03.05.2013 Views

WATERPLAN DORDRECHT 2009 - 2015 - Gemeente Dordrecht

WATERPLAN DORDRECHT 2009 - 2015 - Gemeente Dordrecht

WATERPLAN DORDRECHT 2009 - 2015 - Gemeente Dordrecht

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

1


2<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

is een gezamenlijk project van de gemeente <strong>Dordrecht</strong> en waterschap Hollandse Delta.<br />

Colofon<br />

Tekst: Arcadis, <strong>Gemeente</strong> <strong>Dordrecht</strong>, waterschap Hollandse Delta en Servicecentrum Drechtsteden<br />

Foto’s en illustraties: Arcadis, <strong>Gemeente</strong> <strong>Dordrecht</strong> en waterschap Hollandse Delta<br />

Vormgeving: CIRCLE Marketing/Reclame B.V.<br />

<strong>Dordrecht</strong>, augusus <strong>2009</strong><br />

www.dordrechtwerktaanwater.nl<br />

<strong>Dordrecht</strong>, augustus <strong>2009</strong>


Het eiland van <strong>Dordrecht</strong> anno <strong>2009</strong><br />

Het eiland van <strong>Dordrecht</strong> ligt op het kruispunt van de belangrijkste water- en<br />

verkeersaders van de Zuid-vleugel van de Randstad, één van de dichtst bevolkte<br />

en meest welvarende rode (verstedelijkte) delta’s van Europa. Het eiland wordt<br />

omsloten door de Beneden Merwede en de Oude Maas in het noorden,<br />

de Nieuwe Merwede in het zuiden en de Dordtsche Kil in het westen.<br />

De stad <strong>Dordrecht</strong>, op het noordwestelijke deel van het eiland, is de oudste stad<br />

van Holland. Het zuidelijk deel maakt deel uit van het unieke zoetwatergetijdengebied<br />

de Biesbosch. Op dit Google Earth beeld zijn de kenmerkende<br />

elementen van het bijzondere watersysteem van het eiland van <strong>Dordrecht</strong> goed<br />

te zien, zoals de zee- en historische havens, het Wantij, de spaarbekkens en de<br />

kronkelige restanten van oude kreken, de polderstructuur en de loop van de<br />

dijken.<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

bron: Google Earth<br />

3


4<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong>


VOORWOORD<br />

Voor u ligt het Waterplan <strong>Dordrecht</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong>. We blijven de komende jaren werken aan waterkwantiteit, waterkwaliteit en watergebruik en -beleving. We gaan<br />

ons nu meer richten op waterveiligheid en verruimen ons werkterrein tot het hele eiland van <strong>Dordrecht</strong>.<br />

Met het Stedelijk Waterplan <strong>Dordrecht</strong> 2003 - 2007 hebben we het stedelijke watersysteem op orde gebracht en de waterkwaliteit verbeterd. Dit plan is in 2003<br />

verkozen tot beste stedelijk waterplan van Nederland. Waterschap Hollandse Delta en gemeente <strong>Dordrecht</strong> hebben bij de wateropgave nauw samengewerkt met onze<br />

waterpartners andere overheden, kennisinstituten, lokale belangenverenigingen, woningbouwcorporaties, de waterambassadeurs en andere betrokken Dordtenaren.<br />

Dankzij de brede en intensieve samenwerking is het waterplan bijzonder succesvol geworden.<br />

Tijdens de uitvoering werd duidelijk dat de mondiale klimaatveranderingen ingrijpende gevolgen zullen hebben en dat we ons beleid hierop moeten aanpassen.<br />

Daarom hebben we onze koers bijgesteld. Het internationale samenwerkingsproject Urban Flood Management (UFM) richtte zich nadrukkelijk op klimaatverandering<br />

en veiligheid. Het project is afgerond en heeft zijn weg gevonden in het rapport van de tweede Deltacommissie (Commissie Veerman, 2008) en in het ontwerp Nationaal<br />

Waterplan (2008).<br />

Het inspelen op de klimaatverandering werkt sterk door in het Waterplan <strong>Dordrecht</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong>. In het bijbehorende maatregelenplan staat voor de vier waterthema’s<br />

aangegeven wat we de komende jaren moeten doen (onze wettelijke taken) en wat we daar bovenop nog willen doen (klimaatadaptatie). De belangrijkste<br />

speerpunten in het maatregelenplan zijn onderzoeksproject MARE (Managing Adaptive REsponses to changing flood risks), Wielwijk Klimaatbestendig, de Voorstraat,<br />

de Kaderrichtlijn Water en intensieve interactie met bewoners, ondernemers, kennisinstellingen en andere overheden. De uitvoering van het nieuwe waterplan vergt<br />

van alle waterpartners extra inspanningen, zowel fysiek als financieel.<br />

Met het Waterplan <strong>Dordrecht</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong> gaan we samen zorgen voor een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong>. Voor nu en in de toekomst.<br />

D.A. van Steensel J.M. Geluk<br />

Wethouder Milieu van de gemeente <strong>Dordrecht</strong> Dijkgraaf van waterschap Hollandse Delta<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

5


6<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

Voorstraatshaven


INHOUDSOPGAVE<br />

1 SAMENVATTING ........................................................................... 9<br />

Leeswijzer ................................................................................... 11<br />

2 EILAND IN DYNAMISCHE RODE DELTA .......................................14<br />

2.1 Waterstad <strong>Dordrecht</strong> .................................................................... 14<br />

2.2 Blik op het water ......................................................................... 16<br />

2.2.1 Waterkringloop ............................................................................ 16<br />

2.2.2 Watersysteem .............................................................................. 18<br />

2.2.3 Anders omgaan met water ............................................................ 21<br />

2.3 Samenhang en samenspel ............................................................ 25<br />

2.3.1 Ruimtelijke ordening .................................................................... 25<br />

2.3.2 Natuur(lijke) bondgenoot .............................................................. 30<br />

3 OOGST EN LESSEN<br />

STEDELIJK <strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> 2003 - 2007 ...................32<br />

3.1 Betrekken, enthousiasmeren en leren ............................................. 32<br />

3.2 Doelstelling en resultaten SWD ..................................................... 34<br />

3.3 Drie waterparels ......................................................................... 42<br />

4 KLIMAATVERANDERINGEN, NIEUW BELEID EN EIGEN AMBITIE ...47<br />

4.1 Voorsorteren op klimaatverandering ............................................... 47<br />

4.2 Verschuivende beleidskaders........................................................ 49<br />

4.2.1 Nationaal .................................................................................... 49<br />

4.2.2 Provinciaal .................................................................................. 51<br />

4.2.3 Regionaal .................................................................................... 51<br />

4.3 Doorwerking Waterplan <strong>Dordrecht</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong> ............................ 52<br />

4.3.1 Waterveiligheid ............................................................................ 52<br />

4.3.2 Waterkwantiteit ........................................................................... 53<br />

4.3.3 Waterkwaliteit ............................................................................. 54<br />

4.3.4 Watergebruik en -beleving ............................................................ 55<br />

4.4 Nieuwe waterambitie en aandachtspunten ..................................... 56<br />

5 UITVOERINGSPROGRAMMA <strong>2009</strong>-<strong>2015</strong> .........................................57<br />

5.1 Praktijkdoelstellingen ................................................................... 57<br />

5.2 Maatregelen per waterthema ......................................................... 58<br />

5.2.1 Waterveiligheid ............................................................................ 58<br />

5.2.2 Waterkwantiteit ........................................................................... 59<br />

5.2.3 Waterkwaliteit ............................................................................. 61<br />

5.2.4 Watergebruik en -beleving ............................................................ 63<br />

5.3 Communicatie............................................................................ 64<br />

5.4 Financiering ............................................................................... 66<br />

5.4.1 Kostenoverzicht ........................................................................... 66<br />

5.4.2 Toelichting op de kosten ............................................................... 67<br />

5.5 Samen aan de riemen .................................................................. 68<br />

BIJLAGEN ..................................................................................69<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

7


8<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

Korte Engelenburgerkade (inzet: vloedschoten Voorstraat/Boomstraat)


1 SAMENVATTING<br />

Voor u ligt het Waterplan voor het eiland van <strong>Dordrecht</strong>. Het is een actualisering<br />

en uitbreiding van het 1e Waterplan. Lerend van de praktijkervaringen, rekening<br />

houdend met de nieuwe beleidkaders en inspelend op de klimaatverandering<br />

hebben de waterpartners, de gemeente <strong>Dordrecht</strong> en waterschap Hollandse<br />

Delta, een nieuwe toekomstgerichte waterambitie geformuleerd. Samengevat<br />

luidt de lange termijn ambitie (2050) als volgt:<br />

Het eiland van <strong>Dordrecht</strong> heeft een klimaatbestendig, veilig, mooi en<br />

gezond watersysteem. Het heeft voldoende veerkracht voor het opvangen<br />

van zowel extreme neerslag als langere periodes van hitte en droogte. Bij<br />

het op orde brengen van het watersysteem en de waterkeringen is rekening<br />

gehouden met de zeespiegelstijging en hogere piek-afvoeren op de rivier.<br />

Op het hele eiland is het watersysteem schoon en ecologisch gezond. Het<br />

water draagt bij aan de kwaliteit en beleving van de openbare ruimte in<br />

de stad en het landelijk gebied. De waterstructuur is een aantrekkelijke<br />

doorgaande route die stad en land met elkaar verbindt en heeft een hoge<br />

natuurwaarde. De burgers van <strong>Dordrecht</strong> leven bewust met het water,<br />

maken volop gebruik en genieten van het open water. Water en ruimte,<br />

natuur en cultuur versterken elkaar en dragen bij aan de vitaliteit en<br />

duurzaamheid van het eiland van <strong>Dordrecht</strong>.<br />

Het vorige (1e ) Waterplan had als focus het op orde brengen van het stedelijke<br />

watersysteem en het verbeteren van de waterkwaliteit. In 2003 is het<br />

bekroond als het beste stedelijke waterplan van Nederland. De wateropgave<br />

is gezamenlijk opgepakt door waterschap Hollandse Delta en de gemeente<br />

<strong>Dordrecht</strong>, in nauwe samenwerking met andere overheden, kennisinstituten,<br />

lokale belangenverenigingen, woningbouwcorporaties en vooral de bewoners<br />

van de stad. Daarbij is de ‘meeliftstrategie’ toegepast: waar iets verandert in de<br />

stad, lift water mee. Er is al veel bereikt en een grote groep mensen is bewust<br />

en enthousiast geworden. Tijdens de uitvoering kwam de discussie over de<br />

mondiale klimaatverandering op gang. De waterpartners realiseerden zich dat<br />

de consequenties hiervan zeker ook voor de gemeente <strong>Dordrecht</strong> ingrijpend<br />

zijn. De noodzaak om de koers bij te stellen werd meteen onderkend. Het<br />

samenwerkingsproject Urban Flood Management is opgezet en de waterpartners<br />

doen actief mee aan de nationale programma’s; Adaptatie Ruimte en Klimaat<br />

(ARK) en Kennis voor klimaat.<br />

Het Waterplan is geactualiseerd omdat het maatregelenprogramma afloopt,<br />

steeds duidelijker wordt dat de klimaatverandering ingrijpende gevolgen heeft en<br />

omdat met verschuivingen in beleid rekening moet worden gehouden. Het werkterrein<br />

is verbreed van stedelijk naar het hele eiland van <strong>Dordrecht</strong>, omdat water<br />

in de stad en in het landelijk gebied beide en in samenhang<br />

aandacht vragen. Het wat, hoe en waartoe<br />

is uitgewerkt voor de vier thema’s: waterveiligheid,<br />

waterkwantiteit, waterkwaliteit en watergebruik en<br />

-beleving. Het verbindende doel is het creëren van<br />

een klimaatbestendig, aantrekkelijk en vitaal eiland<br />

van <strong>Dordrecht</strong> voor nu en de toekomst.<br />

Waterveiligheid is als thema toegevoegd met oog op<br />

de klimaatverandering. Over de mate en snelheid<br />

waarin de effecten van de klimaatverandering zich<br />

hier zullen voordoen bestaat nog veel onzekerheid.<br />

Naar verwachting stijgt het zeeniveau tot het<br />

einde van deze eeuw circa 1 meter. Piekbuien<br />

worden heviger en gaan vaker voorkomen, met<br />

als gevolg meer wateroverlast. Riolen zullen vaker<br />

overlopen en overstorten in het oppervlaktewater.<br />

De hoogwaterstanden op de rivieren rond <strong>Dordrecht</strong><br />

zullen de komende eeuw naar verwachting een<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

9


10<br />

halve meter gaan stijgen en vaker voorkomen. Dit leidt tot een verhoogd<br />

overstromingsrisico. In drogere zomers zal het rivierpeil regelmatig (te) laag zijn.<br />

In dit geval stroomt het zoute water vanuit zee verder landinwaarts. Hierdoor<br />

verslechtert de rivierwaterkwaliteit en kan de zoetwatervoorziening onder druk<br />

komen te staan. Het vaker voorkomen van hittegolven, zoals die in de zomer van<br />

2003, kan in de dicht bebouwde gebieden hitte eilanden veroorzaken en, als het<br />

lang aanhoudt, hittestress. Het leidt tot een verslechtering van de luchtkwaliteit,<br />

met allerhande ongemakken en (gezondheids)problemen als gevolg. Het<br />

Nederlandse beleid anticipeert voor een deel al op de klimaateffecten. De<br />

klimaatverandering en de nieuwe beleidskaders brengen voor <strong>Dordrecht</strong> een<br />

nieuwe wateropgave met zich mee. Voor de Rijnmonding, waaronder het eiland<br />

van <strong>Dordrecht</strong>, voorziet de tweede Deltacommissie dat op de lange termijn<br />

(na 2050) de hogere piekafvoeren tot moeilijk oplosbare veiligheidsproblemen<br />

leiden. De kernboodschap van de Deltacommissie is: “Nederland moet 10<br />

keer veiliger”. Dit heeft betrekking op de waterkeringen. Voor de Rijnmond<br />

wordt tevens onderzocht hoe met een ‘afsluitbaar open’ waterkeringconcept,<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

Voorstraat (beugels vloedschot in gevel)<br />

als de Maeslantkering, de veiligheid, economische watergebonden activiteiten,<br />

zoetwatervoorziening en stedelijke doorontwikkeling ook op lange termijn kunnen<br />

worden gegarandeerd.<br />

De waterveiligheid van het eiland van <strong>Dordrecht</strong>, de Drechtsteden en de hele rode<br />

Delta vragen bijzondere waakzaamheid. Op korte termijn vraagt de Voorstraat,<br />

die deel uitmaakt van de primaire waterkering, al om een inventieve oplossing.<br />

Voor de vier waterthema’s waterveiligheid, waterkwantiteit, waterkwaliteit<br />

en watergebruik en -beleving is een maatregelenprogramma samengesteld,<br />

met een looptijd van <strong>2009</strong>-<strong>2015</strong>. Hierbij is onderscheid gemaakt in wat de<br />

waterpartners moeten doen (de wettelijke taken) en wat ze daarbovenop nog<br />

willen doen (klimaatadaptatie).<br />

Wat betreft de taakstellingen voor waterkwantiteit en waterkwaliteit ligt<br />

de lat hoog, maar de waterpartners zijn hier al ver mee. Waterveiligheid<br />

willen de waterpartners vooruitstrevend oppakken. Het internationale<br />

samenwerkingsproject Urban Flood Management (UFM), één van de<br />

‘waterparels’ van de vorige planperiode, krijgt een vervolg in het project<br />

Managing Adaptive REsponses to changing flood risk (MARE). Hoe om<br />

te gaan met droogte en hittestress wordt onderzocht in het project Wielwijk<br />

Klimaatbestendig.<br />

Voor de realisatie van korte en lange termijn wateropgaven zullen de<br />

waterpartners weer nauw samenwerken en goed afstemmen met andere<br />

beleidsvelden, partijen (publiek, privaat en particulier) en kennisinstituten.<br />

Samen de schouders er onder is van doorslaggevend belang om ook van dit<br />

Waterplan een succes te maken.


