dpo_10504.pdf

R E I S 

LANGS DEN 

R H IJ N. 

VIERDE DEEL.

R. E I S 

L A N G S D E N 

R H IJ N, 

B E H E L Z E N D E 

EENE BEKNOPTE BESCHRIJVING DER RIJKEN Etf 

STAATEN, WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRIN 

GEN , EN OP DE , Bij DIT WERK GEVOEG 

DE , LANDKAART ZICHTBAAR ZIJN. 

MET PLAATEN EN KAARTEN. 

V I E R D E D E E L . 

of PER - rr ALIEN , ZWITSERLAND , HET WESTELIJK HALVE 

GEDEELTE DES DUITSCHEN RIJKS , EN HET OOSTELIJK 

HALVE GEDEELTE DER FRANSCHE REPUBLIEK. 

TE HAARLEM, Bij 

FRANÔIS BOHN. 

MDCCXCVII.

VOORBERICHT. 

choon wij, bij den aanleg niet voorneemens waren 

, om dit Deel in twee Stukken te verdeelen , is 

het ons echter, onder de bewerking, door de menigvuldige 

Steden, Plaatfen en Rivieren, welken, in zo een 

uitgebreid bejiek , als dat, het welke onze Landkaart 

bejlaat, voorkomen , niet mogelijk geweest, 

om , wilden wij den band niet zeer in grootte bij de 

voorigen doen uitdeijen, onze taak in tweeën te verdeelen 

, en in dit /luk het Opperdeel van Italiën, 

geheel Zwitferland , het westelijk halve gedeelte 

des Duitfchen Rijks , en het oostelijk halve 

gedeelte der Franfche Republiek, te befchrijven ; 

zullende in het volgende en laat/Ie Stuk , de befchrijving 

van het Departement Parijs, benevens 

den tegenwoordigen Staat van deszelfs Hoofdjlad, 

met behoorlijke Afbeeldingen voorzien , behandeld 

worden , alles volgends de tiieuwfle berichten , welken 

ons van daar ter hand gejleld zijn , als ook 

de Befchrijving van geheel Braband en Vlaanderen 

, benevens dat gedeelte der Bataaffche Republiek 

, V welke in onze Landkaart vervat is ; 

en eindelijk eene naauwkeurige opgaave der laatfie 

Diplomatieke en Statistifche verdeeling der Rijken 

3 en

V O O R B E R I C H T . 

en Staaten , welken het beflek onzer Landkaart 

beflaat, federt de verandering , die , nè dat dit 

Stuk reeds afgefchreeven was , daar in , door de 

de zegepraalende wapenen der Franfchen , en derzelver 

daar door verkreegen voordeeligen Vrede met 

den Keizer , gemaakt zijn. Waar op wij dan , 

ten bejluüe , een volledig Register op het geheele 

Werk, zullen laaten volgen. ; niet twijfelende, 

of onze Leezers zullen zo wel in dit, als in 

het volgende en laatjle Stuk , welks uitgaave eerstdaags 

flaat te volgen, bijzonderheeden aantreffen, 

welken , of in veele boeken verfpreid, of gedeeltelijk 

nog niet uitgegeeven zijn; en in deze onze 

fchikking, die tot eene volledige en naauwkeurige 

behandeling, van een zo uitgebreid Plan, volffrekt 

noodzaakelijk blijkt te zijn, wel genoegen willen 

neemen. 

DE UITGEEVER, 

AAN-

A A N H A N G S E L 

TOT DE 

REIS LANGS DEN R H IJ N, 

BEHELZENDE EENE BEKNOPTE 

B E S C H R I J V I N G 

D E E 

R IJ KEN EN STAATEN 

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRlNGENj 

EN OP DE, Bij DIT WERK GEVOEGDE, 

LANDKAART ZICHTBAAR ZIJN. 

I N L E I D I N G . 

De aloude , pragtige en weelige Rhijnftroorn, verdient, 

met groot recht, boven eenige andere rivier, 

onze aandacht , daar hij" , als het ware , door het 

hart, of' beste gedeelte , van Europa flroomt ; de 

vrugtbaarfte en vermogendfte landen befproeit , en 

van aloude tijden geacht en beroemd is geweest , 

van waar hij ook den naam van grijzen Rkijn, bij' 

veele Schrijveren , na verdienden, ontvangen heeft; 

niemand zal het derhalven vreemd dunken, dat die 

ftroom , als voor den binnenlandfchen handel van 

de voornaamfte Europifche Staaten bij uitneemendheid 

gunftig en in allen deelen opmerkenswaardig, 

ook de opmerking van ontelbaare Reizigers en 

Landbefchrijvers , reeds van de vroegite tijden af 

tot heden toe, bij voorkeur, bezig gehouden heeft, 

A dair

2 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAAT/EN, 

daar deszelfs befchouwing , met betrekking tot zijne 

ligging en «rekking, voor den Staatkundigen en 

Koopman onmisbaar is. Wegens den fchat van oudheeden, 

dien hij", in zijne gronden, tegen de vernielende 

woede des tijds , zorgvuldig befchermd , en 

achtereenvolgend aan de verlichte en befchaafde geleerde 

waereld, ter bewondering en beoefening, uit 

zijne rijke fchatkamer, weder opgeleverd heeft, den 

Oudheidkundigen dagelijks nieuw voedfel voor deszelfs 

leergierigheid aanbrengt , en wegens de menigte 

van onderfcheidene voiken en natiën , die , 

of digt langs zijne oevers woonen , of dezelven in 

derzelver nabijheid omringen , een uitgebreid tafereel 

van menschkuude , en zedelijke befchouwing 

van zo veele onderfcheidene gemoedsgefieldheeden, 

aarten, en daaruit voortvloeijende verfchillende gewoonten 

en gebruiken van het grootfte gedeelte des 

befchaafden menschdoms , aan den opmerkzaamen 

Wijsgeer oplevert. 

Daar wij nu, in de hier voorafgegaane Reizen, flegts 

een gering gedeelte van dezen waereldberoemden 

ltroom , omflandig befchreeven, den leergierigen Leezer 

aangeboden , en hem , als 't ware , flegts eene 

kleine flikkering van deszelfs luister in de oogen 

hebben doen fchitteren; dagten wij aan onze kezende 

en onderzoeklievende Landgenooten geenen ondienst 

te zullen doen, met deze voorgaande, gedeeltelijke 

befchouwing, in dit aanhangfel x meer uittebreiden ; 

en hen niet alleen den geheeien RHIJNSTROOM , van 

deszelfs geringen aanvang af , tot deszelfs uitloop 

toe , beknoptelijk voor oogen te Rellen, maar ook 

die

WELKEN DEN RHIjNSTROOM OMRINGEN. J 

die Rijken en Staaten, welken denzelveu van rondsomme 

omringen , en als getrouwe medgezellen in 

deszelfs lot , zo wel in voor- als tegenfpoed , deelen 

, mede , zo omftandig als ons beftek flegts eenigzins 

toelaat, te befchrijven. Immers, wanneer 

men eenig kostbaar en zeldzaam juweel ten 

naauwkeurigften tragt te doen kennen , behoort 

men ook de kas of ring , waar in het zelve gevat 

ïs, zo veel mogelijk, te omfchrijven en aan den weetgierigen 

kenbaar te maaken. « 

Wij zullen , ten dien einde , het beftek der hier 

bijgevoegde uitvoerige Landkaart volgen , en al het 

weetenswaardige, dat, met betrekking tot de Landen 

, binnen derzelver uitgeftrektheid beperkt, 

voorkomt , als ook de meest aanmerkelijke Steden, 

Plaatfen en Rivieren , voor zo verre een bekwaam 

boekdeel toelaat , ftuksgewijze doen kennen , met 

voorbijgang van, en flegts eenvoudig aanfh'ppende, die 

plaatfen, welken in de, in tweedeelenbevoorensuitgegeevene 

, Reis langs den Rhijn , en in de hiervoor 

geplaatste Reis door de Opperpaltz , het Hesfifche s 

Bâintzifche en bijgelegen Rhijnlanden , bereids zo 

omftandig , als het beftek en de aart der zaak dulde 

, befchreeven zijn , of wier gering aanbelang 3 

geene omftandigere aanwijzing vordert ; waar toe 

wij , zonder verdere omflagtige voorbereidfelen 5 

overgaan. 

De Kaart beflaat dan een vierkante ruimte in het 

hart van Europa , (trekkende van den 2often graad 

lengte , of van den meridiaan van Parijs, tot circa 

den 29 ften graad , of tot aan den meridaan, welke 

A 2 over

4 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

over Modena getrokken wordt ; en eene breedte 

van den 44ften tot den saften graad, door welken 

plek van Europa de RHIJNSTROOM midden neenen 

bruischt, en die, ten zuiden, door N OOR DER- 

ofoppER-iTALiëNof Lombardijén en de Republiek 

GENUA beperkt, en, ten noorden , door 

NEDERLAND befloten wordt; terwijl het westelijk 

halve gedeelte van het groote DUITSCHE RIJK 

derzelver oostelyke , en het oostelijk halve gedeelte 

van de, thands zo aanmerkelijke, FRANSCHE RE- 

PUBLIEK derzelver westelijke zijde bepaalt. 

Binnen deze beperking treft men dus de geheele 

uitgeftrektheid der ligging van de naavolgende opmerkenswaardige 

Landen aan. Als , volgends de 

ftrekking der Landen, van het onderfte gedeelte der 

Kaart naar boven opklimmende : 

I. In i T A L i ë N : 

i. De Republiek Genua. 2. Het Prinsdom Piemont. 

3. Het Hertogdom Savoijen. 4. Het Hertogdom 

Montferrat. 5. Het Hertogdom Milaan. 6. Het 

Hertogdom Modena. 7. Het Hertogdom Mantua. 

Eneuidelijk 8. de Prinsdommen Parma en Piacenza 

Als ook 9. een gedeelte vau de Republiek Fenetiën'. 

II. De Republiek der ZWITSERS. 

III. Het halve gedeelte van het DUITSCHE 

R ij K ; als ; 

1. Ren gedeelte der Ooftenrijkfche Kreitz. 2, Een 

gedeelte der Beijerfche Kreitz. 3. De Zwabifche 

Kreitz. 4- De Frankifche Kreitz. 5. Den E/zas. 

6. De Opperrhijnfcke Kreitz. 7. De Nederrhijnfch'e 

Kreitz. 8. Een gedeelte der mjtphaalfche Kreitz. 

en 9. de Qpperfaxifche Kreitz. jy

' WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. Jj 

IV. Het halve oostelijke gedeelte der -FR A N - 

S C H E R E P U B L I E K , bevattende de De 

partementen : 

i. Des Pyrenees Orientales , 2. deVAude, 3. de 

VHerault, fy.Dutqrn, 5. d'Aveiron , 6. du Gard, 7. 

de la Lozsrre, 8. de la haute Loire, 9. du Cantal, 

10. des bouches du Rhone, 11. du Far, 12. des bas 

Alpes , 13. de* hautes Alpes , 14. de /« Drome , 

15. de Plferre, 16. de ? Ardefche, 17. da J°«v de 

Dome, 18. d# /£fo»e & de /

6 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, * 

aanmerkelijkst voorkomende Steden , door eene beknopte 

befchrijving, nader zullen tragten te ontwikkelen 

, den aanvang maakende met 

I T A L I Ë N. 

Schoon 'er flegts een'derde gedeelte van dit aloud 

en door PLINIUS, in zijn derde boek, aan de Goden 

gewijd genoemd, Land, binnen het beftek onzer 

Kaart zichtbaar is , te weeten het hoogde gedeelte 

of Opper - Italië , kunnen wij echter niet 

voorbij', hier iets over Italiën ia het algemeen , te 

doen voorafgaan. 

Men wil dat het zelve Satumia, in overoude tijden 

, zoude geheeten hebben , na een van deszelfs 

aloude en eerfle Koningen. De Grieken noemden 

het Hejperia , na HESPERUS , de Broeder van 

ATLAS, volgends HYGINUS, of ook wel na 

den avondfter (Hefperos), om dat dit Land , van 

Griekenland te rekenen , ten westen , en dus tegen 

den opgang der avondfter ligt ; gelijk zij dan ook, 

om die zelfde reden, dien naam aan Spanje gaven ; 

alleen met dat verfchil , dat ze het laatstgenoemde 

land grooten Italiën, klein-Hefperiin noemden , en 

daar zij in het zuidelijk gedeelte van Italiën groote 

volkplantingen zónden , wordt dat gedeelte ook bij 

de Latijnfche Schrijvers Magna Grdcia , of groot 

Griekenland geheeten. Eindelijk verkreeg het, ten 

tijde van HERCULES, den naam van Italia, welken 

het nog draagt, na veeier gevoelen , wijl 'er te 

dier

WELKEN DEN RHTJNSTR00M OMRINGEN. J 

dier tijden groote fokkerijen van Stieren , door de 

Grieken Italoi genoemd, gevonden werden ; fchoon 

BOC HART dezen naam van het Phenicifche woord 

Hitiria, 't welk pek betekent, afleidt; wijl de Carthagers 

of Poenen , in dat gedeelte van Italiën een 

volkplanting (lichtten , welke te dier tijd Brutia 

genoemd werdt, en nu een groot deel van het Koningrijk 

Napels uitmaakt , alwaar veel pek en hebachtige 

boomen gevonden worden : evenwel wordt 

het voor waarfchijnlijkst gehouden , dat de naam 

Italiën van een der oudfte Koningen van dat land, 

ITALUS geheeten, afkomftig zij. 

Het Land ligt tusfchen de 24 36; 0 

lengte 

^ e n 33 46^ breedte , en wordt van drie 

zyden door de zee befpoeld , naamlijk : ten oosten 

door de Adriatifche zee , of golf van Venetiën, 

ten westen door de Thyrreenfche zee , en ten 

zuiden door de Middellandfche zee ; terwijl het 

noordelijk gedeelte , het welke op de Kaart voorkomt, 

zig aan het vaste land,hegt, en aan een gedeelte 

van Frankrijk, Zwilferland en Duitschland 

grenst. Het geheele land maakt dus een half eiland 

uit, en heeft, wegens deszelfs langwerpige, fmalle 

en van onderen als omgebogen gedaante, de figuur van 

een laars of been , waarvan het eiland Siciliën den 

voet uitmaakt; alhoewel PLINIUS het zelve bij 

een eikenblad vergelijkt, in welke dwaaling hij fchijnt 

vervallen te zijn, wijl men, in zijn'tijd, de gedaante 

van dit land zig eenigzins anders voorftelde, en 

'er zulke naauwkeurige bepaalingen en aftekeningen 

niet van hadt als thands. 

A 4 Het

8 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN , 

Het land is uitneemend vruchtbaar in allerhande 

boomgewasch, olijven, koorn, amandelen, cottoen 

en wijnen, die 'er van de edelfte foorten gevonden 

worden. Ook graaft men 'er het kostelijkde marmor 

, alabaster , chrystal , edele gefteenten , goud 

en zilver uit de mijnen. De lucht is 'er meerendeels 

zuiver en aangenaam ; alleen de zwavelagtige 

uitdampingen der onderaardfche vuuren , die egter 

de wijnen derzelver voortreffelijkheid geeven, en de 

aardbeevingen , door de innerlijke werking dezer 

vuuren ontdaan, veroorzaaken dikwijls hier en daar 

groote fchade. 

Verfcheide aanmerkelijke Rivieren, uit de gebergten 

dezes lands ontfpringende, befpoelen dit vruchtbaar 

gewest; als voornaamelfjk de Po of Padus , 

dus genoemd wegens de pekboomen, die, in menigte] 

langs deszelfs oevers wasfchen, en Pad}, door de 

Latijnen, genoemd werden , ook de Eridaan (het 

graf van den rukeloozen PHAETON, volgends het 

verhaal der oude Dichters) geheeten; voords de Adi*e 

Etfch of Athefn , de Rubkon , de Tijber, door dè 

mwooners // Tevsre genoemd, de Arno, de Men- 

80 of Menzo^ de Ticino , de Oglio of Olluis , en 

de Abdua of Addua. 

Het Land heeft ook geen gebrek aan groote Zeën 

door welken het, gelijk wij bij het verhaal van deszelfs 

ligging gemeld hebben, befpoeld wordt; voords 

worden 'er nog aanmerkelijke meiren en ruime zeeboezems 

in gevonden, welkelaatden metfchoonehavens 

voorzien zijn; Welk, alles tefamengenomen, 

dit gewest uitdeekend gefchikt voorden koophandel 

maakt. 

De

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 9 

De veele en hooge Gebergten, die het zelve , als 

't ware, hegt aan een verbinden, zijn mede inzonderheid 

merkwaardig, en leveren hier fchilderagtige 

tooneelen der natuur , verre en trotfclie gezichten 

op , waarom Italiën ook inzonderheid de fchool 

der grootfche Landfchapfchilders en der beste Landdichters]van 

ouds geweest is. Onder deze bergreekfen 

is bij uitzondering beroemd het Appenijnfche 

gebergte , zo geheeten van de Poenen of Cartha» 

gers, die over het zelve, onder geleide van H A N- 

NIBAL, het eerst eenen weg baanden, om, langs 

denzelven, dus in het] hart van Italiën door te dringen. 

Deze bergreeks doorloopt het geheele land, 

van het zuiden tot het noorden; terwijl de Alpen, 

zo genoemd ab albo colore , of van derzelver witte 

en befneeuwde couleur, of wel van het oude Duit» 

fche woord Alp, 'twelk een'hoogen berg betekent, 

het land ten Merken voormuur en natuurlijke affcheidings-keten 

van Duitschland en van de Franfche 

Republiek dienen. 

Veele aanzienlijke hoofden mindere (leden worden 

in dit digt bewoonde land gevonden , welken alle 

in pragt en heerlijke gebouwen uitmunten; wijl het 

marmor, als een voortbrengfel van den grond zijnde 

, aldaar minder kostbaar valt, dan wel in andere 

landen , waar heen het , met groote kosten , van 

daar gevoerd moet worden. 

De inwooners, welken deze rijke en lustige gewesten 

bewoonen , zijn over het geheel zeer w^lleevend 

, fchrander en geestig , welke gemoedsaart 

aan de Sjne en zuivere lugt, en het gemaatigd cli- 

A 5 maat,

IO BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

maat, door veele natuur- en volks-onderzoekers, 

toegefchreeven wordt; doch men houdt het niettemin 

over het algemeen daar voor, dat hun verfijnd 

genie veel onoprechtheid , valschheid , onverzoenbaare 

wraakzugt en doodelijken minnenijd, onder de 

-befchaafdfle lieden en aan de hoven, teweegbrengt; 

terwijl 'er op het platte land nog de grootfte domheid 

en bijgeloof plaats heeft. De vrouwen zijn'er 

over het algemeen zeer fchoon en bevallig , doch 

de ommegang met dezelven is gevaarlijk, uit hoofde 

van de geweldige jaloufie , die 'er in dit land onder 

de mannen heerscht , en het groot gevaar dat men 

loopt, van , door Bandieten of Bravo's, des nachts, 

vermoord te worden, welken voor geld allerlei fluipmoorden 

pleegen, en die, uit hoofde van den kleinen 

omvang der Italiaanfche Staaten , ligtelijk , in 

eenig ander gebied, de handen van het gerecht ontfnappen 

, of in kloosters en kerken, gelijk 'er hier 

veele zodanige tot vvijplaatfen van vervolgd wordende 

misdaadigers dienen , deszelfs naarvorfchingen 

ontgaan kunnen. Met den minijver der mannen 

is tévens zeldzaarn contrasteerende het gebruik dat 

hier te lande, inzonderheid onder den adel, plaats 

heeft , naamlijk dat de getrouwde vrouwen , een 

lbort van huisvrienden ( Cichheèn of fluifteraars , 

om dat ze doorgaandsch in ftilte met de vrouwen 

fpreeken , genoemd ) overal met zig voeren , die 

haar in afwezigheid heurer mannen, allerlei kleine dienden 

en galanteriën bewijzen , haar in de kerken en 

fchouwburgen vergezellen, ook wel kamers en huizen 

, Camina genoemd, op hun eigen kosten huuren , 

alleen

WELKEN DEN RHIJNSTR0OM OMRINGEN. II 

alleen om haar daar in te ontfangen en te vergasten 

; vvelligt is dit gebruik ingevoerd, ten einde de 

vrouwen aan het gezelfchap van vreemde (echter 

bij den man bekende en betrouwde) mannen te gewennen 

; ten einde de man te minder wantrouwen 

omtrent heuren omgang zoude behoeven te voeden; 

immers deze Cicisbeïn dienen meer tot oppasfers 

dan tot minnaars der vrouwen , en derzelver omgang 

met dezelven , blijft doorgaandsch binnen de 

ftriktfte perken van eerlijkheid befloten , waarom 

dezelve ook, als een gewoone en gemeene zaak, de 

vrouwen aldaar niet ten oneere ftrekt. 

Zonderling is ook de wijze van uurtelling der 

Italiaanen, wijl zij de uuren van dag en nacht niet 

fcheiden , maar, van één af, tot vierentwintig dóórtellen 

, beginnende het eerfte uur te tellen een uur 

naa zonnenondergang, of naa zes uuren in den naamiddag, 

zo dat zeven uuren 'snaamiddags bij hen 

een uur is, en zes uuren van den anderen naamiddag 

vierentwintig. Als men hen , bij voorbeeld, 

's morgens ten negen uuren , vraagt hoe laat het is, 

zullen zij antwoorden : vijftien uuren. Het geen 

den vreemdelingen, in den eerften opflag, zeer vreemd 

en ongemaklijk voorkomt, egter men gewent 'er 

wel dra aan, en dan valt deze regelmaatige uurtelling 

veel gemaklijker , dan de verdubbelde dagen 

nachtuuren der andere natiën. 

De taal welke de Italiaanen bezigen, is afkomftig 

van die hunner voorzaaten, de Romeinen , te weeten 

de Latijnfche ; doch dezelve is zeer verbasterd 

geworden door de invallen der Gothen , Hunnen , 

Wen-

IS BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

Wenden, Longobarden, en veele andere noordelijke 

volken, welken Italiën, ten tijde van het verval des 

.westerfchen Keizerlijks, overdroomden. Zij wordt 

in Toscaanen het zuiverst , en te Romen het bevaïligst 

gerprooken ; waarom men ook daar te lande 

eene goede uitfpraak en befchaafde taal willende 

roemen, gewoon is te zeggen : Litigua Toscana in 

bocca Romana ; dat is : een Toscaanfche tong in een' 

Romeinfchen mond. 

i De oudfle inwooners dezer landen waren de Urnbriërs; 

op hen volgden de Siculers, Eageneërs, Opiciërs, 

Osciërs of Aufoniërs, uit welken de Sabiners 

voortgekomen zijn; die vervolgends met de vreemde 

natiën, die zig door fcheepvaart aldaar mede ter 

neder floegen, vermengd werden; als waren Arimenen, 

Grieken of Arcadiërs en Kelten, of inwooners 

van het aloude Galli'èn , welken dit land in verfcheiden 

landfchappen verdeelden , die elk hunnen 

afzonderlijken Koning hadden, welken egter eindelijk 

alle door de inwooners van Latium , of de 

Latijnen, onder aanvoering van ENÊAS , onder 

ééne heerfchappy gebragt werden , die, na derzelver 

hoofddad Rome , door ROMULUS, de naazaat 

van LATINUS, gedicht, den naam van het 

Romeinsch gebied verkreeg. 

Naa den dood van JULIUS CAESAR, die op de 

eerde Koningen der Latijnen volgde, deeg het Romeinsch 

gebied tot deszelfs hoogden glans , onder 

zijn' opvolger AUGUSTUS, en kreeg deu naam 

van het RoomfcheRijk, tot het, naa vijf volle eeuwen 

aldus bedaan te hebben , door Keizer cON 

STAN-


S T A X T I J N de Groote , die zijn' rijkszetel naar het 

oost. u in Conftantinopolen overbrugt , in een 'oostersch 

en vvestersch Rijk gefchift werdt , welke 

fplitfing den ondergang van het rijk der Romeinen 

in het westen ten gevolge hadt ; terwijl Koning 

O D O A C E R ) deszelfslaatftenKeizerAUGUSTULUS 

van den zetel {tiet. Zestien jaaren bezat O D O A C E R 

het westerfche Keizerrijk, doch werdt eindelijk door 

T H E O D * R I K , Koning der Oostgothen , op zijn 

beurt, verflagen; doch deze hebben het land flegts 

tot aan den jaare552, na onze jaartelling, bezeeten. 

J U S T I N I A N U S zondt zijn' Veldheer N A R sus 

tegen dezelven op , die hen ook ttn lande uitdreef; 

doch vervolgends, uit wraakzugt over zekeren, hem 

door dien Keizer aangedaanen, hoon , de Longobarden 

in Italiïn riep , welken daar vervolgends een 

inagtigrijk vestigden, 'twelk Lombar dijen genoemd 

werdt , en welker Landfchappen juist dat gedeelte 

der Kaart uitmaaken, 't welk wij voorneemens. zijn 

hier naavolgends omltandiger te befchrijven. 

LOMBARDIJEN OF OPPER. ITALIËN. 

Dit geheele gewest , voor zo verre het op deze 

Kaart voorkomt , is het Gallia Cifalpina of Galli'ên 

aan deze zijde der Alpen , der Romeinen , en bevat 

I. de Republiek Genua. II. Het Prinsdom Piemont. 

III. Het Hertogdom Savoijen. IV. Het Hertogdom 

Montferrat. V. Het Hertogdom Milaan. VI. Het 

Hertogdom Modena. VII. Het Hertogdom Mantua. 

VIII. De Prinsdommen Parma en Piacenza En IX. 

de

H. BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

de Republiek Venetiën ; doch deze valt flegts voor 

een klein gedeelte binnen het beftek van onze Land-» 

kaart. Wij zullen dus een' aanvang moeten maaken 

met 

DE REPUBLIEK GENUA. 

Juist niet volgends de orde, welke doorgaandsch 

bij de Aardrijks-befchrijvars waargenomen wordt, 

en welke ook meer op eene geftadig van eikanderen 

ontleende gewoonte , dan wel op eenigen rede. 

lijken grond fteunt; maar om dat wij voorgenomen 

hebben, onze Landkaart van onderen op , en wel 

van het zuiden naar het noorden, geregeld achtereenvolgend 

, te befchrijven. 

Het land dat thands door deze Republiek heilagen 

wordt , pleeg van ouds Liguria of Liguftica 

genoemd te worden , van waar de zee , die Genua 

ten zuiden befpoelt, ook de Ligustifche of Genueefche 

zee geheeten wordt. Het land wordt ten westen 

door de Alpen van de Franfche Republiek afgefcheiden 

; ten oosten grenst dit gewest aan Toscaatien 

, ten zuiden aan de Ligustifche of Genueefche 

zee , en wordt ten noorden door het Appenijnfche 

gebergte beflooten. Deze beperking van het Genueesch 

gewest bevat van de rivier de Var tot aan 

de rivier de Magro 160 mijlen , en wordt in twee 

deelen , naamlijk de rivieren di Ponente en di Levante 

verdeeld. 

Het land is, over het algemeen, uit hoofde van 

den bergacluigen en harden grond, niet zeer vrugtbaar 

;

WELKEN DEN RHÏJNSTROOM OMRINGEN. 15 

baar ; doch de olijfboom bloeit 'er zeer menigvuldig 

: deze allernuttigfte boom is daar tegen met 

geen aanzienlijk voorkomen begunftigd , als zweemende 

meest naar den wilg : *t fchijnt dat de natuur 

heure, voor het menfchelijk geflagt meest nuttige, 

voortbrengfelen , allereenvoudigst uitgedoscht 

heeft ; immers deze bijzonderheid wordt bij den 

onfchatbaaren magneet , de onaanzienlijke ertfen, 

enz. meer waargenomen , als ware dit ons ter leering 

, om niet altijd aan het uiterlijke te blijven 

hangen , maar de dingen na derzelver waardij te 

fchatten. De beste olij moet wit , doorfchijnend, 

en zonder eenigen reuk , noch drabbige vettigheid 

zijn; de goudgeele is uit verouderde of uit al te rijpe 

olijven geperst. DeMoerbeziënboomen groeijen hier 

ookweelig en in overvloed, en (trekken , doormiddel 

hunner bladen , tot een onuitputtelijk voedfel der 

zijdewormen ; welker menigte de zijdeteelt in dit 

gewest fterk begunftigt, en dezelve aldaar tot een' 

aanzienlijken tak van handel maakt: 'er zijn , uit 

dien hoofde , ook eene menigte van fabrieken 

van zijden kousfen , in welken veele handen hun 

werk vinden ; fchoon de fabrieken 'er thands over 

het algemeen , federt eenigen tijd , even als in de 

meeste handelplaatfen van Europa, meer dan ooit, 

in verval zijn. 

De Republiek houdt , federt zij door Koning 

LODEWIJK XIV. in 1684. tot een' fchandelijken 

vrede genoodzaakt werdt , flegts een zeer geringe 

landen eene nog geringere zeemagt op de been; 

de laatfte beftaat flegts in een zestal galeijen, welken


ken in de haven van Genua, gedeeltelijk ten fieraad 

liggen , en gedeeltelijk dienen om de Genueefche 

Dames fomtijds een zeeluchtjen te doen fcheppen. 

Zeldzaam is het ondertusfchen , dat , fchoon 'er 

veele moordenaars en fchelmen in dat , door bergen 

en allerleije roovers fchuilplaatfen omringde , 

land , gevonden worden, 'er echter gebrek aan galeiflaaven 

op deze weinige galeijen is ; daar anders 

in deze gewesten , de galeijen den dienst van 

tuchthuizen vervangen : en nog zeldzaamer fchijnt 

het , dat fommigen, voor eene beuzeling van twee 

zechinen , die zij terftond in een ot' andere herberg 

gaan verdrinken, hunne vrijheid wel willen verkoopen 

, en tot den elendigen ftaat van galeiboeven 

overgaan. 

De taal , welke in dit land in gebruik is, alhoewel 

flegts een dialect of tongval van de Italiaanfche 

zijnde , is niettemin zo zeer van dezelve onderfcheiden 

, dat men in Genua over het geheel 

met de Italiaanfche niet te regt kan komen ; weinigen 

fp'reeken die flegts , en zelfs de Italiaanen , 

kunnen 'er zig niet doen verllaan , en ook de Genueezen 

niet begrijpen, zoo ze zig niet opzettelijk 

op het Genueesch toegelegd hebben ; en daar de 

Genueezen, overliet algemeen, geen de minfte zucht 

tot beoefening van geleerde kundigheeden of weetenfchappen 

bezitten , kan men ligteiijk denken , dat 

de meesten, en inzonderheid de vrouwen, zeer bot 

en ongeoefend zijn. 

Het Land heeft verfcheidene aanmerkelijke lotverwisfelingen 

ondergaan, eer het tot den tegenwoor-

WELKEN DEN RHTJNSTROOM OMRINGEN. ÏJ 

woordigen Republiekeinfchen ftaat geraakt is. In 

den jaare, na onze jaartelling, 660, werdt het door 

de Longobarden overrompeld, die het zelve ook, 

tot op de tijden van CARULUS MAGNUS, benevens 

de flad, in bezit hielden. Naaderhand deszelfs 

eerde vermogen weder bekomende, groeide 

het weder in rijkdom en magt in dubbele maate 

aan en werdt te land en ter zee zo magtig, dat 

deszelfs krijgsmagt de Saraceenen uit het eiland 

Corfica verdreef en het zelve langen tijd in bezitting 

gehouden heeft ; ook bemagtigden zij de 

Krim en breiden hunne overwinningen wijd en zijd 

uit; doch de Saraceenen kwamen weldra hun verlies 

op de ftad, die voor alle diergelijke vijandlijke 

bezoeken geduurig blootgefteld ligt, verhaalen, en 

plunderden dezelve in A*. Chr. 935, voerende de 

meeste inwooners derzelve van beide kunne, gevangelijk 

naar Africa. De Genueezen hebben ook 

zwaare oorlogen , zo ter zee als te land, met hunne 

nabuuren , de Venetiaanen , gevoerd , in welken 

laatstgenoemden het gebruik van het grof gefchut 

het eerst uitgevonden zoude zijn. In 1464 werden 

zij, door KA REL VII, Koning van Vrankrijk, 

met oorlog overvallen , waarom ze genoodzaakt 

waren hunne toevlugt te neemen tot LUDOVICO 

SFORTIA, te dier tijd een magtig Hertog van 

Milaan, en moesten hem de fleutels der flad Genua 

in handen dellen, naa wiens dood MAR IA 

GALEAZZO en JOANNES GALEAZZO aldaar 

het gebied voerden; alhoewel zij echter een Doge 

of Opperhoofd uit het midden hunner inwooneren 

B mog>

Ï8 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN , 

mogten kiezen; maar wanneer in 1499 LODEWYK 

XII. den Hertog van Milaan, LOD Ë w Y K S F Ö R- 

T IA,'uit deszelfs flaaten verdreef, geraakten de 

Genueézen mede onder de magt des Knnings van 

Frankryk, onder welke zij acht jaaren verbleeven; 

doch vervolgends, het juk afgeworpen hebbende, 

verdreeven zij al den adel die zig in Genua bevondt, 

en fielden een verwer tot Doge aan, om 

welken fmaad den adel aangedaan , de Koning de 

Had op nieuw belegerde, dezelve innam . en den 

nieuwen Doge het hoofd deedt afflaan ; echter vijf 

jaaren laater werden zij weder van het Koninglijk 

juk ontheven, en verkreegen , niet behulp van Paus 

JOL lus III. hunne voorige vrijheid, zijnde -flegts 

naaderhand nog eens in 1527 door FRANCIScus 

I. van Frankryk, met oorlog overvallen en 

de flad , met geweld, ingenomen , doch het jaar 

daar op weder verlaaten, als wanneer de Republiek 

door den beroemden Doge AND REAS DO- 

R 1 A , in volkomen en onafhangelijke vrijheid gefteld 

en heuren regeeringsvorm, zo als die tot heden 

nog beftaat, gevestigd werdt. In 16Ü4 werdt 

de flad nog eens door de Franfchen gebombardeerd, 

't welk haar -noodzaakte tot het nanr Ferfailles 

zenden van heuren Doge, met eenige Raadsheeren, 

om aan den 'trotfchen Koning LODEWYK XIV. 

den vrede te verzoeken, welke haar, onder fchandelijke 

en naadeelige 'voi»rwaarden , gefchonken 

weidt, doch haar tot het verminderen van heure 

zeemagt tot op flegts zes Galeijen verpligtte; waarnaa 

ze nog veel door den algemeenen fuccesfie- 

oor-

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. IJ 

oorlog in den jaare 1746 en 1747 geleeden heeft 

tot de vrede van Aaken de rust en welvaart we 

der, zo veel de omftandight eden verder toelieten, 

deedt herleeven; doch de Republiek heeft, federt 

die veelvuldige naadeelen, niet weder tot heur'voo- 

rigen glans kunnen (tijgen. Schaarschheid van geld, 

't welke zij in heuren voordeeligen (laat te ruim ver- 

fpilde, benevens den oorlog, en het uiizetten van 

geld aan kwalijk gefte'de uabuuren , hebben, haar in 

geweldige fchnlden gedompeld, welken zjj, zo door 

het verleggen des handels als de vermindering van 

fabrieken en volftrekte kwijning der zeevaart, on 

mogelijk in ftaat is te voldoen. 

De door den vrijheidminnenden Admiraal AN» 

DREAs D O R I A insreftelden en, tot heden toe, in 

Genua nog in gebruik zijnde regeeringsvorm, 

zuiver aristocraatsch, beftaande in een' Raad, uit 

acht-en-twintig oude adelijke familiën famengefteld; 

onder dit gezellchap wordt een peffoon, ten op 

perhoofd of Doge verkooren , 't welk door middel 

van gouden en zilveren ftemballetjens in een bus 

te werpen, even als in Veneti'èn, gebruikelijk is, 

gefchiedt. Deze Doge blijft twee jaaren achtereen 

in het beduur en hem worden nog acht Guberna- 

tores , acht Procurarores en vijf Syndici toege 

voegd; zijne kleeding beftaat uit een' violetkleur- 

den fluweelen mantel , en hij draagt een' rooden 

hoed , op het hoofd. De afgetreeden Doge be 

geeft zig terltond, naa dat de nieuwe verkiezing 

gedaan is , naar zijn Paleis, waarin hij acht dagen 

in arrest blijft , geduurende welken tijd zijn be- 

B 2 ftuur

ftO BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

ftuur onderzogt wordt, en onrechtvaardig betonden 

wordende, wordt hij binnen dien tijd terltond 

voor het gerecht gedaagd; doch zoo 'er niets tegen 

zijne regeering intebrengen is , verkrijgt hij een 

Procurators ampt, met een inkomen van soofcudi. 

De kleeding der Raadsheeren beftaat uit een zwarte 

zijden damasten tabbaard, fluweelen bonnet en 

fluweelen muilen of fchoenen. 

De flad Genua, het hoofd der geheele Republiek, 

heeft, uit de zee te zien, een allerpragtigst 

voorkomen, wijl ze, amphitheaters gewijze, van het 

ftrand af, op verfcheidene heuvelen gebouwd zijnde, 

alle heure marmoren paleizen, op verfchillende 

hoogten, agter eikanderen gebouwd, met derzelver 

tuinen en waranden , tevens aan het oog van 

den nieuwsgierigen vreemdeling vertoont; welke 

gunftige ligging veele Reizigers zo zeer verrukt 

heeft, dat ze de Stad, echter ten onrechte, als 

geheel van marmor gedicht, opgegeeven hebben; 

en haar den naam // fuperbe of de pragtige, met 

veel recht, waardig keurden: echter beandwoordt 

het inwendige der flad niet volkomen aan derzelver 

uiterlijk voorkomen ; immers 'er zijn flegts 

twee ruime flraaten, naamlijk de Strada Nuova en 

Strada Balbi of de Nieuwe en Balbi Straat, welke 

, door derzelver aaneenfchakeling van pragtige gebouwen 

, dien naam verdienen; voor het overige 

zijn alle de flraaten naauw, en, door de hooge optimmering 

der gebouwen, duister; doch de paleizen 

der edelen zijn, zo van buiten als van binnen , 

aanmerkelijk en meest van marmorfteen, dat hier 

niet

WELKEN DEN RHIJNSTR00M OMRINGEN. ftt 

niet zeldzaam is , geflicht ; de binnenplaatfen of 

basfecours derzelven fchitteren van veelkleurige ingelegde 

zeldzaame fteenen ; de onderlte verdiepingen 

worden'er, om de .duisterheid, en de bovenfte, 

om de hetre , niet bewoond ; maar de inwooners 

onthouden zig meerendeels op de tweede verdieping 

van onderen , of het dorps de logis , en van 

daar is ook de tocga ig tot de tuinen en orangeriën, 

welken, boven op'zwaarmuurwerk, op de agterliggende 

heuvelen en hoogten , aangelegd zijn. Alle 

de huizen hebben ook platte daken, waar op hoornen 

en bloemen in bakken gekweekt , of die ook, 

\ als het dak zulks lijden kan, met aarde bedekt, en 

tot tuinen gevormd worden; waarom fommige wonderfpreukige 

Reizigers deze flad als een ander Ba. 

bylon , met in de lugt hangende tuinen , verflerd 

hebben : ook hehben veelen der inwooners. bakken 

met bloemen en groen voor hunne vengderraamen 

geplaatst, welk gebruik door de fchaarschheid van 

den grond veroorzaakt is, die, als van de ftrand tot 

het gebergte digt bebouwd zijnde, geeneruimte voor 

tuinen achter de huizen der burgers overlaat. 

'Er zijn voords over de dertig Parochiekerken in 

deze flad , onder welken de groote of hoofdkerk , 

aan St. Bartholom&us gewijd , voornaamlijk zo in 

pragt als bouworde, uitmunt; doch die bouwkunst 

fchoon zwieriger in 't oog vallende, heeft hier over 

het geheel die grootschheid en edelheid niet , welke 

in de gebouwen , na den antieken Griekfchen 

fmaak gefchikt, waargenomen-wordt. In deze kerk 

wordt, als eene groote zeldzaamheid, aan de reizi- 

B 3 gers

2?. BESCHRIJVING- DER RIJKEN EN STAATEN, 

gers vertoond een fchotel , uit een enkelen Jaspis- 

fteen gehouwen , waar uit Christus het avondmaal 

met zijne Discipelen zoude gebruikt hebben : de 

echtheid dezer overlevering lijdt ecbfer eenige twij 

feling. Op deze kerk volgt in aanzien de kerk de 

f'Annunciatie, wear in een fchat van marmoren beel 

den en gegroefde colommen gezien wordt : voords 

het klooster der Theatynen , 't welk , om deszelfs 

fraaije en met keur van allerlei uitheemfche vrucht- 

hoornen verfierde, tuinen, aanmerkelijk is. 

Onder de waereldlijke gebouwen dezer flad mun 

ten uit het Paleis van DOR IA , zo wegens deszelfs 

uitgeftrektheid , als uiten inwendige pragt ; het 

beflaat al den grond, van den oever der zee tot op 

den top van eenen hoogen en langzaam oploopen 

den heuvel , waar op het geflicht is , en is voor 

zien van een pragtige , door kostbaare marmoren 

zuilen gefchoorde , gaanderij, met welke men naar 

de fchoone tuinen opgaat : in dezelven is een mat> 

moren beeld van ANDREAS DORIA, als een 

Nept units voorgefleld, en tot een fontein dienende; 

ook is'er een colosfaal beeld vin JUPITER, met 

een' aan deszelfs voeten liggenden hond , vergezeld 

van een opfchrift , waar in gemeld wordt , dat die 

hond *s jaarlijks aan onderhoud tusfchen de twee en 

drie tonnen gouds kost: onder de pragtige roeubi- 

1'en van dit paleis behooren ook vier zilveren tafel 

bladen , waar onder een met edele gedeenten inge 

legd. Het Paleis van den Doge , ook il Palazzo 

'êella Sigmria genoemd , ligt omtrent midden in de 

ilad : op de binnenplaats deszelfs vindt men twee 

groote

-WELKEN BEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 23 

groote marmoren Standbeelden voor den grooten 

trap , verbeeldende ANDREAS, en zijnen Neef, 

JOH AN NES DORIA; nog zijn in dit paleis aanmerkelijk 

de fraaije met goud bewerkte tapijten , waar 

mede de Raad- of Vergaderzaal der Edelen , die 

hier gehouden wordt , behangen is : en eene zaal 

met de afbeeldfels der doorlugtige mannen, welken 

de (lad Genua voortgebrngt heeft, als: CHRISTO- 

PHOR us COLUMBUS , de eerde ontdekker van 

America, BONIFACIUSIX. , ADRIANUS V., 

INNOCENTIUS de V. en VJIf., AUGUSTINUS 

JUSTINIANUS, een taalkundig en geleerd Ilislofchrijver 

, en anderen. 

De Paleizen van DURAZZO, PALAVICINI, 

SPINOLA en GRIMALDI, in de Strada nuova, 

of nieuwe Straat , zijn mede a le van een nitdeekende 

pragt en fraaije bouworde. 

Niet verre van het Paleis van DORIA, is het 

Arfenaal of Wapenhuis, waar in men geweeren en 

wapenrustingen voor een leger van 34000 mannen 

aantreft : ook toont men 'er eenige wapenen en 

fchilden , ïvaar mede eenige voornaame edele vrouwen 

weleer tegen de Turken ten drijde zouden getoogen 

zijn geweest; als mede ook een oud fchild, 

met 120 pistoolloopen omzet , door zekeren moor 

denaar JULIUS C^ÏSAR VACCHE vervaardigd, om 'er 

den Doge, en tevens dengeheelenaanweezigen Raad, 

met één' fchoot mede van kant te helpen , 't welk 

echter mislukte. Voor de poort van dit Arfenaal ziet 

men de eenigde Romeinfche oudheid , welke, 't gene 

zeer zonderling en aanmerkenswaardig heeten mag, 

B 4 in

*4. BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

in deze geheele, zo zeer oude, ftad, gevonden wordt, 

en deze oudheid beflaat in een koperen fcheepsbek 

of roftrum , der Romeinen , hebbende de gedaante 

van een wilden zwijnsfnuit, en zijnde, bij het uit 

diepen der haven, uit zee opgedolven. De onder- 

zoeklievende en geleerd neid minnende Reiziger , 

BIORNSTHAL, maakt nog gewag van eene enkele 

Romeinfche oudheid , ten zijnen tijde bij een Ge» 

nueesch Edelman berustende , beflaande in een me-, 

taaien plaat , 120 jaaren vóór Christi geboorte ver-. 

Vaardigd , en in 1507 in de rivier Polcevera gevon 

den, zijnde een Decretum of uitfpraak van den Ro- 

meinfchen Raad , over de grensfcheidingen der Ge- 

nueezen met hunne nabuurige volken ; het Latijn 

is zeer oud , en geeft den taalkundigen veel licht 

in de waare beteekenis van fommige woorden dier 

taal. 

Eindelijk is 'er ook een zeer bezienswaardig en 

zeer uitgeflrekt Gasthuis of Hospitaal, Abergo ge 

heeten , en op een rots geflicht. 

Edoch het zonderüngffe van alle de gebouwen in 

deze bezienswaardige Had is de Brug van Carignan, 

wijl dezelve , op een' affland gezien , als 't ware , 

in de lucht fchijnt te hangen ; deszelfs twee uiter-r 

fle einden rusten op een' berg , en onder deszelfs 

boog flaan huizen van zes verdiepingen en 90 voe 

ten hoog. Deze brug bezorgt den toegang tot ee 

ne kerk , door die zelfde Famielje gedicht , en die 

mede eene der fchoonfte (ieraaden van de flad uit 

maakt : hier nevens is ook een fchoon terras, van 

waar men over de geheele flad , tot verre in zee, 

kan

WELKEN DEN KHIJNSTROOM OMRINGEN. 25 

kan zien. Hier is de gewoone wandelplaats der 

Genueezen. 

De flad heeft eene redenlyk goede haven, en op 

den oever der zee een' zeer hoogen toren , welke 

tot een vuurbaak gebezigd wordt , om de fchepen 

den weg tot de haven aantewijzen. 

De Regeering van Genua is zeer zagt , en over 

het algemeen al te flap en toegeevend , geheel het 

contrast van die van Venetïèn, zo dat ze zelfs bij 

het volk in minachting geraakt is. De flad wordt 

gefchat op 80000 inwooners , waar onder echter 

geen tweehonderd rijke, en geen zes a achthonderd 

meer dan gemeen gegoede huisgezinnen geteld 

kunnen worden. Alle de overige inwooners kwijnen 

in armoede , welke grootendeels veroorzaakt 

wordt door de opkooping of monopolie der rijken, 

en door het verlies van het eiland Corfica , van 

waar de Genueezen hunne meeste levensmiddelen 

pleegen te bekomen , welken nu, door de daar op 

gelegde lasten tegen den invoer , te kostbaar voor 

den behoeftigen worden. Het verval der fabrieken 

komt daar bij , en de hooge zuinigheid der Edelen 

, die bijna tot gierigheid ftijgt , waar door 'er 

zeer weinig gelds onder den gemeenen burger in 

omloop komt ; elk der Edelen gaat 'er allereenvoudigst 

in het zwart gekleed ; 'er worden geene de 

minde uiterlijke verteeringen gemaakt , maar de interesfen 

worden weder op interesfen uitgezet , ooki zijn zij geene liefhebbers noch begunfh'gers van 

eenige kunst of geleerdheid. Men ontmoet'er derhalven 

ook geene kunflenaars van eenig aanbelang : 

B 5 ' e 

-


'er is wel een Schouwburg , doch men vindt'er alleen 

des zomers goede tooneelfpeelers , welken , als de 

overige tooneelen in Italiën (tilftaan, aldaar als reizende 

troupen wel eens komen fpeelen , doch zij 

kunnen 'er , wegens den laagen prijs , waar voor 

2e genoodzaakt zijn te fpeelen, om volk te trekken, 

naauwlijks hunne onkosten goed maaken. De adel 

vermaakt zich meest met de converfatione , zijnde 

een foort van kransjens of gezelfchappen aan elkanders 

huizen, 't welk toch aan elke derzelven , wegens 

den grooten kring der edele familiën , naauwlijks 

om de veertien of vijftien maanden , te beurt 

valt; hun tijdverdrijf is alsdan meestal het kaartfpel; 

deze bezoeken beginnen, wegens de hette, die hier 

in den nanmiddag plaats heeft, doorgaand.^ch tegen 

den avond , en duuren tot laat in den nacht, en 'er 

worden , geduurende dezelven, allerlei ververfchingen 

toegediend. 

De Genueefche vrouwen zijn over het geheel niet 

onbevallig, doch ze mismaaken zig fterk door heure 

onbevallige klederdragt , beflaande in een groote 

fluijer , Mes/era genoemd , waar in zij hoofd en 

bals , armen en borst , winden , zo dat ze niet 

vreemd nanr Egyptifche Mummies gelijken : het 

draagen van juweelen is haar flegts zes weeken vóór 

en zes weeken naa haar huwelijk geoorloofd. 

Het huwelijk wordt in Genua uit een zeer zonderling 

, en van alle natiën zeer verfchillend , 

oogpunt hefchouwd ; zo dra de man getrouwd 

is , mag hij niet meer tevens met zijne vrouw op 

eene opcubaare plaats verfchijnen ; een Cicibee, 

welke

WELKEN DEN RHIpNSTROOM OMRINGEN. 27 

welke fomtijds wel uitdrukkelijk in het huwelijks 

contract benoemd wordt , moet haar overal in de 

kerk , in den fchouwburg , aan heur toilet , vroeg 

en laat vergezellen. Ja, het zoude zelfs eene on- 

uitwischbaare fchande voor gehuuwde lieden zijn , 

bij aldien ze dit , zo gevaalijk gebruik , flegts ee- 

nigzins wilden veranderen. Geen wonder, dat 'er 

dus ook niet zeldzaam oneerlijke vrouwen onder 

de Genueefche Dames gevonden worden , zo dat 

de Italiaanen dikwijls recht hebben van hen fcheth- 

pend toe te voegen , dat men in hunne Had vindt: 

Gente fenza fede , Mare fenza plfci, Monte fenza 

legno, & Donna fenza vergogna; dat is : een Folk 

zonder trouw, een Zee zonder visfchen, Bergen zon 

der boomen , en Frouwen zonder fchaamte. 

