd dergelyke toevallen, die 

zo menig huisgezin, dat zig 's winters om de 

warm-

EN UIT WAASSE HINGEN. 141 

warmte te eng befloten houd, en zo vele gezelfchappen 

verdrietig en ziek maken , aan de 

dampen der perzonen, en van alles wat aan 

hun is, moet toegefchreven worden, en dat 

het ene voorname grondregel der gezondheid 

is, de woon- en flaapkamers geftadig met verfche 

lugt te voorzien. 

C. DE BLIXEM, EN DE ELEK 

TRICITEIT. 

§. 87. 

De blixem verenigt byna alle wyzen van doden 

in zig, op welken de menfehen door dampen 

omkomen. Zommigen , die hy geraakt 

heeft, ftikken door den zwaveldamp, en geven 

tekens van verftikking. Dezen moet men volgens 

§. 77. te hulp komen. Zommigen fterven 

bedwelmd, zo dat men ze in ene natuurlykc 

legging vind, als of zy zig vergeten hadden. 

Dezen kunnen de hulpmiddelen §. 80. van dienst 

zyn. Zommigen worden verfcheurd, gekwetst, 

verbrand, en zyn hulpeloos. De zodanigen, 

die alleenlyk door de blixem bedwelmd, flauw 

geworden, half geftikt, of door den flag geraakt 

zyn , moet men eerst door de hulpmiddelen 

5. 86 N. i—4. wederom tragten op te wekken 

, doch vervolgens moet men ze als flauwe, 

geflikte, beroerde, of doodlyk verfchrikte lieden 

behandelen, en ten dien einde deze artykels 

raadplegen. Aan ene verlamming door de 

blixem , die niet uit beroerte ontftaat, zou de 

elektriciteit beproefd kunnen worden: want men 

heeft

14» OVER DE VERGIFTIGE DAMPEN, 

heeft in Engeland een voorbeeld gezien, dat de 

blixem een lammen genezen heeft. De elektriciteit 

werkt als de blixem, en de toevallen van 

beiden vorderen ook enerlei hulp. (Zie Verlamming.) 

Men heeft tot nog toe geen zeker middel gevonden 

, om de menfchen tegen het raken der 

onweêrflraal te befchermen. Omtrent de gebouwen 

weet men zo veel, dat de flraal het 

metal, 't welk 'er aan gevoegd is, volgt, en 

mooglyk zal men hier door een middel vinden, 

om dezelve af te leiden. De Heer D. REIMA- 

Rus in Hamburg heeft een nuttig ontwerp daar 

over gefchreven. 

SCHERPE, B Y T E N D E DAMPEN. 

§. 88. 

Werkingen der fcherpe bytende dampen. 

'Er is nog een byzonder zoort van fcherpe dampen, 

die ene bytende eigenfchap hebben, waar 

door zy de long, en de wegen der ademhaling, 

als den mond, de neus, en de keel, beledigen, 

en daardoor niet alleen de ademhaling , uit 

hoofde hunner prikkeling, fluiten, maar ook 

tot ontflekingen en verzweringen aanleiding 

geven. Velen dezer dampen fchaden tevens, 

als zy met de flym en het fpeekzel worden 

doorgeflikt , wanneer zy als doorgezwolgene 

vergiften moeten befchouwd worden, en de 

behandeling tegen fcherpe vergiften vorderen 

§. 8. Velen kwetzen te gelyk de uitwendige 

huid,

EN UITWA ASSEMINGEN. 143 

huid, de ogen, en andere gevoelige delen, 

door hunne fcherpte, en behoren in zo verre 

tot de uitwendig aangebragte vergiften, waar 

over §. 72. gehandeld is. De zodanigen, die 

eigenlykhier by behoren, voor zo verre zy met 

de lugt in de long gebragt worden, zyn van 

velerlei zoort. De dampen en het dof van 

fcherpe geneesmiddelen, by voorbeeld, van de 

koloquinten , de jalappe, de rhabarber , de 

nieswortel, het fpiesglas, het rottekruid, het 

kwikzilver, het lood, de fcherpe geesten, de 

myndoflyke zuren , het koningswater , de 

fpaanfche vliegen , de lugt en de uitbraken 

van fcherpe bytende dampen by brandende 

bergen, zo als de berg vefuvius eens uitdampte, 

en daar door ene menigte van menfchen, 

daar de wind na toe was, in weinig dagen aan 

ftuiptrekkende verdikkingen ombragt, tot dat 

een Geneesheer hun alleenlyk door flymerige 

waasfems en dranken zig leerde redden ; voorts 

de dampen van vele fcherpe fpyzen , als van de 

mostert, het knuflook, de ajuinen, de peperwortel, 

die dikwyls eensklaps het ademhalen 

beletten ; fcherpe nevels, waardoor zware 

borstziektens , en kwade kelen ontdaan; de 

dampen der mieren, die ongemeen fcherp en 

verdikkend zyn,' de vernisreuk; de vergiftige 

niesmiddelen, als de rook en het poeder van 

de euphorbium, de peper, de gember, fyne 

tabak, ja zelf het dof en zand, dat in de long 

gehaald word, behoren allen tot deze klasfe. 

De tabaksrook zelf, als hy in de long komt, 

veroorzaakt door de prikkeling zyner fcherpte 

een hevige hoest, zo als hy deze fcherpte 

ook ontdekt, wanneer hy in de maag, of door 

een


een rookklysteer in de darmen, gebragt word. 

De gewoonlykfte werkingen dezer fcherpe 

dampen zyn een hevige hoest met bloedige 

uitwerpzels door de lugtpyp , verftikkingen, 

die, als de fcherpce niet wederom fchielyk 

weggenomen kan worden , of in korte tyd 

doodlyk zyn, of longöntftekingkoortzen van 

groot gevaar veroorzaken ; ontftekingen van 

de fcherpte in de keel en in de lugtpyp, 

waardoor de gevaarlykfte kwade keel ontftaan 

kan; een onmatig, ja zelfs tot de bedwelming 

, beroerte , of tot den dood toe aanhoudend 

niezen, en andere min gewigtige 

toevallen. 

5- 89. 

De gcneeswyze. 

1. De tegengiften dezer fcherpe dampen zyn 

melk, olie, weekmakende, flymerige dranken, 

en zodanige waaslems, die men moet inademen, 

en die doorgaans de hoest, de verftikking, 

en het niezen fchielyk ftillen, en daardoor 

de kwade gevolgen voorkomen. De melk 

word gekookt, of men kan 'er verzagtende 

kruiden in koken, als de bladeren van de maluwe, 

en meliloten, de wortels van witte leliën, 

en heemst, boomvaren, vioolbloemen , 

lynzaad, enz. Deze melk word warm gebruikt, 

ten dele om 'er zomtyds een kopje vol van te 

drinken, ten dele om 'er de keel mede te gorgelen, 

om in de keel en neus te fpuiten, en 

om 'er de waasfem van in de long te ademen. 

Daar en boven drinkt men zeer veel van 

de

EN CITWAASSEMING EX. 145 

de dranken, die de fcherpte breken §. 8. N. 2. 

en men flikt diluvyls een theelepel vol van een 

mengzel, dat uit evenveel olyfölie, fyroop van 

violen en rozenhoning beftaat, om de rauwe 

huid in de keel te verzagten en te genezen. In 

't algemeen is 'er zelden iets meer nodig dan 

dit: egter kan men in enkele gevallen nog iets 

meer doen. 

2. Indien men metalagtige, arfenikale dampen, 

of die van't koningswater, en minerale zuren 

heeft ingeademd , dan moet men of ene 

menigte olyfölie , benevens de overige hulpmiddelen, 

tot den drank gebruiken, of zeer veel 

melk, daar lynzaad in gekookt is, drinken. Zo 

ook als men door het zandftof met bloedhoesten 

gedreigd word. 

3 Als de dampen tevens van een zwavelagtigen 

aart zyn, zo als de meeste fcherpe dampen, 

dan kan de geest van ammoniakzout gebruikt 

worden, om aan te ruiken, en in te 

ademen. 

4. Tegen de fcherpe lugt van de radys, den 

ajuin, de mostert, enz» doet de reuk van zuur 

brood ogenbliklyk dienst. 

5. Als men in der daad reeds bloed ophoest, 

dan moet men, behalve de algemene middelen 

N. 1. indien 'er omftandigheden plaats hebben, 

die zulks vorderen (§. 7. N. 6 j ene ader op 

den arm openen, en alle twe uren een lepel vol 

lynölie drinken, zig zeer gerust houden, zagtjes 

fpreken, en niets doen of gebruiken, daC 

hitte of hoest verwekt. 

6. Tegen het onmatig niezen , moeten dezelfde 

middelen in de neus gebezigd worden, 

die men gebruikt om de hoest te ftillen, naam- 

K lyk


lyk melk, olie, verzagtende dranken, of by 

gebrek van alle andere dingen, infpuitingen , 

of de waasfem van lauw water. 

7. Men begrypt ligt, dat men zodanige lieden 

aanftonds verre van de fchaadiyke dampen 

afmoet brengen, of, indien dit onmooglyk is, 

moet men ze digte wolle doeken voor den mond 

en neus doen. 

8. Ter voorbehoeding tegen de gevaren van 

dezen aart is het niet alleen noodzaaklyk, de gemelde 

bindzels, of neusdoeken, voor den mond 

en neus te houden, maar men moet ook, als 

't mooglyk is, vooraf een vet boterbrood, of 

fpek met brood, of dikke foepen, of meelpap 

gebruiken. Op dezelfde wyze behoed men zig 

tegen ftinkende fcherpe nevels. 

9. Hoe men met de ogen moet te werk 

gaan , als 'er fcherpe dampen in gekomen 

zyn, daar van is te voren §. 72. N. 9. reeds 

gehandeld. 

10. Indien het te dugten is, dat men van 

dergelyke fcherpe dampen tevens iets doorgezwolgen 

en in de maag gebragt heeft, dan 

moet men volgens §. 8- de geneeswyze tegen 

de doorgezwolgene fcherpe vergiften met 

de vorige verënigen, en inzonderheid de oliea'gtige 

braakmiddelen en klysteren te hulp nemen. 

11. Als de keel door de fcherpe dampen 

ontftoken is, dan behandeld men dezelve volgens 

§. 8. N. 5. 

12. Hebben zodanige dampen de huid gekwetst, 

dan geneest men ze op dezelfde wyze 

als §. 72. N. 3. 

13. Over het ftof, of de dampen der fpaanfche 

vliegen, zie §. 72. N. 7. 

14. Het


14. Het fyn ftof der ftenen, dat in de long 

gehaald word, veroorzaakt de meeste fteenhouwers 

het bloedhoesten en de tering. Zy behoorden 

zig in hun werk met doeken voor den 

mond, én anderzins te behoeden, zo als N. 8. 

15. Het tabaksftof werkt in de ogen, neus, 

long, keel en maag als een bytend middel, 

en daarom moet men de toevallen, die 'er 

uit ontftaan, op de thans befchrevene wyze, 

doch niet als die uit opiatifche dampen voortkomen, 

genezen. 

O V E R D E 

VERHANGENE, VERWURGDE 

E N 

GESMOORDE PERZONEN. 

§. 90. 

Indien zodanige perzonen niet reeds tekens 

van verrotting hebben , en alleenlyk geflikt, 

doch egter niet aan ene beroerte geftorven 

zyn, waaraan zy doorgaans fterven, dan kan men 

volgens §. 74. hunne herftelling beproeven. 

Ik vorder dienvolgens tot dit einde alles wat 

te dier plaatze van N. 1—18. gezegd is, en 

zal hier flegts by die getallen, daar 't nodig 

is, aanmerkingen maken. 

K 2 By

148 OVER DE VERHANGENE, VERWURGDE 

By §• 74. N. 1. Als het lichaam afgenomen 

word, moet men zorg dragen, dat het in 't vallen 

geen fchade lyde. 

By N. 4. en 5. In dit geval moet de beweging 

en het voetbad uitgefteld worden , tot 

dat de volgende noodzaaklyker dingen eerst 

gefchied zyn. 

By N. 6. De kropader moet geopend worden 

, en een uur daar na zomtyds die op den 

arm; vervolgens kan men verzagtende omflagen 

warm om den hals leggen. 

By N. 7. 'Er moet lugt met tabaksrook 

ingeblazen worden , om ene grotere prikkeling 

te verwekken. In de beroerte zou 

de bedwelming door den rook fchaadlyk kunnen 

zyn , maar dan is de hulp evenwel te 

vergeefs. 

By N. 9. en 10. De klysteren moeten van tabaksrook 

zyn. 

By N. 11. Thans heeft men tyd voor de regels 

§. 74. N. 4. en 5. 

By N. 12. Men kan de reuk-, en niesmiddelen, 

die by de hand zyn, gebruiken. Het 

is byna evenveel. 

By N. 15. De koppen kunnen ook reeds 

gebruikt worden, eer 'er nog tekens van leven 

volgen. 

By N. 16. Tot een braakmiddel kan men 

den honingazyn , met thee van peperwortel 

verdund, gebruiken, of vier tot zes lepels 

vol honingazyn van zeeajuin, met water gemengd, 

zo als §. 83. N. 3. geleerd is Het 

fcherp klysteer kan uit een pond zout water, 

of urine, daar twe lood extracium catbolicum en 

een

EN GESMOORDE PERZONEN. I49 

een lepel vol rozenhoning in ontbonden is, 

bertaan. 

Indien de hals uitwendig befchadigd is, dat 

moet men aan een Heelmeester overlaten. 

Wanneer de geftikten aan beroerte (in fchyn) 

geftorven zyn, dan kunnen de vorige middelen 

dezelven niet weder opwekken. Doch als zy 'er 

wederom tekens van leven door geven, dan 

moet men ze als lyders ener bloedige beroerte 

handelen. Zie Beroerte. 

DE GESMOORDEN, 

die nog de gedaante van een lyk niet hebben , 

maar egter, door de terughouding van hec 

bloed in 't hoofd, bedwelmd en in levensgevaar 

zyn, moeten op zoortgelyke wyze, als 

de verwurgden , te regt gebragt worden, doch 

het is niet nodig hun lugt of tabaksrook in 

te blazen, of door braak-, reuk-, of niesmiddelen 

in beweging te brengen. Men houd 

zig insgelyks hier het veiligst aan de genezing 

der bloedige beroerte. Zie aldaar. Dit geval 

heeft plaats, als men volbloedig is, en 

de klederen aan den hals te vast fluiten, en 

men zig dan verhit, of veel bukt. Enen ftudent 

drong onder 't kegelfpel het bloed uit 

den mond en neus, hy viel midden onder het 

fpreken neder, en was zonder gevoel of beweging. 

Zyn aangezigt was zwart, de ogen 

puilden uit, en men kon geen gevoel, of beweging, 

of fnorking, of pols gewaar worden. 

Zo dra hem de halsbindzels los gemaakt wierden, 

liet hy den adem gaan, en haalde enige 

lugt in , waar by hy dat geen uitfprak, 'c 

K 3 welk

150 OVER DE VERH. , VERW. , EN GESM. PERZONEN. 

welk hy half gezegd had, toen hy neder viel. 

Het gevoel en 't gezigt kwam weder, hy haalde 

adem , fchoon moeilyk , en de polsflag 

wierd merklyker. De herhaalde aderlatingen , 

en andere hulpmiddelen , herftelden hem in 

drie dagen, Volbloedigen; lieden die tot duizeling, 

beroerten, hoofdpyn , en zuizen der 

oren, als zy zig fterk bewegen, enz. geneigd 

zyn , worden in enge klederen , en als zy 

bukken , in hete vertrekken zyn , of met 

een hangend hoofd flapen, zeer ligt van 

zulke gevaarlyke bedwelmingen overvallen. 

Het losmaken der klederen , herhaalde aderlatingen 

, verfche lugt, het befprcngen met 

koud water, de fterk ruikende geesten, doch 

voornaamlyk de wynazyn, veel limonade met 

falpeter tot den drank , en alle opwekkende 

middelen, herftellen dezelven. 


O V E R DE 

D R E N K E L I N G E N . 

§• 91. 

De drenkelingen kunnen zeer dikwyls her. 

fteld worden,als men zig de nodige moeite 

ten hunnen aanzien wil geven. 

1. Voor

OVER DE DRENKELINGEN. 151 

r. Voor eerst brengt men ze, volgens §. 74. 

N. 1—4. op ene gefchikte plaats, men ontkleed 

dezelven, en dekt ze alleenlyk met matrasfen 

of warme bedden, of met warme vellen 

van verschjieflagte gezonde dieren , men 

vryft en beweegt ze een weinig, en men geeft 

hun een behoorlyke legging. Aan de voeten 

en benen moet men, in plaats van een voetbad, 

zakken met warm zand, of zout leggen: 

indien naamlyk de lichamen niet te gelyk bevroren 

zyn. 

Ï. Dan word aanftonds de kropader geopend, 

§. 74. N. 6. en 

3. lugt en tabaksrook in de long geblazen, 

't zy door den mond , of door de gemaakte 

opening in de lugtpyp. §. 74. N. 7. en 8. Desgelyks 

word 

4. een klysteer van tabaksrook gebezigd. 

J. 74. N. 10. 

5. De keel word met ene olieagtige veder 

geprikkeld. §. 74. N. 11. 

6 Op het hart en het hartegroefje word wyn 

gelegd. §• 74 N. 13. 

7. Het befprengen met koud water, en 

het vryven met wolle doeken, daar men zout 

op kan ftroijen , of het vryven inzonderheid 

over den ruggegraat met warmen wyn, brandewyn 

, of fterk ruikende geesten , word geftadig 

herhaald, en aan de voetzolen zet men 

koppen. 

8. Men brengt den lyder fterk ruikende 

geesten aan den neus en lippen , en men 

blaast hem niesmiddelen in. Ook kan hy 

aan 't voorhoofd, de flapen, en agter de 

K 4 oren

152 OVER DE DRENKELINGEN. 

oren met reukgeesten gevreven worden. S. 74. 

N. 12. 

9. Als na dit alles nog geen teken van leven 

volgt, dan laat men al het andere na, dat tot 

de volgende proef niet gefchikt is, en men zet 

het overige voort. Het lichaam word op ene 

deken gelegd , die voor af met warme asch , 

warm zout, of warm zand, dik beftroit is, en 

men beftroit 'er vervolgens het naakte lichaam 

ook mede tot aan den hals, hoe dikker hoe beter. 

Als men zo veel zout, of asch, niet kan 

bekomen, dan neemt men 'er handen vol van, 

en men vryft 'er naarftig mede over het lichaam 

naby het vuur. Indien 'er niets by de 

hand is, dan legt men het op mist, en bedekt 

het daar mede. 't Is mede zeer goed, 

als men het hoofd en de nek met zout, of 

asch, onder een muts kan dekken , of hetzelve 

daarmede vryven. Onder zulk een dekzel 

mag het lichaam enige uren blyven liggen. 

10. Als dit ook vrugteloos is, dan legt men 

het weder als in den beginne, zonder het nogthans^ 

verder van het aanklevend zout of asch 

te reinigen, en men herhaalt de proeven van 

N. 1—8. _ 

11. Indien het lichaam zomtyds by grote 

koude, door het water opgefpoe'ld zynde, aan 

den oever volftrekt ftyf gevroren ware, dan 

kan al het bovengemelde wel gefchieden , allcenlyk 

uitgezonderd , dat men het bevroren 

lichaam niet in de warmte, of by het vuur 

moet brengen , nog warme dingen tegen hetzelve 

mag aan leggen , maar men bedekt het 

liever , in plaats van warm zout, enz. met 

fneeuw, of gefmolten ys, of men legt het in 

koud

OVER DE DRENKELINGEN. 153 

koud water, zo als men met bevrorenen behoort 

te handelen. Zie §. 93. 

12. Zo dra 'er zig tekens van leven opdoen, 

worden de reukgeesten, de niesmiddelen, §. 74. 

N. 12. de uitwendige hartverfterkingen, §. 74. 

N. 13. de befprengingen, het koppen, de beweging 

der leden, de braakmiddelen van vier 

tot zes lepels vol honingazyn van zeeajuin met 

veel aftrekzei van kamillen, of een drank van 

lauw zout water,en de klysteren (§. 74. N. 14. 

15. en 16.) gebezigd, en eindelyk 

13. word de lyder zodanig verfterkt, als 

§. 74- N. 17. 

imwunBai stXJwnjnxssBtÊ BWBBW» pwww '-"ff? ^""^^y^^^P**** 

O V E R D E 

V E R D R U K T E N . 

§. 92. 

H et verdrukken vind merendeels maar by 

kinderen plaats, als volwasfene menfchen 

clezelven tot hun gemak by zig in 't bed nemen. 

Op deze wyze fterven jaarlyks honderden van 

kinderen. Indien zy verdrukt en zeer gekwetst 

zyn, dan is 'er geen hulp voor dezelven. Doch 

als ze maar geflikt zyn, dan komt men ze op 

dezelfde wyze te hulp, als of zy in ene uiterfte 

flauwte lagen, men fteekt naamlyk een vinger 

in de keel, men kittelt den neus met ene velt 

5 der

154 OVER DE VERDRUKTEN. 

der, en men geeft hun geringe gedeelten van 

warmen drank in; of men wekt ze op, als de 

verwurgden, §. 90. 

O V E R D E 

B E V R O Z E N E P E R Z O N E N , 

E N L E D E N . 

$• 93. 

Voorbehoeding tegen de vorst. 

*• \ Is iemand in ene geweldige koude 

JLX reist, en zig zeiven, en zyne leden, 

tegen het bevriezen wil beveiligen, die 

moet voor af, en op reis enkel grove en harde 

fpyzen gebruiken, niet lang ftil zitten, maar 

dikwyls gaan, inzonderkeid als hem een aangename 

flaap wil overvallen, die allergevaarlykst 

is. Hy moec zyne handen en voeten met olie 

of talk vryven, papiere fokken, met brandewyn 

bevogtigd, in delchoenen, of Hevels , fteken, 

neus en lippen met bier waschen, daar te voren 

hete talk in gedropen is, nu en dan flegts 

een lepel vol brandewyn drinken, en zig zorgvuldig 

voor een roes wagten , daar men het 

gemakl^kst door in flaap valt, bedwelmd raakt, 

en bevriest. 

Ge.

OVER DE BEVROZ. PERZONEN, EN LEDEN. 155 

Geneeswyze van bevrozene leden. 

1. Indien men wezenlyk reeds een bevrozen 

lid heeft, of befpeurt men door de ongevoeligheid 

en verftyving. van het zelve, dat het naby 

het bevriezen is, dan moet men het geenzins in 

de warmte brengen, maar aanftonds met fneeuw 

vryven, of in yskoud water Heken, tot dat 'er 

weer leven en gevoel in is. Als dan kan men 

het met brandewyn, of fteenölie, met de esfentie 

van brandfteen, of van myrrhe, of met 

kamferbrandewyri koud waschen, en zig maar 

by geen warmen kachel, of vuur begeven, tot 

dat men in een matig warm vertrek weer volkomen 

verwarmd is. Op de handen, die door 

koude gefprongen zyn, ftrykt men palmolie. 

Geneeswyze van bevrozene perzonen. 

3. Met bevrozene perzonen , die dikvvyls 

wederom opgewekt kunnen worden, moet men 

op dezelfde wyze te werk gaan;want een warm 

vertrek, of een warm bed, zou dezelven onherftelbaar 

doden. Men fcharrelt ze liever 

maar aanftonds onder de fneeuw, dat mond en 

neus alleenlyk vry blyven, of men legt ze in 

een trog, en giet 'er yskoud water op, met dezelfde 

behoedzaamheid. Als zy onder deze 

proef geen tekens van leven geven, dan is de 

overige hulp doorgaans vergeefs. Indien zulke 

lichamen in 't koud water ontdoijen, dan zet 

'er zig een yskorst om dezelven , als om het 

bevrozen ooft. Wanneer nu deze yskorst wederom 

ontdoit is, dan heeft het lichaam reeds 

zulk

156 OVER DE BEVROZENE PERZONEN, 

zulk een trap van warmte, dat het de yskoude 

niet meer nodig heeft. Men vryft het dus vervolgens 

met water , dat niet volkomen koud 

is, en mengt daar wat wyn of brandewyn onder. 

Daarna brengt men het in een vertrek, 

dat niet al te koud is, men vryft het 

met doeken, die met kouden wyn en water 

bevogtigd zyn , of men bedekt het lichaam 

met mist of ftroo, en laat het daar zo lang 

in blyven, tot dat 'er tekens van leven 

volgen. 

4- Zo dra zig dezen opdoen, gaat men op 

dezelfde plaats met vryven voort, men bedekt 

het lichaam met droge , doch niet gewaimde, 

klederen, buiten het bed, men zet 

de voeten in water, dat niet geheel yskoud 

is , men wascht de handen en het aangezigt 

met dergelyk water , met wyn of azyn gemengd, 

men blaast de lugt en tabaksrook, zo 

lang als de ademhaling geftremd is, in de long, 

en voornaamlyk ook in den endeldarm , 01 

men zet klysteren van lauw water met een 

weinig kamfcrazyn , of kamferbrandewyn gemengd, 

men prikkelt de keel met ene olieagtige 

veder, men legt koude wyn over het hart, 

men brengt reuk- en niesmiddelen aan den neus 

en lippen , men vryft de leden met bovengemelde 

oliën of geesten N. 2. men brengt het 

van tyd tot tyd, doch zeer langzaam in warmer 

lugt,klederen, en bedden, en men verftcrkteindclyk 

den lyder volgens g. 74.N. 17 Waarbynog 

dit byzondere is in acht te nemen, dat men 

doeken met warmen wyn tusfchen de dyën legt. 

Op dezelfde plaats §. 74. vind men omtrent de 

hier voorgeftelde zaken ene nadere onderrigting,

EN LEDEN. 157 

ting, hoe men dezelven moet in 't werk Hellen. 

De aldaar gemelde, doch hier niet aangehaalde 

hulpmiddelen, vinden of by bevrozenen 

geen plaats, of hangen van omftandigheden 

af, die toevallig zyn , by voorbeeld, 

het aderlaten. 

Bevrozene drenkelingen. 

5. Als iemand 's winters onder 't water geraakt 

, en vervolgens ftyf bevrozen is, dan moet 

men hem volgens N. 3 dien trap van warmte 

weder bezorgen , waar door de yskorst van zyn 

lichaam ontdoit. Als dan kan men hem als een 

drenkeling, doch altoos met de verëischte voorzorg 

§. 91. N. 11. behandelen. 

O V E R D E 

ONGELUKKIG DOORGESLOK 

TE DINGEN. 

§• 94- 

Dingen die in de lugtpyp gevallen zyn. 

1. ÎVTanncer men vloeibare , doch in- 

W' zonderheid fcherpe dingen , zo 

ongelukkig flikt, dat ze in de lugtpyp vallen, 

zo als het geval is, daar men van gewoon is 

te zeggen, dat zy in de verkeerde keel gekomen

158 OVER DE ONGELUKKIG 

men zyn, dan moet men zig op dezelfde wyze 

redden, als by de ingeademde fcherpe vergiften. 

5. «9- Men neemt ook grote beten 

van halfgekauwde droge broodkruimen, om de 

fcherpe vogt, die aan den ingang van de lugtpyp 

het hoesten veroorzaakt, in te doen trekken. 

Kleine ftukken van vaste lichamen, by voorbeeld, 

broodkruimen, grove ftof, enz. moet 

men door het hoesten terug voeren; 't geen 

nogthans niet met al te grote hevigheid moet 

gefchieden, dewyl men anderzins ligt bloed zou 

kunnen hoesten. Men moet het ophalen, hoesten, 

niezen, ja zelfs het braken voorzigtig beproeven, 

en daar by zulk ene plaatzing des lichaams 

verkiezen, waar door men 't minst tot 

het hoesten gedwongen word. De olieagtige 

en flymerige dranken kunnen daar ook van 

dienst zyn, om de hevige prikkeling van her. 

vreemd lichaam zo lang te verzagten, tot dat 

.het uitgehoest kan worden. Zie J. 89. Onder 

het vrywillig hoesten, dat men tot dit einde 

doet, moet men wat voor over bukken, en 

op den rug laten kloppen. Wanneer 'er grote, 

en inzonderheid puntige, of fcherpe lichamen 

in de lugtpyp gekomen zyn, dan is de toeftand 

zeer gevaarlyk en merendeels hulpeloos. 

Als zulk een lichaam boven in. de lugtpyp vast 

zit , dan moet men aanftonds volgens §. 74. 

N. 8. de lugtpyp openen, om de verdikking 

voor te komen, doch vervolgens met werktuigen 

, of uitwendige handgrepen, het lichaam na 

buiten tragten te brengen. Zomtyds heeft 

men beenderen , of graten, door de opening, 

die in de lugtpyp gemaakt was, gelukkig 'er uitgehaald. 

De overige hulp moet op de zelfde wyze 

als

DOORGESLOKTE DINGEN. 159 

als tegen de fcbrik ingerigt worden. Zie §. 97. 

N. E. Zyn zodanige lichamen rond en glad, 

zo als by voorbeeld, geld, knopen, enz. dan 

gaan ze dieper dan men met werktuigen kan 

komen. Zulk een elendige moet maar aanftonds 

ene plaatzing voor zig uitzoeken, waar in hy 't 

minfte door de vreemde lichamen tot het hoesten 

aangezet of met verftikking gedreigd word, 

en daarin, onder het gebruik van flymerige, 

olieagtige fpyzen, en dikwyls herhaalde aderlatingen 

van enige oneen, zo lang als mooglyk 

is blyven. 

Dingen die in de keel blyven zitten. 

2. Zomtyds blyven de al te grote beten in 

de keel zitten, en zodanige lieden vallen dikwyls 

ogenbliklyk dood neder. Zomtyds raken 

'er graten, beentjes, naalden, of nagels in de 

keel vast, en dan moet men ze fchielyk te hulp 

komen, om dat de keel in weinig uren opzwelt 

en gevaarlyk ontfteekt. In 't eerfte geval moet 

men den geftikten ene fpons, die aan een met 

zagt leder overtrokken yzerdraad vast gemaakt, 

en geheel in olie gedoopt is, in de keel ftoten, 

om den vastzittenden beet in de maag neer te 

fchuiven , en vervolgens zyne herftelling omtrent 

als van een gewurgdenj. 90. beproeven In 

de overige gevallen moet men zulke ingeflokte 

dingen, of in de maag neerftoten, indien het 

flegts dingen zyn, die dan niet doodlyk zouden 

worden; of men moet ze terug halen. Dit gefchied 

of met den vinger, of met ene tang, of 

met een yzerdraad, dat aan 't einde omgebogen 

is, 't welk men gefchikt in de keel moet brengen

i6o [OVER DE ONGELUKKIG 

gen, en als een haak gebruiken. Naar de verfcheidenheid 

der ingeflokte dingen , en naar 

mate zy in de keel fteken , zonder dezelve 

te verftoppen, zo als naalden, graten, enz. of 

dezelve fiegts zodanig fluiten, dat 'er nog enige 

ruimte overblyft, kan men of met ringen van 

draad, of met ene droge fpons , die men dieper 

dan het ingeflokte lichaam inbrengt, en dezelve 

dan, na dat ze nat geworden en gezwollen 

is, terug trekt, het ingeklemde lichaam weder 

na boven halen. Zomtyds kan het braken , 

hoesten, lachen of niezen de keel ontzetten, 

en als de lyder niet flikken kan, om hem een 

braakmiddel in te krygen, dan moet men hem 

aan 't braken helpen, door 't prikkelen van de 

keel met ene olieagtige veder,of door een klysteer 

van tabak in water gekookt. Het komt 'er 

hier op aan , dat men juist de manier treft, 

•waar op zodanig een lichaam los gemaakt kan 

worden; en daar toe is een mensch nodig, die 

zyne handen kan gebruiken ; het behoeft zo zeer 

geen Arts te zyn. 

Dingen die in de maag gekomen zyn. 

3. Wanneer de ingeflokte dingen in de maag 

gebragt zyn, dan worden ze, zomtyds met veel 

fmerten, zomtyds zonder enige pyn, door den 

afgang weer ontlast, - 

zo als zulks met beenderen, 

naalden, doornen, {tukken geld, mesfen, 

nagels, gespen, vrugtkernen, enz. dikwyls 

gefchied is. Zomtyds blyven ze agter, en 

veroorzaken , na onlydelyke pynen den dood. 

Aldus heeft iemand honderd Louis cVOr doorgeflikt, 

die allen weder ontlast zyn, uitgezon-

DOORGESLOKTE DINGEN. 161 

zonderd een, welke den weg uit de maag in 

de darmen verftopte , en hem het leven koste. 

Die veel noten , kersfeftenen , druiven 

en pruimen met de ftenen, of het klein gevogelte 

met de beenderen eten , lopen hetzelfde 

gevaar , dewyl 'er dikwyls ballen uit 

ontftaan , die op gelyke wyze doden. Van 

naalden , beenderen , kersfeftenen , ja zelfs 

van pruim-, en perfikeftenen, heeft men voorbeelden 

, dat ze door de urine weder ontlast 

zyn. Mesfen, en grote fcherpe lichamen , zweren 

dikwyls door de maag en darmen heen, ja 

zelfs komen kleiner lichamen, zomtyds eerst langen 

tyd daar na, in verzweringen aan de afgelegenfte 

ledematen weder te voorfchyn. (Zie §. 16.) 

Hulpmiddelen. 

4. In 't algemeen is het by zulke gevaarlyke 

toevallen nodig , dat men uit den arm 

ryklyk bloed aftapt; dat men, als het lichaam 

niet gefchikt na buiten kan gebragt worden, 

het niet geweldig handelt, om de ontfteking 

niet doodlyk te verergeren, dewyl zomtyds 

de langzaame zwelling , of verëttering , het 

nog los kan maken ; dat men den lyder 

dikwyls wat lauw water met olyfölie laat 

doorzwelgen ; dat men uitwendig warme omflagen, 

van verzagtende kruiden in melk gekookt 

, om den hals legt; dat men den lyder 

op velerlei wyzen beweegt, fchud , op 

den rug klopt, hem te paard , of in een wagen 

over de ftenen laat ryden, enz. om indien 

mooglyk het vast zittend lichaam los te 

maken; en dat men, in gevaar van verftikking, 

L de

J6Z OVER DE ONGELUKKIG DOORGESL. DINGEN. 

de lugtpyp fchielyk opent. Indien zodanige 

dingen door hunne hoedanigheid fchaadlyk kunnen 

zyn , dan moet men derwyze handelen, als 

§. 16. geleerd is. 

O V E R D E 

T O E V A L L E N DOOR VERHIT- 

TINGEN VERMOEIDHEID. 

I. A ls men door te veel bezigheid, gaan, 

XX. Jopen , ryden, arbeiden , dragen, 

enz. onmatig verhit is, dan kan men zig aan 

velerlei fchielyke en gevaarlyke toevallen bloot 

ftellen. Zomtyds volgt 'er ene fchielyke bezwy. 

ming en kragteloosheid op, die ons zomtyds 

ons ganfche leven byblyft , en in een zoort 

van uittering kan doen vervallen. Doorgaans 

ontftaan daar uit hete ontftekingkoortzen, zo 

als het zydewee , de kwade keel, enz. of de 

hevigfte bloedziedingen, met hoofdpyn, duizeling, 

beroerten, bedwelming der zinnen, enz. 

of bloedftortingen uit den neus,de long, en uit 

andere delen. De genezing van alle deze ziekten 

komt maar alleenlyk in zo verre hier te pasfe, 

als ze ene fchielyke hulp vorderen , en deze zal ik 

aanwyzen. Men moet nogthans wel aanmerken, 

dat zodanige gevallen dikwyls flegt aflopen, en 

niet in den grond genezen worden; weshalve de 

voor-

VERHITTING EN VERMOEIDHEID. 163 

voorzigtigheid vordert, in allerlei arbeid, daar 

lichaamskragten toe verëischt worden, zig zo 

veel mogelyk is te matigen , en inzonderheid 

2ig voor verhittende dranken te wagten, veel 

liever dan wat water met een weinig azyn gemengd 

te drinken, als waar door men het minst 

gevaar loopt van zig te verkoelen, en men te 

gelyk de kragten onderfteunt en de bezwyraing 

voorkomt. Doch indien dan egter, door ene al 

te grote vermoeidheid , ene fchielyke kragteloosheid 

en flauwte mogt volgen , dan moet men" 

den lyder met wyn waschen, hem aan azyn laten 

ruiken, hem wei te drinken geven, en in 

een lauw voetbad tot over de kuiten, of in 

een half bad van lauw water tot over het ondcr- 

]yf zetten, en , na dat hy uit de flauwte bekomen 

is, agt droppels van het laudanum liquidum 

Sydenbam in water ingeven. Deze droppels , 

en een lauw voetbad, benevens den azynreuk, 

zyn mede de beste middelen, als men door te 

veel bezigheden alleenlyk ten uiterfte vermoeid, 

te huis komt, fchoon men 'er niet flauw van 

word. Indien'er, na het fchielyk verhaal der 

kragten, door de afmatting een kwynende toe- 

Hand der kragten overblyft, die ene uittering 

voorfpelt , dan moet men de wei enigen tyd 

blyven drinken , dikwyls lauwe baden gebruiken, 

en eindelyk enige weken koeimelk drinken, 

om weder kragten en zappen te bekomen. 

Geestryke dranken, wyn en zappige fpyzen zouden 

zulke lieden nog verder bederven. Als de 

lyder zeer volbloedig is, en de bezwyming uit 

de grote beweging van 't bloed ontftaat, dan 

handelt men volgens de geneeswyze der Be- 

&ïvyming. 

L 2 2. D«

ÏÓ4 OVER DE TOEVALLEN DOOR 

2. De bovengemelde fchielyke vermindering 

van kragten vind flegts by menfchen plaats, die 

niet zeer volbloedig en van een zwak geftel 

zyn. Volbloedige lieden daar en tegen, als zy 

zig te zeer verhit en afgemat hebben , ftaan 

voor ontftekingkoortzen , bloedziedingen en 

bloedftortingen bloot. In ieder van deze gevallen 

moet men aanftonds aderlaten, de benen 

in lauw water baden, en alle half uur een lepel 

vol van een mengzel gebruiken, dat uit zestien 

lood water , een half lood falpeter, en vier 

Jood fyroop van citroenzap, of fyroop van granaatappelen 

bereid is : By bloedftortingen kan 

men ook te gelyk een kopje vol van een koeldrank 

nemen, die uit een pond wegbreewater, 

een half pond tinctuur van rozen, agt lood fyroop 

van rozen , of van granaatappelen, en 

tien droppels vitrioololie beftaat. Het neusbloeden 

kan by volbloedigheid meer als een 

pond bedragen, eer men behoeft te denken , om 

iets anders, dan het bovengemelde, daar tegen 

in 't werk te ftellen. Doch als het boven mate 

aanhoud, zodanig dat 'er bezwymingen, koude 

ledematen, en koud zweet door ontftaan, dan 

ftilt men het op dezelfde wyze als in de pokjes. 

(Zie ook g. 98. N. 2.) By het bloedhoesten 

moet men, na de vorige algemene hulpmiddelen, 

omtrent alle vier uren een lepel vol uitgeperften 

lynzaadölie, of een kopje vol aftrekzei 

van lynzaad, half koud drinken, daar by den 

gemelden koeldrank voortgebruiken , en voor 

het overige fchielyk enen Geneesheer raadplegen, 

dat over 't algemeen in deze gevallen zeer 

nodig is. (Zie ook g. 98. N. 3.) 

3. Door het hevig lopen, ryden, fpringen, 

en

VERHITTING EN VERMOEIDHEID. I6J 

en danzen, kan men, behalve de gemelde toevallen, 

N. i* en 2. zig ook ene byzondere engborftigheid 

, daar men zomtyds nimmer weer 

vry van word, en die eindelyk den ongelukkigen 

doet flikken, of ene trilling der ledematen, 

die het ganfche leven byblyft, welke inzonderheid 

ook door het dragen van zware lasten ontftaat, 

op den hals halen, en deze toevallen laten 

zelden ene grondige genezing toe. Een 

Geneesheer zal de engboriligheid met ontbindende 

middelen , als gom ammoniak , zeep , 

zeeajuinen, azyndamp, enz. en de bevende ledematen 

door verfterkende baden, {taalmiddelen, 

bronwaters, die yzeragtig zyn, enz. tragten 

te genezen, doch voor andere lieden zyn 

deze genezingen niet gefchikt. 