Leeswijzer<br />

Dit Waterplan richt zich tot een ieder die direct te maken heeft met of<br />

geïnteresseerd is in het water binnen en rondom het eiland van <strong>Dordrecht</strong>.<br />

Het document kent de volgende opbouw:<br />

Hoofdstuk 2 gaat in op de cultuurhistorische context, het (anders) leven met<br />

water en de wederkerige relaties met ruimtelijke ordening en natuur. Dit komt<br />

samen in gidsprincipes voor een adaptieve ruimtelijke waterstrategie, waarbij<br />

water, natuur en ruimte elkaar versterken.<br />

Hoofdstuk 3 is een terugblik. De opmaak van dit hoofdstuk is afwijkend om in<br />

een oog opslag duidelijk te maken dat de waterpartners hierin de balans<br />

opmaken van het vorige (1e ) Waterplan. Het streefbeeld, de doelen, oogst en<br />

lessen worden op rij gezet. Ter onderstreping van het belang en de meerwaarde<br />

van samenwerking worden drie waterparels gepresenteerd: Watertuinen, Urban<br />

Flood Management en Twintighoevenweg. De opgedane ervaringen en inzichten<br />

vormen het fundament en vertrekpunt voor het voorliggende (2e ) Waterplan voor<br />

het eiland van <strong>Dordrecht</strong>.<br />

Hoofdstuk 4 geeft een overzicht van de voor het eiland van <strong>Dordrecht</strong> relevante<br />

effecten van de klimaatverandering en van de (nieuwe) beleidsuitgangspunten op<br />

nationaal, regionaal en lokaal niveau. Het resulteert in een nieuwe eigen ambitie<br />

voor de lange termijn (2050).<br />

In hoofdstuk 5 beschrijven de waterpartners de hoofdlijnen van het<br />

uitvoeringsprogramma voor de planperiode <strong>2009</strong>-<strong>2015</strong> en hoe en met wie<br />

dit uit te voeren en te financieren. Dialoog, samenwerking en samenhang zijn<br />

kernbegrippen.<br />

Aan het begin van elk hoofdstuk wordt meer in detail toegelicht wat wordt<br />

beschreven. Dit biedt de lezer de mogelijkheid om te zappen tussen de voor hem/<br />

haar relevante onderdelen van dit Waterplan.<br />

Als bijlagen zijn opgenomen: een begrippenlijst; een beschrijving van de taken<br />

en verantwoordelijkheden van de waterpartners; het totaaloverzicht van het<br />

maatregelprogramma en de literatuurlijst.<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

11


12<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

bron Erfgoedcentrum DIEP


• Actuele hoogtekaart van het eiland van <strong>Dordrecht</strong> en de omgeving<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

bron AHN, RWS<br />

13


14<br />

2 EILAND IN DYNAMISCHE RODE DELTA<br />

Dit hoofdstuk begint met een beschrijving van de cultuurhistorische context,<br />

de vestigingsgeschiedenis van de waterstad en het eiland van <strong>Dordrecht</strong> (2.1).<br />

Vervolgens wordt beschreven de waterkringloop (2.2.1), het watersysteem<br />

(2.2.2) en de noodzaak anders met water om te gaan met oog op de<br />

klimaatverandering en duurzaamheid (2.2.3). Dit wordt uitgewerkt in principes<br />

voor een adaptieve ruimtelijke waterstrategie. Tot slot wordt het grote belang<br />

van een integrale benadering en coöperatieve samenwerking onderstreept (2.3)<br />

en wordt in gegaan op de koppelingen met ruimte (2.3.1) en natuur (2.3.2)<br />

gericht op het realiseren van win-winsituaties.<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

Houttuinen<br />

2.1 Waterstad <strong>Dordrecht</strong><br />

Water is bepalend geweest voor de eigenheid en ruimtelijke structuur van de<br />

stad en het eiland <strong>Dordrecht</strong>. Het water bracht zowel voorspoed, als schade en<br />

leed. <strong>Dordrecht</strong> is een echte waterstad. De vestigingsgeschiedenis begon in de<br />

eerste helft van de 12e eeuw op de oeverwallen van het veenstroompje<br />

Thuredrecht. In 1421 werden tijdens de Sint-Elizabethsvloed grote delen van de<br />

Groote Waard rond <strong>Dordrecht</strong> weggeslagen. In de 16-18e eeuw is door<br />

ontginningen en inpolderingen het oppervlak aan cultuurgronden aanzienlijk<br />

vergroot. <strong>Dordrecht</strong> kwam tot bloei en groeide uit tot de belangrijkste stad in de<br />

Hollandse Delta. De houthandel was van groot economisch belang. In de 17e eeuw nam Rotterdam geleidelijk het (handels)roer over.<br />

Als Venetië van het noorden was <strong>Dordrecht</strong>, van de 17 e tot begin 20 e eeuw, voor<br />

vele schilders een grote bron van inspiratie. Het zicht op het waterfront, met<br />

de Grote kerk en de vele houtmolens als markante oriëntatiepunten, de grote<br />

bedrijvigheid in de haven en de pittoreske huizen aan/in het water zijn door<br />

Wieldrechtse Zeedijk


schilders als Jan van Goyen, Jacob Maris, James Whistler, Eugène Boudin, Tina<br />

Blau en de in <strong>Dordrecht</strong> geboren Albert Cuyp vereeuwigd. Eind 19e eeuw is het<br />

silhouet van <strong>Dordrecht</strong> ingrijpend veranderd door de industrialisatie. In die tijd<br />

werden ook diverse havens in de stad gedempt. Zoals in alle oude watersteden<br />

waren de ‘grachies’ zowel de watervoorziening als open riool. Gebruik makend<br />

van de ebstroom werd het watersysteem tweemaal per etmaal doorgespoeld. In<br />

1883 kwam in <strong>Dordrecht</strong> voor het eerst drinkwater uit de kraan. Het duurde tot<br />

1923 voordat alle huizen op de drinkwaterleiding waren aangesloten.<br />

Het eiland van <strong>Dordrecht</strong>, met een oppervlak van circa 10.000 hectare, wordt<br />

omsloten door de Beneden Merwede en de Oude Maas in het noorden, de<br />

Nieuwe Merwede in het zuiden en de Dordtsche Kil in het westen.<br />

Dijken beschermen het binnendijkse gebied. Veel van de buitendijkse (haven)<br />

gebieden zijn in de loop van de tijd getransformeerd tot stedelijk gebied. De<br />

buitendijkse gebieden liggen over het algemeen relatief hoog (zie actuele<br />

hoogtekaart op pagina 13). De laagste kades liggen op NAP +1,75 meter.<br />

Ook een deel van het oude centrum ligt buitendijks. Bijzonder element is<br />

de Voorstraat, de langste winkelstraat van Nederland, waar de huizen deel<br />

uitmaken van de hoofdwaterkering.<br />

Het totale stedelijk gebied beslaat circa 2.800 hectare. De Wieldrechtse (oude)<br />

Zeedijk en Zuidendijk markeren de scheiding tussen de bebouwde kom en het<br />

landelijk gebied.<br />

Het eiland van <strong>Dordrecht</strong> ligt op het punt waar het zeewater en rivierwater<br />

samenvloeien. De invloed van eb en vloed is door de Deltawerken weliswaar<br />

verminderd, maar nog altijd merkbaar in het buitendijkse gebied en de<br />

riviertakken. In december 2010 wordt het Haringvliet, conform de planning van<br />

het ‘Kierbesluit’, weer gedeeltelijk opengezet. Hierdoor neemt de getijdenwerking<br />

in het Hollands Diep en de Nieuwe Merwede weer toe. Het Nationaal Park de<br />

Biesbosch, dat voor een deel op het eiland van <strong>Dordrecht</strong> ligt en behoort tot<br />

de nationale ecologische hoofdstructuur, ontleent haar unieke karakter aan die<br />

getijdenwerking.<br />

Het Wantij vormde vroeger een open verbinding tussen de kreken van de Biesbosch<br />

en de Oude Maas en had aan beide zijden verschillende getijdenwerking, vandaar<br />

de naam ‘Wantij’. Sinds de aanleg van de Nieuwe Merwede is de verbinding<br />

naar het zuiden toe afgesloten door dijken en de Ottersluis.<br />

De kronkelige Westkil en Oostkil, die het rationeel verkavelde polderlandschap<br />

van het eiland doorsnijden, zijn relicten van oude Biesboschkreken.<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

Stadswerven<br />

15


16<br />

2.2 Blik op het water<br />

2.2.1. Waterkringloop<br />

Gerrit Komrij onderscheidt in de poëziebloemlezing ‘Water’ drie varianten:<br />

hemelwater, landwater en mensenwater. Hemelwater en landwater maken deel<br />

uit van de natuurlijke waterkringloop van neerslag, infiltratie en verdamping<br />

en het watersysteem met grond- en oppervlaktewater. Mensenwater betreft de<br />

waterketen van waterproductie, watergebruik, riolering, afvalwaterzuivering<br />

• Schematische weergave van de waterkringloop en de link tussen het watersysteem en de waterketen<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

en effluent. De verschillende watervarianten zijn onlosmakelijk met elkaar<br />

verbonden. Immers van het regenwater verdampt een deel (al dan niet via<br />

planten en bomen), een deel stroomt via het oppervlakte water naar zee<br />

en een deel infiltreert in de bodem en vult het grondwater aan.<br />

Grondwater en rivierwater worden benut voor de drinkwaterproductie.<br />

Na gebruik wordt dit gezuiverd in een rioolwaterzuivering en wordt het<br />

gezuiverde water geloosd op het oppervlaktewater en maakt zo weer deel uit<br />

van de waterkringloop.


Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

Groothoofd (Boombrug)<br />

17


18<br />

2.2.2 Watersysteem<br />

Het watersysteem van het eiland van <strong>Dordrecht</strong> omvat: rivieren, havens,<br />

singels, vaarten, killen, sloten, plassen en spaarbekkens. Civiel technische<br />

kunstwerken, de duikers, stuwtjes, sluizen en gemalen om het water te reguleren<br />

en de waterkeringen, zeedijken en polderdijken om het binnendijkse land te<br />

beschermen tegen overstromingen vanuit de rivieren zijn ook integraal onderdeel<br />

van het watersysteem.<br />

De buitendijkse gebieden van het eiland van <strong>Dordrecht</strong>, delen van de historische<br />

binnenstad, de havens, de Staart en de Biesbosch, staan onder invloed van de<br />

dagelijkse getijdenwerking en de met de seizoenen fluctuerende rivierstanden<br />

(hoge en lage rivierafvoeren).<br />

In de binnendijkse gebieden wordt het water permanent beheerd. De waterpeilen<br />

in de polders zijn afgestemd op het ruimtegebruik. Het overtollige water wordt<br />

door gemalen weggepompt naar de rivieren en afgevoerd naar zee. Op het eiland<br />

staan vier gemalen voor het stedelijk gebied (Stadspolders, Weeskinderendijk,<br />

Loudon en Noorderdam) en vier gemalen voor het landelijk gebied (Joh.<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

Vis, Prinsenheuvel, Staring en Noordbovenpolder). In droge perioden wordt<br />

water ingelaten vanuit de omliggende rivieren om het waterniveau op peil te<br />

houden. De inlaatpunten voor het landelijk gebied zijn Joh. Vis, Prinsenheuvel,<br />

Staring, Noordbovenpolder, hevel Willemsdorp. Voor het stedelijk gebied zijn<br />

de inlaatpunten Stadspolders, Loudon, Zuidersluisdam, hevel De Mijl en hevel<br />

Wantijdijk.<br />

De kwaliteit van het inlaatwater is in de huidige situatie over het algemeen<br />

beter dan de waterkwaliteit in <strong>Dordrecht</strong> zelf, met uitzondering van polder de<br />

Biesbosch (door schone kwel).<br />

De stad <strong>Dordrecht</strong> kent zowel gebieden met een hoge grondwaterstand als<br />

gebieden met een lage grondwaterstand, waarbij het funderingshout onder<br />

de gebouwen droog kan staan. Hiervoor wordt verwezen naar het beleidsplan<br />

hemelwater en grondwater <strong>2009</strong>-2010.<br />

Op de navolgende overzicht- en detailkaart zijn de belangrijkste structuren en<br />

elementen van het watersysteem weergegeven.


• Bemalingsgebieden<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

19


20<br />

• Waterkeringen<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong>


2.2.3 Anders omgaan met water<br />

De klimaatverandering en het perspectief van duurzaamheid hebben de<br />

afgelopen jaren tot een kentering binnen de waterwereld geleid.<br />

De uitgangspunten voor de nieuwe koers zijn:<br />

• Ruimtelijke waterstrategie (systeembenadering)<br />

> meebewegen met natuurlijke processen waar het kan en weerstand bieden<br />

waar het moet;<br />

> water als (mee)ordenend principe voor ruimtelijke ordening;<br />

> waterveiligheid (risicobenadering) en waterkwaliteit afstemmen op de<br />

bestemming;<br />

> gebiedsgericht maatwerk qua inrichting, beheer en onderhoud.<br />

• Kringloopbenadering (‘cradle to cradle’ principe, afval = voedsel), waar<br />

passend en doelmatig;<br />

> regenwater afkoppelen (van het riool) en naar open water laten stromen of<br />

infiltreren in de bodem;<br />

> afvalwater lokaal zuiveren en hergebruik van nutriënten.<br />

De praktijkrichtlijnen zijn voor waterkwaliteit: water schoon<br />

houden (bronmaatregelen); verschillende waterkwaliteiten scheiden<br />

(kwaliteitsdifferentiatie) en bevorderen zelfreinigend vermogen van water<br />

(inrichtingsmaatregelen). En voor waterkwantiteit: het lokaal vasthouden,<br />

tijdelijk bergen, optimaal benutten en vervolgens geleidelijk afvoeren van regenen<br />

rivierwater (inrichtingsmaatregelen).<br />

Het realiseren van de lange termijn waterambitie, zoals samengevat in de inlei-<br />

ding en beschreven in hoofdstuk 4, maakt het nodig om nu al anders met water<br />

om te gaan en meer te doen dan verplicht is volgens het geldende nationale, provinciale<br />

en regionale beleid. Navolgende verbeeldingen tonen de principes voor<br />

het verduurzamen van het watersysteem en het klimaatbestendig maken van<br />

het eiland van <strong>Dordrecht</strong>. Het in samenhang vergroten van de robuustheid, veerkracht<br />

(aanpassingsvermogen) en omgevingskwaliteit staat daarbij centraal.<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

21


22<br />

• Anders omgaan met water<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong>


• Anders omgaan met water<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

23


24<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

Vest


2.3 Samenhang en samenspel<br />

<strong>Dordrecht</strong> is een ankerplaats van hoe de Hollanders door de eeuwen heen<br />

hebben geleefd met de natuurlijke processen en het water. Het eiland is een<br />

gebied vol herinneringen, (water)relicten, mythes, verhalen en persoonlijke<br />

geschiedenissen. Daarmee en daardoor is het zeker ook een plek van<br />

watergerelateerde beleving. Voorsorteren op de klimaatverandering voegt daar<br />

een nieuw hoofdstuk aan toe. Het biedt kansen om het eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

met elan als innovatieve en attractieve waterknoop duurzaam op de kaart te<br />

zetten.<br />

2.3.1 Ruimtelijke ordening<br />

Water en ruimte zijn nauw verbonden, zeker in een rode (verstedelijkte)<br />

rivierdelta. Water vraagt niet alleen om ruimte, maar bepaalt ook mede het<br />

gebruik van ruimte. Ruimtelijke ingrepen hebben invloed op de<br />

waterhuishouding. Water moet, gegeven de klimaatverandering, op alle niveaus<br />

een ordenend principe zijn voor ruimtelijke (her)ontwikkelingen. Concreet<br />

betekent dit voor de gemeente dat het waterbelang een goede doorwerking moet<br />

krijgen in de ruimtelijke structuurvisie, bestemmings-, bouw- en beheerplannen.<br />

De Structuurvisie <strong>Dordrecht</strong> 2020 beschrijft de ontwikkelingen waar <strong>Dordrecht</strong><br />

de komende jaren voor staat, vertaald in ruimtelijke opgaven. De ambitie voor<br />

het eiland van <strong>Dordrecht</strong> is om de onder druk staande leefkwaliteit,<br />

omgevingskwaliteit, economische vitaliteit en toeristische attractiviteit in<br />

samenhang duurzaam te versterken.<br />

De focus richt zich in het bijzonder op:<br />

• Revitaliseren bestaande stad.<br />

• Herstructureren naoorlogse wijken, (oude) bedrijven-/haventerreinen.<br />

• Opwaarderen openbare ruimte, woningaanbod, voorzieningenniveau en<br />

recreatiemogelijkheden.<br />

• Uitbreiden, beter beschermen en verbinden natuurgebieden.<br />

De Drechtsteden richten hun blik weer meer op de rivieren. Delen van de oevers<br />

worden herontwikkeld tot gemengde stedelijke gebieden. De gemeente <strong>Dordrecht</strong><br />

wil de buitendijks gelegen gebieden Stadswerven en het Maasterras<br />

transformeren tot stedelijke leefmilieus, met ‘spetterend’ wonen aan het water.<br />

Een waterrijke stedelijke ontwikkeling in de Zuidpolder kan een interessante<br />

overgangszone vormen naar de Nieuwe Dordtse Biesbosch. Bij de ruimtelijke<br />

ontwikkelingen wordt rekening gehouden met de klimaatverandering. Nieuwe<br />

woningen worden zoveel mogelijk met duurzame materialen en energiezuinig<br />

gebouwd. Het streven is om de uitstoot van broeikasgassen met 30% te<br />

verminderen (klimaatmitigatie). Ook bij herstructureringsprojecten in <strong>Dordrecht</strong>-<br />

West zijn duurzaam (ver)bouwen, CO -neutraal en klimaatbestendig<br />

2<br />

uitgangspunten. Buitendijks wordt bovendien overstromingsbestendig gebouwd.<br />

Een hoogwaardige openbare ruimte met een robuuste water- en groenstructuur<br />

vormt een belangrijke fysieke en sociale bouwsteen voor een klimaatbestendig,<br />

aantrekkelijk en vitaal <strong>Dordrecht</strong>.<br />

Structuurvisie <strong>Dordrecht</strong> 2020<br />

De rode, blauwe en groene streep staan<br />

voor de positie van <strong>Dordrecht</strong> in respectievelijk<br />

een infrastructureel, waterrijk en groen<br />

landschap.<br />

De lijnen staan respectievelijk voor het<br />

verbeelden van <strong>Dordrecht</strong> als stad aan<br />

Europese corridors, als Hollandse waterstad<br />

en als stad aan de Biesbosch.<br />

Het raster binnen deze driehoek verbeeld<br />

wijken, straten, pleinen, parken en polders.<br />

De rode cirkels op het raster zijn de plekken die door intensivering, herstructurering<br />

of functieverandering een nieuwe betekenis krijgen.<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

25


26<br />

Om de eigenheid, gebruiks- en belevingswaarde van het oppervlaktewater in de<br />

verschillende deelgebieden van <strong>Dordrecht</strong> te vergroten dient de ruimtelijke<br />

inpassing en vormgeving afgestemd te worden op de cultuurhistorische context<br />

en het gebruik. In het vorige Waterplan is een watertypologie voor het stedelijke<br />

watersysteem geïntroduceerd. Deze typologie blijkt goed te functioneren als<br />

inspiratiebron en hulpmiddel bij nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen en als<br />

handvat voor maatwerk in beheer en onderhoud. Het werken met de<br />

watertypologie wordt dan ook voortgezet, aangevuld met kenmerkende typen<br />

voor het landelijk gebied. De lijst gaat uit van (gewenste) ruimtelijke kenmerken.<br />