Voor het overige zijn de meeste adelijke familiën 

alle kooplieden , en rekenen het zig geene fchande, 

in perfoon den beursgang waarteneemen , als wan 

neer ze zelfs met den geringflen koopman , op de 

gemeenzaamfle en vriendelijklte wijze, omgaan; doch 

deze hunne nederigheid ontflaat bij veelen enkel uit 

winzucht , en duurt flegts zo lang, tot ze in hun 

ne paleizen wedergekeerd zijnde , hunne aangeboo* 

ren en natuur eigene trotschheid , in ruime maate, 

weder aanneemen. A R C H E N H O L T Z verhaalt 

dieswegeos , in zijne Reize door Italiën, eene le 

zenswaardige anecdote van den Heere CLIFFORO, 

een voornaam koopman van Amjlerdam, welke zig 

eens te Genua bevindende , en een bezoek bij den 

adelijken koopman DURAZZO af willende leggen, 

een geruimen tijd in de antichambre van zijn paleis 

moest


moest wagten , en éindelijk toch onverrigter zaake 

moest vertrekken, beveelende aan den kamerdienaar 

zijnen Heer aantezeggen , dat de CLIEFORDEN 

niet gefchikt waren om tot pilasters van een zijdkatner 

te dienen , en dat de a u R A Z Z O S te niets 

beduidende Heeren waren om naar die eer te flaan. 

Zodanig is de trotscheid en heerschzugt der adelijke 

familiën aldaar , en zij zouden , in de plaats van 

een zagt beduur , het geen tegen hunnen dank in 

Genua plaats heeft, de arme gemeente op het felfle 

verdrukken, ware het niet, dat de bank van St. Joris 

of il comfreria di St. Georgio , welke onafhangelijk 

bedaat , en een lighaam is, dat deszelfs eigene wetten 

heeft , hen niet gedadig in hunne heerschzugt 

dwarsboomde, en een kragtig tegenwigt, ten behoeve 

der burgerij, aan dezelve opleverde. 

Het gemeene volk is ook in verfcheidene geestelijke 

broederfchappen verdeeld, welken zig elk door 

een bijzonder en vreemd ordenskleed , waar in ze 

als geheel ingerold zijn , alleen met twee gaten , 

waar door ze zien kunnen , famengefteld , van elkander 

onderfcheiden. Onder deze dus gemaskerde 

lieden , fchuilen veele heimlijke moordenaars , die 

hunne vijanden in 't voorbij gaan dikwijls dolkdee» 

ken toebrengen , en in dit kleed onkenbaar zijnde, 

ligtelijk en fpoedig zig buiten de niet zeer verwijderde 

grenzen , in een ander rechtsgebied , of in 

de kloosters, kunnen verbergen. Zij houden dikwijls 

ftaatelijke omgangen of procesfiën, en fommige 

perfoonen van adel dellen 'er zig eene groote eer 

in, om bij die gelegenheeden hunne groote en zeer 

zwaar.

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 2J) 

zwaarwigtige ordenkruisfen vooruit te draagen. In 

welk werk ze zig echter eenige dagen van te vooten 

oefenen moeten ; hebbende fommige derzelven 

deze godsdiendige oefening, weinig dagen daarnaa, 

wegens te groote en ongewoone afmatting , met 

den dood moeten bekoopen. Hoe zeer de adel zig 

nu ook fomtijds uit godsvrucht tot dit werk verleedigt 

, geen derzelven zal zig ooit in eene dier 

orders begeeven ; dit zoude hunne grootheid niet 

dulden , en hun geflagt voor altijd onteeren. 

Zie daar, Leezer ! het gene ons beftek ons vergunt 

u van de waereldberoemde (tad Genua te melden 

: thands zullen wij de overige fteeden van het 

Genueesch gebied , echter minder omflagtig, onder 

uwe aandagt brengen. 

Het gebied van GENUA laat zig in drie deelen 

verdeelen , als: 

I. Het gedeelte , het welk verfcheiden Heeren 

heeft , waar in gelegen zijn de naavolgende Landfchappen 

, als : Nizza, een Bisdom ; Villa Fran* 

ca, een Havenftad ; Donacis , een Dorp ; Maro, 

een Marquifaat ; behoorende dit alles aan den Koning 

van Sardinien, als Hertog van Savoijen: voords 

nog Monaco, een Vorftendom, behoorende aan den 

Prins van Monaco ; Final , een Markgraaffchap , 

Behoorende aan Spanje. 

II. Het westelijk gebied ( Riviera di ponente}, 

te weeten ,*dat gedeelte van de Republiek Genua , 

't welk ten westen van de flad af ligt, en daar in 

St. Remo, een bloeijende Haven ; Ventimiglio, een 

Bisdom ; Genua, een Aartsbisdom en hoofdfiad. 

III.

$0 r-ESCHRIJVJNG DER RIJKEN EN STAATEN, 

III. Het oostelijk geb : 

ed (Riviera di Levante") , 

en daar in de Landfchappen Sarzane, een Bisdom ; 

Bragneto , een Bisdom ; Ropallo , ia Vogue , la 

Spizza Torreglia. 

De voornaamfte lieden , welken men in die oorden 

aantreft , liggen meest alle op een' rij nevens 

elkander , langs den oever der zee , westelijk van 

Nizza af tot Cabo di Venere , ten oosten des Genueefchen 

gebieds , toe. Wij zullen ze hier elk 

kortelijk noemen , en het merkwaardigfle 'er van 

aanftippen. Zij zijn dan : 

1. Nice of Nizza , 't welk den tijtel van hoofd- 

Ilad eener Graaffchap voert. De naam , die van 

het Griekfche woord Nike , 't welk overwinning 

betekent , afdamt , werdt haar door de Marfiliërs, 

die deze dad geflicht hebben , naa dat ze de Liguriers 

of Genueezen verwonnen hadden , gegeeven : 

zij is dus eene volkplanting der Marüliërs, die vervolgends 

ook hunnen naam aan de Franfche zeedad 

Marfeille gegeeven hebben, geweest, en heeft vervolgends 

tot het nabij gelegen Graaffchap Provence 

behoort ; doch is eindelijk onder het gebied van 

den Hertog van Savoijen geraakt. In de dad zelve 

treft men veele Romeinfche oudheeden , amphitheaters 

enz. aan , en vier mijlen van dezelve is de bekende 

zeehaven Villa Franca gelegen. 

2. Monaco , de hoofddad , benevens Roccabnine 

en Mentone, in het Prinsdom Monaco. 

3. Final, in het Markgraaffchap van dien 

naam , een klein deedjen , voorzien van eïn derk 

kasteel. 

4. Ma-


4. Maro , een klein Steedjen , behoorende aan 

den Markgraaf van dien naam, in een dal, grenzende 

aan het gebied der Genueefche Republiek. 

Het westelijk gebied bevat de ftedeu : 

1. St. Rcmo, van een goede haven voorzién. 2. 

Oneglia. 3. Fentimiglia. 4. Atbia (Album Gannum). 

5. Noli (Naulum'). ö. Seftri di ponente. 

7. Bochetta. 8. Succarello. 9. Savona, de tweede 

flad in rang onder het gebied van Genua behoorende 

; zij' was oudtijds Subata of Subatia geheeten, 

en is voorzien van een fterk kasteel , dat op een 

hooge rots gelegen is. 

Het oostelijk gebied bevat de fleden : 

Rapallo , mede amphitheateisch gewijze op 

heuvelen gebouwd. 2. Porto Fini of Portus Delphini. 

3. Lavagno. 4. Seftro di Levante. 5. Porto 

of Cabo di Feneri , liggende op den westhoek van 

de baai del/a Spetia of Spezza , door de ouden portus 

Lunce, of de Maanhaven geheeten. In den ingang 

van deze baai ligt een zeer wel bebouwd Ei- 

Jandjen , Palmaria genoemd : ook liggen eindelijk 

nog aan dezelve , de fleedjens 6. Spetia, 7. Lenci, 

S. Luna, en meer landwaards in ten noorden 9. de 

bisfchoppelijke flad Sarzana , welke de Genueezen 

van den Hertog van Toscaanen , tegen Livorno , 

het gene zij eerst in bezit gehad hadden, ingeruild 

hebben , en ten 10. en laatften nog Brugneto , een 

klein fleedjen aan de rivier de Fara, welke het Genueesch 

gebied ten oosten beperkt. 

Rivieren van eenig aanbelang worden 'er in het 

Genueesch gebied niet gevonden , alleen eenige geringe 

ftroomen , in de Ligustifche zee vallende , 

bi-

32 r.ESCHIUJVINO DER RIJKEN EN STAATEN, 

bevogtigen dit , doorgaandsch dor en fteenachtig « 

land , onder welke.de Magro en de Var de voornaamfte 

zijn. Wij zullen dus, hetAppennijnfchegebergte 

overtrekkende , de Republiek Genua verlaaten, 

om onze Kaart, verder noordelijk op, te doorwandelen 

, als wanneer wij het eerst de voeten in 

het Hertogdom Piemont zetten. 

HET HERTOGDOM PIEMONT. 

Dit bergagtig land was eertijds onder het Gal/ia 

cis Alpha , of Gallia , aan deze zijde der Alpen , 

van Komen af te rekenen , begreepen: thands wordt 

het door de Franfchen bezeeten , die het van-den 

tegenwoordigen Koning van Sardiniïn, die het zelve 

, als Hertog van Savoijen bezat, tevens met Savoijen 

veroverd, en beide deze wingewesten, onder 

den naam van het Departement van Montblanc, begreepen 

hebben. Het grenst ten westen , met het 

grootst gedeelte zijner langwerpige zijde , aan de 

landfehappen van de Franfche Republiek , welken 

weleer DauphinétnProvence genoemd werden, doch 

thands den naam draagen van de Departementen 

du bas des Alpes & du Var, of van het laage gedeelte 

der Alpen en van de rivier de Var. 

Met zijn noordelijk deel grenst het aan Savoijen 

en Waliferland, ten oosten aan het Milaneesch gebied 

, en ten zuiden aan de Republiek Genua. 

Het ligt , als een uitgetlrekt dal , tusfehen de 

Alpen en het Appennijnfche gebergte beflooten, en 

niettemin zo hoog van grond , met betrekking tot 

de nabuurige landen , dat 'er verfcheiden kleine nvie-

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGENi 33 

Vieren uit ontdaan, die verder in de zee afloopen ; 

onder anderen heeft de vermaarde rivier de Po of 

Padus , hier ook , uit den berg Vifo , zijnen oorfprong, 

en ontfangt, uit dit hooge land, de flroomen 

Stura, Doria, Sefia en Tatiaro, welke allen, 

meer dan vijftig Duitfche mijlen ver , tot in Fenetiè'n, 

afltroomen , en zig aldaar, in de Adriatifche 

zee, ontlasten. 

Deszelfs uitgeftrektheid , wordt van het zuiden 

tot het noorden , op 30 Geographifche mijlen begroot, 

doch van het westen tot het oosten kan het 

flegts 12 mijlen haaien ; zijnde dus veel fmaller en 

van eene langwerpige gedaante. 

Het heeft deszelfs naam Piemonf, in het Latijn 

Pedemontium, van deszelfs ligging ontleend , zijnde 

aan den voet der Alpifche gebergten, en dus ad pe* 

dem montium , gelegen. 

Het land wordt in verfcheidene gewesten en landfchappen 

onderverdeeld, als: in 1. het Hertogdom 

Piemont in het bijzonder. 2. het Hertogdom Aofla. 

3. Het Marquifaat Jvrea. 4. Sufa. 5. Seva. 6 Saluzza. 

7. het Graaffchap Asti. 8. de Heerlijkheid 

Fercelli. 0. Canavefa. en 10. dat gedeelte des 

lands , 't welk eertijds aan Frankrijk pleeg te behooren, 

waar in zijn 11. de landfchappen^P/^were/. 

12. Pernfe. 13. Lucerne, en 14. Ericqueras. 

Deze Landltreek zoude , alhoewel zeer bergagtig 

zijnde , niettemin zeer vrugtbaar genoemd kunnen 

worden , ware het niet , dat de menigvuldige hagelbuijen 

, die eene gewoone plaag van dit gewest 

genoemd mogen worden , den kooraoogst dikwijls 

C ten


ten eenemaal verwoesteden : voornaamelijk is het 

zeer vrugtbaar in koorn , rijst, groote kastanjes , 

(Biscuits geheeten) Spaanfche tarw , of Turksch 

koorn (Meliga genoemd), en truffels , zijnde een 

foort van groote aardappelen , zonder Heng of blad, 

welken niet boven den grond uitbotten , en , fomtijds 

wel tot 12 a 14 ponden zwaar gevonden worden 

; men vindt ze zwart, wit en rood gemarmord; 

zij maaken het voornaamlte voedfel der^Piemonteezen 

uit , en worden , door daar op afgerigtte honden 

, opgezogt. Wijnen tieren 'er ook op de heuvelen 

zeer wel , en wel inzonderheid de Fino amabili, 

zijnde een zeer zoete witte wijn , dienflig , 

zo men zegt , voor magere lieden , en zeer maaV 

verfterkende en gezond , en de Vino brusco , een 

zuure roode wijn , welke in tegendeel zeer dienflig 

voor vette lieden gehouden wordt. Een' grooten 

overvloed van allerlei vrugtbomen levert dit fchoo. 

ne gewest op , en inzonderheid maakt de menigte 

van Moerbeziënboomen de zijdeteek, in het zelve, 

tot een aanmerkelijken tak van koophandel. Veele 

marmorgroeven en mijnen , als ook keur van weilanden 

, brengen mede niet weinig toe tot deszelfs 

uitgebreiden handel en welvaart, waar door dit gewest 

onder de vrugtbaarfle landen van Europa gereekend 

wordt; waarom men ook nog , daar te 

lande , een oud fpreekwoord bezigt , luidende : 

Si /'Italië étoit un mouton , h Piemont feroit k 

roignon ; dat is: Zoo Italiën eenfchaap ware, zoude 

Piemont de nier zijn. 

Verfcheiden hooge gebergten worden , in deze 

land-


landflreek, aangetroffen , waar onder de berg Fifo, 

een der hoogtte van Europa , gereekend wordt , 

en de berg Roche melan , welke , door fommigen s 

voor dien gehouden wordt, die door HANNIBAL 

overgetrokken werdt, en van welks hoogte hij , 

aan zijn leger , de fchoonheid van Italiën deedt 

befchouwen. Op den top deszelfs is delugt zozeer 

dun , dat men 'er het geluid van een afgefchooten 

vuurroer naauwlijks hooren kan , en de ademhaaling 

'er , uit dien hoofde , zeer moeijelijk valt : 

overal is deze berg met ijs en fueeuw bedekt , en 

daar door valt het bezwaarlijk denzelven , in eene 

dagreize , tot den top te beklimmen ; vóór dezen, 

zegt men , pleeg het beeld van JUPITER op 

denzelven te (taan , thands heeft men 'er een MA- 

R 1 A beeld op geplaatst, 't welk alle jaaren , op 

den 5den Augustus, door duizenden van menfcheu , 

ondanks de daar mede verknogte moeite, in procesfie 

, bezogt wordt. 

De inwooners zijn , over het geheel , fchrandere 

en vernuftige lieden ; zoo men 'er egter de Bergbewooners 

niet onder begrijpt , die , door hunne 

afgezonderde levenswijze , minder gefleepen , en 

zelfs bot en dom zijn. Hunne taal is een patois, 

of mengelmoes van Italiaansch en Fransch , en valt 

niet gemakkelijk om te verftaan , ten zij men die 

beide taaien volkomen kundig is. Geleerdheid of 

letteroefening wordt 'er fchaars aangetroffen. De 

Godsdienst is 'er , over het geheel, Roomsch Catholijk 

, evenwel het geestelijk beduur is 'er geheel 

aan den Koning van SardiniSn onderworpen ge- 

C 3 weest,

36 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATF.N, 

weest , zo dat de Paus 'er geen het minde gezag 

konde oeffenen. Onder de, aan het lam voornaamentlijk 

eigene, zelrizaamheeoen, kan nien met recht 

de zonderlinge kropgezwellen (Guatres of Goitres) , 

in het Italiaansch Gozzi genoemd , tellen , waar mede 

de inwooners van Aofta , tevens met hunne paarden 

en honden , geweldig gekweld zijn ; doch de 

kwaal openbaart zig zeldzaamer bij de beesten dan 

bij de menfchen. In Walliferland en op den berg 

Cenis, is dezelve zeer gemeen ; zelfs de onnoozele 

menfchen aldaar verbeelden zig , dat elk inwooner 

dier plaatfen , dit uit de natuur des lands bezit, en 

houden elk , die het niet heeft , voor mismaakt: 

een goede oude vrouw , die met diergelijk eene redenlijk 

gewigtig gezwel voorzien was , zegt men , 

dat eens eenige jonge lieden ernltig vermaande , 

om niet met de vreemdelingen te fpotten , fchoon 

die dit fieraad misten; want dat zij moesten bedenken 

, dat dit buiten derzelver fchuld ware , wijl 

alle goede gaven en zegeningen van boven kwamen. 

Men wil de oorzaak dezer Landkwaal in het 

drinken van het water zoeken , het welk hier 

uit de bergen vloeit , en met zekere deeltjens van 

den tuffteen , waar over en door het lijpert , bezwangerd 

is ; te meer, wijl de wijndrinkers onder 

hen'er niet mede verfierd , of gekweld, worden ; anderen 

fchrijven dezelven toe, aan het van boekweit 

gebakken brood (Sarrafin*) , 't welk zij tot hun 

voedfel gebruiken ; evenwel fchijnt deze kwaal , 

daar te lande , overoud , en als eigen te zijn , 

daar JUVENALIS Sat. XIII. v. 162. reeds zegt:

WELKEN DEN RH1JNSTR00M OMRINGEN. 37 

Quis twriidum guttur miratur in Alpibus ? dat is: 

Wie verwondert zig over den gezwellen keel in de 

Alpen ? Laatende ciaar op volgen : Nempe quod 

hcec illis natura ejl omnibus una ; dat is : wijl dit 

bij' die allen als eene natuur is. Waarom ook 

veel natuuronderzoekers dezelven aan de hoedanigheid 

der lucht , in deze gewesten , toefchrijven ; 

althands men heeft bevonden , dat lieden , weiken 

met dezelven gekweld zijn ,, wanneer ze in de nabijheid 

der zee gaan woonen , geheel geneezen 

worden. Immers HALLER, die al de bergachtige 

plaatfen hieromftreeks wijsgeerig en geneeskun? 

dig onderzogt heeft , betuigt de waare oorzaak dezer 

gezwellen niet te durven of te kunnen bcpaalen 

, en waar zo groot een man zo nederig zijne 

onkunde betuigt , kan men gerustelijk verklaaren, 

dat de waare oorzaak , tot heden, nog door niemand 

getroffen is. 

Men onderfcheidt het land op de volgende wijze: 

i. In het eigenlijke fouvereine Prinsdom Piemont, 

Qil Principato del Piemont), dat weder in achttien 

bijzondere Diltricten verdeeld wordt. 2. Het Hertogdom 

Aofta. 3. De Heerlijkheid Vercellis, en 

4. Het Graaffchap Nizza , 't welke wij bij Genua 

omflandig befchreeven hebben. 

De Gefchiedenis dezes Lands behoort eigentlijk 

tot de Historie van Savoyen , waarom wij die hier 

ook , tot daar toe , zullen verfchuiven , en overgaan 

tot de befchouwing der voornaamfte Steden 

welke in dat Laudfchap vooniaamljjk uitmunten. 

C 3 Onder

58 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATÉN, 

Onder dezen kan men , in de eerde plaats , in 

aanmerking neemen : 

Turin , in het Italiaansch} Turino , en bij de 

Latijnfche Schrijvers onder de naamen Taurinum , 

en Augufta Taurinorum, bekend, liggende in eene 

zeer aangenaame vlakte , tusfchen de Rivieren de 

Po en de Doria , welken dezelve dus, met gemak, 

van alle behoeften kunnen voorzien. Het is een 

groote ftad , welker inwooners op een aantal van 

60 a 70, 000 gefchat worden. Zij wordt verdeeld 

in de nieuwe en oude ftad; de eerstgenoemde echter 

is wel de fraaifle , en met fchoone en breede 

ftraaten voorzien , onder welken de Postftraat deze 

bijzonderheid heeft , dat zij, aan beide zijden, 

met hooge gewelfde gangen of Arcades, voorzien 

is , die , bij brandenden zonnefchijn, of (legt weder 

, den wandelaaren ten fchuilplaats kunnen dienen 

, welk gemak in de meeste Europifche fteden, 

waar de weg niet, gelijk in Holland , overal met 

lommerrijke boomen beplant is , een groot voorrecht 

aan de fteden bijzet. Zodanige gallerijen 

treft men ook op de plaats van St. Charles aan , 

welken, door middel van een geheel nieuw gebouwde 

ftraat , met de plaats op het plein der Citadelle 

of des kasteels , vereenigd is , en door deszelfs 

fraaije en regelmaatige gebouwen , die meest allen 

vijf verdiepingen hoog zijn , een verrukkend gezicht 

opleevert. Onder alle'die fraaije gebouwen 

valt voornaamentlijk in het oog het Paleis des Konings 

, 't welk, door deszelfs pragtigen voorgevel, 

eene grootfche vertooning maakt, daar dezelve geheel


heel van gehouwen deen opgetrokken , en met veel 

fchoon gebeiteld loof- en beeldwerk , voorzien is. 

Het ruime voorplein deszelfs, geleidt door een fraai 

je poort, op het binnenplein, waar men het hoofd 

gebouw aantreft , door het welke men nog toegang 

heeft tot een derde plein , dat agter het gebouw 

gelegen is , en iu den tuin eindigt. Bij de iutreede 

van het gebouw zelve, treft menter linker zijde, 

de groote Escalier of trap aan, die naar de binnen 

vertrekken , en het Corps de Logis, geleidt. Voor 

dezen trap ftaat een kundig ftandbeeld van Koning 

V I C T O R A M A D E U S , zittende te paard, en te 

famen geheel uit één blok marmor gehouwen. In 

de vertrekken is alles pragtig en bezienswaardig , 

en wel inzonderheid de fraaije tapijten, waar mede 

de wanden bekleed zijn , en welken het leven van 

C Y R U S voordellen; doch het meest aanmerkelijke 

in dit Paleis , zijn beide deszelfs gallerijen , waar 

van de eene met fraaije dandbeelden , en de andere 

met fchoone fchilderijen vervuld is. De béélden- 

gallen} geleidt naar eene ander , daar nevens ge 

bouwd , of daar aan getrokken, gebouw, het wel 

ke het Paleis van Madame Royale genoemd wordt. 

Nog bed uiten deze fchoone gebouwen de koning- 

lijke Bibliotheek en Drukkerij , welke eerstgenoem 

de veele zo gedrukte als nog ongedrukte werken 

van de aloude Geographie , Antiquiteiten en His 

toriën , in folio , vervat , en waar voor Hertog 

K A R E I , EMANüëL, achtduizend Ducaaten be 

taald heeft , als ook de alom beruchte Egyptifche 

koperen Plaat , vervattende de Hieroglyphifcbe ge- 

C 4 hei-


heimerjisfen van I/is, welke de voormaalige bezitter 

PETRUS B E M B u s , aan den Hertog van Mantua 

afgeftaan hadt , geduurende wiens bezitting derzel 

ven, LAURENTIUS PIGNORIUS, dezelve deedt 

copieeren , en , met eene Latijnfche befchrijving, 

onder den tijtel Men/a Ifiaca, in 1604, in quarto, 

uitgaf. Naa de verovering van Mantua, in 1630, 

kreeg de Kardinaal PAVA deze oudheid in handen, 

en fchonk ze aan den Hertog van Savoijen ; nog is 

aan dit Paleis de nieuwe koninglijke Drukkerij, als 

ook het Opera-huis, dat een pragtig gebouw op 

zig zelve is , verbonden. De Tuin is groot, en 

ftrekt zig tot aan de vestingwerken uit; doch heeft, 

door deszelfs gefchooren haagen en taxis , een ftijf 

voorkomen ,• in denzelven vindt men eene laan van 

hooge lindenboomen , welken anders in Italiën eene 

groote zeldzaamheid zijn, en die dus het voornaamfte 

fieraad van dezen, anders niet zeer bijzonderen, 

tuin , uitmaaken. 

De groote of kathedraale Kerk, aan Johannes den 

Doopcr gewijd , is in de vijftiende eeuw wel fterk, 

doch niet fchoon, gebouwd ; het opmerkelijklle in 

dezelve is de Kapelle van den H. Zweetdoek van 

VERONICA, welken men voorgeeft, dat hier nog 

voorhanden zoude zijn , en weleer voor zo heilig 

gehouden werdt , dat PHILIPS de V., bij gelegenheid 

van zijn huwelijk met de Princesfe van Savoijen 

, niet , dan met veel moeite , verkreeg , om 

denzelven te mogen doen affchilderen , welk werk 

de fchilder niet , dan knielende , mogt verrigten ; « 

in de daad een zeer ongemakkelijke houding voor 

een'


een' fchilder , terwijl 'er inmiddels op acht autaaren 

tevens Mis gedaan werdt. Deze kapel is geheel van 

marmor , en door een zonderlingen glafen coupel 

overdekt; welke een bewijs oplevert van den vreemden 

fmaak van deszelfs bouwmeester , den Pater 

GUERINI. De Koning kan , uit deszelfs Paleis, 

door eene gallerij , in deze kapel komen. De overige 

Kerken zijn allen fraai betimmerd , maar onder 

dezelven munt nog , als eene zeldzaamheid ih 

de bouwkunst, uit , de Kerk van Si. Therefia , in 

welks coupel - kapel het daglicht op eene zo zonderlinge 

wijze geleid is, dat men volflrekt gelooft, dat 

'er zonnenflraalen in vallen , zelfs op dagen , wanneer 

de zon niet door de wolken breekt. 

Het Hospitaal de la Charité munt, onder de gehouwen 

, die tot onderhoud der armen dienen, inzonderheid 

in groote en uitgebreidheid , uit ; als 

wordende in het zelve twee a drieduizend bedelaars 

onderhouden en aan het werk gefield , en dat van 

den II. "Johannes, waar in ook vondelingen en wezen 

opgevoed worden , dient voornaamentlijk voor 

zwangere vrouwen en verleide meisjens , welken 

hier het kraambedde met alle gemak kunnen vieren. 

Deze zeer wijze en menschlievende inrichting des 

Konings ftrekt hier ter plaatfe tot een flerk behoedmiddel 

tegen den kindermoord, welke wandaad hier 

ook nooit gepleegd wordt. 

De Schouwburg is ongemeen groot en pragtig , 

zijnde het tooneel zelve zo ruim , dat 'er met gemak 

, en zonder het/ doorzicht te veel te floppen, 

aanmerkt Üjke chooren , vehiflagen , raadsvergaderinc 

5 l . gen,


gen , achitectuur - en perfpectief- gezichten , kun 

nen vertoond worden. Men fpeelt 'er meestal groo 

te opera's, geheel uit recitatieven en aria's beftaan- 

de , en die dikwijls dertig en meermaalen agtereen 

gegeeven worden , 't welk verveelend voor de aan- 

fchouwers is ; die ook den fchouwburg, meer als 

een groote asfemblé en fpreekplaats bezoeken, dan 

wel om de (lukken , die 'er vertoond worden. — 

Het amphitheater is rondom en zeer hoog in rijen 

loges verdeeld , welken alle kamertjens op hun zei 

ven zijn , waar in het gezelfchap alle gemakken 

heeft, en van alles bediend kan worden , 't geen 

ook zeer noodig is , daar zulke Italiaanfche opera's 

dikwijls vijf a zes uuren agtereen duuren; zulk ee 

ne lang gerekte aandagt is vermoeijend , doch 

daar tegen (boren zig de aanfchouwers ook weinig 

aan het (pel, ten zij in de uitfteekendfle aria's, dan 

is alles (lil en oplettend , doch onder de recitatie 

ven lacht , praat en loopt men waar men wil — 

wijl de (lukken door het , tot walgens toe herbaa 

ien , genoeg bekend zijn. Machines worden 

'er geheel niet gebruikt , en de fchermen worden, 

als het tooneel veranderen moet , door daar achter 

geplaatlle werklieden, met de hand, tusfehen de cou- 

lisfen in- en uitgenomen. 

Nog is , in deze Koninglijke Refidentreffad , 

bezichtiging waardig de Univerfiteit. Zij ligt aan 

den aanvang der Po , en hêt gebouw heeft een uit- 

neemend krachtig voorkomen ; boven de pragtise 

poort , die ten ingang dient , leest men : Regium 

Athenaum ; te kennen geevende , dat LODEWIJK, 

Prins


Prins van Piemont, het zelve , in 140^, aangelegd 

heeft; doch Koning VICTOR AMADEUS , en 

de tegenwoordige Koning, hebben het in den 

ftaat gefield, waar in het zig thands bevindt ; een 

overdekte gang omgeeft den voorhof of basfecour , 

en dient tevens tot een aanmerkelijke gallerij , ter 

regelmaatige plaatfing van een rijk voorzien kabinet 

van Griekfche en Romeinfche Antiqüiteiten , als 

zijnde beelden, fteenen met infcriptiën enz. welken 

rondom Turin uit den grond opgedolven , of van 

elders verzameld zijn. In het prachtig gebouw zelve 

zijn verfcheidene zaaien , welken , als zo veele 

fchatkameren van geleerde noodwendigheeden , den 

op die zaaken doelenden Reiziger , door derzelver 

menigte en verfcheidenheid, verbaazen ; men vindt 

hier voords eene uitgeflrekte en welvoorziene Bibliotheek 

, beftaande uit meer dan 30 a 40 duizend 

banden , waar onder merkwaardige manufcripten ; 

een kabinet van de zeldzaamfte Griekfche , Latijnfche 

en Egyptifehe Oudheeden, 't welk reeds drie 

ruime vertrekken beflaat, en nog geduurig vermeerderd 

wordt; een Ontleedkamer of Theatrum Anatomicum 

, en verfcheide vertrekken met werktuigen, 

ter beoefening van de Natuurkunde ; alle deze kamers 

zijn omringd door de gehoorzaalen der Hoogleeraaren 

, waar van 'er een getal van vierentwintig 

hier hunne voorleezingen , in onderfcheidene 

weetenfchappen , doen , en allen door den Koning 

betaald worden ; tot welker aanvulling , in gevalle 

van vacature , hij zig ongemeen veel moeite 

geeft. 

Nog

44 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN 5TAATEN, 

Nog vindt men in deze fraaij'e ftad, op de ruime 

en fchoone plaats van Carignan, het Paleis, 't welk 

mede dien naam voert, en door den Pater GUE- 

RINI ontworpen is , 't welk een zeer pragtig voorkomen 

heeft ; doch de winderige fmaak , die veel 

van het eenvouwdig fchoon der oudheid afwijkt , 

zichtbaar in het oog doet vallen. 

Het Theater , dat alleen voor Italiaanfche opera's 

beflemd is, grenst hier nevens. 

Even buiten de ftad ligt de fraaije en belommerlustplaats 

le Valentin , met een zeer aangenaamen 

tuin voorzien; doch zij (laat den meesten tijd ledig, 

wijl de Koning zig doorgaands in het, mede in de nabuurfchap 

der Hoofdflad gelegen, Landhuis, la Ve~ 

nerie genoemd, ophoudt, en waarheenen men langs 

eene allée van witte Moerbeziën- hoornen , ter lengte 

van een uur rijdens, gevoerd wordt. 

ha Venerie is een zeer uitgeftrekt Landgoed , 

welks lustflot op de pragtigfte wijze gebouwd , en 

met de kostbaarlte fieraaden en meubilen voorzien 

is; de groote gallerij, welke die van Verfailles nog 

in lengte en hoogte overtreft , wordt , ter wederzijde 

, door een' langen rij pilasters gefchraagd ; 

voords zijn de orangerie , de (lallen voor meer dan 

tweehonderd paarden , de (lotkapel en de tuinen , 

in welken men echter geene waterwerken aantreft, 

wijl deze niet in den fmaak des Konings vallen , 

alle zeer fchoon , en eene aandagtige befchouwing 

overwaardig. Voords zijn 'er nog de volgende 

merkwaardige Lusthuizen , als : 

Stapinigi , mede een Lusthuis des Konings , na 

het

WELKEN DEN RIIIJNSTROOM OMRINGEN. 45 

het plan van den bouwkunftenaar PHILIP JUVA- 

RA, in een geheel nieuwen en verrukkeriden fmaak, 

vervaardigd ; de tuinen deszelfs, die enkel uit aartig 

gelegene graszoden of Boulingrim beftaan, zijn 

echter niet zeer aanmerkelijk. Deze lustplaats is 

vier Italiaanfche mijlen van de Hoofdftad af geleegen. 

La Vigne de. la Reine , heefc flegts een klein, 

doch ongemeen fierlijk gebouw , liggende op een 

heuvel voor de flad , zo dat men dezelve , benevens 

het omliggend oord , van daar geheel overzien 

kan , het geen een allerfchoonst gezicht oplevert. 

Vijf Italiaanfche mijlen buiten de ftad vindt men 

de heerlijke , en voor rekening des Konings door 

Don PIIILIPPO JUVARA in 1715 begonnen, en 

in 1731 volbouwde , Kerk la Super ga , waar in de 

Koning VICTOR AMADEUS begraaven ligt: van 

deszelfs koepel , die bij de tweehonderd voeten , 

van den grond tot aan den top , in hoogte haalt, 

kan men meer dan 25 mijlen in de rondte, over de 

vlakte van Lombardijen , en zelfs tot aan Milaan 

toe , zien. 

Het Hoofd-altaar in deze Kerk pronkt met een 

basreliëf, verbeeldende het ontzet van Turin, welke 

ftad , in 1706 , door de Franfchen, benaauwd 

zijnde , door Prins E U G E E N , op den 1. September, 

ontzet werdt. Tot dankbaare herinnering van 

' dit voorval, begeeft de Koninglijke famielje zig alle 

jaaren op dien dag naar deze kerk, om 'er de Mis 

te hooren. 

Men

4

WELKEN DEN RHJJNSTROOM OMRINGEN. 47 

faloeijen; zij ligt zeven uuren beoosten Turin, niet 

verre van de rivier Tenaro ; de mindere lieden dezes 

Graaffchaps zijn : Villa nova d'Asti, Vetnia, 

een llerk fteedjen op een berg, in de nabijheid van 

de Po , Cisterna , Crescentino , Ceva , Savigliano, 

Carignan, Garezza en Ormeo. 

Het Bisdom en Graaffchap Jvrca , met de hoofdflad 

van dien naam, in het diftrict Canavefe ; eene 

middenrhaatige ftad , bij het riviertjen Anea, in *t 

welk goudzand gevonden wordt. 

Het Bisdom en Hertogdom Aosta , een zeer 

bergachtig landfchap , welks hoofdftad , die mede 

den zelfden naain draagt , en door de Lombarden 

weleer zeer verfterkt geweest is , thands minder 

bewoond wordt , fchoon van groote uitgeftrektheid 

zijnde. Men vindt in dezelve veele Romeinfche 

oudheeden , gelijk zijn een fchouwburg , brug en 

Thriumphboog. 

Het Marquifaat Saluzza en deszelfs zeer rijke 

en prachtige hoofdftad van dien naam, op een' zeer 

weeligen heuvel bij de Alpifche gebergten gedicht. 

De Domkerk alhier is , wegens deszelfs fraaije 

bouworde en rijkdommen , inzonderheid merkwaardig. 

Het Kasteel Dauphin , 't welk mede in dit 

Marquifaat ligt , is berucht wegens deszelfs ongemeene 

fterkte. Carmagnola , Revel, Roquesparviere 

en Demont, zijn mede alle verfterkte plaatfen 

, welke dit Marquifaat meermaalen tegen de 

aanvallen der Franfchen verdeedigd hebben. Omftreeks 

de laatstgenoemde vesting , welke in een 

bergachtig oord ligt , is het vlekjen Bergemoktto , 

het


het welk merkwaardig is , door eene ongewoons 

zwaare Sneeuwdorting van de hooge gebergten , 

welke het zelve op den 19 Maart 1755. ten eene- 

maal overdekte, en onder een' berg van énkel iheeuw 

begroef; alle de inwooners van dat gehugt, zijnde 

bij de twintig in getal , op twee na , zijnde vader 

en zoon uit een zelfde huisgezin , die zig om be- 

zigheeden buiten het vlek begeeven hadden , wer 

den onder de fneeuw en het ijs , 't welk ter 

hoogte van 60 voeten boven den grond lag , be 

dolven. Deze leevende begraaffenis duurde omtrent 

zesendertig dagen , tot den f24 April, wanneer de 

fneeuw begon te ontdooijen , 't welk de twee lie 

den , die dit onheil ontweeken geweest waren, ge 

legenheid gaf , bm ten minden zo veel fneeuw en 

ijs met koevoeten en fchuppen weg te ruimen, dat 

ze een' toegang tot hunne nog begraaven wooning 

bekwamen , waar zij in de dal hun verder huisge 

zin nog welvaarend bij elkander vonden , alleen 

was een zoontje van zes jaaren gedorven. Op eene 

wonderbaare wijze waren die lieden voor verplette 

ring, door indorting hunner wooning, welk deerlijk 

lot de overige bewooners meestal ondergaan hadden, 

bevrijd gebleeven , en hadden het leven behouden 

door de melk van twee , zig mede in dien dal be 

vindende , geiten te drinken. Hun grootde onge 

mak in den pikduisteren nagt , waar in zij zo lan 

gen tijd begraaven waren geweest , hadt bedaan in 

het koude fneeuwwater , dat geduurig door het dak 

over hunne lighaamen droop , in den dank van het 

gedorven Vee in de dal, en in het ongedierte , 

waar


waar van zij zig, door gebrek van licht , niet reinigen 

konden. 

Vier uuren oostwaards van Demont ligt de fterkte 

Coni , welke , wegens deszelfs menigvuldige belegeringen 

, in de gefchiedenisfen dezes lands , zeer 

beroemd is. 

Drie mijlen beoosten deze vesting ligt de redenlijk 

groote en volkrijke flad Mondovi , in het Bisdom 

van dien naam, op een' heuvel, aan den voet 

der Apennijnfche bergen, waar van zij ook den naam 

van Mom Regius , of de Koninglijke Berg, draagt. 

De fleedjens Bene en Marfaglia , gelijk ook de Langifche 

goederen , welken veele plaatsjens en dorpjens 

vervatten, zijn minder aanmerkelijk. 

Vercelli, mede een Bisdom en Heerlijkheid, heeft 

eene tamelijk goede en groote flad van dien naam, 

nabij de rivier Sefia , welke dezelve veel leevendigheid 

verfchaft ; verfcheiden Kerken , Kloosters en 

geestelijke Gedichten zijn in dezelve merkwaardig : 

ook eet men hier het witde brood en de vetde kapoenen 

van geheel Italiën. In deze Heerlijkheid 

liggen voords nog de kleinere plaatsjens St. Ta , of 

wel St. Agatha : Biel/a , eene redenlijk groote 

Ilad , die 7000 inwooners bevat , en van veele 

Kerken en Kloosters voorzien is ; Oroppa, Gattinara 

, Andorno , Befana , en nog eenige geringere 

vlekjens. 

Fosfano , een Bisdom met eene redenlijk groote 

ftad, welke dien naam draagt. 

Oneglia , een Vorllendom , met een welbebouwée 

ftad. 

D Mat-


Masferan , mede een Vorflendom met een fteedj'en, 

waar van niets merkwaardigs te melden valt. 

Sufa, een Graaffchap en ftad aan de rivier Loria 

bij de Alpen, is merkwaardig wegens een' Romeinfchen 

ïhriumphboog , opgericht ter eeren van A U- 

GUSTUS , in het jaar 740 , naa de bouwing van 

Romen. Nevens deze ftad ligt de vermaarde berg 

Cents , waarfchijulijk die , waar over HANNIBAL 

met zijn heir in Italiën viel; zijnde de hoogde der 

Alpen , en boven op welks oppervlakte een geheel 

meir gevonden wordt: de vallei , waar in de dad 

Sufa ligt , geniet , door de befchutting der gebergten 

, een aangenaam zoel klimaat, zo dat men van 

den top der bergen in dezelve nederdaalende , op 

denzelfden dag , van den barren winter in den zoelen 

zomer overgaat. 

Het Graaffchap Beuil heeft niets aanmerkelijks , 

dan de kleine dad van dien naam ; gelijk ook niet 

De Graaffchappen Teide, Vieillane en 'Cajlalione ; 

alleenlijk komt ons , in het Vordendom Piemont, 

nog merkwaardig voor de zeer derke vesting 

Pignerol, welke de pas of doortogt van Frankrijk 

en Italiën verdeedigt. Natuur heeft dezelve 

eene voortreffelijke ligging, en de Kunst heeft haar 

eene onneembaare derkte bijgezet, zo dat derzelver 

Slot voor onverwinlijk gehouden wordt. 

Nizza en Oneglio , welke mede aan Piemont behooren 

, hebben wij bereids , onder Genua , befchreeven. 

Alvoorens wij echter dit landfchap Piemont verlasten 

, en in het Prinsdom Savoijen overgaan , daat 

ons

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. $1 

ons nog een enkel woord te gewaagen van deszelfs 4 

in de gefchiedenisfen zeer beruchte, Valleijen, wel* 

ke ook onder den naam van les Faltées de Piemont, 

de Valleijen van Angrogne , en onder dien van het 

Lucerns Gebied, voorkomen, en drie in getal zijn, 

«ls i. de Vallei van Lucern , a. die van Peroufe, 

en 3. van St. Matten , alle vermaard als de ongeruste 

woonplaatfen der, weleer om hunnen Godsdienst 

vervolgde , Waldenfen ; wier gefchiedenis , 

volgends de gewoone overlevering, hier kortelijk 

op uitkomt : 

Omflreeks het jaar ufo, woonde tót Lyon in 

Frankrijk een rijk Koopman, genoemd PETRUS 

WAL DUS ; deze leefde in groote overdaad en brasferijen, 

doch eens met eenigen zijner gasten aan tafel 

zittende , en een van het gezelfchap ligtvaardïg 

bij den naam Gods zweerende , werdt dezelve 00genbliklijk 

beroerd , en florte dood ter aarde neder. 

WAL ous was , over dit vreesfelijk verfchijnfel , 

dermaate ontroerd , dat hij , van dat tijdflip af,' 

ernflig voornam , zijne voorgaande gehoudene wilde 

levenswijze met een zeer afgetrokken en befpiegelend 

leven te verwisfelen, aelmoesfen uitdeelende, 

de H. Schriften dag en nagt doorzoekende en daar 

uit leerende, en, volgends de door hem opgevatte 

meeningen, ook anderen onderwijzende, welke leerlingen 

naaderhand in getal aangewasfen zijnde , en 

wegens hunne nieuwe leer , die de Roomfche kerk 

veel afbreuk deedt , en door dezelve voor ketterij 

uitgekreeten , en als zodanig te vuur en te zwaard 

vervolgd werdt, uit hun geboorteland verdreeven 

D 3 

wor-

52 BESCHRIJVING DER RiJKEN E N STAATEN, 

wordende , zig i n deze Valleijen kwamen nederflaan 

, waar i„ ze dus, meer dan zes eeuwen hunne 

verbhjfplaats , onder geduurige verontrusting, van 

de zijde hunner vervolgers, gehad hebben. 

Dus luidt de volksmaare omtrent deze zaak; 

doch , bij nader onderzoek , treft men eene reeds" 

oo jaaren lang te vooren , te weeten in den jaare 

noo, gedateerde Geloofsbelijdenis der Waldenfen 

aan , waar in gevonden wordt , dat men te dier 

tijde reeds heeft gezegd ; quèles Faudès e degna dmur,r; 

dat is : een Walden/er is des doods fchuldig; 

waar uit het dus gelpofbaarcr fchijnt, dat deze 

Secte heuren naam veel vroeger en niet van wAL- 

D U s , maar van het Latijnfche woord Vallis, verkreegen 

heeft , en derhalven de naam Waldenfen , 

Dalbewoners zoude beteekenen. 

Hunne nieuwe leer , die regtftreeks tegen de 

gevoelens der Roomfche Kerk aangekant was , veroorzaakte 

hen veel vervolgingen , welken echter , 

zo als het gemeenlijk met de onderdrukking eeneï 

fecte gaat , hunne aanhangers in getal deeden toeneemen 

; inzonderheid breide zekere O L I V I E R 

van het Bisdom Albi in Languedocq geboortig, de' 

zelve meer en meer uit , waarom hen ook wel de 

naam van Albigenfen gegeeven wordt. Koning 

F R A N C O I S I. van Frankrijk was de eerfle , die 

jien , anno 1540 , z e er fel vervolgde , welke'taak 

vervolgends door E M A N U ë L P HILIB E R Ï , toegenoemd 

met het ijzeren hoofd , Hertos van Savoijen 

, vervolgd werdt j doch in ,6 J5 , onder Hertog 

K A R E L E M A N Ü Ü L II. blaakte het vuur van 

ver-

WELKEN DEN RH1JNSTR00M OMRINGEN. 53 

Vervolging nog 5 

heviger onder hen ; in 1686 deelden 

zij in het lot der verdrukte Hugenooten , en 

in 1698 werden zij, naa het doorftaan van veele en 

ongehoorde wreedheeden , in het midden eens harren 

winters , genoodzaakt hunne wooningen te verhaten 

, en meer dan 1830 in getale , in Zwitferland, 

een vreedzaamer verblijf optezoeken. Vervolgends 

zijn 'er weder veelen in hunne dalen terug 

gekeerd ; doch in 1730, hebben de inwooners 

van het dal St. Martin, op nieuw, eene geweldige 

vervolging moeten ondergaan , waar door veelen 

have en goed moesten verlaaten , en naar Zwitferland 

wijken, als wanneer de milddaadige Nederlander 

, door geldinzamelingen , hen , in hunnen armoedigen 

ftaat, onderfteunde ; tot men eindelijk, 

moede van hen te verontrusten , de vervolging 

{laakte , zo dat 'er veelen weder naar hunne wooningen 

terug keerden , en het getal der Dalbewooners 

thands , oud en jong door elkander genomen, 

nog meer dan 8000 zielen bedraagt. 

Hier mede zullen wij de Piemonteefche Vallcijen 

verlaaten , en onze denkbeeldige reize een weinig 

noordelijk op vervolgen , waar wij terltond , de 

Alpen overtrekkende , ontmoeten 

HET HERTOGDOM SAVOIJEN. 

Dit Land , welks naam van het Latijnfche woord 

Sapaudia, waar van men naaderhand Sakaudia, Sabo-' 

gia of Saboia gemaakt heeft, afkomt, grenst ten oosten 

gedeeltelijk aan Piemont, waarvan het, dooreen 

D 3 ke-

54 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STRATEN, 

keten der Alpifche gebergten, afgefcheiden is, wier 

omftandiger befchrijving wij beipaaren, tot wij van 

hst Italiaanfche grondgebied in Zwitferland zullen 

trekken ; ten zuiden en westen aan het Dauphinè, 

of thands de Departementen de Vlfere, des Hautes 

Alpes en des Bas Alpes ; ten noorden aan het Meien 

grondgebied van Gsneve. Wegens deszelfs affcheiding 

door de Alpifche bergketen , wordt dit 

land eigentlijk , in de politieke Geographie , onder 

Duitschland, en wel tot de Opperrhijnfche Kreitz y 

gerekend , waarom de Hertog ook , op de Rijksdagen 

, onder de Rijksftenden pleeg befchreeven te 

worden. 

Het is een ongemeen bergachtig gewest, waar 

de natuur zig min vriendelijk , dan wel grootsch , 

opdoet, zo dat men het de woonplaats eener heldhaftige 

en mannelijke natie kan noemen ; wijl de 

weelde , en al wat de menfchelijke natuur verzwakken 

kan , hier niet gevonden wordt. De altijd met 

ijs en fneeuw bedekte gebergten , de vreesfclijke 

afgronden , fchrikkelijk van de bergen afruisfchende 

watervallen , digte wouden en fombere holen, 

verfehaffen hier geduurig de fchilderachiigfte tooneelen 

der majestueufe natuur ; doch het land valt, 

wegens alle deze muwe grootheeden , allermoeije» 

lijkst om te bereizen, uit hoofde van de zeer flegte wegen, 

enge en flijle bergpasfen, en gevaarlijkefnecuwftortingen 

, van welk ailes wij onder de befchrijving 

der Alpen breedvoeriger zullen gewaagen. 

Deze hooge gebergten , en inzonderheid de, in 

hoogte uitmuntende , berg Cents , gelijk ook het 

Ge-

WELKEN DEN RH1JNSTR00M OMRINGEN. SS 

Geneeffche Meir , bezorgen dit land verfcheide Ri 

vieren , die bet doorvvateren, waar onder de Rhont 

de meest aanmerkelijke is. 

Ondanks de koude en het ruuwe weder, dat hier 

het grootfle gedeelte des jaars plaats beeft , kan 

men dit land niet onvruchtbaar noemen ; immers 

het brengt goede wijnen en boomvruchten voort ; 

doch het koorn is 'er zeer fchaars , en de inwoo 

ners moeten zig , in plaatfe deszelfs , "tot het fa- 

menftellen van hun brood, van kaftangiën, die hier 

weder in overvloed gevonden worden , bedienen. 