4. Het door vry ven der voeten door het langdurig 

gaan, tragt men door bokke-, of hertevet 

voor te komen, daar men ze s'rnorgens mede 

fmeert, als men ver te voet moet reizen. 

Indien ze reeds doorgegaan zyn , dan geneest 

men ze als andere wonden $. 99. Wanneer 

men zig doorgereden heeft, 't welk de gemene 

man een blikaars noemt, dan geneest men 

zulks als andere ontvelde plaatzen, en zo als 

de ontvellingen, die de lyders door 't liggen 

bekomen, men bedekt het naamlyk 's avonds 

met linnen, dat in eau d'arquebufade, of in koud 

water, dat met de poeder van de bloemen 

van zinkus gemengd is, nat gemaakt word, 

of men fmeert 'er loodzalf op, of men fmeert 

bokke vet op zeemleer, of men legt 'er verfche 

klisfebladeren (folia bardame) op , en 

*£ morgens, als men verder moet ryden, be- 

L 3 ftrojt

i66 OVER DE TOEVALLEN DOOR 

ftroit men het met meel van wolfsklauw. 

(femen iycopodii.') 

5- Als men op hete dagen op reis, of onder 

den arbeid in 't veld, door de hete zon, inzonderheid 

op het hoofd, hevig gebrand en 

verhit word, dan kan men in een vreeslyk gevaar 

geraken, en op de plaats dood blyven, 

voornaamlyk als men het hoofd in de dronkenfchap, 

of in den flaap aan de hete zonneftralen 

blootftelt. Ene verbazende hoofdpyn, 

die alle ogenblikken toeneemt, razerny, of 

flaapzugt, beroerten, bedwelming, ontfleking 

der ogen, blindheid, keelöntfteking, de fnuf; 

en als de hitte der zon de leden raakt, pyn 

in de ledematen, flyfheid der gevrigten, verfcheurende 

pynen in 't kruis, in de lenden, 

en in de knieën, koorts en andere toevallen, 

zyn de gewoonlyke gevolgen van zulke verhittingen, 

die voor 't overige doorgaans den 

bejaarden inzonderheid doodlyk zyn. Als iemand 

zodanige toevallen zyn overgekomen, 

om dat hy zig niet tegen de zonneftralen befchermd 

heeft, 't geen ieder reiziger in den 

zomer noodzaaklyk behoort te doen, dien moet 

men aanftonds ryklyk bloed aftappen , en 

zulks in weinig uren zo dikwyls herhalen, tot 

dat de gevaarlyke toevallen meest geweken zyn. 

Men kan hem ook bloedzuigers aan de flapen 

van het hoofd en aan den hals zetten. Men 

zet zyne benen dikwyls in lauw water, dat inzonderheid 

de hoofdpynen fchielyk verligt, of 

men laat hem tot aan de borst in lauw water 

zitten. 'Men zet hem klysteren van wei, en 

men geeft hem veel limonade, of azynwater, 

of wei die door azyn gefcheiden is, te drinken. 

Op

VERHITTING EN VERMOEIDHEID. 167 

Op den kruin , aan de flapen , en over het 

hoofd legt men linne doeken, die in koud water 

, met wat rozenazyn gemengd , gedoopt 

zyn, en men ververscht ze dikwyls. Men kan 

zodanige lieden ook, als ze genoeg zyn adergelaten 

, dikwyls in een bad van geheel koud water 

zetten , en hun dergelyk water over 't 

hoofd gieten. Voorts is hun ook een verkoelend 

buikzuiverend middel dienstig , uit zes 

lood tamarinden , in een pint ziedend water 

omtrent twe minuten gekookt, en doorgezygd, 

waarvan zy vyf of zesmaal 's daags telkens omtrent 

zes lood kunnen drinken. 

6. Als men in den winter de bedden, rustbanken, 

en ftoelen met de hoofde einden by 

het vuur op den haard, of by den kachel zet, 

en in deze hitte in flaap valt, of als men, in 't 

algemeen om zig te verwarmen, of om de verkoudheid 

, de hoofdpyn, de pyn in de ledematen 

en de zinkingen te verdry ven, het hoofd 

en de ledematen by 't vuur te zeer verhit, op 

al te hete vuurftoven zit, of de kamer te heet 

maakt, dan kan men zig daardoor dezelfde toevallen, 

als N. 1. 2. en 5. verwekken, en men 

moet ook, na dat men zig op ene koele plaats 

begeven heeft, dezelfde hulpmiddelen daartegen 

aanwenden; behalven nog het geen de damp 

der kolen, en andere dampen in hete vertrekken, 

volgens §. 83. en §. 86. N. 9. afzonderlyk 

vorderen. 

7. Het onmatig zweten door verhitting doet 

men door het mengzel en den koeldrank N. 2. 

bedaren, en men houd zig ftil in ene koele lugt. 

Lieden die al te ligt zweten, zyn van een zwak 

geitel, en moeten zig door den koortsbast , 

L 4 yzcr,

168 TOEVALLEN DOOR VERHITTING, ENZ. 

yzer, minerale zuren, door een koelen leefregel, 

en door het vermyden van warme verhittende 

dranken, foepen en weke fpyzen, door 

het vryven en ene zagte beweging in de koele 

lugt, langzamerhand verfterken. 

8. Als men de huid van 't aangezigt, of van 

andere delen by 't vuur te veel verhit heeft, 

dan geneest men zig met de middelen tegen de 

verbrandingen. §. 100, 

O V E R DE 

TOEVALLEN DOOR VERKOE 

LING EN KOUD DRINKEN. 

§. 96. 

i. 'jTjV fterven zeer veel menfchen door 

M2j verkoeling, en de meesten daarvan 

zyn zodanigen, die zig te warm houden , en 

voor de veranderingen van het weder te aandoenlyk 

maken. Men ziet de gevaarlykfte gevolgen 

der verkoelingen in een groteren trap 

by hun, die in de koele lugt na de verhitting 

zeer groot vermaak fcheppen. De uitwaasfeming 

der huid word fchielyk daardoor opgehouden 

, en daar uit volgen zinkingen , zinkingkoortsen 

, ontftekingen , en ontftekingkoortzen, 

hete zinkingen, of rbeumatismi (welke laatfte 

men daar omtrent kan naflaan ,) kwade 

keel, zydewee , verkoudheid , heeschheid , 

hoest, kolyk, enz. 

2. Om

TOEVALLEN DOOR VERKOELING, ENZ. 169 

2. Om zig niet te verkoelen moet men zig 

in koud, winderig, nat weder fterk bewegen, 

in heet weder niet te zeer verhitten, fteeds 

droog linnegoed dragen, boven dien , zo dra 

men van de verhitting tot rust kan komen, aanftonds 

in 't volle zweet, in een gematigd gefloten 

vertrek, op 't fchielykfte een droog hembd 

aantrekken, en zig dan gerust houden tot dat 

het zweet bedaart; doch nimmer met het verkleden 

wagten, tot dat het zweten ophoud, als 

't welk ene fchaadlyke gewoonte is : Voorts 

niet drinken als het lichaam verhit is, maar altoos 

eerst wat brood en zout gebruiken; zig 

noit te warm kleden , doch altoos de voeten 

naar evenredigheid meer dekken, dan het hoofd; 

in alle jaargetyden merendeels even zwaar gekleed 

blyven, zo dat het in de winter niet te 

warm, en in den zomer niet te koud is; in 't 

voorjaar niet te vroeg zomer, en in den herfst 

niet te laat winter maken; zig niet aan hete kamers 

of bedden gewennen; zig even zeer tegen 

den wind als tegen de vorst behoeden, en, als 

men het geluk gehad heeft van verhard te zyn 

door de opvoeding tegen de veranderingen 

van het weder , om generlei reden zig teder 

en mededogend omtrent zig zeiven laten 

maken. 

3. Na dat men ene verkoudheid heeft opgedaan 

, moet men de benen in een warm voetbad 

zetten; een aftrekzei van vlierbloemen met 

honing en azyn drinken, en in alle gevallen, 

indien men reeds het begin van een der vorige 

ziekten befpeurt, voor af ene aderlating doen. 

Dit aftrekzei word uit een handvol vlierbloemen, 

vier lood honing, en drie lood wynazyn 

L 5 be-

170 OVER DE TOEVALLEN DOOR 

bereid, waar op men ruim drie pond kokend 

water in een pot giet, 't welk men een 

weinig omroert, koud laat worden, doorzygt, 

en dan tot een theekopje vol te gelyk, lauw 

drinkt. Indien 't zo fchikt, dan wagt men daar 

by een zagt zweten in 't bed af, en verandert 

vervolgens het linnen. Men kan de ledemaren 

ook met warme doeken vryven, en als de benen 

door den wind, het water, of den regen 

koud geworden zyn, na 't gebruik van 't voetbad 

'er warme ftenen tegen aan leggen. De 

meeste ziekten van verkoeling volden eerst 

enige dagen daar na; doch het kolyk verzelt 

dezelve dikwyls onmiddelyk. Men moet dan 

het onderlyf ook vryven en een weinig verwarmen, 

klysteren van lauw water zetten , en 

blaartrekkende pleisters aan de benen leggen. 

In ene koortshitte, die door verkoeling ver. 

wekt is, moet men dikwyls een kopje vol 

warm en dik afkookzel van haver drinken , 

daar altoos ten minfte een half dragme falpeter 

in ontbonden is. 

4. Als men aanftonds na ene grote verhitting 

kouden drank gebruikt, zonder zig voor 

af door de rust verkoeld, en wat brood gegeten 

te hebben, dan zyn de kwade gevolgen 

fneller en erger; want daar uit ontftaan de 

hevigfte keel-, en borstontstekingen, verhitting 

der ingewanden van den buik met ene ongelooflyke 

zwelling, braking, ophouding der urine, 

en grote benauwdheid, enz. Zodanige 

verfchriklyke gevolgen verzeilen dikwyls in den 

zomei ' et wellustig gebruik van ys onder fpyzen 

of dranken. 

5. Na ruime aderlatingen, die in zulke geval-

VERKOELING, EN KOUD DRINKEN. .171 

vallen noodzaaklyk zyn, moet men den lyder 

in een bad van lauw water zetten, en hem zo 

wel om te drinken, ais tot de klysteren, daar 

men voor en na het bad gebruik van moet maken 

, lauw water met een vyfde gedeelte melk 

gemengd, geven, ja zelfs doeken, die in lauw 

water zyn natgemaakt, geftadig over den buik 

leggen." Men kan hem ook dunne amandelmelk, 

met een weinig zuiker, of haver-, of gerftedrank, 

daar in iedere fles omtrent een dragme 

falpeter, anderhalf lood honing, en een lood 

azyn gemengd zyn, te drinken geven. Doch 

in zulke zware toevallen heeft men enen Geneesheer 

hoognodig ; voor mindere gevallen 

zyn deze hulpmiddelen toereikend. 

O V E R D E 

AANDOE NLYKHEID, GE 

WOONTE, VERBEELDING 

EN DRIFTEN. 

S- 97- 

A. TTet byzonder gevoel, dat onze zenuw 

e n 

JLX hebben, het vermogen, om 

door de prikkeling ener beweging, of ener verbeelding 

der ziel, die fpieren, daar zy zig in 

uitfpreiden, te bewegen, ontaart by zommige 

zieklyke perzonen zodanig, dat de zenuwen, 

door inwendig verborgene oorzaken, zonder 

eni.

172 OVER DE AANDOENLYKHEID, GEWOONTE, 

enige inwendige aanleiding, op dezelfde wyze, als 

door daadlyke bewegingenen verbeeldingen, geprikkeld 

worden, en ook zodanige bewegingen 

voortbrengen; en dat de daadlyke bewegingen en 

verbeeldingen dezelven tot geheel ongewone, 

of tot veel heviger bewegingen aanzetten, om 

dat hunne natuurlyke gefteltenis veranderd en 

zieklyk is. Dezen byzonderen toeftand noemt 

men de al te grote aandoenlykheid, fchoon hy 

minder betrekking heeft op het gewaarwordend 

vermogen der ziel, dan op de bewegende kragt 

der zenuwen. Te onregt leid men doorgaans deze 

wonderbare verfchynzels in onze Natuur van 

ene bedorvene verbeeldingskragt en fcherpere 

gewaarwording der zenuwen af, dewyl dezen in 

zulk een ftaat niet zelden ftomper zyn, en minder 

gewaar worden, dan immer. Daar uit ontltaat de 

verkeerde benaming, die thans niet meer veranderd 

kan worden En fchoon het gebrek in de zenuwen 

, dat ik bedoel, waardoor zy valfche indrukzels, 

of de ware indrukzels verkeerd ontvangen 

, alzins ook op de gewaarwordingen en verbeeldingen 

der zielenen groten invloed kan hebben 

, doch egter niet altoos heeft; zo vertoont het 

nochtans die vreemde toevallen, welken wy van 

de aandoenlykheid afleiden, veel meer in de bewegingen, 

die de indrukzels der zenuwen in de 

fpieren verwekken, het zy dan dat zy ze, of 

wel de ziel, voor het overige gewaar worden, 

of niet. De Franfchen drukken deze onnatuurlyke 

gefteltenis der zenuwen nog erger uit, 

door vapeurs. Ik zal ze de aandoenlykheid noemen 

, zo als reeds by ons in gebruik is. 

Als een braakmiddel de zenuwen.van onze 

maag prikkelt, dan trekt zy zig daardoor zo te 

za-

VERBEELDING EN DRIFTEN. 173 

zamen, dat 'er het braken op volgt; prikkelt 

een buikzuiverend middel de darmen, dan veroorzaken 

de zenuwen 'er ene beweging in tot 

ontlasting. By een zieklyk mensch, die al te 

aandoenlyk is , word zelfs het braakmiddel, of 

buikzuiverend middel, niet gevorderd. Een 

glas water, ene beweging, een reuk , ene 

verbeelding, kan dezelven zodanig prikkelen, 

dat 'er het braken en de afgang op volgen. 

Ene gedagte beweegt onzen arm, als zy in 

de hersfenen een indruk maakt, die de zenuw 

prikkelt, welke dezen arm beweegt; ene 

andere gedagte maakt dat wy hem ftyf houden. 

By aandoenlyke menfchen is de indruk der gedagten 

niet nodig. Ene geheel verborgene of 

vreemde prikkeling , die het anderzins noit 

deed, kan, zonder weten of willen , den arm 

bewegen, of ftyf en onbeweeglyk maken. Zommige 

lichtftralen in het oog verwekken in de 

ziel de gewaarwording ener rode kleur, door 

de prikkeling der gezigtzenuwen. Zonder deze 

ftralen, of door de prikkeling ener geheel andere 

zaak, zien de aandoenlyke menfchen zulke 

kleuren, als of ze 'er daadlyk voor handen waren. 

Zodanig werkt de aandoenlykheid op onze 

bewegingen en aandoeningen. 

De meeste zoorten van ziekten, die anderzins 

door geheel andere oorzaken worden voortgebragt, 

vertonen zig ook, door dit gebrek der 

zenuwen, als zenuwziekten. 'Er ontftaan flauwten, 

beroerten, krampen, ftuipen, koortzen, 

verlammingen , hoofdpynen , tandpynen , en 

alle andere zoorten van pynen , bloedftortingen 

, braking, buikloop, verftikking, hoest, 

gebrek van fpysvertering, ziekten der zinnen, 

0 

( der


der verbeeldingskragt, des gemoeds, en honderderleie 

andere meer, uit de aandoenlykheid der 

zenuwen,of de vapeurs,en velen derzelven,die 

fchielyk komen en ene fchielyke hulp vorderen, 

behoren hier te huis. Ik zal dezelven onder hunne 

algemene benamingen, in zo verre zy uic 

zwakheid der zenuwen, aandoenlykheid, of zo 

als men dit gebrek der zenuwen anderzins 

noemt, ontftaan, in 't byzonder befchouwen, 

zo als men aldaar kan nazien, 't Is hier genoeg 

in 't algemeen aan te tonen , hoe dit gebrek 

der zenuwen verholpen moet worden , dat 

op zig zeiven wel geen fchielyk toeval, maar 

een vrugtbare voortbrenger der meeste toe. 

vallen is. 

De ondervinding heeft geleerd, dat die hulpmiddelen, 

welken wy verilerkende noemen, in 

hunne verfcheidene zoorten, ter genezing van 

dit gebrek gefchikt, doch integendeel, dat alle 

die verzwakken, fchaadlyk zyn. .De koude, 

de vrye lugt, de lichaamsbeweging, inzonderheid 

het gaan en ryden, de matigheid, de vervrolykingen 

van geest, de wyn, de koortsbast, 

het yzer, de bittere geneesmiddelen, de koude 

baden, fterkruikende dingen, als kamfer, muskus 

, duivelsdrek , bevergeil, verbrande dingen 

, fpeceryën, brandewyn, doch de laatfte 

zo matig, dat zy niet kunnen fchaden, als zy 

ons ziek maken: zyn de middelen voor zulke 

zenuwziekten. Daar en tegen zyn vette 

fpyzen , foepen, om dat ze zeer verflappen, 

fchoon ze voedzaam zyn, thee, koffy, afmatting, 

fterke ontlastingen, het aderlaten, warmte 

, dampige lugt, ene zittende levenswys, 

traagheid, flaap, toorn, vrees, fchrik, verkoelen-

VERBEELDING EN DRIFTEN. 175 

lende fpyzen en artzenyën, het wezenlyk bederf 

der al te aandoenlyke lieden. Men zal 

uit deze , fchoon flegts zeer algemene opgaaf, 

veel nuttige regels kunnen afleiden, om 

zig voor fchielyke zenuwtoevallen, welker geneeswyze 

ik vervolgens zal befchryven , te 

behoeden. 

B. Onze zenuwen worden van tyd tot tyd 

tegen vele te dikwyls herhaalde indrukzels verhard, 

zo dat, als ze gemaakt worden, het even 

veel is , als of ze niet gefchied waren. De 

ziel ontvangt 'er ten dele gene gewaarwording 

meer van door dezelven, en ten dele 

volgen 'er ook de bewegingen niet meer op, 

die anderzins de zenuw, door deze indrukken 

geprikkeld , heeft voortgebragt. Dit noemen 

wy gewoonte. Door dezelve kan de tederfte 

vrouw de aanvallen van den fterkften vorst zonder 

ongemak op de opene borst verdragen, die 

:den fterkften man, die gewoon is de borst bedekt 

te houden, zou doden. Het is onnodig 

meer voorbeelden uit duizenden, die zig daaglyks 

aanbieden, by te brengen. De gewoonte 

zelve, en het tegenövergeftelde, de ongewoonte, 

die merendeels met de aandoenlykheid verkeerdelyk 

verwisfeld word , kan tot velerlei 

fchielyke en gevaarlyke toevallen aanleiding geven. 

Iemand die fpyzen, bezigheden, aandoeningen 

, die hy gewoon is, moet ontberen , 

word ziek, magteloos, krygt koortzen en zenuwtoevallen. 

Die ongewone zaken moet verdragen 

, ondergaat het zelfde. 'Er is hier geen 

ander hulpmiddel, als de gulde regel der Ouden: 

zig toe te leggen, door dikwyls herhaalde proeven 

, om alles, wat zonder gevaar van leven of 

ge-


gezondheid gefchieden kan, te leren verdragen; 

en aan den anderen kant, zig nergens zo vast 

aan te verbinden, dat men het, als 't de pligten, 

die men moet waarnemen, vorderen, niet 

weder zou kunnen ontberen. De zodanigen, 

die ons opvoeden, kunnen ons tot zulke meesters 

der gewoonte maken; want in den ouderdom, 

als onze zenuwen reeds in hunne ployen 

liggen, blyven wy altoos hunne flaven. 

C. De levendige beelden der verbeeldingskragt 

brengen by velen fchielyke en gevaarlyke 

toevallen voort, zo als alle de zodanigen door 

de ondervinding weten, die door kwade drommen 

, fpoken, kwellingen en wondertekens geplaagd 

worden. Doch dewyl zy al hun fchielyk 

onheil door de tusfchenkomst der driften uitvoeren 

, die zy gaande maken, zo is het niet nodig, 

dezelven afzonderlyk in overweging te nemen. 

Ik zal my dus ilegts met de driften bezig houden. 

(Over de daar op volgende flauwte, zie 

het artykel Flauwte.") 

D. TOORN EN ERGERNIS. 

x. Deze driften zyn het nadeligst voor zodanige 

lieden, die aan fterke bloedftortingen onderhevig 

zyn, die trillende leden en een dunnen 

afgang hebben, die met de tong ftamelen, 

die het hart klopt, die tot kramptrekkingen, 

de vallende ziekte, ontftekingkoortzen, gal-, 

en leverziekten, inzonderheid tot de geelzugt, 

beroerte, verlamming, de jigt, hypochondrie, 

en zwartgalligheid, geneigd, en van ene tedere 

lichaams , en zielsgefteltenis zyn. Dewyl deze 

toevallen na een hevigen toorn en ergernis doorgaans

VERBEELDING EN DRIETEN. I?? 

gaans volgen , zo moeten zy de aanleidingen 

daar toe, en alle verhittende dingen, fpeceryën, 

wyn, bier, en brandewyn, al te fterke 

maaltyden en hete vertrekken vermeiden. Hun 

voedzel zy verkoelende melk. Water en tuinvrugten 

zyn hun zeer dienftig. In den toorn 

moet men het fpeekzel niet doorzwelgen, en 

denzelven inzonderheid by de maaltyden vermeiden, 

ook niet fchielyk daar op eten, of 

drinken , vooral geen wyn of brandewyn , 

waardoor of ene razende koorts en krankzinnigheid, 

of verftoppingen in de lever, en uittering 

ontftaan. De verkoeling na den toorn is 

gevaarlyk, daar en tegen is het dienftig de urine 

te lozen, en den afgang te bevorderen. 

2. Na den toorn en ergernis neemt men alle 

twe of drie uren een poeder uit dertig greinen 

krceftögen, even zo veel paarlemoer, en twaalf 

grein falpeter , gemengd met fonteinwater. 

De eerfte maal en den volgenden ogtend kan 

men 'er twintig grein rhabarber onder mengen. 

.Tot den drank neemt men gerftewater, met room 

van wynfteen aangenaam zuur gemaakt, en men 

doet een weinig poeder van falpeter in ieder 

glas. Deze drank word in grote hoeveelheid 

gedronken. De gemene man is gewoon een 

glas water met zout te drinken, dat niet kwaad 

is. Indien het bloed fterk in beweging, en de 

geërgerde volbloedig is, of de toevallen gewigtig 

zyn, dan moet 'er aanftonds ene aderlating 

gefchieden, en vervolgens veel dunne amandelmelk 

gedronken worden. Als men zig onder, 

of kort na het eten vertoornt, dan handelt men 

ten aanzien van het braakmiddel als by den 

fchrik. N. £. 2. „ "«Xiïïïir 

M E. SCHRIK-


E. SCHRIK. 

1. De fchrik is een der fchaadlykfte aandoeningen. 

Hy bedwelmt het verftand , verlamt 

de zenuwen en fpieren, belet de werking der 

hersfenen , en veroorzaakt dikwyls fchielyke 

Iterfgevallen, beroerten, verlammingen, ftomheid, 

ftuipen, verftyvingen, beving, dwaasheid, 

onnozelheid, enz. 

2. Het is noodzaaklyk , aanftonds na den 

fchrik, bloed af te tappen , waardoor het hart 

ontlast word, veel lauw theewater met wat falpeter 

te drinken, de blaas ledig te maken, en 

alle uren een thelepel vol van een poeder uit 

gelyke delen falpeter en rood'koraal, en den 

volgenden ogtend een half dragme rhabarber 

met vyftien grein falpeter gemengd, met wat 

pruimefoep daar korenten in gekookt zyn, te 

nemen, alle verhittende dingen te vermeiden, 

enige dagen limonade , en zuuragtige fpyzen, 

uit planten bereid, te gebruiken, en, als 'er 

vervolgens zeer erge toevallen plaats hebben, 

de aderlating , en de ganfche geneeswyze te 

herhalen. Als men onder, of na de maaltyd 

gefchrikt heeft, dan kan men twintig grein 

braakwortel (rad. ipecacuanbae) met een dragme 

room van wynfteen innemen, en 'er veel lauw 

water op drinken , om aan 't braken te komen, 

voornaamlyk als 'er ene verlamming van de 

tong, en ene hevige drukking in de maag by 

plaats heeft. Dit kan, of voor het aderlaten, 

of, by de omftandigheden, die 7. N. 6. befchreven 

zyn, vier uren daar na gefchieden. 

Als iemand een zware fchrik voor de maaltyd 

overvalt, dan moet hy vasten, en de voorge- 

fchre-

VERBEELDING EN DRIFTEN. I?9 

fchrevene hulpmiddelen aanwenden Zie ook 

N. G. 

F. VREUGDE. 

Ene fchielyke onmatige vreugde werkt, even 

als een fchrik, inzonderheid op het hart, dat 

daardoor ogenbliklyk ftilftaat, en een einde van 

het leven maakt. Men moet daaromtrent 

volkomen als met de fchrik te werk gaan, uit* 

gezonderd dat hier geen braakmiddelen , nodig 

zyn. Doch men moest zodanige lieden , 

als zy voor dood liggen, in plaats van ze aanftonds 

te verlaten, liever in veel opzigten volgens 

§. 74. behandelen; hun lugt en tabaksrook 

in de long en in de darmen blazen, dezelven bewegen 

, vryven, de keel met ene veder prikkelen 

, hun reukgeesten en niesmiddelen in den neus 

brengen, koppen zetten, en op alle anderzins 

doenlyke wyze, na ryklyke aderlatingen, de levenskragten 

wederom tragten op te wekken. 

G. VREES. 

Ene grote vrees verwekt hevige hartkloppingen 

. trilling der ledematen, ftuiptrekkende toevallen 

, een buikloop, uitflag op de huid, voornaamlyk 

aan den mond, de roos, en, indien 

zy met fchrik gepaard gaat, zomtyds een haastigen 

dood. Zy is inzonderheid voor zodanigen 

gevaarlyk, die met befmetlyke ziekten te doen 

hebben, om dat zy 'er ons mede aan onderhevig 

maakt Wyn , gezelfchap , en ene manmoedige 

opvoeding komen deze hartstogt voor: 

daarom is het altoos goed , in gelegenheden, 

daar men bedugt moet zyn, om door ene gro- 

M z te

i8o OVER, DE AANDOENLYKHEID, GEWOONTE, 

te vrees overvallen te worden , zig van deze 

voordelen te bedienen. De hevigfte en gevaarlykfte 

toevallen ener uitgeftane vrees, zyn altoos 

aan enen daar bykomenden fchrik toe te 

fchryven , en moeten ook in de geneeswyze als 

de fchrik behandeld worden. Het ware anderzins 

best, om zig na ene blote vrees te herftellen, 

de uitwaasfeming te bevorderen, die de 

vrees tegengaat, en hartverfterkende middelen 

te gebruiken. Enige kopjes aftrekzei van melisfe, 

of van lindebloemen, een lauw voetbad, 

waarna men zig te bed begeeft, om het zweet 

af te wagten , een enkeld glas wyn , en een 

dragme theriak, waarop men tragt te rusten, 

zyn in dit geval voldoende. De fchrikagtigheid 

van vele lieden is een zoort van aandoenlykheid. 

De daar uit ontftaande toevallen worden 

, als die van de vrees , doch de grond 

van het ongemak, door zenuwmiddelen, volgens 

N. d. genezen. 

H. WELLUST. 

Als men de oefening der wellust te verre 

dryft, dan kan men daar onder, van kragten 

uitgeput, aanftonds dood blyven, of ten minste 

in ene onnatuurlyke afmatting en zwakheid 

vervallen, 't Js hier de plaats niet, om de 

langzame verfchriklyke gevolgen van zodanige 

buitenfporigheden te melden , waar over de 

Heer TISSOT een byzonder werk heeft gefchreven, 

dat alle jonge wellustige lieden behoorden 

te lezen. De reuk van azyn en 

wyn, en de ganfche behandeling als by uitgebloede, 

waar over wy aanftonds zullen handelen,

VERBEELDING EN DRIFTEN. l8r 

len, (Zie §. 98. N. 6.) brengt zulke onmatigen 

het eerst wederom te regt. Doch dan moeten 

zy enige dagen van melk met water verdund, 

ligte fpyzen, dunne magere vleeschfoepen 

met een weinig fpeceryën, chocolaad met 

water, en een weinig wyn, leven, en voorcs 

den koortsbast , yzer , en koude baden gebruiken. 

O V E R D E 

BLOEDSTORTINGEN. 

§. 98. 

Als iemand zo fterk en lang bloed, dat het 

aangezigt en de lippen bleek, en de leden 

koud worden, dat de pols zwak word en 

trilt, en dat hy van flauwte bezwymt en hartzeer 

gevoelt, dan is het noodzaaklyk het bloeden 

te ftillen, dewyl het anderzins zonder dat 

dikwyls fchaadlyk zou zyn. 

Bloedftortingen uit Wonden. 

1. Als het bloed uit ene uitwendige wond 

komt, dan is 'er een groot bloedvat opengefneden, 

en dan moet men het deel boven de 

wond na het lichaam toe, met een fterk verband, 

ten minfte twe duimen breed, nauwkeurig, 

doch niet onmatig vast bewinden, en 

dan een ftuk cikezwam op de wond leggen, die 

M 3 het

182 OVER DE BLOEDSTORTINGEN. 

het bloedvat toe trekt. Men verzamelt deze 

zwam in den zomer van de eikc bomen , 

men haalt 'er de bovenfte huid af, men flaat 

dezelve met een hamer, tot dat ze zeer zagt 

word, en legt 'er > die zyde op, welke digt 

onder de bovenfte huid zit, flegts zo groot, 

dat het de opening van het vat volkomen bedekt, 

vervolgens legt men hier een, of meer 

grotere ftukken over heen, en maakt ze met 

een zwagtel vast. Wanneer het dan iterk met 

blauwe bloedvlekken beloopt, en de lyder 

klaagt, dat hy het niet verdragen kan , dan 

geeft men het verband een weinig fchot. Op 

deze wyze, onder ene rustige houding, en by 

het gebruik van verkoelende voedzels, fluit het 

vat fchielyk, en men gedraagt zig, als het den 

volgenden dag by 't afnemen van het verband 

wederom bloed, ook op dezelfde wyze. Kleinere 

bloedvaten worden met brandewyn , of vitriool 

in een weinig water ontbonden , daar 

men linne doeken in nat maakt, en 'er op legt, 

of met bovist toe getrokken. Als de wond aan 

het lichaam zeifis , daar het toebinden geen plaats 

heeft, dan moet men de eikezwam alleen gebruiken. 

Neusbloeden. 

2. Indien de neus zo hevig bloed, dat men 

het veilig kan en moet ftillen; dan legt men 

doeken in kouden azyn gedoopc op het 

voorhoofd, en in den nek, als mede rusfchen 

de benen tegen 't lyf. Men fteekt ëen prop 

van eikezwam N. i. of een wiek met aluin en 

wit van ey, in den neus. Men ontbind twe 

lood loodzuiker in een half pond azyn , men 

maakt

OVER DE BLOEDSTORTINGEN. 183 

maakt daar linne doeken in nat, men legt die 

op het hart, en vernieuwt dezelven zo dikwyls 

als ze warm worden, waarvan men doorgaans 

ene fpoedige werking heeft. Men kan ook het 

poeder van de eikezwam door de fchaft van een 

pen in den neus blazen, of wieken van plukzel, 

met het liquor anodynus mineralis Hofmanni bevogtigd, 

in den neus fteken, en deze wieken of 

het geronne bloed, dat 'er zig voor zet, moet 

men laten zitten,zonder daar aan te roeren,tot 

dat het eindelyk van zelfs los gaat. Te gelyk zet 

men de benen des lyders, na dat men ze boven 

de enkels en knieën met gemelde behoedzaamheid 

N. 1. vast omwonden heeft, in water, dat 

nog koud nog heet moet zyn, en als het bloeden 

geftild is, maakt men de zwagtels, niet 

eensklaps, maar langzamerhand, den enen na 

den anderen, los. Aan de flapen van het hoofd 

moet men blinde koppen zetten. Daar en boven 

word, in dit en in het vorige geval, om 

het bloeden te ftillen, alle half uur zo veel falpeter 

als op de punt van een mes kan liggen, 

cn een lepel vol wynazyn in water verdund, of 

het mengzel, of de koeldrank §. 95. N. 2. ingegeven 

, en de lyder moet zig enige dagen geheel 

in rust houden. 

Bloedhoesten. 

3. Als iemand bloed ophoest, dan moet hy 

zig weinig bewegen, en niet overluid fpreken of 

lachen , als mede niet buiten noodzaaklykheid 

hoesten of niezen. Met de gewoonlyke bloedfpuwing 

uit de long gaat weinig of geen hoest 

mede gepaard. Doch als het bloed, door- een 

M 4 on-

184 OVER D2 BLOEDSTORTINGEN 1 

. 

onmatige hoest, of door ene andere hevige 

prikkeling der long, by voorbeeld, als ene gebrokene 

rib de long fteekt, enz. te voodchyn 

komt; dan moet men, aanftonds na de aderlating, 

een, anderhalf, of twe grein opium, of 

op eenmaal in een koeldrank, die hier nodig is, 

van twaalf tot twintig droppels tinctuur van opium 

innemen, om de hoest en prikkeling te ftillen, 

en vervolgens de middelen, die in alle gevallen 

tot het ftempen van het onmatig bloed 

ophoesten nodig zyn, gebruiken op de volgende 

wyze. 

Men omwind de voeten, de knieën, de vingers 

en den voorarm, en men zet de benen in 

lauw water N. 2. Zo dra als het bloedhoesten 

begint, eer 'er nog ene aanmerklvke hoeveelheid 

van bloed ontlast is, doet men ene aderlating 

op den arm van tien of twaalf oneen; men 

geeft alle half uur twe grein vitriool van yzer 

in, met tien grein bergkrystal, en even zo veel 

hyacintpoeder, alles fyn gemaakt en gemengd; 

en men drinkt, in plaats van-drank, zeer veel 

van den koeldrank j. 95. N. 2. men bezigt klysteren 

van wei, men zet grote koppen aan de 

zolen der voeten en in de vlakte der handen, 

en men neemt twemaal daags een lepel vol uitgeperften 

lynölie, tot dat het bloed aan de fluimen 

na het bloedhoesten volkomen ophoud. 

Men kan voor deze bloedige fluimen ook met 

voordeel den damp van water, of melk, daar 

lynzaad in gekookt is, enige reizen daags een 

kwartier uurs inademen. De omflag over het 

hart by het neusbloeden N. 2. kan hier ook gebruikt 

worden, en doet veel dienst. 

Ha

OVER DE BLOEDSTORTINGEN. 185 

Het bloeden der gulde aderen, en de vloed 

der vrouwen. 

4. Als het bloeden der gulde aderen, en de 

vloed der vrouwen, zelfs na de verlosfing, het 

zy dan dat die ontydig is of niet, zo onmatig 

fterk is, dat het volgens de boven bygebragte tekens, 

geftild moest worden; dan is het binden 

der ledematen als by het bloedhoesten N 3. 

het ftil liggen op matrasfen, of andere koude 

peulluwen , het ruim gebruik van den koeldrank 

§. 95. N. 2. of het aldaar gemelde mengzel, 

noodzaaklyk, waarby men alle drie uren 

een half dragme van den bast van fimarouba met 

den koeldrank , of met ene genoegzame hoeveelheid 

extract van duizendblad, tot dertig pillen 

gemaakt, kan innemen; doch inzonderheid 

moet men, als 'er gevaar by is, handdoeken in 

koud water met wynazyn gemengd, nat maken, 

en om den buik, lenden en rug leggen, ja zelfs 

in 't lyf fteken, en zo dikwyls als het te warm 

word, wederom ververfchen. Men kan ook 

de eikezwam klein gefneden in water koken, 

en tegen het bloeden der gulde aderen als een 

klysteer, doch eer koud dan warm, gebruiken, 

of zetpillen van aluin of vitriool bezigen, of 

een kusfen van verfche zaagzel van eikehout, 

om op te zitten , of op te liggen, onder in 

den rug plaatzen. De verdere behandeling na 

het ftillen van het bloed, in alle gevallen, zullen 

wy hier niet van fpreken. 

M 5 Bloed.

i36 OVER DE BLOEDSTORTINGEN. 

Bloedbraken. 

5. Het bloedbraken word met dezelfde middelen 

als het bloedhoesten verholpen. Men 

zou hier waarfchynlyk met voordeel het water, 

daar eikezwam in gekookt was, kunnen drin. 

ken, dewyl dit in een bloedigen buikloop reeds 

werklyk van dienst geweest is. Zomtyds houd 

het bloeden aanftonds op, als men handen en 

voeten in yskoud water fteekt. 

De Nakuur. 

6. Als het bloeden reeds opgehouden, en 

de lyder ten uiterfte uitgeput is, dan zal hem 

tegen de flauwten ene lage en byna horizontale 

legging, de reuk van den azyn, rozenazyn, 

fterkruikende geesten, en wyn, zomtyds 

een flok water met azyn, of een lepel vol 

wyn; en tot ene fpoedige verfterking, en vergoeding 

van het verlorene bloed kragtige foepen, 

gelei, melk, amandelmelk, fago, veel 

dunne vleeschfoepen, chocolaad, room, eijeren, 

en zomtyds een lepel vol wyn met kaneel 

en zuiker, het dienftigfte zyn. Men kan 

hier ook van de middelen §. 74. N. 2. 3. 13. 

14. en 17. gebruik maken. 

Over het Aderlaten. 

7. 't Is byna onnodig te herinneren , dat 

dit de hulpmiddelen zyn, die men ook by lieden 

moet aanwenden , welken geftoken, gehouwen, 

of by heelkundige operatiën, aderlaten,

O VER DE BLOEDSTORTINGEN. 187 

ten, of by ongeluk zo gewond zyn, dat zy zig 

konnen uitbloeden , of reeds te veel bloed 

verloren hebben. Die door het al te fterk 

aderlaten flauw geworden zyn, kunnen zonder 

zwarigheid, 'zo als N. 6. is aangeraden, 

herfteld worden. Het befprengen van het 

aangezigt met koud water doet hier inzonderheid 

fchielyk dienst. Als iemand gewoon 

is door het aderlaten te bezwymen, die moet 

zig in gezelfchap , daar hy veel afleiding 

heeft, op een rustbank, met opene deuren en 

vengfters, door den azyndamp omringd, en geftadig 

met een hand vol koud water gedreigd 

wordende, doen aderlaten, en daardoor zal hy 

wel in ftaat zyn, de flauwte voor te komen. 

De bezwymingen onder het koppen, worden 

door de hitte van het vertrek , of door aandoenlykheid 

veroorzaakt. Doch zy kunnen , 

even als die der aderlatingen, gemaklyk geweerd 

worden. 

O V E R D E 

WONDEN EN VERZWERINGEN. 

S- 99> 

i. r~Wware wonden, daar grote aderen, ze- 

£_j nuwen, pezen, enz. zyn doorgefne- 

•den , en die met gewigtige toevallen gepaard 

gaan, moet een Heelmeester behandelen. Ene 

wond in 't vleesch moet men of flegts wederom

ÏSS OVER DE WONDEN 

om gelyk te zamen drukken , en met pik, of 

ene fterk klevende pleister bedekken, en niet 

eer daar weer na zien, dan dat men verzekerd 

is, dat het is genezen, 't welk zeker in 

de meeste gevallen gelukt; of men moet plukzel 

in de wond, en een in olie gedoopten 

drukdoek, of linnen, dat door gefmolte wasch 

gehaald is, daar over heen leggen, en vierentwintig 

uren daar na het eerfte verband 'er afnemen 

, de aanklevende draden laten zitten, 

en een nieuw plat verband aanleggen. Men 

heeft een zwagtel nodig, om de lippen van de 

wond tegen elkander te houden. Als dezelve 

ettert, dan laat men den olie weg; doch voor 

het overige handelt men als te voren, tot de 

volkomene genezing toe. 