De onderscheidende watertypologieën zijn:<br />

• Parkwater (Dordwijkzone) > het water van de parken die vele doorkijkjes<br />

bieden.<br />

• Vaart of singel > watergangen met een cultuur karakter, met stenige kades of<br />

groene taluds, van belang voor het beheer van het stedelijke watersysteem.<br />

• Poldersloot > rechte watergang in het agrarisch gebied van belang voor het<br />

peilbeheer in het poldervlak.<br />

• Stadssloot/poldersloot > smalle stedelijke watergang met veelal één<br />

natuurlijke oever en (privé) buitenruimte aan het water voor de bewoners, van<br />

belang voor het beheer van het stedelijke watersysteem.<br />

• Stadsvijver > los watersierelement in het publiek domein, verschillend in<br />

maat en uitvoering.<br />

• Natte dijkvoet > de leesbaarheid en de ruimtelijke kwaliteit van de Dordtse<br />

dijken kan worden versterkt door aan de dijkvoet meer water te creëren.<br />

Voorwaarde is dat de stabiliteit van de dijk niet wordt aangetast. De natte voet<br />

moet doorgaand zijn in verband met een goede doorstroming en om als<br />

ecologische en recreatieve verbinding te kunnen fungeren.<br />

• Rivier en haven > de ingesnoerde rivier met uiterwaarden tussen hoge dijken<br />

en de voor havenactiviteiten ingerichte buitendijkse gebieden met harde kades<br />

en historische havens.<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

• Biesbosch > het omvangrijke zoetwatergetijdengebied met meanderende<br />

waterlopen met natuurlijke peilfluctuaties.<br />

• Kil > de kronkelige restanten van oude rivierkreken. De inzet is waar mogelijk<br />

de oude kreken in ere te herstellen, dat wil zeggen het water verbreden tot 10<br />

à 50 m en voorzien van een brede rietkraag.<br />

• Recreatieplas en spaarbekken > waterpartijen met een waterkwaliteit<br />

geschikt om in te zwemmen ingericht voor recreatie in, op en aan het water.<br />

Natte dijkvoet, Kil en Biesbosch hebben een natuurlijk karakter. Vaart of singel,<br />

stadssloot/poldersloot, stadsvijver, poldersloot en rivier en haven hebben een<br />

uitgesproken rationeel functioneel karakter. Parkwater en zwemplas en spaarbekken<br />

hebben elementen van beide. De vormentaal is in de navolgende verbeelding<br />

weergegeven. De met medewerkers van ruimtelijke ontwikkeling en stedenbouw<br />

gemaakte kaart toont het watermozaïek van het eiland van <strong>Dordrecht</strong>, waar de<br />

verschillende watertypologieën voorkomen en/of gewenst zijn.<br />

Viottakade


Parkwater Vaart of singel Poldersloot<br />

Stadssloot Stadsvijver Natte dijkvoet<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

27


28<br />

Rivier en haven Biesbosch<br />

Kil Recreatieplas en spaarbekken<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong>


• Watertypologieën<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

29


30<br />

2.3.2 Natuur(lijke) bondgenoot<br />

Blauw en groen gaan natuurlijk samen. Beiden zijn belangrijke dragers van de<br />

identiteit en kwaliteit van het publieke domein en de ruimtelijke structuur van<br />

het eiland van <strong>Dordrecht</strong>. Water en groen zijn van belang voor het planten- en<br />

dierenleven en de biodiversiteit, voor de ontspanning en recreatie van de<br />

bewoners en bezoekers (welzijnsfactor) en in toenemende mate ook als hoog<br />

gewaardeerde vestigingconditie. In 1997 heeft de <strong>Gemeente</strong> <strong>Dordrecht</strong> besloten<br />

om de Stedelijke Ecologische Structuur <strong>Dordrecht</strong> (SES) optimaal te gaan<br />

ontwikkelen, aansluitend op de natuur en Ecologische Hoofdstructuur (EHS) in<br />

het landelijk gebied. Maart <strong>2009</strong> is de nieuwe SES vastgesteld en is de hoge<br />

ambitie opnieuw door het bestuur bekrachtigd. Het Waterplan omarmt de SES.<br />

De ecologische benadering en taakstelling uit de Kader Richtlijn Water hebben<br />

een sterke relatie met de natuurwaarde. Het optimaliseren van de afstemming<br />

tussen de klimaat-, water- en groenopgave biedt kansen voor het creëren van<br />

win-win oplossingen. Het vergt gebiedsgericht maatwerk. Dit geldt zowel voor de<br />

inrichting (aanplant en soortenkeuze) als het onderhoud (snoei- en maairegiem).<br />

Centraal staat water en natuur meer ruimte geven, beter verbinden en meer<br />

betekenis geven.<br />

Drie belangrijkste groenzones, die vanuit de stad breed naar het zuiden uitlopen<br />

en aansluiten op de Dordtse Biesbosch, zijn de Wantijzone, de Dordtwijkzone en<br />

de Amstelwijckzone. Waardevol zijn verder de West- en de Oostkil, de parken en<br />

buitenplaatsen en natuurlijk de vele dijken met hun verschillende oriëntaties op<br />

de zon die bijdragen aan de biodiversiteit van het eiland van <strong>Dordrecht</strong>.<br />

De groenblauwe dooradering draagt bij aan een gezond lokaal klimaat en is een<br />

plek voor onthaasting, recreatie, natuurbeleving en verkoeling. Buiten de stad is<br />

uitbreiding van het groen- en watergebied nodig om de recreatie en de natuur in<br />

maat en kwaliteit te vergroten en meer robuust te maken. Met de uitvoering van<br />

het project Nieuwe Dordtse Biesbosch en de ecologische afronding van de<br />

stadsrand wordt hierin voorzien. Het versterkt het contrast tussen rood en groen,<br />

wat bijdraagt aan de diversiteit, leefbaarheid en leesbaarheid van het landschap.<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

Bij de gebieden die tot de Stedelijke Ecologische Structuur behoren (zie kaart)<br />

worden bij voorkeur beide oevers natuurvriendelijk ingericht, met een talud van<br />

1:3 of flauwer. Natuurlijke oevers vergroten de natuurwaarde, het zelfreinigend<br />

vermogen en de veerkracht van het watersysteem. Bij de aanleg van bruggen is<br />

het wenselijk om overmaat te creëren, zodat de oevers onder de brug doorlopen.<br />

Doorgaande waterverbindingen verminderen de kans op stilstaand water. Het<br />

komt de beleving en het gebruik van het water ten goede en maakt het mogelijk<br />

om vaar- en schaatsrondes te creëren.<br />

Met het oog op de waterkwaliteit is het minder gunstig om vlak langs het water<br />

loofbomen te plaatsen. Bladval leidt tot een toename van het nutriëntengehalte<br />

wat de groei van algen en kroos stimuleert. Daardoor kan het water verstikken.<br />

Anderzijds bieden bomen broed- en schuilplaatsen voor vele insecten en vogels.<br />

De schaduwwerking is belangrijk voor de temperatuurregulatie en dus voor het<br />

zuurstofgehalte van het water. De contrastwerking vergroot de belevingswaarde<br />

van het water en groen. Het vraagt dus om een goede afweging, zowel wat<br />

betreft de soorten als de plaatsing van bomen nabij water.<br />

Viottakade


• Stedelijke Ecologische Structuur<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

31


32<br />

3 OOGST EN LESSEN STEDELIJK <strong>WATERPLAN</strong><br />

<strong>DORDRECHT</strong> 2003 - 2007<br />

In dit hoofdstuk blikken de waterpartners terug op de tot standkoming en<br />

uitvoering van het Stedelijk Waterplan <strong>Dordrecht</strong> 2003 - 2007 (SWD). Te<br />

beginnen met hoe de brede dialoog en het partnerschap tot stand is gekomen<br />

(3.1). Gevolgd door een beschrijving van de toen geldende thematische doelen<br />

(3.2) en wat in de planperiode 2003-2007 daadwerkelijk is bereikt op het<br />

gebied van: waterkwantiteit (3.2.1); waterkwaliteit (3.2.2) en watergebruik<br />

en -beleving (3.2.3). Tot slot van het hoofdstuk worden drie ‘waterparels’<br />

uitgelicht (3.3), die illustreren dat de opgebouwde goede samenwerking tussen<br />

publiek, privaat en particulier (inclusief kennisinstituten) de bron van succes<br />

was en is.<br />

3.1 Betrekken, enthousiasmeren en leren<br />

Om zo veel mogelijk kennis en ervaring op te bouwen<br />

hebben de waterpartners het Stedelijk Waterplan<br />

<strong>Dordrecht</strong> 2003 - 2007 (SWD) en het bijbehorende<br />

maatregelprogramma werkende weg ontwikkeld.<br />

Samen aan de slag en leren door doen stonden<br />

centraal. Bewoners, woningbouwcorporaties,<br />

(belangen)verenigingen en gemeentelijke diensten zijn<br />

vanaf de start actief betrokken. De communicatie en samenwerking zijn tijdens<br />

de uitvoering geïntensiveerd en verbreed. In het kader van het communicatieplan<br />

“<strong>Dordrecht</strong> werkt aan water” zijn er vele informatieve en speelse activiteiten<br />

geweest. Er is een video gemaakt over de doelstellingen en aanpak van het<br />

SWD, die is getoond op de lokale televisie.<br />

Tijdens de watercampagneweken, die goed werden bezocht, konden bewoners<br />

kennis maken met de vele aspecten van water en waterbeheer en zich<br />

aanmelden om mee te denken over en mee te werken aan het SWD. Inmiddels<br />

zijn er 800 zogenoemde waterambassadeurs.<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

In samenwerking met de kanovereniging de Dayaks werd een kanowedstrijd<br />

georganiseerd voor basisscholen. Bewoners konden in een nieuw aangelegd<br />

bergbezinkbassin een kijkje nemen met uitleg over de werking ervan. Ook door<br />

het rondje Waterzigt (fietsroute) over het eiland van <strong>Dordrecht</strong>, het Aquarama<br />

van het Weizigt Natuur- en Milieucentrum (Koetshuis) is water voor een brede<br />

groep burgers meer gaan leven en meer zichtbaar geworden.<br />

Door de participatieve aanpak heeft <strong>Dordrecht</strong> zich nationaal en zelfs<br />

internationaal nadrukkelijk op de kaart gezet als vernieuwer op het gebied van<br />

leven met water. Het internationale samenwerkingsproject Urban Flood<br />

Management (UFM) (zie waterparels) is in het rapport van de Deltacommissie<br />

(2008) en in het Ontwerp Nationaal Waterplan (<strong>2009</strong>) opgenomen als<br />

innovatief voorbeeldproject.<br />

De waterpartners doen er alles aan om het enthousiasme en de slagvaardigheid<br />

van de vele vruchtbare samenwerkingen, lokaal, regionaal, nationaal en<br />

internationaal, vast te houden en de komende periode voort te zetten. Zodat ook<br />

het nieuwe Waterplan <strong>Dordrecht</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong> een succes wordt en de lange<br />

termijn ambitie in zicht komt.<br />

kanowedstrijd Nassauvijvers


33<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

ZKH Prins W. Alexander bezoekt locaties waterplan <strong>Dordrecht</strong><br />

33


34<br />

3.2 Doelstellingen en resultaten SWD<br />

Uitgaande van het toenmalige lange termijn streefbeeld voor het stedelijke water<br />

(2050) zijn in het SWD per waterthema praktijkdoelen voor de korte termijn<br />

geformuleerd. Dit waren:<br />

• Doelstellingen waterkwantiteit<br />

Voor nieuwbouwprojecten was het streven om 60% van<br />

het op daken en straten vallende regenwater direct in<br />

de bodem of op het oppervlaktewater te lozen en het<br />

overige regenwater via een verbeterd gescheiden riool af<br />

te voeren. Voor de bestaande bebouwing was het<br />

streven 40% van de regenwaterafvoeren af te koppelen.<br />

De rioolcapaciteit moest toereikend worden gemaakt<br />

om een stortbui af te voeren. Er mag geen water op straat komen te staan en<br />

geen oppervlaktewater het riool instromen. In een periode met extreem veel<br />

neerslag mag geen overstroming optreden en de waterafvoer vanuit het stedelijk<br />

gebied naar de rivieren mag dan niet toenemen. Dit betekent dat in de stad extra<br />

bergingscapaciteit moest worden gerealiseerd.<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

aanbouw bergbezinkbassin Halmaheiraplein<br />

• Doelstellingen waterkwaliteit<br />

Het streven was het oppervlaktewater en de<br />

waterbodem aan de landelijk vastgestelde<br />

streefwaarde te laten voldoen. De riolering op orde te<br />

brengen. De watergangen op voldoende diepte te<br />

brengen en waar nodig te baggeren. Het merendeel<br />

van de watergangen van tenminste één<br />

natuurvriendelijke oever te voorzien. Bomen goed in te<br />

passen zodat er sprake is van voldoende schaduwwerking en een toelaatbare<br />

hoeveelheid bladval in het water. De stedelijke ecologische structuur te<br />

realiseren, de fysieke barrières voor flora en fauna te beperken en locaties met<br />

een bijzondere natuurwaarde adequaat te beschermen.<br />

kroosvissen Weizigtpark


• Doelstellingen waterbeleving- en gebruik (open water)<br />

Het doel was alle hoofdwatergangen in te richten<br />

volgens de watertypologie voor stedelijke wateren.<br />

En mede hierdoor het water en de ruimtelijke<br />

ontwikkeling elkaar (meer) te laten versterken.<br />

Per waterthema waren de doelen vertaald in een<br />

maatregelenprogramma. Er is bewust voor gekozen<br />

om op veel locaties aan de gang te gaan om inzicht te krijgen in de effecten en<br />

meerwaarde van de verschillende maatregelen. De maatregelen voor ‘water<br />

vasthouden en bergen’ (waterkwantiteit), ’schoon oppervlaktewater en gezonde<br />

flora en fauna’ (waterkwaliteit) en ‘water en ruimtelijke ordening versterken<br />

elkaar’ (watergebruik en -beleving) zijn van 2003 t/m 2007 in samenwerking<br />

met vele partijen en burgers werkende weg tot stand gekomen en voortvarend<br />

uitgevoerd. Daarbij is de ‘meeliftstrategie’ toegepast: waar iets verandert in de<br />

stad, lift water mee. Op deze wijze is de afgelopen vijf jaar veel bereikt. Een<br />

overzicht van de rijke oogst en leermomenten van het vorige Waterplan volgt in<br />

de volgende paragrafen. Bovendien wordt kort ingegaan op wat in het nieuwe<br />

waterplan nog opgepakt wordt.<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

herinrichting Twintighoevenweg<br />

35


36<br />

• Resultaten waterkwantiteit<br />

De focus was het voorkomen van<br />

wateroverlastsituaties in het stedelijk gebied van<br />

<strong>Dordrecht</strong>. Uitgaande van de toen geldende normen<br />

volgde uit globale berekeningen dat <strong>Dordrecht</strong> in<br />

stedelijk gebied te weinig open water had om bij<br />

stortbuien en/of langdurige neerslag wateroverlast te<br />

voorkomen. Volgens deze berekening moest de<br />

bergingscapaciteit in de stad met maar liefst 37 ha extra open water worden<br />

vergroot. Na de bekrachtiging van het Nationaal Bestuursakkoord Water (NBW)<br />

hebben de waterpartners een nieuwe zeer gedetailleerde watersysteemstudie<br />

laten uitvoeren, uitgaande van de nieuwe richtlijnen/normen. Hieruit bleek dat<br />

(maar) 7,5 ha extra open water in de stad nodig is. In de Dordwijkzone is 6,5<br />

extra hectare waterberging aangelegd. De gerealiseerde projecten zijn:<br />

Twintighoevenweg 1,2 ha; Dubbelmondepark 1,8 ha, Stevensweg West 3,5 ha.<br />

Elders in de stad, bij de Zuidendijk is nog 0,1 ha open water aangelegd. Een<br />

betere verbinding is gerealiseerd onder het N3-spoor. De resterende wateropgave<br />

voor het stedelijk gebied bedraagt 1 ha. en het verbeteren van enkele<br />

verbindingen.<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

ondertunneling Laan de VN (met waterverbinding)<br />

Bij nieuwbouw wordt in <strong>Dordrecht</strong> regenwater niet langer zo snel mogelijk via<br />

het ondergrondse rioolstelsel afgevoerd, maar stroomt waar mogelijk direct naar<br />

het oppervlaktewater of wordt ter plaatse in de bodem geïnfiltreerd. Ook in<br />

bestaand stedelijk gebied zijn enkele afkoppelprojecten gerealiseerd. Hierdoor is<br />

de waterkringloop kleiner en meer zichtbaar geworden en wordt de capaciteit<br />

van het riool en de rioolzuivering minder belast.<br />

Op de navolgende kaart van de stad <strong>Dordrecht</strong> zijn de locaties aangegeven<br />

waar extra capaciteit is gerealiseerd, de waterverbindingen zijn verbeterd en<br />

regenwaterafvoeren zijn afgekoppeld.<br />

In het Waterplan <strong>Dordrecht</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong> is er nadrukkelijk aandacht voor de<br />

locaties in de stad waar de regenwaterafvoer nog niet goed functioneert en er<br />

regelmatig sprake is van wateroverlast. Ook wordt de resterende wateropgave<br />

voor het stedelijk gebied (1 ha) en de wateropgave voor landelijk gebied (circa<br />

11 ha) opgepakt. De klimaatverandering maakt het nodig ook aandacht te<br />

besteden aan de aspecten van verdroging en watertekort.<br />

ondertunneling Laan de VN (met waterverbinding)


• Gerealiseerde projecten Stedelijk Waterplan 2003 - 2007<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