De weiden voor het vee zijn hier doorgaands , in 

het hangen der bergen en in.de dalen, die zij vor 

men , ongemeen goed , waar door de veefokkerij 

een groote tak van beftaan voor de inwooners op 

levert. Wild is 'er mede in de bosfchen en in het 

gebergte zeer overvloedig , en men merkt op , dat 

de Beeren en Vosfen , welken de hooge toppen der 

befneeuwde bergen bewoouen , ook even als die 

van Groenland, wit zijn ; eene eigenfchap, die aan 

alle befneeuwde en altijd bevrooren oorden fchijnt 

gemeen te zijn. De hooge bosfchadiën verfchaffen 

hier een overvloed van de kloekfte Pijn - en Denne- 

boomen ; ook treft men 'er Marmorgroeven aan , 

en deze natuurlijke voortbrengfelen maaken ook de 

voornaam(le rijkdom van dit half woeste "gewest 

uit. Onder de zonderlinge landdieren, welken hier 

vallen , is voornaamentlijk als een bijzondere inwoo- 

ner dezes lands aantemerken , 'de Bergrat , of het 

Marmeldier, door de Savoijaarden Marmotte gehee 

ten , en onder de Natuurkenners met den Latijn- 

D 4 fchen


fchen naam Mus Montanus benoemd, waarvan wij 

onder de nadere befchouwing der Alpen nog iets 

meer zullen gewaagen. 

De inwooners zijn over het algemeen arme lieden 

, wier afgezonderd leven in hunne gebergten , 

hen de gefleepenheid en befchaafdheid der overige 

Italiaanen wel ontzegt, doch daar tegen hunne 

zeden zuiver, en hunne lighaamen , door de 

geduurige moeijelijke oefeningen , gezond en flerk 

houdt; eerlijk , oprecht- en gulheid is hun hoofdcharacter; 

doch hunne armoede , die meer uit den 

dwang des Adels , dan wel uit de fchaarschheid 

van hunnen grond , voortkomt , noodzaakt veelen 

hunner , zo dra ze flegts in ftaat zijn om voor 

hun zeiven te zorgen , het land te verlaaten , en 

met marmotten , kijkkasjens en diergelijke vertooningen 

, in Frankrijk en elders rond te zwerven , of 

zig buitenslands met fchoorfleenveegen en fchoenfchoonmaaken 

te geneeren. Sommigen dezer zwervers 

gelukt het , hier of elders tot fortuin te komen 

: immers zeker hedendaagsch reiziger verhaalt, 

dat hij , te Turin , een zeer rijk winkelier gekend 

heeft, welke met een kijkkasjen, in de grootfte armoede 

, zijn land verlaaten hebbende , met deze 

Zijne armoedige kostwinning , doch waar bij hij 

zich met geest en vriendelijkheid , aangenaam 

had weeten te maaken , met een' overwinst van 

driehonderd Guinjes , uit Engeland weder in zijn 

Vaderland terug keerde , en met dien kleinen fchat 

zijnen winkel opzette , die hem tot een der rijkfle 

winkeliers heeft doen worden. De Savoijaarden 

i 

zijn


zijn over het geheel zeer werkzaam , en hebben , 

door de dagelijkfche gewoonte , eene bijzondere 

vlugheid in den zwaarden , en bijkans meer dan 

menfchelijke kracht vereisfehende , arbeid verkreegen. 

Zij die den berg Cenis bewoonen , drekken 

hier van inzonderheid ten voorbeeld; daar zij, den 

geheelen tijd door , den dienst van lastbeesten verrichten 

, door de reizigers in zekere ligte , van biezen 

gevlochten , (loeien , aan lederen riemen om 

hunnen nek hangende , dezen vreesfelijken en gevaarlijken 

berg op en neder te draagen , wijl de 

wegen te (legt zijn , om 'er paarden , osfen, muilezels 

, of andere lastbeesten te gebruiken ; daar bij 

komt nog , dat deze arme bergbewooners meestal 

met het afzichtelijk gebrek der reeds befchreevene 

kropgezwellen gekweld zijn, gelijk hun zwaaren arbeid 

in den tijd hunner groei, ook veroorzaakt, dat 

veelen wanftaltig en mismaakt van lighaam worden. 

De Taal die zij fpreeken , alhoewel dezelve de 

Franfche zal moeten heeten , is zo zeer boersch ert 

romans , dat is half met een' Italiaanfchen , en half 

met een' hun eigen tongval doormengt , dat men 

lang onder hen verkeerd moet hebben om dezelve 

te verdaan: bij voorbeeld, dit couplet luidt, na den 

gewoonen zang der Savoijaarden : 

La marmiotte a mal joüx dients, 

li Fm fiaut un empliautre; 

Quel ampliautre lui fiaut il, 

Un empliautre des empliautres : 

Haveki moi, haveki moi, marmotte. 

welk laat de Haveki moi, avecque moi, moet betee- 

D j ke-


kenen. De Godsdienst , welken zij oeffenen , is 

meest Roomsen-catnolijk , en, uit hoofde van de 

groote eenvouwdigheid dezer lieden , (laat dezelve 

dikwijls tot bijgeloof over. 

Wat de gefchiedenis der Landen, welken thands 

het Hertogdom Savoijen en Piemont uitmaaken, aangaat 

, dezelve klimt niet hooger dan tot de tijden 

der Romeinen , als wanneer dit geheele gewest bekend 

is, als de woonplaats van een volk, genoemd 

Allobrogen en Tauriuen; immers vóór de tijden der 

Romeinen , draagt men geene kennis van deszelfs 

inwooners, zij hielden het in den tweeden oorlog, 

welken de Romeinen met de Carthaginenfen voerden 

, en die de Punifche geheeten wordt , met de 

laatstgenoemden , en werden , bij het eindigen van 

denzelven , in het jaar der waereld 3840 , dat is, 

118 jaaren vóór onze jaartelling, onder het juk der 

Romeinen gebragt , naa dat hun laatften Koning 

r. ITUITUS , door den Romeinfchen Conful FA- 

BI u s , verflagen was. 

Als naa het verval des Roomfchen Rijks , en 

wel in de vijfde eeuw , het oud Burgundisch Koningrijk 

, tusfehen Duitschland, Frankrijk en Italiën 

opgeregt werdt, was dit Land Savoijen mede daar 

onder begreepen ; tot geheel dit nieuw Koningrijk 

eindelijk door Frankrijk werdt ingezwolgen. 

Vervolgends werdt dit Gewest , naa het jaar 

Christi 840 , toen de Carolingifche Stam, bij gelegenheid 

van het overlijden van Keizer LODEWIJK 

de Vroome, in drie hoofdliniën verdeeld werdt, onder 

het gebied van Lotharingen gerekend. 

Om-


Omftreeks het jaar 888 , werdt in deze gewesten 

het nieuw Burgundisch Koningrijk ook na deszelfs 

hoofdftad Arelat , het Arelaatfche Rijk (Regnum 

Arelatenfe ) geheeten, opgericht, waar onder Savoijen 

mede begreepen was. 

Naa den dood van den laatften Burgundifchen 

Koning RUDOLPH III. in anno 1032, verviel het 

geheele Arelaatfche Rijk , of Regnum Arelatenfe , 

aan den Duitfchen Keizer , cOEN RAAD II. ; en 

dus werdt Savoijen toen ook een Duitsch Landfchap. 

Doch toen ten laatften , het Rijk der Arelaaten, 

waartoe naamlijk Provence, Dauphinè, Bourgogne, 

Zwitferland en Savoijen behoorden, geheel in duigen 

viel , nam elk dier Provinciën een' bijzonderen en 

haar eigen regeeringsvorm aan. 

Wat Savoijen in het bijzonder betreft , dit land 

heeft, naa den dood van den laatften Burgundifchen 

Koning RUDOLPH IN. , omtrent den jaare 1000, 

den tijtel van Graaffchap ontfangen , en is , als 

zodanig , door zekeren BEROALDUS of BERT- 

HOLDUS , het eerst beftuurd geweest. Van dien 

tijd neemt de eigentlijke gefchiedeuis van Savoijen 

zijnen aanvang. 

Twee tijdperken kan men in dezelve opmerken: 

I. Van anno 1000 , onder het zo even gemelde 

Graaffelijk beftuur, tot op anno 141Ö, wanneer dit 

gewest door Keizer SIGISMUNDUS tot den Vorftenftand 

verheeven werdt; een volgreeks van achtenveertig 

diergelijke Graaven hebben in dit tijdvak 

het belluur dezer landen waargenomen. 

II.

00 BESCHRIJVING PER RIJKEN EN STAATEN, 

If. Van 1416 tot heden, uitmaakende bij de 400 

jaaren , in welken tijd 'er vijftien a zestien Hertogen 

geregeerd hebben, welkelaatfte tevens Koningen 

van Sardiniën geweest zijn; de laatfte Hertog vic- 

TOR AMADEUS , heeft deze zijne landen aan de 

Franfche Republiek afgedaan. 

De Landdreek SAVOIJEN bevat voords, de volgende 

onderfcheidene Gewesten ; als : 

I. Het Hertogdom Chablais , een redenlijk 

vruchtbaar oord , aan het Meir van Geneve gelegen 

; vervattende enkele , doch niet zeer aanmerkelijke 

deden, als : Evian, Ripaille, een deedjen, 

't welk, door het verblijf van Paus FELJX V, aldaar 

, in de Gefchiedboeken bekend geworden is , 

welks wellustig leven een fpreekwoord heeft doen 

ontdaan , 't welk nog door geheel Italiën in gebruik 

is ; te weeten , andare a repaglio , of in het 

Fransch faire repaille , waar mede men goede cier 

maaleen < gasten en brasfen , en wat dies meer is, 

te kennen geeft. Thonon, de hoofddad van dit gewest; 

Marclay, een kasteel en gehugt , St. Gan~ 

góulphe , notre Dame d''Abondance , eene Abtdij , 

Aulps of Alpes , eene Abtdij, Hermance, een vlek 

aan de Geneeffche zee , Dovaine en Bons , beide 

vlekken, bedaande uit eenige wooningen. 

II. De Heerlijkheid Faucigni , is voorzien van 

goed weiland , doch voor het overige zeer bergachtig. 

De zeer hooge en verfchrikkelijke Glacieres , 

of Ysbergen , en de Maudito , of het gevloekt gebergte 

, wegens deszelfs gevaarlijken overtogt, zijn 

in dit Landfchap gelegen : men vindt in het zelye 

de

WELKEN DEN RHIJNSTR00M OMRINGEN. 6l 

de fteedjens Bonne vilk , St. Joire , Faucigni , 

Bonne Lucigne, Thie of Tege, Salanche, eene open 

liggende Had , vervattende 4000 inwooners ; Cha~ 

mounis , Samoen , Taninge , Melan, Flumet , alle 

kleine fteedjens. 

HL Het Hertogdom Genevois , waar in de 

hoofdftad Anneci , liggende aan hef fraaije Meir 

van dien naam ; deze is , op de hoofdflad Chamberry 

na, de grootfte ftad van Savoijen, vervattenveele 

Kerken , Kloosters en geestelijke Geflichten. 

Anneci le vieux, Thosnes, Chaumond, zijn drie op 

het gebergte gelegene kleine fteedjens. La Roche, 

eene kleine ftad, vervattende aoooinwooners, Beaufort 

, Ternier en Gaillard. 

IV. Het eigentlijk Savoijen , en daar in de 

hoofdftad des geheelen lands Chamberrij , in oud« 

gedenkflukken Camberium enCamberiacum genoemd, 

aan de rivieren de Leisfe en Albans , niet onvermaaklijk 

gelegen , zijnde omringd van een zeer 

vruchtbaar Dal, het welke met verfcheidene boomrijke 

heuvels bevallig onderbroken wordt. Het getal 

der inwooners wordt op 20000 gefchat. Deze 

ftad heeft een fraaije en met fierlijke beeldwerken, 

prachtig voorkomende , hoofd- of collegiaale Kerk ; 

voords is de markt aldaar met twee fraaije Fonteinen 

voorzien , die dezelve een trotsch aanzien geeven. 

Een geweldige brand , in 1731 ontftaan , 

heeft dezelve bijna geheel in de asfche gelegd. Het 

kasteel is bezichtigenswaardig. 

Voords zijn in dit oord nog de fteedjens Rumillij 

met 3000 inwooners, Hautecomte, eene Abtdij, 

waar


waar veele grooten uit het Savooifche huis begraa* 

ven liggen ; Lucey , Chevelu en Dragonitra, drie 

Kasteelen ; Tenue of Eona , St. Genui , h Pont 

Beauvoifin , en les Echelles , waar nevens de groots 

weg begint, welken Hertog EMANOÊL II. bij het 

dorp Crotte , door het woeste gebergte, in 1600, 

heeft doen aanleggen , welke, ten gemak der Reizigers 

, hoogstnuttige verbetering , op een gedenkfchrift 

nevens dezen weg in een rots uitgehouwen , 

vereeuwigd is; wordende deze, met ongelooflijke arbeid 

, gebaande weg , le grand chemin Royal de la. 

Crotte , geheeten. Wij hebben dit bijna bovenmenfchelijk 

werkfluk op de bijgaande plaat, na eene 

, op de plaats zelve gemaakte , aftekening , den 

Leezer voor oogen tragten te brengen. Chamberrij 

le vieux. Burget, hier is een Fontein, die de zonderlinge 

eigenfchap heeft van , op fommige tijden 

des jaars , met een zagt geruisch , meer dan zesmaal 

in édn uur, te rijzen en te daalen ; welk natuurlijk 

verfchijnfel men nog niet heeft kunnen verklaaren, 

waarom men deze bron de Wonderfontein, 

Fontaine de merveille , genoemd heeft. Aix, bij de 

Latijnen Aquce gratiance , Sabaudica , Allobrogum, 

geheeten. Hier zijn verfcheiden Baden , als : het 

Zwavelbad, het Koninglijk Bad, en het Aluinbad ; 

men vindt 'er ook nog een ouden marmoren, doch 

zeer vervallen, Triumphboog der Romeinen , mei 

het opfchrift : L. POMPEJUS CAMPANUS VI- 

vus FECIT. 

Chastelar , Ugine en Tournon , Nicolaus , een 

kasteel op een' berg, St. Pierre d'A/bignys, Mout- 

me*

30JE GKOOIE WEG Bij HET la Crotte IIT S AVOgMÏ.M.§Z. 

JJeUetfcher, EEK 1JSGEHEJKSTJE IN HET CATSTOïï Beril IN Z%VITSEKXAHD.

WELKEN DEN RHTTNSTROOM OMRINGEN. 63 

melian , eene, in de gefchiedenis bekende, en dikwerf 

belegerde vesting , in welker nabuurfchap de 

beste wijn van geheel Savoijen aangetroffen wurdr, 

Notre Dame de Mions , le March.es Montruijeux , 

la Rochette, Aigue belles , in het latijn Aqua bellt, 

Charbonniers, een kasteel aan de rivier Are, en Omflans, 

een klein plaatsjen. 

V. Het Graaffchap Tarentaife , vrugtbaar in 

goede Wijnen , Zoutbronnen en Steenkoolmijnen. 

De hoofd (lad deszelfs is Monfliers of Monafterium , 

eene Aartsbisfcboplijke flad, in welker nabuurfchap 

veele Zoutbronnen gevonden worden ; Centron , 

een dorpjen , dat voor dezen een Stad pleeg te 

zijn. St. Maurice , en het oord van St. Thomas, 

waar in eenige kleine min belangrijke vlekjens : en 

eindelijk 

VI. Het Graaffchap Maurienne , 't welk in een 

fmal dal vervat is , dat zig van Charbonnieres tot 

aan den berg Cenis uitftrekt: deszelfs hoofdflad 

is St. Jean de Maurienne ; deze anders redenlijk 

wel voorkomende Bisfchoplijke Stad , is omringd 

van fchrikkelijk hooge gebergten , en ruuwe fleenachtige 

wegen , welken men , doch te vergeefsch , 

dikwijls heeft trachten te verbeteren. St. Michiel 

een vlek, waar men een zonderling, tevens zomeren 

wintergezicht, op de groene weilanden der van 

boven befneeuwde gebergten , heeft. St. Andri , 

waar de weg ten hoogden gevaarlijk is : de Kapel 

van dit deedjen daat op een'fchrikkelijken berg; in 

deze kapel werdt , in 1681 , een Maria-beeld geplaatst 

, 't welk men gelooft wonderen te doen , 

en

«4 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

en de Reizigers door deze gevaarlijke wegen te geleiden 

; fteunende dit geloof op een' gelukkigen 

val , die een Post eens met zijn paard van een der 

ftijlfte bergen, tot in den naastliggenden afgrond , 

gedaan zoude hebben , zonder zig te oefchadigen. 

Modane, Rramant en Termignon , zijn vlekjens , 

aan het Riviertjen de Are gelegen , en eindelijk , 

Lasnebourg , een vlekjen , aan den voet van den 

hoogen berg Cents , 't welk door dien berg zodanig 

befchaduwd wordt, dat de inwooners deszelfs 9 

van het einde der maand November tot het midden 

van Januarij , het zonnelicht volflrektelijk ontbeeren 

: hun meest beflaan vinden zij in de reizigers 

over dezen berg te draagen , 't welk ook de voornaamfte 

bezigheid der bewooners van dien berg 

zelve is , welke , na hun beftendig voedfel van 

groote kaftaniën of Marons , Maronniers geheeten 

worden. 

Alvoorens wij de oorden , aan deze zijde der 

Alpen , verlaaten , en over dat gebergte trekken , 

om ons in Zwitferlavd te begeeven, zullen wij onze 

denkbeeldige reis nog een weinig zuidoostelijker 

en terug naar het Genueesch gebied moeten richten 

, ten einde het Markgraaffchap Montferrat, dat 

mede tot de Savoifche Staaten behoort , en voords 

de kleine Italiaanfche Staaten , Pavia , Parma , 

Modena, Mantua en Milaan, ter loops te. bezichtigen 

, en van daar, naa de Alpifche gebergten een 

weinig naauwkeuriger befchouwd te hehben , bet 

vermaaklijk Italiën verlaaten , om , door Zwitferland, 

onze reis te vervolgen. 

HET


HET HERTOGDOM MONTFERRAT. 

Grenst ten westen en noorden aan Piemont, ten 

oosten aan Milaan , en ten zuiden aan de Republiek 

Genua , (trekkende zig v"n de Heerlijkheid 

Vercellis, ter lengte van dertien uuren gaans, zuid« 

waards uit , tot aan de grenfen van het Genueesch 

gebied. De rivier Tenaro , loopt dwars door het 

zelve heenen , en in het midden is het flegts een 

uur gaands breed, doch fpreidt zig aan deszelfs uiterften 

wijder uit. 

Het heeft den naam ontfangen van het Latijnfche 

woord Mom ferax , betekenende een' vrucht' 

baaren berg; en in de daad, dit geheel gewest fchijnt 

door deszelfs , als 't ware , aan elkander verbonden 

zeer vruchtbaare , en met overvloed van koorn en 

wijn beplantte, heuvelen, flegts één groene berg te 

zijn. De Tenaro en Po omvangen dat aangenaam 

gewest, zo dat het wel den naam van Mefopotamia 

mogt draagen , daar het juist tusfchen deze twee 

vermaarde rivieren in ligt. 

In aloude tijden was het een gedeelte van het 

Genueesch gebied, en kwam, in het jaar der waereld 

3713 , onder het gebied der Romeinen , welken 

het tot ann. Christi 558 bezeeten hebben , als 

wanneer het , door de Longobarden , overflroomd 

werdt , uit wier magt het, in ann. 773, onder die 

der Franken voords onder de Carolingifche Keizers 

geraakte. Toen die uitgeftorven waren, en Italiën 

in verfcheidene kleine Staaten verdeeld werdt, verhief 

Keizer 0 T T 0 I., in ann. 067, dit gewest tot 

E een


een Markgraaffchap. Men kan dus de Historie van 

Montferrat best in drie tijdvakken verdeden, welker 

bijzondere voorvallen te lang vallen om hier bij 

te brengen , en bij de Historiefchrijvers van Italiën 

gezogt moeten worden. 

Van ann. 967 tot 1305 hebben , daar te lande , 

veertien Duitfche Markgraaven het bewind in handen 

gehad , en dit vak maakt het eerde tijdperk 

van de gefchiedenis dezes Lands uit, en begon met 

AL RAM, die door Keizer OTTO 1. aan ge field was 

Vervolgends eindigde die Duitfche dam in joHAN 

NES I. of de Rechtvaerdige , aan wiens zuster jo- 

LANTHA dit gewest te beurt viel ; wijl hij , zonder 

kinderen naa te laaten, overleedt ; deze nu gehuuwd 

zijnde aan den Griekfchen Vorst , THEO- 

D0 Ros COMNENUS I. ging het gebied in Griekfche 

handen over, welker regeering het tweede tijdperk 

uitmaakt. 

Twaalf Markgraaven , uit het Griekfche Huis , 

hebben voords dit land befluurd , tot op jo HAN 

NES GREGORIUS, die tot 1533 regeerde, en zonder 

kinderen overleedt; waar door dit land , volgends 

eene, in 1330 gemaakte, overeenkomst, met 

de zuster van jo HANNES II, die aan een'Savoifchen 

Graaf, AIMON genoemd, gehuuwd was, 

in het Huis van Savoijen overging. Doch 'er was 

nog eene dochter der laatde Griekfche Markgraaven 

in het leven, en deze huuwde Keizer KAREL V. 

in 1538, aan F RED RIK GONZAGA, Hertog van 

Mantua, uit ; waar door het derde tijdvak, of dat 

der I aliaanfche Markgraaven, een' aanvang nam. 

De

WELKEN DEN RHTJNSTROOM OMRINGEN. fi"? 

Deze Italiaanfche of Mantuaanfche Hertogen hebben 

het , van 1536 tot 170S , en dus geheele 172 

jaaren, bezeeten ; eerst onder den tijtel van Markgraaffchap, 

doch in het jaar 1533 werdt het, door 

keizer MAXIMILIAAN II, tot den rang van Hertogdom 

verheeveu. 

KAREL IV, de laatde Hertog van Mantua, 

ftierf ann. 1708, waarnaa VICTOR AMADEUS II. 

met dit Hertogdom , waarop Savoijen zo lang pretentie 

gemaakt hadde , beleend werdt: thands is 

het nog onder de beheering der Franfche Republiekeinen 

, aan welken de tegeuwoordige Hertog het 

zelve heeft afgedaan. 

'Er is weinig aanmerkelijks van de kleine deden , 

welken in dit gebied voorkomen , te vermelden. 

Het gantfche Hertogdom is in vier Districten verdeeld 

, naamlijk , dat van Cafal, Trino , Alha en 

Acqui. 

In het District van Cafal ligt de hoofddad van 

dien naam , Cafal de St. Pas of Cafalce St. Evafti , 

na fommiger meening , het oude Bodincomagus der 

Romeinen , eene taamh'jk groote en volkrijke dad; 

dezelve is weleer eene zeer derke vesting , voorzien 

van een der beste kasteden van geheel Italiën, 

geweest ; doch thands is de dad , naa het flegten 

der werken in 1695 > z 

o derk niet. De hoofd- of 

cathedraale Kerk , benevens nog drie Parochiekerken 

en negen kloosters, maakeu de voornaamde gebouwen 

derzelve uit. 

Trino , in het District van dien naam , is eene, 

taamelijk groote , doch , wegens de dampen , uit 

E a de


de omliggende moerasfen opdijgende , zeer ongezonde 

, ftad. 

Alba of Alba Pompeja , eene ftad aan de Rivier 

Tenaro , is de verblijfplaats van een' Bisfchop dier 

ftreek. 

Cisier na , Acqui , 't welk dien naam , wegens 

derzelver warme baden , verkreegen heeft ; Cartimiglia 

of Curtismillium , Spigno , en andere kleine 

fteedjens , zijn van te weinig belang, om 'er 

ons verder mede bezig te houden. Wij begeeven 

ons derhalven, naa dit Hertogdom verlaaten te hebben 

, in 

HET HERTOGDOM MILAANEN. 

De bezittingen des Konings van Sardiniën , in 

Opper -Italiën , doorwandeld hebbende , gaan wij 

thands tot een ander grondgebied over , naamlijk, 

tot die Staaten , welken door het Huis van Oostenrijk 

, in dat gedeelte van Italiën , bezeeten zijn , 

fchoon die mede reeds door de alverwiunende wa- 

. penen der Franfche Republiek bemagtigd , alhoewel 

nog niet vormelijk en plegtig aan dezelve 

afgedaan , of in de Franfche Republiek ingelijfd 

zijn ; te weeten , de Hertogdommen Milaanen eu 

Mantua. 

Milaanen, eene der vrugtbaarfte en bestgelegene 

Landen van geheel Italiën , grenst ten westen aan 

Savoijen, Piemont en Montferrat, ten noorden aan 

Zwitferland, ten oosten aan een gedeelte van het 

Venetiaansch Gebied , en aan de Hertogdommen 

Mantua, Parma en Piacenza, en wordt ten zuiden 

door


door de Republiek Genua bepaald en ingeflooten. 

Van het zuiden naar het noorden beflaat het in 

breedte vijfentwintig , en van het oosten naar het 

westen zevenentwintig -Duitfche mijlen in lengte. 

Het is van alle voortbrengfelen ', welken de 

aarde in de beste gewesten van Europa opleevert, 

voorzien. Wijn, koorn, weilanden, fchoone 

vrugtboomen, en inzonderheid Moerbeziën hoornen 

, vindt men 'er in overvloed ; welke vrugtbaarheid, 

door de menigte van rivieren, beeken en 

vaarten , die dit land overal doorfnijden , als ooi; 

door het zagt en aangenaam klimaat deszelfs , niet 

weinig bevorderd wordt ; 't welk alles den Koophandel 

(dien hier egter voornaamlijk binnens lands 

gedreeven wordt ) , zeer bloeijend doet zijn ; de 

zijden kousfen en de kaas, welke te Lodi vervaardigd 

wordt , en den naam van Parmefaanfche Kaas 

voert , fchoon ze beter Milaanfche genoemd mogt 

worden, zijn echter koopwaaren, welken door geheel 

de waereld verzonden worden, en buitenslands 

voornaamentlijk gezogt zijn. 

Het land is voortijds Infubria genoemd geweest , 

vervolgends door de Gaulen bewoond geworden , 

die 'er , omtrent 588 jaaren vóór onze jaartelling , 

in 't jaar der waereld 3360, de ftad Milaan gefticht 

hebben ; voords is het, in 3730, onder het alverflindend 

gebied der Romeinen vervallen , en toen 

dezen , bij het verval des Westerfchen Rijks, door 

de invallen van vreemde natiën , hun gebied aanmerkelijk 

zagen befnoeijen, is het door de Longobarden 

eenen geruimen tijd bezeeten geweest , die 

E 3 de

7° BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

de ftad Pavia tot de refidentieplaats hunner Koningen 

koozen. Dit Longobardifche Rijk , eindelijk, 

in 774 , door KAR EL de Groote verdelgd zijnde, 

verviel het land Milaanen aan den ftatn der Karolingen, 

en eindelijk aan de Duitfche Keizers , welken 

vervolgends ook allen , tot aandenken aan het 

oude Longobardisch gebied , zig te Milaanen met 

de ijzeren kroon, welke de Longobardifche Koningen 

pleegen te draagen , deeden kroonen. 

De Milaneezen hebben niettemin het juk van 

veele Keizers met weerzin gedraagen , wordende 

veelal door de Paufen in hunne weêrfpaunighcid 

geftijfd , gelijk ze dan ook , in 1158, tegen ERE- 

DRIKBARBAROSSA, die met den Paus in onmin 

was, openbaar opftonden; 't welk ten gevolge hadt, 

dat de Keizer de ftad Milaanen , in 1152, tot den 

grond toe deedt af breeken ; zijnde dezelve , eerst 

tien jaaren laater , door Paus ALEXANDER III, 

wederom opgebouwd; yervolgends hebben de Milaneezen 

, inzonderheid geduurende het Tusfchen - 

Rijk , zig zeiven eenigen tijd geregeerd ; in welke 

regeeringloosheid twee magtige Familiën , de Turriani 

en Visconti, zig onderling het gebied betwistten 

, tot eindelijk de laatstgenoemden het veld behielden 

; zo dat MATTHEUS VISCONTI, het 

Opperhoofd dier partij, eindelijk in den jaare 1310, 

door Keizer HENDRIK VII , in het oppergebied 

bevestigd , en tot Vicaris des Rijks in Lombardijën, 

aaugefteld werdt; deze Vicarisfen voerden aldaar 

het gebied, tot op den jaare 1396, wanneer JOAN 

G A L E A Z Z O , door gunst van Keizer WENCES- 

L A U S ,


L A U S , den tijtel en rang van Hertog van Milaanen 

verkreeg. 

De laatere Gefchiedenis van dit Hertogdom laat 

zig dus in vier tijdvakken of perioden verdeelen , 

te weeten : 

I. Van 1310 — 1447 , wanneer de Visconti geregeerd 

hebben ; P H I L I p i> u s M A R A , geen eehte 

aframmelingen hebbende , rees 'er een zwaar verfchil 

onder verfcheiden mededingers tot dit Hertogdom 

, 't welk egter ten voordeele van F R A N C iscus 

S F O R T I A , Graaf van Catagnole, die de eenige 

natuurlijke Dochter van den overleeden Hertog 

ten Vrouwe hadt , en door de Milaneezcn , 

meer dan de overige mededingers , bemind was , 

beflist werdt. 

Ih Van 1447 — 1535, geduurende welken tijd 

het Huis Sfortia in het beftuur bleef, tot op den 

laatften Hertog van dien (tam , welke , even als de 

eerfte , F R A N C I S C U S S F O R T I A geheeten was: 

naa zijn dood geraakte het land, door verdrag tusfchen 

FRANCISCUS I. van Frankrijk , die 'er, me: 

Keizer K A R E L de V. , pretentie op maakte , naa 

een' hevigen oorlog, eindelijk in 1544, in de magt 

des Keizers , die het, in 1^56, aan zijnen Zoon, 

Koning PHILIPS II. van Spanie, in leen gaf. 

III. Van 1535 tot op 1706 , bleef het zelve m 

het bezit der Spaanfche Kroon; maar toen , naa het 

overlijden van K A R E L II. de Succesfie oorlog een', 

aanvang nam, hadt deze echter eindelijk ten gevolge 

, c'at het Milaneesch, in 174J!, bij den Vrede 

van Aaken, weder aan den Keizer verviel. Sedert 

E 4 is


is het Hertogdom onder de magt van het Duitfche 

Rijk - en de naazaaten der Hertogen van Oostenrijk. 

gebleeven. 

Bevoorens echter waren reeds in verfcheiden tijden 

eenige Landen , tot het Milaneesch gebied behoord 

hebbende, aan Savoijen afgeftaan, als in 1703, 

het Alexandrino en Valenza , met de geheele landftreek 

, tusfchen de Po en de Tenaro gelegen ; als 

ook Lomtüim en Val di Sezia , in 1736 het Tortoneesch 

en Novareesch gebied, en in 1743 het Figsvanasco 

en een gedeelte van Pavefa; door welke affcheuring 

deze Oostenrijkfche bezittingen aanmerkelijk 

verminderd zijn. Het overgebleevene, benevens 

het Hertogdom Mantua , wordt thands door een 5 

Gouverneur Generaal belluurd. 

Deze aan Oostenrijk nog overgebleeven gedeelten 

zijn : A. Het eigentlijke Milaneesch , waar in de 

hoofdftad Mila.an gelegen is. B. een gedeelte van 

- het Graaffchap Anghiera. C. het gebied Como. D. 

het gebied Pavefa, waar in de aloude Longobardifche 

hoofdflad Pavia. E. het gebied Lodigiano. 

En eindelijk F. het Cremoneesck gebied. Wij zuilen 

de hoofdlieden dezer Landsverdelingen eénig, 

zins omftandig befchrijven , en de kleinere plaatfen 

flegts bij naamen aanwijzen. 

A. Het Milaneesch of eigentlijk Hertogdom Milaanen, 

bevat de hoofdftad Milaan of MedioJanum, 

door de Gallen , 550 jaaren vóór onze jaartelling, 

in eene vlakte , tusfchen de Adda en Ticino , het 

eerst gedicht; vervolgcnds door den Gallifchen 

Veldheer BRENNUS, die ook het Capitool te 

Rome

WELKEN DEN RT7TJNSTR00M OMRINGEN. 73 

Rome belegerd beeft , tot den grond toe geflegt; 

doch door de Romeinen weder herbouwd, en met 

een muur en torens voorzien ; bij welke gelegen 

heid men wil , dat 'er een Verken , half met wol 

en half met borflels bedekt, uit een huis was ko 

men loopen , waar van de ftad den naam van 

Mediolanum of Middenwol, door den .Romeinfchen 

Bouwmeester BELLOVENUS, ontfangen zoude 

hebben. Daar op weder door ATTILA , den Ko 

ning der Hunnen , ingenomen en verwoest zijnde, 

werdt ze door den Aartsbisfchop EUSEBIUS an 

dermaal opgebouwd ; echter in 877, door de Go- 

then , voor de derde reis , geheel omgekeerd , en 

ook nog daarenboven, in 1162, door Keizer FRE- 

DRIK BAHBAROSSA, ten eenenmaal afgebro 

ken , en de grond met den ploeg omgekeerd en 

met zout bezaaid; gelijk ze ook naaderhand , in 

den twist der Guelfen en Gibellinen, veel uitgedaan 

heeft. Alle deze veelvuldige rampen heeft deze, 

anders zo fchoone en welgelegen, ftad , ftandvas- 

tig dogrgeworlreld , en is eindelijk, de vrede weder 

gemaakt zijnde, in 1177, gelijk een Phcenix uit heu 

ren asch verreezen ; als wanneer die nieuw herboo- 

ren Stad , zesendertig fchreeden in den omvang , 

buiten de voordeden, bevattede, welken'er vervol 

gends , in de zeventiende eeuw , bij ingetrokken 

zijn , en alles te famen met een' muur omvangen 

is, zo dat beur omtrek thands op tien Italiaanfche 

mijlen , dat is , ruim drie uuren gaans , gefchat 

wordt; Binnen welke ruimte echter veel onbebouw 

de plaatfen , tuinen en groote pleinen , begreepen 

Ü 5 zijn;


zijn : het getal heurer inwooners wordt thands op 

ongeveer 150,000 gerekend , en zij is de derde in 

rang onder de Italiaanfche fteden, 

Sommige draaten dezer aanmerkelijke ftad zijn . 

breed, doch moeilijk voor de voetgangers , doordien 

ze met kleine kcilleenen , welke Giarre genoemd 

worden , en bij zwaare regens , in menigte 

van het omliggend gebergte af komen rollen , bevloerd 

zijn ; de overige zijn eng en duister. Eene 

groote menigte van geestelijke Gedichten worden in 

derzelver omtrek aangetroffen; immers men telt 'er 

tweehonderd en dertig Kerken , negentig Kloosters, 

en honderd geestelijke Broederfchappen, en het getal 

der publieke Schooien wordt op honderd en twintig 

begroot. 

DeAartsbisfchoppelijke Hoofd-of Domkerk munt, 

onder alle de overige gedichten , zo in grootte als 

pracht , uit; de grond , verwulften, zuilen, alles 

is 'er van enkel marmor. De bouw van dit prachtig 

gevaarte , dat 449 voeten lang, en welks kruisgebouw 

275 voeten breed is , daar het met den coupel 

238 voeten in hoogte houden kan , en welks 

dak op 52 zuilen, elk van 84 voeten hoog, en 24 

voeten in den omtrek , rust , is eerst in den jaare 

1386, door den Hertog JOAN G A L E A Z Z O , 011dernoomen, 

finds welken tijd , tot op den huidigen 

dag toe, 'er onophoudelijk aan gebouwd en verbeterd 

is. Bij deze pracht heeft dit gebouw echter 

bet gemeen gebrek der kerken in Italiën, bcdaande 

in duisterheid , uit hoofde dat alle de glafen , van 

onder tot boven , bcfchilderd. zijn. Voords is de- 

zel-

WELKEN DEN R1IIJNSTR0OM OMRINGEN. 75 

zelve opgevuld met beelden , wier getal , zo van 

binnen als van buiten, thands bereids over de vier 

duizend bedraagt, en daar men van voorneemen is , 

om'er voor eiken Heiligen een in te plaaifen, wordt 

dit getal nog daaglyks vermeerderd ; onder dezen 

munten in kunst uit de half gevilde beeldtenis van 

St. Bartholomeus, overfchoonin marmor uitgehouwen 

door M A R C U S A G R A T O ; benevens de beelden van 

Adam en Eva, welken boven het groote portaal ge 

plaatst zijn, en door de kunstkenneren nog in meerer 

waarde gehouden worden. Maar voornaamlijk is 

in deze Domkerk bezienswaardig het graf van den in 

1584 overleeden Heiligen K A R E L E O R R O M TE U S , 

wiens verdroogde Lijk, met bisfchoppelijke kleede 

ren rijk gekleed, in een kist van onfehatbaar berg- 

krystal , onder den grooten eoupel , in een ver- 

wulfden grafkelder , op het Altaar ligt. Behalven 

het zilver , waar mede de hoeken en lijsten dezer 

kist overvloedig voorzien zijn , is deze kapel nog 

rondom met zilveren fchilden behangen , waar op 

eenige voornaame gevallen, uit het leven van dien 

Heiligen , kundig gedreeven zijn. In de Sacristij, 

bij deze kapeile behoorende , ziet men deszelfs ge 

heele beeldtenis , overkunftig ten voeten uit , door 

de kundige borduurfier P E R E G U I A , geborduurd. 

De Heilige A M E R O S I U S , die tevens met EOR- 

R O M B U S , als Patroon der Stad Milaan, gevierd 

wordt, is 'er ook in ftandbeeld voorgefteld, welks 

groote , kunst en waardij , als geheel van masüef 

zilver zijnde, den belchouwer verbaast doet ftaau ; 

welke verbaazing nog toeneemt , als men de on 

waar-


waardeerbaare kostbaarheeden , zo van juweelen, 

als gouden en zilveren vaten, die, aan beide deze 

Heiligen , door veele Vorsten en vermogende lieden, 

van tijd tot tijd, geofferd zijn, hier bij elkander 

befchouvvt. 

Twee Predikfroelen van brons , verrijken deze , 

met fieraaden overlaaden , kerk, mede niet Weinig; 

een derzelven rust op vier colosfaale fchoorbeelden, 

van het zelfde metaal , verbeeldende de vier Kerkvaders. 

Eindelijk is 'er ook geen gebrek aan Schilderdukken, 

welken door beroemde Italiaanfche Meesters 

vervaardigd zijn. 

De groote opeendapeling van fieraaden, die veelal 

, tot walgens toe , aan kleiiügheeden en krulwerken 

gebezigd zijn , gevoegd bij de rukelooze verkwisting 

van het fraaifte marmor , dat tot in de 

minst in 't oog vallende hoeken en hoogde gewelven 

verfpild is, verdient de berisping van den Bouwkundenaar 

SCAMOZZI, welke deze kerk een marmoren 

Berg , waar In eenige openingen gehouwen 

zijn , pleeg te noemen. Dagelijks wordt 'er nog 

aan gewerkt , zo dat men 'er altijd Metfelaars in 

bezig vindt ; en dit gefchiedt veelal uit noodzaakelijkheid 

, wijl 'er groote fommen op de kerk gemaakt 

zijn , welker interesten op moeten houden , 

zo dra de kerk voltooid is. Ondertusfchen beneemt 

dit onophoudelijk metfelen veel van het fchoone 

voorkomen en zindelijkheid der kerk; waar bij nog' 

komt , dat men duldt, dat dezelve voor eene foort 

van Markt gebruikt wordt; zo dat men niet zelden , 

in het midden dcrzelve , vrouwen ziet zitten naaijen, 

braaijen en fruit verkoopen. Ou-


Onder de overige Kerken munten uit die van 

ALEXANOER , welke in pracht en kostbaarheid > 

op de Domkerk volgt ; die der Jel'uiten en de oude 

Kerk , waar in het lijk van St. Ambrofius, als ook 

dat van PEPRIJN en BERNHARD, Koningen 

van Italiën , bewaard worden , en waar men een' 

koperen (lang, rondom een marmoren pijlaar geflingerd., 

vertoont!, en dien voor denzelfden uitgeeft, 

welken door MOSES in de woestijne is opgerigt geweest. 

Hier wordt mede de ijferen kroon der Longobardifche 

Koningen bewaard ; zij is eigentlijk van 

goud , doch van binnen met een' ijzeren hoepel 

voorzien. De Kerk van St. Viclor is mede merkwaardig 

: men wil , dat het dén ingang tot deze 

kerk geweest zij , welken de Heilige AMBROSIUS 

met geweld aan Keizer THEODORUS weigerde , 

naa dat hij, ineen oproer te Tesfalonica , veel Christenen 

hadt doen ombrengen. 

De geleerdheid en boekoefenende reiziger kan zig 

in deze flad bezig houden met de bezichtiging en 

het gebruik der waereldberoemdê Ambrofiaanfche 

Bibliotheek, welke door den Cardinaal FREDRIK 

BORROM/EUS, de Broeders zoon van den Heiligen 

, geflicht , en in deze eeuw, door den Cardinaal 

GUIBERTUS BORROM/EUS, aanmerkelijk 

vermeerden! is. Men vindt in dezelve meer dan 


groot, gedeelte van het oude Testament in het Syrisch 

, met Estrangelifche letters, gefchreeven , en 

de werken van den beroemden Kunstfchilder LEO- 

NARD DAVINCI, door hem zei ven gefchreeven, 

trekken inzonderheid de aandagt der Geleerden tot 

zich ; voords is 'er nog een Manufcript van de 

vijftiende eeuw , zijnde het leven der Pausfen , 

waar in de gefchiedenis van Pauün JOHANNA, 

omdandig befchreeven wordt ; ook wordt 'er , als 

eene zeldzaamheid, bewaard, het geraamte van eene 

, in heur leven , jonge en fchoone Milaneefche 

Vrouw, welke op heur doodbedde begeerd hadde, 

dat men heur lijk hier , ten onderwijs voor de ontleedkundigen, 

en ten diende van het algemeen, dusdanig 

voordellen zoude. Behalven dit alles, is deze 

Bibliotheek , die in verfcheide vertrekken verdeeld 

is , nog voorzien van eene fraaije verzameling van 

Statuën , Munten en Schilderijen , zo van Italiaanfche 

als Nederlandfche Meesters, welken aldaar hunne 

fchilder- dudiën voleindigd hebben ; ook merkt 

men als zeldzaam op, een fchilderduk van JOHAN 

of den fluweelen B REU GEL, verbeeldende de vier 

Hoofddoffen , 't welke zo ongemeen uitvoerig behandeld 

is , dat men het met het bloote oog niet 

voldoende befchouwen kan , en waar op de Schilder 

ook zijn gezicht verboren heeft. 

Het Hospitaal, door FRANCISCUS SFORTIA 

IV. aangelegd, is een zeer rijk gedicht, welks inkomden 

's jaarlijks bij de 100, ooo rijksdaalers beloopen., 

en munt zo wel in groote , als menschlievende 

inrigting , uit. Het dient ook voor een 

Von-


Vondelinghuis, wordende 'er jaarlijks meer dan vijf 

duizend Vondelingen in opgevoed ; zelfs wordt het 

te vondeling leggen, door de Regeering aldaar, ten 

einde den kindermoord vóór te komen, grootclijks 

begunfligd en gemakkelijk gemaakt , door een , in 

de muur geplaatste, kas of trommel, welkers opening 

des avonds naar buiten gedraaid kan worden, 

en waar bij geduurig iemand van binnen geplaatst 

is , die de kinderen , welken men 'er in legt, terftond 

naar binnen draait , als wanneer ze oogenbltkkelijk 

tot huisgenooten worden aangenomen. 

Bij dit Gasthuis is eene merkwaardige begraafplaats , 

in verfcheidene kamers verdeeld, gevoegd, waarin 

de lijken in ongebluschte kalk gelegen worden; zo 

dat , wanneer men tot het begraaven in de laatfte 

kamer genaderd is, de lijken in de eerffe reeds verteerd 

zijn , en men dus nooit plaatsgebrek in deze 

grafkelders heeft. 

Onder de waereldlijke gebouwen, waarvan in deze 

ftad veele zeer fraaije gevonden worden , munt, wel 

voornaamentlijk , het Paleis van den Aartsbisfchop 

uit, zo wegens deszelfs uitgeftrektheid als rijkdom, 

en de groote verzameling van fchoone Schilderijen, 

die in het zelve gevonden wordt. Het Raadhuis en 

de Schouwburg zijn fraaije , doch niet zeer ongemeene, 

gebouwen. 

Buiten de ftad vindt men het Kasteel , of de 

Citadel, welke de voomaamfle verdediging derzelve 

uitmaakt ; als ook het Landhuis der familie van 

SIMONETÏI , waar een echo of weergalm waargenomen 

wordt , die veertig maaien een gefproken 

woord

80 BESCHRIJVING DER. RIJKEN EN STAATEN 4 

woord duidelijk herhaalt , en zestig maaien het geluid 

van een Pistoolfchot terug kaatst. 

Ünder de merkwaardigheeden van Milaan en het 

Milaneesch gebied , worden ook nog , met veel 

recht , gerangfchikt de drie aanmerkelijke Meiren , 

welken zig in het zelve bevinden'; te weeten : het 

lago Maggiore , het lago di Lugano , en het lago 

del Como. In het eerstgenoemde vindt men inzonderheid 

twee zeer beroemde Werken , waar in de 

kunst de natuur overwonnen heeft, door twee, in 

het meir uitfteekende , barre rotfen , tot aangenaame 

vrugtbaare en wellustige eilanden , te vormen. 

Deze vreemde , en door de kunst gefchapene , eilanden 

, draagen den naam van Ifola Bella en Ifola 

Madre, Beide zijn werkltukken en eigendommen 

van de magtige familie der Borromceen , en in den 

jaare 1671 gefticht. Op een verwulft van het aartigst 

grotwerk, waar tegen de baaren van het meir 

kabbelen , en in welks kameren men , in de brandendlte 

hitte , de aangenaamfte koelte geniet , rust 

een bijzonder kostbaar , rijk , en bevallig verfierd 

Landhuis , voorzien met aaugenaame omtuiningen , 

welker grond of aard , waar in de boomen en planten 

wasfen , te fcbeep naar deze rotfen heeft moeten 

vervoerd worden. Het uitzicht op den top 

dezer , zo bevallig hervormde, klippen is allerver- 

.rukkendst, alzo men 'er het gantfche meir en omliggende 

vruchtbaare landen, en met fneeuw bedekte 

hooge gebergten overzien kan ; zo dat men, over 

deze, meer dan koninglijke, onderneeming verbaast, 

niet genoeg de zeldzaamheid dezer verrukkelijke landhuizen 

bewonderen kan. De


De overige fteden, in het Milaneesch gebied gelegen, 

zijn Monza, waar de Kroon der Longobardifche 

Koningen bewaard wordt ; zij is van goud , 

doch van binnen met een' ijlëren band of hoepel 

voorzien , dien men wil , dat van een' nagel van 

het kruis van den Zaligmaaker zoude geflagen zijn. 

Zij is zo klein , dat een volwasfen mensch 'er het 

hoofd niet in brengen kan, en heeft dus waarfchijnelijk 

op het hair der Longobardifche Vorften vastgehegt 

geweest, zonder juist eigentlijk rondom het 

hoofd te fluiten. Voords is 'er van dit fteedjen niet 

veel merkwaardigs te melden ; even min als van de 

fteedjens Casfano , Marignano , en nog eenige mindere 

vlekjens, welken het eigentlijk Milaneesch gebied 

befluiten. 

Het gebied van Anghiëra, levert mede niet veel 

zonderlings op : de ftad van dien naam en Serto, 

zijn de eenige die 'er in gevonden worden. 

In het gebied van Como heeft men de ftad Qhum 

of Como, welke om de geboorteplaats van c A T U L- 

LÜS, PLINIUS de jongen en j o v i u s , aanmerking 

verdient; Archusto, het fort Fuentez en Lereo 

zijn van minder belang. 

Het gebied Pavefe bevat de aloude Longobardifche 

hoofdftad Pavia , welke ook den naam Ticinum 

draagt , wijl zij aan de rivier Ticino gefticht 

is. De Domkerk aldaar is zeer oud, gelijk ook de 

meeste Kerken , onder welken die der Augustijnen 

aanmerkelijk is } wegens de beenderen des Kerkvaders 

AUGUSTINUS, die hier, in eenallerpragtigfte 

graftombe, bewaard worden: op het groote plein. 

F van

ga BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

van de Domkerk , ftaat een colosfaal Standbeeld te 

paard , 't welk men vo

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 8$ 

en vervolgends, naa Mantua en Parma bezichtigd 

te hebben , door het Venetiaansch gebied , Italiën 

verlaaten , en onzen weg, door Zwitferland , vervolgen. 

HET HERTOGDOM MODENA. 

Dit Hertogdom is geen der minst aanzienlijke van 

de Italiaanfche Landfchappen, het grenst ten noorden 

aan Mantua, ten westen aan Parma, ten oosten aan 

den Kerkdijken Staat, en ten zuiden aan de Republiek 

Lucca, in het Groot - Hertogdom Toscaanen. 

Het heeft, van de Po af tot- aan de Zee, omtrent 

twintig uuren gaands, en eene breedte van veertien 

uuren, zo dat men het als bijna vierkant kan aanmerken. 

De Po ftroomt 'er bezijden langs , en de 

Rivieren Secchia , Tenaro en Crostolo , vloeijen 'ef 

door heenen , waar door deze landftreek mede bij 

uitneemendheid vruchtbaar i is. 