2. Indien de wond zo gewigtig is, dat ze 

in plaats van te etteren , heet word, en ene 

ontfteking met koortzige hitte veroorzaakt, 

dan moet men over het plukzel, in plaats van 

den drukdoek, en de linne wascbpleister, een 

warme pap, uit kruim van wit brood ih melk 

gekookt, heen flaan, en dezelve enige reizen 

daags ververfchen, zonder aan de wond te 

roeren. 

1 

3. Als 'er vreemde lichamen, als yzer, lood, 

houtfplinters, glas, linne, enz. in de wond zitten 

, dan moet men dezelven, indien het zonder 

zwarigheid kan gefchieden, 'er uithalen, 

eer men de wond op gemelde wyze verbind, 

In zware gevallen moet een Heelmeester hier 

toe raad geven. 

4. Het is ondienstig zalven , en, doorgaans 

fchaadlyk, geestryke dingen, ter genezing der 

wonden te gebruiken. Tot de hoofdwonden 

ge.

EN VERZWERINGEN. 189 

gebruikt men een drukdoek, in plaats van den 

olieagtigen, die met warmen wyn bevogtigd is, 

of men legt 'er de betoniezalf op. Als 'er wild 

vleesch in de wond komt, dan byt men het met 

poeder van kreeftögen , of zuiker, weg, of 

door het daaglyks met den helfchen fteen aan 

te raken. 

5. Om de ontfteking der wonden zo veel 

mooglyk is voor te komen, moet men zomtyds 

ene ader openen , verkoelende geneesmiddelen 

en klysteren gebruiken , en zig ten 

naaste by volgens het voorfchrift, dat voor den 

uitflag der pokjcs by ene hevige koorts word 

aangeraden , geftadig koel en gerust houden. 

Dit is inzonderheid noodzaaklyk, als een Heek, 

of ene andere wond in de inwendige delen is 

doorgedrongen. Lieden , (zegt de Heer Ti s s o T , 

daar ik dit en het volgend artykel g. 101. van 

ontleen,) die in de borst, in 't onderlyf, of 

aan de lenden, naar 't uiterlyk aanzien, zeer 

gevaarlyk gewond waren, hebben zig daar door 

volkomen genezen, dat zy enige weken lang 

enkel gerftedrank, of meeldrank genomen hebben, 

zonder zout of vleesch - foepen, en zonder 

geneesmiddelen, ja zelfs zalven, te gebruiken. 

Het al te dikwyls aderlaten, en de inwendige 

wöndbalzems en wondkruiden zyn 

fchaadlyk, en verzwakken of verhitten den lyder 

tot zyn groot nadeel. 

6. Wonden van hout-, of beenfplinters , 

doornen, ftekels, enz. moet men eerst volgens 

N. 3. zuiveren, en als het nodig is, uit 

dien hoofde de wond verwyden, in zo verre 

zy nog niet ontdoken is. Als dan fteekt men 

het deel in lauw water, of men legt 'er drukdoe-

IQO OVER DE WONDEN 

doeken op, die met lauw water bevogtigd zyn, 

dan geneest de wond fchielyk. Doch als 'er 

deze punten niet uitgehaald worden, dan baad 

men eerst de wond met den damp van warm 

water, en dan legt men 'er geftadig ene warme 

pap op, die uit kruimen van wit brood in melk 

gekookt, en wat olie daar onder gemengd, bereid 

is, om 'er de punten fchielyk uit te doen 

zweren. Zo dra als de zweer week word, en 

een wit geelagtig punt vertoont, moet men dezelve 

openen ; en als zulke punten zomtyds 

eerst na 't verloop van enige weken ene verzwering 

maken , dan handelt men op dezelfde 

wyze. 

7. Wonden die door ftompe werktuigen gemaakt 

worden , als mede de beten van dieren 

met grote of ftompe tanden, moeten, als ze 

niet vergiftig zyn, op dezelfde wyze als de anderen 

, volgens N. 1. en 2. genezen worden, 

uitgezonderd dat men over den drukdoek met 

olie, toegevouwe doeken legt, die in lauwen, 

dunnen , of met water verdunden wynazyn , 

gedoopt zyn, om dat zodanige wonden te gelyk 

gekneusd zyn. De gebetene wonden kan men, 

tot meerdere zekerheid , eerst met melk , of 

lauw water en azyn , uitwaschen. Wonden van 

dieren die angels hebben, worden volgens N. 6. 

behandeld. Doch met de vergiftigen handelt 

men volgens §. 55—72. 

8. Die door buskruid , voornaamlyk in 't 

aangezigt, gewond is, moet "er de kruidftippen 

niet uithalen , om dat ze breken en zo veel 

te dieper in 't vleesch dringen, doch voor 

'I overige dezelfde middelen als tegen de 

ver-

EN VERZWERINGEN. 191 

verbrandingen van het aangezigt aanwenden. 

§. 100. N. 5. 

9. Het fpreekt van zelf, dat, als 'er by de 

wonden gevaar van uitbloeding plaats heeft, 

men het bloeden eerst moet ftillen, volgens 

g. 98. N. 1. 

O V E R D E 

V E R B R A N D I N G E N . 

§. 100. 

1. * Is men uit een gebrand deel, daar de 

verbranding nogthans niet te hevig 

is, de hitte wil uittrekken, dan houd men het 

of aanftonds naby het vuur, zo dat het draaglyk 

is, en men wagt tot dat de pyn merendeels 

geweken is, of men fteekt toegevouwen linne 

in koud water, en legt het geftadig ververscht 

zo lang op de verbranding, tot dat de pyn 

ophoud. Het is mooglyk niet zonder grond , 

dat het overgehaalde maarts fneeuwwater hier 

toe voornaamlyk van dienst is , want het 

fneeuwwater neemt eigenfchappen aan, die 

het ander water niet heeft. Het best is, het gebrande 

deel enige uren in koud water te fteken, 

en 'er telkens koud water by te gieten. De 

inkt kan hier toe ook van dienst zyn. Doch 

'er zyn ook nog ene menigte van vcrzagtende 

middelen, by voorbeeld, verfche, of gekookte 

en met zout gekneusde ajuinen, of gekook-

IQ2 OvER DE VERBRANDINGEN. 

kookte ajuinen met honing en olie van witte leliën 

tot ene zalf gemaakt , of ajuinen die in 

asch zagt gebraden zyn, of ook het uitgeperfte 

zap der ajuinen alleen, of met gele wasch 

gemengd : voorts witte zeep , hoender-, of 

duivemist, buskruid, ongebluste kalk met wit 

van ey , of een geheel ey , met twe lepels 

vol olyfölie , of raapolie met wit van ey 

geflagen en met een weinig loodwit gemengd, 

kamferbrandewyn met olie gemengd, gemene 

fyroop, geraspt buksboomhout met verfchen 

reuzel, enz. Een man die door kokende zuiker 

vreeslyk gebrand was, wierd door geftadig 

versch aangelegde lappen met olie genezen. 

By ene hevige verbranding zyn de aderlatingen, 

de verzagtende klysteren, en de beftiering 

volgens §. 99. N. 5. nodig. 

2. Als de verbranding ene blaar getrokken 

heeft, dan moet men dezelve met enen naald 

doorftcken, om 'er het water uit te laten lopen 

, en de plaats twemaal daags met ene 

brandzalf verbinden : by voorbeeld ene zalf 

uit twe dragmen loodwit, een lood azyn, drie 

lepels vol olyfölie, door lang vryven met het 

doijer van een ey gemengd, zo dat 'er omtrent 

een doijer onder twe lood van de zalf is. Deze 

middelen zyn in de diepfte en zwaarfte verbrandingen 

dienftig, alleenlyk moet men, als de 

ontfteking hevig is, zig op dezelfde wyze, als 

by ontftokene wonden van een anderen aart, 

gedragen. §. 99. N. 5. 

3. De volgende handelwys is een voorbehoedend 

middel tegen de lidtekens van gebrande 

wonden. Men flaat twaalf lood olyfölie met 

het wit van vier of vyf verfche eijeren koud 

door

O VER DE VERBRANDINGEN. 193 

door malkanderen, en ftrykt daar van een weinig 

met ene veder over het ongemak, zónder 

'er linne op te leggen. Wanneer van tyd tot 

tyd ene fmering van deze zalf over de vorige, 

die reeds gedroogd is, gebragt word, dan ontftaat 

daar uit een korst, die 'er vervolgens omtrent 

den twaalfden dag by fchilvers afvalt. Als deze 

gehele korst is afgevallen, dan vind men eindelyk 

onder dezelve een nieuwe huid, die binnen 

weinig dagen door de lugt aan de gezonde 

huid gelyk word. 

4. Indien men de vingers zo gebrand heeft, 

dat 'er de huid afgaat, dan moet men eiken vinger 

afzonderlyk verbinden, of 'er plaatjes tusfchen 

leggen ; anders kunnen zy in ene nagt 

zo vast aan elkander groeijen, dat men ze van 

een moet fnyden. Ene geringe branding aan 

de vingers kan men 'er uithalen, als men 'er 

aanftonds het oorlapje mede aanvat, en zo lang 

vast houd, tot dat 'er de hitte uit is. 

5. Het verbranden der ogen kan ene blindheid 

tot zyn gevolg hebben. Hier moeten de 

ajuinen, zeep, en alle fcherpe dingen weg blyven. 

Men gebruikt alleenlyk rozewater, overgehaald 

fneeuwwater, kamilbloemen, melk, wit 

van een ey, en, als de pyn over is, loodwitzalf om 

op te drogen. Als de ogen op reis door de hitte 

dèr zon pynlyk ontfteken,dan behandelt men 

ze op dezelfde wyze, of als ontftokene ogen. 

Zie Oogziekten. By alle verbrandingen vanhetaangezigt 

zyn de fcherpe middelen onder de bovengemelde 

N. 1. minder raadzaam,dan deze en de 

vorige zagte middelen. 

N 

OVER

194 

O V E R D E 

GEKNEUSDE ONGEMAKKEN, 

DOOR VALLEN, STOTEN, 

SLAAN, DRUKKEN, KLEM- 

MEN,EN ANDERZINS 

VEROORZAAKT. 

S- 101. 

Alle lieden, die op gemelde wyzen gekwetst 

worden, ondergaan ene kneuzing, en in 

dit opzigt alleen komen ze hier in aanmerking, 

doch niet voor zo verre zy gewond, ontvrigt, 

of anderzins gekwetst zyn , of benen gebroken 

hebben, waar omtrent men die afzonderlyke artykelen 

moet nazien. (§. 102.) 

1. Op alle aanmerklyke kneuzingen volgen aanftonds 

, of naderhand, gewigtige toevallen, en 

als de inwendige delen mede gekwetst zyn, zo als 

door enen val, zyn zy zomtyds doodlyk. 

Voornaamlyk heeft men 'er ene hevige ontfteking, 

kwade vercttering, het bederf en het 

vuur van te vrezen; ook kunnen 'er zenuwen, 

grote bloedvaten, en ingewanden door verpletterd 

worden , waar op een fchielyke dood 

volgt, zoals men van het flaan op het hartekuiltje, 

waar door de milt geberften is, op het 

hoofd, waar door de hersfenen befchadigd 

wierden, en meer anderen , gezien heeft. 

Oude

OVER DE GEKNEUSDE ONGEMAKKEN, ENZ. 195 

Oude lieden kunnen inzonderheid niet gemaklyk 

van kneuzingen herfleld worden , maar 

fterven doorgaans fchielyk na enen val , 

die hen in hunne jeugd weinig zou beledigd 

hebben. 

2. Op ene ligte kneuzing legt men linne doeken, 

in lauwen dunnen wynazyn, of die meC 

water gemengd is, gedoopt, en'verandert dezelven 

alle twe uren. Doch als de huid te gelyk 

gewond, en 'er niet alleenlyk bloed onder 

uitgeftort is, dan legt men 'er geftotene 

pieterzelie , kervel en huislook op , of men 

maakt enen warmen omflag uit agt lood kruimen 

van wit brood, een hand vol vlierbloemen, 

en even zo veel kamiibloemen, en bloemen 

van fintjanskruid, in gelyke delen water 

en azyn gekookt. Van dezelfde kruiden , of 

van enige handen vol valkruid (arnica) kan men 

Hovingen bereiden , als men ze eerst in een 

kan kokend water laat aftrekken, dan een pint 

wynazyn daar by giet, 'er wolle doeken , of 

flanel in nat maakt, en die om het gekneusde 

deel (laat. De geesten, het eau de arquebufade , 

aquavitae, en dergelyken deugen hier even zo 

min als de vette, harstagtige, gomiigtige, of 

aardagtige pleisters, fchoon de eerften zomtyds 

by geringe kneuzingen zonder nadeel gebruikt 

worden. De gezwellen van uitgeftort bloed 

verdwynen langzamerhand, al zyn ze al zeer 

dik,en moeten nimmer,buiten grote noodzaaklykheid, 

geopend worden. 

3. De inwendige geneeswyze is dezelfde als 

by de wonden §. 99. N. 5. Doch tot den 

drank kan hier inzonderheid het volgende van 

dienst zyn. Men giet op een hand vol vlierbloe- 

N 2 men

196 OVER DK GEKNEUSDE ONGEMAKKEN, 

men, en vier lood honing, eerst drie lood 

azyn , en vervolgens ruim drie pinten kokend 

water in een pot , men roert het om, 

en , als het koud geworden is, zygt men 

het door, en men ontbind 'er een dragme falpeter 

in. 

4. Als iemand na een geweldigen val, ftoot, 

of flag, bedwelmd en buiten zinnen ligt, en 

het bloed uit neus en oren komt, of "als hy 

engborftig, of zyn onderlyf fterk gefpannen is, 

en men dus vermoeden heeft, dat 'er in het 

hoofd, de borst, of het onderlyf bloed is uitgeftort 

, dan opent men hem eerst ene ader, 

men laat hem ftil liggen , en men maakt gebruik 

van verkoelende middelen en klysteren, 

even als by zware wonden §. 99. N. 5. daar en 

boven moet het gehele lichaam volgens N. 2. 

geftoofd worden, doch als het ongemak aan 't 

hoofd is, dan neemt men water en wyn, in 

plaats van azyn. Zomtyds heefc men zware 

vallen op her. hoofd, met breuken van de her-fenfchaal 

en gewigcige toevallen, enkel door 

deze inwendige hulpmiddelen , en uitwendige 

fpeceryagtige ftovingen, genezen. Tot zulke 

fpeceryagtige ftovingen neemt men betoniekruid, 

wynruit, bloemen van rozemaryn of 

van lavendel, en rode rozen , van elk anderhalve 

hand vol, een kwartier uurs , in een 

bedekten pot, met drie pinten ouden witten 

wyn gekookt , men giet den wyn door , en 

drukt de kruiden fterk uit. Hier mede ftooft 

men het hoofd, zo als N, 2. gemeld is. Zomtyds 

is een feton in den nek hier tot de eerfte 

opwekking dienstig, 't Is ook by alle zware 

kneuzingen nuttig, verkoelende buikzuiverende

DOOR VALLEN, STOTEN, SLAAN, ENZ. 197 

de middelen , als mannadranken met feidlits 

zout, of tamarindedranken met manna en falpeter, 

of alleen, of ook wel met feidlits zout en 

room van wynfteen, wei met honing, enz. te 

laten gebruiken 

5. De verhittende dingen, daar men zulke 

menfchen mede op wil wekken; als wyn, lu 

queurs , terpentyn , reukmiddelen , niesmiddelen 

, als mede het fchudden en floten , zyn 

fchaadlyk. Het walfchot, het drakenbloed , 

de kreeftögen en alle vettigheden, zyn op 

zyn best genomen nutteloos. Al blyven de 

lyders lang bedwelmd liggen, moet men egter 

niet ongeduldig worden. 

6. Als een grysaard een zwaren val doet, 

fchoon hy 'er in den beginne niet door befchadigd 

fchynt te zyn, zo moet men hem 

egter , als hy bloedryk is en nog kragten 

heeft, zes of agt lood bloed aftappen, hem 

vervolgens enige kopjes vol aftrekzei van melisfe 

met honing geven, en hem zagtjes laten 

wandelen. Gedurende enige . dagen moet hy 

minder dan na gewoonte eten, daaglyks twernaal 

van hetzelfde aftrekzei drinken, en zig 

een weinig bewegen. 

N 3 

OVER

198 

O V E It D E 

ONTVRIGTINGEN, VER 

S T U I K I N G E N , HET 

ZEER DOEN, EN BEEN 

BREUK E N. 

§. 102. 

De verrekkingen, die, als zy aan het licbaam 

zelf zyn, zeer doen genaamd worden 

, en de verftuikingen, zyn fiegts ene 

zoort van kneuzing, die uit de fterke drukking 

der beenderen tegen de naby gelegene 

delen ontftaat, en als de beenderen aanftonds 

weder in hunne behoorlyke plaatzing komen, 

vorderen zy ook gene andere behandeling, als 

volgens §. lor. . Doch als het been uit zyne 

plaats geraakt is, dan moet een 

hetzelve weder te regt brengen. 

Heelmeester 

Als de verrekking, of verftuiking maar gering 

is, dan is een bad van koud water dien-' 

itig. Doch als het niet aanftonds op 't ogenblik 

gefchied , of als de kneuzing groot is, 

dan is het fchaadlyk. Men legt 'er dan liever 

een drukdoek met azyn en water op, en houd 

het gekwetfte deel in ene gemaklyke legging , 

tot dat men zeker is, dat 'er gene ontfteking 

by zal komen; men kan dan vervolgens onder 

den azyn een weinig aqua vitte, of eau 

d'arquebiifade mengen, en het verrekte, of verftuik-

ONTVRIGTINGEN , VERSTUIKINGEN, ENZ. 199 

ftuikte deel nog lang in een zwagtel bewaren, 

ten einde het niet ligt ene verkeerde beweging 

zou maken, die het op nieuws zou verzwakken. 

Andere kunstgrepen worden hier te onregt gebezigd. 

Indien men met zulke ongemakken by 

flegte lieden gaat, die ene ontvrigting vinden, 

daar 'er geen plaats heeft, en die het gevrigt 

geweld aandoen. of door ene aangelegde pleister 

ene gevaarlyke ontfteking verwekken, dan 

kan men uit een klein ongemak een groot kwaad 

doen ontftaan. 

Wanneer een been gebroken is, dan moet 

een Heelmeester hetzelve eerst behoorlyk zetten 

en met fpalken en zwagtels zodanig bezorgen 

, dat het niet uit zyne plaats kan komen. 

Men moet het deel vervolgens over het verband 

bevogtigen, als na ene kneuzing, of verrekking, 

endoor ene behoorlyke beftiering, volgens 

g. 99. N. 5. de ontfteking voorkomen. 

T O E V A L L E N , DIE DOOR D E 

K L E D E R E N , E N ONNA- 

TUURLYKE HOUDINGEN, 

VEROORZAAKT WOR 

DEN. 

§. 103. 

De klederen kunnen ons op velerlei wyzen 

fchaadlyk worden, of om dat zy fchaadlyke 

dampen na zig nemen, en ons aanfteken, 

N 4 zie

aoo TOEVALLEN DIE DOOR DE KLEDEREN 

zie §. 86 N. 7. en 8. of om dat zy ons niet genoeg 

voor de zon en het weder bedekken , 

zie §. 95. of als zy door nat zyn, en niet behoorlyk 

verwisfeld worden , of als zy in de 

verfchillende jaargetyden niet voorzigtig veranderd 

worden, en onze uitwaasfeming te rug 

dryven , waarover §. 96. N. 2. gehandeld is. 

Eindelyk moet men nog het nadeel befchouwen, 

dat zy te weeg brengen, als zy onze delen in 

hunne natuurlyke verrigtingen verhinderen. 

Door het al te eng bakeren worden de kinderen 

fcheef en kreupel, zy krygen breuken, en verdraijen 

de leden. De enge valhoeden drukken de 

zagte beenderen van het hoofd na binnen, waar 

door de kinderen dof worden , en zomtyds in zenuwziekten 

vervallen. Met de leibanden gaat 

het even als met de windzels. De verrekkingen 

die hier uit ontftaan, moeten zo, als §. 102. 

gemeld is, behandeld worden. Over de breuken 

zullen wy elders handelen. (Zie Breuken ) 

De-enge ryglyven verwekken dikwyls flauwten , 

vapcurs, brakingen, breuken, en by zwangere 

vrouwen, fchaadlyke indrukzels op de vrugt, 

of zomtyds ontydige verlosfingen. Derwyze 

is het ook met andere klederen gelegen, die 

de borst en den buik te nauw omvatten. Als" 

hier toevallen uit ontftaan, dan moet men aanftonds 

de klederen los maken, of aftrekken, als 

wanneer men de flauwte gemaklyk door den 

reuk van azyn en het befprengen met water, 

kan te boven komen; doch de ergere toevallen, 

als breuken, bloedhoesten, kolyk van ingeflotene 

winden , aandrang van bloed na 't 

hoofd, enz. moeten volgens hunne byzondere 

geneeswyze behandeld worden, zo als men op 

die

VEROORZAAKT WORDEN. 2CI 

die artykelen kan nazien. Over het gevaar der 

enge halsbindzels is reeds op §. 90. gehandeld. 

De enge fchoenen verwekken lastige lykdoornen, 

welker genezing hier niet by behoort. 

2. Onder de houdingen, die fchielyke toevallen 

veroorzaken, is inzonderheid het optillen 

en dragen van zware lasten gevaarlyk, waar 

door men dat zoort van verrekkingen ondergaat, 

waar van men zegt, dat men zig zeer gedaan, of 

gebroken heeft. Zie §. 102. Ook kan men 'er 

die aanvallen van verhitting door krygen, daar 

§. 95. over gehandeld is. Het laag bukken veroorzaakt, 

inzonderheid in volbloedige lieden, 

alle de toevallen van verwurging , waar over 

§. 90. gefproken is. Het over malkander leggen 

der kniën, kan, even als de nauwe klederen, 

flauwten verwekken, die op dezelfde wyze herfteld 

moeten worden. Zie N. r. Hier uit ont- 

Itaat ook het flapen der leden, gelyk als door 

alle lang aanhoudende drukking derzelven. Deze 

verdoving van het gevoel in enkele zenuwen 

gaat doorgaans fchielyk van zelfs weer over, als 

de drukking ophoud. Doch als dezelve te lang 

geduurd heeft, dan kan de zenuw haar gevoel 

geheel verliezen, en het lid lam blyven en verfterven. 

Zulks gefchiedde in den arm van iemand, 

die denzelven in een roes over de leuning 

van een ftoel hing, en dus een uur lang 

fliep. Deze arm heeft nimmer weer beweging, 

of gevoel gehad. Zodanige gevallen zyn moeilyk 

te genezen. Men moet door het waschen 

met zenuwmiddelen , zo als de reukgeesten 

§. 74. N. 12. zyn, door fpeceryagtige ftovingen 

, zo als §. 101. N. 4. zomtyds ook door de 

elektriciteit, vry ving, en zagte beweging, drop- 

N 5 

ba 

*

202 TOEVALLEN DOOR DE KLEDEREN, ENZ. 

baden en minerale waters, de genezing traeten 

te bevorderen. De toevallen van het al te lang 

gaan, ryden, enz. hebben wy g. 95. reeds beichreven. 

Het lang ftaan en knielen veroorzaakt 

flauwte , beving , zweten, pyn in den 

rug,gezwollene voeten, cn in de jeugd kromme 

benen. Het eerfte kan men in de meeste gevallen 

voorkomen, als men een hogen ftoel agter 

zig zet, daar men half op fteunt. Ter genezing 

der fchielyke toevallen, die 'er uit ontftaan, is 

het voldoende dat men gaat zitten, of leggen, 

en een glas koud water drinkt. Het lang drukken 

van het onderlyf door 't zitten, veroorzaakt dezelfde 

toevallen als de enge klederen, die ook op 

dezelfde wyze verholpen moeten worden, zo 

als N. ti • Het lang liggen verwekt ontvelde 

plaatzen, die men volgens §. 95. N. 4. behandelen 

moet. Wanneer men zig in 't bed te zeer 

verhit, of door andere gedwongene geftalten 

en hevige bewegingen ene fterke zieding in het 

bloed verwekt heeft, dan kan men ook aldaar 

§. 95- ene aanwyzing der nodige hulpmiddelen 

vinden. Door het uitglyden der voeten ontftaan 

ontvrigtingen, kneuzingen , wonden en 

beenbreuken, die volgens g. 101. 102. en 99 

genezen moeten worden. Als men by zulke' 

gelegenheden het ongeluk heeft van een breuk te 

krygen, die moet men volgens de geneeswyze 

dje wy elders zullen opgeven, behandelen. 

OVER

O V E R 

• H E V I G E P Y N E N . 

203 

5- 104. 

Indien men eensklaps door zeer hevige pynen 

van een ongewonen aart, daar men geen 

oorzaak van vinden kan , word overvallen, dan 

moet men , tot dat men ze kan ontdekken, zig 

op de volgende wyze verzagting bezorgen; men 

laat zig naamlyk ene ader openen, en, als 'er de 

pyn wat door verminderd is, doet men zulks binnen 

twe uren herhalen; men drinkt zeer veel lauw 

water, met een vierde gedeelte melk, of haver-, 

of gerfteflym gemengd; men laat zig verzagtende 

klysteren, doorgaans maar van warm 

water, met olyfölie en wat zuiker, zetten; 

men bedekt, of belegt het pynlyk deel met ene 

warme pap van witte broodkruimen in melk gekookt, 

en met olyfölie gemengd; men gebruikt 

dan ook een bad van lauw water, en eindelyk, 

als dit alles zonder vrugt gefchied is, neemt 

men zestien droppels van het laudanum liquidum 

Sydmbamiôï twe lood borst-fyroop (fyrupw diaco&iï) 

met de voorgefchrevene dranken. Zomtyds 

verdryft men ene hevige pyn zeer fchielyk 

, als mén in de buiging van den arm geftotene 

peperwortel, of knuflook, in linne legt, 

en het zap doordringt en op de huid komt, of, 

indien de pyn in 't hoofd is, als men dezelven, 

of fle?ts een dun ftukje van de gele fchil der 

a 

Cl-

204 OVER HEVIGE PYNEN. 

citroenen, daar geen wit aan is, aanftonds, terwyl 

het nog nat is, tegen de flapen van het 

hoofd legt. Deze middelen byten in de huid, 

en verwekken ene hevige pyn, die men egter 

dikwyls gaarne lyd , om zig van fchielyke 

tandpynen, hoofdpynen, enz. te bevryden. 

T 

VOORBEHOEDING T E G E N 

HEERSCHENDE ZIEKTEN. 

$. 105. 

De Pest, en aanflekende Koorts. 

' TT o e m e 

n zig voor pestilentiale ziek- 

JLJ. ten , als mede voor heerfchende 

befmettelyke koortzen, zo als de blutskoorts, 

purperkoorts, rotkoorts , en voor andere 

kwaadaartige koortzen, behoeden moet, heb 

ik reeds $. 86. N. 7. en 8. medegedeeld. 

Kinderpokjes en Mazelen. 

2. Omtrent de kinderpokjes, en de mazelen, 

kan men,. in de byzondere artykelen over deze 

ziekten, den nodigen raad bekomen. 

De Loop. 

3. Thans is de loop nog overig. Om dezen 

voor

VOORBEH. TEGEN HEEUSCHENDE ZlEETEN. 20^ 

voor te komen, móet men in de zomer-, en 

eerfte herfstmaanden , daar hy doorgaans in 

heerscht, alle fterke verhitting van het bloed, 

en alle verkoeling, inzonderheid in de koele 

nagten , vermeiden, dewyl deze oorzaken den 

loop gewoonlyk voortbrengen. Men moet zig 

ook voor den flank van den loop wagten ; 

want deze befmet het meest. Indien men derhalve 

niet allen omgang met zodanige lyders 

kan vermeiden, moet men ten minste de lugt 

in de ziekekamer , zo veel als mooglyk is , 

zuiver houden , dezelve dikwyls door laten 

waijen, met azyndamp geftadig vervullen, het 

koffertje dikwyls reinigen, ook azyn in 't bekken 

gieten, dit niet in een fekreet, daar gezonde 

lieden op gaan, maar in een hol in de 

aarde , uitfchudden , dat men aanftonds toe 

maakt; het linne goed, dat de lyder dikwyls 

moet veranderen, in de opene lugt brengen, 

en met zwavel of azyndamp beroken, 't geen 

men ook omtrent de beddelakens moet verftaan. 

Bovendien moet men by zulk een lyder 

het fpeekzel niet doorflikken, maar liever 

iets in den mond dragen, dat prikkelt, om te 

meer fpeekzel uit te kunnen werpen. Kortom 

men moet zig by deze lyders , ten aanzien 

van de dampen, op dezelfde wyze behoeden 

, als §. 86. N. 7. en 8. geleerd is. 't Is 

ook nodig in de tyd van den loop, de overlading 

van fpyzen, het gebruik van onrype 

vrugten, de veelvuldige verandering van dranken, 

en inzonderheid de verkoeling der maag 

door koude dranken, zorgvuldig te vermeiden. 

BOERHAAVE raadde dat men de watervaten 

om uit te drinken, op zulk een tyd, even als 

de

2&ó VOORBEHOEDING TEGEN 

de wynvaten , zou bezwavelen. Voor het 

overige moet men niet vreesagtig zyn, maar 

zomtyds door een glas wyn wat moed verwekken. 

By het eerst voorkomend gevaar 

van befmetting moet men een half dragme 

poeder van den braakwortel (rad. ipecacuanhae) 

met warm aftrekzei van thee, om te braken, 

en een of twe dagen daar na een half dragme 

poeder van rhabarber, met een dragme room van 

wynfteen, in aftrekzei van thee ,innemen, om afgang 

te verwekken. In deze dagen houd men 

voor een geftadigen drank het afkookzel van vier 

lood gerst, met twe lood room van wynfteen, 

in vyf pond water zo lang gekookt , tot de 

gerst berst, en dan doorgegoten; men vermyd 

de fpyzen, die van vleesch, vet, boter, eijeren, 

of melk bereid worden; men houd de benen 

en het onderlyf wat warmer, dan gewoonlyk, 

en men wagte zig voor alle huismiddelen, 

en andere artzenyën, die men anderzins gewoon 

is aanftonds in den beginne van den loop te gebruiken. 

Dit is ter voorbehoeding genoeg. 

jdlgemene voorzorg by onpaslykbeid. 

4. Indien men op een tyd , als 'er ziekten 

heerfchen, of anderzins, onpaslyk word, zonder 

dat men voor af kan weten, welke ziekte 

'er uit ontftaan zal; dan kan men zekere algemene 

regels in acht nemen, die over 't geheel 

kunnen ftrekken, om het kwaad in zyne geboorte 

te fluiten. Deze regels zal ik hier opgeven. 

Men onthoude zig van de gewoonlyke fpyzen, 

of men cte in 't geheel niet, als de eetlust 

ontbreekt. Men vergenocge zig ten min-

HEERSCHENDE ZlEKTEN. ao? 

fte met ene dunne haver-, of gerftefoep, die 

mede voor den drank kan dienen, en als de 

dorst hevig is , met citroenzap en zuiker gemengd 

worden ; men wagte zig inzonderheid 

voor vleesch, eijeren, fpeceryën, en wyn. 

Men tragte de natuurlyke ontlastingen, voor. 

naamlyk die niet behoorlyk blyven gaan, te bevorderen. 

Den afgang , door pruimefoep en 

zagte fpyzen, doch niet door buikzuiverende 

middelen; de urine, door ruimte van bovengemelden 

drank, daar wat falpeter in ontbonden 

kan worden, als 'er hitte, dorst, en een droge 

mond mede gepaard gaan; de uitwaasfeming , 

door vlytige bezigheden, die egter niet verhitten 

, en door ene zagte lichaams beweging tot 

ene matige vermoeidheid voortgezet : doch 

geenzins door zweetdryvende verhittende geneesmiddelen, 

uitgezonderd een aftrekzei van 

vlierbloemen, g. 96. N. 3. als men vermoeden 

had van zig verkoeld te hebben. Indien het 

aan natuurlyke ontlastingen van bloed ontbreken 

mogt, dan moet men fchikking maken, om 

dezelven weder te herftellen. 

Men moet zyne gewone bezigheden, indien 

zy niet al te vermoeijend zyn, niet geheel, of 

eensklaps , nalaten , maar dezelven gematigd 

voortzetten , om door ene ongewone werkeloosheid 

zig niet te vervelen, 't welk de vermoeidheid 

vermeerdert, den moed doet zinken, 

de afleiding der gedagten verhindert,'en 

oorzaak is, dat men te veel acht geeft op zig 

zeiven , en zwaarmoedige zorgen voed. Ten 

minfte moet men zig een aangenaam gezelfchap 

tot onderhouding laten welgevallen. Het fpreken 

in gezelfchap is niet alleen tot opwekking, 

maar

208 VOORBEH. TEGEN HEERSCHENDE ZlEKTEN. 

maar ook voor de lichaams oefening zeer 

dienftig. 

Zo lang als 't mooglyk is moet men zig niet 

aan de opene lugt onttrekken. Iemand die by 

elke onpasfelykheid zig aanftonds opfluit, en in 

't bed kruipt, behoed zig veel minder voor volledige 

ziekten, dan lieden, die zig, zo als men 

zegt, wat hard houden. 

Befpeurt men integendeel ene grote vermoeidheid, 

en neiging om te flapen, dan moet men 

zig matig gedekt nederleggen, om eens regt uit 

te flapen. By vele toevallen, inzonderheid van 

vermoeidheid,verkoeling,overlading van geestryke 

dranken, fterk denken, wellusten, enz. 

kan een goede flaap alleen de herftelling bevorderen. 

Het vryven met doeken, het waschen, de 

voetbaden van lauw water, en het veel drinken 

van warm of koud water, zyn dingen, die by 

alle aankomende onpaslykheden veilig, en met 

een goed gevolg beproefd kunnen worden. 

Men moet zyne eerfte zorg hefteden, om den 

oorfprong van het kwaad te ontdekken. Voornaamlyk 

moet men deze twe zaken onderzoeken: 

of men zig in eten, of drinken, het zy 

op eenmaal, of langzamerhand, te buiten heeft 

gegaan, en of 'er een van de natuurlyke ontlastingen 

is opgehouden. In de meeste gevallen 

is een van deze gebreken de oorzaak, en dan 

kan men in het eerfte geval volgens §. 39—53. 

en in het laatfte, zo als reeds boven gemeld is, 

te werk gaan, om de ontlastingen te herftellen. 

AL-

fiop 

ALPHABETISCHE VERHANDELING 

DER S C H I E L Y K E 

Z I E K T E N . 

A A M B E I J E N. 

§. 106. 

Hoe men den al te ftcrken vloed derzelven 

moet ftillen, is §. 98. N. 4. aangewezen 

(a). 

Blinde aambeijen , zyn doorgaans pynlyke 

ge- 

Ca) A V I C E N K A gebied in dit geval het aluimvater te 

drinken, en uitwendig te gebruiken om mede te betten. 

Lib. III. Canon, in medicina, pag. 858. Een hevige vloed 

van aambeijen, daar ponden bloed door ontlast wierden, 

wierd gelukkig gefluit door het kauwen, en doorllikken 

van het zap, van de kernen der granaatappelen. De proef 

is naderhand dikwyls met een goed gevolg herhaald. AUa 

medica èf pbilofopbica Hafnienjia, ann. 1671. &P 1672. pag. 

103. JOANNES HEURNIUS heeft het onmatig bloeden 

der aambeijen, door het opftroijen vau poeder van CoU 

cotbar,oi' uitgebrande vitriool, ogenbliklyk doen ophouden. 

Zie zyne Oper. Omn. foï. 498. Tot hetzelfde einde, 

pryst RIOLANUS ene ruime aderlating op den arm. Encb. 

anat. patb. p. 536. H A R R 1 s heeft een verbazender! 

vloed der aambeijen geftild, door het aanleggen van wolle 

•doeken, die in den allerfterkften geest van wyn waren 

nat gemaakt. De morb. acut. infant. Lib. II. Obfervat. X. 

Y O U N G roemt den geest van terpentyn in hetzelfde geval, 

ibid. Het wateragtig aftrekzei van de vischlyiu 

inwendig gebruikt, heeft een hardnekkigcn vloed der 

aambeijen, daar vele andere middelen vrugteloos waren 

aangewend, genezen.

aio ALFHABETISCHE VERHANDELING 

gezwellen aan 't einde van den regten darm, 

' eri vorderen , indien zy aanmerklyk zyn, en 

met grote fmerten, branding, hitte, ontfteking, 

pyn in den rug en lenden gepaard gaan,, 

ene aderlating op den voet; enkel zagte, geheel 

of meest vloeibare , niet fpeceryagtige, 

verkoelende fpyzen, die den afgang zagt houden; 

in plaats van thee, of koffy, het gebruik 

van een fterk aftrekzei van duizendblad enige 

reizen daags; voor den gewoonlyken drank enkel 

dunne gerftefoep, met een weinig van den 

koeldrank, §. 95. N. 2. gemengd; uitwendig by 

den afgang, daar men niet te lang toe zitten, 

nog te fterk onder dringen moet, den damp van 

warm water,met een vierde gedeelte azyn , daar 

verzagtende kruiden in gekookt zyn, 't welk in den 

pot van 't koffertje of 'tftilletje, gegoten word; 

en na de ontlasting, eer dat men, het geen uitgezakt 

en gezwollen is, met den vinger voorzigtig 

en zonder geweld terug drukt, ene zalf, 

daar men het gezwel mede beftrykt, en die of 

uit enkel lynölie, of vet van gerookt rundervleesch, 

of zo als ik aanftonds befchryven zal, 

bereid kan worden; en eindelyk, na dat het 

gezwollene op de best mooglyke wyze terug gebragt 

is, ene zetpil ter dikte van een vinger, 

van het uitgefneden merg van een meloen, of 

van ene zeer rype kauwoerde,in den endeldarm 

geftoken; of ene pap daar van uitwendig aangelegd. 

Deze laatfte regels moet men altoos 

onder , en na den afgang , in acht nemen : 

voor het overige moet men enen Geneesheer 

raadplegen, om het ongemak grondig te 

genezen. 

Tot ene zalf neemt men, of die van het vlas-, 

kruid

DER SCHIELYKE ZlEKTEN. 211 

kruid (unguentum de linaria) alleen , of men 

mengt onder twe lood van dezelve een dragme 

uitgeperften olie van bilzenkruid, een half dragme 

loodzuiker, en een dragme kamfergeest. (b) 

Als het gezwel zig niet na binnen wil laten 

drukken, dan moet men geftadig op de ene zyde 

liggen, en linne omflagen met warm water, 

of met water daar verzagtende kruiden in gekookt 

zyn , bevogtigd , of versch geftotene 

vlierbladeren dik 'er overgeftreken, of de pap 

van een appel in roden wyn gekookt, zo lang 

'er op leggen, tot dat de ontfteking en de zwelling 

verdeeld zyn. 

De onpynlyke bloedblaren worden opengefneden 

(c), en met eijerölie genezen. 

HeC 

(6) DODONABUS heeft ene ondraaglyke pyn, en ene 

hevige ontfteking van blinde aambeijen, door het inbrengen 

van een once olie van violen in den endeldarm, en 

het herhaald aanleggen van denzelven, genezen. Obfervat. 

medicinal. exempl. rar. Cap. L. De boter van 

wasch is volgens H. BOERHAAVE, Elementacbemiae, Tom. 