37


38<br />

• Resultaten waterkwaliteit<br />

De maatregelen richtten zich op het verbeteren van de<br />

chemische en ecologische kwaliteit van het<br />

oppervlaktewater in de stad <strong>Dordrecht</strong>. Er zijn<br />

bergbezinkbassins aangelegd in het Halmaheiraplein,<br />

de Planetenlaan en de Haaswijkweg West. Daardoor<br />

vinden minder riooloverstorten plaats. Dankzij het<br />

‘Duurzaam Onkruid Beheer’ door de gemeente is de<br />

uitspoeling van bestrijdingsmiddelen naar het oppervlaktewater sterk afgenomen.<br />

Door het uitvoeren van baggerwerkzaamheden zijn watergangen op diepte<br />

gebracht en is vervuild slib verwijderd. Om de natuurwaarde en het zelfreinigend<br />

vermogen van het water te vergroten zijn op diverse plaatsen natuurvriendelijke<br />

oevers aangelegd. Het Sterrenburgpark is een aansprekend voorbeeld. In het<br />

Dubbelsteijnpark is de watercirculatie verbeterd, mede om stankoverlast tegen te<br />

gaan. In het Weizigtpark en het Wantijpark wordt kroos en in het Park<br />

Merwestein blad actief uit het water verwijderd. Door al deze maatregelen is de<br />

chemische kwaliteit van de stadswateren over het algemeen, maar vooral in het<br />

centrum, Krispijn en Dubbelmonde, licht vooruitgegaan. De ecologische<br />

verbetering blijft helaas nog achter. De ecologische waterkwaliteit is over het<br />

algemeen matig. In Dordwijk en Sterrenburg is de kwaliteit zelfs afgenomen van<br />

goed naar matig. In heel <strong>Dordrecht</strong> is de kwaliteit van de oevers matig tot slecht.<br />

Op een aantal plaatsen, o.a. in Stadspolders, is de natuurwaarde van de oevers<br />

zelfs achteruit gegaan. Dit komt onder andere doordat er recent gebaggerd is en<br />

er te intensief wordt gemaaid.<br />

In het nieuwe Waterplan krijgt het verbeteren van de ecologische<br />

waterkwaliteit, verder terugdringen van de diffuse belasting en maatwerk in<br />

beheer en onderhoud extra aandacht. De inzet is met behulp van een goede<br />

mix van maatregelen het daadwerkelijk realiseren van een mooi en gezond<br />

watersysteem in de stad en het landelijk gebied van <strong>Dordrecht</strong>.<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

• Resultaten watergebruik en -beleving<br />

De inzet was zowel de leesbaarheid (wat voor type<br />

water is het, is het door de natuur of mens gemaakt<br />

en hoe functioneert het) als de gebruiks- en<br />

belevingswaarde van het oppervlaktewater in de stad<br />

te verbeteren. Zodanig dat water en ruimtelijke<br />

ordening elkaar versterken. Het recreatieve<br />

watergebruik en de waterbeleving door inwoners en<br />

passanten hangt nauw samen met de bereikbaarheid, het type en de kwaliteit<br />

van het water. De eigenheid van de Dordwijkzone is vergroot door de aanleg van<br />

een rietkraag. Er zijn steigertjes aangelegd om hier ook van te kunnen genieten.<br />

Watergebruik en -beleving zijn ook een belangrijk kwaliteitsaspect bij de<br />

waterparels die hierna worden beschreven.<br />

Bij de uitvoering van dit nieuwe Waterplan zullen nog nadrukkelijker kansen<br />

gepakt moeten worden om de gebruiks-, belevings- en toekomstwaarde van<br />

water en ruimte in samenhang en samenspel verder te vergroten.<br />

steiger Brittenburg


Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

Bergbezinkbassin Haaswijkweg-West, voor (inzet) en na (grote foto)<br />

39


40<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

Stevensweg-West, voor (inzet) en na (grote foto)


Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

41


42<br />

3.3 Drie waterparels<br />

1Watertuinen<br />

Met de aanleg van een watertuin kunnen bewoners een bijdrage<br />

leveren aan het verduurzamen van het regenwaterbeheer, bijdragen<br />

aan een verhoging van de grondwaterstand en tegelijkertijd hun tuin mooier<br />

maken, een win-winsituatie. <strong>Dordrecht</strong> is één van de eerste gemeenten die<br />

hier werk van maakt. De stedelijke wateroverlast kun je beperken door het<br />

regenwater niet naar het riool af te voeren, maar in de openbare buitenruimte<br />

te bergen. Je kunt ook bewoners stimuleren hun eigen tuin hiervoor in te<br />

zetten. In <strong>Dordrecht</strong> zijn hiervoor bewoners uitgenodigd die in hun eigen tuin<br />

een lage grondwaterstand hebben (en grondwatergerelateerde<br />

funderingsproblemen hebben). Door het water in hun eigen tuin te bergen<br />

kunnen ze de grondwaterstand verhogen en ook een bijdrage leveren aan het<br />

voorkomen van wateroverlast in de stad. Dat is de inzet van het project<br />

Watertuinen, waarbij waterdeskundigen, landschapsarchitecten en<br />

tuinarchitecten samenwerken met tuineigenaren. Het project is gesteund door<br />

o.a. Stichting Rioned en de STOWA. Tijdens een tweetal workshops<br />

Watertuinen kregen geïnteresseerde tuineigenaren de mogelijkheid om samen<br />

met professionals een watertuinontwerp te maken. De gemeente <strong>Dordrecht</strong><br />

organiseerde de workshops in samenwerking met Belangen Vereniging<br />

FunderingsProblematiek (BVFP) en waterschap Hollandse Delta. De<br />

resultaten zijn gebundeld in het boekje “Watertuinen in <strong>Dordrecht</strong>”. Er zijn<br />

negen watertuinen ontworpen. Daarvan zijn er twee aangelegd. Er is ook een<br />

voorbeeld watertuin aangelegd in het Weizigt Natuur- en Milieucentrum<br />

(Koetshuis), mede gefinancierd door de Koninklijke Maatschappij voor Plant<br />

en Tuinkunde (KMPT).<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong>


2<br />

Urban Flood Management<br />

Begonnen als een onderzoeksproject is Urban Flood Management (UFM) een begrip geworden en een werkwijze om in buitendijkse gebieden<br />

waterbeheer, de waterveiligheidopgave en ruimtelijke opgaven geïntegreerd en gezamenlijk aan te pakken. In het UFM hebben de steden <strong>Dordrecht</strong>,<br />

Hamburg en Londen van 2005 tot 2008 samengewerkt. Er zijn nieuwe, duurzame samenwerkingsverbanden ontstaan tussen personen en organisaties. UFM<br />

is in Nederland tot stand gekomen met de gemeente <strong>Dordrecht</strong>, waterschap Hollandse Delta, Rijkswaterstaat, Directoraat General Water, Provincie Zuid-<br />

Holland, Dura Vermeer Business Development, Deltares, Progrez en UNESCO-IHE. Het project is gesubsidieerd door het programma Leven met Water. UFM<br />

biedt nieuwe inzichten en ontwerpprincipes voor hoogwater- en klimaatbestendig buitendijks bouwen. Zodanig dat aantrekkelijke (hoog)stedelijke woon/<br />

werkmilieus worden gecreëerd, waar op een veilige<br />

manier de ruimte, dynamiek en eigenheid van het leven<br />

in een rivierlandschap zeer direct kan worden beleefd.<br />

De bebouwingstypologie, ontsluiting, vluchtroutes en<br />

informatievoorziening wordt afgestemd op de maximale<br />

waterpeilen en de te verwachten frequentie en mate van<br />

overstroming. Om tot passende buitendijkse<br />

ontwikkelingen te kunnen komen zijn diverse tools<br />

ontwikkeld om watersystemen en stedelijke systemen te<br />

kunnen analyseren. Het UFM consortium heeft de<br />

herontwikkeling van De Stadswerven, een buitendijks<br />

gebied in <strong>Dordrecht</strong>, als casus gebruikt voor<br />

bovengenoemde kennisontwikkeling. Ook zijn de<br />

resultaten uit UFM gebruikt voor beleidsontwikkeling op<br />

het snijvlak van ruimtelijke ordening, stedelijk (hoog)<br />

waterbeheer en openbare orde en veiligheid. Zo verwees<br />

de Deltacommissie naar het UFM project, is het project<br />

opgenomen in het Nationaal Waterplan als illustrerend<br />

voorbeeld bij het beleid over buitendijkse gebieden en<br />

heeft de Provincie Zuid-Holland het project gebruikt voor<br />

haar provinciale buitendijkse waterveiligheidsbeleid.<br />

Mede door het UFM-project heeft <strong>Dordrecht</strong> haar imago<br />

als innovatieve waterstad verder versterkt.<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

43


44<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong>


• De huidige (zwart) en verwachte (oranje) waterstanden als gevolg van de klimaatverandering bij <strong>Dordrecht</strong>, afgezet tegen de maaiveldhoogte van het binnendijks en<br />

buitendijks gebied. (bron UFM document UFMWP401 Hoogwaterbestendig Ontwerpen Proeflocatie). De verwachte waterstanden zijn gebaseerd op het KNMI<br />

WB21 ‘Midden’ scenario in 2100.<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

(bron UFM document UFMWP401 Hoogwaterbestendig Ontwerpen Proeflocatie)<br />

45


46<br />

3<br />

Twintighoevenweg<br />

De intensieve samenwerking met bewoners maakt de waterberging Twintighoevenweg tot een waterparel. De Dordwijkzone is een groene zone<br />

binnen het stedelijk gebied van <strong>Dordrecht</strong>. De gemeente had voor dit gebied in 1999 al een ontwikkelingsplan. Het plan leende zich uitstekend voor<br />

aanleg van extra water. De herinrichting van gebied de Twintighoevenweg is een goed voorbeeld. Het is een groen gebied waarin smalle watergangen liggen.<br />

Meeliftend met de herinrichting kan hier 1,2 hectare extra water worden aangelegd. Het waterschap en de gemeente <strong>Dordrecht</strong> dragen hiervoor de kosten.<br />

Voor dit project hebben de gemeente en het waterschap gezamenlijk subsidie aangevraagd en gekregen via de “tijdelijke regeling bestrijding regionale<br />

wateroverlast”. Hierdoor werd het een en ander financieel haalbaar. Na het maken van een voorlopig ontwerp, is er een bewonersavond voor omwonenden<br />

georganiseerd. Het plan werd<br />

afgeschoten. Na veelvuldig<br />

overleg heeft de gemeente<br />

<strong>Dordrecht</strong> de vrijheid aan de<br />

bewoners vereniging gegeven<br />

om een alternatief voorstel te<br />

doen. Met als enige voorwaarde<br />

dat er 1,2 hectare<br />

extra water moet komen.<br />

In constructief overleg zijn de<br />

gemeente en de bewoners er<br />

uitgekomen. De 1,2 hectare<br />

is, op door bewoners gewenste<br />

plaatsen, bij de Twintighoevenweg<br />

aan gelegd. Zowel de<br />

gemeente, het waterschap,<br />

als de bewoners zijn tevreden.<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong>


4 KLIMAATVERANDERING,<br />

NIEUW BELEID EN EIGEN AMBITIE<br />

In dit hoofdstuk wordt achtereenvolgens kort ingegaan op de consequenties<br />

van de klimaatverandering voor de Nederlandse Delta en het eiland van<br />

<strong>Dordrecht</strong> (4.1) en voor de modernisering en integratie van beleidskaders voor<br />

water (4.2) op nationaal (4.2.1), provinciaal en regionaal niveau. Vervolgens<br />

wordt beschreven welke wateropgave er volgt uit het Waterplan voor het eiland<br />

van <strong>Dordrecht</strong> (4.3), toegespitst op waterveiligheid (4.3.1) als nieuw thema en<br />

de voortzetting van de thema’s: waterkwantiteit (4.3.2), waterkwaliteit (4.3.3)<br />

en watergebruik en -beleving (4.3.4). Het mondt uit in een nieuwe<br />

verbindende lange termijn waterambitie (4.4). Daarin verwoorden de gemeente<br />

<strong>Dordrecht</strong> en waterschap Hollandse Delta wat ze samen met hun vele partners<br />

moeten en willen bereiken en wat nieuwe/extra aandachtspunten voor het<br />

maatregelenprogramma zijn.<br />

4.1 Voorsorteren op klimaatverandering<br />

Onze planeet heeft koorts. Klimaatverandering is feitelijk een verbloemend<br />

begrip, klimaatontwrichting dekt beter de lading. De levenscondities voor mens,<br />

plant en dier veranderen ingrijpend. De klimaatverandering is bovenal een<br />

cultuurprobleem. Nederland wordt geconfronteerd met een stijgende zeespiegel,<br />

meer (zoute) kwel, stortbuien, droogteperiodes, stormen en hittegolven. Over de<br />

mate en snelheid waarin de effecten van de klimaatverandering zich bij ons<br />

zullen voordoen, bestaat nog veel onzekerheid. Het hangt in sterke mate af van<br />

de verdere ontwikkeling van de wereldbevolking, de wereldeconomie en het<br />

gebruik van fossiele brandstof. Het gebruik van fossiele brandstoffen en de CO - 2<br />

uitstoot stijgt nog steeds. Op basis van de huidige inzichten wordt verwacht dat<br />

het zeeniveau tot het einde van deze eeuw circa 1 meter zal stijgen en dat de<br />

winters natter en de zomers droger en langer worden. Piekbuien worden heviger<br />

en gaan vaker voorkomen, met als gevolg meer wateroverlast in de vorm van<br />

ondergelopen tunnels, water op straat en in kelders en blank staande velden.<br />

Riolen zullen vaker overlopen en overstorten in het oppervlaktewater.<br />

Bij langdurige neerslag nemen de hoogwaterstanden in de rivieren toe.<br />

De verwachting is dat de hoogwaterstanden op de rivieren rond <strong>Dordrecht</strong> de<br />

komende eeuw een halve meter gaan stijgen en vaker gaan voorkomen.<br />

Dit leidt tot een verhoogd overstromingsrisico. In drogere zomers, die vaker gaan<br />

voorkomen, zullen de rivieren juist minder water afvoeren en zal het rivierpeil<br />

(te) laag zijn. Waardoor het zoute water vanuit zee, de zouttong, verder<br />

landinwaarts stroomt, de rivierwaterkwaliteit verslechtert en de zoetwatervoorziening<br />

onder druk komt te staan. De vaker voorkomende hittegolven kunnen<br />

in de stad hittestress veroorzaken, doordat de stenen en het asfalt de warmte<br />

vasthouden en er door de bebouwing minder koeling door wind kan<br />

plaatsvinden. Het leidt tot een verslechtering van de luchtkwaliteit, met<br />

allerhande ongemakken en (gezondheids)problemen als gevolg. (Zie voor meer<br />

informatie het onderzoek ‘Heat in the City’, Kennis voor Klimaat 013/<strong>2009</strong>).<br />

De behoefte aan koelte en verkoeling zal door de opwarming toenemen.<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

overlast Weizigtpark<br />

47


48<br />

• Prognoses klimaatverandering<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

Prognoses klimaatverandering<br />

(gebaseerd op KNMI-gegevens)<br />

De klimaatverandering heeft<br />

ingrijpende gevolgen voor het<br />

eiland van <strong>Dordrecht</strong>. Over<br />

omvang en tempo waarin de<br />

effecten zich zullen voordoen<br />

bestaat nog veel onzekerheid,<br />

zie diagram.<br />

Volgens de meest recente<br />

inzichten verandert het klimaat<br />

sneller en zijn de lange termijn<br />

effecten extremer. Het vraagt<br />

om een adaptieve ruimtelijke<br />

waterstrategie en integraal<br />

waterbeheer. De kernbegrippen<br />

zijn veerkracht en robuustheid.