Onder de veelerleije voortbrengfelen van dit gewest 

, 't welk allerleije tuinvruchten., fchoone wijnen 

en koorn , in overvloed oplevert , kan men , 

als eene natuurlijke zeldzaamheid , aanmerken, zekere 

Alcalifche aarde , welke bij de ftad Reggio, 

fomtijds in de gedaante van een fijn poeder , fotntijds 

in die van een' olieachtigen fteen , gevonden 

wordt ; waar van men een fijn , zagt , wit , doch 

fmaakeloos meel bereidt , 't welk voor een krachtdaadig 

middel tegen alle vergif, koortfen, breuken 

en verftoppingen der ingewanden, gehouden wordt; 

ook worden 'er in de gebergten Bronnen gevonden, 

Fa op

84 SESCHIUJVINC DÏR. RIJKEN EN STAATEN, 

op welker oppervlakte eene foort van geelachtige 

olie drijft, die, behalven in de Geneeskunde, ook 

menigvuldig tot het balfemen van lijken , fthilderen 

, vernisfen , enz. gebruikt wordt. De Zijdeteelt 

gaat hier mede flerk in zwang , en maakt 

een der voornaamfte takken van beftaan der inwooners 

uit. 

Het land heeft , even als de overige gewesten 

van Opper • Italiën , eerst onder het gebied der Romeinen, 

voords'onder dat der Longobardifche Koningen 

geftaan ; tot dat, naa het groote tusfchenrijk 

, ten tijde des Keizers OTTO I, twee voornaame 

familiën uit de twee grootfte fteden Modena 

en Ferrare , het gebied in handen kreegen. Deze 

familiën waren afkomftig uit het Huis van Este , 

eene ftad in het Venetiaansch gebied, en werden van 

daar Familia Atestana bij de Schrijvers genoemd. 

Door dit Huis van Este ontfing dit land , in de' 

tiende eeuw , den tijtel van Markgraaffchap , en , 

in de vijftiende, dien van Hertogdom , welken het 

nog voert. 

Men kan de gefchiedenis dezes lands dus in twee 

voornaame tijdvakken fchiften , naamlijk : 

I. Deszelfs beftuur van ann. 91o tot 1450. onder 

£2. Markgraaven, welke volgreeks met AZO I. Graaf 

van Este , als Stamvader , overleden in 970 een' 

aanvang neemt. 

II. Voords deszelfs lotgevallen, onder de Hertogen 

van Modena en Ferrare , beginnende met BE- 

R 0 s u s in 1450. tot op den tegenwoordigen tijd toe; 

de Hertog is wel een Leenman van het Roomfche 

Rijk.


Rijk , doch regeert zijne landen vrij en onbepaald ; 

is ook Gouverneur van Milaan, en heeft een inkoaien 

van elf tonnen gouds jaarlijks. 

Onder deszelfs gebied behooren : 

A. Het Hertogdom Modena; waar in de hoofdftad 

Modena, weleer Mtitina geheeten , tusfchen de rivieren 

Secchio en Tanaro. Dit is eene niet zeer 

aanzienlijke ftad, wijl de ftraaten eng, en de gebouwen 

oud en hoog zijnde, eene onaangenaame fomberheid 

in dezelve verfpretden ; men kan , in den 

zwaarften regen , de geheele ftad droogvoets doorwandelen 

, alzo 'er ter zijde van de ftraaten , voor 

de huizen , doorloopende overdekte gallerijen gevonden 

worden , dat zeekerlijk, bij liegt weder , 

veel gemak aan de inwooners verfchaft. Het Paleis 

, waar in de Hertog zijn verblijf houdt , is 

zeer bezienswaardig , zo om de veele kostbaare 

Meubilen , als kunftige Schilderijen , waar onder 

een van CORREGIO, verbeeldende de Herders, welken 

Maria endenjonggeboorenZaligmaaker desnagts 

in den ftal bezoeken , welk Schilderij , onder den 

naam van la notte di Corregio , of de nagt van Corregio, 

door geheel Europa vermaard is : het zonderlinge 

licht , dat het kind van zich fchijnt te 

geeven , is in dit kunstftuk zo krachtig bewerkt, 

dat het zelfs , fchoon de vengfters der gallerij gellooten 

zijn, terftond in 't oog valt. In de Domkerk 

hangt, onder in een' gewelfden kelder, onder 

den toren , een', met ijzer heilagen, put-emmer, 

welken die van Modena weleer in een' oorlog tegen 

die van Bologna , bij de muuren dier ftad , op de 

F 3 Bo


Bologneezen veroverd hebben , en beroemd geworden 

is, door het boertig Heldendicht van TOR- 

QUATO TASSO , > T W E I K E T A ] S H M E E R F T E . N D. E 

loort , onder den naam van la Secchia rapita , of 

de geroofde Emmer , door hem , in zijne jeugd , 

Uitgewerkt werdt. Voords zijn 'er nog verfcheide 

m.n aanmerkelijke Kerken en Kloosters in deze ftad. 

De fteedjens Nonantola, Rubiera, Susfuolo, Formiglne, 

Spilamberto , Scandiano , en Torrioela , die 

mede in het Milaneesch gebied liggen , zijn van 

weinig aanbelang. 

B. Het Landfchap Frignano , 't welk flegts eenige 

geringe vlekjens bevat. 

C. De Heerlijkheid Carpagnano. 

D. Het Landjen Soraggio , het welk in het Appenijnsch 

gebergte befloten is. 

E. Het Hertogdom Reggio , waar in de hoofd, 

ftad Reggio, beroemd als de geboorteftad van den 

Dichter LUDOVICO ARIOSTO; een zeer welgebouwde 

, en met uitneemende fraaije Kerken verflerde 

Stad , liggende aan den famenloop van verfcheidene 

kleine Riviertjens , door walken bet vertier 

van veele vvaaren en koopmanfchappen zeer 

begunftigd wordt. In dit Hertogdom zijn voords 

nog gelegen de fteedjens Berzello, Gualteo, en het 

Kasteel Canosfa , in de gefchiedenis bekend , wegens 

het trotfcbe gedrag van Paus GREGORIUS 

VII, welke zig aldaar , in Januari] 1077, bi] zijne 

Maitres MACHTILDA ophoudende, den Keizer 

HENDRIK IV, drie dagen agter een , blootsvoets, 

met wollen kleederen gedekt, in de felfte koude , 

zon-

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN, $7 

«onder eeten of drinken , op de voorplaats , in de 

open lucht , liet doorbrengen, ten einde zijn weêrfpannigheid 

te boeten , en weder in den fchoot der 

Kerke opgenomen te kunnen worden. 

F. Het Vorflendom Correnio , waar in een kleine 

ftad van dien naam, met een fterk kasteel. 

G. Het Vorftendom Pico , waar in het fteedjea 

Carpi ; en eindelijk 

H. Het Graaffchap Rifoio of Rollo. 

Van hier treeden wij over in 

HET HERTOGDOM MANTUA.. 

't Welk het andere gedeelte der bezittingen van 

het Oostenrijkfche Huis uitmaakt. Dit is mede een 

zeer vruchtbaar , en door de Po , Oglio , Menfo , 

Secchia , en andere rivieren , aangenaam bewaterd 

Land. 

De inwooners dezer landftreek pleegen voorheen 

Cenomani te heeten , en kwamen, toen in 568 het 

Longobardifche Rijk zijn' aanvang nam, mede onder 

dat gebied ; doch de Franken, dat rijk verdelgd 

hebbende, viel dit gewest den Keizer ten deel, en 

bleef onder deszelfs bewind tot den tijd toe , dat 

Italiën , naa het Tusfchen- Rijk , in allerlei kleine 

Staaten verdeeld werdt, als wanneer , in anno 

1328, de grond tot het Hertogdom Mantua gelegd 

werdt. 

Omtrent den jaare 1308 , gaf de twist, tusfchen 

de beide voornaame Mantuaanfche Familiën , de 

Pasfirini , en de Gonzaga's , gelegenheid tot die 

F 4 om-


ommekeer. LUDOVICUS GONZAGA behieldt de 

overhand , en wierp zig , i n ^ t o t H o o f d m a n 

der ftad Mantua op. Van daar verdeelt zig de gefchiedems 

Mantua, gevoeglijk in drie tijdperken. 

Het I. tijdperk begint met het jaar 1328 , en gaat 

tot 1433, geduurende welken tijd, Mantua door 

Hoofdluiden beftuurd werdt. 

Het II. neemt zijn' aanvang van i 4 3 3 _ 1 5, 0 

wanneer 'er Markgraaven het gebied voerden. 

Het III. van 1530 tot heden , onder het 'beftuur 

van Hertogen ; federt dien tijd is dit Hertogdom 

aan het Oostenrijkfche Huis gebleeven , en werdt 

vóór de Franfche Republikeinen het zelve bemag-' 

tigden, door den Gouverneur Generaal van Milaa. 

nen beftuurd. 

kalven de hoofdftad Mantua, bevat dit gebied 

met dan kleine plaatsjens , w i er enkele optelling 

hier voldoende geoordeeld zal worden, naa dat wijde 

hoofdftad eenigzins omftandiger befchreeven zullen 

hebben. 

Mantuais, zo wegens deszelfs zonderlinge ligging 

als overgroote oudheid, de voornaamfte ftad van ge! 

heel dit gedeelte van ItaUèn. De flvierj&w, door 

opzwelling over zijner oevers, fints onheugchelijke 

tijden , eene braak veroorzaakt hebbende , is daar 

door een meirtjen of moeras ontftaan , te midden van 

elke de ftad zeer vermaakelijk en fterk gelegen is" 

H-e oudheid gaat die der ftad Rome Jve ^ 

ven , daar fommigen zelfs beweeg , dat ze vóór 

den on ergang van Troje , en dus meer dan 430 

jaaren vóór Romens bouwing, en omtrent ,183 vóór ' 

01!»


onze tijdrekening, wanneer JEPTHA Richter in Israël 

was, geflicht zoude zijn, en wel door een' overouden 

Koning der Hetruscen , OCNO BIANOR geheeten 

, die dezelve , na den naam zijner Moeder 

11ANTA , Mantua genoemd zoude hebben. Wat 

'er van zij , immers VIRGILIUS noemt deze zijne 

geboorteplaats Mantuam avis divitem , Mantua 

rijk in voorouders. 

De ftad is in onderfcheiden eilanden of kwartieren 

verdeeld , welken door bruggen aan elkander 

verbonden worden, en is, wegens derzelver ligging 

in dit Meir, door de natuur, als 't ware, meer dan 

door de kunst, verfterkt. Hoe gunflig nu ook deze 

ligging tegen de aanvallen van vijanden zij, laat zij 

echter niet naa, des zomers, eene ongezonde lucht, 

voortkomende uit dit alsdan weinig beroerde en (tilfiaande 

meir, te veroorzaaken; waarom de vermoogendfte 

inwooners alsdan de flad verlaaten, en hun 

verblijf op hunne buitengoederen gaan neemen. 

Onder de voornaame gebouwen dezer flad munt 

de Domkerk , in veele opzichten , uit, zijnde een 

gewrocht van den beroemden JULIO ROMANO; 

verder is de Kerk van St. Andreas algemeen berugt 

wegens het bloed van den Zaligmaaker , het welk 

men voorgeeft , aldaar bewaard te worden ; gelijk 

men ook wil, dat de Romeinfche krijgsman en martelaar 

LONGINUS, die dit bloed uit de, met zijne 

fpies , geopende zijde van den Zaligmaaker , vergaard 

, en hier ter bewaaring zoude gezonden hebben 

, mede aldaar begraaven ligt. Het Paleis dér 

oude Hertogen is wel groot, doch thands vervall 

r a 

F 5 \

JO BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

len ; de aldaar weleer gevonden werdende Schilderijen- 

en Rariteiten - Gatierij is , door de Keizerfchen 

, in 1630 , bij het ftormenderhand inneemen 

der ftad , vernield geworden ; in de- kerk van dit 

Paleis , is echter nog een zeer groote rijkdom van 

kerkfieiaaden voorhanden. De Uuiverfueit alhier is 

in 1620 geflicht , en onder den naam van Koninglijke 

Academie van Wtetenfchappen en fraaije Letteren, 

door de Keizerin Koningin van Hongarije», 

ïn 1767, uit derzelver verval herfteld. Boven een 

der ftads Poorten , (taan drie marmoren Borstbeelden 

, naamlijlf van F R A N C I S C U S G O N Z A G A , 

V I R O I L I U S , dl BAl'TISTA MANTÜANUS. 

Ook is deze flad de geboorteplaats van den beroemden 

ItaHaanfeheti Dichter , T O R Q U A T O T A S S O . 

Twee mijlen buiten de flad , in het Dorpjen , van 

euds Andes , thands Pietoio of Pictola genoemd , 

tan men de geboorteplaats van V I R G I L I U S befchouwen. 

Men toont daar, nabij den vloed Mincio, 

nog een' grooten Populier, onder welken men 

wil, dat zijne Moeder hem gebaard zoude hebben. 

Men onderhoudt hier geduurig, tergedagtenisfeaan 

dezen Dichter , zulk een' boom , en als dezelve 

flerft , plant men weder een' anderen op dezelfde 

plaats. Dit is ook het eenige gedenkteken , dat 

men van dien grooten Dichter overbehouden heeft, 

behalven nog een flreekjen lands hieromtren, 't welken 

men nog Virgiliana noemt, als zijnde dit de 

plaats, waar het landgoed gelegen heeft, dat VIR 

G I L I U S van M / E C E N A S ten gefchenk bekomen 

hadde. Onder de Landlieden in dat oord, wordt 

nog

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 9Ï 

nog van VIRGILIUS , als van een groot en wonderbaar 

man , veel bij overlevering , doch zonder 

eenige kennis, gefprooken. 

De overige min aanmerkelijke plaatsjens , in het 

Mantuaansch gebied liggende , zijn : il Palazzo di 

Thé , een lustplaats, die in de gedaante van een T 

geflicht is ; Virgiliana , Pietoio , Coito , Gazolo , 

Urtiono, Gonzaga, en nog verfcheiden kleine vlekjens, 

te famen een getal van 24 uitmaakende. 

De ftad Mantua heeft mede veel geleeden door het 

verblijf der Franfche troupen op den italiaanfchen bodem; 

zij is eenige maanden zwaar belegerd geweest, 

en heeft zig, naa eene fterke tegenweer, onder het 

beleid van den Maarfchalk Graaf van WURMSER , die 

'er het bevel voerde , eindelijk moeten overgeeven. 

De groote BUONAPARTE , die , in de daad , de 

Paleizen oorlog aandoet , doch de hutten fpaart , 

heeft, doch uit een veel edeler beginfel oorlog voerende 

, als een tweeden A L E X A N D E R DE GROO 

TE , die in zijn beleg der Griekfche lieden, in de 

verwoesting der ftad Thebe, het huis van den Dichter 

PINDARUS beval te fpaaren , ook het fteedjen 

Andes , ter naagedachtenis aan den grooten aldaar 

gebooren Dichter VIRG ILIUS , van allen last des 

oorlogs ontheven. Zo naauw gaat den waarlijk 

grooten genie de kunst en kunftenaars ter harte , 

dat hij, zelfs te midden van het verdoovend krijgsgeluid, 

aan de naagedachtenis der vreedzaame Mufen 

hulde bewijst. 

Dit land dus weder befchouwd zijnde , kunnen 

wij in het gebied van Parma overgaan. 

DE


DE HERTOGDOMMEN PARMA, PIACEN 

ZA, EN GUASTALLA, OF HET 

GEBIED VAN PARMA. 

Deze Landen zijn , zo verre de gefchiedboeken 

geheugen , eertijds door de Over-Alpifche Gaulen 

(Gauli Transalpini) bewoond geweest, tot dat zij, 

in het jaar der waereld 3730, onder het gebied der 

Romeinen vervielen , van waar zij', anno Christi 

563, onder dat der Longobarden, en ann. 774 onder 

de Franken, en de Keizers uit dien Ham, gekomen 

zijn. 

De fteden Parma en Piacenza hebben vóór het 

Tusfchenrijk , en geduurende den twist der Guelphen 

en Gibellinen , of Paus- en Keizersgezinden, 

ilerk naar de vrijheid getragt, en die eikanderen onderling 

hevig betwist. 

Naa het Tusfchenrijk dongen twee voornaame familiën 

, uit elke dezer lieden, met wisfelbaar geluk 

naar de opperheerfchappij, naamlijk te Piacenza de 

famiiie van ALBERTUS SCOTUS, of de Scoti, 

vervolgends namen zij een geftadig verwisfelend 

deel in den oorlog, welken de Franfchen over het 

gebied van Milaanen voerden ; dan eens de zijde 

des Keizers, dan die van den Paus, en dan weder 

de Franfche zijde kiezende, na dat het lot des oorlogs 

een derzelven meest fcheen te begunftigen ; 

maar toen de Franfchen , in 1514 , dien oorlog 

Haakten , eigende Paus JULIUS II. zich beide de 

Prinsdommen Parma en Piacenza toe , en beleende 

dezelven , eindelijk , in anno 1545 , aan zijnen 

na-


natuurlijken Zoon PETRUS ALOYSIUS FARNE- 

SE , onder wiens familie dezelven 169 jaaren verbleeven 

zijn. Geduurende dat tijdvak hebben 'er 

zeven Hertogen uit dien ftam geregeerd , tot op 

FRANCISCUS, die, naa dispenfatie van den Paus , 

met de Weduwe van zijn' overleeden Broeder ODO- 

ARDUS, in het huwelijk tradt , wier Dochter 

ELIZABETH , in 1714 , aan PHILIPS V, Koning 

van Spanje , huuwde , op grond van welk 

huwelijk de Spaanfche Kroon, bij het Tractaat van 

Vrede in 1748, eisch op deze landen maakte ; aan 

welken eisch men ook voldeedt , ftaande die landen 

aan den Infant van Spanje DON PHILIPPUS 

"af, onder die voorwaarde , dat , ingevalle gemelde 

Infant zonder kinderen kwame te overlijden, of 

indien hij den Kroon van Spanje , of van Napels 

en SicNièn , aannam , deze Hertogdommen weder 

aan derzelver voorige bezitters , naamlijk het Huis 

van Oostenrijk, en den Koning van Sardinïèn, die 

e e n 

echter reeds, in 1743 •> gedeelte van dezelve aan 

Oostenrijk verkogt hadde , zouden vervallen. 

Het land is ongemeen vruchtbaar, en wel inzonderheid 

in Olijven, Truffels of groote Aardbuilen , 

Kastaniën, Koorn , Rijst, Wijn en Boomvruchten. 

De Weide, en derhalven ook het Vee, zijn zo Uitmuntend 

, inzonderheid omftreeks van Piacenza, 

waar men dezelven , door middel van beeken, welker 

water een vet flijm agter laat, bevogtigen 'en 

0 verwateren kan, waar door ze tevens onkostbaar en 

onverbeterlijk gemest worden. De beroemde Pav 

mefaanfche Kaas wordt 'er echter , gelijk wij bereids

n BESCHRTJVINC DER RIJKEN EN STAATEN, 

reids gezegd hebben, niet meer gemaakt ; maar te 

Lodi m het gebied van Milaanen. Men vindt 'er 

ook Berg of Steen - olie , welke uit de rotfen f,jpelt 

, Zoutgroeven en Mijnwerken , de laatften inzonderheid 

in het Apennijnsch gebergte , dat ten 

zuiden aan dit landfchap grenst. De rivier Lenza 

loopt tusfchen Parma en Modena door, terwijl de 

nvieren Tara , Nura en Trebia , naa dit gewest 

doorftroomd te hebben , zig in de Po ontlasten. 

De Steden , welken in di: land onze opmerking 

trekken, zijn voornaamlijk in Parma, de hoofdftad 

Parma, een redenlijk groote en volkrijke ftad, welke 

door het riviertjen Parma, in twee deelen verdeeld 

wordt , over welke drie lleenen brugsen liggen 

, die de beide halve gedeelten der fladâan elkanderen 

verbinden. De Romeinen plaatsten hier, 

m het jaar 564 naa Romens bouwing , eene Colonie 

of bezetplaats , en noemde dezelve , van de 

ronde gedaante , waar in zij ligt, P a r m a •, welken 

naam zij gewoon waren , aan hunne ronde armfchilden 

te geeven. De lucht is hier ongemeen zuiver 

en gezond, zo dat'er de inwooners doorgaands 

hooge jaaren bereiken : immers leest men , dat 'er 

ten tijde van Keizer VESP ASI a a n , t w e e Man! 

nen gevonden werden , die elk tot den ouderdom 

van 123 j a a r e n genegen waren ; de weilanden in 

het dal rondom de ftad , zijn reeds , ten tijde van 

den D.chter M A R T I A L I S , beroemd geweest, die 

'er ergens van zegt : 

Condet tt innmtros Gdfocd Parma g,tg es. 

Het Gallisch Parma kweekt ontelbre vette kudden. 

Ort.

WELKEN DEN RH1WSTROOM OMRINGEN. OS 

Onder de voornaame gebouwen munt het Hertoglijk 

Paleis , het welk met de Citadel, of het Kas« 

reel , door middel van een der bruggen , over de 

Parma, verbonden is, niet weinig uit ; men vindt 

in het zelve eene zaal van 100 fchreeden lang , en 

vijftig breed ; men pleeg hier ook een heerlijke 

Schilderijen - gallerij , en een uitmuntend Kabinet 

van rariteiten en kostbaarheeden aantetreffen; doch 

het zelve is , door DON CARLOS , naar Napelt 

overgebragt. De Hertoglijke Boekerij, welke men 

hier thands nog vindt , is uitmuntend , bedaande 

uit 50,000 boekdeelen , die allen prachtig in 

rood Turksch leder, en zwaar verguld op het fneê 

en plat , gebonden zijn ; zo dat men in een zaal 

van enkel gouden wanden meent te wandelen. De 

voornaam (le klasfe bedaar in Spaanfche boeken. 

Men vindt 'er ook een Landkaart van den jaare 

1367 , en dus wel de oudde , die ergens gevonden 

wordt. Ook zijn 'er verfcheiden Standbeelden 

, Urnas enz. die , in 1760, nabij het deedjen 

File ja , niet verre van Parma , uit de aarde zijn 

opgedolven. De tuinen van dit Paleis zijn mede 

bezienswaardig, wegens derzelver grot- fontein- ea 

beeldwerken. 

Nog aanmerkelijker echter is de groote Schouwburg 

aldaar, welke , op kosten en bevel van Hertog 

REINOUD, in itfig, geheel na den bouwtrant 

der Romeinen gefchikt is. Het Parterre deszelfs is 

vijf en zestig fchreeden lang , en agter het zelve 

maaken twaalf regelen zitbanken, die fchuins agter 

eikanderen oploopen, nog eene lengte van twee en 

zeg-

$5 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN• 

zestig fchreeden uit, het amphitheater is niet in Loges 

verdeeld ; maar de zitplaatfen omringen het zelve 

, even als in de Collisfea der oude Romeinen : 

de ftaanplaats, of het Parterre, datjtusfchen dezelve 

en het tooneel is , kan men drie voet diep vol 

met water doen loopen , als wanneer men, in dit 

kleine meir, fomtijds vergulde gondeltj'ens doet vaaren 

, terwijl de geheele Schouwburg-zaal van binnen 

, met gekleurde glafen , en andere lichten , 

heerlijk geïllumineerd wordt, 't welk , door het 

fchitteren in het water , en op het goud der vaartuigjens, 

een treffelijke vertooning maakt. Voords 

is deze, zo geweldig groote, Schouwburg zo kunftig 

voor het gehoor gebouwd , dat men de zagtfte 

ftem overal befcheiden hooren, en de woorden, die 

Vèr agter op het tooneel gefproken worden, overal 

befcheidentlijk verftaan kan; zonder dat echter het 

hardfte geluid, den geringften wederklank, die het 

gehoor zou kunnen hinderen, geeven kan. In een 

daar nevens gebouwde zaal, is een kleiner Schouwburg 

, die voor min omflagtige tooneelvertooningen 

gebezigd wordt. 

De Dom of groote Kerk is bezienswaardig-, om 

deszelfs heerlijk verwulft of coupel, die door den 

grooten CORREGIO , meesteragtig gefchilderd is. 

In de Capucijnen Kerk , vindt men de prachtige 

grafplaats van den dapperen Veldheer en Hertog , 

ALEXANDER FARNESE. De Univerfiteit en 

Academie , in 1601 alhier opgericht, wier leden 

den tijtel van Anonymi of naamloozen voeren , is 

tnede aanmerkelijk. 

Voords

WELKEN DEN RHÏJNSTROOM OMRINGEN. 97 

Voords maaken de fteedjens Colorno, Rosfenna, 

Foro Novo , en de kasteden Gue/fo, Tontanellato, 

Soragna en Monte Chiarugolo, de overige min aanmerkelijke 

plaatfen in dit gebied uit. 

Het Hertogdom Piacenza bevat: 

De hoofdftad Piacenza , dus genoemd , wegens 

heure vermaakelijke ligging , betwist den voorrang 

in fchoonheid aan Parma ; want, behalven dat die 

ftad met prachtige gebouwen verfierd is , ligt ze 

aan de rivier de Po, 't welke heuren handel zeer 

begunftigt , en heeft mede een goed kasteel. De 

Domkerk ftaat op een groot plein , 't welk geheel 

van Paleizen als omringd is. In de Kerk der Au. 

gustijnen wordt een kunstftuk vertoond , verbeeldende 

de kruisfiging van den Zaligmaaker ,ïuit één enkel 

ftuk hout overkunftig gefneeden. Voor het Stadhuis 

liaan twee heerlijk uitgevoerde metaalen Standbeelden 

te paarde, verbeeldende A L E X A N D E R 

E A R N E S E , en zijn' Zoon R E I N O U D IV. Het 

Hertoglijk Paleis , gelijk ook dat der edele familiën 

van S C O T I , L A U D I , ST. S E V E R I N S en an 

deren , zijn groot en fraai. Ook zijn hier ter ftede, 

in de Kloosters, veel aanmerkelijke Boekerijen; 

in die der Benedictijnen vindt men een keurig a£ 

fchrift der Pfalmen Davids , met rijke gouden letteren 

, op purperverwig pergament , gefchreeven , 

hebbende weleer, in de negende eeuw aan Koningin 

E N G E L B E R G A , de Vrouw van Keizer L O O E - 

WIJK II, in eigendom behoord. Voords is hier nog 

eene bezienswaardige Univerfiteit. 

Buiten deze ftad neemt de aloude'£7

9» BESCHRIJVING DER RIJRE'N EN STAATEN, 

van daar tot Remini, aan de Golf van Fenetiïn ; 

zijnde de landftreek, waar in beide de fteden Parma 

en Piacenza gelegen zijn , ten tijde der Romeinen 

Emilia geheeten. 

De mindere Steedjens van dit gebied zijn Sa/zo, 

waar de Zoutbronnen gevonden worden, Fiorenzola, 

Ponta Nura, Rotafreddo, Rouchaglia, en Gastel di 

St. Giovani, welke niets bijzonders opleeveren. 

Het kleine Prinsdom Guaftalla , wiens Hertogen 

uit de Markgraaven van Mantua afkomftig zijn, en 

dat, bij den Vrede van Aken, mede aan den Infant 

van Spanje toebedeeld werdt; flegts drie gemeene 

Duitlche mijlen lang, en { mijl breed, en bevatgce- 

ne aanmerkelijke fteden, dan alleen de hoofdftad. 

Guaftalla , eene kleine vaste Stad aan de rivier 

Crostoto, en de fteedjens Geotgio, Sabionetta, Bez- 

zola, Rivarolo en St. Martino. 

Van hier in het bereids befchreeveu Hertogdom 

Mantua overgaande , en het zelve doortrekkende, 

komen wij in een gedeelte van 

HET VENETIAANSCH GEBIED. 

En wel in de Landfchappen Ferona, Brescia en 

Bergamo, in het welke wij het vermaakelijke meir 

Garda , en de fteden Ferona, Brescia en Bergamo 

aantreffen. 

De geheele Venetiaanfche Staat, thands, mede onder 

de magt der Franfche Republikeinen gekomen zijnde, is 

de trotrche^r,W*/,y" cfeRegeeringsvorni, die'er zo 

veele eeuwen plaats gehad heeft, op eene verbaazende 

. wijze eensflags in een'zuivere Z)e» omtf,Vherfchaapen. 

Ferona is een, door de oude Hetruscen, aan de 

ri-

WELKEN DEN RHTJNSTROOM OMRINGEN. O? 

rivier de Athefis, Etsch of Adige geflichte, Stad ; 

zij was , ten tijde van Keizer AUGUSTUS, zo 

geweldig groot van omtrek en fterk bewoond, dat 

men, alleen uit deze ftad, 50,000 krijgslieden heeft 

kunnen werven. Thands Itaat het geheel getal heurer 

inwooners omtrent tot die hoogte. Nortilia , 

't welk thands dertig mijlen 'er van verwijderd ligt, 

pleeg te dier tijd deszelfs Voorltad te zijn. Van 

dezen alouden luister derzelven , is de onmeetelijk 

groote Romeinfche Schouwburg , wiens ruïnen 'er 

nog gevonden worden, een overtuigend naablijffel; 

welks arena of zandvlakte , waar de worftelfpelen 

enz. gegeeven werden , ovaalsgewijze , 11 roeden 

breed, en 39 roeden lang is, uit welke ruimte men 

naargaan kan, hoe geweldig groot het, dit alles omringende 

, gebouw geweest moet zijn ; zo dat 'er 

in deszelfs omvang 22380 menfchen zeer gemakkelijk 

geplaatst konden worden. Een groot gedeelte 

dezer zittingen en elkander zeer kunftig kruisfende 

toegangen tot dezelven, zijn nog zichtbaar. Men 

houdt dezen Schouwburg over het algemeen voor 

een werkftuk van Keizer AUGUSTUS. Verfcheiden 

andere Romeinfche oudheeden worden in deze 

ftad nog gevonden, als op het Raadhuis de Stand 

beelden van CATULLUS, CORNELIUS NE 

POS, PLINIUS, VITRUVIUS en H. FRACAS- 

T 0 R 1 u s , welke in Ferona gebooren zijn. De 

overige nieuwere gebouwen , als zijn de Domkerk, 

en andere geftichetn , munten niet zonderling uit, 

daar ze alle, door oudheid, een zeer vervallen aanzien 

hebben. De groote Boekerij, van 900 hand- 

G 2 fchrif-


fchriften , in de Domkerk , federt de agtfie eeuw, 

agter een ijferen deur , verborgen geweest zijnde , 

is , door den geleerden Veronees , SCIPIO MAT- 

T E I , weder ontdekt, en thands een groote zeldzaamheid. 

Deze Stad is, door de Franfchen, in de maand 

Meij dezes loopenden jaars 1797 , zwaar belegerd 

en gebombardeerd geworden , 't welk veel fchade 

aan (dezelve veroorzaakt heeft, waar na ze, op den 

5. Meij, zig heeft moeten overgeeven. Het trouwloos 

gedrag der Venetiaanen, welken niet alleen de 

Boeren ten platten lande , ten getale van 40,000, 

gewapend hadden , om dat gedeelte des Franfchen 

legers , het welk in de engte van Stiermark ftondt, 

van de overige troupen aftefnijden, maar nog daar 

bij in de fteden Padua, Ficenza, en in deze Stad 

Ferona , het fchrikkelijk voorneemen gefmeed hadden, 

om alle de zig daar of daaromtrent bevindende 

Franfchen, in de Heilige week, gewelddaadig van 

kant te helpen; welk lot ook een aantal zieken en gekwetsten, 

te beurt gevallen was, en in welken laagen 

moord, hunne wreedheid zo verre gegaan ware, dat 

ze te Ferona , op den tweeden Paaschdag , meer 

danf4oo Franfchen , verraderlijk vermoord , en de 

Lijken in de Rivier de Etsch , geworpen , ja zelfs 

een' Franschman , die , door het zwemmen , zig 

trachte te redden , te midden in die Rivier vervolgd 

, en den kop gekloofd hadden. Dit alles 

haalde deze flad de verwoesting , en de Republiek 

den oorlog op den hals. Echter de Venetiaanfche 

Raad, niet beftand tegen de magt der Franfchen , 

ont-

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. löl 

ontkende , dat deze wandaaden op zijn bevel gepleegd 

waren ; en koos welhaast den vriendelijken 

weg , door de Provinciën Bergamo , Brescia , en 

Ferona, aan de Franfchen aftellaan , die dezelven, 

na men wil, aan den Keizer zullen overlaaten, tot 

vergoeding van deszelfs afttand van de Oostenrijk' 

fche Nederlanden , en om aan deszelfs grenzen , 

aan den rechter oever van de Etsch, een gelijkvormiger 

gedaante te geeven ; edoch deze fchikking is 

nog tot geen beflag gekomen. 

Brescia is mede eene fraaije ftad', welke 50,000 

inwooners en veele groote gebouwen bevat. 

Bergamo , in het Bergamasco of Bergamsch gebied, 

welke flad men mede in dit gedeelte van het 

Venetiaansch gebied aantreft, is zeer oud; deszelfs 

inwooners zijn van ouds voor zeer fnedig gehouden: 

veele Kloosters en Kerken is al, wat zonderling in 

deze ftad voorhanden is. 

Hier treffen wij de waereldberoemde Alpen aan, 

welke trotfche gebergten wij , in het doortrekken 

derzelver , een weinig naauwkeuriger zullen trag- 

ten te befchrijven , en van daar in Zwitferland 

overgaan. 

HET ALPISCHE GEBERGTE. 

Dit geweldig uitgeftrekt gebergte, door het welke , 

Italiën zo wel van Duitschland, als van de Franfche 

Republiek, gefeheiden is, neemt deszelfs aanvangbij 

de Middellandfche Zee, tusfchen het gebied van Genua 

en het Graaffchap Nizza , waar die bergreeks den 

naam van de Zee-Alpen draagt; fcheidt vervolgends 

G 3


Piemont van dat gedeelte der Franfche Republiek , 

t welk eertijds Provence genoemd pleeg te worden, 

en vervolgends Savoijen , of het tegenwoordig del 

partement van Mont Blanc , van het gewezcne 

Dauphmé, zig verder noordoost waards uitftrekkende, 

vormt het, aan de zuidelijke deeleu van Zwif 

Jerland, dien zoom van geweldig breedc en hooge 

bergen, welken, bij uitzondering, de Alpen geheeten 

worden; fchoon deze naam ook, bij overneming, 

aan andere hooge bergreekfen gegeeven 

wordt; immers men fpreekt van Laplandfche Alpen, 

Beruaanfche Alpen enz. 

De Zwitferfche Alpen , (trekken zig voords noverder 

noordoostwaards Uit, terwijl de groote Bren- 

««• aldaar , onder de hoogden der Alpen gerekend 

wordt; ja zelfs loopen zij , met verfcheiden takverdeelingen 

, door Oostenrijk tot in Pruis/en , en 

iangs den Donau tot in Europisch Turkije»; gelijk 

zij zig ook westelijk door een gedeelte van de Fran- 

Iche Republiek, naar de voormalige Provincie La», 

guedocq , üitftrekken , en zig aldaar met het Pij re. 

neesch gebergte vereenigen. 

De meest in grootte uitmuntende Alpen zijn de 

*teUa, de St. Gothard, de Bernardsberg, ótLuck 

manier de Gemmi ; en aan de zijde der.Franfche ' 

Republiek, de Jura of Jurasfus, bij de Duitfchers 

de Jurten of Leberberg geheeten; doch de hoogde 

dezer bergen, waar voor men de Stel/a houdt, wordt 

geichat een zesde minder , dan een halve Duitfche 

m.jl hoog te zijn, en de hoogte van den Bnnner, 

W Tyr 

°t> 

z a I e e n 

derde van een Duitfche mijl kunnen 

haa-

WELKEN DEN RHIJNSTR0OM OMRINGEN. ICTJ 

haaien, en wordt dus , van den voet af tot den top, 

omtrent dertig maal zo hoog , dan de Westertoren 

te Amjlerdam, gerekend. 

Deze hoogte haalt echter, op verre na niet, bij 

die van fommige gebergten in andere Waerelddee- 

len , als men aanmerkt , dat de berg Stella, door 

SCHEUCHSER gemeeten zijnde, nog geen zes 

tienhonderd Franfche totfes haaien konde, daar on- 

dertusfchen de berg Chlmba Raco , in Peru , ,door 

de Franfche Academisteu gemeeten , gevonden werdt 

de hoogte van drieduizend tweehonderd en twintig 

zulke to'tfet te bedraagen. 

Dus is het een dwaaling, wanneer men de Alpen 

voor de hoogte Gebergten van den Aardbodem 

houdt ; en juist niet derzelver hoogte , maar der 

zelver groote uitgebreidheid en breedte , maakt ze 

ontzaglijk : iemand , die nimmer deze oorden be- 

zogt 'heeft , kan zig onmooglijk eene verbeelding 

vormen , van de vervaarlijke woeste tooneelen der 

eenzaame en grooifche natuur, welken men, in het 

overtrekken der Alpen, hier en daar, gewaarwordt. 

Op de toppen der hoogde bergen vindt men door- 

gaandsch vervaarlijk groote ijskolken , of merren van 

bevroozen water , 't welk aldaar , door de , tegen 

de toppen verbrijsfeld wordende, regenwolken uit 

geftort is, en als in vergaderbakken bewaard wordt, 

om het beneden - aardrijk , door eene geduurige 

langzaame afvlieting, met rivieren te voorzien. Zo 

wonder wijs en fchoon is deze aarde famengefleld, 

dat het eene voortbrengfel der natuur , door het 

andere , in deszelfs dienst en nut , te gemoed ge 

komen , en als 't ware, onderfchept wordt. Elk 

G 4 ' PP/

io 4 

BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

oppervlakkig aanfchouwer , zoude welligt met verwondering 

magen : waar toe dienen deze woeste 

oorden deze ruuwe gebergten, deze onbewoonbaar 

fireeken ? En juist zijn het deze barre en 

ongezellige gewesten , die de oppervlakte der aarde 

ja de gelegenheid Hellen van bewoonbaar , vruchtl«ar 

, en door handel en fcheepvaart , gezellig te 

zijn. i m m e r s s d e 2 Q d } g t b e w o o n d £ e n 

druk bevaaren, Rhijnftroom, heeft zijnen oirfprong 

aan zulk een woest bergoord te danken. De Rho, !e 

die , een groot gedeelte der Franfche Republiek ' 

vruchtbaar , en als tot een Eden, maakt, ontflaat 

wt het vreeslijk dor gebergte , la Fourche , of de 

Vork, na deszelfs gedaante aldus geheeten. De Aar 

de voornaamfte Rivier van geheel Zwitferland , en' 

«ie zig bij Swaben met den Rhijn vermengt h-cft 

zijn oirfprong in een fchrikkelijke ijskolk , welke 

op het gebergte Grimfèi, in het Canton Bern, ge-' 

vonden wordt. De groote Gothardsbtrg bevat den 

woesten oirfprong van de zoaangenaame als vruchtbaare 

en weelige Tisftno, die door Italiën ftroomr. 

De vreeslijk hooge Montblanc ftrekt tot een Landbaak 

over geheel Savoijen , terwijl de berg Cents 

het heerlijkfte gezicht over dat gewest, en over geneel 

Piemont, oplevert. 

Niets is aangenaamer , maar ook tevens gevaarlijker, 

dan het reizen in deze gewesten: de wegen 

door bet gebergte zijn over het geheel ongebaand, 

hobbelig , en gaan , langs fmalle paden , ter zijde 

van fthnkkelijk diepe afgronden , welks aanflaaren 

het hoofd doet duizelen. Dikwijls wordt men in 

zijnen weg gefluit, door het gemis van de gewoone, 

du^r

WELKEN DEN RIIIJNSTROOM OMHINGEN. Ja$ 

door de Zwitferfche Boeren en Bergbewooners tot 

hun eigen gemak ruuw opgeflagene, bruggen , die 

den eenen bergtop aan den anderen verbinden , 

en dikwijls , door overftroomingen van gefmol- 

ten fneeuw van de hoogere gebergten , weggerukt 

worden. 

Behalven dit ongemakkelijke op den weg, zo dat 

de reizigers dikwijls in het geval zijn , van , naa 

een' langen moeilijken arbeid doorworfteld te heb 

ben , weder langs denzelfden weg, met het zelfde 

gevaar, terug moeten keeren, is het reizen in deze 

gebergten ook zeer gevaarlijk , zo wel wegens de 

diepe afgronden, als duizelende fteilten, en de on- 

gemeene zwaare fneeuwftortingen , Lauwinen ge 

heeten , welken geheele dorpen , waar van wij be- 

voorens reeds een voorval bijgebragt hebben , be 

delven , en niet zelden de , daar door verraschte, 

reizigers onder den fneeuw verfmooren. 

Het , des winters inzonderheid , van de bergen 

affchietend ijs en fneeuw vormt , in de tusfchen- 

liggende dalen , hier en daar , geheele uitgebreide 

ijskolken, welken, wegens derzelver voor den voet 

ganger onbruikbaare gladheid, van het woord glit- 

fen of fullen, gletfcher, en van het franfche woord 

glacé, ijs, glacieres genoemd worden , welker ver 

wonderlijk grootsch voorkomen, inzonderheid, wan 

neer de zon heure ftraalen tusfchen dezelven fchiet, 

met geen woorden is aittedrukken ; waarom wij, 

de Tekenkunst te baat neemende , het zelve edoch 

flaauwlijk, in de bijgaande afbeelding van den groo 

ten GLETSCHER in Qrindelvaldt, bij de ftad Bern, 

waar de Vloed Lutfchinen uit het ijs voortkomt, 

G 5 heb-

TOfJ BESCHRIJVING DER. RIJKEN EN STAATEN, 

hebben trachten voortedellen. Dit ijs wordt, door 

de inwooners dezer gebergten, in heete ziekten als 

medicijn gebezigd. 

Bij deze ijsmeiren bevinden zig voords niet zelden 

de heerlijkde krystal • groeven , en van de bergen 

afdruipende, en aan derzelver voet zig vormende 

, pyramiden van dropfteen (ftalactites) , welke 

de zonderlingde fpeelingen der natuur , in alleileie 

glinderende gedaanten , opleveren. 

Onder de Gedierten, welken zig hier meest ophouden 

, en aan deze oorden eigen zijn , telt men 

voornaamlijk de Gems (Rupicapraj of Steenbok , 

die de hoogde bergtoppen bewoont, en met grooc 

levensgevaar , door daar op afgerichte jagers , gevangen 

wordt.' Bij dezen kan men , als een beitendig 

bewooner der Alpen , nog voegen , het 

Marmeldier (Mus Alpinus of Marmotte) , 't welk 

eene foort van Das is. Het merkwaardigde van dit 

dier is , dat het zig , bij den aannaderenden winter, 

of wel reeds in het begin van October, in de 

holen der bergen te flaapen legt , en tot het begin 

van de Meijmaand aldaar vertoeft , zonder eenig 

voedfel te gebruiken ; elk dezer dieren bereidt zig 

aldaar eene afzonderlijke legerltede van droo, hooi 

of dorre bladen , en wel elk op den afdand van 

vier of vijf duimen van eikanderen ; vervolgends 

maaken zij den ingang hunner holen zo dicht toe, 

dat het niet moogelijk is , dezelven des winters te 

ontdekken ; waarom de lieden , die op derzelver 

vangst afgericht zijn, welke niet anders, dan geduurende 

hunnen winterflaap , gefchieden kan, genoodzaakt 

zijn , des zomers , omdreeks hunne holen , 

ftaa-

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. I07 

ftaaken of kenmerken in den grond te fteeken, ten 

einde die , des winters , weder te kunnen vinden; 

als wanneer ze die open graaven , en als dan gemakkelijk 

zulk eene geheele familie van flaapende 

Marmotten , van hunne legerfleden ligten kunnen ; 

doch dit moet in het felst van den winter gefchieden 

, wijl ze , bij de geringfte warme lucht, die 

in hunne holen dringt , weder ontwaaken, en dieper 

ingraaven , zo dat men ze dan met geene mogelijkheid 

magtig kan worden. De lange flaap van 

dit dier heeft veelen, die weeten , hoe ligtelijk de 

fpijze , in den flaap , in de maag vervuilt, en hoe 

verteerend het maagfap zelve is , dat, niets in de 

maag aantreffende , de vezelen derzelve wegvreet 

en verteert , verwonderd doen ftaan , hoe het mogelijk 

is , dat dit dier , den gcheelen winter over, 

in dien ftaat van flaap , gezond konde doorbrengen 

; doch die verwondering houdt op , en maakt 

plaats voor de verbaazing over de ongemeene wijsheid 

, welke 'er in de werken der natuur wordt 

waargenomen : wanneer men verneemt, dat deze 

dieren , om het bederf der fpijze in de maag , geduurende 

hunnen flaap , te voorkomen , veertien 

dagen lang , vóór ze zig ter rüste begeeven , geen 

het minde voedfel nuttigen , en , ten einde den 

fcherpen aart, van het alverteerend maagfap , te 

verzwakken en te temperen , geduurende al dien 

tijd , niets anders dan water drinken. 'Er blijft 

nog eene vraag over , naamentlijk , hoe het mogelijk 

zij , dat dit dier , wanneer het , naa dien langen 

llaap , weder ten voorfchijn komt , niet geheel 

door uitwaasfeming uitgeteerd en vermagerd is ? 

doch

I08 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

doch de ervaarne j'agers weeten ook deze zwaarigheid 

, door hunne ondervinding , optelosfen ; zij 

vinden naamlijk het flaapend dier met den kop en 

neus in het agterfte gedeelte des lighaams gedrukt, 

en zo als een' hoepel in een gerold , zo dat een 

groot gedeelte van den adem weder in het lighaam 

terug keert , en het verlies der uitwaasfemingen in 

gelijke reden vergoedt. Veele fabeltjens heeft 

men wegens dit zonderling dier in zwang gebragt ; 

dOch het hier aangevoerde , dat uit den mond van 

de jagers zeiven overgenomen is, kan met grond als 

waarheid worden aangenomen. 

Veele Roofvogels houden zig ook in dit gebergte 

op, onder welken een foort van Arend, door de bergbewooners 

de Lammeren - Gier geheeten , opmerking 

verdient, en zig boven allen, zo in groote als kracht, 

onderfcheidt, daar die vogels dikwijls geheele Steenbokken, 

Verkens en Lammeren in deklaauwen opneemen, 

en naar hunne nesten voeren, om die aldaar te 

verfcheuren; ja niet zelden is dit ongeluk aan kinderen 

Overgekomen. Merkwaardig is , in dezen reusachtigen 

Vogel, de wonderlijke tengerheid , of liefst 

doorfchijnendheid, van zijn, anders Merk, gebeente, 

waar door dit grof beengeftel zo ligt is , dat het 

dit dier , in zijne vlugt , het geringde beletfel niet 

toebrengt. 

De groote menigte van Planten en zonderlinge 

Kruiden , welken hier in de dalen en in het hangen 

der bergen , door de Kruidkundigen , onderfcheiden 

worden , als ook het groot aantal verfchillende 

foorten van Mineraalen , welken men in de 

groeven en bergholen aantreft , maakt deze oorden 

tot

WELKEN DEN RHijNSTROOM OMRINGEN. 100 

tot een wijduitgeftrekt leerfchool voor den Natuurkundigen 

, en een uitgebreid tooneel van de ondoorgrondelijke 

werken des Scheppers voor elk wijsgee* 

rig befchouwer dezer natuurwonderen. Ook worden 

in dit gebergte, na fommiger bericht, eenefoortvan 

Draaken gevonden , 't welk fabelagtig zoude voorkomen 

, zoo niet de groote LINN/EUS de Draak onder 

de wezenlijk beftaande Gedierten gerangfchikt , en 

denzelven Africa en de Indien ten woonplaats gegeeven 

hadde. 

De eenvouwige zeden der , als van het overige 

der maatfchappij afgezonderde, Alpbewooners, gelijk 

ook hunne bezigheeden, uitfpanningen en leevenswijzen 

, kan men meesterlijk befchreeven vinden 

in het uitmuntend Dichtftuk van den grooten 

H A L L E R , betijteld die Alpen. 

De Alpifche Gebergten nu overgetrokken zijnde, 

geleidt ons de befchouwing onzer Landkaart in 

DE REPUBLIEK ZWITSERLAND. 

Dit Gewest grenst, met zijne geheele westzijde, 

aan het oostelijke gedeelte van de Franfche Republiek 

, waar van het , voor een groot gedeelte , 

door de hooge gebergten van den Jura of Jurasfits 

afgefcheiden wordt. Ten noorden paalt het aan 

een gedeelte van Duitschland , als is de Elfas en 

de Zwabifche Kreitz. Ten oosten ligt de Oostenrijkfche 

Kreitz , en het Graaffchap Tyrol; en ten 

zuiden heeft het de , door ons reeds befchouwde, 

Landfchappen van Savoijen , het Milaneesch gebied 

en de Republiek Venetïèn: door welke ligging 

de

JIO BESCHRIJVING DHR RIJKEN EN STAATEN, 

de gedaante van Zwitferland, met deszelfs Bondgeuooten 

en aanhoorige Landfchappen , zig als een 

geregeld langwerpig vierkant , op de Kaart voordoet 

; hebbende oosten westwaards in uitgeftrektheid 

omtrent vijftig, en zuiden noordwaards omtrent 

veertig uuren gaands; liggende bijna tusfchen 

de 46 en 48 0 

noorder breedte, zijnde over deszelfs 

zuidelijke helft als geheel met hooge gebergten bedekt 

, die den toegang tot dit land moejjelijk , en 

deszelfs vrijheid beflendig maaken. Daar men van 

de zijde van Italiën , flegts door vier enge , en 

daar bij nog zeer gevaarlijke , wegen , in dit land 

genaaken kan ; als uit Piemont en Savoijen over den 

hoogen berg Cents en den St. Bernards berg ; uit 

het Milaneesch over den Simpelen berg , en uit de 

Landvoogdijen in Italiën , die te vooren aan Milaan 

behoord hebben, geeft de groote St. Gothards 

berg toegang tot in het binnenfte van Zwitferland. 