II. Proc. XXXVI. een uitftekend middel om de pyn der 

blinde aambeijen te Rillen. HARRIS pryst dc 

tinótuur van myrrhe , om de zwelling der blinde aambeijen 

te verdryven. Obfervat. chirurg, p. 139. Z. J. 

STRAND BERG wil dat men ene zalf uit het extraö en 

den olie van bilzenkruid tegen de pyn der blinde aambeijen 

zal gebruiken. Tor ditzelfde einde heeft de Hr. 

ROZEN VAN ROZENSTEIN ene pomadeaangeprezen, 

die op het artykel van gefprongene lippen te vinden is. 

(O De blinde aambeijen kan men met het zap van verkensbrood, 

Qjuccus cyclaminis') openen, volgens ORIBA- 

SIUS, AETIUS, en anderen. Mèn kan dezelven ook 

met vygebladeren vryven , en beleggen ; of tot hetzelfde 

einde inwendig aloè laten gebruiken. HARTMAN», 

Prax. cbymiatr. Velen pryzenvolgens SCHENCK, 

Obfervation. medicinal. Lib. III. de blinde aambeijen door 

het aanzetten van bloedzuigers te ontlasten. 

O 2

214 ALPHABETISCHE VERHANDELING 

Het onverdraaglyk jeuken aan den endeldarm 

word het best verzagt, als men denzelven wat 

dikwyls met koud water afwascht, daar men ook 

een weinig azyn onder kan mengen. 

A A M B O R S T I G H E I D . 

5- 107. 

Van verkoudheid en fcherpte, zo als de gewoonlyke 

aamborftigheid in de herfst, word 

op dezelfde wyze, als de hoest van gelyken 

aart, §. 116. behandeld, uitgezonderd dat men 

hier den honingazyn van zeeajuin in de dranken; 

en onder het water, daar men den damp 

van inademt, de helft azyn doet, of den azyndamp 

alleen inademt. Blaartrekkende pleisters 

aan de kuiten, zyn by alle zoorten van aamborstigheid 

, als zy wat lang duren, na de 

aderlatingen en ontlastingen, dienstig. Qd) 

Door 

(


Door vergiftige dampen. Zie §. 75—89. 

Door overlading van de maag. Zie §. 44. 

Door öpfpanning van winden. Zie §. 130. 

Door nauwe klederen. Zie §. 103. 

Door volbloedigheid en verhitting, word 

op gelyke wyze, als de nagtmerrie uit dezelfde 

oorzaak, behandeld, §. 126. Zie ook §. 95. 

N. 3. 

Door toorn, of fchrik. Zie §. 97. 

Door dingen, die by ongeluk worden doorgeflikt. 

Zie §. 94. 

Door onmatig bloeden. Zie §. 98. 

De aamborftigheid, die langzaam uit velerlei 

oorzaken, en in andere ziekten ontftaat, 

behoort niet tot dit artykel. 

BE. 

van den koortsbast verdreven, ABa phyjico-medica. Tom. 

VIII. p. 409. BURLET heeft de aamborftigheid 

door het kalkwater genezen, VAN SWIETEN, Commem 

tar. ad. apbor. boerb. Tom. II. p. 130. De Hr. 

M . AKENSIDE verheft zeer het gebruik van den braakwortel. 

Medical Transaüions, vol.I.p.g^. De Genees-, 

heer J. M I L I A E , Obfervations on the astbma, heeft de 

afa foetida en de kamfer in de aamborftigheid nuttig bevonden. 

MERCURIALÏS, Tom. II. Conf. med. I. 

raad een cauterium op den arm te zetten, en de verzwering 

enigen tyd open te houden. REGA, de confenfu 

part. C. H. als mede BAGLIVUS, Lib. II. de astbmate, 

cn vele anderen, zyn voor de aderlating. De fontanellen, 

volgens M E AD, Monila & praecepta medic. Cap. de 

asthm. even als de blaartrekkende pleisters, inzonderheid 

als de laatstgemelde naar den raad van den Hr. F. C. ME 

DICUS, Sammlung von Beobacbtungeti. pag. 532. op de 

borst geplaatst worden, kunnen ook van dienst zyn. 

O 3

2f4 ALPHABETISCHE VERHANDELING 

B E R O E R T E . 

§. 108. 

Door vergiftige dampen en uitwaasferaingen. 

Zie §. 83. enz. 

Door overlading met fpyzen. Zie §. 40. 

Door dronkenfchap. Zie §. 53. 

Door hartstogten. Zie g. 97. 

De beroerte in geflikte, gewurgde, verhangcne, 

verdronkene perzonen, of die aan 't 

hoofd gekwetst zyn, word op dezelfde wyze, 

als de bloedige beroerte, behandeld, zo nogthans, 

dat de overige hulpmiddelen voor zodanige 

lieden ook te gelyk in 't werk gefteld 

moeten worden. 

1. De bloedige beroerte (e) word daardoor 

van 

CO Zeer nuttig en hoogstnoodzaaklyk is de onderfcheiding, 

die de Schryvers omtrent de plaatslyke of ftoflyke 

oorzaken der beroerten, die zonder uitwendig geweld ontftaan, 

naar de verfcheidenheid der temperamenten , in bloedige, 

flymerige, weiagtige, enz. gemaakt hebben, indien 

dezelven alleenlyk in acht genomen worden, in de voorbehoedende 

geneeswyze, en in die, welke men, nadat 

de aanval en de hevigheid der ziekte voorby zyn, moet 

in 't werk ftellen. 't Is immers buiten alle tegenfpraak, 

dat men in die twe bepaalde tyds omftandigheden, in lyders 

van verfchillende temperamenten en lichaams gefteltenisfen 

, ook ene geheel verfchillende geneeswyze moet 

aanwenden. Doch daar uit fchynt men geenzins op ta 

kunnen maken, zo als men doorgaans zeer zorgvuldig 

heeft gedaan , dat men by den aanval , en gedurende 

deszelfs hevigheid , dezelfde onderfcheiding, en dus in 

verfchillende temperamenten tegen elkander overgehelde 

geneeswyzen, hebbe gade te flaan. Indien men de waarnemingen 

van zodanigen , die aan ene beroerte geftorven, 

en welker lichamen vervolgens geopend zyn, raadpleegt, 

't welk hier zeker de veiligfle weg is, om een praktikalen

DER SCHIELYEE ZlEKTEN. 215 

van de andere onderfcheiden, dat de gevoelloze 

en als in een diepen flaap liggende lyder, tekens 

van 

len regel uit af te leiden ; dan blykt duidlyk, dat in verre 

de meeste gevallen , ene drukkende oorzaak in enig gedeelte 

der hersfenen plaats heeft, 't zy dan dat de bloedvaten, 

of die der dunnere vogten, onmatig uitgezet en 

tegennatuurlyk verwyd zyn , of dat 'er door het berften 

van een der vaten, of anderzins, enig vogt buiten de vaten 

is uitgeftort. Zie THEOPH. BONETI Sepulcbret. anatcmicum. 

En J. B. MORGAGNS, de fedibus 6P caufis 

morborum, tfc.'Epist. II. III. IV. &? V. Kan men nu die 

drukking, al word dezelve door geen bloed, maar door 

wei of enig ander vogt veroorzaakt, op ene andere wyze 

met vrugt te keer gaan, als door het vaatgeftel te ontfpannen 

en den aandrang der vogten na de hersfenen, 

door aderlatingen en afleidende middelen, te verminderen 

? De uitgezette vaten worden daardoor van hun overwigt 

van bloed , of andere vogten , ontlast, en in de 

mooglykheid gefteld om zig tot hunne vorige uitgebreidheid 

te bepalen; het misfehien nog dreigend gevaar van 

te berften word weggenomen; de vogten worden minder 

uit de grotere in de kleinere vaten, en door de dan min 

openftaande mondjes ook minder buiten dezelven uitgedrongen 

; de reeds uitgeperfte vogten , (naamlyk als 't ene 

geringe hoeveelheid is, gelyk MORGAGNE aanmerkt, 

doch geenzins in een waterzugt der hersfenen) kunnen 

door de ontfpanne vaten beter worden opgenomen; en 

eindelyk de verftopping, ontfteking, prikkeling, toetrekking 

der vaten, of wat 'er meer mede gepaard gaat, of 

vooraf plaats mag hebben, geeft de Geneeskunde geen 

kragtdadiger middelen voor aan de hand. 

Onder de oude en latere Sehryvers zyn velen reeds van 

dit gevoelen geweest. Dus zegt PAULUSAEGINETA, 

Lib. III. Cap. XVIII. over de flymerige beroerte uitdruklyk 

handelende: „ Dat dezelve noit, of zeldzaam 

genezen word." En vervolgens: „ Doch den zodani- 

,, gen, die enigermate geneeslyk zyn, moet aanftonds 

„ ene ader geopend worden, en indien zy enige verligting 

hebben, moet men door ene herhaalde aderlating 

„ bloed aftappen." En ARE TAK us CA PP AD. de CUratione 

acutnr. morbor. Lib. I. Cap. IV. zegt: ,, Even als 

„ de beroerte ene hevige ziekte is, zo is de bloedlating 

o o k 

O 4 »»

aiö ALPHABETISCHE VERHANDELING 

van volbloedigheid, verhitting des bloeds, of 

van ontfteking heeft, naamlyk dat zyn aangezigt 

ook in der daad een groot en geknikt middel voor de- 

„ zelve, indien men minder aftapt dan de oor- 

„ zaak verè'ischt, dan zal men waarlyk niets groots door 

„ dit groot hulpmiddel te weeg brengen, om dat de oor- 

,, zaak niet word weggenomen." AETIUS, 7ejrabibl. 

II. Serm. II. Cap. XXVII. na dat hy verfcheide 

middelen heeft aangeraden , zegt hy van de flymerige 

beroerte: „ Als dit verrigt is, moet men ene ader openen 

, na dat men te voren het gevaar heeft te kennen 

„ gegeven , en als ze niet fchaad, moet men dezelve 

„ herhalen." A. C. CELSUS, de re medica Lib. UI. 

Cap. XXVII. zegt omtrent de aderlating in de beroerte, 

zonder enig zoort van beroerte te bepalen: „ Andere ge- 

„ neesmiddelen hebben byna noit de gezondheid herteld, 

„ dikwyls tellen zy den dood maar uit, en maken het 

„ leven zorglyk. Indien de lyder na de bloedlating 

met by zig zeiven komt, en zig beweegt, dan is 'er 

„ geen hoop meer over." R. DODONAEUS, Objervat. 

medicinal, in Scbalio ad Cap. VIII. „ Niets is 

», raadzamer in deze ziekte (van de beroerte fprekende) 

„ dan aanftonds bloed te laten, al was zelfs de lyder van 

», een koud temperament, en de oorzaak der ziekte fly- 

„ merig, als het de kragten maar toelaten. De hersfe- 

„ nen kunnen immers niet fchielyker van de overtollige 

vogten ontlast worden , dan door het aftappen van 

„ bloed; en de vogten, die de hersfenen bezetten, zyn 

„ nietzonderdat'erbloedondergemengdis." H . N Y M - 

MANNUS, de apoplexia, Cap. XXXIX. „ In alle zoor- 

„ ten van beroerte moet men aanftonds aderlaten, dewyl 

„ in deze zeer gevaarlyke ziekte alle hoop van herftelling 

„ in ene fpoedige onttrekking en afleiding van de ftof 

„ uit het hoofd gelegen is, en 'er niet een enig hulpmid- 

,, del is , dat de vogten zo fchielyk en vaardig van de 

„ hersfenen kan afleiden, en na elders voeren, als de 

,, aderlating, daarom fchatten wy dezelve in de gene- 

„ zing boven alle andere middelen, en wy tellen vast, 

„ dat zy byna in alle menfchen, het zy dan dat 'er ene 

„ volbloedigheid plaats heeft of niet, te pas komt. Ook 

„ getuigt de zaak zelve , dat zeer velen, die beroerd 

n waren, alleen door 't aderlaten herteld en volkomen.

DER SCHIELYKE ZlEKTEtf. 21? 

zigt in den beginne rood opgezet is, dat de aderen 

aan het hoofd en aan den hals opgezwollen 

fchynen te zyn, dat hy een volle pols en gezwollene 

keel heeft, heet is, en met den adem 

fterk ronkt. 

Men moet eerst ene ader op den arm en aan 

den hals openen, zo als §. 74. N. 6. geleerd is, 

na dat men den lyder in de koele lugt gebragt, 

en 

„ genezen zyn." J. B. MORGAGNÈ, na dat hy het 

gevoelen van zommige roemrugtige Geneeskundigen, die 

de aderlating in de vveiagtïge beroerte zo fchaadlyk achten, 

als dezelve in de bloedige nuttig en nodig is, volkomen 

heeft tragten te ontzenuwen, geeft de waarneming 

op van enen priester , die hy door ene herhaalde 

aderlating, en andere nodige middelen, van ene weia'gtige 

beroerte heeft genezen , daar byvoegende, dat hy 

zulks mede in andere gevallen met een gelyk gevolg gedaan 

had, en in vele andere lyders, daar hy de geneeskundige 

gefchiedenis vervolgens van mededeelt, zou hebben 

in 't werk gefield, indien hy 'er by geroepen was, 

of de verrasfende ziekte 'er tyd toe had gegeven. De Sed. 

cauf. morb. Epist. IV. Art. 14. £f IS. 

Met regt fchynt men derhalve hier uit te mogen beduiten 

, dat de indicatie in alle de gemelde verfchillende 

zoorten van beroerte, by den aanval derzelven, dezelfde 

is; dat de aderlating in alle beroerten, als het eerfte en 

voorname middel moet worden aangemerkt, dat aanftonds 

zyne werking doet, en daar men het meeste heil voor 

den lyder van kan verwagten ; dat men dezelve alleenlyk , 

zo als in de hevigfte ontftekingziekten, naar de omftandigheden, 

ten aanzien van de hoeveelheid en van de herhalingen 

, moet bepalen; en dat men te gelyk van alle 

andere ontlastende en afleidende middelen, die de vogten 

verminderen , en den omloop derzelven in vryheid ftel- 

]en , indien zy maar geen al te fterke beweging in het 

lichaam verwekken, als min kragtige hulpmiddelen, die 

veelal langzaam werken, gebruik kan maken. Ene optelling 

van dezen vind men by K. BOER HA AVE, de cogn. 

£

si8 ALPHABETISCHE VERHANDELING 

en alle klederen en bindzels los gemaakt heeft, 

volgens §. 74. N. 1. en 2. Dan moet 'er alle 

drie uren een klysteer van verzagtende kruiden, 

inet zout en olie gezet worden. Als hy flikken 

kan, dan geeft men hem veel water te drinken, 

daar in ieder pond een dragme falpeter ontbonden 

is, of wei door veel room van wynfteen 

gefcheiden,of den tamarindendrank §. 95. N. y. 

met drie lood manna en een dragme falpeter 

daar in ontbonden, of limonade, of water 

met honingazyn. Daarenboven moet hy zo 

liggen als of hy zat, met het blote hoofd regt 

op, en met neerhangende benen, die boven de 

knieën met brede kniebanden bewonden moeten 

worden; over 't geheel moet hy niet warm 

gedekt zyn , en zonder beweging of vryving 

blyven, ook moet men hem geen reukgeesten, 

of niesmiddelen , of andere opwekkende middelen 

aanbieden. Hy moet nog wyn, nog hete artzenyen 

hebben, en in plaats van blaartrekkende 

pleisters is het genoeg, dat men hem een 

mostertdeeg aan de voeten en kuiten legt. Als 

de lyder door het aanhoudend en herhaald gebruik 

van deze middelen wel wederom by zyne 

zinnen komt, maar lam blyft, dan is hier* de 

kuur der verlamming niet dienstig, die §. 135. 

word aangeraden; maar men laat den lyder enkel 

fpyzen uit het plantenryk, water met honing 

zoet gemaakt voor den daaglykfchen 

drank, en verkoelende artzenyën en buikzuiverende 

middelen, als in de beroerte zelve, gebruiken; 

men opent hem zomtyds ene ader, en 

men bezigt nu en dan de hulpmiddelen, diebyde 

hoofdpyn uit volbloedigheid dienftig zyn §.117. 

als men niet zonder uitwendige middelen te 

vre-


vrede is. Aan de lamme leden zeiven is niets 

anders te doen, als dat men ze zuiver houd, en 

voor koude en kwetzing behoed. 

2. Beroerten, die met geen tekens van volbloedigheid, 

of verhitting, gepaard gaan, in 

lieden van een opgezet, gezwollen, koud, 

phlegmatiek lichaams geitel, daar de pols niet 

vol of hard, maar eer zwak en klein, het aangezigt 

niet rood, maar bleek en koud, en de 

ademhaling niet merklyk belet is, en daar ene 

geringe braking van zelfs plaats heeft, vorderen 

, na ene matige aderlating, die zomtyds geheel 

kan nagelaten worden, fterke buikzuiveringen, 

om den derden dag, van twe lood engelsen 

zout, of uit jalappe , fenebladeren en 

room van wynfteen, van elk dertig grein onder 

malkanderen.gemengd; twemaal daags klysteren 

met veel zout, of enige loden witte zeep, zonder 

olie; voor een drank het aftrekzei van melisfe, 

en als de lyder ene neiging tot zweten 

heeft, een aftrekzei van den gezegenden distel, 

om hem enige dagen in 't zweten te doen aanhouden 

, waar door dikwyls de verlammingen, 

die dezelve nalaat, in negen dagen weder overgaan. 

Ook moet men zulke lieden blaartrekkende 

pleisters aan de kuiten leggen; zy kunnen 

de fterkruikende geesten, die egter zo fterk 

niet moeten zyn, dat ze het niezen verwekken 

, het waschen met water en wyn, en een 

verfterkenden eetregel, zeer wel verdragen. 

3. Indien 'er ene beroerte ontftaat, door het 

ophouden van eertyds gewone ontlastingen , 

van welken aart die ook mogen zyn; dan moet 

men dezelven wederom tragten te verwekken, 

of ze ten minste door een fontanel in derzelver 

plaats

a2o ALPHABETISCHE VERHANDELING 

plaats vergoeden. Beroerten, welken in lieden 

ontftaan, die al te vet zyn, worden zeldzaam 

genezen. Men fchikt zig in de behandeling naar 

de kentekens, waardoor de bloedige beroerte 

van die van N. 2. word onderlcheiden. De 

zoorten, die in 't begin van deze §. zyn bygebragt 

, kunnen gemaklyk door de aanleidende 

oorzaken onderkend worden; doch alle de overige 

zoorten, die uit inwendige oorzaken ontftaan 

, vorderen het onderfcbeidend vermogen 

van een kundig en ervaren man, en zyn 

dus niet voor deze verhandeling gefchikt. 

BEVROZENE LEDEN. Zie §. 93. 

B L I N D H E I D . Zie Oogziekten. 

B L O E D B R A K E N , 

BLOEDSPUWEN UIT DE LONG, 

B L O E D S T O R T I N G . 

Over deze drie laatfte artykels kan men nazien, 

't geen boven gezegd is, op §. 98. N. 1 

en 5. 5- 89. N. 5. 

S 

' 

B R A K E N , (ƒ) 

5- 109. 

Door vergiften. Zie de geneeswyze der vergiften. 

Door 

(ƒ) Om het hevig braken tegen te gaan, als de ftoiTen 

uit de maag ontlast zyn, kan men van het beroemd middel

DER SCHIELYKE ZlEKTEtf. 22Ï 

Door overlading. Zie §. 49. 

Over het al te fterk braken door braakmiddelen. 

Zie §. 2j. 

By 

del van LAZARUS RIVERIUS Prax. medic. Lib. IV. 

Cap. VII. gebruik maken, als men een fcrupel zout van 

alzem en een lepel vol limoenzap onder malkander mengt, 

en aanftonds inneemt; of van een teug koud water, of 

vrange wyn, volgens C E LS U S , Lib. I. Cap. 3. of ingelegde 

queè'n met ouden wyn, of gelei van granaatappelen 

met het zap van kruis en munt, naar het voorfchrift 

van ALSAHARAVIUS, Lib. tbeoret. £? praü. fol. 72. 

Of fchyfjes van citroenen in zuiker gelegd, volgens B o E R- 

HAAVE, Mat. med. jeü. 644. De Hoogleeraar 

DE H A EN heeft de braking in het fchilderskolyk, door 

het gebruik van fpaanfche zeep en kreefrögcn, en in ene 

verzwakking door pynftillende middelen volgens den raad 

van HIPPOCRATES en SYDENHAM, doen ophouden, 

Rat. medendi in nofocom. vol. III. pag. 162. &f 169. 

Dr. W I L L I A M WATSON heeft de allerhardnekkiglte 

brakingen, die velerlei andere middelen te loor (lelden, 

door het veelvuldig gebruik van witte magnelia, tot een 

dragme in twe oneen vleeschnat, enige reizen daags ingegeven 

, genezen, Medical obfervations and inquiries hy a 

Society of Pbyficians in London. vol. III. pag. 335. Toe 

dit einde moet men zig van goede magnefia bedienen. Men 

vervaardigt dezelve op verfcheidene plaatzen naar de 

voorfchriften van H O F M A N , B L A C K , SCHLOSSER, 

enz. De beste magnefia word in Engeland bereid, daar 

THOM. HBNRY d"e befchryving van meent gegeven te 

hebben in de Medical 'Jranfatlions, vol. II. pag. 226. 

De Hr. J. SILVESTER heeft ene braking, die meer 

dan vier maanden geduurd had,op ene zonderlinge wyze 

genezen. De lyderes dronk op een tyd, datzy, door't 

gebruik van kwikmiddelen , fterk ku'ylde, fchielyk een 

teug koude rode wyn ,'t welk de kwyling aanftonds deed 

ophouden , en ene pyn in 't hartekuiltje veroorzaakte. 

Alles wat zy na 't verloop van enige dagen doorzwelgde 

braakte zy terflond weder uit; men was van de vorige 

kwyling en de fchielyke ftuiting derzelve onbewust, en 

beproefde dus allerlei middelen vrugteloos; men onderhield 

haar leven door voedende klystercn, die daaglyks 

gezet wierden. Zy openbaarde eindclyk haar vorig geval, 

Men


By het kolyk en verftopping van den afgang, 

vordert het de geneeswyze dezer ziekten. 

Door walging. Zie Walging. 

By den galagtigen buikloop. Zie g. 30. N. 2. 

Na ergernis en toorn. Zie §. 97. 

B R E U K E N . 

5. HO. 

De breuken vorderen twe dingen, naamlyk, 

dat men ze in tyds, door een gefchikte handgreep, 

na binnen brengt, en dat men de plaats 

door drukking bezorgt, op dat de breuk niet 

weder zou kunnen uitzakken. By navelbreuken 

in kinderen kan ene baker alles wel alleen verrigten, 

zo als H0FMAN het voorfchryft. Men 

brengt de breuk voorzigtig met den vinger terug; 

vervolgens rolt men ene fterk klevende 

pleister als een puntig kusfentje, of in de gedaante 

van een ftompen kegel, en bind die met 

een zwagtel om het lyf. Dit verband moet agt 

of veertien dagen blyven leggen. Tot de overige 

breuken zyn bekwamer handen nodig. Men 

is doorgaans ten aanzien van deze ongemakken 

der kinderen zeer nalatig; fchoon 'er de gevolgen 

Men befloot haar door vryvingen van kwikzalven wederom 

aan 't kwylen te helpen, 't welk in vier dagen volgde, 

de pyn verminderde, en haar in ftaat ftelde om eerst zagte, 

en vervolgens allerlei gewone voedzels, zonder ongemak 

of braking, te gebruiken. De kwyling wierd ruim 

veertien dagen aangehouden, en langzamerhand verminderd, 

waar door de lyderes volkomen herfielde. Medical 

Obferv. and inguiries by a Soc. of l J 

byf. in Lond. vol. III.


gen zo gevaarlyk van zyn. Men behoorde den 

navelband niet te vroeg af te nemen, de kinderen 

niet te hard te laten fchreeuwen , en zorg te 

dragen, dat ze op de armen niet overflaan, of 

aan den leiband met de voeten uitglyden. Men 

moest de hardlyvigheid en de opfpanningen van 

den buik niet lang laten duren. Zo dra als men 

een breuk befpeurt, moet men dezelve terug 

drukken, en aanftonds voor een breukband zorgen; 

en als de breuk verhard is, dezelve met 

een blaas met melk, daar kamil- en vlierbloemen 

in gekookt zyn, tragten te verzagten, om 

dezelve in te brengen; of men moest liever ten 

eerfte hulp zoeken. , 

Als de uitgezakte breuk verhard , heet en 

ontftoken is, dan moet men fchielyk een ftreng 

ruw garen , of twe handen vol ruwe wol in 

melk koken, 'er op leggen, en zo dikwyls als 

het koud word weder in warme melk dopen , 

en aanleggen, waar mede men geftadig voort 

moet gaan, tot dat de breuk zo week is, dat 

dezelve ingebragt kan worden. Men zet te 

gelyk een klysteer van melk met lynzaad gekookt, 

of van olyfölie, of lynölie alleen, en 

als die wederom ontlast is, zet men het kind 

ene zetpil, die de° Apotheker uit zout, honing, 

en aloë moet bereiden. Indien men te 

voren, eer men de zetpil gebruikt, den tabaksrook 

in den endeldarm van 't kind laat blazen, 

dan zal de werking misfchien nog fterker zyn. 

Als de breuk door dit alles in zes of agt uren 

niet na binnen geraakt, dan herhaalt men de 

klysteer, en.zet vervolgens weder ene zetpil, 

terwyl de omflagen van melk geftadig voortgezet 

moeten worden. Wanneer de breuk zeer 

ver-

*24 ALPHAEETISCHE VERHANDELING 

verhit is, en het kind in ene doorgaande hitte 

ligt, dan moet 'er ene ader geopend, en dezelfde 

geneeswyze aangehouden worden. Zomtyds 

is het braken in dit geval van dienst. Boter 

in lauw bier gedronken, en ene olieagtige 

veder in de keel geftoken, kunnen zulks bevorderen 

, doch het moet in 't eerfte begin gefchieden. 

Als de breuk reeds lang bekneld 

geweest, en zeer verhit is, dan volgt het braken 

van zelfs, maar doet geen dienst, (g) 

B U I K L O O P . 

§• in. 

Een buikloop, die door fcherpe vergiften, 

en al te fterke buikzuiverende middelen veroorzaakt 

is, word volgens het voorfchrift§. 25. 

be- 

(g) 't Geen de Schryver hier omtrent de breuken opgeeft, 

is in 't algemeen niet kwaad in zodanige gevallen 

, daar alles zig van zelfs ten goede fchikt. Doch zo 

dra als dezelven met enig toeval gepaard gaan, moet een 

ieder, die zyn leven en gezondheid lief heeft, aanftonds 

tot een ervaren Heelmeester zyne toevlugt nemen. De 

kundigfte hand, die van alle nuttige vindingen ten dezen 

aanzien gebruik weet te maken, fchiet nog zeer dikwyls 

in kundigheden verre te kort, om het leven van den lyder 

in veiligheid te iiellen. — Over de natuur en de behandeling 

van dit ongemak , die niet gevoeglyk in dit 

kort beftek zyn voor te dragen, kan men onder anderen 

breder nazien: Z. VOGEL Abhandlung von allen Arten 

der Brücbe. J. G. GUNZII, Libellus de berniis. 

LAURENT. HEISTERI, Inftitutiones cbirurgicae. A. 

DE H A E N Ratio medendi in nofocom. P. P OTT, 

Treatije on reptures. Doch vooral de fraye verhandelingen 

, over dit onderwerp, van de voornaamfte franfche 

Heelmeesters, in de Mémoires de V'Academie royale de chirurgie, 

enz.

DER SCHIÉLYKE ZlEKTENT. 225 

behandeld. Over den galagtigen buikloop, zie 

§. 3°- N. 2. 

Indien hy met een kolyk gepaard gaat, dan is 

de kuur voor dit zoort van kolyk in dit geval 

voldoende. Zie kolyk , by voorbeeld uit 

overlading, verkoeling, enz. 

Als de buikloop uit ene bedorvene maag 

ontflaat, dan moet men de geneeswyze volgens 

§. 50. inrigten, en tot een buikzuiverend middel 

de rhabarber verkiezen. Als door deze 

geneeswyze, enige dagen voortgezet, het onderlyf 

behoorlyk gezuiverd is, en de buikloop 

egter nog fteeds aanhoud, dan is het eerst tyd 

om denzelven te fluiten, doch niet eer. Men 

kan hem het veiligfte floppen, door een half 

dragme koortsbast, alle twe uren meteen half 

kopje vol kruisenmuntwater ingenomen , of 

door het aftrekzei van kamilbloemen, of van 

geroosterde rys; zo ook door nootmuskaat met 

roden wyn, het poeder van den bast der granaatappelen 

tot een theelepel vol , het kalkwater 

tot twe fpyslepcls vol om de twe uren , 

enz. gebruikt, (b) 

De persfing tot den afgang (tenesmus') word 

door klysteren van kaasjesbladeren in water 

ge- 

(b) De Hoogleeraar GAUBIUS heefteen middel tegen 

verfcheidene zoorten van buikloop aangeraden, onder 

den naam van Rais di yuan Lopez, of radix Lopeziana, 

daar Hy voortreflyke werkingen van opgeefr. Men'vreef 

dezen wortel met wat rozewater op3 een marmeren 

ftcen , en liet van deze pap een klein lepeltje vol alle 

vier uren innemen. De Rotterdamfche Geneesheer S. DE 

MONCHY heeft, op aanrading van Dr. PRINGLE, den 

wortel Calomba tot hetzelfde einde met voordeel laten 

gebruiken. Zie H. D. GAÜBH Adverfariorum varii argummi, 

Lib. L 

P

226* ALPHABETTSCHË VERHANDELING 

gekookt, daar te gelyk twe lood gom dragant 

in verkookt is, of ook wel door de uit en inwendige 

middelen der blinde aambeijen, verzagt. 

B U I K P Y N. Zie Kolyk. 

D O L H E I D . 

Over de fchielyke dolheid door vergiften , 

zie §. 58. 59. 25, 18. en elders. 

DRONKENSCHAP. Zie §. 53. 

D U I Z E L I N G . 

De duizeling heeft dezelfde veelvuldige oorzaken 

als de flauwte , en word ook in ieder 

geval op dezelfde wyze behandeld. Zie §. 112. 

F L A U W T E . 

5. 112. 

De flauwten, als zy hevig zyn,gaan met een 

verlies van gewaarwordingen van bewustheid, 

ene zwakke en zelfs onmerkbare pols, een aangezigt 

dat de gedaante van een lyk heeft, en 

met koude der leden, gepaard. 

Door magteloosheid na afmatting. Zie §. 95. 

Door 't bloeden. Zie §. 98. N. 6. 

Door ene verwekte volbloedigheid, het zy 

doorhitte, of afmatting, koffy, wyn , brandewyn 

, hete vertrekken , veel warmen drank, enz, 

dan is het aangezigt rood en opgezet. Zulk enen 

word niet anders als wynazyn gegeven, om aan 

te

DER SCHIELYKE ZlEltTEW. 227 

te ruiken, en het aangezigt mede te waschen , 

ook geeft men hem dien met water gemengd'te 

drinken; men maakt hem alle bindzels en klederen 

los, en als hy in een kwartier uurs niet by 

zig zeiven komt, dan opent men hem ene ader 

op den arm , men zet hem ene klysteer van 

wei , .en men geeft hem zomtyds een kopje 

thee , of aftrekzei van vlierbloemen , met honingazyn 

zoet gemaakt. 

Door 't aderlaten. Zie §. 98. N. 7. 

Door overlading met fpyzen. Zie g. 41. en 

met dranken g. 52. en 53. 

Door wormen. Zie §. 4r. 

Door vergiften , vordert de kuur dier vergiften. 

Door fchrik en aandoening, dan moet men 

den reuk van azyn, warme limonade, een goeden 

theelepel van den mineralen geest van 

HOFMAN, met een vierde gedeelte van de tinctuur 

van brandfteen gemengd, in een aftrekzei 

van melisfe, gebruiken , en een verzagtend 

klysteer zetten. Als dezelve door wellustige 

buitenfporigheden veroorzaakt word , handelt 

men volgens §. 97. N. H. 

Door verzwakking van de zenuwen, of van 

de maag , door vasten en gebrek lyden. Dit 

zyn eigenlyk de flauwten, daar vrouwen, die 

vapeurs, dat is al te beweeglyke zenuwen, hebben, 

zo zeer aan onderhevig zyn. Ene lage 

legging, de reuk van ftinkende dingen, zo als 

van verbrande vederen, leder, papier, enz. de 

frisfe lugt, het befprengen met water, en dergelyken, 

zyn in dit geval gefchikte opwekkende 

middelen. Doch de eigenlyke geneeswyze kan 

men uit §. 97. N. A. afleiden. 

P 2 Door


,Door enge klederen.- Zie g. 103. 

Door bedwelmende dampen. Zie §. 79. enz. 

H A R D L Y V I G H E I D. 

§• 113. 

In ene hardnekkige hardlyvigheid moet men 

veel verzagtende klysteren zetten, den tamarindedrank 

g. 95. N. 5. innemen , verzagtende 

omflagen over den buik leggen, een lood fenebladeren 

in een fterk uitgeperst foepje van korenten, 

of pruimen drinken, en alle half uur 

een half dragme room van wynfteen , of zo veel 

falpeter als op een kleine punt van een mes kan 

liggen, met een weinig meer vitrioolwynfteen 

(tartarus vitriolatus) gemengd, tusfchen beide gebruiken 

; men moet zig van. geen hevige of verhittende 

buikzuiverende middelen bedienen, en 

als de verftopping door bovengemelde middelen 

niet overwonnen word, een Geneesheer te 

hulp nemen , dewyl de lyder anderzins groot 

gevaar loopt. Indien men geen Artz bekomen 

kan, dan beproeve men klysteren van tabaksrook, 

men giete den lyder koud water over de 

blote benen, en laat hem de voeten op koude 

ftenen zetten. Indien hy volbloedig, of verhit 

is, dan is hem ene aderlating op den voet 

dienftig. (2) 

HART- 

(i) Voor een zagt buikzuiverend middel, dat in allerlei 

gevallen veilig mag gebezigd worden, kan men van de 

witte magnefia gebruik maken. Kinderen geeft men dezelve 

van vyf tot tien grein in wat melk; volwasfenen 

kunnen van een half dragme tot een half once als een 

poeder, of in wat Syrop de Capillaire gemengd, innemen. 

H. J. N. CRANTZ Mat. inedic. P. II. pag. 103.


H A R T K L O P P I N G . 

5- H4. 

Die door vergiften ontftaat, vordert de geneeswyze 

derzelven. 

Door fterke beweging en verhitting, word 

volgens Ij. 95. behandeld. 

Door overlading der maag. Zie §. 45. 

Door ene zwakke fpysvertering , en door 

winden, die zig zeiven ontdekken, word eerst 

door tien of twintig droppels geest van hertshoorn 

, in een lepel vol Wyn, of door een lepel 

vol limoenzap, of door klysteren van water 

en azyn , verdreven; doch vervolgens moet 

men 's morgens en 's avonds een dragme poeder 

van oranjebladeren, of geneesmiddelen uit den 

koortsbast, yzer, en bittere dingen, gebruiken, 

en veel lichaams beweging maken, om de maag 

te verilerken. §. 97. N. A. 

Door fchrik, toorn, vrees; enz. Zie §. 97. 

Door ene prikkeling van 't hart, die moet 

op dezelfde wyze, als die na ene fterke.beweging, 

gematigd worden. 

Door volbloedigheid, word even als de nagtmérrie, 

van zoortgelyke oorzaak, tegengegaan. 

Zie §. 126. 

Door koffy en verhittende dranken, word 

door het mengzel § 95. N. 2. veel koud water, 

en citroenzap, verdreven. 

H I K. 

§. 115. 

De hik is een fchielyke en dikwyls herhaalde 

P 3 kramp-


kramptrekkende beweging van den flokdarm , 

die uit velerlei oorzaken ontftaat. De gewoonlykfte 

hulpmiddelen (fc), die veilig beproefd 

kunnen worden , zyn het inhouden van den 

adem , of het langzaam aanhoudend drinken, 

tot hetzelfde einde; een gemaakte* fchrik, of 

verwagting, indien men , by voorbeeld, de duimen 

op beide de polfen der handen vast drukt, 

en den pcrzoon gebied te hikken, dan kan 

hy 't dikwyls niet meer doen; het dikwyls 

ruiken aan den geest van melisfen, of eau de 

carmes; enige droppels van den mineralen geest 

van HOFMAN met wateringenomen; de olie 

van kamfer, of van demastik ,in hethartekuiltje 

gevreven ; warme melk met theriak om het 

lyf geflagen, enz. Zomtyds moet 'er ene ader 

op den arm geopend worden (l), zomtyds is de 

(IC 

(k) Als iemand , die den hik heeft, aan 't niezen geraakt, 

dan houd de hik op, zegt HIPPOCRATES, Aphorism. 

13. Seiï. VI. En daarom raad CELSUS Lib. II. 

Cap. 8. als mede AETIU^S Tetrabibl. III. Serm. I. Cap. 

V. dat men in den hik het niezen zal verwekken; doch 

dan moet 'er geen ontfteking plaats hebben , F. HOF- 

MANN, Med. rat. Jyst. Tom. IV. P. UI. pag. 430. 

(O H O F M A N Nvenhaalt het geval van een meisje van 

15 jaar , dat de maandelykfche ontlastingen nog niet 

had, 't welk anderhalf jaar lang, 'snagts, eerst eens in 

de week, en daar na alle nagten, allerhevigst den hik 

kreeg, maar over dag geheel vry was. Hy genas dit 

ongemak voornaamlyk door de aderlating, ibid. pag. 438. 

Het geval dat OLAUS BORRICHIUS meld, 'is niét 

minder vreemd. Ene vryster van een gezond geftel, 

die 34 jaar oud was, wierd jaarlyks op een gezette tyd 

veertien dagen door een zeer hardnekkigen hik over- 

Tallen, welke 'snagts ophield, en door geen artzenyè'fi 

geneeslyk was. En fchoon zy zomtyds in gemelde veertien 

dagen de maandelykfche veranderingen zonder enige 

ver-


geneeswyze tegen de bedorvene maag noodzaaklyk. 

Zie §. 50. Indien eindelyk de hik uit ene 

byzondere aandoenlykheid der zenuwen ontftaat, 

zo als in vele zware ziekten, -en by vrouwen, 

die vapeurs hebben; dan vryft men een dragme 

muskus met vier lood zuiker,men giet'er twintig 

lood gekookt water, en agt lood fterk kaneelwater 

by , en neemt daarvan zomtyds een 

fpyslepel vol. (§. 97. N. A.) 

H O E S T . 

§. 116. 

Een fchielyke hoest door verkoudheid, word 

volgens §. 96. genezen. 

Door fcherpe vergiftige dampen. Zie §. 

75—89- 

Door 't verflikken. Zie §. 94. 

Door verhitting en fterke beweging. Zie %. 95. 

Door overlading. Zie §. 44. 

Bloedhoest. Zie $. 98. N. 3. 

Door fcherpe zinkingftof, met heeschheid in 

de keel, zo als de gewone herfst-, en winterhoest 

is, daar tegen moet men gerftepap, of 

havergortpap , het aftrekzei van kaasjesbladeren 

, van den wortel van de althaea, van zoet- 

. hout, of van violen, alleen , of by malkanderen 

, met honingazyn, in plaats van zuiker, 

zoet gemaakt; ter bevordering van den afgang 

een lood fenebladeren in een fterke pruimeen 

verligting had , wierd dezelve egter door ene ruime 

aderlating op ( den arm genezen. Aüa mcdica pbilofopb. 

Hafnienfia, arm. 1671. gf 1672. pag. 145- 

P 4

13* ALPHABETTSCHE VERHANDELING 

en korentefoep gekookt, alle drie dagen ; en 

op de tusfchenkomende dagen, een aangenaam 

middel uit zes lood olyfölie, vier lood fyroop 

van. venushaïr , twe lood conferf van rozen, 

cn een half dragme vitrioololie, omtrent alle 

twe uren twe theelepels .vol, voor ene artzeny 

gebruiken ; 's avonds zig in een lauw voetbad 

zetten; de borst met een flanelle doek bedekken 

; en dikwyls den damp van warm water, 

of van de bovengemelde warme dranken, inademen. 