De effecten van de klimaatverandering zijn van dien aard dat niets doen en op<br />

de oude voet verder gaan geen optie is. Dat geldt zeer zeker voor het eiland van<br />

<strong>Dordrecht</strong>. Ruimtelijke aanpassing (adaptatie) is onafwendbaar. Dit heeft alles te<br />

maken met anders omgaan met water. Sleutelbegrippen zijn veerkracht en<br />

robuustheid. Daarbij geldt; liever in een keer goed (lange termijn perspectief)<br />

dan herhaaldelijk ingrijpen (korte termijn perspectief). De waterveiligheid van de<br />

gehele rode Delta, de Drechtsteden en het eiland van <strong>Dordrecht</strong> moet voor de<br />

toekomst worden gewaarborgd door de weerstand van de dijken robuust te<br />

maken en te houden en door de veerkracht van het hele watersysteem te<br />

vergroten. Dit kan alleen worden bereikt als de gemeenten, waterschappen,<br />

provincie en rijk samen de handen ineen slaan, leren om te gaan met de<br />

onzekerheden en in cocreatie passende adaptatiemaatregelen onderzoeken en<br />

uitvoeren. De bewustwording, betrokkenheid en acceptatie van burgers vraagt<br />

daarbij bijzondere aandacht. Alleen in samenspel kan het eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

voor nu en de toekomst klimaatbestendig en aantrekkelijk worden gemaakt. Een<br />

veilige plek waar het prettig wonen, werken en leven is, rijk aan landschap-,<br />

natuur-, cultuur-, gebruiks-, belevings- en toekomstwaarde.<br />

Twintighoevenweg<br />

4.2 Verschuivende beleidskaders<br />

De afgelopen jaren is, in lijn met nieuwe Europese wet- en regelgeving en in het<br />

belang van een duurzaam en integraal waterbeheer, het Nederlandse sectorale<br />

waterbeleid gemoderniseerd, gestroomlijnd en verder gedecentraliseerd. Ook is<br />

de verankering van de waterthema’s in het ruimtelijke beleid sterk verbeterd.<br />

Hierna volgt een overzicht per bestuursniveau van het voor dit Waterplan voor<br />

het eiland van <strong>Dordrecht</strong> van belang zijnde beleid.<br />

4.2.1 Nationaal<br />

Tijdens de uitvoering van het SWD zijn de Europese Kaderrichtlijn Water en het<br />

Nationaal Bestuursakkoord Water-Actueel tot stand gekomen. Hierover is meer<br />

te lezen bij de thema’s waterkwantiteit en waterkwaliteit.<br />

Een groot deel van de waterwetgeving over het beheer van watersystemen is<br />

samengevoegd in de Waterwet, die in januari <strong>2009</strong> door de Eerste Kamer is<br />

aangenomen. De waterwet regelt de indeling in stroomgebieden, de organisatie<br />

van en taakverdeling tussen het Rijk, de provincies, gemeenten en<br />

waterschappen. Het Rijk beheert de rijkswateren en de waterschappen de<br />

regionale watersystemen, inclusief het grondwater (met uitzondering van<br />

drinkwaterwinning, grote industriële onttrekkingen en koude-warmteopslag,<br />

waarvoor de provincie bevoegd gezag blijft). Op grond van de Waterwet moeten<br />

de overheden hun waterbeleid vastleggen in waterplannen. De waterplannen van<br />

het Rijk en de provincies hebben voor de ruimtelijke aspecten de status van<br />

structuurvisie, als bedoeld in de Wet ruimtelijke ordening. Dit onderstreept het<br />

belang van een gebiedsgerichte integrale aanpak en ruimtelijke waterstrategie.<br />

Het in samenhang versterken en verduurzamen van het watersysteem en de<br />

ruimtelijke inrichting, meekoppelend met andere opgaven (sociaal, economisch).<br />

Water moet meer nog dan voorheen sturend zijn voor de ruimtelijke afwegingen<br />

en (her)ontwikkelingen.<br />

De commissie Lemstra (2006), het Intergovernmental Panel on Climate Change<br />

en niet te vergeten Al Gore met zijn film ‘The inconvenient truth’ hebben de<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

49


50<br />

politiek en burgers de ogen geopend wat betreft<br />

oorzaak en ernst van de mondiale<br />

klimaatverandering. In 2007 heeft het Nederlandse<br />

kabinet met de Watervisie nadrukkelijk aangegeven<br />

te streven naar een duurzaam en klimaatbestendig<br />

waterbeheer. Door de tweede Deltacommissie is,<br />

onder voorzitterschap van C.P. Veerman, een visie<br />

ontwikkeld op het waarborgen van de<br />

waterveiligheid en de zoetwatervoorziening op de<br />

lange termijn. De commissie concludeert dat de<br />

wateropgave niet acuut is maar wel urgent. Het advies ‘Samen werken met<br />

water’ klinkt al door in het in december 2008 openbaar gemaakte Ontwerp<br />

Nationaal Waterplan (NWP). De verdere uitwerking, inhoudelijk, institutioneel en<br />

financieel, volgt in de Deltawet die eind <strong>2009</strong> in ontwerp aan het kabinet zal<br />

worden voorgelegd.<br />

Hoofddoel van het NWP is: Nederland, een veilige en leefbare delta, nu en in de<br />

toekomst. Dit vanuit de<br />

grondgedachte: “meebewegen met<br />

natuurlijke processen waar het kan,<br />

weerstand bieden waar het moet en<br />

kansen benutten voor welvaart en<br />

welzijn”. Een adaptieve aanpak<br />

gestoeld op een voortvarende<br />

toekomstgerichte samenwerking<br />

binnen en buiten het waterbeheer.<br />

Het waterveiligheidsbeleid gaat uit van de meerlaagsveiligheid benadering.<br />

Uitgangspunt blijft preventie, het zoveel mogelijk voorkomen van een<br />

overstroming. De tweede pijler is duurzame klimaatrobuuste ruimtelijke<br />

planning; water de ruimte geven en het vergroten van de veerkracht van het<br />

watersysteem en de ruimtelijke inrichting om piekbuien en droogteperiodes goed<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

te kunnen opvangen. De derde pijler is een heldere risicocommunicatie, goede<br />

vluchtroutes en een calamiteitenplan voor als zich onverhoopt toch een<br />

omvangrijke overstroming voordoet. Het is dan zaak de overstroming goed te<br />

geleiden, de gevolgschade zoveel mogelijk te beperken en de herstelperiode zo<br />

kort mogelijk te maken. Dit betekent ruimte maken voor water, tijdelijke<br />

bergingslocaties creëren, compartimentering op basis van risicoprofielen en een<br />

goede organisatorische voorbereiding op calamiteiten.<br />

In het licht van de klimaatverandering en de toenemende verstedelijking zal het Rijk<br />

naar verwachting de veiligheidsniveaus van alle primaire waterkeringen en dijkringen<br />

aanscherpen met een factor 10, bij de eerstvolgende actualisering in 2011. Voor<br />

de Rijnmond wordt onderzocht hoe met een ‘afsluitbaar open’ waterkeringconcept,<br />

als de Maeslantkering, de veiligheid, economische watergebonden activiteiten,<br />

zoetwatervoorziening en stedelijke doorontwikkeling ook op lange termijn kan<br />

worden gegarandeerd. Bij ontwikkeling van locaties in de stad dient ernaar te<br />

worden gestreefd dat de hoeveelheid water en groen per saldo toeneemt en<br />

bijdraagt aan de kwaliteit van de leefomgeving. Waterwonen wordt aangemoedigd.<br />

De combinatie van groen en water in de stad biedt volop kansen om het stedelijk<br />

watersysteem robuust en klimaatbestendig te maken. ‘Goede verbindingen met het<br />

ommeland dragen bij aan een goede kwaliteit van water en landschap’, aldus het NWP.<br />

De watertoets verplicht ruimtelijk ordenaars om in bestemmingsplannen en<br />

projectbesluiten rekening te houden met de diverse waterbelangen en -opgaven.<br />

De waterbeheerder/waterschappen hebben tijdens de planprocessen de rol van<br />

meedenker, informateur, adviseur en toetser. De kracht en toegevoegde waarde van<br />

de watertoets zit vooral in de voorbereiding- en ontwerpfase. Het is dus van groot<br />

belang het waterschap vroegtijdig te betrekken. Naast waterveiligheid en<br />

waterkwantiteit vraagt waterkwaliteit daarbij meer aandacht. De uitkomsten van<br />

het overleg moeten worden beschreven in een waterparagraaf in de plantoelichting<br />

en/of worden vastgelegd op de plankaart. De plantoetsing achteraf door het<br />

waterschap is een vangnet om echte missers te voorkomen. De goedkeuring door<br />

de provincie is onder de nieuwe Wet ruimtelijke ordening (Wro) vervallen.


4.2.2 Provinciaal<br />

December 2008 is het Ontwerp Provinciaal Waterplan Zuid-Holland 2010-<strong>2015</strong><br />

gepubliceerd. Klimaatverandering, toenemende verzilting en veranderingen in het<br />

landschap vragen om aanpassingen in de waterhuishouding. De provincie zet in<br />

op het vergroten van de veiligheid en duurzaamheid en tegelijkertijd de<br />

economie versterken en het leef- en vestigingsklimaat aantrekkelijker te maken.<br />

In het Waterplan geeft de provincie aan wat ze, in lijn met de aanbevelingen van<br />

de Deltacommissie en het Ontwerp Nationaal Waterplan, de komende jaren met<br />

haar partners wil doen om een duurzame en klimaatbestendige delta te creëren,<br />

waar met plezier gewoond, gewerkt en gerecreëerd kan worden. Als kernopgaven<br />

zijn geformuleerd:<br />

1. borgen waterveiligheid<br />

2. realiseren mooi en schoon water<br />

3. ontwikkelen duurzame zoetwatervoorziening en<br />

4. realiseren robuust en veerkrachtig watersysteem.<br />

Per opgave zijn thematische streefbeelden voor 2040, doelstellingen voor 2010-<br />

<strong>2015</strong> en een uitvoeringsstrategie geformuleerd. Bij de invulling van de wat vraag<br />

richt de provincie zich meer nog dan voorheen op de kerntaken, de zaken die<br />

direct van provinciaal belang zijn, en het sturen op hoofdlijnen. Elementen van<br />

de sturingsvisie, van belang voor het Waterplan <strong>Dordrecht</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong>, zijn:<br />

• binnen het beleidsveld water gaat de provincie uit van het principe ‘decentraal<br />

wat kan, centraal wat moet’;<br />

• de wettelijke taken van de provincie binnen water zijn gebaseerd op de<br />

Waterwet, de Waterschapswet, de Wro, de Wet Milieubeheer en de in het<br />

kader van het Nationaal Bestuursakkoord Water-Actueel gemaakte afspraken<br />

over de uitvoering van het waterbeleid;<br />

• de provincie beperkt zich bij de invulling van de wettelijke taken tot de<br />

aspecten kaderstelling en toezicht (inclusief monitoring).<br />

Een ruimtelijke wateropgave is van provinciaal belang als die wateropgave een<br />

basisvoorwaarde is voor het behalen van de ruimtelijke ambitie/hoofdopgave van<br />

de provincie, zoals vastgelegd in de nieuwe provinciale Structuurvisie.<br />

4.2.3 Regionaal<br />

Waterschap Hollandse Delta is verantwoordelijk voor het kwantitatieve en<br />

kwalitatieve operationele beheer, de functievervulling van de regionale wateren<br />

(oppervlakte- en grondwater) op het eiland van <strong>Dordrecht</strong> en het op orde<br />

brengen en houden de primaire waterkeringen. Het ontwerp Waterbeheersplan<br />

<strong>2009</strong>-<strong>2015</strong> van waterschap Hollandse Delta beschrijft de concrete doelstelling,<br />

waarbij onderscheid wordt gemaakt in een basisniveau voor watersystemen,<br />

waterhuishoudkundige functies, gebiedsgerichte functies en gebruiksgerichte<br />

functies. Hierin staan tevens de richtwaarden voor nieuw te ontwikkelen<br />

gebieden, zoals het realiseren van 10% open water waar dit mogelijk en<br />

passend is.<br />

Ook beschrijft het plan de doelstellingen voor de afvalwaterketen.<br />

In de Legger is de ligging van wateren, waterkeringen en waterkunstwerken<br />

nauwkeurig aangegeven. De legger vormt de basis voor de Keur met de van<br />

toepassing zijnde gebods- en verbodsbepalingen aangaande het functioneren van<br />

het watersysteem.<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

51


52<br />

4.3 Doorwerking Waterplan <strong>Dordrecht</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

Navolgend worden de hoofdpunten van het staande en nieuwe beleid benoemd<br />

voor de vier thema’s waterveiligheid (als nieuw thema), waterkwantiteit,<br />

waterkwaliteit en watergebruik en -beleving.<br />

4.3.1 Waterveiligheid<br />

Waterveiligheid heeft betrekking op het voorkomen<br />

van overstromingen vanuit de rivieren of de zee. Het is<br />

voor <strong>Dordrecht</strong> van groot belang om grip te krijgen op<br />

de consequenties van klimaatverandering in de hele<br />

keten van meerlaagsveiligheid. Simulaties van het<br />

Ministerie van Verkeer en Waterstaat laten zien dat in<br />

<strong>Dordrecht</strong> zich een ramp voltrekt als er sprake is van<br />

een dijkdoorbraak - een gat in de dijk. Dan stroomt veel water met veel kracht<br />

de polder binnen.<br />

Als er water over de dijken komt dan zijn de gevolgen vervelend maar nog te<br />

overzien, breken de dijken door dan lopen de polders snel vol en is er sprake van<br />

een omvangrijke calamiteit. De sterkte van de waterkeringen is daarom enorm<br />

belangrijk. De geldende veiligheidsnorm voor de primaire waterkeringen rond het<br />

eiland van <strong>Dordrecht</strong> (dijkring 22) is een overstromingsrisico van 1:2.000 jaar.<br />

De rivieren rond het eiland van <strong>Dordrecht</strong> maken deel uit van het<br />

hoofdwatersysteem van de Nederlandse delta waar het Rijk verantwoordelijk<br />

voor is. De Wet op de Waterkering verplicht de beheerders van de primaire<br />

waterkering, in dit geval waterschap Hollandse Delta, vijfjaarlijks de veiligheid te<br />

toetsen. Als blijkt dat een (deel van de) waterkering niet meer aan de eisen<br />

voldoet, is verbetering nodig. Het waterschap moet 15 kilometer van de<br />

hoofdwaterkering versterken om de dijken van het eiland van <strong>Dordrecht</strong> op orde<br />

te brengen. Het is een wens van gemeente en het waterschap om de<br />

veiligheidsnorm “Nederland moet 10 keer veiliger” bij de dijkverbeteringplannen<br />

voor het eiland van <strong>Dordrecht</strong> als uitgangspunt voor het ontwerp te laten gelden.<br />

Hierbij zijn zij echter afhankelijk van financiële middelen van het Rijk.<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

De Voorstraat, een integraal onderdeel van de primaire waterkering in het hart<br />

van het oude centrum van <strong>Dordrecht</strong>, kreeg in de tweede Landelijke rapportage<br />

toetsing (2006) het toetsresultaat ‘geen oordeel’. Dat hangt samen met de<br />

unieke toepassing van vloedschotten in de Voorstraat. Bij de volgende toetsing<br />

(2011) wordt de Voorstraat zeer waarschijnlijk afgekeurd. Door de beschutte<br />

ligging achter de historische haven is de dreiging van een dijkdoorbraak niet zo<br />

groot. Door het stijgende rivierwater (hogere piekafvoeren als gevolg van<br />

klimaatverandering) neemt het overstromingsrisico wel toe en is het nodig om<br />

(fysieke) maatregelen te treffen. Het is wenselijk om op korte termijn te starten<br />

met onderzoek hoe op deze karakteristieke en moeilijke locatie de kering op orde<br />

kan worden gebracht voor nu en de toekomst.<br />

Naast het vergroten van de waterveiligheid van de primaire waterkeringen van<br />

<strong>Dordrecht</strong> is het ook noodzakelijk de veerkracht van het watersysteem en de<br />

ruimtelijke inrichting te vergroten. Vanuit de meeliftstrategie, financiële<br />

haalbaarheid en het duurzaamheidperspectief verdienen vernieuwende<br />

vloedschot Voorstraat


aantrekkelijke vormen van meervoudig ruimtegebruik bijzondere aandacht. De<br />

Deltadijk of Superdijk (een waterkerend multifunctioneel landschap), UFM,<br />

drijvende kassen en waterwonen in (tijdelijke waterberginglocaties) zijn hier<br />

interessante voorbeelden van.<br />

Voor <strong>Dordrecht</strong> is het van belang tijdig inzicht te krijgen in de mogelijke gevolgen<br />

van een ‘afsluitbaar open’ Rijnmond en om een visie uit te brengen op deze<br />

lange termijn maatregel.<br />

Jan Vethkade<br />

Illustratie: Sendra Design Studio | © TU Delft - HKV Lijn in Water - Ties Rijcken<br />

4.3.2 Waterkwantiteit<br />

De klimaatverandering maakt het nodig om aandacht<br />

te hebben voor het voorkomen van verdroging en<br />

hittestress in de compacte wijken van <strong>Dordrecht</strong>. De<br />

beschikbare (wetenschappelijke) kennis op dit gebied<br />

is nog niet of nauwelijks in praktijk gebracht. Hoe de<br />

adaptatiemaatregelen bij een herstructureringswijk toe<br />

te passen en hoe om te gaan met de onzekerheden<br />

met betrekking tot het daadwerkelijk optreden van de effecten van de<br />

klimaatverandering? Het betekent in Wielwijk (<strong>Dordrecht</strong>) niet alleen een enorme<br />

uitdaging en kans, maar ook in vele wijken van andere steden. In het Nationaal<br />

Bestuurakkoord Water-Actueel (NBW-Actueel) is vastgelegd dat het<br />

watersysteem in <strong>2015</strong> op orde moet zijn. Vooralsnog is het ‘midden<br />

klimaatscenario 2050’ maatgevend.<br />

Voor alle wateren gelden de volgende kwantiteitsdoelstellingen:<br />

• Geen wateroverlast:<br />

vanuit oppervlaktewater (NBW norm);<br />

vanuit grondwater ten gevolge van beperkte afwatering.<br />

• Geen watertekort.<br />

• Peil beheerd volgens peilbesluit.<br />

Januari 2008 is de Wet gemeentelijke watertaken in werking getreden. Deze wet<br />

biedt de gemeente betere mogelijkheden om de watervraagstukken in bebouwd<br />

gebied voortvarend op te pakken en voorziet in een verbreding van de<br />

gemeentelijke rioolheffing. <strong>Gemeente</strong>n hebben de zorgplicht voor de inzameling<br />

en verwerking van overtollig hemelwater en grondwater. De invulling van de<br />

zorgplicht heeft de gemeente <strong>Dordrecht</strong> uitgewerkt in het ‘Beleidsplan<br />

Hemelwater en grondwater <strong>2009</strong>-2010’. Doelmatigheid is het toetscriterium.<br />

Regenwater wordt niet meer behandeld als afvalwater maar als waardevol<br />

element. Het is de verantwoordelijkheid van de perceelseigenaar om het<br />

regenwater zoveel mogelijk op zijn eigen locatie te verwerken. Is dit redelijkerwijs<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

53


54<br />

niet mogelijk, dan treedt de gemeentelijke zorgplicht in werking.<br />

Op basis de Wet gemeentelijke watertaken kan de gemeente naast de kosten van<br />

riolering ook het beheer van hemel- en grondwater doorberekenen aan burgers<br />

en bedrijven. De verbrede heffing wordt voor 2010 ingevoerd. Het beleid voor<br />

het afval-, grond- en hemelwater wordt geïntegreerd in het <strong>Gemeente</strong>lijk<br />