Ten noorden is het land vlakker en ook vruchtbaarer 

in weilanden, en allerleie geboomte, bosfchen 

enz. ; doch de grond overal meest hard en droog 

zijnde , vereischt een' zwaaren arbeid ter bebouwing 

, en heeft beftendige regens noodig , die 'er 

ook , door het geduurig fluiten der regenwolken 

tegen de toppen der hooge gebergten, dikwijls en 

overvloedig vallen. Tarw, Rogge, Garst, en andere 

Graanen , als pok Orange • Citroen - Vijgen - 

Dadel- en diergelijke boomeu, willen'er wel voort. 

De Walnoot, dient 'er, ter vervulling van den wijn, 

die 'er niet overvloedig wascht, geevende de Druiven, 

die 'er groeijen, flegts een' zuuren en groenen wijn op. 

Ai-

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. III 

Alleen de wijn van de Kust (Fin de la Coté), die 

aan de noordzijde van het Meir van Geneve wascht, 

ïs alleruitmuntendst, en wordt zelfs boven de Champagne 

en Bourgogne wijnen gefchat. De witte wijn 

van Faux is zeer zagt op de tong, en de wijnen, 

welken aan den Rfn'jrt groeijen , zijn zeer gezogt en 

alom beroemd. 

Het Land is oudtijds door de Helvetii bewoond 

geweest, waar van men reeds , ten tijde van ANc 

u s MARTIUS, leest, dat zij een' inval in Italiën 

ondernamen : 56 jaaren vóór onze tijdrekening Haken 

de inwooners hunne hutten en wooningen in 

den brand , en vielen in Galliën ; doch de Gallen 

riepen de Romeinen te hulp , die de Zwitfers, onder 

het beleid van JUL. C/ESAR, weder naar hun 

land joegen , en onder het gebied van het Roomfche 

Rijk bragten. 

Zwitferland behoorde dus een' geruimen tijd onder 

het Roomfche Rijk; vervolgends werdt het, in 

de vijfde eeuw , nog gedeeltelijk onder het gebied 

van het Roomfche Rijk zijnde , door de Bourgogners 

en Duitfchers overvallen, en gedeeltelijk door 

dezelven bezeeten. 

Naaderhand werdt dit gedeelte , door de Franfchen 

, onder Koning CLOVIS, bemagtigd , en 

aan Frankrijk gehecht , tot op den dood van LO- 

DEWIJK de Godvruchtige, welke het zelve aan zijn 

Zoon LOTHARIUS naaliet , wordende dit Land 

dus aan het Lotharisch Rijk gehecht; vervolgends 

in den jaare 870, voor het grootfte gedeelte, door 

de onderlinge landverdeeling , tusfchen den Franfchen 

Koning K A R E L de Kaale , en den Keizer 

LU-


LUDOVICUS GERMANICUS, met het Duitfche 

Rijk vereenigd , en door Keizerlijke Landvoogden 

beftuurd , wier gebied zo dwingelandsch en eigen-' 

dunkelijk was, dat de inwooners'er zig tegen begonnen 

te verzetten ; eindelijk kwam 'er een geboo- 

ren Zwitfer , RUDOLPH VAN HABSBURG, tot 

de Keizerlijke waardigheid , en deze hieldt den 

Adel , uit liefde voor het volk , redenlijk wel in 

toom; doch, naa zijn overlijden, werden de Zwitfers, 

door zijnen Zoon en opvolger ALBEUTUS I. 

VAN OOSTENRIJK, nog ruim zo hevig, dan te 

vooren , gekweld en gedruktimmers , zekere 

Landvoogden in Uri en Unterwalden , genoemd 

LANDENBERG en GEISLER, of G E S L E R , 

deeden hunne onderhoorigen de vreeslijklle onderdrukking 

gevoelen , welke zo hoog liep , dat zig 

drievermoogendeLandlieden, metnaamen WERNER 

STOUFFACHER, ARNOLD MELCHTHAL en WALTHER 

FURSTEN , onderling verbonden, om deze geweldenaarijen, 

na hun vermogen, te weeren: zij bragten 

eenige vrijheidlievende bekenden mede in hun verbond 

, dat zij in den jaare 1307 flooten , en niets 

minder ten oogmerk hadt , dan om de Keizerlijken 

met geweld ten lande uittedrijven. De Landvoogd 

GEISLER van dit voorneemen bericht ontfangen 

hebbende , deedt , om den weêrfpannigen 

van den hem nog getrouw gebleevenen, te onderkennen 

, zijn' hoed op een' Hok op de markt van 

Altdorf zetten , met last , dat de voorbijgangers 

dien hoed den zelfden eerbied, als aan hem zeiven, 

bewijzen zouden ; onder dezen weigerde zekeren 

WILLEM TELLdat eerbewijs te doen, waarom 

hij

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN» 

hij door den Landvoogd gevangen genomen , en , 

daar hij den roem hadt, van uitfteekend met den boog 

te kunnen omgaan, veroordeeld werdt om een' appel 

van zijns zoons hoofd aftefchieten. W I L L E M nam, 

tegen deverwagting desLandvoogds, die harde proef 

aan, en fchoot ook, met een'pijl; den appel van het 

ontbloote hoofd zijns zoons af ; daar hij nu nog 

een' pijl in zijn' koker over gehouden hadde , vroeg 

de Landvoogd hem, wat hij met dien wilde verrichten 

, waarop T E L L andwoorde : zoo ik mijn zoons 

hoofd getroffen hadde, zoude ik dezen in uw hart ge. 

fchooten hebben. Om dit vrijmoedige andwoord , 

werdt W I L L E M T E L L terftond gevat, en , op last 

van den dwingeland , in een fchip gezet, om hem 

aan den oever van het meir Lucern , in een Slot, 

gevangen te zetten. Doch een vreesfelijk onweder 

overviel hen, geduurende'dezen watertogt, waarom 

T E L L van zijn' boeijen ontflagen werdt, .om te 

helpen roeijen : deze gelegenheid nam hij waar , 

roeide het fchip op ftrand , fprong 'er vaardig uit 

op een' klip, welke nog voorhanden is, en Tellensplaat 

geheeten wordt, en ftiet het vaartuig, met zijn' 

boog, weder van wal, aldus de handen zijner wagters 

ontkomende. De Landvoogd vervolgde hem 

voords in eigen perfoon , maar T E L L hem , in 

een engte bij Kufenak ontmoetende , fchoot hem, 

met zijn' overgehouden pijl , van het paard af, 

waarnaa hij, over het gebergte, naar het landfchap 

Uri vloodt. Naa welken tijd hij al verder de Boereu 

in zijn belang trok , en zo grooten aanhang 

kreeg , dat hij met dezelven, in 1308, op Nieuw- 

H jaars-


jaarsdag, al de Sloten der Edelen durfde overvallen, 

en die )3oerenplaagen, waar onder ook de dwingeland 

LANDENBERG , gedeeltelijk doodfloeg, of ten lande 

uitdreef, het welk alles aanleiding tot de opgevolgde 

onaf bangelijkheid' der Zwitfers gegeeven heeft. 

Keizer A L B E R T I. naamlijk, in dat zelfde jaar, 

door fluikmoordenaars , van kant geholpen zijnde, 

werdt, door H E N D R I K VII. van Luxemburg, op 

gevolgd; doch deze Keizer (laakte de verdrukkingen 

vervolgingen tegens de eedgenooten, en bekragtigde 

zelfs in 1309, hunne oude voorrechten, verklaarende, 

dat zij voordaan niet van het Huis Oostenrijk, maar al' 

leen van den Keizer zouden afhangen. Naa den dood 

van Keizer H E N D R I K VII. , verkooren de Keur- 

vorften , onderling met eikanderen oneenig zijnde, 

tevens L O D E W I J K VAN B E I J E R E N en F R E D E - 

R I K V A N O O S T E N R I J K tot Keizers. De Zwit 

fers , die het Huis van Oostenrijk , wegens de tij. 

rannij van A L B E RTTJS ƒ., een' onverzoenlijken 

haat toedroegen, kozen de zijde van L O D E W I J K , 

die vervolgends, tot de Keizerlijke waardigheid'ge 

komen zijnde , het Verbond , door de drie zoge 

noemde Rijksfteden, Schweitz, Uri en Unterwalden 

gemaakt zijnde , in 1315 , bekragtigde. Dit was 

echter flegts de aanbreekende morgenftond hunner 

vrijheid ; zij moesten nog veele gevaaren doorvvor- 

ftelen , eer zij den gewenschten dag derzelve za°en 

aanbreeken ; immers omtrent zeven jaaren laater , 

wanneer ze zig inmiddels al meer en meer verflerkt 

hadden , toog de Aartshertog L E O P O L D , Zoon 

van A L B E R T , met een leger van twintigduizend 

man,

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 11$ 

riian , tegen hen op ; hij wilde daar mede door de 

engte , genoemd Morgarten , tot in het Canton 

Schweitz , doordringen ; doch de Eedgenooten , in 

tijds van zijn voorneemen verwittigd zijnde , ontfingen 

hem aldaar zo wel , dat zij hem , met verlies 

van duizend a vijftienhonderd man , op de vlugt 

dreeven : deze beflisfende ilag viel voor in den jaare 

1315 , in welk jaar dan ook de altoosduurende Alliantie 

, onder den naam' van het Zwitferfche Eedgemotfchap 

, tusfchen acht Steedeu en Cantons, te 

weeten Zurich , Bern , Lucem , Uri, Schweitz , 

Unterwalden en Zag , geüooten werdt ; daar bij 

voegde zig vervolgends , in 1481, Freyburg en Solothurn, 

in 1501 Ba fel en Schafhaufen, en eindelijk 

werdt, in 1513, Appenzell, mede in het Verbond 

aangenoomen. Zo dat het Eedgenoodfchap , ten 

huidigen dage , nog uit dertien Cantons of Landfchappen 

beftaat, waar bij de ftad St. Gallen, en het 

land van den Abt van dien naam , als ook de fteden 

Muhlhaufen en Biel, de Graauwbunders, Wallis, 

Neuenburg en Gerieve, zig als geasfocieerden en geconfcedereerden, 

in laatere tijden , gevoegd hebben. 

In dien ltaat van gevestigd verbond hebben zij s 

als zijnde eene zeer ftrijdbaare Natie, toch nog geduurig 

in oorlog geleefd , en wel eerst tegen den 

Heer VAN COUCHÏ, die , de Dochter van LE oi> 

o L Ü van Oostenrijk gehuuwd hebbende, met haar 

eenige Steden en Kasteelen in den Elfas , ten huwelijksgoed 

ontfangen , doch dezelven nimmer opgeëischt 

hadde ; zijn Zoon echter , die aan eene 

Engelfche Prinfes huuwde , was daar in zo toegee- 

H 3 vend

Iï6 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

vend niet, maar kwam, met een leger Engelfchen, 

in 1375, dezelven vorderen. De Zwitfers hielpen, 

in dit geval, de Oostenrijkers, en floegen het Engelsen 

Leger tusfchen Bern en Solothurn , naa een 

hevig gevegt , op de vlugt ; welke aanmerkelijke 

daad dooreen gedenkteken, bij Fraubrunnen, nog 

aan de vergetenheid onttrokken wordt. — Sedert 

vervielen de Zwitfers weder in onmin met de Oostenrijkers, 

wijl verfcheiden hunner Cantons in het 

Verbond der Duitfche Steden gelokt waren; het gene 

men vreesde, dat op eeue geheele ontbinding van 

hun eedgefpan ftondt uitteloopen. Een beflisfende 

flag bij Sempach, waar in de Zwitfers het veld behielden, 

hadt echter in 1389, een heiland van vijftig 

jaaren, en dus zo goed als een^vrede , ten gevolge. 

In 1450 mengden zij zig in den kerkelijken twist, 

over de drie te dier tijd gelijktijdig gekoozen Paufen, 

welke twist te Confianz, in eene Kerk ver adering, 

ten einde gebragt zoude worden ; bij welke gelegenheid 

zij gedwongen werden , om de goederen 

van Hertog FKEDERIK van Oostenrijk , in Zwitferland 

, verbeurd te verklaaren, wijl die Hertog, 

door het hevig voorflaan van Paus JAN XIII. , in 

dat Concilie , zig den waereldlijkeu en kerkelijken 

ban, op den hals gehaald hadde. Hier door wonnen 

de Zwitfers, zonder veel bloeds daar aan op te 

offeren , het land Argaw, waar in de flad Baden, 

en het geheele Graaffchap Leurburg. De Oostenrijkers 

trachtten zig welhaast over dit geval te wreeken, 

en zaaiden twist tusfchen de Cantons, welke 

zo hoog liep, dat Zurich zig aan de zijde van den 

Her-

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINCEN. H7 

Hertog F R E D E R i K , toen Keizer zijnde , begaf, 

en 'er werkelijk een hevige oorlog ontftondt, die 

den Zurichfen Oorlog genoemd werdt. Oostenrijk 

beweegde niet alleen alle de Duitfche Vorften, maar 

zelfs den Koning van Frankrijk , en den Hertog 

van Eourgondiïn , om deel in dezen krijg re neemen, 

en de ttad Bafel te belegeren, welke echter door de 

Zwitfers, in den beruchten St. Jacobs Slag, Anno 

1444, ontzet werdt; fchocn 'er van de twaalfhonderd 

Zwitfers flechts twaalf over bleeven. Hunne 

verdere verfchillen, zo met de (tad Milaan in 1467, 

als met den Hertog van Bourgondiïn en Graaf van 

Holland , KAREL DE STOUTE, hielden hen in 

geduurige onrust , bij welke laatstgenoemde oorlog, 

die , door aanhitfing van LODEWIJK XI. van 

Frankrijk, drie volle jaaren bloedig gevoerd werdt, 

Hertog KAREL DE STOUTE , in het beleg van 

Nancij , in 1477, het leven in fchoot. Naaderhand 

met de Franfchen in verbondgetreedenzijnde, 

leverden zij, in 1480, aan den Koning zesduizend 

man : deze is de eerflemaal geweest , dat eenig 

Mogenheid krijgsvolk gehuurd of gekogt heeft, en 

de, anders zo vrijheidlievende, Zwitfers, zijn juist 

de eerde Natie, die zodanig een'redenloozen handel 

hebben beginnen te drijven ; waar naa de Franfchen 

, in hunne oorlogen onder KAREL VIII. en 

LODEWIJK XII. , veel gebruik van die Zwitfers 

gemaakt hebben; doch men zag weldra het naadeelige 

van deze gehuurde matifchappen ; immers, de 

Hertog van Milaan, die mede veel Zwitfers onder 

sijn krijgsmagt hadt, door de Franfchen, mede met 

H 3 Zwit-


Zwitfers beoorloogd wordende, zag zig gedwongen 

van zig aan de Franfchen overtegeeven , wijl zijne 

Z-vitfers weigerden om tegen hunne Landgenooten 

te vechten. Zij hebben voords de Franfchen zeer 

veel afbreuk gedaan , doch leeden , in 1515, een 

aanmerkelijken nederlaag bij Marignan, in het Milaneefche, 

zo dat ze , in 1529, tot vrede, en het 

fluiten van een Verbond , genoodzaakt werden. 

Omtrent dien tijd , begon de Hervorming in Zwitferland, 

onder aanvoering van U L R I C U S Z W I N - 

G L I U S , het land in roer te flellen , in welke beroerten 

de ftad Geneve , die dezelven zeer begunftigde 

, veel te lijden hadt ,• wordende door den 

Hertog K A R E L EMANuëL van Savoijen met oorlog 

overvallen , en zelfs des nagts , in December 

I602 , met bepaaldelijk daar toe vervaardigde kunftige 

en fterke ftormladders beklommen; welke aanflag 

echter ontdekt , en de Savojaarden verdreeven 

werden ; naa welke verlosfing de ftad nog jaarlijks 

een' Dankdag houdt , die de Escalade of beklimvnng, 

geheeten wordt ; naa welken tijd de Vrede 

tusfchen de oneenige Cantons, te Rafchaw, bevestigd 

werdt, waar door Zwitferland, als men eenige 

kleine twisten uitzondert, eene beftendigerust, vrijheid 

van Godsdienst en welvaart , genooten heeft ; 

daar het thands met de Franfche Republiek, als 't 

ware, verbroederd, en een deelgenoot van deszelfs 

glans geworden is. 

De Republiek der Zwitfers dan , om tot de eigentlijke 

befchouwing derzelve overtegaan , is verdeeld 

in dertien Gewesten of Cantons , waar van 

fotn-

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. Jl? 

fommige den Protestantfchen , anderen beide deri 

Hervormden en Roomsch Catholijken, en nog anderen 

, welke alleen den Roomsch Catholijken Godsdienst 

aankleeven ; en wel 

I. De Cantons Bern. II. Ba fel. III. Zurich, en 

IV. Schaf haufen; zijn Protestantsch. 

V. Glaris ; en VI. Jppenzell, gemengd ; en 

VII. Solothurn. VIII. Freyburg. IX. Lucern. X. 

Zug. Xt. Schweitz. XII. Ury. en XIII. Unterwalden 

, zijn Roomsen Catholijk. 

Alhoewel hunne verbroedering met de Franfche 

Republiekeinen welligt gelegenheid geeven zal, om 

'er den Staat van de Kerk aftefcheiden , en deze afzonderingen 

te doen ophouden. 

Tot dit Zwitfersch Bondgenoodfchap hebben zig 

mede gevoegd , en worden onder het zelve begreepen 

: 

zz.) De Republiek of het Land der Graubunders. 

I.) Waliiferland of het Valteline; eene Heerlijkheid, 

c.) Valais, d.j Bien. e.~) het Graaffchap Neufchatel. 

ƒ.) de ftad en Republiek Geneve. g.j de ftad St.Gal. 

en h.j het Land van den Abt van St. Gallen. 

Ons oogmerk is niet, om alle deze volkrijke en 

digtbewoonde oorden , die des noods , wijl elk 

Landman, in tijde van oorlog, tot een' Krijgsman 

herfchaapen wordt, wel 300,000 man te velde kunnen 

brengen, omftandig in al derzelver kleine fteedjens 

en ontallige dorpen, te befchrijven of optenoe» 

men ; daar toe behoort men de omflagtiger Geographiën, 

als die van BUSSCHING en anderen, naa 

te (kan ; ons voorneemen is flegts, de Hoofd- en 

H 4 voor-


voornaamfle Steden van elk Canton aan te haaien , 

en , in gevolge van dien , een' aanvang te maaken 

met het Canton Bern , zijnde wel het vruchtbaarfte, 

en met veele wateren doorfnedene , Landfchap 

van geheel Zwitferland. 

Het Uernfcbe gebied wordt eigentlijk in het Roman* 

fche en Duitfche land, en het land van Vaud, verdeeld 

; is fterk bewoond, doch bevat, behalven de 

Hoofdflad , geene aanmerkelijke Steden : deszelfs 

Hoofdftad isi?m;, (Berna of Arctipolis, AeBeerenfiad 

geheeten , welk dier zij ook in heur wapen voert). 

Zij is aangenaam in Nuchtland op een Schiereiland \ 

aan de rivier de Aar, gelegen; de Straaten zijn breed \ 

inzonderheid de hoofdftraat , in welken, aan beide 

zijden der beek , die 'er door heenen loopt , twee 

wagens nevens elkander kunnen rijden , zonder de 

voetgangers te hinderen. Verfcheide Kerken worden 

in deze flad gevonden, waar van de Groote of 

hoofdkerk, St. Vincents Monfter, in 143 1 gefticht 

de voornaamfle is ; het Raadhuis heeft een fraai 

voorportaal, dat op twee colommen van Jaspis rust 

en de markt of plaats voor het zelve , j s met een 

groote Fontein verfierd. De flad heeft, in i I 0 I 

derzelver Lnaam bekomen van den Stichter , Her 

tog BERTHOLD VAN ZARINGEN, die hier ter 

plaatfe voorgenomen hebbende eene flad te flichten 

denzelven befloot te noemen na het eerfle Dier ' 

dat hem uit het gebergte te gemoed zoude komen,' 

en dat was een lieer. Ter gedachtenis hier van, 

wordt 'er ook doorgaandsch een Beer, i„ een fraai 

gemetfeld en kostbaar fleenen hok, bij de grootfle 

poort

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. ISX 

poort der ftad , in leven gehouden ; men pleeg 'er 

echter voorheen meerer te onderhouden. De Boe. 

kerij dezer Stad , als ook het Tuighuis , waar in 

men nog eenige metaalen ftukken vindt , die , op 

Hertog KAREL van Bourgondïên , veroverd zijn, 

benevens het Harnas van B E R T H O L U , en een 

Standbeeld van T E L L , bezig met zijn'Zoon den appel 

van het hoofd te fchieten, aan de waarheid van 

welk voorval hier echter getwijfeld wordt. De Academie 

is , wegens het groot aantal van beroemde 

Geleerden , zeer merkwaardig. De Regeering dezer 

flad beftaat uit een' grooten en kleinen Baad, 

welke ook Avoyers , en leurs Excelknces de Bern , 

genoemd worden. Behalven Laufanne , een redenlijk 

groote flad , een half uur van het Genever 

meir, op drie heuvelen , gelegen, bevat dit Canton 

nog de fteedjens Nyon , weleer het Colonia Equesiris 

der Romeinen , Brugg of Prugk , Leurburg, 

Aran en Zoffingen. De overige weinig beduidende 

plaatsjens , verbiedt ons , ons beftek ajhier op te 

noemen. 

Het Canton Ba fel bevat , behalven de geringere 

plaatsjens en dorpjens , voornaamlijk de Hoofdflad 

van dien naam , liggende aan den Rhijn , daar die 

zig noordwaards wendt. Deze aanmerkelijke Stad 

is , volgends veeier meening , Anno Christi 374 , 

door Keizer VALENTINIAAN geflicht, en heeft 

heuren naam , of van den, hier omftreeks gediend 

geweest zijnden, Afgod BASIL, of van den Romeinfchen 

Legerhoofd BASILIO , of wel van de 

groote Kerk , Bajllica, ontfangen. Zij is verdeeld 

H 5 

i!l

ISS BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

in de groote en kleine ftad ; 'er heeft een zonderling 

gebruik, met betrekking tot de klokken, plaats, 

want deze liaan hier altijd een uur vooruit. Op 

het Stadhuis vindt men een fchoon Tafereel , verbeeldende 

het Lijden des Heilands , door HANS 

HOLBEIN , die een inwooner dezer ftad geweest 

is, gemaald ; de groote Kerk, ook de Domkerk genoemd 

, is bezienswaardig , wegens het Graf van 

den aldaar , in 1536 , overleeden grooten Rotterdamfchen 

Geleerden, DESIDERIUS ER AS MUS, 

wiens wooning en ftudeervertrek men mede in deze 

ftad nog aantreft : achter de Kerk vindt men een 

aangenaam Terras , met fraaije Lindenboomen beplant, 

vanwaar men een onverhinderd gezicht heeft 

over den Rhijn , en den brug, die Ba fel aan deszelfs 

voorftad verbindt ; ook ftrekt het Plein van 

Si. Pieter hier tot eene zeer lommerrijke en aangenaame 

wandelplaats ; nevens welk plein men de 

Franfche Kerk aantreft , op welker Kerkhofsmuur 

HOLBEIN den beruchten Doodendans , in natte 

kalk , gefchilderd heeft , verbeeldende daar mede, 

als toepasfelijk op bet Kerkhof, de magt , welke 

de Dood, van den Koning tot den Bedelaar , over 

allerleie (tanden oeffent. De Univerfiteit aldaar , 

heeft veele en beroemde Mannen aan het Rijk der 

Letteren gefchonken. De Boekerij verdient insgelijks 

bezichtigd te worden , wegens het groot aantal 

Manufcripten , dat veele Geestelijken , die in 

de beruchte Kerkvergaderingen, in 1431, als zijnde 

de Drukkunst te dier tijd nog niet ontdekt, aldaar 

gehouden , verfcheenen waren , met zig ge- 

bragt,

WELKEN DEN RHIJN STROOM OMRINGEN. 123 

bragt, en door een opkomende Pest aldaar overleeden 

zijnde, aan de Boekerije naagelaaten hebben. De 

Regeering van Bafel beftaat uit een' Raad van honderd 

en zestig Perfoonen , en eene kleine Senaat, 

die door vierenzestig Leden uitgemaakt wordt, zo 

dat 'er geen gebrek aan beftuurers is : men duldt 

voords geen' Adel in deze ftad. 

In de nabijheid der ftad ligt het dorpjen Augst, 

dat weleer de groote Romeinfche Stad , Augusta 

Rauracorum geweest is, en door welks verval Bafel 

is aangewasfen, 'twelk eertijds een gering vlekjen 

geweest is , van waar fommigen willen , dat ook 

derzelver naam Bafel, als beduidende in het oud 

Germaansch gering, nedrig, zoude afkomftig zijn. 

Men vindt te Augst nog eenige overblijffelen der 

Romeinfche grootheid, in Zuilfchaften, Capiteelen 

enz. van ingeftorte of vernielde gebouwen , welken 

hier en daar verftrooid liggen. 

Liechsthall en Wallenburg , zijn nog twee kleine 

Steedjens , die mede in dit Canton gelegen zijn ; 

de overige plaatsjens zijn alle Bergfloten , Dorpen 

en Vlekken, wier naamen van geen aanbelang zijn ; 

alleen kan men nog opmerken een' zonderlingen 

onderaardfchen Gang of Hol , een werk der Romeinen 

, dat zig van Augst tot aan het fteedjen 

Liechsthall uitftrekt, en door de landlieden het Heidensch 

Gat geheeten wordt ; als ook het Kasteel 

Homburg, waar bij het Ramfer bad , dat, wegens 

deszelfs Mineraale wateren , alom beroemd is. 

Het Canton Zurich ligt aan het Zuricher meir, 

in het noordoostelijk gedeelte van Zwitferland, 

greq-

Ï24 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

grenzende ten noorden aan Zwaben en Schafhaufen 

, en voor het overige door da verdere Cantons 

omringd wordende. Men vindt, in hetzelve, geene 

hooge bergen, dan, het geheele land'is een geduurige 

aaneenfchakeling van heuvelen , welken met 

wijnflokken "beplant, en waar tuschen uitneemend 

vruchtbaare Valeijen gelegen zijn , 't welk alles gevoegd 

bij de dichtbewoondheid en leevendigheid 

dezer ftreeken , en de nijverheid der inwooners , 

in het nabootfen van allerleije fabrieken van andere 

landen, dit Canton een zeer aangenaam voorkomen 

geeft. Het land wordt in 18 Oppervoogdijfchappen 

, 18 Landvoogdijfchappen en 5 vrije Steden 

verdeeld. 

De Hoofdflad Zurich werdt van ouds Tigurum 

geheeten , en ligt aan het Zuncher Meir , 't welk 

dezelve , door middel van het riviertjen Limnat, 

dat uit het zelve voortkomt , in twee deelen verdeelt 

, naamlijk in de groote en kleine Stad , die , 

door twee bruggen , met eikanderen gemeenfchap 

hebben. Zij is groot , welbebouwd, en fterk bewoond 

; het Stadhuis is een fraai , in 1694 > van 

nieuw gehouwen fteen opgehaald, geflicht, 't welk 

zeer fierlijk met beeldhouw- en pleisterwerk verrijkt 

is , en welks ingang met een prachtig voorportaal 

, rustende op zwaare marmoren zuilen , die 

op metaalen voetflukken gevestigd zijn, en mèt een' 

trap van enkel zwart marmor is voorzien ; de vertrekken 

in het zelve zijn niet minder prachtig, met 

fraaije fchilderflukken en krystailen kroonen verfierd. 

Het Arfenaal , in het welke allerlei krijgsbe- 

hoef-

WELKEN DEN RHIJN STROOM OMRINGEN* 12$ 

hoeften bewaard worden , benevens het Koornmagazijn 

, waar in men nog koorn vindt , dat aldaar 

reeds van 154.0 af gelegen heeft, en waar van vóór 

eenige jaaren , nog goed brond gebakken is , zijn 

beide waardig bezichtigd te worden. De Kerk van 

Groot Munfter munt, onder de vijf alhier gevonden 

wordende kerken, in pracht uit. De Bibliotheek, 

waar in een gefchreeven latijnfche Bijbel, die Keizer 

KAREL de Groote aan dezelve vereerd heeft , 

en eene verzameling van Brieven , van beroemde 

geleerde mannen , gevonden wordt, is , benevens 

de Collegiën en openbaare Gehoorzaalen , waar in 

de Weetenfchappen onderweezen worden , mede in 

deze kerk geplaatst. De Vrouwe Kerk is de groot- 

Ite van de kleine ltad, en was weleer eene Koninglijke 

Abtdije van geestelijke Vrouwen , in het jaar 

853 door LODEWIJK , Koning van Duitschland, 

de Zoon van LODEWIJK de Godvruchtige, Koning 

van Frankrijk , gefticht , welke Abtdij met veele 

voorrechten en gezach bedeeld was , onder anderen 

met het recht, om den Prefident en Asfesforen 

van de burgerlijke Vierfchaar te beroepen en aanteftellen 

, en om geld te munten ; doch alle welke 

rechten, ten tijde der hervorming, welke ULRIcus 

ZWINGLIUS alhier in 1524 tot ftandbragt, 

door de Abtdisfe aan de ftad afgeftaan werden ; 

wordende het oude Klooster dezer Abtdije thands 

voor een Armfchool gebezigd. In de Waterkerk, 

welke, wegens derzelver ligging aan het meir, dien 

naam voert , wordt mede nog een' aanzienlijken 

Boekfchat , en een fraaije Rariteitkamer, getoond. 

D«

126 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEff, 

De Regeering der ftad beftaat in een' grooten en 

kleinen Raad , welke eerlte uit 162 , en de laatstgenoemde 

uit 50 Leden beftaat , die meest allen 

fchatnjke lieden zijn, gelijk in deze ftad zeer veelen 

gevonden worden ; het daaglijks beftuur echter 

wordt door twee Burgemeesters en vier Gildemeesters 

, van het Gild , dat men Conftaffd noemt, en 

dat een gezelfchap van den voornaamften Adel is , 

waargenomen , welke perfoonen , door de Burge! 

rij, uit den grooten of kleinen Raad , gekoozen 

worden. 

De andere Steden van dit Canton zijn van geen 

groot aanbelang; men kan alleen opmerken de vrije 

ftad Stein- op denRhijn en Winterthur (Fitodurum) 

in welke laatstgenoemde ftad, die in leevendigheid 

en welvaart de hoofdftad bijna evenaart, veele Manufactuuren 

vervaardigd worden ; 'er is ook eene 

welvoorziene Bibliotheek. In de nabijheid derzelve 

vindt men nog de overblijffelen van een Landweg 

of Heirbaan der Romeinen, ftrekkende van 

hier tot Frawenfeld, de Hoofdftad van Thurgau 

langs welken weg, in 1709, een menigte oudhee' 

den zijn opgedolven; ook ziet men 'er nog de puinhoopen 

van een oude vesting der Romeinen. Het 

dorpjen Bouck , dat kort buiten deze ftad geleden 

is, levert eene groote zeldzaamheid in de natuur op 

beilaande in drie zeer oude Beuken boomen , met 

roode bladeren, waar van het dorp zijn' naam, en 

een' Beuken boom in deszelfs wapen voert; deze 

boomen vermenigvuldigen zich niet , en kunnen 

na men zegt i wat moeite 'er ook toe aangewend 

zij,

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN, I»7 

zij , niet vermenigvuldigd worden. Bij Hijburg , 

mede in deze nabuurfchap gelegen, is een zeldzaame 

Bron , welke , volgends de aantekeningen daar 

van , federt 16Ü6 gehouden , in de regen achtigfte 

jaaren altijd droog, en in de drooge jaaren zeer 

fterk vl ieijende geweest is. — Het vrije Iteedjen 

Rapperschweil verdient nog , dat wij 'er een enkel 

woord van gewaagen ; als dat het zig in 1458 ouder 

de befchutting van de oudfte Cantons begeevea 

hebbende , en die te zeer over het zelve trachtende 

te heerfchen, door de Cantons Zurich en Bern 

van die overheerfching verlost werdt, federt welken 

tijd zij van niemnnd afhangelijkgebleeven is, en 

zonder hooger beroep vonnis velt. — Nog verdienen 

genoemd te worden de fteedjens Balach , Eglifaw 

en Gruningen , welke beide laatften , geduurende 

het verblijf der Franfchen in deze gewesten , om 

hunne onderneemingen in Italiën te verfterken, 

zeer dikwijls in de nieuwspapieren genoemd zijn. 

Regensperch en Gryjfenfel zijn weinig meer dan bij 

naam bekend. 

Het Meir van Zurich (Lacus Tigurum) , ook 

Zurichfee geheeten , is een langwerpige kolk, 

welke zig van de ftad Zurich , tien uuren in 

lengte, en flegts een uur in breedte , uitftrekt. 

Wanneer men dezelve bevaart, heeft men het 

allerfchoonfte uitzicht , dat men ergens zoude 

kunnen verlangen , wijl alle de heuvelachtige oevers 

, met vrolijke wijnftokken beplant , een zeer 

bevallig gezicht opleeveren , terwijl de hoogere gebergten 

, met donkere bosfchadiën bedekt, tegen 

dit


dit vrolijk groen prachtig affleeken , en zig in dit 

vischrijk meir fpiegelen, en de vreeslijk hooge ijsbergen 

hunne eeuwig befneeuwde toppen , in een 

blaauw deinzig verfchiet, boven alle de overige bergen 

verheffen. 

Het Canton Schafhaufen is verdedd in negen 

Opper - Landvoogdijen. De Hoofdflad derzelve 

draagt zijnen naam naar de bootjens of fchuitjens 

(Scaphaj , welke aldaar doorgaansch gereed pleegen 

te liggen , wijl hier een overvaart over den Rhijn 

pleeg te zijn , waar nevens eenige huisjens van de 

overvaarers ; waarom men dat gehucht den naam 

van Schuit- of Scaphhuizen gegeeven heeft, fchoon 

anderen het waarfchijnlijker houden , dat de flad 

Schafhaufen van de Schaapenteelt alzo geheeten is. 

D; Kerk is groot, doch oud, en rust van binnen op 

twaalf colommen ; het Stadhuis is met een redenlijke 

ruime en fraaije Zaal verfierd : een kunstftuk, 'twelk 

bij de uuren , tevens den loop der zon en maan, 

en zelfs , zoo men wil, de Eclipfen, aanwijst, is 

ter zijde , nevens het Stadhuis , op een' bijzonder 

daar toe gefchikten toren, geplaatst; men vindt 'er 

ook een Arfenaal , dat overvloedig met de noodige 

krijgsbehoeften voorzien is. 

De handel en leevendigheid is in deze flad zeer 

druk , wijl zij de Stapelplaats van al het (taal en 

koper is , dat uit de Mijnen van Hongarifèn, den 

Rhijn af, naar laagere Europifche gewesten , gevoerd 

wordt , en waar van ook een' menigte in 

Zwitferland, en door geheel het Duitfche Rijk, ter 

vervaardiging van allerlei vaten en behoeften , verzon-

WELKEN DEN RHTJNSTROOM OMRINGEN. I2

'Ï30 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

Sedert is dit zijn kunstwerk , door alle deskundigen 

, zeer gepreezen , en zijn naam, ULRICH 

GREUBMANN , zo wegens deze zijne vernuftige 

uitvinding , als kloekmoedige uitvoering, alom beroemd 

geworden. 

Een uur voorbij deze Stad vormt de Rhijn den 

bekenden Val of Catharrajct, bij het kleine fteedjen 

Lauffen , waar dezelve , van de hoogte van acht 

voeten, met een groot gedruisch en geweldig fchuimen 

, op de daar beneden liggende klippen , en 

door dien waterval telkens meer uitgeholde en ondiep 

gewordene bedding , neder ftort , en het dus 

voor de van boven afkomende vaartuigen en vlotten 

onmogelijk maakt , om , zonder verbrijsfeling, 

hunne afzakkende vaart langs den ftroom te vervolgen 

; waarom ze allen genoodzaakt zijn in Schafhaufen 

te ontlaaden , en hunne vragt op wagens, 

tot beneden dezen Rhijnval , te vervoeren , waar 

de goederen , in andere , daar gereed liggende , 

fcheepen , overgelaaden worden , na dat "ze eerst 

in een , zig aldaar bevindend, tolhuis vertold zijn. 

•Zij, die het prachtig en ontzettend gezicht van dezen 

Waterval uit het beste oogpunt willen genieten 

, begeeven zig , met het behulp van, daar toe 

gereed liggende, bootjens op eene, regt tegen den 

waterval over gelegene, klip , waar ze dit natuurwonder, 

zo nabij mogelijk, zonder gevaar, edoch 

onder een donderend gedruis en flortregen van het 

rondom fpattend fchuim, befchouwen kunnen. 

Het fteedjen Lauffen is , in 1308 , door de ftad 

Bern aangekogt, en behoort dus onder derzelver 

rechtsgebied. J3»«

WELKEN DEN RIUINSTROOM OMRINGEN. 13! 

Behalven het fteedjen Neukirch , de zwavelige 

Baden van Osterflingen en de Wateren van Halau, 

is 'er niets merkwaardigs in dit Canton , waar in, 

bovendien , nog veele Dorpen gevonden worden , 

aantemerken. - 

De vier hervormde Cantons nu befchouwd hebbende, 

zullen wij, volgends ons plan, dat zig juist 

niet naar de onderlinge ligging derzelven richt , de 

Roomsch Catholijken in aanmerking neemen, en de« 

ze zijn Glaris en Appeuzelk 

Het Canton Glaris , of Glafus , gelijk het ook 

dikwijls gefchreeven wordt, vervat flegts ééne Stad 

van eenig aanbelang , welke dien naam mede voert. 

Zij ligt aan de Rivier Linth , is groot en welbebouwd 

; doch meer aanmerkelijks is 'er niet van 

te melden. De Regeering is 'er volflrekt Democratisch 

; alle mansperfoonen , boven de zestien jaa* 

ren , komen op eene vlakte buiten de flad , Mentent 

Zaun geheeten , daaglijks bij een , en kiezen 

de perfoonen tot dezelve , onder den blooten hemel. 

Buiten de flad vindt men zeer zwaar en hoog 

gebergte , dat altijd met ijs en fneeuw bedekt is, 

gelijk zijn de Btattenberg, welke veele platte fchilfer- 

of leijfteenen oplevert; de Todiberg en de Freyberg, 

zo genoemd om dat dezelve onder niemands 

gebied behoort, en het witd 'er vrij leeft, wijl niemand'er 

jaagenmag, dan alleen als'er iemand trouwt, 

dan gaan 'er twee beëedigde perfoonen , twee 

Rhee-bokken , een' voor den Bruidegom , en een' 

voor de Bruid, fchieteu , en ontfangen de Huiden 

voor hunne moeite. De inwooners van de dalen 

I a e"


en dorpen houden zig meest met den landbouw, en 

en het maaken van boter en groene Schaapen- of 

Zieger- kaazen bezig. 

Ten noorden dezer ftad vindt men het Waldftatter 

(ofWoudfteeden) Meir, dat langs deszelfs oever 

met welvaarende dorpjens bezet is. 

Het Canton Appenzell is klein , beflaande flegts 

180 mijlen in dén omtrek, fchoon dicht bewoond, 

wijl men in die ruimte meer dan 51,200 inwooners 

telt; het is een, over het geheel, niet zeer vruchtbaar 

land, inzonderheid aan deszelfs zuidzijde, 

waar het met hooge bergen bezet is ; echter de' 

naarftigheid van deszelfs bewooners heeft de traagheid 

van den grond , door geftadigen arbeid , al. 

lengs zodanig overwonnen , dat men 'er geen plekjen, 

zelfs op de hoogfte bergen, vindt, dat niet tot 

eenig baatig gebruik, 't zy tot weiland, of tot vlas 

en hennipteelt, bekwaam gemaakt is. Sreeden zijn 

in dit Canton niet , het beftaat enkel uit wel bewoonde 

dorpen en vlekken , waar van het voornaamfle 

den naam aan dit geheele Canton gegeeven 

heeft. Men wil , dat de Abt van St. Gallen hier 

bereids , in den jaare 647, eene Kapel , benevens 

een Herberg , zoude geflicht hebben , welke des 

Abts Celle genoemd werdt , en waar bij zig achtereenvolgend 

verfcheidene Landlieden nederzetteden, 

waar door deze plaats , in vervolg van tijd , tot 

een aanzienlijk vlek aangegroeid is. Het ligt aan het 

riviertjen Sitter, in een fchoon en vermaaklijk dal, 

doch de gebouwen , die men 'er vindt, zijn van 

Sering aanbelang ; zij beftaan in eene Parochiekerk, 

twee


twee Kloosters, een Raad- Tuig- en Gevangenhuis. 

De Hervormden hebben hier ook wel eene Gemeente 

, doch het getal van Roomschgezinden heeft 

'er'de overhand ; in de gebergten, die aan de oostzijde 

van AppenzeU gelegen zijn, en dit Canton van 

het Rheinthal affcheiden , vindt men verfcheiden 

natuurlijke zeldzaamheeden, onder anderen drie zeer 

vischrijke Meirtjens , wier ontlasting onder de aarde, 

tot hier toe, nog onbekend is , als mede eene 

zonderlinge Spelonk of Grot, waaruit, bij tijde van 

een opkomend onweder, een vreemd donderend geluid 

gehoord wordt , van waar het ook den naam 

van het Onweers-ho! verkreegen heeft. Het geheele 

Canton is voords in twaalf districten of Roden 

verdeeld , waar in verfcheïdene dorpen en vlekken 

gelegen zijn , onder welken voornaamlijk het vlek 

Herifaw, aan het riviertjen Brulhbach, drie uuren 

ten westen van AppenzeU gelegen, den Protestanten 

ten verblijf ftrekt. - De inwooners van dit geheele 

Canton pleegen voorheen voor de onbefchaafdfte en 

eenvouwdigfte van geheel Zwitferland gehouden te 

worden; doch thands is 'er meerdere befchaafdheid, 

bij de natuurlijke eenvouwdigheid en oprechtheid 

derzelven , aantetreffen. 

In de hier volgende zeven Cantons heeft de 

Roomsch Catholijke Godsdienst alleen plaats, als : 

Het Canton Sekthum , ligt in het westelijke gedeelte 

van Zmtferland, en wordt door den Aarftroom 

doorfneeden , terwijl de bergen van den Jura het 

zelve van het Canton Bafel affnijden. Verfcheiden 

Baljuwtchappen, Ampten en Landvoogdijen, voorz 

i e n 

I 3


zien van veele vvelvaarende Dorpen en Sloten, maaken 

dit Canton, dat over het geheel , althands wat 

deszelfs oostelijke zijde aangaat , zeer vruchtbaar 

is , tot eene zeer leevendige en aangenaame Landdreek 

, welke , van de hooge toppen der Jura af, 

overzien wordende , eene zeer wel ondèrhoudene 

lustplaats gelijkt. Men vindt 'er echter flegts ééne 

aanmerkelijke Stad, en deze is Solothum, aan den 

Aar gelegen ; naauwkeuriger zoude men echter deze 

flad Salothurm, zo als de gemeende uitfpraak aldaar 

is , moeten noemen , wijl hier omdreeks de 

Saliërs pleegen te woonen, en de Romeinen hier een 

legerplaats gehad hebben , die zij Cattrum Salodunenfe 

heeteden. Deze dad is zeer welvaarend en bloeijend 

door den koophandel , wijl zij tot eene flapélplaats 

dient van al het gene door Ba fel sa. Schafhaufen 

in Zwitferland ingevoerd wordt. De tijd van heure 

bouwing wil men tot de hoogde oudheid uitdrekken, 

daar men ze even oud acht als de dad Trter, 

welke beide deden men wil, dat door den Patriarch 

ABRAHAM, of door den Zoon van NINUS, zouden 

gedicht zijn ; doch van deze groote oudheid 

is, gelijk men ligtelijk vermoeden kan , alhier geen 

fpeur meer voorhanden ; zelfs heeft de dad , gelijk 

het meestal met overoude deden, die doorgaandsch 

geduurig vernieuwd wordende , hun aloud aanzien 

verliezen , eene geheel nieuwe gedaante bekomen, 

en munt, in nieuvverwetfcbe gebouwen, boven alle 

de overige Zwitferfche deden uit; alleen vindt men 

'er nog, op de markt, een'grooten dikken Toren, 

die nog kenmerken van hooge oudheid oplevert. 

De-

WELKEN DEN RHIJN STROOM OMRINGEN. T3S 

Deze is thands met een zonderling fraai uurwerk 

voorzien , dat zelfs den loop der maan ..aanwijst: 

men vindt ook aan denzelven een Latijnschopfchnit, 

waar in deze ftad de Zuster van Trien geheeten 

wordt. Onder de aanmerkelijke gebouwen munt de 

voorgevel van het Huis der Jefuiten, zeer prachtig 

op kosten van den Franfchen Koning LODEWIJK 

XIV gedicht, inzonderheid uit; als ook het Hotel 

'der Franfche Afgezanten , op welks voorplein men 

een Fontein en Waterbak, uit een'enkelen deen gehouwen 

, aantreft. De Regeering bedaat hier mede 

uit een grooten en kleinen Raad , die uit de Burgerij 

, welke in elf Gilden afgedeeld is , gekoozen 

wordt , doch in welkers beduur dezelve voords 

geen aandeel pleeg te hebben; zo dat men het zelve 

, uit dien hoofde , en om dat men meestal de 

voornaamde familiën in het beduur koos , Aristo. 

cralisch zoude kunnen noemen. Op het Kerkhof 

van de Groote Kerk alhier pleegen weleer nog. twee 

Zuilen te daan, met Romeinfche opfcbciften, welken 

te kennen gaven, dat 'er Godenbeelden op gedaan 

hadden. Het kleine deedjen Olfen , 't 

welk in het oostelijk gedeelte van dit Canton nog 

gevonden wordt , is bezienswaardig , wegens deszelfs 

veele Kousfen- en Mutfen - weeverijen ; ook 

valt aldaar , in de rivier de Aar, een Beek, waar 

in men een zonderling foort van Kreeften vindt, 

die, fchoon nograauw, dezelfdehoogroodecouleur, 

als 'de gekookten, hebben, waarom men'er niet zelden, 

uit kortswijl, eenigen onder de gekookten, de 

vreemdelingen voordient. 

I 4 

H e t

Ï3Ö BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

Het Canton Freyburg l i g t i n h e t g r o o £ e C a n t o n 

Bern , als t ware , geheel ingeflooten ; het be- 

Wreven als Bern, t o t h e t z o g e n o e m d e U c k f, 

t«na , l s een zeer aangenaame vlakte , welke ten 

westen, aan het groote Meir van Neufchatel grenst. 

De nvieren * Saan en * Bruije befpoelen bet gewestdat 

in ft Baljuwfchappen verdeeld wordt 

waar i„ z ev e n ft* of meer aanmerkelijke Steden 

voorkomen : onder dezelven is de Hoofdftad Frey. 

t»r gi mede als Bern , door BER T H OED V A M 

ZARINGEN gebouwd, eene ruime fraaije en weibebouwde 

ftad , liggende aan de rivier * Saanen , 

doch op veele heuvelen gefticht zijnde , moet men 

geduung in dezelve klimmen en daalen , 't geen 

voor de vreemdelingen, zeer vermoeijend is. Het' 

Raadhuis zelve ftaat 'er op een fteile rots , gelijk 

ook het Jefuiten Klooster, van welks ruime en lichte 

eetzaal men de geheele ftad , en een goed deel des 

Jands overzien kan. Voords zijn *er nog verfcheiden 

kloosters en Kerken , die, als niets zonderlings 

beduidende , hier geene aanwijzing vorderen ; 

alleen kunnen wij niet voorbij , nog te gewaagen 

van zeker vreemd recht , het welk aldaar tegen de 

fcbuldenaars , i n o v e r o ( ) d e t i J d e n ^ ^ ^ ^ 

üebben ; wanneer naamentlijk iemand, die het anders 

wel doen kon, op den bepaalden dag eenigen 

deugde h|i

WELKEN DEtJ RHIJNSTRO0M OMRINGEN. 137 

den fchuldenaar , rot zo lange de fchuld , met het 

gemaakte gelach, door hem betaald was. Een uur 

gaans buiten de ftad vindt men , op de fteilte van 

een afgrijsfelijke rots , eene eenzaame Heremitage, 

door eenen Monnik , JEAN DU pné genoemd, 

met hulp van zijn* knecht , naa een' arbeid van 

meer dan vijfentwintig jaaren, in dezelve uitgehouwen 

; voorzien van een Kerk en ruime wooning , 

welke in de rivier uitziet; in welke de Stichter ongelukkig 

, bij gelegenheid van het overvaaren van 

eenige Studenten , die bij hem te gast geweest waren 

, in 1708 , verdronken is. 

De kleinere Steden , welken voords nog in het 

Canton Freyburg liggen, zijn : Montenay, 't welk 

weleer onder Savoijen behoord heeft , en alwaar , 

onder het gemeen, nog een foort van Italiaansch en 

Savoisch Patois gefproken wordt; Remont of Mons 

Rotundus ; Rue , aan de rivier de Bruije ; geüjk 

ook de kleine Steedjens Bol en Dey, en eenige voornaame 

Vlekken en Dorpen. 

De Regeering van Freyburg is op denzelfden voet 

ingericht , als die der meeste Zwitferfche fteden ; 

doch de Raad wordt daar niet bij ftemming, maar 

door het lot gekozen. 