Indien 'er hitte, zieding van het 

bloed , of volbloedigheid mede gepaard gaat, 

dan moet men aderlaten. 

Den maaghoest geneest men door braakmiddelen 

en buikzuiveringen. Men geeft een kind 

van een jaar een kinderlcpel vol fyroop vinrhabarber 

, en honingazyn van zeeajuin , tot 

gelyke 'delen gemengd,daar een.grein braakwortel 

onder geroerd is. Als ze ouder zyn, geeft 

men hen drie grein van dezen wortel, in een 

theelepel vol gevrevene zuiker met water, en 

als dit in een half uur geen braking verwekt, 

dan geeft men dezelfde artzeny voor de twede, 

of ook wel, een half uur later , voor de derde 

reis. Daar by word een klysteer van melk, of 

water, met olie en zuiker voorgefchreven; en 

deze kuur kan men, onder enen matigen eetregel, 

enige dagen herhalen.' WALDSCHMIDT, 

beweert,dat byna allerlei zoort vankinderhoest 

uit de maag ontftaat. Dezelve word zomtyds 

ongemeen hevig, en gaat met ftuiptrekkingen 

gepaard, maar vordert nogthans altoos dezelfde 

geneeswyze. Zomtyds is het by volbloedige 

kinderen nodig ene ader te openen, 't wélk 

SÏDENHAM boven alles verheft. 

De

DER SCH1ELYKE ZlERTEN. 233 

De andere zoorten van hoest, die langzaam 

komen, uit andere ziekten ontftaan, of tot ene 

gewoonte zyn geworden, behoren niet tot dit 

artykeL 

H O O F D P Y N. 

S- 117. 

Die uit volbloedigheid en zicding van het bloed 

ontftaat, word even als de nagtmerrie uitzoortgelyke 

oorzaak behandeld. Zie §. 126. Nogthans 

kunnen hier de bloedzuigers aan de flapen 

van het hoofd ook van byzonderen dienst zyn, 

of men kan de ftrotader openen. Bovendien 

kan men op het voorhoofd gezuurde broodkruimen 

, met zout gemengd , en met azyn van rozen 

vogtig gemaakt , en dikwyls versch daar 

mede befprengd , en op den kruin en aan de 

flapen van 't hoofd, en aan de ellebogen de 

middelen gebruiken, die §. 104. zyn aangewezen. 

Deze uitwendige middelen kunnen by de andere 

zoorten van hoofdpyn ook gebruikt worden. 

Hiertoe behoren ook het ruiken aan, en het 

befprengen met den azyn van rozen, als mede 

het affnyden van het hair, en het waschen van 

hèt hoofd met koud water, of azynwater. (in) 

Door overlading van de maag. Zie §. 47. 

Door 

(m) Iemand die byna alle maand ene woedende hoofdpyn 

onderging, wierd daarvan, na dat men velerlei middelen 

vrugtelóos had aangewend, gelukkig genezen,door 

het leggen van neusdoeken om den hals, die in koud water 

waren nat gemaakt, en die men telkens,als ze'warm 

wierden, ververschte, tot dat de pyn ophield. AU. msd. 

($ Pb. Haf mem. Vol. V. pag. 154. 

P 5

234 ALPHABETTSCHE VERHANDELING 

Door een roes. Zié §. 53. N. 11. 

Door vergiften. Zie de genezing der vergiften. 

Door bedwelmende dampen. Zie §. 79—8,5. 

Door verzwakking van de zenuwen en v'an 

de maag. Daar tegen is inzonderheid dienftig het 

afgefchoren hoofd met koud water te waschen, 

fyne, of andere vlugge, ruikende geesten (zie 

§. 74. N. 12.) in de hand gegoten, tegen het 

voorhoofd te houden; daaglyks een conferf tot 

een theelepel vol te gébruiken, dat uit drie dragmen 

poeder van den wortel van fpeerkruidfVtó. 

yakrianaé) met fyroop van oranjeappelen bereid 

is, en eindelyk, indien het nodig is, zestien 

droppels van het laudanum liquidum met koud 

water in te nemen, en vervolgens een klysteer 

van verzagtende kruiden en azyn te laten zetten. 

De reuk van de kamfer, of een lepel vol kamfermelk 

inwendig gebruikt, en andere zenuw, 

verfterkende middelen, zyn hier ook zeer nuttig. 

Alle aandoenlyke lieden , inzonderheid 

Dames die vapews hebben, en aan dit zoort van 

hoofdpyn onderhevig zyn , moeten, om zig van 

tyd tot tyd daar tegen te behoeden, de geneeswyze 

tegen de aandoenlykheid gebruiken. Zie 

§. 97- "N. 4. 

Door verhitting en verkoeling. Zie g. 95. en 9.6". 

Door zinkingen , die met een fnuf, hoest, 

heeschheid, of kwade keel gepaard gaan, word 

op dezelfde wyze als ene verkoudheid volgens 

g. 96 N. 3. behandeld, daar men de bovengemelde 

uitwendige middelen mede te hulp kan 

nemen. 

Door het prangen van den hals, door nauwe 

klederen, enz. Zie g. 103. 

JEUK-


J E U K T E. 

§. 118. 

Aan den endeldarm, door de blinde aambeijen. 

Zie §. 106. 

Door kleinen uitflag op de huid , of door 

fcherpte van het zweet, die word verzagt, als 

men zig met azynwater wascht, of veel latouwzalade 

met azyn of citroenzap eet. Men kan 

ook kalkwater, met veel gemeen water dun gemaakt, 

gebruiken om te waschen. 

'Er is een onöphoudelyk zoort van jeukte, 

dat den flaap volftrekt belet, als men volbloedig 

word, en dat na 't aderlaten en koppen ophoud. 

Het jeuken van de huid, als men vergiftige 

mosfelen gegeten heeft , word door braak- en 

zure middelen verdreven. Zie §. 31. 

Lieden die ftenen, of kramptrekkingen in de 

nieren hebben , zo dat ze weinig pis ontlasten , 

krygen door de fcherpte, die in 't bloed blyfc, 

ene jeukte, die zeer moeilyk te genezen is, en 

die door pisdryvende fpyzen en geneesmiddelen 

word weggenomen. Zie §. 13 r. 

Het jeuken van het hoofd der gryzen, word 

door ingevrevene brandewyn, of door het 

waschen van 't hoofd met zeep, verzagt. 

K E E L ( K W A D E ) 

5. 119. 

Deze ziekte begint zomtyds met enige hitte, 

hoofdpyn , en zieding in het bloed, zomtyds 

al-

2$6 AlPHABETISCHE VERHANDELING 

alleenlyk met ene moeilykheid in 'tflikken, die 

fchielyk toeneemt, en den lyder dikwyls enige 

dagen het flikken volftrekt belet. 

Zo dra als het flikken moeilyk word, moet 

men de keel uitwendig warm houden , voornaamlyk 

als het ongemak uit ene verkoeling, het zy 

of van de voeten, of van den hals of keel, ontl 

ftaat. Men is gewoon een wolle kous,'s avonds 

warm van het been, om den hals te binden, 't 

geen niet kwaad is. Te gelyk gorgelt men de 

keel met lauw water, daar een weinig brandewyn 

in gemengd is, of met het aftrekzei van 

thee - boei met azyn gemengd, of met het aftrekzei 

van jonge eike bladeren ; door welke 

middelen alles zomtyds in een dag weder herfteld 

word. Doch als dit niet wil flagen, dan moet 

men aanftonds den tweden dag de verftopping 

in de klieren tragten te verdelen. Men neemt 

dikwyls droppels esfentie van witte pimpernel 

op een ftukje zuiker in den mond, en flikt het 

langzamerhand door. Of men gorgelt met een 

aftrekzei van falie en vlier , daar een wéinig 

witte pimpernelwortel by gedaan word; welk 

aftrekzei, men met gemenen honingazyn, of 

met fyroop van violen, in plaats van zuiker, 

zoet maakt. Tusfchen beide gebruikt men dikwyls 

een theelepel vol fyroop van rozen, met 

enige droppels vitrioolgeest aangenaam zuur gemaakt. 

Indien de kinderen met het gorgelen 

niet te regt kunnen komen, dan moet men hen 

de gorgeldranken in de keel fpuiten. Te gelyk 

legt men een warme pap , van gort en witte 

broodkruimen, in melk gekookt, om de keel, 

of kruiderzakjes van bonemeel, kamil-' en vlier- 

bloe-

DER SCHIELYKE ZiEICTEN. 237 

bloemen, van elks een handvol, met een dragme 

poeder van kamfer. 

Voor inwendige artzenyën kan men een buikzuiverend 

middel gebruiken , dat beftaat uit een 

half, df een geheel lood fenebladeren zonder 

ftelen, in een linne zakje gebonden, in pruimefoep 

gekookt en uitgeperst; en een drank van 

gerftewater, daar een weinig falpeter, en zo 

veel gemene honingazyn in ontbonden is, als 

aangenaam fmaakt, van welken drank de lyder 

hoe meer hoe beter lauw moet drinken. Als 'er 

'reeds in den beginne by volwasfenen ene fterke 

hitte van koorts plaats heeft, dan moet men hen 

ene ader op den arm doen openen, daaglykstwe 

klysteren van wei, door room van wynfteen 

gefcheiden, laten zetten, en een voetbad van 

lauw water gebruiken. Jongen kinderen zet 

men flegts enige bloedzuigers by.de oren, of 

aan de keel, en laat hen de klysteren en buikzuiverende 

middelen gebruiken. Men kan dan 

'ook pleisters van fpaanfche vliegen in de nek, 

of agter de oren leggen. 

Als, niettegenftaande deze pogingen, de pyn 

egter enige dagen toeneemt, dan is het te vermoeden, 

dat de klieren zullen openbreken. De 

keel zwelt dan meer en meer inwendig, het flikken 

word byna geheel onmooglyk, de hitte deikoorts 

neemt toe, en de flym in de keel word 

dik,en zeer benauwd. In dit geval moet men 

de buikzuiveringen herhalen, de keel uitwendig 

koppen, of 'er bloedzuigers aan zetten, 

met de klysteren, voetbaden, en de warme omflagen 

aanhouden , en de keel inwendig met melk, 

daar vygen in gekookt zyn, of met lynzaad inwater 

gekookt, dikwyls gorgelen, of dezelven 

in-


infpuiten; bovendien den damp van heet water, 

of van melk met vygen, dikwyls door den 

mond en neus inhalen, en om de flym vloeibaar 

te houden, dikwyls een halven lepelvol 

fyroop van violen, met vitrioolgeest zuur gemaakt, 

in een kopje aftrekzei van thee-boei 

verdund, in den mond houden. 

Deze behandeling is genoeg om het ryp worden 

van de verzwering in de keel af te wagten. 

Wanneer men eindelyk aan de klieren ene 

witte zagte plaats kan befpeuren, die de rypheid 

der verzwering te kennen geeft, dan laat men ze 

enen Heelmeester meteen lancet openen, of men 

doet zulks zelf door drukking of anderzins. Zo 

dra als de verzwering open is, bedaren alle toevallen 

van uur tot uur, indien 'er niet nog ene 

andere voor handen is, zo als dikwyls gebeurt, 

dewyl doorgaans in ene kwade keel beide de 

klieren zweren. De opene verzwering heelt 

men, door nu en dan met een aftrekzei van- falie 

en honing-te gorgelen. Als 'er ene twede 

verzwering plaats heeft, daar moet men op dezelfde 

wyze mede te werk gaan. 

De hevige keelöntftekingen vorderen onvermydelyk 

de hulp van een Geneesheer, of Heelmeester; 

en als de kwade keel by andere ziekten 

komt, by voorbeeld de pokjes, de mazelen, 

de fprouw, enz. dan fpreekt het van zelfs, dat 

men de geneeswyze der voorname ziekte tc gelyk 

met deze, zo goed als mooglyk is, moet 

veiënigen. 

KIN-

DER SCHIELYICE ZlEKTEN. 239 

K I N D E R P O K J E S . 

§. 120. 

1. 't Is niet gemaklyk deze ziekte van andere 

uitflagziekten in den eerften aanvang te onderfcheiden. 

Zomtyds zyn 'er pokjes, daar de kinderen 

geheel niet ziek door zyn, en die men 

onverwagtaan hen befpeurt, terwyl ze fpelen, 

eten, drinken, flapen, en wel te moede zyn; 

in dit geval hebben zy geen Geneesheer nodig, 

en men zou ze byna onregt aandoen, indien 

men ze wilde te bed houden, en geneesmiddelen 

doen gebruiken. Doch by de gewoonlykfte 

pokjes zyn de kinderen enige dagen voor den 

uitllag ziek; en uit hoofde van de onzekerheid 

of het pokjes, mazelen, fcharlakenkoorts, of 

andere ziekten met uitflag zullen worden, moet 

men zig alleenlyk in dit tydperk van zodanige 

middelen bedienen, die 'voor alle die ziekten 

heilzaam , en geenzins fchaadlyk zyn. Men 

kan hier met te meerder gerustheid te werk 

gaan, dewyl ze allen voor den uitflag dezelfde 

toebereiding vorderen. Het voorname onderfcheid, 

dat men voor den uitflag, en in de 

volgende tydperken, in den leefregel, en in de 

geneeswyze der lyders, die de pokjes op ene 

hevige wyze bekomen, heeft in acht te nemen, 

rust merendeels op hunne voorgaande en tegenwoordige 

gefteltenis; of zy naamlyk fterk, en 

volbloedig zynde, door ene hevige koorts, met 

derzelver gewone toevallen, worden aangetast: 

of dat zy teder, zwak, uitgeteerd, en zieklyfc 

zyn, en in de eerfte dagen de koorts krygen 

met


met ene langdurige koude, huivering, en rekking 

der leden, daar geen hitte, of alleenlyk 

ene branding der huid, met een kleinen, zwakken, 

ingetrokkenen, doch fnellen polsflag, op 

volgt. Deze twe yerfcheidenheden zullen wy 

afzonderlyk in de gehele behandeling in 't oog 

houden. 

Leefregel en geneeswyze voor fterke 

volbloedige geftellen. 

2. Eerfte tydperk 'voor den uit/lag. Zodanige lyders 

moeten weinig fpyzen in 't algemeen , doch 

inzonderheid geen vleesch, visch, nog eijeren 

gebruiken , alleenlyk zeer dunne vleeschfoepen 

met groenten en citroenzap daar in, of liever 

enkel lugte groenten, gekookt of gebraden ooft, 

versch of gedroogd; gerftegort, ryst, dun gekookte 

grutten, lago, als mede rauwe vrugten 

die een dun zap hebben, als kersfen, aalbesfen 

, moerbeziën, enz. en welgebakken lugtig 

wit biood. Alle zoorten van zuuragtige fpyzen 

zyn hen dienstig. Men moet de lyders volftrekt 

niet tot het eten aanzetten; maar in tegendeel, 

zo fterk als mooglyk is, .tot veel drinken 

tragten te bewegen. 

3. De beste dranken zyn gerftefoep met citroenzap, 

of. met azyn, of room van wynfteen, 

zuur gemaakt, en wat honing daar by 

tot een aangenamen fmaak, of broodwater van 

wit brood, op dezelfde wyze zuur gemaakt, 

en met honing gemengd, of klare wei, of 

fchoon water met citroenzap en zuiker (limonade), 

of op een ander tyd dunne amandelmelk, 

of

DER SCHIELYKE ZlEKTEN. 24.I 

of melk met viermaal zo veel water gemengd. 

Deze dranken moeten alle lauw gegeven worden, 

zo dat 'er de koude maar af is. 

4. Men moet de kamer der zieken fteeds 

lugtig, koel, en zuiver houden. De lyder 

moet zo veel als mooglyk is opzitten, of maar 

ligt gedekt op matrasfen liggen; men moet hem 

ook dikwyls fchoon linne aandoen, dat een weinig 

warm gemaakt is; als dit maar voorzigtig 

en fchielyk gefchied, dan doet men het niet 

alleen zonder gevaar, maar 't is zelfs hoognoodzaaklyk. 

5. Men moet den lyder niet veel tot flapen 

aanzetten, en voor al den flaap door geen artzenyën 

tragten te bevorderen, 't Is mede een 

verderfiyk vooroordeel , den lyder zweetdryvende 

, of andere verhittende geneesmiddelen 

te geven, of hem zeer warm te houden, om 

den verwagten uitflag uit te dry ven: veiliger is 

het, dit werk aan de Natuur over te laten. 

6. In het geval van ene hevige koorts voor 

den uitflag, daar wy thans over handelen , is 

het altoos nuttig de volbloedigheid te verminderen; 

men behoeft niet te vrezen, dat 'er de 

uitflag door weg zal blyven, in tegendeel zal 

dezelve gemaklyker volgen. By volwasfenen 

opent men een of meermalen ene ader op den 

arm, of op den voet; by jonge kinderen zet 

men bloedige koppen op den arm, of bloedzuigers 

aan de flapen van 't hoofd, in de nek, of 

aan de fchouders. 

7. Insgelyks is het in de eerfte dagen nodig, 

wat het gevolg van de koorts ook zyn mag, door 

zagte middelen den buik te zuiveren. Hiertoe 

dient de volgende buikzuiverende drank: men 

Q laat

24* ALPHABETISCHE VERHANDELING 

laat twe lood gezuiverde tamarinden, en een 

half dragme falpeter in agt lood water een ogenblik 

koken, dan doet men 'er vier lood manna 

by, en giet het door een doek. Hiervan geeft 

men kinderen beneden de twe jaar twe lepels 

vol , en als het in twe uren niet werkt, herhaalt 

men zulks. Kinderen, die ouder zyn, 

geeft men op dezelfde wyze drie lepels vol. By 

zuigelingen kan men wat manna gebruiken, of 

alleenlyk klysteren. 

8. Men moet alle deze lyders daaglyks, en 

zomtyds enige reizen daags , klysteren zetten 

van wei, met een lepel vol honing gekookt, 

daar men vervolgens twe lepels vol olyfölie, 

en een vingerhoed gemeen zout by doet. 

9. Om de hitte tegen te gaan, en den lyder 

te verkwikken en te laven , moet men hem, 

behalve de bovengemelde dranken, alle uur een 

klein kopje vol van den Volgenden koeldrank 

geven: men mengt onder een kan gerftewater 

een half pond fyroop van violen, en een half, 

of een geheel lood geest van zwavel. Deze 

aangename drank word zo lang gebruikt,tot dat 

de koortshitte bedaart, en kan in ieder der volgende 

omftandigheden der ziekte , naamlyk 

onder en na den uitflag , in ruimte gebruikt 

worden, zo lang als het de fterke hitte vordert. 

Men kan ook in de bouillon , die gedronken 

word, wat falpeter ontbinden. 

10. Tegen de hevige rug-, lenden-, en kolykpynen 

, voor en onder den uitflag, is het 

aderlaten, klysteren, veel drinken ,lauwe voet- 

'baden, of omflagen van warme melk in de lenden; 

en tegen het fterk eilen, met ene droge huid, 

zyn


zyn dergelyke omflagen aan de dyën , aan de 

benen, en aan de voeten, dienftig. 

11. Indien het braken niet te hevig is, houd 

men zig aan N. 7. en 8. Doch anderzins geeft 

men na elke braking twe theelepels vol van de 

wateragtige esfentie van rhabarber,in een fpyslepel 

vol kruisenrnuntwater , met zo veel alzemzout 

als op den punt van een mes kan liggen. 

Of men geeft telkens een fpyslepel vol 

van dit mengzel: neem een half lood alzemzout, 

meng het met zo veel citroenzap als tot de faturatie 

verëischt word, giet daar by een half pond 

fonteinwater, twe lood geestryk kaneelwater , 

en anderhalf lood fyroop van oranjeappelen.. Op 

de maag legt men kruiderzakjes van kruisenmunt, 

en fafraan, in rynfche wyn gekookt. 

12. De flapeloosheid, het fchrikken,opfpringen,en 

de ftuiptrekkingen vorderen geen andere 

behandeling als de al te hevige koorts. Als de 

ftuiptrekkingen te lang duren, moet men twe 

klysteren na elkander zetten, een paar kopjes 

vol bloed aftappen , en als de lyders niet van 

zelfs braken , met ene olieagtige veder in de 

keel het braken verwekken, of door een of twe 

lood braakwyn van de ipecacuanba, met een half 

lood fyroop van perfikebloemen gemengd; 'c 

welk doorgaans den aanval fluit. 

13. Tegen de hardlyvigheid bedient men zig 

van de middelen N. 7. 8. en 9. 

14. Den buikloop, voor den uitflag met hevige 

koorts, indien hy niet onmatig is, moet men 

niet floppen. Men laat alleenlyk gerftefoep, 

daar wat falpeter in ontbonden is, of een dergelyk 

afkookzel van ryst, drinken. Ook kan 

men hier van de esfentie van rhabarber met 

Q 2 kruis.


kruisenmuntwater , N. rr. 's morgens en 's avonds 

gebruik maken. In de dranken ontbind 

men arabifche gom, en men zet klysteren van 

half melk en half kalk water , met een weinig 

llyfzel 'er in gekookt. 

15. Tegen de opftopping, branding offnyding 

der pis moet men veel zuur en falpeter in de 

dranken geven, en den lyder koel houden. 

16. Het neusbloeden is by ene hevige koorts 

zeer wenschiyk, en moet volftrekt niet gefluit 

worden. Men moet maar regt op zitten, niet 

bukken, gerust en koel tragten te blyven, en 

den koeldrank N. 9. gebruiken. Indien 'er ene 

ontlasting van bloed N. 6. voor af gegaan is, 

dan zal het neusbloeden niet ligt te hevig worden 

; doch als men het wil floppen, om den 

lyder niet te veel bloed te doen verliezen, dan 

liandelt men volgens §. 98. N. 2. 

17. Als 'er in de eerfte dagen reeds over pyn 

in de keel geklaagd word, dan zyn de aderlatingen 

N. 6., de klysteren, de verkoelende geneesmiddelen, 

de ftovingen van den hals met 

warme omflagen , de mostertdeeg aan de voetzolen 

, die uit zuurdeeg , mostert, zout en 

azyn onder malkander gekneed word, en het 

gorgelen met water, daar gemene honingazyn 

in gemengd is, de verëischte middelen. 

18. De ogen, die in den beginne ontftoken, 

of zeer aandoenlyk zyn , moet men voor het 

fterk licht bewaren, niet vryven, maar de oogleden 

dikwyls met melk en rozewater betten. 

19. Geneeswyze onder den uitflag. De koorts 

bedaart doorgaans merkelyk, zo dra de pokjes 

beginnen uit te komen, 't welk van den derden , 

of vierden dag der ziekte , tot den zevenden 

duurt


duurt. In dit geval heeft men flegts den leefregel 

N. 2. 3. en 4. in acht te nemen. Doch 

als de koorts hevig aanhoud, dan moet men van 

de hulpmiddelen N. 6. 7. 8. en 9. gebruik maken. 

'Er zyn zomtyds gevallen, daar de uitflag 

niet behoorlyk voortgaat, of daar de pokjes, 

na dat zy zig vertoond hebben, weder inflaan. 

Hier moet men zeer nauwkeurig den toefland 

van hevige koorts , van dien van zwakheid , 

onderfcheiden; want het heeft in beiden plaats. 

Als by een tragen uitflag tekens van hevige koorts 

en volbloedigheid plaats hebben, dan moet men 

eens of meermalen aderlaten , vervolgens enige 

greinen kamfer met twe of driemaal zo veel falpeter 

onder zuiker gevreven , als een poeder 

met aftrekzei van thee, of in fyroop van den 

gezegenden distel, ingeven , en pleisters van 

fpaanfche vliegen aan de armen en benen, of 

ook wel in den nek leggen. Men moet dit kamferpoeder 

alle vier uren herhalen, tot dat de 

pokjes behoorlyk opkomen. 

20. De toevallen worden in dit tydperk even 

als voor den uitflag, in dezelfde omftandigheden, 

behandeld. Om het aangezigt voor al te 

veel pokjes te behoeden, is het koppen op de 

armen, het affnyden van 't hair van 't hoofd , 

het betten van de borst met runderblazen met 

melk, en van het aangezigt met doeken in melk 

gedoopt, in deze dagen dienftig. De ogen behandeld 

men met wyn,of rozewater met melk, 

daar wat fafraan in is. Als de pokjes ongewoon 

veel,zamenvloeijend,en de lyders zeer verhit, 

dorflig, en onrustig zyn, en fleeds eilen, dan 

moet men ze zorgvuldig aan den koelen leefregel 

en de verkoelende geneesmiddelen,als voor 

Q 3 den


den uitflag, houden. Het bloedhoesten, de 

aamborftigheid , de hete adem en de fterke 

koorts , vorderen herhaalde aderlatingen, en 

ruimte van den koeldrank N. 9. Doch die 

is een gevaarlyk toeval. 

21. Geneeswyze ondtr de verëttering. Omtrent 

drie dagen na het uitkomen der pokjes , beginnen 

zy te jeuken, geel en ryp te worden, 

cn te ftinken. Dit duurt drie of vier dagen 

eer ze beginnen te drogen , 't welk men het 

tydperk der verëttering noemt. Als alles gematigd 

is , houd men zig aan den leefregel 

N. 2. 3. en 4. Zo dra de pokjes geel zyn, 

geeft men het buikzuiverend middel N. 7. Indien 

'er veel pokjes zyn, volgt doorgaans, in 

fterke volbloedige lyders, den tweden dag der 

verëttering, of omtrent den negenden der 

ziekte, een nieuwe koorts, die de twede, of 

verëtteringkoorts , genoemd word, daar men 

in dit tydperk de geneeswyze voornaamlyk na 

moet inrigten. Doch te gelyk komen hier ook 

gewigtige toevallen in aanmerking , inzonderheid 

het inflaan der pokjes , de zwelling van 

het aangezigt en van de keel , de kwyling , 

de fchielyke verplaatzingen van etter, enz. 

22. De leefregel blyft als N. 2. 3. en 4. 

Men moet dikwyls van de klysteren N. 8. en 

van den koeldrank N. 9. gebruik maken. Als 

de hitte gróót, de polsflag hevig, en de lyder nog 

volbloedig is, of eilt, dan kan men ene ader op den 

arm openen, en vervolgens den purgeerdrank 

N. 7.voorfchry ven, inzonderheid als de klysteren 

geen genoegzame ontlasting geven. Zo dra als 

de koorts wat. tusfehenpoost, moet men aanftonds


ftonds den lyder het extract van den koortsbast 

, zo veel als mooglyk is, by den koeldrank 

N. 9. 'laten gebruiken. 

23. Als de lyder zeer pynlyk en onrustig is, 

en de verëtteringkoorts merklyk ophoud, dan 

kan men 's morgens of 's avonds wat opium, 

of het laudanum, geven, om de pynen wat te 

bedaren; doch als 't vermyd kan worden, is 't 

beter niet. 't Is in dit geval altoos heilzamer, 

van de aderlatingen, de buikzuiverende middelen 

, en byzonderlyk van den koeldrank _ een 

overvloedig gebruik te maken, of ten minste 

zulks vooraf te beproeven. 

24. Om de zwelling van het aangezigt, en 

van de keel, die zo veel zorg verwekt, veilig 

te verminderen, moet men bovendien de rype 

pokjes openen, en met ene fpons met warme 

melk uitbetten. Dit moet daaglyks herhaald 

worden, om dat ze fchielyk weer vol etter 

zyn. Ook moet men de voeten in warm water 

zetten, en 'er vervolgens mostertpappen aanleggen 

, om de zwelling der bovenfte delen 

fchielyk te verminderen, 't welk de lyders zeer 

veel verligting geeft. 

25. Wanneer in dit tydperk de pokjes eensklaps 

inflaan , ledig worden, en de zwelling van 

het aangezigt verdwynt, dan geeft dit te kennen 

, dat de etter na binnen keert, 't welk 

hoogstgevaarlyk is. In dit geval moet men de 

etter na de handen en voeten tragten af te leiden, 

en tot dat einde blaartrekkende pleisters 

aan de voorarmen en handen, en omflagen van 

verzagtende kruiden in melk gekookt aan de 

voeten leggen, men zet alle twe uren de klysteren 

N. 8. en men mengt den honingazyn van 

Q 4 zee-

,248 ALPHABETISCHE VERHANDELING 

zeeajuin onder den gerftedrank om de ontlasting 

van de pis te bevorderen. Ondertusfchen moet 

men nauwkeurig acht geven, waar de etter-na toe 

gaat. Gaat dezelve na de hersfenen, en veroorzaakt 

razerny, verduistering van 't gezigt en iluipen, 

en is het bloed in hevige zieding; dan 

moet men wederom aderlaten , fpaanfche vliegpleisters 

aan de kuiten leggen, alle twe uren klysteren 

van wei, honing, olie en zout zetten,en 

het voorfchriftN. 3. 4. en 9. in acht nemen,dewyl 

de hitte en dampige lugt het inflaan der 

pokjes meest te weeg brengt. Indien de etter 

zig in de borst neerzet, dan ademt de lyder 

fnel en moeilyk, hy klaagt over drukking in 

de borst, heeft een heten adem, en grote benauwdheid; 

dan moet 'er wederom ene ader 

geopend worden, als de pols vol en hard is; 

of ten minste geeft men den purgeerdrank 

N. 7. alle twe uren enige theelepels vol honingazyn 

, de klysteren als boven, den koeldrank 

N. 9. en, als 't mooglyk is, laat men 

den lyder den damp van heten azyn met water, 

dikwyls en lang, in de long halen. En 

men gaat met dit alles zo lang voort, tot dat 

de borst wederom vry is. De warme verzagtende 

omflagen aan de kuiten, de mostertdeeg 

aan de voeten, en de blaartrekkende pleisters 

aan de voorarmen, zyn hier mede zeer dienstig. 

Als de etter na den onderbuik gaat, en 

een onmatigen buikloop verwekt, dan geeft 

men fchielyk agt, tien of meer droppels laudanum 

in den drank, men legt blaartrekkende 

pleisters aan de kuiten, en laat den lyder veel 

warme melk, met arabifche gom gekookt, 

drinken, om den buikloop, de fcherpte en het 

ver-


verval van kragten tegen te gaan. Gaat eindelyk 

de etter na de uitwendige huid of leden, en 

verwekt daar ene zwelling, dan legt men 'er 

verzagtende kruiden op, die in melk gekookt 

zyn, en opent dezelve hoe eer hoe liever. 

By deze ongelukkige omwenteling der ziekte, 

is 't inderdaad een meesterfl.uk, om den 

waren toeftand van kragten, en volbloedigheid, 

van dien van zwakheid, wel te onderfcheiden. 

26. Zo lang de kwyling in dit tydperk overvloedig 

is, moet men de moeilykheden derzelve, 

door zulk ene legging des lyders, dat 

het fpeekzel ter zyde uit den mond kan vloeijen, 

door een mondfpoeling uit half water en 

half melk, of uit rapefoep met fyroop van violen 

gemengd , of vygefoep , of honingwater, 

tragten te verminderen , en hem veel melk 

met zuiker laten drinken. In den flaap vermindert 

deze vloed ten nadele van den lyder, 

dien men daarom niet lang agter malkander 

moet laten flapen. De kinderen, die niet 

kunnen gorgelen, fpuit men gemelde dranken 

dikwyls in de keel,'t welk men ook in de neusgaten 

moet doen, om de ademhaling gemaklyk 

te houden. Indien de kwyling niet wel 

haren gang gaat, dan neemt men honingazyn 

van zeeajuin met warm water om in te fpuiten, 

't geen dezelve bevordert. Houd dezelve 

geheel op, zonder dat de handen zwellen, 

of de urine vermeerdert, dan handelt 

men volgens N. 25. 

De ogen, die dan gezwollen zyn, worden 

op gelyke wyze als in 't vorige tydperk, en zo 

ook de overige toevallen, behandeld. 

Q.5 27.


27. Geneeswyze by bet opdrogen na ene hevige 

loorts. Indien alles wel gaat, houd de verëttering 

koorts in twe dagen op, en dan beginnen 

de pokjes te drogen en af te vallen; de zwelling 

van 't aangezigt vermindert , en daar tegen 

zwellen doorgaans de handen, of de ontlasting 

der pis vermeerdert. Als de kwyling 

nog aanhoud, moet dezelve niet gefluit worden 

, dewyl ze veeltyds het zweren der oorklieren 

voorkomt. Dit tydperk der opdroging 

duurt van den elfden dag af tot de genezing 

toe. 

28. De lyder moet gedurende dien tyd twe-, 

of driemaal in de week den buikzuiverenden 

drank, N. 7. of van twe tot vier dragmen 

ekÜuaiiwn lenitivum, of een ander buikzuiverend 

middel , gebruiken ; langzamerhand tot 

den gezonden leefregel wederkeren, en de 

naween der pokjes tragten voor te komen, met 

de etter uit het bloed te brengen, door de 

rype pokjes over het ganfche lichaam beftendig 

te openen, en als ze alle droog zyn, door 

het aderlaten. 

29. Het beste middel tegen de naden is 't gemelde 

openen der pokjes. Als 'er reeds een 

korstje op de huid zit , dan ltrykt men die 

plaatzen met een zalfje uit zoeten amandelolie 

en appelzalf (ung. pomat.') tot gelyke delen 

gemengd. 

30. Als de ogen zeer brandig, gezwollen, 

of met pokjes bezet zyn, dan legt men geftadig 

warme melk, of een pap van witte broodkruimen 

in melk gekookt, op dezelven. 

31. Indien 'er een hardnekkige hoest overblyft, 

dan purgeert men den lyder dikwyls met zwavel

DER SCH.IELYKE ZlEKTEN. 25Ï 

vel van fpiesglas, en tusfchen de purgeerdagen 

Iaat men hem enige droppels laudanum in fyroop 

van althaea gebruiken, of men geeft een half, 

of een geheel lood fyroop van maankoppen, en 

warme melk met de helft felferwater. 

32. Wanneer de zwelling der benen niet 

wykt, dan legt men 'er verzagtende omflagen 

op, en men herhaalt de buikzuiverende middelen. 

De lichaamsbeweging en de zure dranken, als limonade 

, wei, enz. kunnen anderzins van dienst zyn , 

om de ontlasting der pis te bevorderen. 

33. De buikloop , die zomtyds onder het 

opdrogen, tot verligting van den lyder plaats 

heeft, moet door rhabarber, room van wynfteen 

, en falpeter onderhouden worden. 

34. Als de zamenlopende pokjes kwade wegëtende 

verzweringen overlaten, die moet men 

met rozenhoning, door ene behoorlyke hoeveelheid 

van geest van vitriool zuur gemaakt, 

beftryken. 

Leefregel en geneeswyze voor tedere 

zwakke geftellen. 

35. Voor dm uitflag. Indien zodanige lyders 

eniê fpyzen willen gebruiken, dan dienen hen 

dunne vleeschfoepen , met het zap van oranjeappelen 

, of van citroenen, gekookt of gebraden 

ooft met een weinig kaneel, kersfen,moerbeziën, 

ingelegde queën , gekookte gort met 

wat kaneel, limoenen, en oranjeappelen met 

zuiker, fago met water, en met wat wyn gekookt, 

kalfsvleesch met citroenzap, enz. 


dunne amandelmelk met wat kaneelwater; limonade 

met een weinig wyn;gerftefoep met wyn; 

wei, en broodwater met fyroop van zure granaatappelen, 

enz. gebruiken. 

37- De lugt in de kamer moet fteeds fris en 

koel gehouden worden; deze lyders kunnen wei 

bedden verdragen; en de verwisfeling van linnegoed 

is hier onnodig, ja zomtyds fchaadlyk. 

38. Ten aanzien van de verminderingen van 

het bloed: zulks is in dit geval van zwakheid het 

best, dat ongeoefende lieden zig daar niet mede 

inlaten. Indien 'er gene duidetyke blyken van 

overlading der maag , of van wormen in de 

darmen plaats hebben, dan zyn hier ook de eigenlyke 

buikzuiverende middelen ondienstig, 

't Is dikwyls voldoende, den lyder daaglyks een 

klysteer van wei, daar een lood koortsbast in 

gekookt is, te zetten; en als de maag al moest 

gezuiverd worden, dan moet men daar of fyroop 

van rhabarber,of by ouder kinderen een halven 

fpyslepel vol van de watera'gtige tinctuur van 

rhabarber , met even zo veel kaneelwater, 

en met wat zuiker zoet gemaakt; of anderzins 

een zagt braakmiddel, dat te gelyk purgeert, 

voorfchryven. Men kan tot dit einde een half, 

of een geheel grein braakvvynfteen, naar den 

ouderdom van 't kind,in een paar kopjes aftrekzei 

van thee, of van kamillen, ontbinden, en 

daarvan eerst de helft met veel warm water, en 

indien 't nodig is, een uur daar na, de andere 

helft ingeven, enz. 

39. Dewyl men in dit geval van zwakheid de 

kragten moet tragten te bewaren, en het dreigend 

bederf der vogten voor te komen, zo zyn 

bier de dranken N. 36. met zuur en wyn voldoen-


doende. Men moet reeds in de eerfte dagen, 

indien de zwakheid groot en beftendig is, van 

een bederf tegengaand geneesmiddel, naamlyk 

het extract van den koortsbast, gebruik 

maken. Men kan twe dragmen van dit extract 

in twintig lood kersfewater ontbinden, 

en 'er drie lood fyroop van gehele citroenen 

bydoen , daar men kinderen boven de 

twe jaar alle twe uren zo veel van ingeeft, 

dat ze dit geheel mengzel in vierentwintig uren 

uitgebruiken. Dit moet ook in de volgende 

tydperken gefchieden, als de zwakheid groot 

is. Jonger kinderen nemen flegts de helft in 

dezelfde tyd; en als het zuigelingen zyn, dan 

kan de min, of zoogfter, daaglyks den koortsbast 

gebruiken. Men moet hier ook de klysteren 

N. 38. daaglyks aanwenden. 

40. Behalve deze inwendige geneesmiddelen, 

zyn hier mede de blaartrekkende pleisters,, 

of de mostertpappen, of de geftotene knuflook 

aan de kuiten en voeten der kinderen nodig, 

om de menigte der pokjes in 't aangezigt, de 

ontfteking der keel, der ogen , enz. voor te 

komen. 

41'. Deze regels heeft men in't algemeen voor 

den uitflag in zwakke geitellen in acht te nemen. 

Egter moet ik hier nog aanmerken, dat 

de zwakheid zomtyds uit al te grote volbloedigheid, 

en zomtyds uit wormen ontftaat, 't welk 

veranderingen in de geneeswyze vordert, die 

men des onkundigen niet wys kan maken. 

42. De pyn in 't lyf, in den rug, en in de 

lenden, moet enkel door het zagt vryven der 

delen met warme doeken , daar wat kamfergeest 

op is, door warme omflagen van wit brood met 

melk

254 ALPHAEETTSCHE VERHANDELING 

melk en fafraan, door de klysteren N. 38. door 

de blaartrekkende pleisters N. 40. enz. verzagt 

worden. 

43. Als het braken in dit geval plaats heeft, 

dan bevordert men het door enige kopjes aftrekzei 

van kamilbloemen. Doch indien het al 

te hevig aanhoud, dan gebruikt men de middelen 

N. 11. uitgezonderd dat men voor de klysteren 

N. 8. en de buikzuiverende middelen N. 

7. die van N. 38. bezigt. 

44. De zenuwtoevallen , by voorbeeld het 

fchrikken , opfpringen , de fiapeloosheid, het 

eilen , ja zelfs de ftuipen, vorderen flegts ene 

nauwkeurige waarneming der regels N. 35—44. 