RioleringsPlan (GRP-V) die wettelijk vóór 2013 moet worden bekrachtigd.<br />

<strong>Dordrecht</strong> zal haar GRP-V in 2011 vaststellen.<br />

4.3.3 Waterkwaliteit<br />

Het NWP zet in op het verder verbeteren van de<br />

waterkwaliteit en een meer natuurlijke inrichting van<br />

het watersysteem, conform de Europese Kaderrichtlijn<br />

Water (KRW). In 2005 is de KRW opgenomen in de<br />

Nederlandse wetgeving, met als doel het verbeteren van<br />

de chemische en ecologische kwaliteit van het gronden<br />

oppervlaktewater en het bevorderen van een<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

overlast Zuidhoven<br />

duurzaam gebruik van het water. Uit de Kaderrichtlijn Water (KRW) volgt de<br />

resultaatsverplichting dat voor <strong>2015</strong> de chemische toestand van al het<br />

oppervlakte water en grondwater goed moet zijn (op sommige onderdelen is uitstel<br />

mogelijk tot 2027). Voor de zogenoemde waterlichamen geldt dat ook de<br />

ecologische toestand goed moet zijn. Een waterlichaam is een rivier, kanaal of een<br />

watergang met een achterliggend stroomgebied van minstens 10 km2 of een plas<br />

of meer met een oppervlakte van tenminste 50 hectare. Binnen het eiland van<br />

<strong>Dordrecht</strong> zijn drie waterlichamen aangewezen, Viersprong en Kwalgat/Midden Els<br />

in het landelijk gebied. In het stedelijk gebied van <strong>Dordrecht</strong> is de afwatering van<br />

het bemalinggebied Stadspolders, met een omvang van 1.000 ha, als<br />

verzorgingsgebied van het waterlichaam aangewezen. In het landelijk gebied van<br />

<strong>Dordrecht</strong> is de afwatering van het bemalinggebied Joh. Vis (Polder de Biesbosch)<br />

als verzorgingsgebied van het waterlichaam aangewezen. De verzorgingsgebieden<br />

van waterlichamen zijn de achterliggende gebieden. Voor alle overige wateren<br />

gelden de basiskwaliteitnormen uit het Waterbeheerplan waterschap Hollandse<br />

Delta.<br />

Van Bearlevijver


Dit zijn:<br />

• STOWA klasse III voor zoet water (Chlorideghalte


56<br />

4.4 Nieuwe waterambitie en aandachtspunten<br />

Naar aanleiding van de praktijkervaringen van het SWD (zoals beschreven in<br />

hoofdstuk 2) en bovengenoemde veranderingen wat betreft klimaat en beleid,<br />

hebben de waterpartners de waterambitie voor de lange termijn als volgt ge(her)<br />

formuleerd:<br />

Het eiland van <strong>Dordrecht</strong> heeft een klimaatbestendig, veilig, mooi en gezond<br />

watersysteem. Het heeft voldoende veerkracht voor het opvangen van zowel<br />

extreme neerslag als langere periodes van hitte en droogte. De aanvoer-,<br />

afvoer- en bergingscapaciteit zijn toereikend. Bij het op orde brengen van het<br />

watersysteem en de waterkeringen is rekening gehouden met de<br />

zeespiegelstijging en hogere piekafvoeren op de rivier.<br />

De waterkeringen voldoen aan de eisen, zijn stabiel en goed bereikbaar voor<br />

beheer en onderhoud. De waterkerende functie staat voorop, medegebruik/<br />

meervoudig ruimtegebruik is mogelijk met inachtneming van de kern- en<br />

beschermingszones zoals vastgelegd in de Legger van het waterschap.<br />

Op het hele eiland is het watersysteem schoon en ecologisch gezond. Waar<br />

wenselijk en mogelijk zijn de oevers natuurvriendelijk ingericht. De inrichting,<br />

het beheer en onderhoud zijn afgestemd op de gebruiksfuncties, de gewenste<br />

natuurontwikkeling en migratie van water- en oever dieren en planten.<br />

Het water op het eiland van <strong>Dordrecht</strong> draagt bij aan de kwaliteit en beleving<br />

van de openbare ruimte in de stad en het landelijk gebied. De waterstructuur<br />

is een aantrekkelijke doorgaande route, zonder doodlopende watergangen, die<br />

stad en land met elkaar verbindt en heeft een hoge natuurwaarde. De burgers<br />

van <strong>Dordrecht</strong> leven bewust met het water, maken volop gebruik en genieten<br />

van het open water. Water en ruimte, natuur en cultuur versterken elkaar en<br />

dragen bij aan de vitaliteit en duurzaamheid van het eiland van <strong>Dordrecht</strong>.<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

Dit leidt tot de volgende extra aandachtspunten voor het nieuwe<br />

maatregelenprogramma:<br />

• Het uitwerken van de meerlaagsveiligheid benadering voor het eiland van<br />

<strong>Dordrecht</strong>. Daaronder valt ook een visie op klimaatrobuuste waterkeringen, de<br />

toepassingsmogelijkheden van delta-/superdijken met meervoudig<br />

ruimtegebruik, de toepassing van de UFM-principes en het op nationaal<br />

niveau meedenken over ‘afsluitbaar open’ waterkeringconcept voor de<br />

Rijnmond.<br />

• Het verduurzamen van de waterketen en de lange termijn<br />

zoetwatervoorziening voor de bewoners en ondernemers van <strong>Dordrecht</strong>.<br />

• Klimaatadaptatie als stedelijke opgave, toegespitst op de droogte en<br />

hitteproblematiek en extreme regenval. Ook wat betreft de samenhang met<br />

klimaatmitigatiemaatregelen.<br />

Zwijndrechtsebrug (Dokbrug)


5 UITVOERINGSPROGRAMMA <strong>2009</strong>-<strong>2015</strong><br />

In dit hoofdstuk beschrijven de waterpartners wat ze in de planperiode <strong>2009</strong>-<br />

<strong>2015</strong> concreet moeten doen (beleidskader) en willen (ambitie) bereiken.<br />

Uitgaande van de ambitie voor 2050 zijn de doelstellingen geconcretiseerd<br />

voor het uitvoeringsprogramma van dit Waterplan. Deze worden beschreven in<br />

paragraaf 5.2. De maatregelen worden kort toegelicht voor de thema’s:<br />

waterveiligheid (5.2.1), waterkwantiteit (5.2.2), waterkwaliteit (5.2.3) en<br />

watergebruik en -beleving (5.2.4). Het volledige maatregelenprogramma is<br />

weergegeven in bijlage 4. Vervolgens wordt ingegaan op de kosten van de<br />

verschillende maatregelen (5.4.1) en een toelichting geven op de kosten<br />

(5.4.2). Omdat bewustwording, betrokkenheid en samenwerking de kurk<br />

vormen waar de uitvoering op drijft, ronden we af met een korte toelichting op<br />

de communicatie over dit Waterplan en het uitvoeringsprogramma (5.3) en<br />

hoe het samen aan de riemen nog meer kracht wordt gegeven (5.5).<br />

5.1 Praktijkdoelstellingen<br />

De basis is voldoen aan de wettelijke verplichtingen en normen, wat betreft<br />

waterveiligheid (Wet op de waterkering, NWP), waterkwaliteit (NWP/KRW) en<br />

waterkwantiteit (NBW-Actueel). Maar de waterpartners willen meer! Het<br />

Waterplan koppelt mee met de gemeentelijke Structuurvisie en het beleid voor<br />

de Stedelijke Ecologische Structuur en de Nieuwe Dordtse Biesbosch. Het<br />

hogere doel is het in coproductie realiseren van een klimaatbestendig eiland van<br />

<strong>Dordrecht</strong> met een veilige en aantrekkelijke leefomgeving. Met de uitvoering van<br />

dit Waterplan willen de waterpartners daaraan bijdragen. Centraal staat het<br />

samen met gemotiveerde partijen en mensen werken aan het behouden,<br />

bevorderen en beter benutten van de vele (potentiële) kwaliteiten en de waarden<br />

van water.<br />

De doelstellingen voor <strong>2015</strong> zijn als volgt:<br />

• De waterpartners hebben voldoende kennis en inzicht om de<br />

meerlaagsveiligheidsbenadering op het eiland van <strong>Dordrecht</strong> te effectueren.<br />

• De waterkeringen voldoen minimaal aan de normen in de Wet op de<br />

waterkering (en later de Waterwet), rekening houdend met een eventuele<br />

aanscherping van de veiligheidsnormen.<br />

• De inzet voor het oppervlaktewater is dat er conform de richtlijnen van het<br />

Nationaal Bestuursakkoord Water-Actueel voldoende water aanwezig is op de<br />

juiste plek en dat dit water op de bij het gebied en ruimtegebruik passende<br />

wijze is vormgegeven. De handelingslijn is water vasthouden, tijdelijk bergen,<br />

optimaal benutten en dan pas afvoeren. Het watersysteem heeft voldoende<br />

ruimte, goede verbindingen en daardoor veerkracht, zowel in de bestaande<br />

stad, de nieuwe uitleggebieden en in het landelijk gebied. Bij het<br />

klimaatbestendig maken van de stad wordt goed rekening gehouden met de<br />

hoogteligging, het profiel en inrichting van de openbare ruimte.<br />

Wateroverlastsituaties worden goed opgelost en zo veel mogelijk voorkomen.<br />

• De waterpartners hebben toegesneden kennis ontwikkeld om in <strong>2015</strong> zowel in<br />

de waterlichamen als in de verzorgingsgebieden aan de waterkwaliteitsnormen<br />

van de KRW te voldoen. Voor de overige wateren wordt voldaan aan het<br />

basisniveau zoals bepaald door het waterschap.<br />

• Versterking van recreatie en ontspanning langs en op het water.<br />

• Maatwerk in beheer en onderhoud toegespitst op het watertype, het gebruik<br />

en de natuurdoelstellingen.<br />

Naast deze korte termijn doelstelling zullen de waterpartners altijd kansen<br />

benutten om nu al te werken aan het lange termijn doel, dus bijvoorbeeld extra<br />

water aanleggen of extra veiligheid realiseren wanneer de kans zich voordoet.<br />

Voor het in praktijk brengen van de adaptieve ruimtelijke waterstrategie zullen de<br />

waterpartners een gereedschapskist samenstellen, gestoeld op voorschrijdend<br />

inzicht en ervaringen van de gebruikers: het ‘open source’ principe.<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

57


58<br />

Uitgesplitst naar de vier hoofdthema’s leiden de korte termijn doelstellingen tot<br />

het volgende maatregelenprogramma voor de periode tot <strong>2015</strong> (het<br />

eerstvolgende tussenstation). De overall ambities en hogere doelen reiken in tijd<br />

echter verder. Maatregelen die op grond van de huidige kennis of kosten nu, naar<br />

verwachting, (nog) niet haalbaar zijn vóór <strong>2015</strong> maar voor de langere termijn<br />

wel wenselijk zijn, agenderen de waterpartners alvast.<br />

5.2 Maatregelen per waterthema<br />

5.2.1 Waterveiligheid<br />

De klimaatverandering maakt het nodig om<br />

nadrukkelijker stil te staan bij het thema<br />

waterveiligheid om de veranderende<br />

overstromingsrisico’s goed in beeld te brengen en de<br />

veiligheid te waarborgen. Er wordt al gewerkt aan de<br />

versterking van de dijkring op het eiland van<br />

<strong>Dordrecht</strong>. 15 kilometer van de hoofdwaterkering<br />

wordt versterkt. Het gaat om <strong>Dordrecht</strong> West (Wieldrechtse Zeedijk-Bruggehof),<br />

<strong>Dordrecht</strong> Oost (Oostdijk-Wantijdijk) en een deel van de Buitendijk van de<br />

zuidpunt. De kosten van deze dijkverbeteringen, in totaal 65 miljoen euro,<br />

worden via het Hoogwaterbeschermingsprogramma door het Rijk betaald. De<br />

planvorming over de dijkversterking wordt getrokken door het waterschap, in<br />

nauwe samenwerking met de gemeente. De waterpartners willen meer dan het<br />

borgen van de minimale veiligheid. Zij vinden het wenselijk om bij<br />

dijkversterkingen al rekening te houden met een aanscherping van de<br />

veiligheidsnormen en het veiligheidsvraagstuk ruimer te bezien, zowel ruimtelijk<br />

als in de tijd.<br />

Anticiperend op de verwachte afkeuring van het dijktraject de Voorstraat in de<br />

komende toetsronde (2011), vinden de waterpartners het verstandig om nu al<br />

gezamenlijk te starten met het opstellen van een visie op dit bijzondere dijktraject. Wieldrechtse Zeedijk<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong>


Het door ‘Leven met Water’ gesubsidieerde project Urban Flood Management<br />

(UFM) heeft een opvolger: MARE. MARE staat voor Managing Adaptive<br />

REponses to changing flood risk in the North Sea Region.<br />

De aan UFM deelnemende partijen hadden nog veel praktische, beleidsmatige<br />

en wetenschappelijke vragen. Bij de Europese Commissie is een nieuw<br />

onderzoeksvoorstel voor de internationale samenwerking ingediend. De subsidie<br />

is onlangs toegekend door Interreg IVb North Sea Region. MARE gaat in op<br />

vragen op het gebied van werkwijze, besluitvorming en financiering gericht op<br />

overstromingsbestendig bouwen en inrichten van de ruimte. MARE wil voorzien<br />

in een transnationale adaptieve beheerstrategie voor het omgaan met<br />

overstromingsrisico’s in stedelijke gebieden van rode delta’s. Lokale en regionale<br />

bestuurders hebben nog onvoldoende praktijkgerichte kennis en hulpmiddelen<br />

om overstromingsrisico’s via ruimtelijke maatregelen tegen te gaan.<br />

Het project is in maart <strong>2009</strong> gestart en heeft een looptijd van drie en een half jaar.<br />

Kade binnenstad<br />

In totaal doen er 17 organisaties mee. Kernpartners van MARE zijn waterschap<br />

Hollandse Delta, gemeentebesturen en kennisinstellingen uit Sheffield, Hannover,<br />

Bergen (Noorwegen), Seattle en <strong>Dordrecht</strong>. In Nederland (<strong>Dordrecht</strong>) zal er op vier<br />

niveaus verder worden gewerkt.<br />

Ten eerste wordt in <strong>Dordrecht</strong> de kennis die ook via UFM is opgedaan toegepast in<br />

praktijkprojecten zoals De Stadswerven en de Zuidpolder. Ten tweede wordt in<br />

groter regionaal verband de UFM-kennis in praktijk gebracht. Ten derde gaan lokale,<br />

regionale en nationale beleidsmensen op het gebied van waterveiligheid en<br />

ruimtelijke ordening in een zogenaamde Learning & Action Alliance hun kennis<br />

delen en samenwerken met het oog op ruimtelijke maatregelen tegen<br />

overstromingen. Ten vierde speelt MARE op landelijk niveau een rol als het gaat<br />

om de nationale implementatie van de Hoogwaterrichtlijn. Net als bij UFM zullen<br />

in MARE naast watermanagers en stedenbouwkundigen, ook beleidsmensen actief<br />

meedoen en zullen bestuurders in de stuurgroep plaatsnemen.<br />

De maatregelen zijn samengevat in de tabel in bijlage 1. Deze zijn van het type<br />

onderzoek en planvorming. De maatregelen zijn niet wettelijk verplicht, maar<br />

komen voort uit de ambitie om te anticiperen op toekomstige ontwikkelingen.<br />

5.2.2 Waterkwantiteit<br />

Uit een modelstudie blijkt dat de resterende<br />

wateropgave voor het binnendijkse stedelijk gebied<br />

nog 1 hectare bedraagt. Hierbij is uitgegaan van de<br />

NBW normen en het midden klimaatscenario van het<br />

KNMI. Daarnaast moet ervoor worden gezorgd dat er<br />

goede verbindingen zijn om wijken met een<br />

bergingstekort te verbinden met wijken met een<br />

bergingsoverschot. Zo wordt water beter verdeeld. Dit vraagt ook om een goed<br />

beheer en onderhoud van de verschillende watergangen en kunstwerken.<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

59


60<br />

Ter verbetering van de verbindingen worden de volgende maatregelen uitgevoerd:<br />

• Vergroten van drie duikers in de Nassauvijver voor een betere verbinding<br />

tussen de Dordwijkzone en Krispijn.<br />

• Vergroten van twee duikers in het Weizigtpark.<br />

• Vergroten van een stuw en twee duikers in het Reeland op het afvoertraject<br />

tussen de binnenstad en de Dordwijkzone en het creëren van een apart<br />

lozingspunt voor overstort 24036.<br />

• Maken van een verbinding met de Zuidpolder voor een betere benutting van de<br />

bergingscapaciteit.<br />

De <strong>Gemeente</strong> <strong>Dordrecht</strong> zal in het kader van de Wet gemeentelijk watertaken<br />

rioleringsbeleid (GRP-V) opstellen. Hierin zal ook afkoppelen en grondwater aan<br />

de orde komen.<br />

Bij stedelijke vernieuwingen willen de waterpartners graag gebruik maken van<br />

nieuwe inzichten en oplossingen toepassen met betrekking tot droogte,<br />

hittestress en wateroverlast zoals waterpleinen, waterparken, vegetatiedaken,<br />

bovengrondse-/ondergrondse afvoer en slim gebruik maken van het reliëf bij het<br />

klimaatbestendig maken van de stad. De kennis hierover is echter nog zeer<br />

versnipperd aanwezig en er is nog weinig bekend over de toepasbaarheid en<br />

effectiviteit van de maatregelen. Met financiële steun van Leven met Water wordt<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

Wielwijk (Artist impression)<br />

voor Wielwijk verkend wat hier de klimaatopgave is en welke oplossingen<br />

mogelijk zijn. De bevindingen vormen de basis voor het kennisproject (Wielwijk<br />