Het Canton Lucern, tusfchen de Cantons Bern, 

Unterwald en Schweitz gelegen, is ongemeen vruchtbaar 

in koorn, waar mede het de omliggende Cantons 

grooten deels fpijst. Twee groote Meiren worden 

binnen den omvang van dit Canton geteld, als: 

het Meir van Lucern , dat ook het Meir der vier 

Cantons, en de Woudjleeden Zee geheeten wordt; 

I 5 

e n

138 BESCHRIJVING- DER RIJKEN EN STAATEN, 

en dat van Sempach , benevens het kleinere Baldecher 

Meir. De rivier de Rusz , die uit het Lucerner 

Me.r vloeit , i s de voornaamfle , welke dit 

land befpoelt, waar naa volgen de E m m a t of Emmen 

de Wigger, die mede uit gemelde Meir, en 

de Suren , die uit het Sempacher Meir voortkomt. 

Onder de bergen fleekt de groote Fragment (Frac 

lm Mom) of Pilatm berg , welks top 6074 voeten 

van aeszelfs voet verwijderd is , boven alle zijne 

naabuuren uit ; waar nevens het Pilatus Meir gelegen 

is , waar van het bijgeloovig gemeen elkander 

verhaalt, dat de zie! van PILATUS aldaar ingebannen 

zoude zijn; zijnde dit fprookjen ontRaan uit 

den alouden Zwitferfche naam Pul Ate of SUjkpoel 

welken dit moeraslig, en tusfchen hooge bosfeha' 

dien zeer fomber liggend, Meirtjen weleer pleeg te 

draagen. Het Canton Lucern is wel het grootlle 

en opperfle der Cantons, welken den Roomsch Catholijken 

Godsdienst toegedaan zijn. De Hoofdflad 

hgt aan het Lucerner Meir , en wordt , door de 

daar u,t voortkomende rivier Rusz, in twee deelen 

verdeeld. Het is een ruime Stad , waar in echter 

veel onbewoonde plekken , die tot Moestuinen en 

Hoven aangelegd zijn , gevonden worden. Onder 

de gebouwen telt men de Kerk van St. Leger als 

de voornaamfle. In de ftad worden zeer groote 

Beenderen getoond , die men houdt voor dien van 

een' Reus, doch anderen houden dezelven voor 

beenderen van eenig nu uitgeftorven geflacht van 

ongemeen groote dieren , waar van men , hier en 

daar, nog diergelijke overbiijffelen aantreft. In 

het

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. ï& 

het Meir , dicht nevens de ftad , ftaat een groote 

Toren , welke , zo men wil, tot een Lucertium of 

Lichtbaak , voor de hier vaarende fchepen, zoude 

gediend hebben, waarvan de flad heur' naam ontfangen 

heeft. De Bruggen , welken hier over de 

Rusz liggen, en de ftad met deszelfs andere gedeelte'verbinden 

, zijn eigentlijk gaanerijen , welken, 

even als overdekte kolfbaanen, met vengfters voorzien 

zijn. De Regeering der ftad heeft veel overeenkomst 

met die van Bern. 

Het overige gedeelte van dit Canton is in Baljuwfchappen 

verdeeld, waar in geene aanmerkelijke 

plaatfen gevonden worden; alleen Rothenburg, Wilifaw 

en Sempach , welken aan het Meir van dien 

naam gelegen zijn , zijn plaatfen , die nog den naam 

van Steedjens verdienen , echter niet merkwaardig 

genoeg , om 'er zig bij op te houden , ten zij men 

bij de laatstgenoemde ftad de plaats wil gaan zien , 

alwaar , in 1386 , de beruchte flag van Sempach 

voorviel , waar bij Keizer LEOPOLD HL Hertog 

van Oostenrijk, het leven infchoot. Voords maakt 

een groot aantal welvaarende Dorpen de overige bewooning 

van dit land uit. 

Het Canton Zug is wel een der kleinfte van het 

geheele Eedgenootfchap, en mede aan het Lucerner 

Meir grenzende ; midden in het zelve ligt, als een 

Vijver, het Zuger Meir, 't welk drie uuren lang, 

doch niet na evenredigheid breed is ; in het zelve 

worden Karpers , van 50 - po ponden zwaar , en 

Snoeken van 50 ponden, gevischt ; voor welke gewddig 

groote visfchen men zelfs geduurig genoodzaakt


zaakt.is geweest, de muuren der ftad meer binnenwaards 

te zetten , wijl zij de fundamenten derzelven 

doorknaagden , zo dat dikwijls geheele gedeelten 

derzelven inftortten. De Regeering der Stad 

fug , welke de eenige is, die in dit Canton ligt 

is zu.ver Democratisch ; e n a H e mansperfoonen 

boven de 15 jaaren , hebben recht en toegang tot 

bet kiezen derzelve. Van de Stad zelve is weinigte 

zeggen, alzo dezelve geene aanmerkelijke gcbouwen 

vervar. 

Het Canton Schwehz, mede aan het meergemelde 

Meir der Woudfteeden paaiende, een der drie 

oudfle Cantons van het Eedgenootfchap, en 't welk 

deszelfs naam aan het geheele land gegeeven heeft 

is van eene driehoekige gedaante , wel bebouwd ' 

en met goede weilanden , waar in de grootfte rijk' 

dom der inwooners beftaat, voorzien. 'Er zijn wel 

veele Dorpjens en Vlekjens , maar geen Steden fa 

het zelve, 'Er worden veel Linnens geweeven, en 

Vlasch en Hennip geteeld. De Hoofdftad of Vlek 

mede Schweitz geheeten , ligt tusfchen het Meir en 

twee hooge bergen , de Hoeken genoemd , fa, e e n e 

weehge en aangenaame Vallei, als ingeflooten. Gebouwen 

van aanbelang vindt men 'er niet • edoch 

niet verre van dit Vlek , ligt de zeer uirgeftrekte 

Abtdije van Einfidlen of notre Dame des Hermites 

tegen over het fteedjen Rapperschwijl , waar van* 

wij reeds gewag gemaakt hebben , welke Abtdii 

op zig zelve , een geheel vlek uitmaakt. Het gebouw 

zelve is zeer prachtig , e„ de Schatkamer in 

het zelve vervat groote rijkdommen, die 'er, van 

tijd

WELKEN DEN RRIJNSTROOM OMRINGEN. 14I 

tijd tot tijd , aan gefchonkcn zijn ; onder anderen 

een' gouden Ouwel-kelk van twee ellen hoog, waar 

aan meer dan 260 oneen gouds verwerkt zijn ; een 

aantal van n84. fluks fijne Paerlen , waar onder 

fommigen , van de aanmerkelijke grootte van een 

hoenderei}, gevonden worden ; benevens nog veele 

Diamanten en edele Gefteenten, tefamen 1797 fluks. 

Het beeld der Lieve -Vrouw , wordt geduurig met 

kostbaare Specerijen berookt , en de Kerk bevat , 

voor 't overige , een groot aantal van Reliquiün. 

De toevloed van alle oorden herwaards is geduurig 

aroot , wijl het opfchrift, dat men boven de Kapel 

vindt , elk aanhaalt , luidende aldus : Hier is volle 

aflaat van zonden, zo ten opzichte van de misdaad, 

als van de ftrajfe. Bij deze plaats ligt een Brug, 

over,de rivier de Syl, welke , om dat dezelve uit 

• ; 

i.;cn fteen gehouwen, en dus boven menfchen vermogen 

gemaakt fchijnt te zijn, de Duivelsbrug geheeten 

wordt. 

Het Canton Urij, 't welk omtrent 20 uuren lang 

en tusfchen de zeven en acht uuren breed is , is 

geheel bergagtig , en , als 't ware, met fneeuw en 

ijs overdekt. De groote St. Gothards berg munt 

"nier boven alle anderen , als zijn de Crispaltberg, 

Vorkberg en Merkberg , Uit % de opgang naar den 

top van den Gothard heeft dit bijzondere , dat ze 

zeer gemakkelijk en aangenaam is , als zijnde een' 

breede langzaam klimmende ftraat, welke langs de 

rivier de Rusz, voortkomende uit het Lago di Zozendro 

, dat op dien berg gevonden wordt , en 

langs denzelven heenen kronkelende, met een door 

flee-


fteenen bevloerd pad , ter breedte van zes voeten, 

Voorzien is , 't welk, des noods, inzonderheid des 

zomers , zo wel met wagens, als te paard , bereeden 

kan worden , doch in den winter, is men 'er 

mede aan fneeuwdortingen onderhevig : aan den 

voet dezes bergs neemt de afdroomende rivier aanmerkelijk 

toe , zo dat de reeds gemelde Duivelsteug, 

die 'er over ligt, ter breedte van 50, en ter 

lengte van 30 voeten, gebouwd heeft moeten worden. 

Aan de zijde des bergs , welke naar Uaüën 

gekeerd is , zijn ook verfcheiden kleine Meiren , 

tvaar uit Rivieren voortfpruiten , onder welken de 

Ttsfino eene der grootfle is, en geheel Lombardyen 

doordroomt. Het land zelve is met geene Steden, 

maar enkel met Vlekken , tusfchen de bergen gelegene 

Dorpjens , en hier en daar'verdrooide enkele 

huizen en buurten , vervuld. De inwooners 

dezer ruuwe oorden zijn derk van lighaam , gezond 

, arbeidzaam , drijdbaar , en zeer op het behoud 

hunner , alhier eerst ontlookene , vrijheid , 

gedcld ; waar uit men , als van zeiven , afleiden 

kan , dat de Regeeringsvorm hier ook zuiver Democratisch 

is. 

In het land, 't welk in 10 districten, welken men 

Genozfamen noemt, verdeeld is, vindt men als het 

voornaamfle en hoofdvlek Altorf, een welbebouwde 

en , met verfcheidene capitaale huizen , voorziene 

plaats , waar ook het verblijf der Landsregeering 

is , wordende de algemeene Vergaderingen , waar 

toe de afgezondenen uit de overige vlekken bijeen 

komen , een half uur boven dit vlek , te Botz- 

Jin-

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN 143 

Hagen, op den eerden zondag in de maand Mei], 

in het open veld, gehouden. Hier deedt de dwingeland 

GEISLER zijn' hoed, op de markt, op 

een' ftaak dellen, ten einde de inwooners te beproeven 

, wie hunner aan denzelven eerbied bewijzen, en 

alzo het Oosten rijksch gezach erkennen zou. Vier 

Kerken , twee Kloosters, het Raadhuis en het Arfenaal, 

zijn de opeubaare gebouwen, welken alhier 

door de reizigers bezichtigd worden ; ook zijn hier 

veele en bezichtigingswaardige Krystal - fabrieken , 

Marmorgroeven, Yfermijnen, en andere bijzonderheeden. 

De overige Vlekken zijn van geen aanbelang 

, alleen Urferen , in het Urfeler dol, verdient 

om deszelfs fraaije huizen en evenredigheid , nog 

opgemerkt te worden ; als ook wegens deszelfs gevaarlijke 

ligging, met betrekking tot de fneeuwdortingen 

van den berg Gothard ; ook ontmoet men 

hier omtrent een dreek van de reeds befchreeven . 

en in plaat voorgedelde , Glacieres , of Ysbergen , 

die de reizigers grootelijks in hunnen weg belemmeren, 

en dien ze echter genoodzaakt zijn overte* 

trekken , in welk geval zij genoodzaakt zijn gidfeu 

mede te neemen , die vooruit gaan , met een 

(tok en een plank , de eerde om de diepte te peilen 

, en de andere om over de fcheuren te leggen. 

Men moet ook de fchoenen van onderen wel 

met ijsfpooren voorzien , en doet best , een' mast 

mede te neemen , dien men te famen op de fchouders 

draagt , den arm 'er omflaande , om , in gevalle 

van druikelen en fullen, een' onderlingen deun 

te hebben. 

Het

Ï44 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

Het Canton Unterwalden (Subfylvania) , is het 

laatfte van de dertien Landfchappen , welken het 

Zwitferfche Eedgenootschap uitmaaken ; het wordt 

door een reeks met basfchadien begroeide bergen, 

das Kernwald geheeten , in twee groote Valeijen 

verdeeld , die elk , wat de regeering van hun eigen 

valei betreft, op zig zeiven ftaan, maar tot de zaaken 

van het Eedgenootfchap , in een' Algemeenen 

Raad te famen komen , zijnde deze Regeeringen 

beide volftrekt Democratisch. De eerfte valei, welke 

zuidelijk tegen het klimmen der bergen op ligt, 

heet Ob dem Wald of Boven het Woud; de andere 

Nid dein Wald of Untenvald , dat is , beneden het 

Woud, welke laatfte, uit oirzaak van deszelfs grooter 

magt en uitgeftrektheid , ook den naam aan het 

Canton gegeeven heeft. Het land is niet onvruchtbaar 

in ooft en vee, doch graanen en wijn wasfen 

'er niet. De inwooners zijn naarftig , het fpinneu 

van garens , die tot de Linnenweeverijen gebezigd 

worden , is hier eene voornaame handteering. De 

bergen leveren meer ijzer en marmor op , en men 

.vindt in dezelven verfcheiden Fonteinen, die in het 

voorjaar beginnen te vloeijen , en in het naajaar 

opdroogen , en van daar Meij • Fonteinen geheeten 

worden. 

Onder de Vlekken , waar mede dit Canton vervuld 

is , munt , als het grootfte , uit Stantz , in 

het latijn Stantzium, eene wel fnet gebouwen voorziene 

plaats. Nabij dit vlek , aan het Meir 

Lucern , waar dit Canton nevens ligt , is een gehugt 

Stantzftad, in het welke de markt van het 

groo-

WELKEN DEN RIIIJNSTRO0M OMRINGEN. U$ 

groote Vlek gehouden wordt, en een half uur verder 

ligt het dorpje» Beckenriedt, Waar de afgezondenen 

ter Landdagen en Vergaderingen der vier, 

aan het Meir gelegene, Cantons bij een komen. — 

Voords is nog"aanmerkelyk het Vlek Samen, waar 

de Landvoogd LAND EN BERG zijn' zetel hadt , 

aan een meirtjen van dien naam gelegen , waar uit 

de rivier de Saa ontfpringt , en aan welks oevers 

nog de fteedjens Gyswyll en Sachtlen tegen over elkander 

gelegen zijn. Men vindt te Samen een 

Klooster van honderd geestelyke Dochters, de Abtdij 

van Engelenburg genoemd , benevens een Convent 

van Benedictijner Monnikken, 't welk, in een 

Vallei, op het allerhoogfte van het aldaar gevonden 

wordende hooge gebergte , gelegen is ; zijnde die 

Vallei zevenhonderd voeten hooger , dan de Vallei 

van Uri , en rondom door een keten van bergen 

omringd , welken altijd met fneeuw en ijs bedekt 

Zijn: het is'er zelfs ook, den geheelen zomer door, 

uit oorzaak van den guuren wind , die 'er beftendig 

waait, zo koud, dat men voor een fpreekwoord 

zegt : In de Vallei van Engelenburg duurt de win' 

ter dertien maanden. Ten zuidoosten van dit klooster 

ligt de hooge Titlisberg , welke voor een der 

hoogde bergen van geheel Zwitferland gehouden 

wordt. Ook ziet men , bij het \\ek~Stantz , een' 

berg , by welks top een fpelonk gevonden wordt, 

in welken zig, na men verhaalt , weleer een Draak 

pleeg optehoudeiï. 

Na de befchouwing der dertien eigentlijke Zwitferfche 

Cantons hier mede ten einde gebragt te heb • 

K ben,

I4

WELKEN DEN UHIJNSTR00M OMRINGEN. 1A7 

dende aldaar ook, om de drie jaaren, de algemeene 

Bunds of Landdagen gehouden. 

De Stad Chur (Curia Rhatorum) is grooter en 

leevendiger door de Rhijnvaart , wijl de Rhijn hier 

omftreeks bevaarbaar genoeg wordt, om verzendingen 

van goederen over denzelven te kunnen doen. 

De inwooners van het benedendeel dezer Had zijn 

alle van den Gereformeerden Godsdienst, doch die 

van het bovendeel , waar het Bisfchops Hof , de 

Domkerk en het Klooster , gevonden wordt, zijn 

Roomsch. Het Raadhuis , waar alle drie jaaren' 

de groote Vergadering van de drie Bunden en onderhoorige 

plaatfen gehouden wordt, is een treffelijk 

gebouw. 

Tafaa of Davos is een klein Steedjen , waar van 

niets zonderlings valt aantemerken. 

Een weinig boven Chur ontmoet men de woeste 

oorden , waar de zo beroemde Rhijn zijnen zeer 

geringen oirfprong uit verfcheidene kleine , in de 

ruuwile gebergten ontftaande , bronnen heeft. De 

hoofden dier groote Rivier zyu drie bronnen , uit 

welken drie takken ten voorfchijn komen , als de 

Boven-Rhijn en Midden Rhijn , welken zig , op 

eenigen afftand van hunne bronnen , vereenigen , 

endoor Ilantz (Iroomen ; de Neder-Rhijn, die 

bij den Vogelberg een' aanvang neemt , en uit het 

woeste bosfchadie , het Rheinwald geheeten, benevens 

uit de vreesfelijke woeste Vallei, bij het gebergte 

Adula , fpottender wijze , het Paradijs genoemd 

, en voorbij Chur flroomende, zig benedei' < ie 

Stad met den Boven- en Midden-Rhijn vereeuigt, 

K 2 en


en tot dén' droom wordt. De zonderlinge gedaan 

te dezer zo woeste als fchaarsch bezogte oorden , 

waar van ons een na waarheid , en daar ter plaatfe 

zelve, getekend gezicht ter hand gefteld is , deedt 

ons befluiten het zelve hier bij in eene afbeelding 

voortedellen. Immers de Rhijnftroom is voor alle 

Europeefche Natiën , en inzonderheid voor ons , wijl 

ze door onze Republiek heenen vloeit, en ons een' 

aanmerkelijken handel bezorgt, van zo veel aanbelang 

dat het niet ongepast zal voorkomen, dat wij deszelfs 

geringen en zo woesten oirfprong, den Leezer hier 

voor oogen ftellen. Zie dan in de afbeelding, wel 

ke hier achter gevoegd is, het Paradijs, benevens 

een gedeelte van het Rheinwald het gebergte Adula, 

en de bron en oirfprong van den Neder- Rhijn , 

die zig beneden Ilantz met den Boven- en Midden- 

Rhijn vereenigende , een' enkelen droom uitmaakt, 

die voorbij Chur afvloeit , het Meir van Conflanz 

doordroomt , en voords bij Lauffen , acht voeten 

laager vallende, zijnen weg vervolgt, voorbij Bafel 

heenen vloeit, als ook de vermaarde Steden Straats 

burg , Manheim , IVorms, Mentz, Coblents, Bonn , 

Keulen en Dusfeldorf, voorbij kabbelt, van Wezel 

door het Kleefschland tot Arnhem afzakt, en van 

daar tot Utrecht voortgaat, alwaar deze droom, in 

een geringe graft veranderende, naar Leyden fpoedt, 

en door die Stad heenen fpoelende, zig in het zand 

bij Katwyk verliest. 

De weinige Herders , welken , met hunne kudden, 

de eenige doffagie dezer woeste bergöorden uitmaa 

ken , zijn de zogenoemde Bergemasquen , komen- 

de,

oiisnuutG MS KEijss, IN SET MnenjrwaH BIJ HUT JÏOKP Splugen. 

Madz.148.' 

BcIferlacllTOH.E'N, KAMÏT EST HAAMHUIS,TJS AugslMUrg.Wadz.17»


de, met hunne kudden, meestal uit het Veneü- 

aansch gebied , en wel van omftreeksch Bergamo. 

De levenswijze dezer menfchen is ten uiterften ruuw 

en hard ; hun gewoone voedfel beftaat uit geerst, 

in water gekookt , zonder eenig zout of boter : z,j 

flaapen in hutten , van (kenen op eikanderen gefta- 

peld, die van boven open zijn , hun matras is een 

weinig hooi of ftroo , hun hoofdkusfen een fteen; 

en een of andere oude lap dient hen tot een deken; 

het geheele Rheinwoud is echter zo wild niet bij 

den berg Spïugen vindt men een zeer vermaakehjk 

e dmk betoond Dorp van dien naam , gelijk dat 

mede in het verfchiet, op de afbeelding zichtbaar 

is , benevens de hooge bergen Stelh en Crispah, 

die 'er achter liggen. 

Het land Falteltne , Vallis Tellina, of het Tells 

Dal, is eene zeer uitgeftrekte , vermaakelnke , en 

vruchtbaare Vallei , welke door de nvier Adda m 

het meir Como zig ontlastende , volkomen door- 

vloeid , en in twee deelen gefcheiden wordt. Al- 

lewruchtbaarst is dit aangenaam gelegen Dal zo 

wel in wijn , als allerhande vruchten , gantfche 

bosfchen van kastanjes en andere boomen , per- 

L n , morellen, vijgen, abrikozen, moerbeziën 

n meloenen zijn 'er overvloedig. Het fan bezit 

,1 mede geene Steden , doch de voornaamfte Vlek 

kend» het zelve zijn Tirana aan de Adda eene 

plaats, waar nog al eenige leevendigheid van hanuel 

Lens de rivier is. In dit district ligt de groote 

Goudberg , of Mout oro, aan welks voet de daar te 

lande voor zeer heilzaam gehouden wordende badui 

l v 

3


van Mafenis zich bevinden. Chiavenna, in het Graaffchap 

van dien naam , voorzien van zes Kerken en 

eenige goede woonhuizen , benevens een prachtig 

Paleis voor den Gouverneur. Pleur s , eene weleer 

prachtig gebouwde Stad, aan den voet van den 

berg Conta., welke, in 1618, door een' ongewoone 

aardafftorting of bergval van dezen hoogen berg, 

op den 25 Augustus , ten eenenmaale overdekt en 

bedolven is , zijnde 'er, van de zestienhonderd inwooners 

, geen drie gered geworden, wijl het onheil 

gebeurde bij her fchoonfte weder, met het opkomen 

van de maan , en dat niemand op eenigen ramp van 

dien aart bedagt was. Voords nog Worms , in 

het Graaffchap Bormio , welke beide Graaffchappen 

als onderhoorige landen der Graauwbunders gerekend 

worden. 

Het Walliferlandof het Land van Valais, eene 

uitgeflrekte Vallei , welke in verfcheiden Valleijen, 

die door tusfchengeplaatste hooge gebergten veroirzaakt 

worden , verdeeld is. De Rivier de Rhene, 

naa deszelfs oirfprong alhier uit een meir , agter 

het, dat land ten noorden omringend, gebergte, genomen 

te hebben, ftroomt dwars door het zelve heenen, 

om zig, vervolgends, in het meir van Geneve, 

te ontlasten. Deze landftreek is, eer dezelve onder 

het gebied der Romeinen verviel, de woonplaats der 

Viberi, Seduni en Veragri geweest, en wordt thands 

in Opper- en Neder-Wallis verdeeld , welker gedeelte 

weder in Tienden (dixaines) of, volgends delandtaal 

, Zehnden , gefplitst worden , in welke landfchappen 

flegts twee Steedjens , en voórds niet dan 

Dur-

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 

Dorpen en Parochie . , aangetroffen worden. Een 

KedL heet Brieg, en ligt ter zude van de 

t onL aai een riviertjen, dat uit den Simpeler berg 

vloek en is weleer met fraaije gebouwen voomen 

lew est die merendeels, in den jaare X755, door 

V 

trdbeeving ter neder geworpen zijn , waar 

C£2%* eene verlaaten en verwoeste 

"ha s , en niets meer dan een Vlek geworden rs 

waart Op een der twee bergen , die agter «ze 

ftad Uren! is het vreeslijk fterk Slot Turbillen , 

en op de andere het Slot Valerla, en de Kerk van 

£ XL"»* gefticht; op een' laager berg ziet men 

^S2i RomeinfchenToren 

«neeten. De overige Vlekjens zijn Gons en Lak , 

waar men een' akeligen en gevaarlijken brug van 

den eeTen bergtop tot den anderen, over de Kkone 

nlnde, P-^ren moet J M « • 

£ïoemd door deszelfs zonderling bad, ^ I*- 

geheeten, en de zeer hooge berg G ~ , 

o vvdks top men met een eng en geduurig krontot 

welles top y o e t e n > b n g s 

^ e ' a f ^ , o v e r de hovende febe, 

j J 

welke van deszelfs voet tot aaneen 

toV door de rotten kronkelt , opklimt Ne Jet' 

bevat het Vlek Martij of Martin 

K 4

lg

WELKEN'DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. I

JJ4 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

lijke voorrechten befchonken , en derzelver inwooners 

zijn ongemeen op het behoud hunner vrijheid 

gefield. De Stad Muhlhaufen in den Elzas behoort 

mede onder de geallieerde Steden der Zwitfers , 

doch van deze zullen wij, in de befchrijving van den 

Elzas, nader gewagen. 

Ncufchatel, een Prinsdom , thands onder het gebied 

van Pruisfen behoorende , wordt mede onder 

de geallieerde lieden en landen der Zwitfers gerekend. 

De Hoofdllad van dien naam is redenlijk 

groot en wel gebouwd , en door derzelver ligging 

aan het meir Tverdun , dat zeven uuren in lengte 

heeft , doch voor het overige fmal is , zeer leevendig. 

De Had ligt gedeeltelijk op een' berg , in 

welks Vallei zij zig verder uitbreidt, waar ook het 

Raadhuis en de Nieuwe Kerk Haan. Aan den oever 

van het Meir , vindt men verfcheiden aanzienlijke 

huizen, die de Stad, uit het zelve gezien wordende 

, een fraai voorkomen geeven. De Kegeering 

wordt 'er, onder voorzitting van een' Gouverneur, 

van 's Konings wegen, door een' Raad van vierenzestig 

perfoonen bediend , uit welken twaalf een 

hooger Gerechtshof en de Souverainiteit des lands 

uitmaaken , waar toe men zijn laatfte appél heeft. 

Door het verkoopen der Ampten aan de meestbiedenden 

, waai" door veel adelijke familiën verarmen , 

als ook het verval des koophandels , is deze Stad 

aanmerkelijk in glans en vermogen, in vergelijking 

bij het geen zij was, toen ze nog aan Franfche Hee» 

ren behoorde , gedaald. 

De Stad en Republiek Geneve , is een klein doch 

zeer

WELKEN DEN RHIJN STROOM OMRINGEN. I55 

zeer vermaaklijk Landfchap aan het Genever Meir 

Lacus Lehmannus, gelegen. Dit District zoude , 

volgends deszelfs ligging , even als Muhlhaufen , 

niet tot Zwitferland gerekend kunnen worden, maar 

veel eer tot Savoijen behooren ; doch het Verbond 

met de Zwitferfche Republiek , in 1526 , uit oir» 

zaak der geduurige oneenigheeden met de Savoijaarden 

, gemaakt, verbindt het aan dezelve. De Stad 

zelve is zeer oud , en reeds , ten tijde der Romeinen 

, onder den naam Geneva bekend , en aan de 

Zon gewijd geweest , die ze daarom nog in baar 

wapen voert. Zij is een der alleroudfle (leden der 

Allobrogen. Naa dat ze eens ten eenenmaal verbrand 

geweest was, werdt ze weder, op bevel van Keizer 

MARCUS AURELHTS, opgebouwd , en verkreeg 

toen den naam van Auretiana. 

De Stad ligt grootendeels op een' heuvel , ter 

plaatfe , alwaar de Rhone zig in liet meir ontlast, 

en op zijn breedfte is , wordende door die Rivier 

zo veel als in twee deden verdeeld , of beter de 

voorftad St. Gervais, welke aan den westelijken oever 

deszelfs ligt , ware geheel door dezelve van de 

Stad afgefcheiden , zoo niet een, in den mond der 

Rhone liggend , met huizen bebouwd Eiland , het 

faamverband der beide deelen , door bruggen, bevorderde. 

Aan de landzijde is de ftad met fraaije 

beemdeii , wijnbergen en weiden omringd , inzonderheid 

is de vlakte van Plein Palais , waar eene 

Maliebaan aangelegd is , de meestbeaogtfte, en aan 

den waterkant heeft de ftad eene allerveiligfte Haven, 

welke door een' regel driedubbel geplaatfte paaien , 

cn

156" BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

en een zvvaare keten voor de opening derzelve, gefloo- 

ten wordt. De hooge Stad , welke op den heuvel 

ligt, bevat de aanmerkelijkfte gebouwen. De Kerk 

van St. Pieter is een zeer oud Gothisch gebouw, 

en wel eer een Tempel van APOLLO geweest ; in 

het Choor derzelve ziet men de twaalf Apostelen , 

van hout gefneeden , en boven het portaal der ker 

ke een groote Zon. Voords zijn 'er nog drie an 

dere {{erken , een Raadhuis , waar in een beftraat- 

te fchuïnsch opgaande Gallcrij , waar over men te 

paard naar den toren klimmen kan ; eene met veel 

zeldzaamheeden voorziene Bibliotheek, het Collegie 

genoemd, als ook eene, hoe langs hoe meer, bloei- 

jende Academie , algemeen Hospitaal , prachtige 

woonhuizen , en al wat voords in een aanzienlijke 

ftad behoort. In de benedenftad heeft men fraaije 

wandelingen , en inzonderheid eene weliiangelegde 

Plantagie , die men la Promenade noemt, welke de 

ftad niet weinig verfiert. Men heeft haar ook nog 

niet zeer lang geleden , tot gemak en nut gebruik 

der inwooners , met gefchikte waterleidingen voor 

zien , welken het water uit de Rivier alle de ftraaten 

der ftad doet. bereiken , waar toe een zeer kostbaar 

werktuig of Vuurmachine op het Eiland , aan den 

mond van de Rhone , geplaatst is. Het getal der 

Inwooners is zeer aanmerkelijk , en beftaat meest 

uit familiën van Franfche Refugiés, welken, in de 

zestiende eeuw , nr.a de vernietiging van het Edict 

van Nantes, aldaar de wijk genomen hebben. Zij 

drijven een' aanzienlijken koophandel , tot in de 

verlk gewesten , e.i bloeijen oqk door nijverheid in 

veele

WELKEN DEN RHIJNSTR.0OM OMRINGEN,. IJ? 

veele fabrieken, waar van bet maaken van Zakhoro* 

logiën de voornaamlte is. Het beltuur der .Stad ea 

Republiek berust bij een' aïgemeeueu Raad , beftaandc 

uit vijftienhonderd Leden, doch het geheele 

volk wordt , over zaaken van gewjgt , opgeroepen 

en beflist bij meerderheid van Remmen. De 

Magiltraat der Stad beliaat uit vier Syndici en eenentwintig 

Raaden, een Hoofd-Officier (Lieutenant 

de Policej en twee Secretarisfen van Staat. 

Eer wij deze Stad verlaaten , kunnen wij niet naalaaten 

, aan drie van deszelfs waereldberoemde inwooners 

te gedenken , naamlijk JOHANNES CALVI- 

NUS , die hier eerst de kerk hervormde; voorcb de 

groote JEAN JACQUES ROUSSEAU , welke , wegens 

zijne viijegevoelens, vat Frankrijk gebannen zijnde, 

hier het burgerrecht verkreeg, waarom hij den tijiel 

van Citoyen de Geneve bij voorkeur aannam , doch 

dit recht weder verloor , wijl hij voortging zijne gevoelens 

door den drukpers te verfpreiden, naa welk 

voorval hij het weder waagde om naar Frankrijk te 

.gaan, waar hij zig in (lilte bij een'zijner vermogende 

vrienden buiten Parijs , te Ermenonville ophieldt, 

en aldaar, in 1778, in het 66 jaar zijns ouderdoms, 

overleedt , en op een alleraangenaamst befchaduwd 

en lommerrijk Eilandjen, het Populieren Eiland genoemd 

, onder een nederig gedenkteken , rust, naa 

dat hij de gronden en wijsgeerige regelen , tot de 

leere der gelijkheid der menfchen , en de beste inrichting 

der volksregeeringen, onder groote vervolgingen 

van de Franfche Geestelijken , geleerd en 

bekend gemaakt hadde. Een man van de beproefdde 

eerlijkheid en rondborftigheid , doch die, door 

de

ÏSS BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

de menigvuldige moeijelijkheeden, wegens zijn „jeuwe 

leer hem aangedaan , i„ een' armoedigen Haat 

1 fde ên, op het laatst van zijn leven, bijna menfchenfehuw 

en droefgeestig geworden was. _ Als 

ook zijn tesCenbeeld , de, jn het vak der fraaije Letteren 

, zo groote als alom beroemde P R A N Cois 

îKuomnkvoiTAUK, welk e, naa 

dat h,j aan verfcheiden Hoven verkeerd, doch overal 

m ongenade vervallen was , eindelijk met de , 

tf«or z.jne fchriften vergaderde , fchatten , „abi 

Geneve, het Landgoed Fernex of Ferney kocht, he 

zelve tot eene Baronnije verhief, en'er als eenôrs 

eerde. Be.de deze mannen hebben Europa, la„ gs 

twee geheel bijzondere wegen, verlicht, he bend 

de eerflehetRijkder Zeden en Wetten, e de la ast 

genoemde dat der Letteren, tot die hoogte gevoe 

waar o p wij het thands gefteegen zien , en be „' 

^gt 

Eindelijk behooren nog tot de Zwitferfche Hond- 

fonT' ^ & 

' 

G < 

nabij het Canto 

^JPPenzeU twee uuren gaans van het meir van 

Confiantz 0f d e Bodenzee, i„ een woeste en dorre 

fcndllreek, doch daarom niettemin welvaarend 

fab reken iwee Kerken , het Stadhuis en Arfenaal 

al, ook de algemeene Bibliotheek en de Abtdij 

, die binnen de muuren der ftad ligt , zijn waardig 

om bezichtigd te worden. 

Het Land van 5* Gallen en het Graaffchap TV- 

m d e l a a t f t e 

Districten , we,ken wij fi Zwitferland aantewijzen 

, heb-

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. IJg 

hebben. Het eerstgenoemde omringt de ftad St. Gal, 

docb ftaat onmiddelijk onder het beftimr van den 

Abt. Het heeft zijn' naam bekorhen na zekeren 

Sèhottèn Kluizenaar ST. GALLUS , welke, in de 

zevende eeuw , aldaar het Ëuangelie kwam prediken 

, en aldaar een Cel of hutjen bewoonde , het 

welk vervolgends, door Koning PEPIN, in een 

aanzienlijke Abtdije veranderd werdt, welke thands 

het merkwaardigfte is , wat in deze ftreek gevonden 

wordt, zo om deszelfs rijkdom als groote Kerk 

en heerlijk Paleis van den Abt , het welk doorgaandsch 

aan honderd geestelijken ten verblijf verftrekt, 

fchoon de Abt zelve zig meest in een kleiner 

Paleis te IVyl, een klein doch volkrijk Hcedjen 

in dit zijn gebied , ophoudt ; ook is het Steedjeri 

Roschbach , aan de overzijde van het meir gelegen, 

zeer volkrijk en welvaarend. 

In het Graaffchap Toggenburg ligt de Stad Luchtenftein, 

beneverts het, om zijne Baden , vermaakelijk 

Dorp Wildenhaus , de geboorteplaats van den beroem 

den Kerkhervormer, ULRICUS ZWINGLIUS. 

De Zwitfers bezitten voords nog eenige Plaatfen, 

zo binnen als buiten Zwitferland, welken onderhorigen 

genoemd worden, en deze zijn : 

Het Graaffchap Baden , grenzende aan Zurich, 

waar in de Hoofdftad Baden, aan de rivieren Limnat 

, Rufz en Aar ; van ouds berucht wegens 

deszelfs heete Baden (Aqu& Helvetica), reeds bij 

TACITUS geroemd. Het is een redenlijk fraaije 

Stad , voorzien van twee Kerken , een Kapucijner 

Klooster , en een Raadhuis , waar weleer de Verga-

%60 BESCHRIJVING WER RIJKEN EN ,-STAATEN ^ 

gaderingcn der afgezondenen, uit alle Cantons, ge~ 

houden pleegen. te worden , welke gewoonte ook 

thands wederom plaats heeft, üe Baden, beftaande 

in het kleine en groote Bad, men vindt ze aan beide 

de oevers der Rivier , een kwartier uur gaands 

beneden de Stad , waar men eenige huizen bij gebouwd 

heeft, benevens de Kerk der drie Koningen, 

wordende het badwater uit de bronnen , door kanaaleu 

, in deze huizen , dat meest herbergen zijn, 

geleid , waar men het zelve gebruikt. In het midden 

van,dit Vlek is een gemeen Bad voor de arme 

lieden , Met Armen-bad geheeten , ofwel het Bad 

van St. Veronica , wijl 'er een antiek Romeinsch 

Vrouwenbeeld , op een pijlaar , in het midden van 

het zelve, opgericht ftaat, 't welk de eenvouwigen 

voor het wonderdoend beeld dier Heilige houden, 

fchoon men naaderhand, uit een yerfleeten opfchrift 

op die zuil , ontdekt heeft, dat het de Egyptifche 

Godinne i s i s voordek. In dit zelfde Graaffchap 

liggen nog de Steedjens KUngnau en Keiferstuhl , 

als ook het Vlek Zurzach, waar de Rhijn een kleine 

engte tusfchen twee rotfen heeft, die door de 

overzwelling van dien ftroom bij den winter, denzelven 

onbevaarbaar maaken. Ook ligt in dit zelve 

Graaffchap de rijke Abtdije Wcttungen , waar bij 

' men , in 1633 , veele Romeinfche vaten en penningen 

uit de aarde heeft opgedolven. 

Ten westen van dit Graaffchap , vindt men een 

klein District , de Vrije Ampten genoemd, waar in 

de fteedjens Bremgarten en Hellingen. . Voords behoqren 

onder de onderhoorigen der Zwitferfclie Republiek 

nog: Het

WELKEN EEN RHIJNSTROOM ÖMRINCEN. IÖI 

Het Graaffchap Thurgauw , waar in de Steediens 

'Arbon , Bisfcholt , Zeil, FraWenhald , Diefenho- 

fen, Rheinauw, en de rijke Abtdij van Reickenauw; 

als ook 

Het Rheinthal, verdeeld in O/Jte»-- en AW

IÓ2 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN$ 

zelfs verdeeling in Kreitzen en Cerc/es, befchouwd 

kan worden ; waarom wij , die wijze van verdeeling 

volgende, eerst eene beknopte historie van het 

Duitfche Rijk zullen doen vooraf gaan , en verder 

elke op de Kaart voorkomende Kreitz , afzonderlijk 

befchouwen. 

HET DUITSCHE RIJK. 

Duttschland is , vóór dat de Romeinen de eene 

Provincie deszelfs naa de andere , onder derzelver 

gebied bragten , door verfcheiden Volken bewoond 

geweest , en dezen waren voornaamelijk de Helve* 

tiërs , Bojers , Tectofagers , en Celten, van welken 

laatften de Germaanen , die het hart des lands bewoonden 

, hunnen oirfprong hadden ; gelijk dan 

ook alle de naamen der Steden, welken hunnen uitgang 

op de lettergreepen durum , dunum en bona 

hebben , uit de Celtifche taal ontleend fcbijnen te 

zijn ; zij fcbijnen zig zeiven den naam van Ghar* 

Mannen of Krijgslieden, wegens hunne onvermoeid, 

heid in den oorlog , gegeeven te hebben , welken 

vervolgends, doordeRomeinen], in derzelverzagtere 

taal, overgenomen zijnde, Germani uitgefproken is. 

En wat betreft hunnen land-eigen naam van Duif 

Jchers , deze ftamt waarfchijnelijk af van zekeren 

T u i s T o , welken de Hebreen ASCENAS noemen , 

een Naaneef van J A P H E T H , die zijnen naam , 

voornaamlijk naaliet aan de Volken , die de Eilanden 

van Denemarken eerst bewoonden, en Teuthotien 

genoemd werden , die, eenen inval op het vaste

1VÈLKEN DEN R.HIJNSTROÖM OMRINGEN. 163 

te land van Duitschland gedaan hebbende, zig daar 

in verfpreidden , en hunnen naam aan het geheele 

land mededeelden. Doch van deze hooge oudheid 

is weinig met zeekerheid te melden, wijl het groot 

aantal volken , die vervolgends , uit de noordelijke 

landen, alhier hunne inwooning vestigden , en het 

groot verfchil, dat over dezelven, bij de onderfcheidene 

Schrijvers , plaats heeft , dit onderzoek te 

moeijelijk en te omdagtig maakt, om hier ter plaat- 

Te behandeld te worden. Genoeg zij het, hier aautemerken 

, dat het tegenwoordige Duitfche Rijk , 

naa dat het, van j. c/ES ARS tijd af, welke in 't 

jaar der waereld 3910 overleedt, tot op het verval 

des westerfchen Keizerrijks , onder AUCUSTUS» 

in 't jaar, volgends onze tijdrekening, 490, en dus 

een reeks van 580 jaaren, onder het gebied der Romeinen 

geweest ware , ten tijde des vervals van het 

Westerfche Rijk , door zes Hoofdnatiën bewoond 

Werdt , die elk een volflrekt , en op zig zelvert 

ftaand, gebied in hun land voerden , als waren de 

Schwaaben, Akmannen, Franken, Friezen, Saxen, 

Thuringers , en Beijerfchen ; de Franken maakten 

•gich , onder hunnen Koning KLODWIG of CLO- 

V1 s, meesters van Galliën, en bragten eindelijk alle 

de voorgemelde Natiën onder hun gebied ; zo 

dat , onder K A R E L de Groote , de Zoon van Koning 

p E p IJ N , Anno 768 , geheel Duitschland tot 

één Rijk vereenigd werdt. 'Deze Vorst herftelde 

in Anno 800, de vervallene Keizerlijke waardigheid, 

en nam den tijtel van Imperator weder aan, doende 

voords zijne Landen door Graaven beftuuren , 

L a doch

JfJ/J. BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN , 

doch, tot onderfcheid van het Heidensch Romeinse* 

Rijk, werdt het thands het Heilige Roomfche Rijk 

geheeten* 

Men kan deszelfs gefchiedenis best oppervlakkig 

in drie groote tijdperken verdeelen , naamlijk in de 

tijdvakken vóór, geduurende en naa de Tusfchen- 

Regeering , en wel: 

Vóór de Tusfchen-Regeering onder negen 

Naazaaten van K A R E L de Groote, of Keizers 

uit den Carolingifchen Stam tot op . A°. ors 

zes Saxifche Keizers « . . . 1024 

vijf Frankifche Keizers . . . .1137 

zes Schwaabifche Keizers . < . 1250 

Geduurende de Tusfchen - Regeering , onder 

zes Keizers , welken uit allerleije Huizen 

gekooren werden , tot op . . . 1273 

Naa de Tusfchen - Regeering , nog onder 

twaalf Keizers uit verfcheiden Huizen . 1437 

Voords onder dertien Keizers, doordeKeurvorften 

uit het Huis van Oostenrijk gekooren , 

tOt Op K A R E L VI. . . . . 1745 

Vervolgends onder K A R E L VII. , uit den 

Huize van Beijeren . . . . 174.5 

Eindelijk daar naa weder onder het Huis van 

Oostenrijk , onder F R A N C I S C U S L Groot- 

Hertog van Toscaanen, welks naageflagt thands 

nog de Keizerlijke waardigheid bezit. 

De Regeeringsvorm , welke thands in het Duitfche 

Rijk plaats heeft , is gemengd , naamlijk , 

Aristo- Democratisch , en eigentlijk beftaat het geheele 

lighaam deszelfs niet anders, dan uit een Verbond

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. l6"5 

fcond van verfcbeiden Souverainen , die in hunne 

Vergaderingen, welke eens 'sjaars, in Regensburg, 

gehouden worden , den Keizer aan het hoofd , of 

tot hunnen Voorzitter, hebben. Deze Souverainen 

zijn de Rijksftanden, welke van ouds den Roomsch 

Koning kiezen, en daarom Keurvorften genoemd 

werden , welker ampt, door Keizer KAREL VI., 

door middel der goudene Bulle in 1356, op nieuw 

bekrachtigd werdt: negen zulke Keurvorften worden 

'er geteld , als drie geestelijke: Mentz, Trier 

en Keulen , en zes waereldlijke, als : Bobeemen , 

Begeren , Saxen , Brandenburg , Paltz , Hanov 

e r. Voords de Rijksvorften , en eindelijk de 

Vrije Rijks/leden. De kamers der Keur- en Rijksvorlten 

worden de hooge Collegiën genoemd ; alhoewel 

ze niets bij de Rijksfteden vooruit hebben: 

in alle deze kamers wordt, even als in de algemeene 

Vergadering of Rijksdag , met meerderheid van 

Hemmen , beflooten over die zaaken , welken het 

Duitsch Verbond in het algemeen aangaan , vrede, 

en oorlog , handelbelangen , enz. betreffen. 

De Keizer is wel het hoofd des Rijks, en kan veel 

(kaden van oppergezag oefenen , als het fchenken 

van Tijtels, mondig raaaken vóór de jaaren , Surcheance 

en veiligheid aan fchuldenaars verkenen , 

en iemand met eenig Rijksleen begiftigen ; doch , 

voor het overige , is zijn magt aan den uitflag der 

Rijksbelluiten onderworpen. Hij is wel de eerfte 

Mogenheid in rang onder de Christen Priusfen , 

doch zijn inkomen , voor zo verre het Keizerdom 

betreft is gering, en kan naauvvlijks één miliioen 

L 3 

fl0


florijnen haaien. De Keurvorften hedienen elk een 

ampt bij de plegtige hofhouding, welke hij op den 

dag zijner krooning houdt. Gelijk deze zo 

pragtige als kostbaare pjegtigheid ten naauwkeurig- 

ften , in het derde Deel (*) dezes Werks , be- 

fchreeyeu is. 

Het Land zelve is zeer uitgeftrekt , vruchtbaar 

in koorn , wijnen , en allerlei foorten van vruch 

ten. De Zee , welke het zelve befpoelt , en de 

Rivieren zijn ongemeen vischrijk. Wild is 'er, in de 

groote menigte van bosfchen, welken in dit uitge 

ftrekt gewest gevonden worden , in overvloed , en 

alles , wat tot het onderhoud der inwooners dien- 

ftig is , wordt in dit land gevonden , zo dat zij 

niets van hunne jaabuureu behoeven te ontkenen. 

Het klimaat, of de luchtsgefteldheid , is 'er , al 

thands in de noordelijkfte gedeelten , eer koud dan 

warm , doch over het geheel zeer gezond ; gelijk 

dan ook de Duitfchers , en voornaamlijk de Land 

lieden en Soldaaten , van ouds , voor de kloekften 

en fterkften van de overige Europifche Natiën ge 

houden zijn. Hun charakter is , over het algemeen , 

uit deszelfs aart, grootmoedig en vrij, immers in 

de vrije Rijksfteden; want het despotismus der klei 

ne Souverainen heeft , bij fommige inwooners dier 

verdrukte gewesten, dat ingebooren edel charakter 

in eene foort van flaaffchen geest doen ontaarten , 

welken men, in fommigen derzelven, befpeurt, en 

voornaamlijk in zulken , welken zig in andere lan 

(*) Biadz. 52 — 80. 

den

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. l6f 

den begeeven , om hun fortuin te maaken ; doch 

welhaast ontdekt zig hun hooggemoed, in trotschheid 

ontaart , zo dra ze hun oogmerk bereikt , en 

door allerleije toegeeflijkheeden en onderwerpingen, 

tot vermogen geraakt zijn. Voor 't overige , beminnen 

zij de (tudiën , weetenfchappen en kunften , 

en zijn zeer arbeidzaam en vlijtig : de groote menigte 

van Geleerden onder hen , als ook de bloei- 

3*ende ftaat hunner fabrieken , kan daar van ten 

bewijs verftrekken. De ftaat der Religie in Duitschland 

is zo verfchillend als de Regeeringsvorm ; de 

Roomsch Catholijke wordt door den Keizer en de 

drie geestelijke Keurvorften beleeden, maar de Luterfche 

en Gereformeerde zijn de heerfchende in 

Opper- en Neder-Saxen , Westphaalen , Frankenland, 

Schwaaben, den Opper - Rhijn, en inde vrije 

Rijksfteden. 

Het Landgraaffchap Hes/en is bijna geheel Gereformeerd. 

Men duldt 'er , voor het overige, 

allerleije Secten en gevoelens , zoo men flegts een 

goed burger is ; uit dien hoofde zijn 'er ook veel 

Jooden. Deze vrijheid bevordert fterk de volkrijkheid 

van dit groote Rijk, welks inwooners men, 

zonder die van Pruisfen en Zwitferland 'er bij te 

tellen , gerustelijk tbt op vierentwintig millioenen 

begrooten kan, en de Duitfche Vorflen kunnen gemakkelijk 

honderd en twintig duizend Soldaaten te 

veld brengen, zonder de troupen mede te rekenen, 

welken de Pruisfen en het Huis van Oostenrijk 'er 

bij kunnen voegen. 

Keizer KAREL fW IV- heeft , bij zijne hernieu- 

L 4 wing

»63 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN,' 

wing der Staatsgefteldheid , door middel der meergemelde 

Gouden Bulk , het Rijk in tien Kreitzen 

verdeeld ; volgends welke fcbikking het zelve best 

befchreeven kan worden ; waarom wij , op het 

voetfpeur der Aardrijksbefchrijvers , dezen weg ook 

hier zullen trachten te volgen, en de acht Kreitzen, 

welken zich binnen het beftek onzer Kaart opdoen, 

waaronder ook de El/as behoort (alleen deBobeemfcbe 

en üpperfaxifche Kreitzen zijn geheel buiten dezelve) 

van het onderfte of zuidelijke gedeelte deszelfs, 

tot naar boven, of naar het noorden , vervolgen ; 

die landen echter , welken bereids omftandig in de 

voorige deelen dezes Werks befchreeven zijn, flegts 

eenigzins aanltippende , ten einde niet in lastige 

herhaalingen te vervallen. Wij ontmoeten dan, ia 

de eerfte plaats , een gedeelte van 

DE OOSTEN RIJK SC II E KREITZ., 

En wel , het Graaffchap Tyrol, grenzende ten 

zuiden aan Lombardijen, ten westen aan Zwitferland 

en Schwaaben, ten noorden aan Beijeren, en ten oosten 

aan Saltsburg en Carinthiè'n; welk oostelijk gedeelte 

echter buiten het beftek van onze Kaart ligt. 