By de ftuipen maakt men veelvuldiger gebruik 

van de klysteren N. 38. en men verwekt het 

braken volgens N. 12. Men kan een half lood 

kamferpoeder in een linne zakje op het hartekuiltje 

leggen, 

45. Indien 'er geen afgang is , en men het 

Ivf van 't kind hoog opgefpannen, en hard bevind, 

dan moet men een dag bepalen, om door 

de buikzuiverende middelen N. 38. en door 

de klysteren N. 8. drie of viermaal herhaald, 

het lichaam ryklyk te zuiveren , en als zulks 

gelchied is, in de vorige geneeswyze aanftonds 

voortgaan, en het lyf door gemelde braakmiddelen 

N. 38. open houden. Doch als de 

buik niet hoog, nog hard, nog opgefpannen is, 

dan kan men het nog wel enige dagen op de klysteren 

en andere middelen laten berusten. 

46. Indien 'er een buikloop ontftaat, die den 

lyder meer verzwakt dan verligt, en dezelve 

door 't extract van den koortsbast niet geftuit 

word, dan geeft men zes of agt droppels van 't


laudanum liquidum van SYDENHAM, in een 

theelepel vol fyroop van queën, 't welk men 

om de agt of tien uren herhaalt. Men kan ook 

van de arabifche gom in de dranken, en van de 

klysteren N. 14. gebruik maken. 

47. Als de pis brandig en weinig is , dan 

geeft men den lyder veel warme melk te drinken 

, en men legt hem verzagtende kruiden in 

melk gekookt in doeken op den buik en op de 

fchaamdelen, De arabifche gom is hier in de 

dranken ook dienftig. 

48. Het neusbloeden is in dit geval fchaadlyk. 

De lyder moet zig regt op en gerust houden, 

en zeer veel koud water, met citroenzap en zuiker, 

drinken. Als het al te fterk word, dan 

moet men het tragten te ftillen. Men legt doeken 

, die in azyn gedoopt zyn, koud op het 

voorhoofd , in den nek, en op het lyf tusfchen 

de benen. Men fteekt een prop van zwam, of 

een wiek met aluin en wit van een ey in den 

neus; en men ontbind twe lood loodzuiker in 

een half pond azyn, men doopt'er linne doeken 

in , men legt die op het hart, en zb dikwyls 

als zy warm worden, ververscht men dezelven. 

Dit is doorgaans een kragtig middel. 

De behandeling der ogen , en die van de 

kwade keel is, uitgezonderd de aderlatingen, 

hier dezelfde als N. 17. en 18. 

49. Als de pokjes uitkomen is de leefregel en 

de geneeswyze dezelfde als te voren. Doch 

als de uitflag vertraagt, of weer terug gaat, 

dan moet men uit hoofde van het groot gevaar 

, ene fchielyke hulp toebrengen. Men 

. moet in dit geval de braakmiddelen N. 38. 

herhalen , meerder wyn geven, de blaartrekken-

ü5

DER SCHIELYKE ZlEKTEN» 257 

54. Als de afgang te veel vermindert, kan 

men N. 45. raadplegen. Doch als de buikloop 

nog aanhoud, en met geen hitte nog ontftekingpyn 

gepaard gaat, dan moet men clenzelven 

door agt, tien , tot zestien droppels laudanum in 

een theelepel vol diajcordium te keer gaan, om 

de vogten van de ingewanden na de huid te 

lokken. 

De kwade keel behandelt men hier volgens 

N. 17. uitgezonderd de aderlatingen. 

55. Als in dit, en in het volgend tydperk, 

het neusbloeden aanhoud , of wederkomt, of 

de pis, of het zweet van gedaante als bloed is, 

dan is de toeftand hoogstgevaarlyk. Men kan 

zig hier van de uitwendige middelen N. 48- bedienen. 

Inwendig is het overvloedig gebruik 

van 't extract van den koortsbast N. 39. de 

kamfer N. 19. en van den koeldrank N. 9. zeer 

nodig. 

56. Geneeswyze onder de verëttering. Als in de 

dagen van verëttering , met weinig of geen 

koorts, de lyder zig taamlyk wel bevind, danhoud 

men zig aan den vorigen leefregel. Doch 

als de lyder zwak, en flauw word, als hy begint 

te beven , als de pokjes in dezen toeftand, 

met ene zwakke pols, vermoeide ademhaling, 

verlies van alle kragten, bleek, flap, en blauw 

of zwart worden, als de kwyling ophoud, de 

zwelling van het aangezigt neerflaat, en egter 

de handen niet zwellen , de pis matig ontlast 

word , de zinnen verbysterd zyn , en 'er eilingen 

of een fterke buikloop bykomt; dan is 

de lyder in een toeftand, dien maar weinigen 

overleven. 

57. De geneeswyze blyfr, hier dezelfde als by 

R den


den uitflag; doch in plaats van de braakmiddelen 

houd men zig alleenlyk aan de zwavel van 

fpiesglas, die men 's morgens tot twe grein in 

louillon kan geven, voornaamlyk indien 'er bardlyvigheid 

plaats heeft, of de borst door het terug 

keren van den etter bezet is. By het gebruik 

van het extract van den koortsbast, voegt 

men ook dat van de kamfer, zo wel in-, als 

uitwendig, als mede de muskus, inzonderheid 

by het fpringen der pezen. De uitwendige verfterkende 

middelen, en de dranken met wyn, 

benevens den overigen leefregel moet dezelfde 

zyn als voor den uitflag. 

58. De kwyling vordert hier dezelfde hulp als 

N. 26. Zo dra dezelve ophoud, eer het tydperk 

volkomen voorby is, en de zwelling der handen, 

of de ontlasting der pis niet vermeerdert, 

maar de zwakheid toeneemt, dan zyn inwendig 

óe kamfer, de klysteren van den koortsbast, en 

uitwendig de blaartrekkende pleister;; aan de 

kuiten , en aan de armen , de veiligfte toevlugt 

, daar men de wei , door wyn gefcheiden, 

dikwyls met twe theelepels vol honingazyn 

van zeeajuin, by kan laten gebruiken. 

59. Het fchielyk invallen van de zwelling 

van 't hoofd en van de keel, en het terug keren 

van den etter, vorderen dezelfde hulpmiddelen 

als de fchielyk opgehoudene kwyling. Als 'er 

een onmatige hoest bykomt, dan moet men 

het laudanum voorfchryven. Gaat de etter na 

het hoofd , dan zyn de blaartrekkende pleisters 

aan de benen, en de muskus de voorname middelen; 

gaat hy na de borst, dan is het de zwavel 

van fpiesglas, met de blaartrekkende pleisters

DER SCHIELYKE ZlEKTEtf. 259 

ters; en gaat hy na 't onderlyf, en veroorzaakt 

een buikloop, dan is 't het laudanum en de melk. 

De builen aan de ledematen worden volgens 

N. 25. behandeld. Dit heeft men in dezen 

zeer gevaarlyken toeftand voornaamlyk in acht 

te nemen. 

60. Geneeswyze by bet opdrogen der pokjes. De 

meeste lyders, die zeer veel, of zamenlopende 

pokjes hebben, en reeds in een der voorgaande 

tydperken zwak geweest zyn, indien zy de rotkoorts, 

die zomtyds op de verëttering volgt, 

al gelukkig ontkomen , vervallen onder ene 

langzaam voortgaande opdroging in een ftaat 

van uittering, waardoor zy enige weken of 

maanden , geheel worden uitgeput, inzonderheid 

als de etter, die met het bloed omloopt, 

zo als doorgaans gefchied, na de long gaat, en 

hen teringagtig maakt. Hier moet men alle pogingen 

aanwenden, om het bloed van den etter te 

zuiveren, en de kragten te herftellen, en daarom 

zulke lyders, fchoon hun in de vorige tydperken 

uit hoofde van de zwakheid het aderlaten 

ondienstig was, na de derde week der ganfche 

ziekte wat bloed aftappen; dezelven dikwyls 

met de zwavel van fpiesglas purgeren, op 

de tusfchendagen veel koortsbast, tot den drank 

melk en chocolaad, en op een ander tyd dranken 

met vitroolzuur, een weinig wyn, verfterkende 

baden, en ene zagte beweging geven, 

en hunne leden dikwyls met wyn waschen. Het 

gaat met deze geneeswyze niet alleenlyk langzaam 

voort, maar dikwyls is zy zelfs nog vrugteloos. 

R 2 G e-

jtóo ALPHABETISCHE VERHANDELING 

Geneeswyze der rotkoorts na de Pokjes. 

61. Als by zeer veel, of zamenlopende pokjes, 

de etter byna alle vaten vervult, en de 

verëtteringkoorts twe dagen geduurd heeft, 

dan komt 'er doorgaans een bederf in het 

bloed, en in de ingewanden, en 'er ontftaat 

reeds op den elfden dag der ganfche ziekte, als 

de opdroging moest beginnen en de genezing 

volgen, ene nieuwe trage koorts, zo wel in 

fterke en volbloedige , als in zwakke en 

ziekelyke lyders , die met ene brandende 

hitte , rusteloosheid , benauwdheid , afmatting, 

ene uiterfte verzwakking, bysterzinnigheid 

, eiling, trillen der leden, opfpringen 

der pezen, en flauwten , gepaard gaat, waardoor 

dezelve zeer kwaadaartig word. Dikwyls is 

het gevolg van deze koortzen, het roodvonk, 

de fcharlake uitflag, een bederflyke buikloop, 

bederf der long (peripneumonia putrida) of van 

andere ingewanden, bloedige ontlastingen door 

de neus, of met de urine, of uit de long, het 

vuur in de ingewanden, koud zweet, ftuipen, 

en de dood. 

Het voornaam doelwit is het bederf tegen 

te gaan, den etter te ontlasten, en de kragten 

te bewaren: doch men moet by dit alles de omftandigheden 

van den lyder, ten aanzien van de 

pokjes, in acht nemen. 

02. Als by de aankomst van de rotkoorts, de 

zwelling en ontfteking van het aangezigt nog in 

goede orde zyn, en de kwyling behoorlyk voortgaat, 

dan moet men zulks zo tragten te houden, 

gelyk als by de verëttering gemeld is. ZieN. 57. 

58. en 59. Men bevordert den afgang door klyste-

DER SCHIELYK3 ZlEKTEN. fitfl 

teren van den koortsbast, en zomtyds door de 

zwavel van fpiesglas, men laat het extract van 

den koortsbast, als de koorts wat matig is, in 

ruimte gebruiken, en den lyder veel zure dranken 

drinken , inzonderheid gerstewater met 

room van wynfteen zuur gemaakt, tot dat de 

zwelling den elfden of twaalfden dag begint 

te zetten; en indien deze zwelling dan door 

die der handen vervangen word, en 'erzig geen 

andere kwade tekens opdoen , dan behoeft 

men niet te aderlaten, of te purgeren, maar 

men laat de zaak aan de Natuur over. Doch 

als de zwelling der handen die van 't aangezigt 

niet vervangt, en de pokjes nog niet regt 

vol etter zyn en zwellen, en de rotkoorts hare 

rol begint te fpelen, de ademhaling kort 

en fchielyk, en den lyder zeer onrustig word, 

en flapeloos blyft; dan moet men door herhaalde 

aderlatingen, en zagte buikzuiverende middelen 

uit tamarinden, manna, room van wynfteen, 

of enige dragmen van 't electuarium Imitivum 

in wei ontbonden , en door klysteren 

N. 8. de kwade ftoffen ontlasten, eer men in 

de vorige kuur voortgaat. Zo ook als by zamenlopende 

pokjes, het aangezigt en de handen 

behoorlyk gezwollen, en de pokjes vol 

rype etter zyn, en de kwyling behoorlyk haren 

gang gaat, doch by het ontzwellen van 

het aangezigt, en het ophouden der kwyling, 

de rotkoorts met benauwdheid, korte ademhaling, 

flapeloosheid en dunne bleke pis verheft, 

dan moet men den arbeid der Natuur 

door aderlatingen verligten, en door herhaalde 

buikzuiveringcn met gemelde middelen de kwade 

ftof, die door de reeds, verharde en met 

R 3 kors-


korsten overdekte pokken niet meer kan 

doordringen, na de darmen tragten af te leiden. 

Als dit beide niet gefchied, zal de rotkoorts 

daaglyks vermeerderen, en, of den lyder 

wegrukken, of in een elendig teringiigtig 

leven laten kwynen. 

63. Indien de rotkoorts na de derde week 

ontftaat, dan moet men dezelve door veelvuldige 

zure buikzuiverende middelen , door 

den koortsbast , en , zo dra 'er blyken van 

kwaadaartigheid bykomen, door wyn, kamfer, 

muskus, blaartrekkende pleisters, en andere 

middelen, die in andere zoorten van rotkoortzen 

dienstig zyn , tragten te boven te komen, 

(n) 

K O L Y K . 

§• 121. 

Over het loodkolyk, door metalagtige vergiften. 

Zie g. 14. 

Door fcherpe vergiften. Zie de fcherpe vergiften 

, en voornaamlyk g. 8. 

Door verkoeling. Zie § 96. 

Door overlading der maag. Zie g. 48. 

Door vergiftige fpyzen. Zie §. 30—38. 

Door onnatuurlyk doorgeflokce dingen. Zie 

§. 94. N. 3. en 4. 

Door 

(n) De inenting der pokjes, die de Schryver als een 

zoort van voorbehoedend middel aanmerkt, hebben wy 

hier overgeilagen, dewyl de voor- en nadelen derzelve, 

door vele Schryvers van onzen tyd, reeds overvloedig 

zyn aan den dag gelegd. Zie onder anderen: Hux- 

BAM, proeve over de koortzen en de kinderpokjes. By den 

Drukker dezes uitgegeven.

DER SCHIELYKE ZlEKTEN. fi&3 

Door hartstogten. Zie §. 97. . 

Door breuken. Zie Breuken. 

Door al te fterke buikzuiverende middelen. 

Zie 5. 25. 

Het bloedkolyk, dat by volbloedige lieden', 

welker aambeijen, of andere natuurlyke ontlastingen 

van bloed zyn opgehouden , of in 

wanorde geraakt, voofnaamlyk plaats heeft, 

vordert aderlatingen , ftovingen over den builc 

van flanel in lauw water, of in een afkookzel 

van verzagtende kruiden nat gemaakt, of 

die kruiden zelve op het lyf gelegd, lauwe 

voetbaden, het vryven van den buik, en ene 

grote hoeveelheid van lauw water voor den 

drank. 

Het kolyk, dat door wormen in de darmen 

veroorzaakt word, is geen aanhoudende, maar 

een afvvisfelende , zomtyds knagende , zomtyds; 

ftekende pyn , die van plaats verandert, en 

daar men open lyf by houd. Men moet uitwendig 

op de pynlyke plaa&, daar de worm 

knaagt, enige droppels fteenölie (petroleum) of 

olie van alzem invryven, en onder den drank 

olyfölie , of ook een paar droppels fteenölie 

mengen. Men kan ook enige dragmen fenebladeren 

in pruimeen korentefoep koken, en 

dit drinken , als de pyn maar niet 'op één plaats 

aanhoud. Zomtyds heeft men een , of twe 

fpyslepels vol honingazyn van zeeajuin nodig, 

als men voor ftuipen en grote benauwdheid bedugt 

is, om door het braken wat lugt te geven. 

Voor ktysteren zyn lauw water, of melk met 

veel zuiker zoet gemaakt, dienstig. Voorts 

heeft men middelen nodig tegen de wormen. 

Zie Wormen. 

R 4 Het

zc4 ALVHABETISCHE VERHANDELING 

Het windkolyk heeft zyne zitplaats kort bereden 

de maag overdwers, de winden huilen, het 

Jyf is verftopt en opgezet, doch niet hard of 

heet, en het laat zig zonder vermeerdering van 

pyn drukken en vryven. Het gaat byna altoos 

met een ander zoort van kolyk gepaard, inzonderheid 

met dat van overlading, 't Is ook het 

veiligfte, dat men liet 'op dezelfde wyze behandelt, 

§. 48. alleenlyk moet men nog in de klysteren 

van zout water,olyfölie, of lynölie mengen 

, en als dezelven afgang genoeg ontlast hebben 

, water,, daar eerenprys (ytronicd) in gekookt 

is, met olyfölie , daar toe gebruiken. 

Tot den drank is een aftrekzel van kamilbloemen, 

of van venkel, of anys , het dienfligst. 

By zeer hevige pynen zyn klysteren van tabaksrook 

nodig; doch als 'er fterk braken bykomt, 

dan neemt men flegts een pond water met dertig 

of veertig droppels laudanum liquidum tot de 

klysteer Een grote bloedige kop, of een blaartrekkende 

pleister op den navel, zyn hier ook 

van dienst. Men wagte zig voor verhittende 

geesrcn , en fpeceryën , die het kolyk verergeren. 

. 

Het galkolyk is in den beginne zonder koortzige 

hitte , het is kolerieke menfchen eigen , 

men heeft een bitteren mond, men voelt ene 

drukking in de-maag, 'er worden galagtige ftoffen 

opgeworpen, de pyn is boven in den buik, 

en dikwyls gaat 'er een galagtige buikloop mede 

gepaard. Men moet zeer veel zure wei, met 

honing zoet gemaakt, limonade, honingazyn, 

gerstedrank met room van wynfteen en wat honing, 

of alleenlyk koud water, of water met 

falpeter drinken; dikwyls verzagtende, of uit 

wei

DEK. SCHIELYKE ZlEKTEN, 

265 

wei en honing bereide klysteren laten zetten; 

wei, door room van wynfteen gefcheiden, alle 

uur een kopje vol, met vyftien grein falpeter 

daar in ontbonden , warm gebruiken, om den 

buik te zuiveren; zig tot over den buik in een 

lauw bad begeven , of verzagtende omflagen 

aanleggen ; by grote koortzige hitte en pyn ene 

ader openen, en dan, als 'er nog geen verzagting 

komt, een klysteer van water met twintig 

of meer droppels laudanum laten zetten. 

Vervolgens zyn 'er verkoelende buikzuiverende 

middelen nodig. Iemand die aan dit zoort 

van kolyk onderhevig is, moet inzonderheid 

by heet weêr, of na een fchrik en ontroering, 

of na overlading, dikwyls het digeftiefpoeder 

met falpeter §. 39. N. 4. of de mistuur 

§. 95. N. 2. of een dragme room van 

wynfteen, innemen , en niets dat fcherp of 

verhittend is, gebruiken, maar zig aan gemelde 

dranken, en aan de fpyzen uit het ryk der 

planten houden. 

Het kolyk dat uit ene ontfteking van de 

maag, of van de darmen ontftaat, word fchielyk 

door ene fnelle en harde pols, ene brandende 

hitte in 'c lyf, een rood aangezigt, 

opgefpannen buik, die het aanraken niet kan 

verdragen, geftadige onrust, hevige dorst, rode 

en brandende pis, verzeld, en kan ligt in 

het koud vuur in 't lyf, en in den dood eindigen." 

Alle verhittende middelen zouden hier 

vergift zyn. Men moet hier eerst ene ruime 

aderlating doen, en die twe uren daar na 

herhalen ; zeer veel verzagtende klysteren met 

olyföüe zetten , en dunne amandelmelk , of 

een aftrekzei van kaasjesbladeren, of gerstewa- 

R 5 ter

266 ALPHABETISCHE VERHANDELINO 

ter voor den drank geven, fteeds verzagtende 

omflagen, by voorbeeld flanel in lauw water 

nat gemaakt, of lynzaad of lynzaadkoeken in 

melk gekookt, op den buik leggen, of zelfs een 

lauw bad, zo als in 't galkolyk, voorfchryven. 

Als dit kolyk niet in 't koud vuur overgaat, 

blyft 'er nogthan's dikwyls ene verzwering na, 

daar een Geneesheer op bedagt moet zyn. 

K R A M P . 

§. 122. . . 

De ftuipen , vallende ziekte en verftyving, 

of zinvang, zyn zoorten van algemene krampen 

, die men in deze verhandeling kan nazien. 

Ieder hevige kramp , die lang duurt , kan 

aderlatingen , koppen, bloedzuigers, buikzuiverende 

en neerzettende middelen vorderen. 

Zomtyds is een blaartrekkende pleister op het 

krampagtig deel dienstig. Ten dezen aanzien 

kan men hier geen grondig berigt geven. 

De gewone kramp in de benen of anderzins 

, die zo pynlyk en lastig is , kan men 

dikwyls genezen, als men de harde fpier zo 

lang met warmen olyfölie vryft, tot dat dezelve 

zagt word, en men het been vervolgens in 

een taamlyk vast verband draagt. Men moet 

de benen, in dit verband gezwagteld, dikwyls 

in koud yzerwater, of fmitswater baden om 

ze te verfterken. Zodanig moet men 'er mede 

te werk gaan, dat men in de kramp zelve, de 

fpieren door verzagtende oliën, baden, omflagen, 

warmte, ja zelfs door het waschen met 

tinctuur van opium in olyfölie gemengd, verzag- 

te

DER SCHIEEYKE ZlEKTEN. 267 

te en ontfpanne, doch men moet ze vervolgens 

door bluswater , minerale waters, wyn, zenuwverfterkende 

geesten, vryving,koud water 

en zagte beweging tragten te verfterken. Men 

kan ook in hardnekkige gevallen, blinde koppen, 

de brandfteenkragt , en gezwaveld zout water 

gebruiken. 

LIPPEN. ("GESPRONGENE) 

§. 123. 

Men legt 'er warme kamilbloemen op, die in 

melk gekookt zyn, en als ze koud worden, ververscht 

men dezelven. De wond word met 

ene lippomade beftreken, die een weinig in een 

lepel over de vlam van een kaars gefmolten is. 

Men neemt een half pond ongezoute boter, zes 

lood gele wasch, even zo veel merg van rozynen 

zonder pitten , en merg van borsdorper 

appelen, men kookt het in een pot, tot dat 

een droppel daarvan niet meer fpringt als men 

dien op kolen laat vallen, men drukt vervolgens 

dit heet mengzel door een doek in rozewater, 

en als het koud geworden is fcheid men de 

zalf van het water af. 

LOOP, OF RODE LOOP. 

Voorbehoeding tegen dezelve. Zie §. 105. (0) 

MAAG- 

a

DER SCHIELYKE ZlEKTEM. 169 

Na vergiften, de kuur der vergiften. 

Na toorn en fchrik. Zie §. 97- N. D. en E. 

Door veel bloeden, het fchielyk Üuiten'der 

bloedftorting. Zie §.98. 

Door wormen, word even als de overlading 

behandeld. Zie §. 39. benevens de middelen 

tegen het wormkolyk. Zie §. 109. 

Als dezelve met de zode gepaard gaat. Zie 

^' Door ene zwakke , of zeer aandoenlyke 

maag, dan moet men zenuwverfterkende middelen 

gebruiken, by voorbeeld, twaalf of zestien 

grein muskus in fyroop van oranjeappelen, 

met een glas aqua vitae daar toe; uiten inwendig 

kamfer ; alle twe uren een half dragme koortsbast 

met wat wyn; dezelfde hoeveelheid poeder 

van oranjebladeren 's morgens en 's avonds; 

by ene aanhoudende hevige kramp een klysteer 

van warm water met vyftig of meer droppels 

laudanum liquidum daar in, en als de kramp dan 

nog weêrkomt , eerst een buikzuiverend , 

en°na de werking derzelve , het vorige klysteer. 

Zomtyds helpt ene blaartrekkende pleister 

op de maag gelegd, en als de pyn al te 

hevig is, moet men het aderlaten niet verzuimen. 

De verdere geneeswyze moet tegen de 

aandoenlykheid der zenuwen worden ingerigt. 

Zie §. 97. N. A. 

Door terug gedreven uitflag, of podagra, veroor- 

ook zeer het gebruik van de faleb; men fmelt by voorbeeld 

een dragme in agt óneen heet water over een matig 

vuur, 't welk men door een doek vringt, en tot een 

halven lepel vol alle twe, drie of vier uren ingeeft. HUttria 

medica de dyfenteria biliofo-contagiofa.

270 ALPHABËTISCHE VERHANDELING 

oorzaakt, moet men enige flokken brandewyn 

nemen, en blaartrekkende pleisters op de gevrigten 

der ledematen aanleggen. 

Door verhardingen in de maag, of ene andere 

onnatuurlyke gefteltenis derzelve, of van 

den flokdarm, moet alleenlyk door zenuwmiddelen 

, zo als die door ene zwakke maag ontftaat, 

verzagt worden. 

M A Z E L E N . 

§. 125. 

Deze ziekte is even algemeen als de pokjes, 

doch doorgaans niet zo gevaarlyk. Zy duurt 

maar agt of negen dagen, en heeft hare verfchillende 

tydperken , daar wy den leefregel 

en de geneeswyze van zullen voorfchryven. 

In bet tydperk voor den uitflag heeft 'er doorgaans 

ene hevige'koorts,als ene zinkingkoorts, 

plaats, die over't algemeen denzelfden leefregel 

vordert, als by de kinderpokjes §. 120 N. 2—5. 

befchreven is. Men kan hier nogthans zo veel 

zure dingen niet laten gebruiken als in de kinderziekte, 

om de heeschheid van de borst. Men 

houd zig daarom voornaamlyk aan den gerftedrank, 

ryst-, of fagofoep, of broodwater, met 

een weinig honingazyn, of op een ander tyd 

aan dunne amandelmelk, of melk met water, 

of zoete wei, gekookt ooft, en andere lugtige 

fpyzen en dranken, die lauw moeten gebruikt 

worden. De borst word met warme doeken bedekt; 

en als men 't den lyder kan beduiden, 

dan laat men hem dikwyls den damp van warm 

water inademen, om de borst te verzagten. 

Ly-

DER SCHIELYKE ZlEKTEN. 27I 

Lyders die volbloedig, fterk, en rood zyn, 

en die ene grote hitte en fterke pols hebben, 

moet men aderlaten, de kinderen worden hier 

zelfs niet uitgezonderd. 

Vervolgens is 't van het grootfte belang, dat 

men de lyders, door braking of afgang, zuivere. 

Het laatfte kan men door den buikzuiverenden 

drank, in de pokjes§. 120.N.7.opgegeven, 

in 't werk ftellen. Tot bet braken geeft men 

twe of meer greinen braakwortel, in een theelepel 

vol fyroop van althéa, en men bevordert 

het door enige teugen warm aftrekzei van kamilbloemen. 

Als men vermoeden heeft, dat 

de maag des lyders overladen is, dan moet men 

tot op den uitflag van de mazelen, het buikzuiverend, 

en het braakmiddel, om den anderen 

dag, als mede daaglyks klysteren als in de 

pokjes § 120. N. 8. gebruiken, om den lyder behoorlyk 

te zuiveren. Men kan nauwlyks geloven, 

hoe veel het hier op aankomt. 

Indien dit wel in acht genomen word, dan 

heeft men niet veel andere geneesmiddelen nodig. 

By ene grote hitte moet men egter in ieder 

kopje vol drinken zo veel falpeter doen, als 

op den punt van een mes kan liggen. Men kan 

ook van den koeldrank §. 120. N. 9. met voordeel 

gebruik maken, mits hy maar met een weinig 

geest van zwavel is zuur gemaakt. 

Lauwe voetbaden zyn in deze ziekte dienstig 

; doch zy moeten gansch niet heet zyn. Zy 

verzagten inzonderheid die ondraaglyke jeukte 

, welke de mazelen vervolgens veroorzaken. 

Men kan 'er daarom de handen dan ook in 

baden. 

Als men het aderlaten, om welk ene reden 

ook,

ij 2 ALPHABETISCHE VERHANDELING 

ook, of niet naar genoegen doen, of niet genoeg 

herhalen kan, dan moet men bloedzuigers 

aan de flapen van het hoofd zetten. 

Indien de hoest reeds erg is voor den uitflag, 

dan heeft men borstmiddelen nodig. De dranken 

moeten tot dat einde met de arabifche gom, 

die'er heet in ontbonden is, kleverig gemaakt 

worden; men kan ze ook met het zap van zoethout 

zoet maken. De damp van warm water 

moet vlytig gebruikt worden. De Hr. R. van 

ROSENSTEIN heeft een aangenaam borstmiddel 

aangeraden. Men mengt een doijer van 

een ey onder vier lood zoeten amandelolie, 

die koud geperst is, men doet 'er vervolgens 

vier lood dun afkookzel van paarlgerst, en 

twe lood fyroop van althéa by, men mengt 

dit alles tot dat het als een dikke witte melk 

word, en geeft 'er den lyder, zo dikwyls als 

de hoest flerk verheft, een, of meer lepels 

Vol van in. In plaats van de gewone thee 

geeft men een aftrekzei van linde-, of van 

vlierbloemen, met een vyfde gedeelte melk 

gemengd , te drinken. Zomtyds kan men de 

hoest niet anders als door 't laudanum, of dooide 

fyroop van flaapbollen, bedaren; van 't eerfte 

geeft men zes of agt droppels, en van 't 

laatfte een of twe lood in de gewone dranken. 

Doch dit moet alleen onder het onmatig hoesten 

, en nauwlyks twemaal in de vierentwintig 

uren gefchieden, en wel het best als 'er weinig 

hitte plaats heeft, en het lyf behoorlyk gezuiverd 

is. 

. Behalve de algemene geneeswyze vorderen de 

ogen, dat men 'er dikwyls den damp van warm 

water tegen aan laat komen, of dat men ze met 

lauw


lauw rozewater en melk wascht,om de fcherpta 

weg te nemen; men moet dezelven voor het 

licht bewaren, aan de flapen van het hoofd, en 

onder de ogen, bloedzuigers zetten, trekpleisters 

in de flapen leggen, en den lyder dikwyls 

een buikzuiverend middel laten gebruiken. 

Als de lyder ene hevige pyn en hitte in do 

keel heeft , zodanig dat hy meent te flikken, 

dan moet hy dikwyls met een lauw mengzel van 

geitemelk en weegbreewater gorgelen, en een 

theelepel vol fyroop van granaatappelen langzaam 

döorflikken. Om den hals moet men of 

verzagtende omflagen , of voor een korte tyd 

een warmen mostertdeeg aanleggen , om de 

huid maar een weinig rood te maken. Zie kwade 

keel. 

Het neusbloeden moet men als in dc pokjes 

volgens §. 110. N. 16. of N. 48. behandelen. 

De overige toevallen voor den uitflag der 

mazelen, als de buikloop, de hardlyvigheid, het 

braken , de ylhoofdigheid , de flapeioosheid , 

de ftuiptrekkingen, enz. worden op dezelfde 

wyze als voor den uitflag der pokjes §. 120. 

N. II—T4. behandeld. 

Dewyl de Natuur zelve onder dezen leefregel 

doorgaans genoeg uitdryft, heeft men gene 

andere uitdryvende geneesmiddelen nodig. Doch 

als de lyder tegen den vierden dag der ziekte 

in ene zwakheid mogt vervallen, waar door de 

mazelen niet behoorlyk uitkwamen, dan moet 

men de Natuur, op dezelfde wyze als in de pokjes, 

door warme dranken, kamfer, koortsbast, 

muskus , blaartrekkende pleisters , of mostertpap 

aan de benen, en door braakmiddelen 

uit de zwavel van fpiesglas, te hulp komen; 

S als


als mede de overige toevallen zodanig behandelen 

, gelyk als in den zwakken toeftand voor 

den uitflag der pokjes geleerd is. 

Onder den uitjlag der mazelen , welk tydperk 

doorgaans den vierden dag begint, en omtrenc 

drie dagen duurt, tot dat zy beginnen af te 

fchilveren , moet men de lyders niet warmer 

houden, dan te voren, niet doen zweten,maar 

alleen warme dranken geven, en gerust laten 

liggen , op dat de huid zonder zweten klamblyve. 

Als de uitflag behoorlyk zyn gang gaat, 

dan moet men flegts den vorigen leefregel in 

acht blyven nemen , en voor de bykomende 

toevallen zorg dragen. Indien de koorts hevig 

blyft woeden, en 'er te voren niet eens of twemaal 

is adergelaten , dan moet men den hals, 

nek, fcbouders en armen koppen, en aan de 

flapen van het hoofd bloedzuigers zetten, doch 

vervolgens, of indien dit reeds voor af gefchied 

is, de vorige geneeswyze, inzonderheid door 

veelvuldige klysteren, en als de maag vervuild 

is, of men wormen vermoed, door herhaalde 

braakmiddelen, voorts met falpeter, den koeldrank, 

en de overige bovengemelde middelen, 

voortzetten , tot dat de hevigheid der koorts 

bedaart. In dit tydperk moet men zomtyds ene 

nieuwe geneeswyze beginnen, naamlyk om de 

mazelen uit te dryven , als zy te langzaam 

uitflaan, of geheel niet uitkomen, of binnen 

den tyd van drie dagen bleek worden, ten 

minfte hier en daar, of als zy geheel inflaan. 

In alle deze gevallen, (doch in het eerfte alleenlyk 

als de lyder zeer zwak, hevig ziek, of 

in ene ongewone verdagte omftandighcid is) 

moet men de ftof der mazelen fpoedig na de 

huid

DER SCHIELYKE ZlEKTEff. 27$ 

huid leiden , om dat deze fcherpte anderzins 

inwendig gevaarlyke toevallen kan veroorzaken. 

Men doet zulks op de volgende wyze: 

Men laat een half dragme kamfer met zes 

gepelde zoete amandelen vryven, 'er een half 

pond water van geitebaard (aq. ulmariae) en een 

lood zuiker onder mengen, en van deze kamfermelk 

geeft men alle drie of vier uren een 

theekopje vol te drinken, tot dat de mazelen 

in haren naruurlyken ftaat zyn. Is dit niet 

fchielyk voldoende, dan geeft men 'er twe 

grein muskus tusfehen beiden in een theelepel 

gevrevene zuiker ; of dikwyls twe theelepels 

vol honingazyn van zeeajuin in de dranken, 

die men de lyders overvloedig warm Iaat drinken 

; men legt hun blaartrekkende pleisters, 

of mostertdeegaan de benen; poeder van koortsbast 

met kamfer onder het linne daar zy op» 

flapen ; men geeft hun tegen de nagt zes of 

meer droppels laudanum , of twe lood fyroop 

van flaapbollen , en als de uitfiag in die nagt 

niet weder komt, den volgenden ogtend drie, 

vier, of zes grein zwavel van fpiesglas in bouillon 

, en klysteren van den koortsbast in gerilewater 

gekookt, met twe lepels vol kamferazyn 

daar onder: zo dra de mazelen wel ftaan, 

laat men dit alles na, en dan heeft alleenlyk de 

vorige geneeswyze plaats. 

De jeukte, de hoest en andere toevallen,die 

in dit tydperk kunnen ftand grypen. worden als 

in het vorige tydperk, of gelyk als in de pokjes 

behandeld. 

Het opdrogrn der mazelen heeft men den zeven» 

den dag te verwagten , 't welk doorgaans het 

gevaarlykfte tydperk is. Als dan de koorts be- 

S 2 daar.t,


daart, en de lyder wel uitwaasfemt, dan houd 

men zig aan de vorige warme dranken, doch als 

de uitwaasfeming niet genoeg is, dan bevordert 

men dezelve door wat kamfermelk. 

Zo dra de rode vlekken in dit tydperk drogen 

en bleek worden , verwekt men den afgang of 

door den buikzuiverenden drank §. 120. N. 7. of 

kleine kinderen door zodanige middelen, als by 

den hoest zyn voorgefchreven. Dit moet men 

in twe dagen nog twemaal herhalen. Tegen 

den hoest, indien alles wel gaat, moet men 

dikwyls een theelepel vol van een borstmiddel, 

uit vier lood zoeten amandelolie , en even zo 

veel fyroop van violen, met wat kandyzuiker 

gemengd, laten gebruiken. 

Doch als integendeel de koorts aanhoud, of 

verergert ,'er weinig pis ontlast word, geen zweet 

nog buikloop volgt, en de hoest vermeerdert, 

dan gaat de ftof der mazelen doorgaans na de 

long, en verwekt veel gevaar. Men moet dan 

aanftonds ene ader op den arm openen , aan die 

zyde, daar de borst het meest bezet is, en zo 

dra dit de koorts wat vermindert, of blaartrekkende 

pleisters , of mostertdeeg aan de ergfte 

zyde der borst leggen , of dezelve koppen, of 

'er bloedzuigers aan zetten, of ze naarflig betten 

met verzagtende kruiden in melk gekookt, 

den damp van warm water dikwyls inademen, 

en, zo lang'er niets word opgehoest, zomtyds 

kamfermelk innemen , doch als 'er ene gele of 

bloedige ftof word uitgeworpen, veel gerftewater 

met honingazyn om te drinken, en den koeldrank 

voorfchryven. Bovendien moet men 

door klysteren daaglyks open lyf houden. 

Als 'er by de opdroging geen zweet, maar 

een

DER SCHIELYKE ZlEKTEV. 277 

een buikloop volgt, die den lyder opwakkert, 

den hoest vermindert , de maag doet flinken, 

en de kragten toenemen, dan zou het zeer nadelig 

zyn denzelven te fluiten. Men kan de 

pyn in 't lyf, die 'er mede gepaard gaat, door 

uitwendige middelen, die tegen de buikpyn zyn 

voorgefchreven, verzagten; doch als men den 

buikloop eindelyk moest tegengaan, dan doet 

men zulks even als in de pokjes. SYDENHAM 

en SAUVAGES genazen denzelven in de mazelen 

door 't aderlaten. Een kundig en ervaren 

Geneesheer moet hier het beste middel verkiezen 

, dewyl 'er geen algemene regel is. 

Zomtyds blyft 'er een teringagtige hoest na 

de mazelen over. De koorts vermindert wel, 

maar komt fteeds tegen den avond weder; de 

borst is eng, de keel heesch, de hoest brengt 

ene etteragtige ftof op , het lichaam verliest 

vleesch en kragten , en zomtyds komt 'er nog 

een bederflyke buikloop zonder pyn by,eer het 

leven eindigt. In zulke gevallen moet men den 

lyder verfche warme melk, als zyn enig voedzel, 

voor zyn geftadigen drank amandelmelk, foep van 

gepelde gerst, of water met een vierde gedeelte 

melk, daaglyks alle twe uren een dragme koortsbast 

in water, of het extract van den koortsbast 

met honing, of borstfyroop, laten gebruiken 

, en lichaams beweging bezorgen. De melkkuur 

is in dit geval voortreflyk, maar zy moet 

dan het enige voedzel zyn; men kan 'er met 

voordeel felferwater by drinken, indien dit de 

heeschheid in de keel niet vermeerdert. 

Zomtyds houd men een drogen hoest uit de 

mazelen, met fterke hitte over 't ganfche lichaam 

, en ene droge tong en huid. De Hr. 

S 3 Ti«.


TISSOT heeft zulke gevallen genezen , door 

de lyders den damp van warm water te laten inademen 

, door hun warme baden, en zeer lang 

niets anders als water en melk te laten gebruiken. 

Als vette kinderen, die veel taije zappen 

hebben en 'er bleek uitzien, een langdurigen 

hoest overhouden , dan moet men, by de overige 

middelen, nog het aftrekzei van vlierbioemen 

met honingazyn van zeeajuin voegen, en 

blaartrekkende pleisters aan de kuiten leggen. 

De zoete wei is dan beter dan de melk. 

De behandeling der ogen moet men tot de 

volkomcne genezing toe in acht nemen. Zomtyds 

blyven ze nog lang rood, en als ze dan heet 

cn pynlyk worden, moet men bloedzuigers aan 

de flapen en onder de ogen zetten,kleine blaartrekkende 

pleisters in de flapen leggen, blinde 

koppen in de nek, en herhaalde buikzuiverende 

middelen voorfchryven. De uitwendige middelen 

voor de ogen zyn boven gemeld. De Hr. 

van ROSENSTEIN pryst een warmen omflag 

óp elk oog , uit een weinig kamfer en vyfmaal 

zo veel faffraanpoeder met het merg van 

een gebraden winterappel gemengd, en op zngt 

plukzel geftreken. 