Klimaatbestendig). Dit is een vraaggestuurd project waarbij het uitvoeringstraject<br />

herstructurering Wielwijk de vragende partij is en andere overheden,<br />

kennispartijen en ook Woonbron, Kristal en de bewoners van Wielwijk<br />

participeren. Het projectvoorstel voor Wielwijk Klimaatbestendig wordt in de 2e helft van <strong>2009</strong> opgesteld. De beoogde resultaten zijn:<br />

1. dat Wielwijk klimaatbestendig(er) zal worden uitgevoerd en daarmee ook voor<br />

de toekomst een aantrekkelijkere wijk zal zijn (en voorbeeldwijk kan worden);<br />

2. kennis van het beleid (waterplan) zodat klimaatbestendige maatregelen ook<br />

elders in de stad kunnen worden toegepast.<br />

Wielwijk


Voor het landelijk gebied bedraagt de wateropgave volgens de berekening 10,8<br />

hectare extra open water. De realisatie van deze wateropgave lift mee met het<br />

project ‘de Nieuwe Dordtse Biesbosch’ (NDB). Als het NDB is gerealiseerd<br />

(2013), is er voldaan aan de wateropgave die voortkomt uit het Nationaal<br />

Bestuursakkoord Water. Het betreft de Alloyen- en Bovenpolder (8,1 ha in de<br />

vorm van een recreatieplas), de Noorderdiepzone (1 ha) en het bemalingsgebied<br />

Prinsenheuvel (1,7 ha).<br />

Een samenvattend overzicht van de maatregelen staat in de tabellen in bijlage 1.<br />

De meeste maatregelen komen voort uit een wettelijke verplichting, zoals NBW<br />

en de Wet gemeentelijke watertaken en moeten dus worden uitgevoerd. Het<br />

project Wielwijk Klimaatbestendig gaat verder dan deze verplichting (willen)<br />

omdat de waterpartners werken aan een klimaatbestendig watersysteem.<br />

5.2.3 Waterkwaliteit<br />

De doorwerking van de Kader Richtlijn Water betekent<br />

dat er in <strong>Dordrecht</strong> de komende jaren nog een flinke<br />

slag moet worden gemaakt om de waterkwaliteit<br />

binnen stad en het landelijk gebied op orde te krijgen.<br />

Hierin willen de waterpartners wel een<br />

kwaliteitsdifferentiatie toepassen afgestemd op de<br />

functie en het gebruik van een watergang. De<br />

maatregelen zijn gespecificeerd per KRW waterlichaam en per KRW<br />

verzorgingsgebied. De maatregelen van de KRW waterlichamen, namelijk<br />

Stadspolders en Viersprong, Kwelgat/Midden Els worden tevens gerapporteerd<br />

aan Brussel.<br />

Om schoon en ecologisch gezond oppervlaktewater te bereiken krijgen de aanen<br />

afvoer en doorspoeling van het watersysteem extra aandacht. Hiervoor is het<br />

van belang om het stedelijk en landelijk water goed met elkaar te verbinden.<br />

Door het water vanuit het landelijk gebied via rietvelden in te laten in het<br />

stedelijk gebied wordt ook hier een kwalitatieve verbetering bereikt. In- en<br />

uitlaatpunten dienen gescheiden te worden in verband met de doorspoelbaarheid<br />

van de watersystemen. Voor Park Merwesteijn wordt onderzocht of de<br />

waterkwaliteit is te verbeteren door de doorspoeling te verbeteren of<br />

aanpassingen te maken in de aan- en afvoer. Een verbetering van de<br />

waterkwaliteit van het stedelijk gebied kan bereikt worden door de aanleg van<br />

een bezinkplas in het landelijk gebied waar vervolgens water uitgelaten kan<br />

worden. Deze bezinkplas en de noodzakelijke verbinding zullen onderzocht<br />

worden en, als het kansrijk lijkt, worden aangelegd. Ook zal onderzoek<br />

plaatsvinden naar andere verbindingsmogelijkheden tussen het stedelijk en het<br />

landelijk gebied om een betere wateraanvoer en -doorvoer te realiseren.<br />

De maatregelen voor het verbeteren van de waterkwaliteit en de ecologie in het<br />

KRW waterlichaam en het verzorgingsgebied Stadspolders (stedelijk gebied)<br />

komen neer op het zoveel mogelijk aan de bron bestrijden van verontreinigingen,<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

watertuin Weizigt Natuur- en Milieucentrum<br />

61


62<br />

het plaatselijk verdiepen van watergangen, het aanleggen van natuurvriendelijke<br />

oevers en kwaliteitsonderhoud op maat. Natuurvriendelijk met geen/minder<br />

gebruik van bestrijdingsmiddelen en maatregelen tegen bladinval. In totaal wordt<br />

er 3 km aan natuurvriendelijke oevers in de stedelijke watergangen aangelegd<br />

(inclusief de Stedelijke Ecologische Structuur). Ook buiten het verzorgings gebied<br />

Stadspolders zullen enkele kilometers natuurvriendelijke oever worden aangelegd<br />

(SES). Voor het verzorgingsgebied voeren de waterpartners een studie uit naar de<br />

effecten van bronnen op het waterlichaam Stadspolders.<br />

Bij het waterlichaam Viersprong, Kwelgat/Midden Els en zijn verzorgingsgebied<br />

(landelijk gebied) zorgen de uitvoering van de maatregelen voor de KRW, het<br />

GRP en de realisatie van ‘de Nieuwe Dordtse Biesbosch’ er samen voor dat de<br />

waterkwaliteit en de condities voor flora en fauna verbeteren. De waterpartners<br />

gaan natuurvriendelijke oevers aanleggen in De Elzen (2 ha) en in polder De<br />

Biesbosch (7 ha), harde oeverbeschoeiing verwijderen en bestaande<br />

natuurvriendelijke oevers reconstrueren.<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

waterlichaam stedelijk gebied (Stadspolders)<br />

Ook in het in het overige landelijk gebied gaan de waterpartners KRW<br />

maatregelen uitvoeren in de vorm van: gedifferentieerd natuurvriendelijk beheer<br />

en onderhoud, aanpak van diffuse bronnen, waar nodig het verbreden en<br />

verdiepen van watergangen en verwijderen van verontreinigde bagger (b.v.<br />

Oosthaven). Diffuse bronnen worden aangepakt door de aanleg van riolering<br />

(Zuidbuitenpolderse Kade-Oude Veerweg), de aanpak van restlozingen en het<br />

stringent handhaven van het Besluit lozing afvalwater huishoudens. Waar nodig<br />

wordt het profiel van watergangen aangepast, zoals in Bosgebied De Elzen en<br />

diverse berm- en wegsloten. Er zal gewerkt worden aan de verbetering van de<br />

waterkwaliteit in recreatieplassen, zodat deze geschikt worden als zwemwater.<br />

Maatregelen hiervoor zijn scheiden van vervuilende recreatie om zwemwater te<br />

beschermen en onderzoek naar de bacteriologische kwaliteit van polderwater<br />

doen en naar de blauwalgen in zwemwater. Binnen het project NDB zal de<br />

provincie bovendien het noordelijk deel van Polder de Biesbosch (161 ha) en<br />

Hania’s polder en Zuidbuitenpolder (135 ha) herinrichten, het inlaatpunt van<br />

het buitenwater verplaatsen naar de Oosthaven en peilgebieden splitsen.<br />

waterlichaam landelijk gebied (Elzen)


Verder gaan de waterpartners de Alloijzen- en Zuidbovenpolder en de Louisa- en<br />

Cannemandspolder herinrichten en een waterkwaliteitsplan voor de Hei- en<br />

Zuilespolder opstellen en uitvoeren.<br />

Maatwerk in beheer en onderhoud is niet alleen van groot belang voor het<br />

verbeteren van de (ecologische) waterkwaliteit maar ook voor het versterken van<br />

de waterbeleving en het bestendigen van de kwaliteit van de inrichting en het<br />

gebruik. Water dat er schoon uitziet, wordt als mooier en gezonder beleefd. Het<br />

meest aansprekende is het water en de oevers vrijhouden van drijfvuil en kroos.<br />

Goed onderhoud en beheer vragen continu aandacht. De waterpartners gaan<br />

daarom een adaptief onderhoud- en beheerplan opstellen gericht op wijken, de<br />

voorkomende typologieën (zie paragraaf 2.3) en natuurvriendelijke oevers.<br />

Ten behoeve van de evaluatie van de waterkwaliteit wordt het bestaande<br />

monitoringsplan zonodig geactualiseerd en/of uitgebreid voor bijzondere projecten.<br />

Tot slot gaan de waterpartners een kwantitatieve en kwalitatieve visie opstellen<br />

op de waterbodem.<br />

rietmaaien Spuiboulevard<br />

In bijlage 4 staat een samenvattend overzicht van alle maatregelen voor de<br />

verbetering van de waterkwaliteit. Maatregelen komen grotendeels voort uit de<br />

verplichting van de KRW. Vooral de uitvoering van grote complexe projecten<br />

kunnen doorlopen naar de volgende periode. Daarnaast kan het voorafgaande<br />

onderzoek uitwijzen dat een maatregel niet haalbaar of zinvol is.<br />

5.2.4 Watergebruik en -beleving<br />

De opgave is voor het hele eiland het gebruik van<br />

water voor ontspanning, recreatie, (openbaar) vervoer<br />

over water te verbeteren. Op een wijze die past bij de<br />

cultuurhistorie, de watertypologie, het gewenste<br />

gebruik en de (potentiële) natuurwaarde.<br />

De waterpartners gaan een nieuwe zwem- en<br />

recreatieplas aanleggen in het kader van het project<br />

NDB. Deze plas kan ook dienen als berging.<br />

Ook het beter verbinden van het stedelijke watersysteem met het water in het<br />

landelijk gebied en maatwerk in beheer en onderhoud bevorderen het gebruik en de<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

baggeren Stadspolder<br />

63


64<br />

beleving van het open water (zie waterkwaliteit). Deze maatregel komt niet voort<br />

uit een wettelijke verplichting, maar uit de ambitie dat water en ruimte elkaar<br />

meer versterken en de gebruiks- en belevingswaarde van het water te vergroten.<br />

5.3 Communicatie<br />

Voor het Stedelijk Waterplan <strong>Dordrecht</strong> is in 2003 een<br />

communicatieplan opgesteld, inclusief een uitwerking<br />

van de centrale boodschap, strategie, doelgroepen,<br />

middelen en budget. Voor het Waterplan hebben de<br />

gemeente en het waterschap een gezamenlijke<br />

huisstijl ontworpen met als motto ‘<strong>Dordrecht</strong> werkt<br />

aan water’. De strategie bestond uit drie pijlers: het<br />

voeren van publiekscampagnes, voorlichting/educatie/participatie en het<br />

benutten van kansen. Het eerste Stedelijk Waterplan <strong>Dordrecht</strong> heeft heel veel<br />

publiciteit gegenereerd. Zowel gratis (in de vorm van redactionele artikelen),<br />

als betaald (campagneweken, website, folder, film, documentaires, nieuwsbrief,<br />

freecards, tentoonstellingen en bijeenkomsten).<br />

Communicatie Waterplan <strong>Dordrecht</strong> <strong>2009</strong>-<strong>2015</strong> (WD)<br />

De participatieve en communicatieve aanpak was en blijft de kurk waar het Waterplan<br />

op drijft. Alleen in nauwe samenwerking met de inwoners, belangen organisatie en<br />

bedrijven kunnen de waterpartners het watersysteem op orde brengen en houden en<br />

de gewenste kwaliteiten en waarden voor en met de gemeenschap creëren.<br />

De centrale visie “samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van<br />

<strong>Dordrecht</strong>” kunnen we vertalen naar de volgende kernboodschap:<br />

<strong>Dordrecht</strong> werkt de komende jaren aan waterbeheer waarbij het water in<br />

<strong>Dordrecht</strong> technisch op orde (waterveiligheid, -kwantiteit en -kwaliteit),<br />

aantrekkelijk (‘iedere dag de moeite waard’) en klimaatbestendig (nu en in de<br />

toekomst) is.<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

Uitgangspunt bij de communicatie rond het nieuwe waterplan zijn de kansen die<br />

het water in <strong>Dordrecht</strong> biedt. Kansen voor bewoners, kansen voor bezoekers,<br />

kansen voor ondernemers en kansen voor de hele stad. Vanuit deze positieve<br />

insteek kunnen we de volgende communicatiedoelstellingen formuleren. We<br />

laten zien dat:<br />

1. De <strong>Gemeente</strong> en het waterschap samenwerken aan het waterbeheer.<br />

2. We samenwerken met bewoners aan het waterbeheer.<br />

3. We samenwerken met vele partijen op een innovatieve wijze om <strong>Dordrecht</strong><br />

klimaatbestendig te maken.<br />

4. We samenwerken aan “mooi” water zodat bewoners en bezoekers ervan<br />

kunnen genieten.<br />

waterweek (Bergbezinkbassin Haaswijkweg West)


Het communicatieplan heeft drie ambitieniveaus:<br />

• Niveau 1: streven naar een minimale informerende doelstelling (kennisgeving).<br />

Burgers weten dat we werken aan een waterplan en ze weten hoe ze aan meer<br />

informatie kunnen komen.<br />

• Niveau 2: naast de kennisdoelstellingen, ook gedrag en houding van bewoners<br />

beïnvloeden.<br />

• Niveau 3: maximale inzet van interactiviteit. Denk hierbij aan burgerparticipatie,<br />

gezamenlijke projectcampagne en educatieve doelstellingen. Zie ook speerpunt 5.<br />

De vijf speerpunten in de communicatie zijn:<br />

1. MARE (inclusief Stadswerven en Zuidpolder)<br />

2. Wielwijk Klimaatbestendig<br />

3. Voorstraat<br />

4. Kaderrichtlijn Water<br />

5. Intensieve interactie met bewoners, ondernemers en kennisinstellingen en<br />

andere overheden<br />

Het laatste speerpunt is vooral gericht op bewustwording, het bieden van<br />

handelingsperspectief en het verbeteren van het imago van <strong>Dordrecht</strong> als stad<br />

met een gunstig vestigingsklimaat waar het prettig wonen en recreëren is.<br />

<strong>2009</strong><br />

In <strong>2009</strong> zal de communicatie rond het WD de volgende zichtbare resultaten<br />

opleveren: start van de hoogwaterroute Dordtse Binnenstad (zomer),<br />

watercampagneweek (oktober), uitgave van een Nederlandstalig boekje en een<br />

Engelstalige folder over het Dordtse hoogwaterbeheer (UFM, MARE en de<br />

hoogwaterroute), aanhaken bij het nationale onderwijsinitiatief Knappe<br />

Waterhoofden en publiciteit over alle concrete resultaten van het WD.<br />

Samenwerking<br />

Bij de communicatie werken waterschap Hollandse Delta en gemeente<br />

<strong>Dordrecht</strong> nauw samen met de volgende waterpartners: andere overheden,<br />

kennisinstituten, lokale belangenverenigingen, woningbouwcorporaties,<br />

de waterambassadeurs en andere betrokken Dordtenaren.<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

promotiemateriaal<br />

65


66<br />

5.4 Financiering<br />

Voor alle maatregelen die de waterpartners gaan uitvoeren zijn de kosten geraamd.<br />

In de maatregelentabellen in bijlage 4 is deze informatie per project opgenomen.<br />

In paragraaf 5.4.1 is een samenvattend overzicht van de kosten voor het<br />

Waterplan gegeven. In paragraaf 5.4.2 is ingegaan op de uitgangspunten voor die<br />

kostenraming. Ook wordt beschreven hoe de verdeling van de kosten tot stand is<br />

gekomen en is beschreven hoe de kosten gedekt worden.<br />

Waterveiligheid<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

5.4.1 Kostenoverzicht<br />

In onderstaande tabel is per thema de kosten samengevat. Het betreft alleen de<br />

kosten die gedekt worden door het Waterplan. Een overzicht van alle projecten<br />

en bijbehorende financiering is opgenomen in bijlage 4.<br />

Investering <strong>Gemeente</strong> Waterschap Investering <strong>Gemeente</strong> Waterschap<br />

Waterkeringen € 100.000 € 50.000 € 50.000<br />

Water en Europa € - € - € -<br />

Subtotalen € 100.000 € 50.000 € 50.000<br />

Waterkwantiteit<br />

Water vasthouden en bergen € 810.000 € 0 € 810.000<br />

Water en ruimtelijke ordening<br />

versterken elkaar<br />

Subtotalen € 810.000 € 0 € 810.000<br />

Waterkwaliteit<br />

Schoon oppervlaktewater en € 380.000 € 265.000 € 115.000<br />

gezonde flora en fauna<br />

Beheer openbare ruimte € 50.000 € 25.000 € 25.000<br />

Subtotalen € 430.000 € 290.000 € 140.000<br />

Watergebruik en -beleving<br />

Water als ontmoeting € - € - € -<br />

Subtotalen € - € - € -<br />

Communicatie<br />

Communicatieplan<br />

(totaal voor 7 jaar looptijd) € 350.000 € 175.000 € 175.000<br />

TOTALE KOSTEN GEDEKT DOOR Totale Bijdrage Bijdrage<br />

HET <strong>WATERPLAN</strong> investering <strong>Gemeente</strong> Waterschap<br />

€ 1.690.000 € 515.000 € 1.175.000<br />

Kosten zijn incl. BTW


5.4.2 Toelichting op de kosten<br />

Kostenraming<br />

De waterpartners hebben de kostenramingen opgesteld. Hierbij is gebruik gemaakt<br />

van de lokale kennis en ervaring. De kosten zijn geraamd op prijspeil <strong>2009</strong>. De<br />

kostenraming van uitvoeringsmaatregelen hangen samen met de resultaten van<br />

de voorafgaande planvorming. In die gevallen zijn de uitvoeringskosten indicatief<br />

en kunnen in de praktijk hoger of lager uitvallen. De kosten voor communicatie<br />

zijn gebaseerd op een jaarlijks bedrag van € 50.000 per jaar voor de looptijd<br />

van dit Waterplan (7 jaar). De overige kosten zijn eenmalige investeringen.<br />