Dit zeer bergachtig Land is , niet te min , niet 

onvruchtbaar, fchoon de toppen der bergen 'er altijd 

met fneeuw en ijs bedekt liggen. Op de heuvelen 

wasfeben allerleije edele Vruchten , als Citroenen 

, Oranje-Appelen , Limoenen , Granaat- 

Appelen , Queëen , Peeren, enz. Het Wild is 'er 

in overvloed , en de Mijnen leveren edele geiteenten 

op , benevens zilver , koper , en eenig goud. 

De

WELKEN DEN RHIJNSTR0OM OMRINGEN. I6"i) 

De rivier de Etsch of Athefn , welke zig door Ita~ 

Jiè'n verfpreidt, ontftaat in dit gebergte, gelijk- ook 

de Eyfack, Ryenz, Lech, Drau, Tfel, I/er, Inn, 

Sarca, Brenthe, en het Meir Garda , dat voor een 

gedeelte in dit landfcbap gelegen is. 

Steden van belang zijn 'er niet , behalven de 

Hoofltad Infpruck (Oenipons) , aan de Rivier de 

Inn, eene fraaije ftad, die wel in zig zelve niet groot 

is , doch fchoone , en met veele prachtige Paleizen 

verfierde, Voordeden heeft, Het Hof, of de Refidantieplaats 

van den Landvorst, is een fchoon gebouw, 

waar in een kamer gevonden wordt, welks 

dak verguld is, en gemeenlijk het Gouden Dak genoemd 

wordt. Achter dit Paleis vindt men een* 

ongemeen fraaijen Tuin , die met verfcheide fchoone 

metaalen Standbeelden verfierd is , waar in dat 

van den Aartshertog LEOPOLD te paard , in kunst 

uitmunt , als rustende dit geheele zwaare metaalen 

Wetkftük , flegts op de twee achterfle pooten van 

het fpringend paard. De marmoren Gedenkzuil 

voor Keizer M AXIMILIAIN. I. , in de Hof- of 

Franciskaaner Kerk, is van geene mindere pracht en 

kunst ; gelijk ook nog 28 metaalen , meer dan levensgroote, 

Standbeelden , welken in deze prachtige 

Kerk gevonden worden : in de zogenoemde zilveren 

Kapelle vindt men tafels van masfief zilver , 

tevens met het Praalgraf van den Aartshertog 

FERDINAND I., en een' geheelen fchat van gouden 

en zilveren Beelden , welken aldaar, door verfcheiden 

voornaame lieden , vereerd zijn; doch wijl 

deze Stad buiten het beftek onzer Landkaart ligt , 

L 5 zal,

I7

WELKEN DEN RH1JNSTR00M OMRINGEN. 17I 

nen. Deszelfs ligging , tusfchen de Rivieren den 

Rhijn en de Leek , en bij de Bodenzee of het Meir 

Confiantz , 't welk dit Land van Zwitferland affcheidt, 

maakt het gefchikt genoeg tot den handel, 

om daar door wel bewoond en bloeijend te zijn. 

Dit laatstgenoemde Meir heeft zijn' naam na het 

oude Castro Botami, 't welk , ten tijde der Carolingifche 

Keizers , een Keizerlijk Paleis geweest is. 

Thands is 'er zelfs nog een Slot daar ter plaatfe , 

't welk Bodmen geheeten wordt. De Alpen beflaan 

een groot gedeelte van de oppervlakte der Schwaabifche 

Kreitz , als ook het Zwarte Woud ( Schwarzwald 

) , Silva Nigra , zijnde het Sylva Hercynia 

van JULIUS C/ESAR , en heeft vermoedelijk zijnen 

naam ontfangen van de dikke Dennen Bosfchen 

, waar mede het bewasfen is , die 'er een 

zwart aanzien aan geeven. Hier pleegen weleer de 

Suevi of Sueeven hunne woonplaatfeu te vestigen , 

zijnde die Volken zo genoemd , om dat ze hunne 

hairen met eene fchweif, of knoop, van agteren te 

famen bonden; onder hen telde men nog andere Volken, 

als waren de Sennonen, Hermanduren, Qjtaaden 

, Marcomannen, en nog anderen. Het Graaffchap 

Wurtemberg maakt mede een groot gedeelte 

van de Schwaabifche Kreitz uit: voords liggen nog 

in dezelve de Landen van de Vorlten van Baden- 

Baden , Baden - Durlach , Baden - Hochberg , 

Hohenzollern - Hechingen en Haigerloch , HohenzoU 

hm - Sigmaringen , benevens de Abtdijen Lindau 

en Buchau ; als ook de geestelijke Stiften en Vorften 

van Conjlanz, Augsburg, Elwavgcn en Kemp' 

ten,

17 2 

BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN» 

ten, benevens de bezittingen van nog een grooï 

aantal Graaven, Heeren en vrije Rijksfteden, naamlijk 

: Augsburg , Ulm , Eszlingen , Reutlingen , 

Nord!ingen , Hzll, Ueberlingen , Rothweil , Heilbron» 

, Gmund , Memmingen , Linden , Dinkelsbuhl 

, Biberach , Ravensburg, Kempten, Kauf'beuren 

, Weil, Wangen, Tsni, Leut kir ch , Wimpfen , 

Giengen, Pfullendorf, Buchhom, Aaien, Bopfingen , 

Buchau, Ofenburg, Gengenbach en Zeil am • Hw 

merbach. 

De voornaamfle derzelven is de vrije Rijksftad 

Augsburg ( Augusta Vindelicorum of Rhcetorum ) , 

weleer de woonplaats der Vindeliciërs , en vervolgends 

door de Romeinen onderworpen , eene zeer 

fraaije en welbebouvvde Stad , met zeer wel aangelegde 

cn breedetflraaten. Zij is echter de zetel des Bisdoms 

niet, alzo de Bisfchop zijn verblijf te Dillingen , 

aan den flö»/?Wj houdt. De groote Domkerk vervat 

veertien Kapellen, en, behalven deze, zijn 'er nog 

zes Rcomsch Catholijke en zes Lutherfche Parochiekerken. 

Het Raadhuis, op de Markt aldaar, worde 

voor het fchoonfte in geheel Duitschland gehouden, 

althands roemt men bij uitneemendheid de Zaal, die 

110 voeten lang , 58 breed en 52 voeten hoog, en met 

fraaije Schilderijen , voorzien is. Nevens dit gebouw 

ftaat de Perlach Toren, met een zeer hooge 

fpits. Een , na het leven getekend, gezicht dezer 

Markt , benevens den fraaijen Voorgevel van het 

Raadhuis , de Perlach Toren , en de uitneemende 

prachtige Fontein , op de Perlach Markt voor het 

Raadhuis , is hier , ter verklaariuge , bijgevoegd, 

Ook

WELKfef* "ËN RHIjNSTROOM OMRINtEtf I?$ 

Ook zijn aldaar nog merkwaardig , het Tuighuis 4 

Tucht- en Werkhuis , en de fraaije en kostbaare 

Waterleidingen , welken het water uit de Rivier 

de Leek ( outltaande uit het gebergte bij het fteedjen 

St. Jacob in Tyrol, en vallende , een weinig 

boven de Stad Donauwerth , in de groote Rivier, 

de Donauw , waar aan de Stad gelegen is) door 

de geheele Stad voeren , waar door vijf groote en 

fchoone Fonteinen , van welken de voornaamfle , 

op de Perlach Markt, in onze afbeelding voorkomt, 

die fierlijk met Beeldwerken voorzien zijn, en verfcheiden 

Meel- Zaag- Smelt- en Smeed-Molens , 

aan den gang houden , gelijk ook alle de huizen in 

de Stad , daar door , met leevend water voorzien 

worden. De Regeering der Stad is eigentlijk Aristocraats 

, beltaande uit een gczelfchap van eenendertig 

perfoonen , uit de oudfte familiën of Patriciërs 

; zij is voords zeer volkrijk , tellende meer dan 

6000 inwooners , die zig allen met den handel onledig 

houden, en onder welk getal inzonderheid veele 

kunftenaars en werklieden in zilver, tin, yvoir, 

horologiën, en andere kunstwerken gevonden worden. 

De Geloofsbelijdenis, welke alhier in 1530, 

door de Protestanten aan den Keizer KAREL de V. 

aangebooden werdt , draagt haaren naam na deze 

Stad , die daar door in de Gefchiedenis zeer merkwaardig 

is. 

De Stad Ulm (Uhtia), eertijds Alcimoennis genoemd 

, liggende aan de Rivier de Donauw ; eene 

welverfterkte en redenlijk groote Stad. De meeste 

inwooners , gelijk ook de Magiltraat , die uit 41 

per-

%7A BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

perfoonen , uit de oudfte Familiën , of Patriciërs, 

beftaat, zijn 'er van den Lutherfchen'Godsdienst j 

zij hebben de Groote of Hoofdkerk, benevens nog 

twee Kerken , in bezit. De Roomsch Catholijken 

hebben hier echter mede hunne Kerken en Kloosters. 

Voords munten , onder de waereldlijke gebouwen, 

het Raadhuis, Tuighuis, en verfcheidene 

anderen , meer uit. Het gebied der Stad is zeer 

uitgeftrekt , en wordt in Opper- en Onder-Heerlijkheid, 

en deze weder in verfcheidene Ambten , 

verdeeld. 

Voords de vrije Rijksfteden Reutlingen en Nordlingen 

, het Schwaabisch Halle (Halla Suevorum) , 

Ueberlingen, Rothweil, Heilbron, Gmund, Memtningen 

en Lindau , welke ftad op een Eiland , in 

het Meir Conftantz, of de Bodenzee , gebouwd, tri 

met een' bezienswaardigen Brug aan het vaste land 

verbonden is ; zij is , behalven dat, nog weder in 

twee Eilandjens verdeeld , waarom men haar den 

naam van het Schwaabsch Vencticn geeft. Nevens 

den brug , welken naar het vaste land gelegd is , 

ziet men nog een' alouden Burgt en Toren der Romeinen 

, thands Haydenmauer of der Heidenenmuur 

geheeten, welke laatfte door TIDERIUS NERO, 

en de eerfte door CONSTANTINUS CHLORUS, 

geflicht zoude zijn geweest, ten tijde , dat de Romeinen 

tegen de Vindeliciërs en Alemannen, oorlog 

voerden. Biberach , aan het Riviertjen de Ruesz} 

Ravensberg ; de Stad Kempten , welke om den 

rang van oudheid, met de Abtdij en het Rijksftift, 

twist. Voords Kaufbergen , Weil, Wangen , 

Tsni,

.WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. Jf$ 

fs»i , Leut kir di , IVempfen , Gietigen , Pfuilen* 

dor ff, Buchhorn , A/den, Bopfmgen, Buchau, Of' 

fenburg, Gengenbach , en Zeil am Hammerbach, 

zijn alle vrije Rijksdeden, welken in de Schwaabifche 

Kreitz liggen , doch die niet aanmerklijk zijn , 

of eenige dof tot eene breedere befchrijving kunnen 

opleveren. 

Tot de Geestelijke Stiften bebooren , behalven 

Augsburg , dat reeds befchreeven is , Conftantz , 

Ehvangen en Kempten. 

In het Stift Conftantz ligt de Hoofdflad van dien 

naam , aan het Meir van Conftantz , ter plaatfe , 

waar de Rhijn in het zelve Meir valt ; de Stad is 

maatig groot , bloeijend wegens derzelver handel , 

en bekend wegens de verfcheidene Kerkvergaderingen 

, die weleer binnen derzelver muuren gehouden 

zijn. Elwangen , een klein Steedjen aan hec 

Riviertjen Jaxt, zijnde aldaar het Refidentie - Slot 

van den Proost. Kempten is eigentlijk'de Stiftsftad, 

die uit de Kerk , Refidentie en eenige woonhuizen 

beftaat. 

De waereldlijkeProvintiëndesLandfchaps Schwaaben 

zijn : het Hertogdom Wurtemberg, waar in de 

Hoofdftad Stuttgardt, zijnde niet groot, doch van 

twee redenlijk uitgeflrekte Voorfteeden voorzien. 

Het nieuwe Refidentie • Slot , 't welk in 1746 aangevangen 

is , komt zeer fchoon voor ; het oude is 

echter ook nog in weezen; ter zijde deszelfs vindt 

men een Diergaarde en Lusthuis , welks kundige 

bouworde bezichtiging verdient ; men vindt in het 

zelve veele groote Zaaien , onder welken een ter 

leng-

1*6 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN J 

lengte van 201, breedte 71, en hoogte van 57 voe> 

ten , overdekt van een gewelf , dat op geene colommen 

rust. Het Landfchapshuis is de vergaderplaats 

der Afgezondenen voor de Landdagen. De 

Kruiskerk is hier de voornaamfle ; doch, behalven 

deze, zijn 'er nog vier andere Kerken. De Zijden 

fabriek en het Gymnajïum, of Kweekfchool , zijn 

insgelijks merkwaardig. Voords ligt in dat Hertogdom 

nog het Steedjen Tubingen , aan den Neekar 

; een kleine plaats , die echter met een' Univeriiteit 

voorzien is ; zo ook verfcheiden Dorpjens 

en Vlekken. 

Het Markgraaffchap Baden , of Baden • Baden , 

tot onderfcheiding van het bereids befchreeven Baden 

in Zwitferland , bevat deszelfs Hoofdflad van 

dien naam , waar in van ouds veele warme Baden 

geweest zijn. Voords Rafladt , waar de refidentie 

van den Markgraaf is ; en Kuppenheim , een klein v 

Steedjen aan de Rivier de Murg. Onder de Dor» 

pen is merkwaardig het Dorpjen Kehl, liggende 

tegen over de Stad Straatsburg ; als ook de , in 

den laatften oorlog zeer verfterkte , Vesting Kehl, 

ter plaatfe , alwaar het Riviertjen de Umrig in den 

Rhijn loopt. Deze Vesting is, door de Franfchen , 

in 1678 , geheel verbouwd en vergroot, zo dat 

'er, binnen de werken , veel woonhuizen gebouwd 

werden, en dezelve dus zo veel als een klein fteedj'en 

werdt. 

Nevens dit Graaffchap , grenst dat van Baden* 

Durlach , en deszelfs Hoofdflad Carlsruhe , welke 

in den j'aare 1715 , geheel nieuw gebouwd is , in 

een


een zeer groot Bosch of Woud, das Hartwald of 

het Hertenwoud geheeten ; in 't midden van dit 

Woud ligt ook het Refidentie-Slot van den Vorst, 

voorzien van een' hoogen Toren , op welken tweeendertig 

, in het Woud, naar de ftreeken van den 

wind uitgehakte, Laanen uitloopen; negen derzelven 

hebben op de Stad hunne (trekking, en verfchaffen 

aan het Slot een uitzicht tot in de voornaamlleftraaten 

; de Tuin van het Slot is voords door geheel 

Europa beroemd. Men vindt in dit gewest ook 

nog Durlach , de voormaalige Refidentie - Stad aan 

het Riviertjen de Pfinlz, waar het oude Vorftelijke 

Slot nog voorhanden is; en de fteedjens Pfortzheim, 

Bruchfal en Schrot , waar van niets merkwaardigs 

gemeld kan worden. 

De Graaffchappen Hohenzollern en Sigmaringen, 

in welk eerlte het Steedjen Hohenzollern , de Refidentie-plaats 

van den Vorst van Hechingen , en 

in het laatstgenoemde het Refidentie-Steedjen Sigmaringen 

, aan den Donauw liggende , gevonden 

wordt. 

Het Graaffchap Farftenberg vervat deszelfs Hoofdftad 

van dien naam , en het Graaffchap Oetingen, 

met deszelfs Hoofdplaats. Voords nog de Steedjens 

Thungen , de Refidentie van den Vorst van 

Sulz ; Vadutz, een Slot en Refidentie van den 

Vorst van Lichtenftein. Voords nog de landen van 

den Rijks- en Erf-Truchfes (Opfchaffer, Spijsopdraager 

) van Waldburg , met het Slot van dien 

naam; de landen van Konigfegg, met een Refidentie 

- Slot ; en voords nog verfcheiden Adelijke Slo- 

M ten»

ï?8 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

ten, Heerlijkheeden, Abtdijen en Proostdijen. 

Van hier begeeven wij ons , noordelijk voorttrekkende 

, in 

DEN FRANKISCH EN KREITZ. 

Of Frankenland, het land der oude Ridders, en 

Ridder Romances, liggende in het hart of midden van 

Duitschland , en wordende , door de rivier de Main 

in twee deelen gefcheiden. Het land is zeer verfchillend 

van climaat , evenwel kan men zeggen , 

dat 'er de lucht niet ongezond is ; Koorn, Wijn, 

Wild en Visch is 'er in overvloed ; de weiden zijn 

hier mede zeer vet , en dus,de Veefokking, gelijk 

ook de Landbouw , overal zeer in bloei. Men 

heeft 'er ook goud, zilver, ijzer en kopermijnen , 

marmoren zoutgroeven , baden , bronnen enz. De 

bergen ziju hier veel in getal en hoog , onder anderen 

de Fichtelberg , welke zig van den Opper - 

Paltz, door het Vorftendom Bareuth, naar Turingen 

, en aan de andere zijde , tot in Boheemen , 

uitftrekt. 

Het Land vervat de naavolgende voornaame afdeelingen 

: De Bisdommen Bamberg , Wurzburg, 

Eichjladt , en de Duitfche Orde. De wae. 

reldlijke Vorftendom men Brandenburg - Bareuth , 

Brandenburg-Anfpach , Henneberg. Schleufingen , 

Henneberg - Fromhild , Henneberg - Schmalkalden, 

Schwartzenberg, Lowenflein- Wertheim , en Hohenlohe-Waldenburg. 

Voords eenige kleine Graaven 

en Heeren , en de vrije Rijksfteden Neurenberg , 

Rotthenburg , Windsheim , Schweinfurt , en Weifenhurg. 

Wan*


Wanneer wij, Volgends deze verdeeling, de voor- 

naamlte Steden in dezen Kreitz befchouwen, vinden 

wij in de eerfte plaats : 

In het Stift Bamberg , de Hoofdftad van dien 

naam, oudtijds Babenberg geheeten, eene niet zeer 

groote plaats, doch die met eene groote voorltad 

voorzien is , gelijk veelal het geval dier fteden is , 

welken , door handel en fabrieken , den toevloed 

van inwooneren tot zig trekken ; welken zig dan 

niet zelden vergenoegen moeten met buiten de muu- 

ren dier, eerst kleine, fteden aanbouwingen te maa- 

ken , welken de oirfprong van alle de voordeden 

zijn. De Stad , die thands bij de 19000 inwooners 

bevat , is geheel na den Italiaanfchen bouwtrant 

sefchikc. Een gedeelte derzelve ligt op een' berg , 

ën bevat de vorftelijke Refidentieplaats Petersburg 

geheeten , die , in 1702, eerst nieuw gedicht is. 

In de groote Domkerk aldaar vindt men het Praal 

graf van Keizer 11 END RIK II. , welke aldaar be- 

graaven ligt; ook zijn 'er eenige rijke Kloosters , 

en eene beroemde Univerfiteit, in dezelve dad. — 

Voords vervat dit Bisdom eenige mindere Vlekken 

en Dorpjens, die niets merkwaardigs behelzen. 

Het Bisdom PVurtzburg, een zeer vruchtbaar land , 

waar de Rivieren de Main, deTauber en Jart, aan 

genaam , door heenen kronkelen , vervat voornaam 

lijk de Hoofdftad en Refidentieplaats van den Prins 

Bisfchop, aan den Main , die door dezelve heenen 

vloeit. Zij wordt ook wel, bij de Latijnfche Aa- 

theuren , Wirceburgum en Herbipolis genoemd, 't 

welk alles zo veel als groente-kruid- of grasburgt 

M a bete-

ï8o BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

betekent. Het Bisfchoplijk Slot ligt in de Vesting 

Marienburg of Frauenberg , op eene hooge Rots, 

geflicht. De Groote of Cathedraale Kerk van St. 

Kilian , benevens nog eenige andere Kerken , zijn 

de merkwaardigfte gebouwen , welken men aldaar 

aantreft. 'Er is insgelijks eene Üniverfiteit, en het 

getal der inwooners is omftreeks 16000. De kleinere 

Steedjens, Vlekken en Dorpen, die nog, hier 

en daar, in dit Bisdom verfpreid liggen, zijn te gering 

voor ons klein beftek. 

In het Graaffchap Bayreuth is de refidentie van 

den Markgraaf, mede aldus genoemd. Het Slot , 

dat in 1753 geheel afgebrand , doch naderhand weder 

fraai en aanzienlijk opgebouwd is , doet zig 

zeer wel op. 'Er is eene groote Luterfche Kerk, 

eene Hospitaal-Kerk , eene Gereformeerde Kerk , 

en eene Catholijke Kapel, als ook het bekende Gymnajium 

Ernestinum , door den Markgraaf C-H R I S- 

TIAAN ERNST , in 1664 gedicht, benevens eeti 

Seminarium en Weeshuis. Een half uur buiten 

Bayreuth ligt de Stad St. George am See , aan 

eeii foort van meir of Landzee, welke de Brandenburgfche 

fFeyher geheeten wordt. Dit geheele meir 

is een uitwerkfel der kunst. In den jaare 1499 was 

het nog niet in wezen , en werdt eerst in 1508 en 

1509 , op last van Markgraaf FREDRIK IV. gegraaven. 

Het is van zo groote uitgeftrektheid, dat 

'er verfcheiden Eilandjens in gemaakt konden worden 

, waar op Plaifiertuinen aangelegd zijn. Voords 

is het ongemeen vischrijk , en heeft eene have , 

waar in een Jagt, ten vermaake van den Markgraaf, 

ligt,

WELKEN DEN RHIJNSTR00M OMRINGEN. l8l 

ligt. De ftad St. George, welke, gelijk gezegd is, 

aan dit Meir ligt, is eene voornaame Fabriek-plaats , 

zijnde daar Porcelein- Fabrieken, waar in het goud en 

zilver, op de beste wijze, ingebrand of geïncrusteerd 

wordt ; ook wordt hier marmor gepolijst, dat hier 

te lande uitgegraaven , en tot allerlei einden gebezigd 

wordt. De Sophia-kerk in deze ftad, die in 

1715 ingewijd is, draagt ook den naam van de Ridder-kapelle 

, wijl zij de vergaderplaats is der Ridders 

van de Orde de la Sinceritè, door den Markgraaf 

FREDRIK gedicht. 'Er is voords een aanzienlijk 

vorftelijk Slot , Wees- Tuchthuis, en zeer 

wel gebouwde wooningen. 

Culmbach, de gewezene Refidentie van den Markgraaf, 

een redenlijk fraai fteedjen ; Hof (curiaj , 

aan het riviertjen de Saaie, Wonftedel, op den Fichtelberg, 

Munchberg, Goldcronach, een fteedjen aan 

de Rivier Cronach, dus genoemd, om dat men, bij 

deszelfs bouw , in 1365, een Goudmijn ter dier plaatfe 

ontdekt heeft , die echter, in 1669, weder ingeftort 

en verboren gegaan is. Creuzen, Pegnitz en 

Erlang , welke voor een der fchoonfte fteden van 

Duitschland gehouden wordt, wijl derzelver ftraaten 

lijnrecht , alle de huizen van twee , doch de 

hoekhuizen drie verdiepingen hoog zijn. Hier is 

ook een Markgraatfelijk Slot, voorzien van een' zeer 

fraaijen Tuin. Een Lutherfche, en twee Gereformeerde 

Kerken, Ridder-Akademie en Gymna/ium, 

als ook veele gewigtige Fabrieken, beftaande meest 

in Kousfen en Hoedenmaakerijen. Neuftad, aan het 

Riviertjen de Aisch , en nog een' menigte kleinere 

M 2 

S t e e d 

"

18a BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

Stcedjens en Dorpen , die jn uitgebreider Geögraphiën 

nageflagen moeten worden. 

Het Bisdom of Stift Eichftett of Richfladt, bevat 

de Hoofdftad van dien naam , welke de Refidentie 

van den Bisfchop is ; zij is eene redeniijke 

groote en welbebouwde Stad , waar in het tegenwoordige 

Bisfchops Slot, en de Cathedrale of St. 

Wilibaldis Kerk aanmerkelijk zijn ; voor het overige 

mnaken eenige Kloosters en geestelijke Collegiën 

en Seminaria, de overige publieke gebouwen uit : 

onder dezen heeft het Klooster van Swalhurg dit 

bijzondere, dat het Altaar in de Kerk uit eene rots 

fchijnt gemaakt te zijn, zijnde het geheele Klooster 

op een rotsachtigen berg geflicht. Boven over dit 

Altaar is een hol of verwulft , welks grond en zijden 

met goud beflagen zijn, doch waar van de bovenfte 

opening met een'fteen gedekt is , die de Zark 

geheeten wordt ; in dit hol worden de gebeenten 

van den H. WALBURG bewaard , waar uit, zo 

men zegt, eene wonderbaar geneezende olie vloeit, 

die , in druppelen verzameld , en dus aan de Pelgrims 

, die in menigte 'er van alle oorden om komen 

reizen , tweemaalen in het jaar , in het vooren 

naajaar, verkogt wordt. De overige Plaatsjens 

in dit Stift zijn van geen aanbelang. 

Het Vorftendom Onolzbach of Anfpach , dat 

door de Rivieren de Rednitz , Altmahl, Jasch, 

Wormtz , Tauber , en voor een gedeelte door den 

Main , rondom aangenaam bewaterd wordt , is , 

door deze ligging , ongemeen vruchtbaar , en de 

Steden, die in het zelve liggen , bloeijen door Fabrie-

WELKEN DEN RHIJN STRO OM OMRINGEN. lS3 

brieken en Trafieken, waar onder de Tapijt- Kousfen- 

Laken- Stoffen, Goud- en Zilver Borduurwerken , 

voornaamentlijk, geteld moeten worden. De Hoofdftad 

draagt mede beide de naamen, wordende Anfpach, 

gelijk dezelve op onze Kaart ftaat aangeweezen, en 

Onolzbach, bij de Latijnfche Schrijvers Onoldum en 

Qnoldinum geheeten. Het is eene redenlijk fchoone 

en vrolijke Stad , welke ruim 12000 inwooners bevat. 

'Er is een fraai Refidentie-Slot voor den Markgraaf 

, 't welk in 1780 eerst hernieuwd is , zijnde 

het oude, doorbrand, grootelijks befchadigd; bij dit 

Slot is eene openbaare Boekerij-en Munt-kabinet. 

De Johannis-kerk, waar in het Praalgraf en begraafplaats 

der Markgraaven , als ook het Raadhuis en 

Jooden Synagoge, zijn de aanmerkelijkfte openbaare 

gebouwen in de ftad. Buiten dezelve zijn de, in 1710 

opgerichtte, Porcelein- fabriek, het vorftelijk Brouwhuis 

en Prinfen -tuin , merkwaardig. Voords liggen 

in het zelve Graaffchap nog de Steden Schwabach 

, aan de Rivier van dien naam , ter plaatfe, 

waar dezelve in dc Rednitz valt , zijnde eene niet 

minder fraaije , en door Fabrieken en handel welvaarende 

, edoch kleine, Stad. Tapijt- en andere 

Weeverijen zijn hier zeer fterk in zwang; hier worden 

ook de haute lice Tapijten vervaardigd, en allerhande 

handwerken bloeijen hier ongemeen. De 

Markt alhier is verfierd met eene fchoone , met 

veele ftraalen fpringende , Fontein ; de Lutherfche 

Kerk is de Hoofdkerk. Voords is 'er ook een Latijnfche 

School , eene Synagoge voor de Jooden, 

en eene, in 1734 nieuw gebouwde, Geldmunt. — 

M 4 

V e r 

"


Verder treft men , in dit land, nog aan de Steden 

Gunzenhaufen , aan de Rivier Altmuhl, Wasfentradingen, 

aan de Rivier Wormtz; Windsbach, Heilbron, 

aan het Riviertjen Schwabach; Creihhem, aan 

de Rivier Jarht; Triersdorfen andere kleinere plaatsjens 

, eenige Marktvlekken en Sloten, onder welke 

eerstgenoemde zijn Cadolzburgen Furth, 't welk meest 

door Jooden bewoond wordt, waar ze medeeené'eigene 

drukkerij hebben. 

De Duitfche Orde, of de Ridders van de Maagd, 

of Broeders van het Duitfche Huis te Jerufalem , 

eene Orde, welke in noo, in Palestina, opgericht 

werdt, toen de Engelfche Koning, RICHARD 

LEEUWENHART, en de Franfche Koning, p HI- 

LIPPUSAUGUSTUS, hunne beruchte Kruisvaart 

naar het Heilige Land deeden , bezit de Stad Mer. 

gentheim of Mergenthal, en de daar om liggende 

Ambten ; terwijl de Groot- of Ordensmeester in de 

Stad, die eigentlijk van wegens deze orde Mariënheim 

of Maria''s Verblijf, Marijs Dal, (Vallis Maria 

Virginis > genoemd is, zijn verblijf houdt. De Stad 

is klein , doch ligt niet onbevallig aan de Rivier de 

Tauber, walke in de Jarht valt. Deze Ridders hebben 

, door geheel Duitschland, nog hunne Balleijen 

en Commanderijen of Colleuiön , welken zig ook tot 

m Nederland uitftrekken , als is de Balleij Utrecht, 

waar onder de Commanderijen te Dieren , Tkiel' 

Maasland, Rheenen ; Leyden en Katwijk aan del 

Rhijn , Schooien in Friesland , Doesburg , Scheilui 

, Middelburg in Zeeland , en Schoonhoven , behooren. 

Het

WELKEN DEN RHIJNSTR00M OMRINGEN 185 

Het Graaffchap Rennenberg vervat de Steedjens 

Schleufingen , Suhla , waar veel Geweer- en andere 

Fabrieken zijn , Ilmenau, aan het riviertjen de Ilm, 

Meinungen , een redenlijk groote Stad , aan de Rivier 

de IVerra gelegen; deze is eigentlijk de Hoofdftad 

van dit Graaffchap, en van het Hertoglijk huis 

Saxen Meinungen. De Hertog BERNHARDVAH 

SAXEN verkoos deze ftad, in 1681, tot zijne refidentie, 

en bouwde 'er een nieuw Slot met een Kapel, 

het welk hij, na zijne Gemalin , Elizabethenburg 

noemde , 'er eene vorftelijke Bibliotheek en Muntkabinet 

doende oprichten. Voords Wafungen , mede 

aan de Werra gelegen , gelijk ook Themar, waar 

grooten handel in Wol gedreeven wordt, en Salfungen, 

welk fteedjen deszelfs naam na de zoutbronnen 

heeft. Schmalkalden, aan een beekjen Van denzelfden 

naam , ten einde van het Thnringfche Woud 

gelegen ; deze Stad is redenlijk groot , en zeer bekend 

wegens de Vergaderingen , in de jaaren 152Q- 

1540, aldaar gehouden, als ook door het Schmalkaldisch 

Verbond, het welk verfcheiden Protestantfche 

Vorften , in 1531, aldaar te famen flooten, en de, 

door LDTHERUS opgcftelde , Artikelen , welken 

hier in 1537 bevestigd werden. 'Er zijn zeer veele 

Fabrieken \\\ deze oude ftad; Zoutziederijen, Yzer- 

Staal- Bergwerken en Molenfmeederijen. Het oude 

Hesfen-hof , zijnde een in 't midden der ftad gelegen 

oud vorftelijk gebouw , is , om deszelfs oudheid 

, bezienswaardig. 

Het Graaffchap Scb.varzenberg bevat geene Ste 

den , alleen het Marktveld, genoemd Mark - Scham- 

M 5 f dd 

>

l8

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 18? 

Het GraafTchap Rieneck of Rheineck, bevat flegts 

een enkel Steedjen , Lohr genoemd, aan het riviertjen 

van dien naam, waar het zelve in den Main valt ; 

benevens nog twee Dorpjens. 

Het Graaffchap Erbach , heeft mede flegts een 

Steedjen van dien naam, aan de Rivier Mumling; 

in het dorpjen Erbach, dat deze flad omringt, vindt 

men een zeldzaame Deck , welke in den grond wordt ' 

verzwolgen, waar naa ze, op eenigen affland , onder 

een' berg doorgeloopen zijnde, weder ten voorfchijn 

komt, en eindelijk in de Mumling valt. Michelftad 

is de Hoofdplaats van dit Graaffchap, waar de Regeering 

derzelver zitting houdt; voords zijn bier mede 

nog eenige Dorpen en Sloten. 

De Heerlijkheeden Limburg, Seinsheim, Reichelsberg, 

Wiefentheid, Welzheim en Uaufen , vervatten 

mede nog eenige Dorpjens en Kasteeleu, wier optelling 

niet de moeite waardig is. 

Onder de vrije Rijksfleden , die in den Frankifehen 

Kreitz gelegen zijn, telt men voornaamentlijk: . * 

Neurenberg of Nihnberg (Norimbergaj, aan de 

Rivier Pegniïz, omtrent ter plaaife, waar die in de 

Rednitz valt ; eene zeer fraaije Stad, welke echter 

niet , na evenredigheid van derzelver omtrek en 

groote , bewoond wordt , als Hijgende het getal 

heurer huizen niet boven de 8oeo , en wordende 

het getal van derzelver inwooners op 20000 gefchat. 

De wooningen zijn meest allen zeer ruim , en van 

fteen opgebouwd. In de Parochie - kerk van St. Sebaldus 

, vindt men een fraai Schilderfi.uk van A L- 

BRECHT DURER, verbeeldende de Schepping 

der


der Waereld, welke beroemde Schilder in deze ftad 

den 20 Meij in 1471 gebooren werdt , en in 1528 

overleedt. De Keizers Kapel, en daar bij ftaande 

oude Toren, zijn mede bezienswaardig, gelijk ook 

de fraaije nieuwgebouwde Egidius - Kerk. Op de 

Markt ftaat eene aldaar, in 1361, gedichte Fontein , 

welke , om deszelfs fraaiheid , de fchoone Bron geheetert 

wordt ; negen vergulde Beelden van Christen- 

Joodfche- en Heidcnfche Helden, als zijn Koning 

C L O V I S , O OT F R I E D V A N B O U I L L O N , 

K A R E L de Groote , J O S U A , D A V I D , J U D A S 

M A C C H A B / E U S , H E C T O R , A L E X A N D E R de 

Groote en J U L I U S C A E S A R , verfieren dezelve ongemeen 

, doch zij is in een geheel Gothieken fmaak. 

ïn het Raadhuis dezer Stad vindt men zeer fraaije 

Schilderijen , en in de Lieve Vrouwe of Hoofdkerk 

worden een gedeelte der Rijks Inftgnia bewaard , 

naamlijk de Kroon, Scepter, Zwaard en Rijks-appel, 

welken op den krooningsdag van eeneil nieuwen 

Keizer , van hier naar Frankfort vervoerd , 

en , als de plegtigheid volbragt is , weder hier 

ter bewaaring gebragt worden ; ook worden hier 

bewaard de Speer van L O N G I N U S , waar mede de 

zijde van den Zaligmaaker (gelijkmen wil) aan het 

kruis doorftoken werdt , een Doorn uit de doornen 

Kroon, en een ftuk zijner Kribbe, welken allen in 

een zilveren vergulden kist , hoog aan het gewelf 

der kerk, hangen. Verder zijn hier nog merkwaardig 

, het Tuighuis en het Duitfche Muis , of het 

Gebouw , waar in de Commanderij der Duitfche 

Ridderorde aldaar vergadert. 

De


De Regeeringsvorm der ftad is Aristodemocratisch, 

beftaandé gedeeltelijk uit adelijke Familiën, die door 

Keizer HENDRIK VI., bij gelegenheid van een aldaar, 

in 1198, gehouden Tournoifpel, totdenAdelftand 

verheven zijn, en gedeeltelijk uit zogenoemde 

Ilandwerks- Raadsheeren , welke Hoofden zijn der 

Gilden van deze, door allerleije handwerken en fabrieken 

, bloeijende Stad. 

Onder het gebied van Neurenburg, behoort mede 

de Stad Altorf , eene kleine Stad , waar in echter 

eene beroemde Univerüteit gevonden wordt , welker 

Bibliotheek, Anatomie eu Chemisch Laboratorium 

, zeer bezienswaardig zijn. Verfcheidene kleinere 

Plaatsjens en Dorpjens behooren mede nog onder 

het gebied der vrije Rijbsftad Neurenberg, doch 

zijn te gering om hier op te noemen, 

De vrije Rijksftad Rothenburg, aan de Rivier de 

Tauber, is de tweede in rang onder de vrije Rijksfieden, 

in den Frankifchen Kreitz. Zij is redenlijk. 

groot in den omtrek , zijnde van vijf Kerken voorzien 

, onder welken die van St. Jacob de voornaamfle 

is. De Stad wordt , op eene zeer kunftige en 

kostbaare wijze, met water uit den Tauber, overal 

voorzien, door middel van een waterpersfend werktuig 

, waar door het water , uit die Rivier , naar 

den top van den berg , die nevens de ftad ligt, 

regtftandig in een gebouw , de Klingen-toren genoemd, 

opgevoerd wordt, en van die hoogte nederftort, 

doende, door deszelfs val, drie Fonteinen in de 

ftad altijd fpringen; terwijl de graft, rondom de ftad , 

daardoor mede met water voorzien wordt. Onder het 

ge-

1QO BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN , 

gebied dier ftad, die eerst, en wel fints alouden tijd , 

door Graaven beheerscht is geweest, doch in 1335, 

naa het uitfterven derzelven, tot eene vrije Rijksftad 

verheven is, bevinden zich nog een aantal Dorpen en 

Sloten, welken, om derzelver geringheid, hier voorbijgegaan 

moeten worden. 

De vrije Rijksftad TVindsheim, liggende aan het 

Riviertjen de Aisch, dat mede in de Rednitz valt, 

is niet van zo veel belang , als Rothenburg ; zij 

heeft flegts eene Kerk voor de Lutherfche gemeente 

, een Hospitaal en een Gymnafium of Latijnfche 

School. De Stad is zeer oud, en wordt reeds, in 

een Placaat van Keizer LODEWIJK I., in 822 genoemd 

; zij is , in 1360 , door KAREL IV., tot 

eene vrije Rijksftad verheeven; heur gebied is niet 

groot,, en beftaat flegts in eenig aandeel in fommige 

rondomliggende Dorpen. 

De vrije Rijksftad Schwelnfurt, aan den Main, 

(Suevo Furtum , of TrajeBus Suevorum) , wijl de 

Sueeven hier weleer een overtogt QFuri of Vaart) 

gehad zouden hebben. Dit is eene redenlijk groote 

Stad , voorzien van Kerken voor de Lutherfchen, 

wier Leer 'er de heerfchende is , en ook eenige 

Kloosters. Zij ontfing , in 1431 , van Keizer si- 

GISMUND de verzeekering , dat zij niet meer verpand 

worden, maar een vrije Rijksftad blijven zoude; 

heur gebied echter is zeer klein van omtrek. 

Eindelijk behelst de Frankifche Kreitz nog: 

De vrije Rijksftad Weisfenburg, welke mede den 

Lutherfchen Godsdienst toegedaan is, en twee Kerken 

bevat; voords is de juiste tijd van derzelver vrijwording

WELKEN DEN RHTJNSTROOM OMRINGEN. jgt 

ding onbekend. Zoo men die niet mede in 13S7 moet 

zoeken, wanneer zij de verzeekering van vryheid en 

van niet meer verpand te zullen worden , van Keizer 

KAREL IV. al mede ontfing. Het gebied der ftad 

is klein en van weinig belang, als beftaande flegts 

in een Dorp, Wangen genoemd; wijl zij heur overige 

bezittingen , in iöi'o, aan het Stift Eichjlett, 

(hier vooren bereids door ons befchreeven) , verkogt 

heeft. 

Wij zouden, volgends de orde, thands den Elzas 

dienen te befchouwen ; edoch , wijl wij die onder 

den naam van Departement du bas Rhin , in de 

Franfche Republiek aantreffen, zullen wij dat Land 

daar ter plaatfe befchouwen, en nu overgaan tot . 

DEN OPP ERRHIJNSCHEN KREITZ. 

Wij zullen , bij de befchrijving der Opper- en 

Nederrhijnfche Kreitzen , onze Lcezers verwijzen , 

tot de hier voorgaande Deelen, zo dra wij plaatfen 

aantreffen , welken aldaar reeds befchreeven zijn , 

ten einde geene dubbele aanwijzingen te doen. Deze 

Opperrhijnfche Kreitz is weleer veel grooter in 

uitgeftrektheid geweest, als beftaande uit twee Landgraaffchappen, 

te weeten de Elzas en Hesfen; doch 

de Franfchen hebben 'er zeer veel van afgenomen , 

te weeten den geheelen Elzas, meest al het gene, 

dat, aan hunne zijde, over den Rhijn gelegen was, 

als zijn de Bisdommen Straatsburg, 'Meiz, Ferdun, 

Befanpon enz. en verfcheidene Abtdijen, — welken 

wij dus , onder de Franfche Republiek , zullen befchrijven. 

Het


Het Landgraaffchap Hesfen (waar eertijds de Hesfen 

woonden, zijnde tevens, met de Batavieren, afftammelingen 

van het oude Volk, de Catten, en weleer 

zeer berucht wegens derzelver Itiïjdbaarheid en onvermoeide 

zucht voor de vrijheid ; fchoon ze thands 

over het geheel , onder den dwang hunner kleine 

Heeren zuchten) is dus bijkans alleen onder het 

Duitfche Bondgenooifchap gebleeven, en vervat onder 

zig verfcheidene geestelijke Stiften, waereldlijke 

Vorllendommen , Graaftchappsn enz. De voornaamfle 

van welken zijn: 

Het Hoogftift Worms , waar in , onder verfcheidene 

mindere Steedjens , Dorpen en Vlekken , als 

sianmerkingswaardig voorkomt, de Hoofd - en vrije 

Rijksftad Worms , ( eertijds de woonplaats der Van* 

giones}, waar zekeren E REM BERT , in 770, het 

eerst den Bisfchoplijken zetel Itichte. Deze Stad is 

hier vooren (* ) bereids befchreeven . waarom wij 

'er alhier flegts bij zullen voegen , dat zij een aantal 

van 6500 inwooners bevat. 

Het Hoofftift Spiers of Speijer, waar in de Hoofdftad 

van dien naam, welke, in vroegere eeuwen , van een' 

aanmerkelijke uitgeftrektheid en vermoogen geweest 

is; doch die thands, even als Worms, door menigvuldige 

oorlogsrampen, tot een'geringen ftaat vervallen 

is, zijnde door de Franfchen , in 168;), bijna ten eenemaale 

verwoest en verbrand, waar door heure beste 

gebouwen, als de Hoofdkerk , het Raadhuis , het 

Bisfchoppelijk Paleis , en de fraaije Bibliotheek der 

je- 

C*) IH. Deel, btedz, 160 en volgende.


Jefuiten , in de asfche gelegd werden. Zij bevat 

thands nog 7000 ingezetenen. Voor het Raadhuis 

pleeg weleer een zeer groot Kaakebeen', aan ijzeren 

ringen, ten toon te hangen, 't welke men voorgaf, 

van zekeren Reus OLPIS , geweest te zijn , die , 

vóór 1300 jaaren, in eene, doorhem ondernomen, 

belegering der Stad , door de inwooners met brandende 

pektonnen zou overftulpt zijn. Uit dit been, 

't welk men voor deszelfs heupbeen aanzag, befloot 

men, dat die Ridder, in zijn leven, de ongelooffelijke 

lengte van| 25 voeten , gehad moest hebben; doch 

waarfchijnelijker zal dit gebeente van een' of andere 

groote Visch geweest zijn ; en zoo het al bet heupbeen 

van een mensch geweest is , gelijk 'er meer 

diergelijke groote beenderen van menfchen elders 

uit den grond gedolven zijn, dan kan men dit verfchijnfel 

niet beter verklaaren , dan door den aanwasch 

aan welken de beenderen onderhevig zijn, na 

maate zij op plaatfen verborgen liggen , waar de 

lucht géén verteerend vermoogen op dezelven oefenen 

kan. — Edoch dan ftrekt de grootte derzelven 

ook tevens tot bewijs van derzelver hooge oudheid , 

wijl die aanwasch een' zeer langen tijd vereischt. 

In het Territoir van Spiers, ligt nog de geweldige 

Veiling Philipsburg aan den Rhijn, geflicht in 1516, 

en als toen Undenheim geheeten ; doch in 1618, 

door den Bisfchop PHILIP , tot deszelfs refidentie 

gekooren , aanmerkelijk verfterkt , en na zijnen 

naam vernoemd ; voords weder beurtelings geflegt, 

herbouwd en vervallen , tot ze , in den laatften 

oorlog, weder aanmerkelijk verfterkt is. 

N Bruch-


Bruchfal, de eigentlijke Refidentie-ftad van den 

Bisfchop van Spiers of Speijer. Het Refidentie - 

Slot is hier een der fraaifle gebouwen, welke men 

'er aantreft ; inzonderheid levert de grootfche Waterkom, 

op een'daar bij gelegen hoogen berg, over 

welke kom een prachtig Lusthuis getimmerd is, en 

die , met derzelver water , de Fonteinen , in den 

Tuin van het Slot , doet fpringen , een treffelijk 

en flout eindgezicht op. Het Slot ftaat door een' 

ringmuur geheel van de ftad afgeflooren , binnen 

welken nog verfcheide fraaije gebouwen zijn , om 

den Hofftoet te logeeren. Men kan ligtelijk naagaan 

, dat deze affluiting geene groote gemeenzaamheid 

tusfchen den Adel en de Burgers alhier kan 

veroorzaakeu, en deze heeft ook over het geheel in 

Duitschland geene plaats. 

De Steedjeus Weibftadt en Gerspach, als ook de 

Dorpjens Iluttenheim , Rheinhaufen , Stangenberg 

en Scheuren zijn van weinig belang. 

Het Hoogflift Fulda , liggende tusfchen Hesfenland 

en het Wurtzburgfche in, is een zeer bergachtig 

en boschrijk Gewest , door het welke de Rivieren 

Fulda en de.Saai heen ftroomen. De Hoofdftad, 

welke aan de Rivier ligt , is , bij derzelver eerfle 

dichting, niets meer dan eene Abtdij geweest; het 

Refidentie - Slot is prachtig en kostbaar aangelegd. 

TJe Hoofd- en Collegiale Kerken zijn ruime gebouwen 

; voords vindt men 'er weinig of geene kunst- 

Hukken, of werken van fmaak. Het Stift is vervolgends 

in Ambten verdeeld , waar onder eenige 

Steedjens, en een groote menigte Dorpen, gerang- 

fchikt

WELKEN DEN RHIjNSTROOM OMRINGEN, 

Tchikt zijn, onder welke Wernatz en de Stad Bru~ 

chenau, wegens de, federt 1776, eerst zeer beroemd 

geworden Zoutbronnen en Minerale Wateren , de 

aanmerkelijklte zijn. 

De Vorftendommen Simmern , Lautern en VeU 

denz, zijn van geen belang en van zeer kleine uitgeftrektheid 

, zo als ook de Steedjens, welken aan dezelven 

tot Hoofdlieden dienen , niets merkwaardigs , 

dan alleen de Refidentie - Sloten der Vorften opleveren. 

Meer belangrijk en uitgeflrekt is 

Het Vorftendom Tweebruggen , 't welk gedeeltelijk 

aan den Elzas, gedeeltelijk aan de Neder-Paltz 

grenst , doch hier en daar doorbroken wordt met 

Plaatfen en Heerlijkheeden, welken aan andere Vorften 

en Staaten toebehooren. 

Het Land is ongemeen bergachtig, en wordt van 

verfcheiden kleine Riviertjens doorfneeden; is echter, 

uit hoofde van de geduurige zoutgronden, niet 

vruchtbaar, fchoon het overvloed van hout, koorn 

en inzonderheid haver heeft. 

De Hoofdftad Tweebruggen (Deuxponts) is niet 

groot, doch zeer goed van voorkomen, wegens 

derzelver aanleg. Het Riviertjen Schwolbe of Schwol 

ftroomt 'er door heenen. Het Refidentie-Slot is fraai. 

De Groote Kerk wordt door de Catholijken, die het 

Choor 'er van bezitten, en door de Gereformeerden, 

die het overige der Kerk bezigen, gemeenfchappelijk 

gebruikt. De Staalfmeederijen, welken in deze ftad 

aangelegd zijn, brengen dezelve veel voordeel aan, 

en zijn waardig om bezichtigd te worden. 

Het Land is verder in vijf Bailluwfchappen , en die 

N 2 we-


weder in Ambten en Voogdijen verdeeld, waar in de 

Steden Tweebruggen, Landsperg, Neufchatel, Lichtenftein 

en Meisfenheim de voornaamfte zijn, fchoon 

zij ook nog veele kleine Steedjens en Dorpjens, waar 

van niets bijzonders te melden valt , in zich befluiten; 

alleen de Steedjens Bergzabern, Tuf els, een oud 

vermaard Slot, Cunfel, Pirmazens, Landstuhl, en 

Hornebach, kunnen onder dezelven eenigzins onderfcheiden 

worden. 

HesfenJand , is redenlijk uitgeftrekt , grenzende 

ten zuiden aan het Stift Fulda, ten noorden aan het 

Bisdom Paderborn , ten oosten aan Saxen , en ten 

westen aan IVestphaalen, en kan 20 mijlen in lengte 

haaien. Het land is bijzonder bosch-en bergachtig, 

maar heeft daar bij ook zeer vruchtbaare dalen , 

weiden en wijnbergen. Ook is deszelfs boezem 

rijk in Mineraalen. De groote Rivieren de Rhijn , 

de Main en de Lahn , die het zelve befpoelen, en 

de kleinere Rivieren, die 'er bovendien nog doorftroomen 

, maaken het land voords overal zeeryruchtbaar. 