Als de ledematen na de mazelen met ene wateragtige 

zwelling bezet zyn, moet men dezelve 

door buikzuiverende middelen, lichaams bewe- 

ing, en als de lyder zwak is, door den koorts 

fi 

ast genezen. Het vergift der mazelen is on 

gemeen fcherp, en als 'er het lichaam niet behoorlyk 

van gezuiverd word , kan men jaren 

Jang ongezond blyven (p). 

NAGT- 

. £p) Ter voorbehoeding der mazelen, daar boven gewag 

van'

DER SCHIELYKE ZlEKTES. 279 

NAGTBLINDHEID. Zie Oogziekten. 

N A G T M E R R I E . , 

§, 126. 

Als de nagtmerrie door overlading der maag, 

inzonderheid van het avondeten veroorzaakt 

word, dan handelt men volgens §. 45. 

Ontftaat zy uit volbloedigheid, die door hare 

tekens kenlyk is (zie §. 137.) zonder dat men 

'svonds te veel gegeten, of gedronken heeft, 

en zonder ene ongefchikte legging; dan moet 

men aderlaten , en enige dagen na elkander viermaal 

daags , een fpyslepel vol van de mistuur 

§. 95. N. 2. gebruiken. 

NEUSBLOEDING. Zie Bloedftorting. 

N I E Z E N . Zie g. 89. N. 6. 

ONTSTEKING. ONTSTEKING 

KOORTS. 

§. 127. 

Ene fchielyke ontftekingkoorts word volgens 

J. 95.N.2. behandeld; de uitwendige ontftekingen 

volgens g. 99. N. 2. en5. Men vergelyke hier mede 

het arty kei, Koos. De tekens ener uitwendige ontfteking 

zyn roodheid, met hitte en zwelling. ($) 

OOG- 

van gemaakt is, geeft onze fchryver hier mede onëigenlyk 

de inenting voor aan de hand,in navolging van den engelfchen 

Geneesheer F. HOME, Medical Factt and Experiqieiits. 

pag. 266. 

(£) Ik zal hier van de woorden van een derbcroeindfte 

S 4 

H e a 

'"

2 8o ALPHABETISCHE VERHAKDELING 

O O G Z I E K T E N . f» 

§. 128. 

Over het verbranden der ogen. Zie §. 100. 

N. 5. 

Als 

Heelkundigen van onzen tyd, naamlyk den Hr. f, ]. P L E N K , 

in zyne Verhandeling over de werking der Heelmiddelen enz. 

gebruik maken: „ Het aqua veêto-mineralis, of het eau 

„ vegeto-minerale van den Hr. GOÜLARD, is een mengzei, 

dat uit een koffylepel vol extrait de Satnrns, ('twelk 

" n i e s 

l 

andci 

"s als een zeer fterke zilverglitazyn is) twe 

„ koffylepels vol brandewyn , en één fles water beftaat. 

„ Dit zihcrglirazynwater is het beste fpecifiek middel te- 

,, gen alle uitwendige ontftekingen, die door ene wond, 

kneuzing, of ook wel door ene inwendige oorzaak ontliaan. 

De pblegmone , de .ontfteking der borften , en 

„ der gevngtch, de roos, de oog-, en keelöntftekingen, 

„ enz. heeft men door ene ftoving met dit water genezen. 

„ In den zomer gebruikt men hetzelve koud; 's winters 

„ maakt men het even lauw. Men kan dit water tot het 

s, waschen, tot infpuitingen, tot baden, gorgeldranken, 

„ oogwaters, enz. of met broodkruimen, of kruidermeel, 

„ gekookt, tot pappen en omflagen, gebruiken. De Hr. 

„ SALCHOW , een beroemd deensch Hooglceraar in de 

„ Scheikunde, bereid uit de menie en den fterkften wyn- 

„ azyn ene menietinctuur (tinctura minif) dip hy boven 

„ den zilverglitazyn van den Hr. GOULARD waardeert, 

„ om dat de menie de allerzuiverfte loodkalk is,doch het 

,, Zilverglit neg vele kopcvdelen in zig bevat. Deze me- 

„ nietinctuur heeft by in alle ongemakken, daar Gou- 

„ LARD zyn zilvcrglitëxtract tegen aanpryst, zeer nuttig 

„ en heilzaam bevonden." 

OO De vermaarde keizerl. koning!vke Lyfarts, de Hr. 

A N TON rus STÖRCK, heeft de pvlfatilla nigrkans, of 

de anemove pratenfis van den Hr. LINNAKUS, als een 

nieuw middel ter genezing van velerlei oogziekten aangeraden. 

Hy heeft de plant met de bloemen, zonder wortel 

, na dat 'er het water van was overgehaald, enigen tyd 

Jaten koken, het zap'er uitgeperst, doorgezygd, en ver; 

volgens tot ene behoorlvke dikte laten uitwaa'siemen. Van 

dit

DER SCHÏELYKË ZlEKTEM. 281 

Als 'er fcherpe dampen , zand, en andere lichamen 

in gekomen zyn. Zie §. 72. N. 9. 

Indien de ogen fterk verhit en ontftoken zyn, 

clan moet men ene ader openen; zig in allen opzigte 

koel houden ; het agterhoofd koppen; dikwyls 

bloedzuigers aan de flapen van het hoofd en 

rondsom de ogen zetten; fetons door de oorlapjes 

halen ; blaartrekkende pleisters in de 

nek, en agter de oren leggen; het wit van een 

ey, met een weinig kamfer en zuiker, in een 

tinne fchotel tot fchuim geflagen, met doeken 

voor 

dit extract heeft hy zeven grein met een dragme zuiker tot 

een zeer fyn poeder onder malkander gevreven, daar hy 

de lyders in den beginne vyftien, of twintig grein iedere 

reis twe , of driemaal op een dag, van liet gebruiken ; 

doch langzamerhand vermeerderde hy deze gift tot dat 

zommigen eindelyk twe of drie dragmen daags, zonder 

enig fchaadlyk gevolg, innamen. — Uit een aantal van 

verbazende genezingen, daar de Hr. STÖRCK de gefchiedenis 

van mededeelt, befluit hy naar billykheid, dat dit 

middel een kragtdadig ontbindend middel is.'t welk zomtyds 

de amaurolis geneest, en de fiaar vermindert en doet 

afnemen ; doch dat het de oogvliezen, de oognagels, en 

de witte vlekken dikwyls verdryft, zonder dat men enig 

uitwendig geneesmiddel nodig heeft. Zie Libellus de ufu 

medico pnlfatillae nigricantis. Als mede P. DIOSCORIDES, 

Materiae medicae Lib. II. Cap. 169. de anemone ad cicatrices 

& hebetudines oculorum commendata. 

De Hoogleeraar A. DE H A E N roemt, in navolging van 

vele oude Schryvers, de gal der dieren, inzonderheid de 

levergal van de mustella ftuviatilis, die ook motella, of lota 

genoemd word, ais het allerkragtigst middel op de vlekken 

, paarlen , vliezen , nagels , enz. der ogen. Men 

hangt de lever in een fles voor de zon, en laat 'er dus de 

gal uitdruipen, 't welk men verder door drukking bevordert. 

Van deze gal laat men twe, of driemaal daags een 

droppel op het oog vallen, waardoor hy velen van gemelde 

ongemakken genezen heeft. Rat. medend. in najocum, 

£ff. Vol. III. pug. ui. 

S 5


voor het voorhoofd binden; een warme pap van 

witte broodkruimen in melk gekookt, met een 

weinig fafFraan, op het oog leggen (0; en, als 

de meeste zwelling en hitte over is, een verlterkcnd 

oogwater, uit water van rode rozen, 

koornbloemcn , en Hinkende gouwen, (cbelidomum 

majus) van elks een lood, daar agtien of 

twintig grein witte vitriool, en even zo veel 

loodzuiker in ontbonden is, 't welk doorgelekt 

zynde naarstig gebruikt moet worden, om de 

ogen mede te waschen. Men kan de ogen ook 

volgens den raad van HOFMAN met wyn betten; 

doch met dit middel moet men lang aanhouden. 

Als door een floot op het oog, door ene 

wond, of andere kwetzing, ene hevige ontfteking 

ontftaat, die moet men op dezelfde wyze 

tegengaan. 

De ziltige fcherpte, waardoor de ogen tranen 

, als men zegt, dat men ene zinking in 't 

oog heeft, word door een betome-, of tabaksblad, 

dat men alle ogtenden een uur lang in de 

neusgaten fteekt, en door buikzuiverende middelen, 

behoorlyk ontlast. De ontfteking door 

zinkingen heeft voor 't overige dezelfde geneeswyze 

, als alle andere oogöntftekingen. 

'Er 

CO Een voortreflyk middel om op de ontflokene ogea 

re leggen is het eau vegeto-minerale van den Hr. GOULARD 

die een groot aantal van gelukkige genezingen door het! 

zelve opgeeft, m zyne Oeuvres de Chirurgie, Ton I Zie 

onze aantekening op het artykel ontfteking. De witte vitriool 

tot anderhalf grein in een oncs zuiver regenwater 

«inbonden, is een eenvoudig doch tevens zeer goed verwerkend 

, zagt terugdryvend , en zuiverend oogwater. 

J^J. rL £ KK, Verhandeling over de Heelmiddelen, btidz.

DER SCHIELVKÉ ZlEKTEN'. 283 

[ 'Er is een byzonder fchielyk zoort van blindheid, 

die door verkouding in onftuimig koud 

weêr ontftaat, en by afwisfeling plaats heeft, 

dewyl zodanige lieden zomtyds wei-zien, en op 

andere tyden , inzonderheid 's nagts , geheel 

blind zyn , waarom dan deze ziekte ook de nagtblindheid 

genoemd word. Men opent zodanige 

lieden ene ader; men legt hun blaartrekkende 

pleisters agter de oren; men geeft hun, voornaamlyk 

als hunne maag te gelyk niet wel gefield 

fchynt te zyn, vier grein braakwynfleen, met 

aftrekzei van thee, om te braken, en men herhaalt 

altoos vervolgens de aderlating en de blaartrekkende 

pleisters. Daar en boven bewaasfemt 

men de ogen met den waterdamp van gekookta 

kalfslever, of osfe lever. 

O O R P Y N. 

5- "9. 

Dit is een allergevoeligfte pyn in 't oor, die 

doorgaans uit ene ontfteking in hetzelve ontftaat, 

en ene verzwering tot haar gevolg heeft. De inwendige 

geneeswyze is hier dezelfde als die van 

§. 95. N. 5. uitgezonderd dat hier het koud bad, 

en het begieten met koud water geen plaats vind. 

Uitwendig laat men enige droppels olyfölie, met 

een droppel laudanum liquidum gemengd, in 't 

Oor lopen, en men bedekt het met een warmen 

ómflag van kaasjesbladeren en klaprozen in melk 

gekookt, waarvan men den damp ook, door 

middel van een tregter, doch niet te heet, in 

't oor kan laten komen. Lieden, die aan den 

tabak niet gewoon zyn, kan men enige trekken 

toe-

284 ALPHAEETTSCHE VERHANDELING 

toeftaan ; doch als zy ene hevige koorts hebben 

dan doet men zulks niet. De dampen kunnen 

ook in den mond gevangen worden, en met de 

melk kan men de keel dikwyls gorgelen, en dezelve 

geftadig in den mond houden. 

O P R I S P E N . Zie Zode. 

O P S P A N N I N G E N . 

§• 130. 

Vorderen buikzuiverende middelen, en een 

digeftief, zo als §. 39. N. 4. Ook kunnen hier 

de middelen als by het kolyk van overlading nodig 

zyn, §. 48. Over het kolyk door winden. 

Zie §. iai. 

PEST. De voorbehoeding derzeive. Zie 

5. 86. N. 7. en 8. 

PISÖPSTOPPING, PISVLOED, 

enz. (t). 

§• I3f. 

3. Als de pis in al te grote hoeveelheid, of 

te- 

CO JOANNES GROENEVELT, heeft verfcheide zware 

ongemakken der piswegen, door het inwendig gebruik 

der fpaanfche vliegen, met de kamfer verenigd, genezen. 

Tractat. de tuto Cantbaridum in Medicina u/u interna. Wy 

zullen, om de zeldzaamheid van dit werkje, den voornamen 

inhoud hier kortelyk mededelen. Ene vrouw van 30 

Jaar , kreeg ene volkomene opftopping van pis, met ene 

hevige pyn, fpanning en zwelling onder in den buik, naby


tegen wil en dank, ontlast word, en men een 

geftadigen aandrang daartoe befpeurt, eer de 

blaas 

by' de fchaambeenderen. Zy had te voren geweldige pynen 

in de nieren en lenden, en ontlaste ene (tinkende flymerige 

pis , dikwyls droppel wyze met moeilykheid en 

branding. 'Er was ene beftendige neiging tot den afgang. 

De genezing wierd op de volgende wyze ondernomen. 

Men ontlaste de pis door den catheter; om de pyn en de 

ontfteking te bedaren tapte men vyftien oneen bloed af, dat 

van gedaante was als in 't zydewee; men zette' zes uren 

daar na een klysteer, dat de lyderes verligte; 'er wierden 

enkel verkoelende fpyzen gebruikt; de drank was amandelmelk, 

of een afkookzel van gerst met zoethout en kaasjesbladeren 

; ter bevordering van de nagtrust wierd 'er een 

zaadmelkje uit verkoelende zaden, en het zaad van maankoppen 

met het laudanum liquidum voorgefehreven, 'twelk 

de branding der pis en de pyn iets verzagte. Zodanige 

middelen liet de Schryver altoos vooraf gaan, doch de hevigheid 

der ziekte hem noodzakende, ging hy tot de volgende 

over. $£• Cantbarid. pents ignem exjiccatar. pulv. gr. 

xij. Campbor. cum ol. amygd. dulc.jolut. gr. XV» M. F. Boli, 

N. II. Deze beide heeft zy in drie uren ingenomen, wanneer 

dezelven wederom bereid en afzonderlyk gebruikt 

wierden. Dienzelfden namiddag ten vyf uren loosde zy 

zeer veel pis, en 's avonds veel etter, en bedorvene vezels 

en vliezen. Alle drie uren gebruikte zy drie ponden 

vogt, 't zy zaadmelk, foep van kiekens, ol koeimelk met 

zuiker zoet gemaakt. Tegen den nagt nam zy het volgende 

in een reis: 5?. Piiul. Pacific. Mattb. gr.x.Campbor. 

folut. gr. viij. Af. F. Pil. N. III. welk middel voor de drie 

volgende nagten herhaald wierd. Intusfchen dronk zy gerftewater 

met fyroop van violen en rozenhoning. Door het 

gebruik van deze middelen is de lyderes in drie weken 

volkomen herfteld. Vervolgens liet men nog een fontanel 

op den arm zetten Ene andere lyderes van 24 Jaar, had 

ene hevige pyn onder in den buik, by de fchaambeenderen, 

en ontlaste ene etteragtige ftinkende pis met veel 

moeilvkheid en ene fcherpe pyn, waar voor zy de kwyling 

door kwikmiddelen vrugteloos had uitgeftaan. Na de nodige 

voorafgaande middelen , gebruikte zy de bereide 

fpaanfche vliegen en kamfer van elk een-en-twintig grein, 

verdeeld, in den tyd van agt uren, met veel amandelmelk.

2 86 ALPHABETISCHE VERHANDELING 

blaas nog vol is, en men telkens maar een wei. 

nig te gelyk met moeite ontlast; dan zyn dit de 

besmelk 

, gerstewater, water en melk , enz. Tegen den 

nagt nam zy de pynftillende middelen, die drie of viermaal 

herhaald wierden ; na behoorlyke zuiveringen door de piswegen 

dronk zy negen dagen fpawater, en voor den gewonen 

drank honingwater , foep van kiekens , enz. 't 

geen haar volkomen genas. Op dezelfde wyze wierden 

verfcheidene lyders en lyderesfen met verzweringen in de 

blaas, en daar mede gepaard gaande toevallen, en andere 

die het water in den buik hadden, herfteld. Een lyder 

dien men twe grote ftenen uit de blaas had gehaald, 

vreesde enige weken na de genezing van de wond , dat 

? 

er nog een ftcen in dezelve was. Hy gebruikte op het 

gerugt van dit middel in den tyd van éen maand veertig 

grein fpaanfche vliegen met veel amandelmelk, water en 

melk , enz. waardoor hy eindelyk een geheel bord vol 

taije flym door de piswegen ontlaste, en volkomen gezond 

wierd. Een Jongeling van 14 faar had gedurende dertien 

dagen ene volledige opftopping van pis,-waardoor hy in 

ene flaapziekte begon te vervallen. De Schryver oordeelde 

hem in het uiterfte gevaar des levens te zyn. Hy fchreef 

het volgend middel voor: Cantharid.''praepar. gjy. 

Ccul. Cancr. pulv. Sem. amilios, an. % Sal. prunel'. 

infund. in Spir. vin. reüificat. campbarat. îij. F, 

infufio. Decott. pro Syr. Dialtb. fg ij. Syr. de li. 

non. infus. praeced. M. F. Apozema. De 

lyder gebruikte van dezen drank 's morgens ten elf uren 

vier oneen, en herhaalde zulks alle drie uren; tusfehen 

beide dronk hy het afkookzcl van haver, gerst, en der°-elyken; 

's avonds omtrent zes uren loosde hy door den 

weg van afgang meer dan anderhalf pond weiagtig vo°t, 

van kleur en reuk als pis, zonder enige andere ftof, waardoor 

de hersfenen en de zenuwen aanftonds verligt wierden. 

Den volgenden ogtend ontlaste hy de pis door den 

natuurjyken weg, 't welk de hersfenen en de levensgeesten 

verder opwekte, en hem volkomen herftelde. Dewyl 

de Schryver om deze en honderd andere gelukkige genezingen 

van opfiopping, of moeilykheid der pis, droppelpis, 

ontfteking en verzwering in de blaas, door dit middel 

bewerkt, op bevel van het geneeskundig CoUcuie te Londen, 

daar hy zelf een lid: van was, voor een korten tyd 

'in

DER SCHIELYKE ZlEKTEH. 287 

beste hulpmiddelen , dat men door het vryven 

van de huid de uitwaasfeming bevordere, het 

welk de hoeveelheid van de pis vermindert; door 

rhabarber , die zamentrekkend is, die de pis 

verft, en dus onveranderd in de nieren komt, 

de vezelen der nieren verfterke; door blaartrekken- 

in Newgate geplaatst wierd, toonde hy vervolgens tot zyne 

verdediging aan, dat het inwendig gebruik der fpaanfche 

vliegen niet van zyne uitvinding was; maar dat hy dezelven 

voorfchreef op het gezag van H I P P O C R A T E S , G A L E N U S , 

D I O S C O R I D E S . S E R A P I O N , S Y L V A T I C U S , R H A Z I S , 

A V I C E N N A , F A L L O P I U S , R O N D E L E T I Ü S , G A B E L - 

C H O V E R U S , J O . L A N G I U S , H . F A B R I T I U S A B A Q U A - 

P E N D E N T E , HoFMANNUS, T H O. B A R T H O L I N U S , 

T R I N C A V E L E U S , E P I P H A N I U S , F E R D I N A N D Ü S , 

B K N E D . S I L V A T I C U S , F I S C E R U S , C H A R L E T O N , 

M A R T . L I S T E R , en vele anderen, die derzei ver inwendig 

gebruik aangeprezen, of 'er gewag van gemaakt heb. 

ben. Het vermogen van de kamfer om de fcherpte in de 

piswegen, inzonderheid van de fpaanfche vliegen, tegen 

te gaan, daar de Schryver mede in 't brede over handelt, 

is thans allen Geneeskundigen overvloedig bekend. 

Ene vrouw van 54 Jaar, die van tyd tot tyd fteentjes 

en gravelige ftoffen ontlaste, verviel in ene volkomene opftopping 

van pis. Zy gebruikte den yyfden dag van het 

ongemak, op raad van J. Y 0 u N G , vier en een half grein 

fpaanfche vliegen, met even zo veel kamfer; waardoor zy 

den volgenden dag een verbazenden vloed van pis kreeg, 

die 48 uren duurde, waarmede zy te gelyk veel gravelige 

en zandige ftof, zonder enig ongemak , loosde. The Philofopbical 

Transactions abridgd. Vol. V. pag. 405. Een 

grein poeder van fpaanfche vliegen, met wat zaadmelk alle 

vier uren ingegeven, heeft ene hardnekkige opftopping 

van pis genezen. Commercium litterar. Nor. 1733. pag.^57- 

De Hoogleeraar ANT. DE H A E N , en vele andere Geneeskundigen 

van onzen tyd, hebben de bladeren van de 

uva urfi in velerlei ongemakken der piswegen beproefd, 

eri: dezèlveh veéltyds zeer heilzaam bevonden. Men kan 

ze tot een half dragme in poeder, eens daags, of tot 

ene grotere hoeveelheid in een aftrekzei j ol-'ufkoukzel, laten 

gebruiken.

288 ALPHABETISCHS VERHANDELING 

kende pleisters op het heilig been, ónder aan 

de lenden, de zenuwen door prikkeling opwekkeen 

de ontlasting van de pis moeilykermake, 

't welk de fpaanfche vliegen doen; voorts dat 

men weinig drinke, en meest droge fpyzen gebruike. 

Indien men geen blaartrekkende pleisters 

wil aanleggen, dan neemt men verfterkende 

pleisters, die een weinig trekken, en legt 

die onder aan den rug, by voorbeeld de galbanum, 

de fagapeengom, en de melilotezalf van elk 

even veel onder malkander gemengd , en op 

zeemleer gefmeerd. Den koortsbast, het Haal, 

het elixir van de vitriool, de japanfche aarde, 

de bast van fimarouba , en dergelyke verftérkende 

middelen, kan een Geneesheer laten gebruiken. 

(«) 

2. De droppelpis, die door koude veroorzaakt 

wordt , vordert verzagtende warme omflagen 

tusfchen de benen en onder tegen den buik, en 

het infpuiten van lynölie, of boomolie in de 

pisbuis , 't welk beide dikwyls herhaald moet 

worden. Als dezelve door fpaanfche vliegen 

veroorzaakt is , dan drinkt men nu en dan een 

kopje vol van den volgenden koeldrank, die ook 

anderzins in gevallen, daar ene fcherpte plaats 

heeft, nuttig is. Men giet vier pond kokend 

water op twe lood poeder van kryt, anderhalf 

dragme arabifche gom, en vier lood zuiker, en 

men doet 'er twe lood fterk kaneelwater by. 

Men 

(w) De gealuinde wei Qferum ahminofmn) die uit vier 

ponden gekookte melk , en drie dragmen aluin bereid 

word, is een zeer kragtig middel om den pisvloed te fluiten, 

als men driemaal daags een vierde gedeelte van een 

pond gebruikt. RICH. ME AD, Monita £> J 

Praecepta mtdka. 

pag. 101.

DER SCHIELYKE ZlEKTEN. 2&9 

Men kan zig anders in zulke gevallen ook volgens 

§. 26. en 68. gedragen. Her. is moeilyk in 

ieder byzonder geval de eigenlyke oorzaak der 

brandende pis te ontdekken. En daarom moet 

men zig aan onverfchillige middelen houden , 

die dikwyls helpen. Zodanigen zyn, arabifche 

gom in thee met melk ontbonden, om te drinken 

; rode kool in weernat gekookt, in plaats 

van foep ; een brokje denneharst met zuiker gevreven, 

en ingenomen; een nootmuskaat gegeten; 

alle uur een half dragme falpeter met warm 

gerftewater om te drinken; verzagtende klysteren 

met een lood zout, of zeep; enige kopjes 

vol kalkwater met evenveel melk gemengd, om 

te drinken; altheazalf op het lyf en tusfchen de 

dijen, enz. 

3. De opftopping van de pis ontftaat zomtyds 

uit ene zwakheid van de vezelen, die de blaas 

moeten toetrekken, en dan is de koortsbast dienftig, 

als men alle uur een half dragme daarvan 

inneemt. Voorts zyn de gewoone middelen 

by volbloedigen , het aderlaten op den voet, 

waardoor de pis zomtyds aanftonds ontlast word , 

zo dra men de ader opent;klysteren van eerenprys 

(yeronica) in water gekookt, met een lood 

zout, en een kopje vol olie van kamillen, of 

van olyven ; alle half uur zo veel falpeter als op 

den punt van een mes kan liggen met pieterfeliewater 

ingenomen ; warme verzagtende omilagen' 

tusfchen de benen en tegen het lyf; een 

gebraden ajuin onder den navel; en in alle gevallen 

, daar het gefchieden kan, een catheter 

in de blaas gebragt , daar de pis doorloopt. (V) 

POK. 

00 Dr. CH. BAYNARD bragt ene perzoon, d ; 

e zedert 

T 

a 

s?


P O K J E S . Zie Kinderpakjes.. 

R O E S . Zie 5. 53. 

R O O S . 

§• 132. 

Ene ontfteking in de huid, waardoor dezelve 

fterk gefpannen, ruw, rood, en brandend heet 

is, die omtrent drie dagen toeneemt, dan twe 

dagen ftil ftaat, en eindelyk affchilvert, noemt 

men de roos. Zomtyds komt 'er ene koorts 

by, als men geheel ziek is, inzonderheid als de 

roos aan 't hoofd is, daar zy ene ondraaglyke 

hoofdpyn verwekt. Indien het een gering toeval 

is, dan moet men zig flegts van verkens-vleesch , 

eijeren, en wyn onthouden, dikwyls het aftrekzei 

van vlierbloemen drinken, en alle drie uren 

een half dragme falpeter gebruiken. Als de 

ziekte hevig is, dan moet men wat bloed aftappen 

, doch liever twemaal, dan veel in een 

reis, of bloedzuigers laten zuigen , verzagtende 

klysteren zetten, en gerftewater met room van 

wynfteen geven om te drinken. Als de koorts 

op- 

agt dagen ene• volledige opftopping van pis had,.den ca— 

theter in de blaas; doch hy befpeürde geen fteen, of zelfs 

geen droppel pis in dezelve. Hy liet vervolgens den lyder 

ene grote hoeveelheid van zure middelen in een gefohikt 

vebiculum gebruiken , 't welk de affcheiding bevorderde, 

de pis deed ontlasten, en den lyder volkomen herftclde. 

Men heeft deze geneeswyze in zoortgclyke onëigenlyke 

opftoppingenvan-pis.by verfcheide andere lyders, daar men 

veelerlei middelen vrugteloos had gebezigd, met een goed 

gevolg in 't werk gefield. Zie Pbilofopbical IranJaSions 

abridgd. vol. III. pag. 149.

DER SCHIELYKE ZlEKTEïT. 2QÏ 

ophoud gebruikt de lyder een buikzuiverenden 

drank als in de kinderpokjes §. 120. N. 7. en op de 

volgende dagen twemaal voor de middag een dragme 

room van wynfteen. Wanneer de ziekte langdurig 

word, en 'er zig blyken opdoen van ene 

bedorvene maag , zonder merklyke hitte, dan 

is een braakmiddel van enige greinen braak wynfteen, 

of uit een half dragme braakwortel dienftig. 

Door zulke ontlastingen, welker herhaling 

inzonderheid by de roos aan 't hoofd zeer 

nodig is, word het kwaad fchielyk verminderd. 

By dit zelfde toeval aan het hoofd zyn dikwyls 

lauwe voetbaden, en mostertpappan aan de voeten 

nodig , om dezelve af te leiden na de benen 

; doch als de ziekte door het zweet eert 

uitweg zoekt , • dan bevordert men zulks doof 

aftrekzei van vlierbloemen en falpeter, zo als 

boven gemeld is. Uitwendig zyn op de roos 

de kervel , pieterfelie, en vlierbloemen dienftig. 

(w) Flanel in het aftrekzei van vlierbloemen 

nat gemaakt , en 'er lauw opgelegd, ftilt 

de pyn zelfs van de ergfte roos zeer fchielyk* 

Als de roos inflaat en na het hoofd, de keel, 

of de borst keert, dan moet men aderlaten , 

blaartrekkende pleisters aan de benen leggen , 

en zeer veel aftrekzei van vlierbloemen met 

falpeter drinken. Vette en hafstagtige pleisters 

en zalven,en uitwendige pynftillendemiddelen, 

zyn hier gevaarlyk. Als men dikwyls aan de 

roos 

O) Uitwendig op de roos kan men geen veiliger middel 

gebruiken , dan het eau vegeio-mihêral'e van den Hr* 

GOULARD; doch men moet vooral zorg dragen, dat'er 

de huid beftendig nat doorblyve, en niet droog worde. 

Zie zyne Oeuvres de Chirurgie, of onze aanmerking op het 

artykcl ontfteking. 

T 2

»92 ALPHABETISCHE VERHANDELING 

roos onderhevig is, moet men zig aan groenten, 

vrugten , zuuragtige verzagtende fpyzen, en aan 

wateragtige dranken houden,die meteenlugtige 

witte wyn gemengd zyn,en dikwyls een dragme 

room van wynfteen 's avonds als men na bed 

gaat innemen, of in de zes warme maanden s'morgens 

vroeg enige glazen klare wei met honing 

drinken, en integendeel vet, taije fpyzen, room, 

gerookte dingen , fpeceryën , zware wynen , 

toorn , gramfchap , en ene zittende levenswys 

vermeiden. 

De roos , door het fteken van vergiftige 

infekten , word volgens g. 62. N. 8. behandeld. 

SLAPEN DER LEDEN.Zie§.io 3.N.z. 

S T E E N IN DE B L A A S . 

x S- 33. 

By fchielyke hevige pynen , die de fteen veroorzaakt, 

is aanftonds ene ruime aderlating op 

den voet nodig: vervolgens drinkt men enige 

flokken olyfölie , of versch geperften zoeten 

amandelolie , en een aftrekzei van kaasjesbladeren 

met lynzaadf men zet verzagtende klysteren 

met veel olyfölie, en men gebruikt ftovingen 

van verzagtende kruiden met melk gekookt 

tegen de nieren en op den buik, of een 

bad van lauw zeepwater, en als dit alles niet 

wil helpen , dan neemt men veertig droppels 

laudanum liquidum met een lepei vol olyfölie in. 

Weinig droppels van dit geneesmiddel vermeerderen 

hier de pyn. De overige genezing moet 

men aan enen Geneesheer overlaten. 

STOM-

DER SCHIELYKE ZPEKTEN. 293 

S T O M H E I D . 

Ene fchielyke ftomheid door overlading, of 

door een roes , word volgens §. 42. en 53. 

•behandeld. Door een fchrik. Zie §. 97. N. E. 

S T U I P E N . 

Uit welk ene oorzaak dezelven ook ontftaan 

mogen , zo kan men egter aanftonds niets anders 

in 't werk ftellen, dan 't geen §. 43. is 

aangeraden. Indien zy een toeval zyn van ene 

andere ziekte, dan behoren ze niet tot dit 

artykel, maar vorderen de geneeswyze, welke 

voor die ziekte gefchikt is. 

T A N D P Y N. 

§• 134- 

By alle langdurige hevige tandpynen is het 

aderlaten op den arm, of op den voet nodig. 

Vervolgens legt men peperwortel, of knuflook 

in de buiging van den elleboog van de pynlyke 

zyde, volgens §. 104. De huid word daardoor 

zeer verhit, 't welk men vervolgens weer geneest, 

als de wonden van blaartrekkende pleisters. 

§. 68. Een weinig mostertdeeg aan de 

flapen, of agter de oren by het gevrigt van de 

kaak, is mede van dienst Als de pyn nog niet 

wil ophouden, dan legt men een droppel of twe 

tinctuur van opium of laudanum Mquidumopkatoen 

tegen den tand, of, als hy hol is, in denzelven 

, en werpt het fpeekzel uit. Dit zyn algemene 

middelen , die by alle hevige tandpynen 

T 3 kun-

2p4 ALPHABETISCHE VERHANDELING 

kunnen gebruikt worden. Hiertoe behoren ook 

nog de dranken en klysteren , die by alle hevige 

pynen dienftig zyn. Zie §. 104. 

2. Indien de pyn door holle tanden ontftaat, 

en de algemene hulpmiddelen N. 1. niets willen 

helpen, dan kookt men wat kamfer in azyn, en 

houd dien in den mond, of men doet nagelölie 

en kamferölie,of den eerfte met de tinctuur van 

opium tot gelyke delen gemengd, op katoen gedroppeld 

in de holte. Zo ook de olie van buksboom 

op gelyke wyze gebezigd, de tabaksrook 

in de holte getrokken, de minerale geest van 

HOFMAN in den tand gebragt, of water met 

ganzerik (anfcrina') gekookt , en warm in den 

mond gehouden, zyn dikwyls goede middelen. 

Als de pyn verminderd is, moet men 'er den 

tand laten uithalen. 

3. Indien zeer volbloedige lieden na ene fterke 

verhitting tandpyn krygen met hitte in den 

mond, dan ontftaat dezelve uit ontfteking, en 

word door aderlatingen , bloedzuigers en koppen 

aan het tandvleesch , door de geneeswyze 

der verhitting g. 95. N. 2. door water daar falpeter 

in ontbonden is, of melk met vygen gekookt 

, en warm in den mond gehouden , of 

eindelyk, na dit alles, door de algemene middelen 

N. 1. genezen. Het zou hier fchaadlyk ' 

zyn indien men bereidzels van hetheulzap, inzonderheid 

inwendig, volgens §. 104. voor de aderlating, 

de geneeswyze tegen de verhitting, de lauwe 

voetbaden, klysteren, en voor ene buikzuivering 

van tamarinden §. 95- N. 5. wilde gebruiken. 

4. De tandpyn door verkoeling , met verkoudheid 

en zinkingen, vordert ene buikzuivering 

van den wortel van jalappe, room vau 

wyn-

DER SCHTELYKE ZlEKTEN. 295 

>wynfteen, en fenebladeren, van ieder'twintig 

grein , of meer, onder malkanderen gemengd, en 

voor den drank gerftewater. Vervolgens kan 

men volgens §. 104. de droppels van 't laudanum 

hquidum innemen , en de algemene middelen 

.N. 1. gebruiken. De damp van kokend water, 

in den mond gevangen, neemt de fcherpte 

met het fpeekzel , dat men uit den mond 

moet laten lopen , en door het zweet, weg, 

waardoor men fpoedige verzagting bekomt. Tot 

hetzelfde einde houd men ene gelyke hoeveelheid 

van azyn en water, daar even Veel rozemaryn 

en veil (bedera arborescens) in gekookt is, 

lauw in den mond. Hier toe is de tabaksrook 

ook dienftig. Kruideïzakjes van een hand vol 

bonemeel/bloemen van vlier,en van kamillen, 

met een dragme geftotene kamfer gemengd, mee 

de gom anüm berookt, en 'er warm op gelegd, 

geven een verzagtend middel. Als by zulk ene 

tandpyn uit zinkingen de maag te gelyk bedorven 

is , dan doet dikwyls een lepel vol brandewyn, 

een glas wyn, of ene verwekte braking, 

na de buikzuivering, de pyn ophouden. 

De tandpyn , die door het fcheurbuik , de 

jigt , of andere ziekte der zappen , veroorzaakt 

word , moet men met algemene middelen behandelen, 

en zig volkomen laten genezen. 

T R I L L E N DER L E D E N . 

Als het fchielyk door verhittende dranken , 

koffy,of fterke beweging veroorzaakt is, wórd 

het als ene verhitting genezen. Zie §. 95. N. 2. 

T 4 Of

2o


halve baden bezigen , en de elektriciteit beproeven. 

De verlammingen , die door ene drukking, 

ftoot, flag, wond, of ene andere kwetzing van 

zekere plaatzen ontftaan , worden, na dat de 

gekwetfte plaats genezen is, door verfterkende 

of verzagtende , trekkende of verdelende uitwendige 

middelen plaatslyk herfteld: Door verfterkende 

middelen, indien de verlamming in 

ene verflapping , door verzagtende, indien zy 

in ene verftyving, door trekkende, indien zy 

in ene verdroging en uittering, en door verdelende 

, indien zy in ene zwelling of verharding 

aan het gekwetfte deel haren grond heeft. Tot 

verfterking dienen uitwendig , behalve de te 

voren aangewezene inwendige middelen , de 

koortsbast, de kamfer, geestryke dingen, de 

vryving , verfterkende kruiden , de elektriciteit, 

enz. Tot verzagting, verzagtende omOagen 

, ftovingen in warme huiden van verschgeilagte 

dieren , de damp van water, olieagtige 

middelen, warme waterbaden, enz. Tot het 

trekken, blaartrekkende pleisters, fpeceryagtige, 

roodmakende middelen, mostertömflagen, 

bloedige koppen, het branden, enz. En eindelyk 

tot het verdelen, kamfergeest, zeep, 

gomagtige pleisters met kamfer , gekamferde 

azyn, wyn, berokingen, enz. Dikwyls ontftaat 

zulk ene verlamming,die met geen beroerte 

gepaard gaat, uit inwendige oorzaken, als, 

in zommige zenuwen, zonder ene uitwendige 

kwetzing , een beletzei geboren word , waar 

door de takken, die 'er uit afkomen , in hunne 

verrigtingen verhinderd worden ; en om deze 

te onderïcheppen, en 'er de inwendige, zo wel 

T 5 als


als uitwendige geneeswyze naar in te rigten, word 

een man van oordeel en bevinding verëischt. 

De verlammingen na hevige hartstogten worden 

door behoorlyke buikzuiveringen, (Zie §. 

97. N. D. Ei en G.) en door het in- en uitwendig 

gebruik van verfterkende zenuwmiddelen 

(Zie §. 97. N. A.~) genezen. 

Ik moet het hier by dit algemeen berigt laten 

berusten; want het is onmooglyk, iemand, die 

in de Geneeskunde onkundig is, ten dezen aanzien 

ene genoegzame kennis mede te delen. 'Er 

zyn voorts nog verlammingen door vergiften, 

door overlading , §. 40. en 42. door dronkenschap 

, §. 53. door kwetzingen , §. 101. door 

wonden, §. 99. enz. die men volgens de reeds 

gedane aanwyzing behandelt. 

V E R K O U D H E I D . 

§• 13& 

Ene gemene verkoudheid, door ene opgehoudene 

uitwaasfeming, vordert de verwarming 

van het verkoelde deel, by voorbeeld een 

lauw voetbad, het bedekken van de ontblote 

borst, hals, of hoofd, inzonderheid in den 

flaap, het borftelen van het afgefchoren hoofd; 

in 't algemeen de herftelling van de uitwaasfeming 

door vry ving, door ene droge , doch 

niet al te warme, of dampige lugt, door het 

aftrekzei van vlierbloemen; en voorts door 

den reuk van heten azyn, daar wat kamfer in 

ligt, of door reukgeesten, §. 74. N. 12. of 

door droge dampen van wierook of tabak; het 

opdrogen van den neus, als men op een wel 

uit-

DER SCHIELYKE ZlEKTEN. .. 299 

uitgebrand klein gloeijend kooltje zagtjes blaast; 

het voorkomen van fterk zweten, of warm houden 

; het vermyden van fterk licht , van 't 

lezen van klein fchrift, en van'het lang bukken, 

enz. Als men 'er koortshitte by heeft, 

dan voegt men nog by deze middelen 't geen 

tegen den hoest uit -fcherpe zinkingftof is aangeraden 

, §. 116. men drinkt veel parelgerst-water 

met den koeldrank §. 95. N. 2. gemengd, 

en men fpoelt den mond dikwyls met water, 

daar falpeter in ontbonden is. 

V O L B L O E D I G H E I D . 