Uitvoeringsorganisatie<br />

Het kernteam van het Waterplan zal de uitvoering van de projecten organiseren<br />

en volgen. Per project wijst het kernteam een trekker van het waterschap of de<br />

gemeente aan. Deze zal het project leiden. De projectorganisatie zal nader<br />

worden uitgewerkt.<br />

Kostenverdeling<br />

Als basis voor de kostenverdeling is gekeken naar de taakomschrijving van de<br />

waterpartners waterschap Hollandse Delta en de gemeente <strong>Dordrecht</strong>. Voor<br />

diverse plannen zijn de kosten gelijk verdeeld over de waterpartners. Ook is bij<br />

een groot aantal projecten rekening gehouden met financiering door derden. Dat<br />

is het geval bij meeliften en bij de exploitatie van een gebied.<br />

In algemene zin zal bij de toedeling van de kosten het kostenveroorzakersprincipe<br />

worden gehanteerd. Als richtlijn wordt gebruik gemaakt van Handboek<br />

stedelijk water. Opgaven worden zoveel mogelijk vanuit projectontwikkelingen<br />

gefinancierd.<br />

Kostendekking<br />

Zoals te zien is in bijlage 4 wordt een groot deel van de kosten gedekt door de<br />

KRW, het GRP, de NDB en MARE. Voor de dekking van de overige kosten zullen<br />

verschillende bronnen moeten worden aangewend. De Wet gemeentelijke water-<br />

taken biedt ruimere mogelijkheden voor de financiering van watermaatregelen.<br />

De strategie van meeliften blijft gehandhaafd, zodat “werk met werk” wordt gemaakt, de<br />

schaarse middelen doelmatig worden ingezet en eventuele overlast tot een minimum<br />

wordt beperkt. Vanuit verschillende medeoverheden bestaat de mogelijkheid voor<br />

cofinanciering van inrichtingsmaatregelen, mits deze maatregelen passen binnen<br />

bepaalde algemene of specifieke beleidsdoelstellingen, zoals stadsvernieuwing,<br />

natuurontwikkeling, milieu, verdroging, waterberging, waterketen (afkoppelen)<br />

etc. Deze cofinanciering heeft meestal betrekking op de kosten voor onderzoek, de<br />

uitvoering en eventueel voorlichting van nieuwe maatregelen (investeringsprojecten).<br />

Bij (her)structureringsprojecten zijn soms projectontwikkelaars betrokken, die<br />

bijdragen in een deel van de kosten van de inrichtingsmaatregelen (waaronder<br />

water). Ruimte voor water moet in de toekomst volwaardig onderdeel uitmaken<br />

van de inrichting van de openbare ruimte. Door helder te maken dat water als<br />

versterkend element ingepast wordt in een grotere structuur, kan hierdoor een<br />

meerwaarde voor het project ontstaan. “Wonen aan water” is een voor de hand<br />

liggend voorbeeld. Deze meerwaarde kan vertaald worden in een hogere private<br />

bijdrage in de totale projectkosten. Bij (her)structureringsprojecten van woningbouwcorporaties<br />

zou eventueel andere private financiering besproken kunnen worden.<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

Viottakade<br />

67


68<br />

5.5 Samen aan de riemen<br />

Het SWD heeft een grote groep mensen waterbewust en enthousiast gemaakt.<br />

De bewoners van <strong>Dordrecht</strong> worden gezien als ervaringsdeskundigen en (mede-)<br />

beheerders van hun eigen leefomgeving. Het waterschap en gemeente zullen de<br />

samenwerking met elkaar en met de inwoners, ondernemers, scholieren,<br />

woningbouwverenigingen, visvereniging, kanovereniging, onderzoeksinstituten,<br />

Weizigt Natuur- en Milieucentrum (Koetshuis) en belangenorganisaties van<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

<strong>Dordrecht</strong> de komende periode gaan intensiveren. Door met elkaar te werken<br />

aan concrete waterprojecten. Dat kunnen projecten zijn ter vergroting van de<br />

kwaliteit van de leefomgeving, het kunnen ook educatie- en onderzoeksprojecten<br />

zijn. Het proactief inspelen op de klimaatverandering en leren om te gaan met<br />

de onzekerheden voor de lange termijn is daarbij essentieel. Alleen via cocreatie<br />

en coproductie kunnen win-win situaties worden gerealiseerd die bijdragen aan<br />

veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong> van en voor alle Dordtenaren.<br />

workshop watertuinen


BIJLAGE 1 BEGRIPPEN- EN AFKORTINGENLIJST<br />

Afkoppelen Maatregelen om regenwater van verharde oppervlakken rechtstreeks te lozen op het oppervlaktewater of te infiltreren in de<br />

bodem in plaats van via de riolering naar de rioolwaterzuiveringinrichting af te voeren.<br />

Afvalwater Verontreinigd water dat wordt geloosd door huishoudens, bedrijven en instellingen.<br />

Afvoeren Water transporteren naar een aangrenzend watersysteem. Onderdeel van de trits vasthouden, bergen, afvoeren.<br />

Baggeren Het verwijderen van slib uit de sloten waardoor de watergang weer op diepte wordt gebracht, zodat een goede doorstroming<br />

mogelijk blijft.<br />

Bemalinggebied Een gebied waaruit het overtollig water door middel van een gemaal wordt verwijderd.<br />

Berging Tijdelijke opslag van water (onderdeel van de trits vasthouden, bergen, afvoeren), onder te verdelen in twee vormen: de<br />

inhoud van de riolering uitgedrukt in m3 of mm ten opzichte van de oppervlakte verharding die op het riool is aangesloten;<br />

de hoeveelheid water die watergangen en de bodem in een gebied kunnen opnemen.<br />

Beschoeiing Wand die is bestemd om grond te keren.<br />

Bestemmingsplan <strong>Gemeente</strong>lijk plan met voorschriften, betreffende de bestemming van panden, water en grond van een bepaald terrein.<br />

Biologisch gezond water Oppervlaktewater, waarin een gevarieerde en evenwichtige flora en fauna aanwezig is of zich kan ontwikkelen. Deze flora en<br />

fauna zouden van nature aanwezig zijn en aangepast zijn aan de geografische en morfologische situatie en aan een bepaalde<br />

mate van menselijke beïnvloeding.<br />

Diffuse bronnen Bronnen van verontreiniging waarbij verontreinigingen verspreid in het rioleringsstelsels dan wel in het oppervlaktewater terechtkomen.<br />

Duiker Koker door een dijk of onder een weg die twee watergangen met elkaar verbindt.<br />

Ecologisch beheer Beheer gericht op de handhaving resp. ontwikkeling van ecologische (potentieel) waardevolle wateren.<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

69


70<br />

Ecologische hoofdstructuur (EHS) Samenhangend netwerk van belangrijke, grote natuurgebieden (ecologische kerngebieden), die onderling verbonden zijn door<br />

ecologische verbindingszones.<br />

Flexibel peilbeheer Het oppervlaktewaterpeil mag fluctueren tussen een in het peilbesluit opgenomen minimum en maximum peil. Water wordt<br />

pas ingelaten als het waterpeil zakt onder het minimum en water wordt pas uitgelaten (uitgepompt) als het maximum wordt<br />

overschreden. Het doel van het hanteren van een flexibel peil is watervoorraadbeheer of het verbeteren van de<br />

waterkwaliteit.<br />

Grondwater Water dat zich in of onder de grond bevindt.<br />

Grondwaterstand De hoogte van het grondwater t.o.v. een bepaald punt. In Nederland wordt de grondwaterstand uitgedrukt ten opzichte van N.A.P.<br />

Integraal waterbeheer Samenhangend beleid en beheer dat de verschillende overheidsorganen met strategische taken en beheerstaken op het<br />

gebied van het waterbeheer voeren in het perspectief van de watersysteembenadering. Hierbij wordt rekening gehouden met<br />

zowel de interne functionele samenhang als de externe functionele samenhang.<br />

KRW Kaderrichtlijn Water.<br />

Lozing Kunstmatige of natuurlijke afvoer van overtollig water.<br />

MARE Managing Adaptive REsponses to changing flood risk.<br />

Natuurvriendelijke oevers Een oeverconstructie met een geleidelijke overgang tussen water en land.<br />

Onderhoud (regulier) De werkzaamheden gericht op het verwijderen van planten, voorwerpen, materialen en stoffen die de af- en/of aanvoer en/of<br />

berging van water hinderen. Deze werkzaamheden zijn ook gericht op het in stand houden van de oevers en taluds, alsmede<br />

de daartoe behorende verdedigingswerken, voor zover dat nodig is voor de af- en/of aanvoer en/of berging van water.<br />

SES Stedelijke Ecologische Structuur.<br />

Stedelijk Waterplan <strong>Dordrecht</strong> (SWD) Het ‘oude’ Stedelijk Waterplan <strong>Dordrecht</strong> dat liep van 2003 t/m 2007.<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong>


Stroomgebied Een gebied vanwaar al het over het oppervlak lopend water via een reeks stromen, rivieren en meren door één riviermond,<br />

estuarium of delta in zee stroomt.<br />

UFM Urban Flood Management.<br />

Vasthouden Niet meer zo snel mogelijk afvoeren, maar het water vasthouden op de plaats waar het valt. Onderdeel van de trits:<br />

vasthouden, bergen en afvoeren.<br />

Waterbeheer Het voorkomen en beperken van overstromingen, wateroverlast en waterschaarste, in samenhang met de verbetering van de<br />

chemische en ecologische waterkwaliteit en de maatschappelijke functies van het watersysteem.<br />

Waterhuishouding De manier waarop water in een bepaald gebied wordt opgenomen, zich verplaatst, wordt gebruikt, verbruikt en afgevoerd.<br />

Waterkering De zeewering, duinen, stranden, dijken, kaden en andere kunstmatige of natuurlijke hoogten die dienen tot kering van wateren.<br />

Waterketen Verzamelterm voor alle gebruikers van gesloten watersystemen. Door onttrekking, lozing en gebruik haken de ketens aan op<br />

het gebruik. De waterketen omvat drinkwater, riolering en afvalwater.<br />

Wateroverlast Niet levensbedreigende inundatie en hoge oppervlaktewaterpeilen ten gevolge van grote hoeveelheden (hemel)water.<br />

Waterplan Termijnvisie (gemeente, waterschap) voor duurzaam waterbeheer.<br />

Waterplan <strong>Dordrecht</strong> Het ‘nieuwe’ Waterplan <strong>Dordrecht</strong> dat loopt van <strong>2009</strong> t/m <strong>2015</strong>.<br />

<strong>2009</strong> - <strong>2015</strong> (WD)<br />

Watersysteem Een geografisch afgebakend, samenhangend en functionerend geheel van oppervlaktewater, grondwater, onderwaterbodems,<br />

oevers en technische infrastructuur met inbegrip van de daarin voorkomende levensgemeenschappen en alle bijbehorende<br />

fysische, chemische en biologische kenmerken en processen.<br />

Wro Wet ruimtelijke ontwikkeling.<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

71


72<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong><br />

Zeehavengebied


BIJLAGE 2 Waterpartners voor <strong>Dordrecht</strong><br />

Taken en verantwoordelijkheden waterpartners<br />

Het Waterplan voor het eiland van <strong>Dordrecht</strong> komt voort uit een actieve<br />

samenwerking tussen de waterpartners (de gemeente <strong>Dordrecht</strong> en waterschap<br />

Hollandse Delta). Bij zowel planvorming als uitvoering zijn vele andere factoren<br />

betrokken. Over het algemeen zijn de verdelingen van taken en<br />

verantwoordelijkheden duidelijk, mede dankzij de Wet gemeentelijke watertaken<br />

die op 1 januari 2008 van kracht is gegaan.<br />

Het waterschap is verantwoordelijk voor een goed functionerend<br />

oppervlaktewatersysteem. In de toekomst krijgt het waterschap ook taken en<br />

verantwoordelijkheden voor het grondwater, zowel binnen als buiten de<br />

bebouwde kom. Daarnaast draagt het waterschap zorg voor het onderhoud en<br />

het beheer van de waterkeringen, wat op het eiland van <strong>Dordrecht</strong> geen geringe<br />

opgave is.<br />

Wat het regenwater betreft zijn de verantwoordelijkheden als volgt:<br />

• Regenwater moet zoveel mogelijk op eigen perceel verwerkt worden door de<br />

perceeleigenaar;<br />

• <strong>Gemeente</strong>n bepalen wanneer de perceeleigenaar zelf het regenwater moet<br />

verwerken;<br />

• <strong>Gemeente</strong>n kunnen per verordening regels stellen aan de aanbieding van<br />

regenwater door perceeleigenaren;<br />

• <strong>Gemeente</strong>n hebben een zorgplicht voor inzameling van regenwater dat<br />

perceelseigenaren redelijkerwijs niet zelf kunnen verwerken.<br />

Hiermee is duidelijk geworden dat regenwater niet meer wordt gezien als<br />

afvalwater en dat er ook een duidelijke taak is weggelegd voor perceeleigenaren.<br />

De gemeente <strong>Dordrecht</strong> kent zowel grondwateroverlast- als<br />

grondwateronderlastgebieden. Bij vervanging van de riolering wordt daarom<br />

indien nodig door de gemeente drainage aangelegd. Bij huiseigenaren ligt vooral<br />

een taak om zorg te dragen voor een goede fundering, maar waar mogelijk en<br />

gewenst worden maatregelen genomen door de gemeente en het waterschap om<br />

grondwaterstanden te verhogen. Binnendijks is het de gemeente die tot taak<br />

heeft zorg te dragen voor het rioolbeheer, het beheer van de openbare<br />

buitenruimte (groen, straten en wegen) en de ruimtelijke ordening. Het<br />

waterschap zorgt voor het oppervlaktewater, zowel wat betreft de waterkwaliteit<br />

als de waterkwantiteit. Daarbij geldt dat er duidelijke interacties zijn tussen de<br />

riolering en het oppervlaktewater, wat vraagt om nauwe afstemming.<br />

Het waterschap wil de komende jaren vorm en inhoud gaan geven aan flexibel<br />

peilbeheer door in haar beheergebied in verschillende peilgebieden de<br />

(on)mogelijkheden te onderzoeken van flexibel peilbeheer. Afhankelijk van de<br />

analyse van de onderzoeken kan in overweging worden genomen om flexibel<br />

peilbeheer generiek toe te passen.<br />

In het buitendijkse gebied is een nauwe samenwerking van de waterpartners<br />

met de andere Drechtsteden en met het Rijk een belangrijk uitgangspunt. In het<br />

bestuurlijk overleg is afgesproken om voor watergerelateerde onderwerpen<br />

gezamenlijk richting provincie en rijk op te trekken en daarbij regelmatig met<br />

elkaar ambtelijke en bestuurlijke afstemming te hebben.<br />

De rivieren rond <strong>Dordrecht</strong> vormen een onderdeel van het hoofdwatersysteem<br />

waarvoor het Rijk verantwoordelijk is. De zorg voor veiligheid is daarbij de basis.<br />

De gemeente heeft ook in het buitendijkse gebied een taak voor de ruimtelijke<br />

ordening, het rioolbeheer en het beheer van de openbare buitenruimte. Een deel<br />

van het buitendijksgebied is verstedelijkt.<br />

Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

73


74<br />

BIJLAGE 3 Bronnen<br />

• Atlas van de Nederlandse Waterstad, redactie: F. Hooimeijer, H. Meyer & A. Nienhuis, SUN, 2005.<br />

• Concept Waterplan voor het eiland van <strong>Dordrecht</strong> 2008-2012, concept hoofdrapport, versie 7 augustus 2008, Govert Geldof/TAUW, 2008.<br />

• De Staat van het Klimaat 2008, R. van Dorland, W. Dubelaar-Versluis & B. Jansen (red.), uitgave PCCC, <strong>2009</strong>.<br />

• Ontwerp Nationaal Waterplan, Rijksoverheid, december 2008.<br />

• Ontwerp Provinciaal Waterplan Zuid-Holland 2010-<strong>2015</strong>, Provincie Zuid-Holland, december 2008.<br />

• Ontwerp Waterbeheersplan <strong>2009</strong>-<strong>2015</strong>, waterschap Hollandse Delta, <strong>2009</strong>.<br />

• Samenvatting Urban Flood Management <strong>Dordrecht</strong>, S. van Herk, 2008.<br />

• Stedelijk Waterplan <strong>Dordrecht</strong>, Witteveen + Bos namens <strong>Gemeente</strong> <strong>Dordrecht</strong>, Zuiveringsschap Hollandse Eilanden en Waarden, waterschap de Groote Waard, 2002.<br />

• Structuurvisie <strong>Dordrecht</strong> 2020, op weg naar 800 jaar <strong>Dordrecht</strong>, gemeente <strong>Dordrecht</strong>, oktober 2008.<br />

• Vijfjaarlijkse veiligheidstoetsing van de primaire dijkring 22 Eiland van <strong>Dordrecht</strong>, waterschap Hollandse Delta, 2005.<br />

• Water en ruimte: de bescherming van watersysteembelangen in het ruimtelijk spoor, H. Glissen & H. van Rijswick, Ruimtelijke elevant, Berhauser Pont Publishing, <strong>2009</strong>.<br />

• Watertuinen in <strong>Dordrecht</strong>, <strong>Gemeente</strong> <strong>Dordrecht</strong>, 2006.<br />

• Watersensitieve Deltaplanning: een handreiking voor beleid en praktijk, D. Moet/Park & H. Heupink/PZH, provincie Zuid-Holland, oktober 2007.<br />

<strong>WATERPLAN</strong> <strong>DORDRECHT</strong> <strong>2009</strong> - <strong>2015</strong>


Samen werken aan een veilig, mooi en vitaal eiland van <strong>Dordrecht</strong><br />

Van Bearlevijver<br />

75

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!