§• 137- 

De veelvuldige en veelal gevaarlyke toevallen, 

die hier uit ontftaan, moet men onder 

hunne opfchriften zoeken. De gemeenfte tekens 

waar door men weet, of een toeval uit 

volboedigheid ontftaat , zyn dezen: als men 

tot nog toe fterk zynde veel voedzame fpyzen 

, inzonderheid vleesch gegeten , zwaar 

bier en fterken wyn gedronken, en zig daar 

by wel bevonden heeft en toegenomen is , 

als men bovendien weinig beweging gehad, en 

veel geflapen heeft, als men geen fterke bloedingen 

, of andere ontlastingen van zweet, 

enz. gehad heeft; of als zulks eertyds plaats 

heeft gehad , maar nu opgehouden is , of als 

men het aderlaten lang verzuimd heeft; als zodanig 

iemand een volle fterke pols heeft, en 

zyne aderen, ten minfte by de geringfte verhitting, 

zeer opzwellen, als zyn gezigt rood 

en opgezet is , de minfte vermoeijing hem 

rood-

3oo ALPHABETISCHE VERHANDELING 

roodheid, hitte, duizeling, hoofdpyn, beving j 

of een ftekende jeukte onder de huid verwekt 

en als hy dikwyls bloed, en daardoor lugtiger 

word , enz. Zodanig iemand moet van de 

fpoedigfte geneeswyze der volbloedigheid, het 

aderlaten , en vervolgens van ene magere, 

zuuragtige dieet , uit het ryk der planten, 

gebruik maken. 

V U U R . 

Het heet en koud vuur word even als de ontfteking 

der wonden voorgekomen, §. 99. N. 5. 

U I T Z A K K I N G VAN D E N 

E N D E L D A R M . 

5- 138. 

Als men den uitgezakten darm met zodanige 

oliën, of zalven beftreken heeft, als by de 

blinde aambeijen gebruikt worden , §. 106. 

dan tragt men hem na binnen te brengen. 

Als dit niet gelukt, dan houde men zig met 

geen warme omflagen of dampen op, maar, 

indien de zwelling van den darm het beletzel 

is, dan kopt men denzelven, om hem door 't 

bloeden te doen ontzwellen, en men drukt 

hem dan met twe vingers, die fchuivende elkander 

moeten volgen , by kleine gedeelten 

na binnen; men fteekt vervolgens een rol, 

met ene in ólie gedoopte fpons, diep in den 

endeldarm, zodanig dat hy 'er inwendig ene 

behoorlyke regte legging door bekome. Men 

kan dan door klysteren van den koortsbast 

en

DER SCHIËLYKE ZlEKTEN. 3°* 

en eikelof, in even veel water en wyn gekookt, 

den darm daaglyks tragten te verfterken, 

op dat hy niet zo Jigt wederom uitzakke. 

Men moet gedurende enigen tyd mets 

als' zeer zagte, en byna vloeibare fpyzen gebruiken 

, die geen harde ftoffen overlaten, niet 

fterk by den afgang dringen, "er niet lang toe 

blyven zitten, niet veel bukken, niet knielen, 

nog iets anders doen, daar de darm gewoonlyk 

door uitzakt. 

W A L G I N G . 

§• 139. 

Men geneest dezelve even als de bedorvene 

maag §. 50. en als 'er braking by komt, volgens 

§. 49. Doch als het braken niet van zelfs volgt, 

dan neemt men 'er een half dragme braakwortel 

toe, of men handelt volgens §. 7. N. 1. 

WA T E R V R E E S. Zie §. 59- N. 8. f» 

W I N D E N . Zie Opfpanning. 

WONDKOORTS. Zie §. 99. N. 5. 

W O R M E N . 

§. 140. 

De wormen,en de daaruit dikwyls ontftaande 

val- 

Cr) Dewyl zodanige elendige lyders, die door de wa 

tervrees, of hondsdolheid. zyn aangegrepen , dikwyls uit 

on-

302 ALPHABETTS'CHE VERHANDELING 

vallende ziekte, moet men door ene goede dieet, 

het gebruik van digeftieven, braakmiddelen, 

onkunde, of ene onverantwoordelyke agteloosheid ,• aan 

Hun deerniswaardig noodlot hulpeloos worden overgelaten • 

zullen wy hier ene beproefde geneeswyze ; waardoor 

reeds velen uit hunnen jammerivken ftaat gered zyn, 

volgens het voorfchrift van den' Hr. 'Tiss or, mededelen 

„ Men beeft een menigte van geneesmiddelen voor 

,-, de hondsdolheid aangeprezen, (zegt hy in zyne Raad- 

„ geymg voor de gezondheid van den gemenen man , zom- 

„ migen derzelven opnoemende) doch de dood van een 

„ menigte hondsdollen , die dezelven fchier allen gebruikt 

„ hebben, en de zekerheid dat men noit iemand, wie 

» êt ook zyn mag, van een volkomen hondsdolheid 'er 

„ door genezen gezien heeft," hebben de nutteloosheid 

„ daar van aan gansch Europa betoogd. Het is zeker 

„ dat voor 't jaar 1730, geen een lyder ontfnapt is van 

die genen, by wie de ziekte'begonnen was zigteopen- 

„ baren, en dat alle geneesmiddelen hun vrugteioos ge- 

„ wcest zyn. Als men hun geneesmiddelen gaf, eer 

„ het kwaad zig blyken liet, mikten zommige dol en 

„ anderen met; hetzelfde had plaats by die genen, die 

,, geen geneesmiddelen gebruikten, weshalven de geneés- 

„ middelen nergens toe dienden. Zedert dien tyd heeft 

,. men het-geluk gehad van'er een te ontdekken, 'twelk 

,-, zeker is, namelyk de kwik, en enige anderen. 

„ Men behoort -hét- venyn te vernietigen; maar de kwik 

„ doet zulks; zy is 'er het tegengift van. Het venyn 

„ veroorzaakt ene.algemene prikkeling in de zenuwen- 

„ die men bedaart door krampftillende middelen - deze 

„ dcrhalven met de kwik voldoen aan alles, da't men 

„ hier te bewerken heeft. Men heeft tegenwoordig vele 

„ voorbeelden van wezenlyk hondsdolle lieden, welken 

„ door die gelukkige hulpmiddelen genezen zyn: en die 

„ welken het ongeluk gehad hebben van gebeten te zyn 

,, moeten overtuigd wezen, dat zy geheel van de ziekte 

,, -zullen bevryd blyven, indien zy de nodige voorbeboed- 

„ middelen gebruiken. Zy zelfs, by wie de ziekte zig 

,-, reeds geopenbaard heeft, moeten die geneesmiddelen, 

a met een volkomen vertrouwen, aanwenden, grondende 

„ zig op het groot getal der genezingen, ' door hunne 

„ hulpe uitgewerkt. Men heeft egter gevallen gehad, 

„ waar*

DER SCHTELYKE ZlEKTEïï. 303 

Ten, en buikzuiverende middelen tragten te genezen 

en voor te komen. ETTMULLER pryst 

de 

„ waarin zy vrugteloos geweest zyn; doch wat ziekte is 

„ 'er, die niet hare ongeneeslyke gevallen heeft. 

,. Dadclyk na den beet, indien dezelve tot in het vleesch 

„ is doorgegaan , moet men, zo het zonder gevaar ge- 

„ fchiedcn kan,, alles wat aangeraakt is, uitfnyden. Oud- 

„ tyds brande men het met een gloeijend yzer, want de 

„ enkele doorkervingen zyn vry, nutteloos, en deze ge- 

„ neeswyze zou mislchien de vermogendfte zyn ; doch zy 

„ vereischt een onverfchrokken moed, die men niet by 

„ alle lyders vind. De wond moet men lang waschen 

„ met lauw water, dat enigzins zout is; daarna befmeert 

,, men hare kanten en omtrek tot op twe duimen afftand 

„ met een .dragme van de zalf N. A. (dezelve beftaat uit 

„ een once zuiver' levendig kwikzilver, een half dragme 

„ venetiaanfche terpentyh, twe oneen verfche verkensreuzel, 

behoorlyk onder malkanderen gemengd) en men 

„ verbind ze twemaal daags met een zagte zalf N. B. 

„ (naamlyk het unguev.tum bafilicwn, of de koningszalfj 

„ om de verettering voort te brengen; doch van de zalf 

,\ N. A. bedient men zig maar eens daags. 

„ Wat belangt de levensregeling, men moet de hoe» 

„ veelheid der voedzcls verminderen , en vooral van 't 

„ vleesch; zig' onthouden van wyn, fpeceryen, en van 

„ alle hete dingen , niets drinken dan een gerftendrank 

,, met lindebloesfems; door losmakende voedzels of klys- 

„ teren een open lyf houden; daaglyks met de benen in 

„ warm water zitten. Om den derden dag kan men een 

„ gift nemen van het cobbspoeder (dat uit de natuurlyke 

en nagemaakte cinaber, van elk 24 grein, en uit 16 of 

„ 20 grein muskus bereid word) dat tevens zamengefteld. 

„ is uit kwik, welke het venyn vernietigt, en uit mus- 

„ kus, die de krampen ftilt; ik beken egter, dat ik wei- 

„ nig ftaat make op de kwik in deze gedaante gegeven; de 

' vryvingen (N. A.~) zyn veel kragtiger; en zullen, hoopr 

,, ik, altoos genoegzaam zyn, om dat kwaad te verhoeden. 

Het nut derzelven," vooral wanneer zy in tyds itt- 

" 't werk gefteld worden, is betoogd door een menigte.' 

van waarnemingen genomen te Lyon, te Montpellier, 

en op vele andere plaatzen, vooral te Pondieherie ; en 

'„ men heeft gene waarnemingen , die de vorige tegenfpre- 

,) ken: ik heb die middelen aan zo een groot getal van? 

per-

go4 ALPHABETISCHE VERHANDELINO 

de zwavel van fpiesglas (ft'Jpbitr antimonü tertiae 

praecipitationis) met het dondergoud. Men kan, 

naar 

„ perzonen voorgcfchreven, die geweldig en door de allerdolfte 

honden gebeten• waren, zonder dat een van 

hen door die ziekte aangetast is, dat ik zo fterk over- 

,, tuigd ben van hun vermogen tegen de hondsdolheid als 

„ tegen de venusziekte. Ik heb kortlings door hun ge- 

4* kruik een vrouw behouden, by wie het lidteken, dat 

„ aan een vinger was , reeds met grote zwelling was 

„ opengebroken , gepaard met een algemene pynlykheid 

„ in den arm tot onder den okzel; toevallen, die aanto- 

„ nen dat het venyn werkzaam word, en dat de ziekte 

„ zig begint te openbaren; maar nadien het geval zeer 

„ dringend was , heb ik by de vry vingen grote giften 

„ gevoegd van de zoete kwik. Men moet derhalve geen 

„ ogenblik uitftellen om 'er gebruik van te maken, en 

„ men moet 'er genoeg van geven om den lyder gedu- 

„ rende twe of drie weken te doen kwylen. 

„ Als de hondsdolheid zig reeds geopenbaard had , en 

de lyder fterk en bloedryk was, zou men moeten voorfchryven 

„ i. Een zeer ruime aderlating, die men twe-, drie-, 

„ ja viermaal herhaald, indien de omftandigheden het 

„ fchynen te vorderen. 

„ 2. Een warm bad, zo het mogelyk is den lyder 'er 

„ in te doen gaan; en dit eens, en zelfs twemaal daags 

„ herhalen. 

„ 3. Zetten hem daaglyks twe of drie weekmakende 

„ klysteren uit.het afkookzel van de bladeren en bloemen 

„ van kaasjeskruid met een once honing. 

„ 4. Vryven de opene wond en derzelver omtrek met 

„ de zalf N. A. twemaal daags. 

„ 5. Befmeren het ganfche gebeten lid met olie, en 

„ laten hetzelve met een flanelle lap met olie omwinden. 

„ 6. Gebruiken om de drie uren een gifr van het cobbs- 

„ poeder, met enige kopjes van het aftrekzei van linde- 

„ en vlierbloemen. 

„ 7. Nemen alle avonden een flikbrok (beftaande uft 

„ een dragme virginiaanfehen flangenwortel; kamfer en 

„ duivelsdrek van elks tien grein; een grein heulzap, en 

„ zo veel conferf van vlier,als voor een ilikbrok nodig is) 

„ en zelfs 's morgens het herhalen , indien de lyder niet 

„ bedaard, en drinken 'er hetzelfde aftrekzei op. 

„ 8. Zo

E2K SCHIELYKE ZlEKTEN. 305 

naar verfcheidenheid van den ouderdom, van 

het eerfte van drie tot zes grein, met een tot 

drie 

,, 8. Zo 'er grote pogingen tot braken zyn, en de mond 

,, bitter is , kan men ruim een half' dragme braakwortel 

,\ ingeven, 't welk veel flym en gal doet overgeven. 

„ 9. Men hoeft weinig bezorgd te zyn voor het voedzel 

,, van den lyder, indien hy iets begeert, kan men hem 

„ een wittebroodfoepje, dun vleeschnat, brood, bloem- 

„ pap , grutten, ryst, en melk toeftaan. 

Wanneer men van deze geneesmiddelen gebruik 

„ 'maakt, zal men alle de toevallen allengsjes zien ver- 

,, dwynen, en de gezondheid volkomen herftellen. Maar 

indien de lyder langen tyd zwak en vreesagtig blyft, 

,, moet men hem driemaal daags een dragme poeder van 

„ den koortsbast geven. 

„ Men heeft een jongen, by wien de hondsdolheid be- 

„ gonnen was zig te openbaren, volmaakt zien genezen, 

„ door den omtrek der wond te vryven met olyfölie, 

waar in kamfer en opium ontbonden was; door hem 

" enige vryvingen te doen met de zalf N. A. en door 

hem te laten gebruiken het eau de Luce ('t welk een 

',l geestryk en krampftillend water is) met een weinig 

" wyn. Dit geneesmiddel waar van men alle vier uren 

\\ een eijcrlepeltje kan innemen, ftilde de beroering, ver- 

" oorzaakte een overvloedig zweet, en deed alle de toevallen 

verdwynen". 

De billykheid van het groot vertrouwen dat de Hr. 

TISSOT , op het vermogen der gemelde geneesmiddelen 

ftelt, heeft de Hr. BIKKER, uit wiens vertaling wy het 

vorige hebben overgenomen, door de volgende aanmerking 

aangetoond. „ Na verfcheide voorbeelden van men- 

,, fchen, zo. wel als van honden , die reeds door de eer- 

„ fte toevallen der ziekte, zommige zelfs door een fchrik 

van het water aangetast, en niettemin door SAUVAGES 

„ en L A 1 j A R D met deze middelen genezen zyn ; na de 

200 van dolle honden gebetene dieren, die" JA MES , 

„ en de 300 menfchen, die DU CHOISEE (alle bekende 

,', Auteuren) door dezelven voor de watervrees behoed 

, hebben, behalve een vrouw, die na drie dagen de wa- 

', tervrees gehad te hebben, 'er nog door herfteld is, 

", had hy zekerlyk grond, om 'er met die verzekering 

" van te fpreken: Ook had hy 'er een voldoende reden 

!! toe ; om naamlyk daar door de gebetene Jvders een 

V „ ge-

3o

DER SCHTELYKE ZlEKTEN. 307 

van een week herhalen. BROUZET, die over 

de opvoeding en de ziekten der kinderen een 

by- 

Ik bood hem eerst wat water aan , om te drinken , 

daar hy een weinig met veel moeite en tcgenftand van 

doorzwelgde; aanftonds wierd hy voor een onmiddelyken 

aanval bedugt; toen ik hem het water wederom aanbood 

, kon hy 'er geen droppel van doorzwelgen, het 

zien van hetzelve was hem pynlyk ; deze proef wierd 

twe of driemaal met hetzelfde gevolg herhaald. By het 

onderzoek van zyn been, kon ik niet anders als een zeer 

klein, oppervlakkig, droog roofje befpeuren , met een 

bleekrood ftreepje. Ik herinnerde my aanftonds het verhaal 

van een zoortgelyk geval , dat door Dr. NÜGENT 

te Bath, met een goed gevolg behandeld , en in 't jaar 

1753- wereldkundig gemaakt is ; dit had ik naderhand 

gelezen, en zulk ene gunftige opvatting voor zyne behandeling 

van dit onsemak, en redenering over het onderwerp, 

gevormd, dat ik toen befloot deze geneeswyze 

in 't werk te ftellen, zo dra zig ene gelegenheid opdeed. 

(Deze voortrefiyke waarneming is te vinden in de Uïtgezogts 

Verhandelingen enz. eerfte deel, bladz. 5JI.) Uitdien 

hoofde deed ik eerst ene aderlating op den arm van twaalf 

oneen bloed.dat geen kwade gedaante had;de verfchriklyke 

kramptrekkende toevallen fchielyker bedarende , was 

ik in korte tyd in ftaat, om den lyder dertig droppels van 

de tinBura tbebaica in een lepel vol water in te krygen. 

Kort daarna kreeg hy een aanval, waardoor hy in de vorige 

ftuiptrekkingen verviel; hy tragte met kragt en geweld 

, en met een onbegrypelyke vlugge beweging van 

het hoofd, zyn eigen handen te vatten ert te byten; doch 

uit het geen" de aanfchouwers my berigten, kon ik opmaken 

, dat deze aanval minder hevig was, en korter 

duurde dan de vorigen, 't welk ik aan 't vermogen van 

het pynftillend middel toefchreef. Zo dra ik weer te huis 

kwam, zond ik den lyder enige pillen, elk van anderhalf 

grein zuiver opium, om alle drie uren een van in 

te nemen , beginnende met de eerfte drie uren na 't 

gebruik van de tinctuur , die hy reeds gebruikt had. 

Ik zond hem te gelyk enige flikbrokken, elk uit vyftien 

grein muskus, tien grein natuurlyke, en tien grein nagemaakte 

cinaber; om alle zes uren een van te gebruiken, 

den eerften een uur na de twede gift van het pynftillend 

middel; en een dragme kamfer intweoncenfjnaara tbebaica 

V 2 

o n t 

"


bj^zonder werk gefchreven heeft, zegt daar in , 

dat hy tegen de ftuipen geen kragtiger .middel 

kent, 

ontbonden, daar men een ftuk dunne flanel in nat maakte, 

't welk drie- , of viermaal daags tegen zyn keel wierd 

gelegd. 

Toen ik mynen lyder 's avonds wederom bezogt, vernam 

ik, dat hy maar vier of vyf aanvallen zedert den ogtend 

had gehad, die langzamerhand minder hevig wierden. 

Hy klaagde nog zeer over zyn keel, en over ene moeilykheid 

in 't doorzwelgen ; doch minder of meerder naar 

mate hy tot kramptrekkende toevallen geneigd was. Hy 

had byna geftadige ftuiptrekkingen in zyne armen en handen, 

als mede zyne vorige kwyning, angst, ongefteldheid 

en walging, 's Nagts Hiep hy taamlyk wel. 's Zaturdags 

hielden de trekkingen nog aan, fchoon ze zeldzamer, 

en niet zo hevig waren; de doorzwelling was vryer; de 

kwyning , de ziekiykheid en de walging verminderden 

merklyk. Zyn been wederom befchouwendc , zag ik, 

dat de roodheid, die ik de eerfte re ; 

s befpeurde, geheel 

verdwenen was; en ik verftond , dat hy noit geklaagd had 

over enig ongemak in dat deel. 's Nagts flicp hy wel, en 

zondags 's morgens was hy vry van alle krampagtige toevallen 

, uitgezonderd nog enige moeilykheid in't doorzwelgen. 

Hy was nu zo ver hcritcld, dat hy te paard na myn 

woonplaats kon vervoerd worden. Zedert myn eerste bezoek 

had by geen afgang gehad, en daarom wierd hem 

een olicagtig klysteer gezet, dat ene goede werking deed. 

Tot dezen ogtend toe waren hem de pillen en flikbrokken 

geregeld volgens het voorfchrift gegeven; doch dewyl de 

ergfte toevallen verdwenen, en zyne maag de flikbrokken 

thans uitwierp, dagt ik dat het genoeg zou zyn, als men 

met het pynftillend middel 's morgens en 's avonds alleenlyk 

aanhield, en de flikbrokken naliet. 

Ik had doorgaans befpeurd , dat het gewag van een hond 

hem moeite' baarde; thans kwam 'er een toevallig iri zyn 

vertrek, terwyl ik by hem was, doch hy g^f zulke blyken 

van vrees en angst, dat ik geloof, als de hond niet 

weg gebragt was, dat hy in de vorige ftuiptrekkingen zou 

zyn vervallen. Dezen nagt zweette hy voor 't eerst matig. 

Schoon de ziekte te voren reeds veel verminderd 

w r 

as, fcheen dit zweet nogthans ene fcheiding te maken, 

en zeer veel tot herftelling der gezondheid toe te brengen, 

'sMaandags was hy zwak en kwynend;. doch 'snagts Hiep


kent, dan het braken. Den braakwynfteen houd 

hy tot dat einde voor het beste middel,doch hy 

her- 

hy wel, en zweette als voren. Hy was 'sdingsdags byna 

in denzelfden ftaat, maar hy had minder gezweet dan de 

twe vorige nagten. Gedurende zyne ganfche ziekte was 

de pis troebel, niet hoog van kleur, en wierd in ene kleine 

hoeveelheid geloosd. Dewyl het gebrek van eetlust met 

de'veelvuldige walgingen, die 'er van 't begin af aan plaats 

hadden, niet weken zo als de andere toevallen, maar 

fteeds aanhielden, liet men 'swoensdags 'smorgens de 

geneesmiddelen na , om dat ik deze overblyvende ongemakken 

voornaamlyk aan de pynftillende middelen uit het 

opium toefchreef. Van dien tyd af wierd zyn eetlust beter; de 

Walgingen hielden fchielyk op, en de lyder kwam langzamerhand 

tot zyne vorige gezondheid en kragten. Ik heb 

zedert nimmer kunnen beipcuren,dat hy in 't minfte door 

de veranderingen van de maan wierd aangedaan. Hy is 

thans in dienst van myn buurman, en is zo bekwaam als 

immer om zyne bezigheden op 't land waar te nemen. 

Medical l ranjaüions, puülisbed by the College of Fhyficians 

ia London. vol. II. pag. 192.. 

De volgende waarneming is van den Hr. FALKENER, 

Heelmeester te Southwell , in Nottinghamshire. In de 

maand Maart 1762. wierden yyf perzonen, die een gedeelte 

van een bocre huisgezin onder Southwell uitmaakten 

, door een vreemden hond gebeten , die te voren twe 

paarden en verfcheide honden gebeten had; vier van de 

vyf perzonen wierden in zee gedompeld; doch de vyfde, 

Hannab Meore, die ons voornaam onderwerp is, kon men 

niet overreden om zig in zee te laten brengen, of om van 

enige voorbehoedende middelen gebruik te maken. De 

twe paarden wierden ziek en ftierven ; de honden wierden 

omgebragt. Omtrent dien tyd, dat het twede paard ftierf, 

kreeg Hannab Moore, terwyl ze een boodfehap deed, en 

byna twe uren gegaan had, ene doofheid in den vinger, 

die gebeten was, daar fchielyk ene tinteling, en ene hevige 

pyn van 't hart, zo als zy 't noemde,op volgde. Den 

volgenden dag wierd ik gehaald, en vond haar pols fterk, 

haar ogen verwilderd, een ongewone angst in haar aangezigt, 

en haar ganfche lichaam zomtyds zo hevig door ftuipen 

getrokken, dat vier of vyf menfchen haar niet konnen 

houden. De beet in haar vinger was zo gering, dat dezelve 

nauwlyks kon gezien worden. Ka ene ruime ader- 

V 3 la-

3io ALPHABETISCHE VERHANDELING 

herinnert, dat een half of een geheel grein 

zeldzaam voldoende is , maar dat men 'er ene 

fterke gift van geven moet. Dezelfde Schryver 

heeft ook in de wormkoorts, ja zelfs tegen de 

lintworm, de braakmiddelen heilzaam bevonden. 

Om den buik te zuiveren ftelt de Hr. TISSOT 

een gefchikt middel voor, dat de kinderen gaarne 

innemen. Men vryft twe grein harst van 

jalappe met twaalf of vyftien grein zuiker, en 

vervolgens met drie of vier amandelen, daar 

lang. 

lating, wierd de hand en vinger, die gebeten was, met 

ene kwikzalf gevreven ; en drie grein turbitb minerale, 

met even zo veel kamfer en wat conferf tot een flikbrok 

gemaakt, ingegeven ; deze vryving van de hand, en het 

gebruik van den flikbrok , wierd alle morgen gedurende 

vier dagen herhaald , terwyl ze erger fcheen te worden , 

en nimmer vry was van eiling. Den vyfden dag was zy 

veel beter, en zomtyds by haar zinnen en bedaard zynde, 

verzogt zy dat de bppasfers zorg zouden dragen , dat zy 

hen niet mogt byten, dewyl zy 'er ene grote geneigdheid 

toe had, fchoon ze wist dat het kwaad was; weinig uren 

daar na beet zy in naar eigen vingers,. de peuluw, het 

bed, en andere dingen, die zy kon bereiken. Op een tyd 

van dezen dag, dat zy wel te moede was, bragt men wat 

koud water by haar; het fcheen haar te behagen, dat men 

't haar aanbood; doch op 't ogenblik dat het haar lippen 

raakte, wierp zy het met zulk een pynlyken afkeer weg, 

dat men 't nauwiyks kan befchryven. Men befloot toen om 

haarveel kwikzilver in het lichaam te brengen, door middel 

van de flikbrokken met turbitb, en de veelvuldige vryvingen, 

niet alleen van de hand, maar van den gehelen ruggegraaf; 

als zy by haar zinnen was , zeide zy , dat dit 

haar veel verligtte; haar ongemak verminderde trapswyze; 

'er volgde ene kwyling zonder ongewone toevallen; gedurende 

de eerfte dagen derzelve kwam zy volkomen by 

haar zinnen ; zy kreeg vervolgens hare kragten weder, 

en is zedert volkomen gezond geweest. De vier andere 

perzonen wierden op dezelfde wyze behandeld, na dat 

ze van zee kwamen , en hebben geheel geen ongemak 

gehad. ibid. pag. 222.

I N H O U D . XVII 

OVER DE BEVROZENE PERZONEN EN 

LEDEN. . . . hladz. 154. 

Voorbchoeding tegen de Vorst. . ib. 

Geneeswyze van bevrozene Leden. , 155 

Perzonen. . ib. 

Bevrozene Drenkelingen. . . 157 

OVER DE ONGELUKKIG DOORGESLOKTE 

DINGEN. . . . . ib. 

Dingen die in de lugtpyp gevallen zyn. ib. 

keel blyven zitten. . 159 

• maag gekomen zyn. . 160 

Hulpmiddelen. . . 161 

OVER D'E TOEVALLEN DOOR VERHIT 

TING EN VERMOEIDHEID. . 162 

OVER DE TOEVALLEN DOOR VERKOE 

LING EN KOUD DRINKEN. . 168 

OVER DE AANDOENLYKHEID, GEWOON 

TE, VERBEELDING EN DRIFTEN. 171 

•Toorn en Ergernis. . . 176 

Schrik. . . 178 

Vreugde. . . • 170 

Vrees. . . • . ib. 

Wellust. . . . . 180 

OVER DE BLOEDSTORTINGEN. . 181 

Bloedllortingen uit Wonden. . ib. 

Neusbloeden. . . 182 

Bloedhoesten, . • • 183 

Het Bloeden der gulde aderen, en de 

vloed der Vrouwen. . 185 

Bloedbraken. . . 186 

De Nakuur. . . . ib 

Over het Aderlaten. . . ib. 

OVER DE WONDEN EN VERZWERINCEN. 187 

OVER DE VERERA N DING EN. . 19 c 

** OVER

XVIII I N H O U D . 

OVER DE GEKNEUSDE ONGEMAKKEN, 

DOOR V A L L E N , STOTEN, SLAAN, 

D R C K K E N , KLEMMEN, EN ANDER, 

ZI-NS VEROORZAAKT. . bladz. 194 

OVER DE ONT VRIGTINGEN , VERSTOL 

KINGEN, HET ZEER DOEN, ENBEEN- 

BREUKEN. . . . I98 

TOEVALLEN, DIE DOOR DE KLEDEREN, 

EN ONNATUURLYKE HOUDINGEN, 

VEROORZAAKT WOKDEN, . I99 

OVER HEVIGE PYNEN. . . 203 

VOORBEHOEDING TEGEN HEERSCHEN- 

DE ZIEKTES. . . . 204 

De Pest en aanftckcnde koorts. . ib. 

. Kinderpokjes en Mazelen. . . ib. 

De Loop. . . . ib. 

Algemene voorzorg by onpaslykheid. . 206 

ALPHABETISCHE VERHANDELING DER 

SCHIELYKE ZIEKTEN. . . . 209 

Aambeijen. . . . ib. 

Aamborftigheid. . 212 

Beroerte. . . 214 

Bevrozene Leden. . . 220 

Blindheid. Zie Oogziekten. 

Bloedbraken , Bloedfpuwen uic de Long, en 

Bloedftorting. . . ib. 

Braken. . . . ib. 

Breuken. . . . 222 

Buikloop. . . . 224 

Buikpyn. Zie Kolyk. 

Dolheid. . . . 226 

Dronkcnfchap. . . ib. 

Duizeling. . . . ib. 

Flauwte. . . . ib. 

Hardlyvigheid. . . . 228

I N H O U D ; xix 

Hartklopping. . • bladz. 229 

Hik. .. . i • ib- 

Hoest. . . . . • 231 . 

Hoofdpvn. • • • 233 

Jeukte. ' . • • - 2 

35 

Keel. (kwade) . . . 235 

Kinderpokjes. . ,,. . 239 

Leefregel en geneeswyze voor iterke volbloedige 

gcflellen. . ' 

tedere 

240 

zwakke geitellen. . • 251 

Kolvk. . . . . 262 

Kramp. . • • 266 

Lippen, ("gefprongene) . . 267 

Loop, of rode Loop. . . • ib- 

Maagdrukking, Maagkramp. . . 268 

Mazelen. . . . 270 

Nagtblindheid. Zie Oogziekten. 

Nagtmerrie. . • • 279 

Neusbloeding. Zie Bloedftorting. 

Niezen. . . ib. 

OntÜeking. Ontftekingkoorts. . . ib. 

Oogziekten. . . . 2 8 0 

Oorpyn. . . . 2 8 3 

Oprispen. Zie Zode. 

Opfpanningen. . • • 284 , 

Pest. . . . ib. 

Pisöpftopping, Pisvloed, enz. . . ib. 

Pokjes. Zie Kinderpokjes. 

Roes. . . . . 290 

Roos. . . " • • ib- 

Slapen der Leden. . . 292 

Steen in de Blaas. . . ib. 

Stomheid. . . 2 9 3 

Stuipen. . . • ** 

Tandpyn. . • • ib. 

Trillen der Leden. . • 295 

Vallende ziekte. . . . 296 

Verlamming. . . • 

Verkoudheid. . . . 289 

Volbloedigheid. . . • ^ 299 

** 2 Vuur.

xx I N H O U D . 

Vuur. (het heet en koud) . b l a d z 

Uitzakking van den Endeldarm. ,7, 

Walging . . . ' £ 

Watervrees. . . . b 

Winden. Zie Opfpanning. 

Wondkoorts. ^ 

Wormen. 

Zinking. 

Zinvang. 

.. 

. 

. 

, 

. 

. 

'. 

iJ}' 

DER SCHIELYKE ZlEKTEN. 31I 

langzamerhand twe lepels vol water by gegoten 

word ; dit drukt men door fyn linne, en doet 

'er een theelepel vol fyrop de capillaire by. Kinderen 

van twe jaar geeft men dit op eenmaal. 

Als ze ouder zyn, neemt men twe grein harst 

van jalappe meerder; doch voor jonger kinderen 

is de manna, of de fyroop van cichorei beter. 

Zomtyds moeten de giften veel groter zyn 

om de wormen te doen verhuizen. Men herhaalt 

dit middel om den vierden dag. Het gezuikerd 

wormkruid (fem. fantonic.) op geboterd 

brood gegeten, hoe meer hoe beter; de koortsbast; 

ingelegde noten; bloemen van zwavel; 

het zap van kers; zuren; honingwater; kwikzilver 

in water gekookt, en 's morgens nugteren, 

of*in plaats van den gewoonlyken drank gedronken 

; enige bolletjes kwikzilver in melk gegeven, 

volgens den raad van CHESNEAU, die 

volftrekt veilig en beproefd is; de zoete kwik 

met buikzuiverende middelen gemengd, om 

afgang te verwekken; honing, met veel zaad 

van zedoarie, of rheinvaren gemengd, op brood; 

dikwyls zoute purgeermiddelen, en dergelyken, 

zyn goede middelen tegen de wormen. 

De beste manier , om de kinderen van de 

wormen, en derzelvcr toevallen, te genezen, 

is deze, dat men de diëet in acht neemt, en veel 

van gemelde huismiddelen tegen de wormen daag- 

]yks laat gebruiken;doch dat men daarenboven, 

als ze een jaar oud zyn, s'ogtends en s'avonds 

een klein theelepeltje vol, en ouder zynde twe 

of meer , van het volgend middel , met een 

drank, dien zy verkiezen, ingeeft: Naamlyk 

jalappewortel , fenebladeren zonder ftelen, cn 

room van wynfteen , van elk een dragme , 

V 4 maakt

3ï2 ALPHABETISCHE VERHANDELING 

maakt dezelven met ene genoegzame hoeveelheid 

fyroop van oranjefchillcn tot een conferf, 

doet daar vyf droppels overgehaalden nagelölie, 

of kajeputölie by,meng het naar behoren. Hier 

mede houd men aan, naar de omftandigheden 

van den lyder vermeerderende of verminderende, 

tot dat 'er geen blyken van wormen meer 

plaats hebben. Men kan ondertusfehen twemaal 

daags een theelepel vol poeder van oranje bladeren, 

of zuiker met oranje fchillen gevreven, 

in water ingeven. 

Z I N K I N G . 

§. ijii 

1. 't Geen men ene hete zinking noemt, is 

niets anders, als ene ontfteking,die de zinking* 

agtige fcherpte, materies catanbalis genaamd, in 

de delen verwekt, daar zy zig neerzet, zonder 

aldaar ene vrye ontlasting te vinden , als de 

huid , die den neus, en de holten in de keel, 

bekleed. Uit dien hoofde veroorzaakt zy in de 

gevrigten, in het vleesch zelve, als mede in de 

ingewanden, daar zy op valt, dikwyls de vreeslykfte 

fnydende pynen , en een volkomen, en 

doorgaans fchielyk onvermogen , om zulk een 

deel te bewegen. Zomtyds komt 'er ene koorts 

by deze fmerten, doch meermalen worden zy 

zeer langdurig en hebben veel overeenkomst met 

de jigt. Veeltyds is ene terug gedrevene uitwaasfeming 

door verkoeling oorzaak van deze 

fchielyke toevallen. 

2. De genezing der zinkingkoorts van dit zoort 

vordert het aderlaten, en de verzagtende klyste-

DER SCHIELYKE ZlEKTEN". 313 

teren , beiden tot herhaalde reizen, wei met 

honing, of lauwe haverfoep met veel falpeter, 

voor den drank, en voor de fpys moeskruiden 

en verkoelende vrugten. In drie pond haverfoep 

kan men ruim een lood falpeter verdragen, 

al drinkt men ze al fchielyk uit. Zo dra als de 

koorts bedaart, en de pols niet hard meer is, 

geeft men een buikzuiverenden drank §. 120. N.7. 

doch als 'er op de koorts hevig zweten volgt, 

waar door de ziekte dikwyls gefcheiden word, 

dan moer. men zulks door aftrekzei van vlierbloemen 

bevorderen. Het zou verderfiyk zyn, 

den lyder in de koorts voor de pynen heulzap 

in te geven, of, als 'er vervolgens een vogtigs 

uitflag op de huid komt, denzelven onvoorzigtig 

terug te dry ven. Uitwendig kan men, na 

het aderlaten en klysteren , van dampbaden, of 

lauwe baden gebruik maken, daar men een uur 

lang in moet zitten , en vervolgens in 't bed het 

zweten afwagten. Als zulk ene hete zinking op 

de borst valt, en aldaar ene hevige fnyding verwekt 

, dan moet men aanftonds na het aderlaten 

een blaartrekkende pleister op de pynlyke plaats 

leggen. 

3. Een hete fcherpe zinking zonder ene volledige 

koorts , en daar de pynlyke plaats niet 

byzonder heet, rood, of gezwollen is, vordert 

alleenlyk het aderlaten, in den beginne, of als 

de pynen te hevig worden. Men drinkt een 

afkookzel van zes lood grote klisfewortels , 

met een half dragme falpeter, een half uur lang 

in twe pond water gekookt. Na dat men twe 

of drie dagen beftendig van dit afkookzel gebruik 

gemaakt heeft, neemt men een buikzuiverend 

middel van jalappe , fenebladeren, en room vari 

V 5 wyn-

3t4 ALPHABETISCHE VERHANDELING 

wynfteen, van elk twintig grein, of men gebruikt 

'smorgens van agt tot elf uren, alle uur een 

half grein braakwynfteen, telkens in een groot 

kopje vol warm water ontbonden;of men geeft 

heden , die zeer zapryk zyn, een lood van 'c 

Ekcluarium caryocostinum, met het aftrekzei van 

thee. Als de pyn hier door niet wyken wil, 

zo als dezelve weken , ja zelfs jaren lang kan 

duren, dan moet men door aftrekzei van vlier, 

's avonds een kleinen theelepel vol theriak, en 

gemelde herhaalde buikzuiverende middelen; 

door het vryven ; door ene zagte langdurige 

beweging van het deel, en uitwendig aangelegde 

middelen, den uittogt der fcherpe ftof van 

de zenuwen langzamerhand tragten te bewerken, 

Zodanige uitwendige middelen zyn de volgende. 

Men flaat groen dun gewascht linne , met de 

gladde zyde na binnen, om de pynlyke plaats, 

waar door zy fterk aan 't zweten geraakt, zo 

dat men het linnen dikwyls moet afdrogen; 

een pleister van ongeleste kalk met honing 

gekneed, en 'er op gelegd; de plaats fterk met 

olie van eijeren gevreven; blinde koppen, zes 

of agt te gelyk, als het aan de lenden of dyën 

is; blaartrekkende pleisters op de plaats zelve; 

omflagen van kaasjesbladeren , vlier, kamillen 

, en klaprozen in water gekookt, daar 

een glas wyn by gegoten, en een lood witte 

zeep in ontbonden is, in dit water maakt men 

flanel nat, en men flaat het om het deel. Zomtyds 

zyn warme minerale baden dienftig. Doch 

de geestryke middelen, de zalven, de balfamus 

fulpburis, en d'ergelyken, zyn fchaadlyke dingen. 

Het vryven met flanel, en flanelle hembden, 

op het blote lyf gedragen , is een behoed-

PER SCHIELYKE ZlEKTEN. 315 

hoedmiddel voor hun, die aan zulke fcherpe 

zinkingen dikwyls onderhevig zyn; 

Z I N V A N G. 

§. 142. 

Men bezigt de middelen tot opwekking §. 74. 

N. 1. 2. 3. 4. 12. 14. 15. en 17. Op de voorwaarde 

van §. 7. N. 6. opent men ene ader, 

en als de verftyving na overlading volgt, is het 

nodig , van een half dragme braakwortel met 

een grein braakwynfteen gemengd, gebruik te 

maken; doch als de lyder dit niet kan flikken, 

dan ontbind men van drie tot vyf grein braakwynfteen 

in water, en giet hem dit in, tot dat 

men vervolgens overëenkomftig met §. 39. kan 

handelen. 

Z O D E . 

§• !43« 

De bedorvene oprispingen worden tegengegaan 

, als men dikwyls een theelepel vol room 

van wynfteen met water inneemt, enkel zure 

fpyzen gebruikt, en door een half dragme poeder 

van rhabarber den afgang bevordert. 

Het ranzig opbreken vordert het dikwyls herhaald 

gebruik van 't digeftiefpoeder met falpeter 

g. 39. N. 4. buikzuiveringen die aldaar gemeld 

zyn , en ene grote matigheid, die hier in alle 

gevallen nodig is, 

Z U U R . Zie §. 46. 

Z W E T E N . 

Over het onmatig zweten. Zie §. 95. N. 7. 

E I N D E . 

By

By den Drukker dezes is onder vele anderen 

gedrukt en te bekomen. 

J. A. ÜNZÉR , VERZAMELING VAN MEN 

GELSCHRIFTEN; behelzende

dpo_10081.pdf

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?