De Hoofd - en Relïöentie • Stad is Casfel ( Cas' 

fellce of Casfultej, aan het Riviertjen de Diemei, en 

wordt in de nieuwe en oude Stad verdeeld , waar 

tusfchen de Rivier Fulda doorftroomt. De oude 

Stad is wel de grootfte en voornaamfle , liggende 

op een' berg, waar ook het oude Refidentie-Slot gevonden 

wordt. Zie verder meer berichten van deze 

Hoofdflad, in de voorige Deelen dezes Werks (*). 

De Ambten , waar in voords het Landgraaffchap 

ver 

(*) II. Deel bladz. 189. III. Deel bladz. 13.

WELKEN DEN RHTJNSTROOM OMRINCEN'. 197 

verdeeld is , vervatten al mede geene zonderlinge 

aanmerkelijke plaatfen ; alleen is bezichtigenswaardig 

, het heerlijk Huis Weisfenjlem, in het Ampt 

Bauna, waar nevens de berg, genoemd Winterkasten 

of de Karehberg , waarop eene onvergelijklijke 

fraaije, doch onvoltooide, Waterval, beftaande in twee 

boven elkander geplaatste Kommen, gezien wordt. 

Boven op den top van den berg zeiven, waar men, 

langs 800 fteenen trappen aan wederzijden opklimt, 

ftaat eene Pyramide, van ruuwe, groote op elkander 

gelegde fteenen , en daar boven een koperen Hercules 

, ter hoogte van dertig voeten ; daar bij is de 

bovenlte kom overdekt , door eene zeer grootfche 

enkel van ruuwe , op eikander geftapelde , fteenen 

gevormde Grot. üe tweede laager liggende kom, 

is mede door een prachtige Grot overdekt, in welke 

een Reus ligt, die een ftraal water meer dan 40 

voeten hoog opfpuit. Het water , dat voords uit 

de kommen uitloopt, en de cascades uitmaakt , is 

ongemeen helder en fpiegelagtig , en vormt, wanneer 

'er de zon op fchijnt, het heerlijkfte gezicht, 

door de fpeeling van veelerleije couleuren , en de 

fchittering der kanten van den rots, waar over het, 

als een fchakel van diamanten , fchijnt heen te loopen. 

Het water , welke tot deze overheerlijke cascade 

behoort , wordt in een wijde vergaderplaats , van 

bijna 100 voeten diep, boven op den rots bij een 

vergaderd. Jammer is het flegts , dat dit heerlijk 

en grootsch kunstwerk , in verfcheiden oorlogen , 

door de Franfchen zeer befchadigd is geworden. 

Behalven de Steedjens Rothenbwg aan de Fulda, 

N 3 Al-

IQ8 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

Allersdovf aan de Wartz , een Steedjen , dat omtrent 

500 huizen bevat , en reeds , federt 973, in 

de gefchiedenis bekend is ; gelijk ook de oude ftad 

Eschwege aan dezelve Rivier , Keppel aan dezelve 

Rivier, Homberg of Hesfen- Homberg, en nog eenige 

van minder belang , vindt men in dit Markgraaffcbap 

nog de Stad Marpurg of Marburg aan 

de Lahn , welke Stad voor de Hoofdftad van Opper 

Hesfenland gehouden wordt; terwijl Casfel de 

Hoofdftad van Neder - Hesfen , en de refidentie van 

den Markgraaf is. De Stad Marpurg is redenlijk 

fraai van voorkomen, en voorzien van veele fraaije gebouwen. 

De Kerk van St. Elizabeth, eene gewezene 

Gravin van Hesfen , die wegens haar godvruchtig 

gedrag, als eene Heilige geëerd werdt, is vol rijk» 

dommen ; en het zilveren Ceeld van die Heilige , 

omhangen met edele gefteenten en paarlen , is een 

zeer kostbaar ftuk. Voords is hier het Duitfche 

Huis , de Zetel van den Land . Commandeur der 

Ealy Hesfen , en Commandeur te Marburg; benevens 

het Hospitaal van Elizabeth , door die Gravinne 

aan de Duitfche Ridders gefchonken. 

In het Graaffchap Katzenellebogen , 't welk een 

gedeelte van Hesfenland beflaat , liggen aan den 

Rhijn de Steedjens St. Goar en Rheinfels , waarvan 

het merkwaardige , gelijk ook van allen de , 

daar nevens aan den Rhijn gelegen , Dorpen , in 

de voorige Deelen (*) dezes VVerks , bereids befchreeven 

is. 

Heffen- 

(?) St. Goar, I. Deel blad?, po. Rheinfels, I. Deei bladz. 90, 

C mr&aufcn, I. Deel bladz. 89.

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINCEN. ip9 

Hesfen - Darmftad , bezit alhier de ftad Giesfen 

aan de Lakn, eene welverfterkte plaats met een oud 

Slot en wel voorzien Tuighuis; doch voor het byerige 

van weinig belang. Verder is Hesfenland nog 

in verfcheiden Ampten verdeeld , die elk haar kleine 

Steedjens en Hoofd - Vlekjens hebben , onder 

welken , in het Ampt Ulrichftein , bij het Dorpjen 

van dien naam, de hoogfte berg in Hesfen, naamlijk 

de Fugalis , of Vogelsberg , gevonden wordt; 

en in het Ampt Darmftad ligt het fteedjen Darmftad 

, aan- de Rivier van dien naam , zijnde weleer 

de Refidentie van de Graaven van Katzcnellebogen 

en van Hesfen geweest (*). 

Het Vorftendom Hersfeld en deszelfs Hoofdftad 

aan de Fulda, is van weinig aanbelang , gelijk ook 

het Graaffchap Sponheim, in welke echter de Stad 

Krcutzenach , aan' de Rivier de Nahe , ligt , en 

door dezelve in twee deelen gedeeld wordt. 

Het Prinsdom , of gevorltede Graaffchap Salm, 

bevat als Hoofdplaats het fteedjen Salm , waar bij 

een Refidentie • (lot, dat op een' berg gelegen is. 

Het Prinsdom Nasfau - Weilburg , dat mede in 

dezen Kreitz ligt, behelst de Hoofdftad Weilburg, 

op een' berg gelegen, aan de Rivier de Lahn , en 

voorzien van een Reljdentie-Slot en fraaijen Tuin. 

De Refidentie van den Prins is echter meest al te 

Kircheim-Poland, een klein fteedjen, alwaar mede 

een Refidentie - Slot gevonden wordt. Hier omftreeks 

is de hooge Donnersberg , waar op eene 

groo- 

(*) Zie een breeder Befchrijving in het III D. bl. 96 — 100. 

N 4


groote menigte Eiken- Beuken- en Kastanje - boomen 

wasfen. 

De Landen der Vorflen van Nas/au-S aar btuck- 

Vfmgen grenzen aan de Weilburgfche landen ; men 

vindt in dezelve de Steedjens Wisbaden (*) , hier 

is het Hof der Frankifche Koningen weleer geweest. 

Saarbrvck , eene welgebouwde Stad aan de W , 

en Ufingcn , een Steedjen aan de Rivier Usbach , 

waar de Vorlten van Nas/au • Ufingen refideeren. 

Het Prinsdom Waldek bevat de Hoofdftad Corbach. 

In de Hoofdkerk van deze Stad vindt men , 

in het Choor , een prachtig Praalgraf van marmor 

en alabaster , ter eere van den Vorst , GE'ORGE 

FREDERIK VAN WAIDEK, die Generaal Veldmaarfchalk 

in dienst der Nederland fche Republiek 

geweest is , waarom dezelve dit graf hier zo kostbaar, 

ter zijner naagedachtenis, heeft doen oprichten. 

Voords zijn hier nog een menigte van Steedjens 

, waar.onder Waldek , dat den naam aan het 

Prinsdom gegeeven heeft , en alwaar ook nog een 

oud Refidentie-Slot is , waar in de Archiven des 

lauds bewaard worden. • 

Het Graaffchap Hanau- Munzenberg bevat de Stad 

Hanau , aan de Rivier Kinzich , die in den Main 

valt ; eene bloeijende Stad , waar veele Kousfen- 

Citfen- Porcelein- en andere Fabrieken in werking 

zijn ; ieder wie wil , ftaat het vrij om hier koophandel 

te drijven. Het Slot en deszelfs Tuin, zijn 

waardig om bezichtigd te worden. Buiten de Stad 

(?) III. Deel bladz. 35. 

ligt

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 20X 

ligt het fchoone Landhuis Philipsruhe, bij het Dorpjen 

Kesfelftad aan den Main , behoorende aan den 

Graaf van Hanau; benevens nog een menigte Dorpen 

en Vlekken , die allen onder Ampten gerangfchikt 

zijn ; waar onder nog het Steedjen Gelnhau- 

Jen , mede aan de Kinzig gelegen , en weleer een 

vrije Rijksftad , zig bevindt. 

Het Graaffchap So/ms, verdeeld in de takken van 

Brauenfels , Hohenfolms , Laubach , en Rofejïein , 

bevat het Steedjen Braunfeh, waar het Refidentie- 

Slot is , benevens de Hoofdplaatfen en Dorpjens 

der overige takken , welken de opgegeeven naamen 

draagen, en gedeeltelijk in kleine Steedjens, gedeeltelijk 

in groote Dorpen en Bergfloten beftaan ; doch 

waar van niets belangrijks te melden valt. 

Het Graaffchap Konigjlein in de Wetterau, heeft 

mede, bij eenige Dorpjens , eenHoofdplaatsjen , dat 

dien naam voert. 

Het Graaffchap Tzenburg is aanmerkelijker, zijnde 

verdeeld in vijf takken, Tzenburg Birflein, waar 

van Birjlein een Slot of Hoofdplaats is , en Tzen. 

burg Offenbach , welks Hoofdplaats Ojfenbach aan 

den Main , een fchoon en welbebouwd Vlek , geheeten 

mag worden ; zijnde het fteedjen Hain, drie 

uuren afftands van Frankfort gelegen , aanmerkelijk 

, wijl aldaar de Roomfche Keizers , in voorige 

eeuwen, zig, bij hun verblijf in Frankfort, met de 

jagt pleegen te vermaaken ; -Tzenburg Badingen , 

Tzenburg Wachtersbach , en Tzenburg Meerholtz , 

welke takken eenige Dorpen van dien naam , en 

Heeren- Sloten tot hoofdplaatfen hebben, 

N 5 De

202 BESCHRIJVING DEll RIJKEN EN STAATEN, 

De bezittingen der Rhijngraaven van Salm, welken 

hier nevens gelegen zijn , verdeelen zig in het 

gevorflede Graaffchap Salm-Salm en Salm-Kyrburg , 

waar van de Hoofdflad Kyr, aan de Nahe, welke 

ftad, voor een vierde gedeelte, aan Salm-Salm behoort 

,• een Slot in de nabuurfchap gelegen, is de 

Refidentieplaats, en draagt den naam van Kyrburg. 

Verfcheiden kleine Plaatsjens en Dorpen behooren 

voords onder 't gebied der Rhijng-aaven van Salm , 

welker tijtel en waardigheid, bereids in 670, door 

zekeren A D E L H E L M U S , en die van Wildgraaven 

bereids, in de twaalfde eeuw, door zekeren C O N - 

R A D U S gevoerd is. Men noemde toen die Graaven 

, welker Landen hier omftreeks aan den Rhijn 

gelegen waren , Rhijngraaven , en die, welker bezitting 

meer landwaards in hg, en in boschachtige 

wilderuisfen en ruige oorden befloudt, noemde men 

Wald- Wild- of Rai/ggrafen, (Comités Saltuarios, 

ForefJanos , Silvestres, FJirfutosj. De Rhijngraaf 

J O H A N de Eerfle, welke in 1338 overleed, trouw 

de met i i E D W I G 11, Erfdochter van C O N R A D , 

Wildgraaf van Dhaun ; federt welk huwelijk , de 

Rhijn- en Wildgraaf!ijkc Landen , onder een' tijtel 

bezeeten worden. 

'Er zijn verfcheiden Liniën dezer Rhijn- en Wildgraaven 

, welke elk afzonderlijke goederen bezitten , 

als de reeds genoemde Salmfche Linie , de Neuf* 

villifche Linie , en voords de Grumbachfche Linie, 

weke het Ambt Grmnbach bezit, waarin het fraaije 

Plaatsjen Ojfenbach am Glau , 't welk door Keizer 

j . O D E W I J K , ii 1330, Stads Rechten verkreeg. 

De

WELKEN DEN RHIJNSTR00M OMRINGEN. 203 

De Rhijngraaven te Stein, bezitten een Refidentie" 

Slot aan de Nahe , en eenige Dorpen. De Wildgraaven 

van Wildenburg bezitten een Slot , zo genoemd 

, om dat het in een wild Woud , op een' 

berg , gelegen is. De Rhijngraaven van Dhaun , 

bezitten het Slot Dhaun aan de rivier de Summer i 

zij bezitten te famen , onder een' tijtel , de Heerlijk 

heeden Kyrburg , Tronek , Wildenburg , Moerchinchen 

, Vinftlngen , Almantz , Dinningen , Flo* 

henheim , Wilftein , Neufville, Grumhach , Dhaun , 

Puttlingen , Rhein Graven ft ein , aan de Rivier de 

Nahe enz. , welke alle meerendeels in den ftreek, 

welke men den Hunsruck noemt, waarvan hier onder 

nader, gelegen zijn. 

Het Graaffelijk Huis van Leiningen , welker refidentie 

het Kasteel Brouk is. Het fteedjen Grauftad, 

van redenlijken grooten omtrek , met regte 

ftraaten en goede huizen , ligt in derzelver gebied, 

benevens verfcheiden Heerlijkheeden en Dorpen. 

De Graaffchnppen Witgenftein , Falkenftein, Ktie~ 

chingen en Wartenburg , befluiten niet dan Dorpen 

en Heeren.Sloten. 

Twee mijlen boven Frankfort, ten noorden, ligt 

aan de Rivier de Lahn , de Keizerlijke vrije 

Rijksftad Wetzlar , waar de Landgraaf van Hesfen , 

echter onder den tijtel van Provoost, de Regeering 

en inzonderheid de Gerechtsöeffening , beftuurt: 

federt dat de Stad Spiers, door de Franfchen, verbrand 

werdt , is het Kamergerecht, zijnde het Oppergerechtshof 

van geheel Duitschland , fameiueüeld 

uit een Collegie van eenenveertig Rechters, die 

alle


alle gewigtige gefehillen berechten , van daar in 

deze Stad , verplaatst. 

DE NEDERRHIJNSCHE KREITZ. 

Beftaande in de Keurvorftelijke landen van Mentz, 

Trier en Keulen, als ook in den Neder - Paltz ; en 

waar in de voornaamfte Steden zijn Mentz, Trier , 

Keulen, Coblentz, Andernack , Manheim, Heidelberg 

enz. zijn in de drie voorige Deelen, bereids omftandig 

befchreeven ; alleen lag buiten het , door die 

Schrijvers behandelde , beftek 

Het Keuvorftendom Trier, welks bezittingen ook 

hier en daar , zo wel in dezen , als in den Westphaalfchen 

Kreitz, verfpreid liggen, waarom ze ook 

niet gemakkelijk afzonderlijk, behoudens een naauwkeurige 

verdeeling , en, om alle verwarring te mijden 

, te befchrijven zijn ; doch , waar ze geregeld 

voorkomen, aangehaald behooren te worden. In dezen 

Kreitz echter, ligt de Hoofdftad des Keurvorftendoms 

Trier aan den Rhijn, waar ook de refidentie 

van den Keurvorst is; zijnde een zeer oude ftad, 

Trevirum door de Romeinen geheeten , waar echter 

niets bijzonders of aanmerkenswaardigs gevonden 

wordt, dan alleen de zwaare fteenen Brug, welke hier 

over'den Rhijn ligt; de ftad was weieerde Hoofdplaats 

der eerfte Belgiërs, en is ook, lange tijd achter een, 

de Hoofdftad des Gallifchen Rijks geweest. Voords 

liggen nog in dit Keurvorftendom , welks grenzen 

in der.en Kreitz zig uitftrekken , de Stad Coblentz, 

E'venhreitftein , en anderen , aan den Rhijnoever 

liggende , Plaatsjens , welke allen , in het Eerde 

Deel

WELKEN' DEN RH1JNSTR00M OMRINGEN. 205 

Deel dezes Werks, naauvvkeurig befchreeven wor 

den (*). 

De Hunsruck , door de menigvuldige veldflagen 

aldaar , ia den jongften oorlog, tusfchen de Franfchen 

en Oostentijkers , voorgevallen, is een' langwerpige 

zeer bergachtige Streek, waar van wij bereids 

in het eerfte Deel gewag gemaakt hebben (f). 

Zij ftrekt zig uit van Coblentz af, zuidwaards langs 

den Moezel, tot in het Hertogdom Tweebruggen , 

grenzende ten oosten aan de Keurmentzifche Landen, 

en ten westen aan de Rivier de Moezel, welke 

dezelve, als't ware, geheel befpoelt. In deze 

geheele bergachtige ftreek , treft men niet dan zeer 

geringe Dorpjens , hier en daar in de valleijen, tusfchen 

de bergen , verfpreid. Birckenfeld is het 

voornaamfle derzelve , en de Hoofdplaats van een 

Hertogdom van dien naam , echter van zeer gerin- ' 

ge uitgeftrektheid ; gelijk ook Simmeren, welke de 

Hoofdplaats van eene Provintie van dien naam is. 

De Paltzgraaf KAREL THEODOOR heeft , door 

deze ruuwe oorden, in 1754, een redenlijk gemakkelijken 

en bereisbaaren weg, met veele kosten en 

arbeid laaten flegten ; en dit is alles , wat van deze 

Bergketen aanmerkelijks te zeggen valt. Den 

naamsoirfprong kan men in ons Eerlte Deel, op de 

hier onder aangewezene plaats, voldoende verklaard 

vinden. 

Lange 

(•) Zie de Eefchrijving van Coilentz, I. Deel bladz, 112 enz. 

Efoenhreitflein, ï. Deel bladz. III. 

(f} Zie *. Deel bladz. 79.

ÖOÖ BESCHRIJVING DER. RIJKEN EN STAATEN, 

Lange tijd zijn deze Gewesten de verzamelplaat- 

Ten der Oostenrijkfche Legers geweest , lange tijd 

hebben de Franfchen hen hier vervolgd , zeer dikwijls 

geflagen , en groote verwoestingen onder hen 

aangerecht ; zo dat deze oorden in de gefchiedboeken 

voor altijd , als het voornaamfle krijgstooneel 

van den jongften, voorbeeldeloozen, oorlog zullen 

zijn ; even gewigtig in de gevolgen der flagen , die 

op deszelfs 'bodem gevoerd zijn , als het aloude 

Pharfalifche Veld en de Bosfchen van Arminius. 

De arme inwooners dezer ftreeken, welke dan eens 

door de eene , dan weder door de andere partij 

, geplunderd werden , en als 'c ware , noch 

vriend noch vijand fcheenen te hebben, daar zij 

van beiden in gelijke maate te lijden hadden , verdienen 

het medelijden van eiken mehfchenvriend ; 

immers , alhoewel deze oorlog , in deszelfs grond, 

alleen tegen de Palleizen ondernoomen is , hebben 

de hutten 'er niettemin mede hun aandeel in gedraagen. 

De Nederrhijnfche Kreitz verlaatende , gaan wij 

over in 

DEN WESTPHAALSCHEM KREITZ. 

Het grootfle gedeelte van dezen uitgeflrekten Kreitz 

is op onze Landkaart zichtbaar. Zij vervat het Bisdom 

Munfter, het Hertogdom Cleef, de Grsaffchappen 

Mark en Ravensberg, het Hertogdom Gulik en 

Berg , het Bisdom Paderborn , het Bisdom Luik, 

het Bisdom Osnabrug , de Vorflendommen Minden 

en Ver den, benevens de. Abtdijen Corvey, Stab'.o en 

Mal-

WELKEN BEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 20? 

Malmedy, Wenden, Corneli Munfter; Esfan, Tboren 

en Herford. Voords nog het Vorftendom Nasfau 

, het Graaffchap Dietz, Nasfau- Siegen, Nasfau- 

Dillenburg, Nasfau- Hadamar, en het geheele 

Vorftendom Oostfriesland ; het Prinsdom Meurs 

de Graaffchappen Wied, S-iyn, Schauenburg , 01denburg 

en Delmenhorst ; Lippe, Bentheim, Steiufurt 

- Tecklenburg en Zingen ; Hoya, Vimenburg, 

Diepholz , Sfiegelberg , Rietberg , Pyrmont , Kerpen, 

Zommerfum, Schleiden en Hallermund; voords 

verfcheiden Heerlijkheeden en Ampten. De Rijksfteden 

, welken tet dezen Kreitz gerekend worden , 

zijn Keulen en Aaken. De meesten dezer plaatfen 

vallen binnen het beftek onzer Kaart , en zullen 

derhalven door ons , hier naa , eenigzins brcoder 

omTchreeven worden. Wij treffen dus in de eerlle 

plaats aan : 

Het Bisdom Munfter, grenzende ten westen aan 

het Bataafsch Gemeenebest, en wel aan de Provinciën 

Zutphen, Overysfel en Groningen, en aan het Graaffchap 

Bentheim, dat een Bondgenoot der Republiek 

is ; ten noorden het Vorftendom Oostfriesland, het 

Graaffchap Oldenburg , en Branswyk • Zunenburg , 

't welk alles buiten ons beftek ligt; tegen het zuiden 

aan het eigentlijke Hertogdom Westphaalen , 

de Graaffchappen Mark en Rechlinghaufen, en het 

Hertogdom Cleef, zijnde het grootfte der Westphaalfche 

Bisdommen. 

De Hoofftad Munfter is , in de elfde eeuw , gedicht 

, en werdt oudtijds Miningroda, Minimigradum 

en Mediolanum geheeten , blijkens de oude Chartres 

die


die aldaar nog voorhanden zijn. Zij heeft dien naam 

verkreegen van een Klooster of Monafterium , ge-, 

noemd Miningroda, in welks nabijheid zij geftichtis 

nabij de Rivier de Aa, die met de Embs te famen 

vloeit. Thands is zij de voornaamfle Stad van den 

Westphaalfchen Kreitz , groot , fchoon , regelmaatig 

verfterkt, en door een nieuwlings gebouwd, en 

van de ftad afgefcheiden, Kasteel of Citadel, verdedigd. 

De Domkerk is de voornaamfte der geestelijke 

Geftichten, welken alhier gevonden worden. 

Verfcheiden andere Kerken en Kloosters , in deze 

geestelijke Stad , zijn van minder aanbelang. Zij 

is weleer eene vrije Rijksftad geweest , doch de 

Bisfchop van Munfter heeft haar, in I66I , onder 

deszelfs gehoorzaamheid gebragt. Zij is , in de 

gefchiedenisfeii, inzonderheid berucht , door den 

gevaarlijken opftand der Secte van de VVederdoopers 

, in de zestiende eeuw , wier Koning , JAN 

VAN LEYDEN, een Kleêrmaaker uit de ftad Leyden 

in Holland, aldaar zijn' Rijkszetel vestigde, en 

veele wreedheeden bedreef; doch eindelijk met zijn* 

geheelen aanhang ten onder gebragt zijnde , in een 

ijzeren kooi, aan de Parochiekerk van den H. Lambrecht 

aldaar, ten toon gefield, en vervolgends om 

het leven gebragt werdt, welke kooi nog aldaar getoond 

wordt. Ook is de beroemde Vrede, tusfchen 

den Keizer aan de eene, en den Koning van Zweden , 

benevens deszelfs Bondgenooten, aan de andere zijde, 

aldaar in 1648 geflooten. 

Het Bisdom Munfter is voords in vier Quartieren 

verdeeld , waar in de Steedjens Bekkum , Ahlen , 

Tel-

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN.' EÖ§ 

Telget, Sindenhorst, Steinfurt, IVahrendorf, Wer* 

ner , Dulman , Bergheim , Frede~Loen , Coesfeld, 

Billebreek , Metelen , Reinen , Bevergern , i?oe£-> 

Ao/r/f ,Weerdt , benevens verfcheidene min aanmerkelyke 

Vlekken., Dorpen , adelyke Sloten en Abtdijen, 

gelegen zijn. 

Het Hertogdom C/eve of Kleef, benevens de 

Graaffchappen Mark en Ravensberg , bevatten de 

naavolgende aanmerkelyke en mindere Steden en 

Plaatfen , als : 

De Hoofdftad Cleve of Clcef , Clivia, zo geheeten 

, om dat zij" op heuvelen (C//m) geflicht is, 

is een zeer aangenaame en welbebouwde plaats, aan 

het Riviertjen Kermisdale gelegen. Het zeer oude 

Slot Zwaanenburg, volgends een oud opfchrift geflicht 

door CAJUS JTJLIUS CESAR, in het jaar 

791 naa de bouwing van Romen , met deszelfs hoo« 

gen Toren, genoemd de Zwaanen Toren, is bezich» 

tigings waardig : in dit Slot is eene fraaije verzameling 

van Romeinfche en andere Oudheeden , omftreeks 

de flad Cleve en te Xanten, waar eene Romeinfche 

Legerplaats geweest is, opgedolven. Onder 

anderen bewaart men 'er nog een' grooten vier* 

kanten Steen , waar op het afbeeldfel van E U M E- 

NIUS RHETOR, een Grammaticus, welke ten tijde 

van Keizer JULIUS CAESAR leefde, en alhier 

gebooren werdt, ten voeten uit, afgebeeld is, bene» 

vens een groot aantal Urna's, Graflampen en Wapens 

der Romeinen; eene verzameling van zeer groote 

Blaas- en Muziek -Inftrumenten, van aloude hief 

te iaude gewoond hebbende Volkeren } in de groo- 

O te

2IO BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN 9 

te Kerk wordt nog een Tournooi • lans vertoond B 

welke door de oude Ridders gebezigd pleeg te worden. 

Buiten de Stad vindt men de zeer aangenaam 

gelegen Diergaarde , waar men een prachtig 

Amphitheater , gedicht op kosten van Prins 'JOAN 

MAURITS van Nasfau, weleer Gouverneur der 

Stad , en voor het zelve het Standbeeld van den voor 

Nymegen verdronken Veldheer, MARTEN SCHENK, 

geheel in het harnas, op eene hooge zuil, aantreft, 

welk beeld daarom de Tzeren Man genoemd wordt. 

Voords veele fraaije fpringende Fontein - werken , 

en op de hooge heuvelen , achter dit prachtig Theater 

, een menigte van Wild , beftaande in Rheeën, 

Herten , Hinden enz. In het verrukkelijk boschachtig 

oord Berg en Dal of Bergendaal, een half 

uur buiten de Stad gelegen, treft men de zo zonderling 

ingerichte, als zeldzaame, begraafplaats van 

bovengenoemden Gouverneur MAURITS van Nasfau 

aan ; deze beftaat uit een Amphitheaters gewijze 

gebouwd muurwerk , waar op verfcheiden fteenen 

Vaazen tot fieraad geplaatst zijn , en in welks 

wanden , een fchat van oude Romeinfche Steenen , 

met hunne opfchriften, meest van Altaaren , enz. 

gemetfeld zijn ; aan 't einde van dezen muurkring 

ftaat de Tombe van den Gouverneur , geheel van 

koper , en met de wapens van zijn adelijk geflagt 

-voorzien. Alles geeft , zo door deszelfs verval , 

als de hooge oudheid der Romeinfche Steenen, en 

de arcadifche boschrijkheid van het oord , een zo 

aller verrukken dfte en fchilderachtige vertooning, als 

de tafereelen van eenen Genoels en Moucheron aan 

het kunstminnend oog opleveren. De

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. flU 

De Steedjens Cakar, Griethuizen, Kranenburg, 

Griet , üdem, Goch en Gennip , zijn van minder 

belang; Xanten echter, is aanmerkelijk , wijl daar 

de meeste oudheeden opgedolven zijn , en aldaar 

eene Romeinfche Legerplaats geweest is. De ftad 

Wezel, zo genoemd na de veele Wezels , welken 

in het bosch, ter plaatfe waar deze Stad, omifreeks 

iis'5, gebouwd werdt, gevonden werden ; de ligging 

dezer Stad aan den Rhijn, waar de Lippe in 

denzelven valt, heeft dezelve , door Koophandel 

en Fabrieken , fterk doen toeneemen en bloeijen s 

men vindt in dezelve Gereformeerde , Lutherfche 

en Catholijke Kerken ; de Stad is hier te Lande 

voornaamlijk bekend geworden door het rampzalig 

verblijf der, door de Pruisfchen gemaakte, krijgsgevangenen 

, geduurende de onlusten , in 1787, 

hier te lande voorgevallen. De Steedjens Dinslakeri, 

Orfoy, Holt, Rukfort, in dit Ampt gelegen, 

zijn van weinig belang. Meer aanmerking verdient 

de aloude Stad Duisburg of Tuiscoburgum, 't welk 

zo veel als der Duitfchen Burgt betekent , gelegen 

tusfchen de Riviertjens de Rhur en de Anger , 

het is een zeer oud Steedjen, 't welk zijn'naam reeds 

bij de oude Germaanen fchijnt verkreegen te heb* 

ben , bij welken het der Duitfchen Burgt geheeten 

was , 't welk door de Romeinen in Tuiscoburgum, 

volgends hunne taaleigenfchap , veranderd werdt ; 

verfcheiden Kloosters en Kerken is het voornaam* 

fte , wat van deze Stad óp te noemen valt. Flec 

Duisburger Bosch , reeds bij TACITUS , onder 

den naam van Saltus Teutoburgetifis , bekend, hgC 

d l C h t 

O 2

ftia BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEtf, 

dicht nevens de Stad , en is met veelerlei Wild „ 

en aangenaam 'er door heenen flroomende Beekjens 

voorzien. Rees is een klein Steedjen , dat mede 

hierointrent aan'den Rhijn ligt, even als Isfelburg, 

doch beiden niet aanmerkenswaardig. Emmerik , 

is een Steedjen, dat in 1247 eerst met muuren omringd 

is. Zevenaer en Huis/en zijn plaatsjens van 

weinig belang. Het adelijk Vrouwenftift Eken , 

op den EItenberg geflicht, in den jaare 968 , is het 

merkwaardigfle dat hier omftreeks voorkomt. 

Het Graafchap Mark, behoorende mede aan den 

Koning van Pruisfen, bevat de Stad Ham (Hammond 

) ; deze Stad , die in vroeger jaaren bloeijender 

, en mede een der, wegens den Koophandel 

faam verbonden, Hanfefteden geweest is, heeft 

in onderfcheiden jaaren, door zwaarebranden, zeer 

veel geleeden. Het Steedjen Unna, waar een aanzienlijke 

markt van Veldvruchten gehouden , en 

veel brandewijn en bier geftookt wordt ; nog zijn 

in dit Graaffchap de kleine Steedjens Schwerte, Lunen, 

Hagen, Altena, 't welk de volkrijkfte plaats 

uit het geheele Graaffchap is ; Iferlon of Lon , 

bevattende 4300 inwooners , Nierade, Lndenfcheid, 

Bockkenhan , Soert , een zeer groote , doch fchaars 

bewoonde Stad , bevattende niet meer dan 1200 

huizen en 5000 inwooners ; Plettenberg, Schwelm 

en eenige Kerfpels en Dorpjens, waar van niets gemeld 

kan worden. 

Het Graaffchap Limburg , 't welk in het Graaffchap 

Mark gelegen is , behelst de Hoofdftad van 

dien naam , en het Steedjen Lippe , van welken 

bei-

WELKEN DEN RIIIJNSTR00M OMRINGEN. 213 

beiden niet veel le melden valt, benevens nog eenige 

Dorpen. 

Het Graaffchap Ravensberg, het welk meest van 

de Lutherfche Religie is , vervat de Stad Bielefeld 

, als deszelfs Hoofdplaats ; een Steedjen, dat 

809 woohingen en 53C0 inwooners , met de Militairen 

, behelst; zij wordt verdeeld in^de oude en nieuwe 

Stad , door de Lutterbach, zijnde eene Beek, 

welke de Stad in twee deelen verdeeld ; men bleekt 

'er Lijnwaaten , en in het Weeshuis wordt een' 

Kousfen - Fabriek geöeffend : voords Hervorden , 

waar de Weire en de Aa door heen loopen 5 deze ftad 

wordt , wegens het doorfnijden dier Riviertjens , 

mede in twee deelen verdeeld , in welken te famen 

go7 huizen , en een groote menigte ledige Erven en 

Tuinen, gevonden worden. Sparenberg, een Bergflot 

, het welk aan een Ampt , dat het grootfte 

gedeelte van het Graaffchap uitmaakt, zijnen naam 

geeft. 

De Hertogdommen Gulik en Berg, vervatten de 

naavolgende plaatfen, als: in het Hertogdom Gulik 

treft men , in de eerfte plaats, aan, de Hoofdftad 

Julich of Gulik ( Juliacum ) , een welverfterkte , 

en met een Citadelle voorziene, Stad , aan de Rhur 

gelegen ; het is eene zeer oude Stad, die, ten tijde 

der Romeinen , reeds bij dien naam , bij A N T O- 

JM 1 N u s , in zijn Reisboek , bekend geweest is J 

verder een menigte kleine Steedjens, als : Alden* 

hoven, Linnich, Siffardt, Heinsberg, Wasfenberg, 

Dalen , Binch , Erkelens, Duren, Monjoy ( Mons 

Jovh) , waar weleer een Tempel van ju TITER 

O 3 ge*

ftI4 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

gellaan heeft, van welken het zijn' naam ontleent 3 

Niedecken, Euskirchen enz. Simrig en Rheinmagen, 

als liggende aan den Rhijn , zijn reeds te vooren 

befchreeven ( * ). 

Het Hertogdom Berg heeft ten Hoofdftad Dus» 

feldorp aan den Rhijn , welke haar' naam van het 

Beek jen de Dus/el, dat 'er door heenen vloeit, verkreegen 

heeft. De fraaije Stad, benevens deszelfs 

waereldberoemde Schilderijen - Gallerij, is bereids in 

het II. Deel omflandig befchreeven (f). Eenige kleine 

Steedjens , als Solingen , op een' berg geflicht, 

en waar Fabrieken van Degenklingen zijn , Mulheim 

(§) , Lenfcheid, Lennep , en de welvaarende 

en volkrijke Stad Elberfeld , waar veele Garens en 

Linnens gebleekt, geweeven , en met wolle tot Beddetijken 

enz. vermengd wordt. Ook is aldaarr een 

koperen Vingerhoedenmaakerij. 

Het Hoogflift Paderborn , bevat de Hoofdflad 

van dien naam , een zeer oude Stad , zij ligt aan 

het Riviertjen Pader , en draagt daar van heur' 

naam , even of men de Paderbron zeide. Onder 

den Dom of Hoofdkerk ontfpringt die bron met 

Vijf opwellingen, welken de geheele Stad met wa? 

ter voorzien , en verfcheiden Molens buiten dezelve 

in beweeging houden. Deze Kerk is berugt 

wegens de zilveren beeldtenisfen der twaalf Apostelen 

, en de zilveren Zerk van den H. LABORIUS, 

welken Hertog CHRISTIAAN van Brunswijk, in 

C*3 II. Deel, bladï. 79. 

(t3 It. Deel, bladz. 198, 199, 204—24*. 

(§) II. Deel, blad. iSs. 

IÖ22 ?


ï6az , deedt fmelten , en 'er Rijksdalers van (laan , 

met 't opfchrift : Codes freund, der Pfafen feind; 

zeggende daar bij , dat het de pligt der Apostelen 

ware door de waereld te wandelen, maar niet om ftil 

in eene kerk te Haan ; echter werdt dit zilver naaderhand 

, zo veel men 'er magtig van konde worden 

, weder ingewisfeld , en de Kerk van LIBO- 

RIUS weder herfleld. De Stad is weleer mede een 

Hanfe- of Anze-ftad geweest , en Keizer KAREL 

de Groote heeft 'er zijn verblijf gehouden, toen hij 

den oorlog tegen de Saxen voerde. Ook is de 

Landftreek omftreeks Paderborn , in de Romeinfche 

Gefchiedenisfen bekend door den zwaaren nederlaag , 

welken Q. VARUS aldaar tegen de Cheruscen, onder 

ARMINIÜS, leedt, waar door Keizer AU 

GUSTUS dermaaten getroffen was, dat hij raazende 

door zijn Paleis liep ^niet anders roepende 

, dan : O Parus ! Varus ! geef mij mijn Legioenen 

weder l 

Neuhaus , een Vlek met een prachtig Slot , in 

de nabijheid van Paderborn gelegen , is de gewoon 

e Refidentie van den Bisfchop; de Tuinen van 

dit Bisfchoplijk verblijf worden zeer geroemd. De 

Rivieren Pader en Alme , vloeijen hier tor plaatfe 

in de Lippe. Bij het Dorpjen Alterbaehen vindt 

men een zeldzaam Natuurwonder, aan den voet eens 

hoogen bergs , beftaande in een Bron, die dan eens 

geweldig kookt en raast, en dan weder geheel kalm 

en flil vloeit, of wel geheel ophoudt met vloeijen. 

Men noemt ze daarom die Bulier bron (Fons tumultuarius). 

Ook heeft in dezen omtrek waar- 

O 4 f chl 

J'

3l6 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN,' 

fchij'nelijk het groote Beeld , of de Irmenfeul , de 

Afgod der Duitfchen, gedaan. Immers, fommige 

Schrijvers verhaalen , dat KAREL de Groote , naa 

de verovering van het Slot Eresburg , tot aan de 

plaats , waar de Irmenfeul geftaan heeft , voorttrok 

, en dat zijn Leger door dorst verfmagtte, uit 

hoofde van gebrek aan water , doch dat onverwagt 

een geweldig raazende , en Berk vloeijende bron , 

aan den voet eens bergs, ten voorfcbijn kwam , die 

dit gebrek rijkelijk vergoede, welke bron men meent 

deze Eullerbron te zijn geweest. 

De overige mindere Steedjens in het Stift Paderborn 

zijn Licbtenau, Wunneburg , Buur en aan de 

Urne, Dingenberg, Dryburg, waar een Mineraalbron 

ontfpringt , en nog verfcheide anderen , wier 

optelling der moeite niet waardig is ; benevens een 

groot aantal Dorpen en Sloten. 

Het Bisdom Luik ligt aan de westzijde desRbijns 

tusfchen Gulik en Braband, en bevat nö Steden, 

waar van de voornaamfle zijn : 

Luik of Luttich ( Leodium) , de Hoofdflad , in 

hét Fransch Liege geheeten , in een dal tusfchen 

twee bergen , waar de Maasftroom in het midden 

door vloeit. De Stad wordt in twee deelen , in de 

oude of bovenftad, en in de benedenflad verdeeld, 

wijl ze gedeeltelijk op het hangen van den berg van 

St. Walburg geflicht is ,\ terwijl de tweede berg 

den naam van Mont Cornillon draagt , tusfchen 

welken , en de Rivier de Maas (la Meufe) , de 

Voorftad Amercoeur gevonden wordt; de overige 

Voordeden zijn St. Margaretha , St, Leonhard en 

Avroy. x

WELKEN DEN RHIJNSTR00M OMRINGEN. 217 

Avroy, alles met bruggen tot een geheel vereenigd 

pijnde. Het vorftelijk Paleis van den Bisfchop, die 

aldaar zijn verblijf houdt , is bezichtigingswaardig 

, gelijk ookj de openbaare Boekerij , welke , 

op het Raadhuis , bewaard wordt. De Hoofdkerk 

is aan St. Lambert, den Patroon der Stad, toegewijd 

; behalven deze vindt men 'er nog een groot 

aantal Kerken, Mannen- en Vrouwen - Kloosters, 

Hospitaalen, en andere geestelijke Gedichten. De 

inwooners geneeren zich meestal met Geweer- en 

Spijker-Fabrieken en Bierbrouwerijen , zijnde het 

Luiksch Bier algemeen getrokken , en een voorwerp 

van aanmerkelijken handel en verzendingen. 

Des zomers betrekt de Bisfchop zijn fraaije Lustplaats 

Lerang , een half uur van de Stad , aan de 

Maas gelegen. 

De oude Stad Tongeren, de woonplaats der Eburonen 

( Adriatica Tongrórum ), waar men nog veele 

Romeinfche oudheeden vindt, ligt in dit Bisdom 

aan de Rivier de Jecker , gelijk ook het Dorpjen 

Lafelden , berucht wegens een' beflisfenden Slag , 

aldaar -, in 1747, tusfchen de Franfchen en Geallieerden 

, voorgevallen. Benevens eenige andere 

kleine Steedjens en min aanmerkelijke Dorpjens. 

Het Graaffchap Hoorn, het Marquifaat Franchi* 

tnont , het Land Condroz , en het Land tusfchen 

de Sambre en Maas, worden mede onder dit Bisdom 

betrokken. De voornaamfte Steedjens, in deze oorden 

gelegen , zijn Hoorn , het Slot Franchimont, 

het Steedjen Viviers , en de Stad Hui oïHoei, aan 

de Maas , waar veele Kloosters en geestelijke Ge- 

O 5 ftich-

2l8 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

Hichten zijn , en in welks omtrek een allervrucht' 

baarde Landftreek is, welke Yzer, Aluin, Zwavel, 

Steenkoolen , Graanen, Wijn en andere voortbrengfelen, 

overvloedig oplevert. De Stad Dinant, aan 

de Maas gelegen , is mede aanmerkelijk, wegens 

derzelver fchoone Marraor- en Steengroeven. Cuivers, 

Florennes en Thuin, zijn kleine Steedjens tusfchen 

de Sambre en Maas, waar nevens ook nog eenige 

Dorpen, gevonden worden. 

Het Hoofdftift Osnabrug , aan de oostzijde des 

Wiijns gelegen , en aan Munfterland grenzende , 

vervat deszelfs Hoofdftad: 

Osnabruck of Osnabrug , welke mede in twee 

deelen onderfcheiden wordt. Zij bevat omftreeks 

1200 huizen , en is niet zeer volkrijk. De Domkerk 

van St. Aeter aldaar is merkwaardig , .wegens 

de zilveren Zerken , waar onder derzelver Patroonen 

, St. Crispinus en Crispinianus, begraven zijn, 

Behalven een groot aantal Kloosters en eenige Kerken 

, levert deze Stad voords niets bijzonders op. 

De bezigheid der inwooners beftaat meestal in Linnenweeverijen. 

De Magiftraat is van den Lutherfchen 

Godsdienst, alhoewel de meeste inwooners 

Roomsch zijn. 

Het grootfte gedeelte van dit Bisdom , benevens 

de Vorftendommen Minden en Verden , gelijk ook 

bet Graaffchap Benthem , en geheel Oostfriesland, 

liggen noordelijker , dan de uitgeftrektheid onzer 

Landkaart , waarop flegts een gering gedeelte vaa 

dit Stift konde geplaatst worden, bevat ; alleen de 

Steedjens Techhnburg , Fortlage en Mella , waar 

van

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 2I£ 

van echter niets merkwaardigs te melden valt, zijn, 

nog op onze Kaart aangeweezen. 

Meer zuidelijk , en wel in het Landfchap , genoemd 

de Wetterau , omtrent en aan de Rivier de. 

Lahn, die in Hesfenland ontfpringt, enbi] Lahnftein 

in den Rhijn valt, vindt men: 

Het Vorftendom Nasfau, en Graaffchap Dietz, 

behoorende aan den geweezen Stadhouder der Vereenigde 

Nederlanden. De Hoofdllad van dit Vor. 

ftendom is Dietz, aan de Lahn gelegen , waar bij 

nog een Lust - Slot , Oranjenftein geheeten , gevonden 

wordt. Nasfau is een klein Steedjen aan 

de Lahn , het welk zijn' naam aan dit gebied mededeelt. 

Voords Stegen , aan het Riviertjen van 

dien naam gelegen , en maakende de Hoofdplaats 

van het Prinsdom Nasfau Siegen uit. Dillenburg, 

aan de Rivier de Dill , alwaar een kostbaar Rijdfchool 

en Paardenftoeterij onderhouden wordt, behoorende 

onder het gebied van het Graaflijk Huis 

Nasfau - Dillenburg ; en Hadamar , een Vlekjen 

aan de Rivier de Ens, zijnde dit de Hoofdplaats der 

goederen van het Huis van Nasfau-Hadamar. 

Nog behooren tot den Westphaalfchen Kreitz , 

het Graaffchap Wied , waar in de Steedjens Dierdorf 

en Altenmed behooren , en welks nieuw gebouwde 

Hoofdplaats Neuwied aan den Rhijn , bereids 

in onze voorige Deelen (*) omftandig befchreeven 

is. Voords 

Het Graaffchap Sain, waar in men het fteedjen 

Sain 

C*3 h Deel, blsdz, 168 «1170.

S20 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

Sain am Rhijn , en het fteedjen en adelijk Slot Altenkirchen 

, aantreft. 

De Graaffchappen Oldenburg en Delmenhorst ; 

Lippe , Lingen, Hoya, Pyrmont enz. liggen meer 

noordelijk en buiten ons bellek. 

De Keizerlijke vrije Rijksfteden onder dezen uitgeftrekten 

Kreitz behoorende, zijn Keiden aan den 

Rhijn , bereids omftandig in de voorige Deelen befchreeven 

(*), en de Keizerlijke vrije Rijksftad Aachen 

of Aaken , in het Latijn Aquis granum , Aqua, 

Urbs Aquanus , en in het Fransch , ter onderfcheiding 

van de Stad Aix in het landfchap Provence , 

Aix la Chapelle geheeten , liggende bij de Hertogdommen 

Gulik en Limburg , tusfchen de Steden 

Gulik, Limburg en Maastricht ; het is eene zeer 

oude , en in de Gefchiedenisfen zeer beroemde , 

Stad , zijnde langen tijd de Hoofdftad des Rijks 

geweest, van waar zij ook den tijtel van Koninglij 

ke Stoel, of Refidentie, draagt, wyl Keizer KAREL 

de Groote , die de Stad , naa dat ze door de Hunnen 

verbrand was , geheel nieuw op deedt bouwen 

, hier zijn verblijf eenigen tijd gehouden heeft, 

en hier ook begraaven is, zijnde zijn prachtige graftombe 

, door vier Engelen gedraagen , in de Stifts 

of Maria-xkerk te zien. Ook bewaart men alhier 

?ijn Draagband, Zwaard enhetEuangelieboek, met 

gouden letteren op pergament gefchreeven , waar 

an hij zich pleeg te bedienen ; welke allen , als 

lijks - kleinoodiën of Infignia , bij gelegenheid der 

C*) H. Deel, bladz. 135 — 179. 

kroo-

WELKEN DEN RHIJN STROOM OMRINGEN. 2St 

krooning van een' Roomsch -Koning , naar Frankfort 

gezonden worden , gelijk in de voorige Dealen 

(*) reeds-gemeld is. Ook bewaart men 'er 

een zeer groot aantal , zo groote als kleine, Reliquiè'n 

, of overblijffels van Heiligen , welken alle in 

eene Kapel, nevens de groote Kerk gedicht, alle jaaren 

ééns, en dan nog ééns om de zeven jaaren , met 

veel pracht , aan ontallige menigte van Pelgrims en 

Vreemdelingen, welken deze Kapel, uit godsvrucht 

of nieuwsgierigheid , bezoeken , getoond • worden. 

Van die Kapel heeft de Stad, in de Franfche taal, 

heuren uitzonderenden naam , Aken de Kapel, ontfangen. 

Reeds ten tijde ,. dat de Duitfchen oorloogden 

, was deze plaats , of liever derzelver Gaden 

, bekend ; immers , men verhaalt , dat zekere 

edele Romein GR ANUS , uit het Belgisch Gallia, 

naar deze gewesten gezonden zijnde , alhier, tusfchen 

dé bosfehadiën en heuvelen , deze Springbronnen 

het allereerst ontdekt zoude hebben, waarom 

hij 'er , even als bij de Romeinfche Baden in 

gebruik was, een deftig Badhuis bij deedt dichten, 

van waar de dad Aquh Granum, of het Badwater 

van Granus, genoemd zoude zijn. De naam van 

dezen GRANUS is mede ook overgebleeven aan zekere 

alouden , en waarfchijnlijk Romeinfchen Toren , 

nevens het Stadhuis daande , welke nog Turris 

Grani, of de Toren van Granus , geheeten wordt. 

Vervolgends vestigden zig een menigte menfchen 

met 'er woon nevens deze Baden, en eindelijk groeide 

C') «I. Deel , bladz. 52-80.

422 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEK, 

de dit getal tot een geheele Stad aan , welke, gelijk 

wij bereids gemeld hebben , in den oorlog tegen, 

A T T I L A , Koning der Hunnen , vernield en ver* 

woest is geworden ; zo zelfs , dat de bronnen der 

Baden ten eeiienmaal onder de ruïnen bedolven en 

verdopt geraakten. Keizer K A R E L de Groote, 

vierhonderd jaaren laater , zich in deze gewesten 

met de Jagt vermaakende, en de bosfchen en wouden 

hier omdreeks doorrennende , doeg zijn Paard 

bij geval, met de hoef. tegen zodanig een verdopte 

Wel , die daarop terdond weder ontfprong , ert 

een draal aangenaam en fmaaklijk warm mineraalwater 

opgaf; de Keizer , deze zaak verder doende 

onderzoeken , trof meer diergelijke fprongeu in dien 

omtrek, en vondtook nog hier en elders ruïnen van 

oude Palleizen, die, in geene drie eeuwen bewoond 

geweest waren. Dit alles kwam den Keizer dermaaten 

vreemd en fraai voor , dat hij befloot, die 

vervallen Baden te vernieuwen , en in de nabijheid 

der ontdekte Bronnen , een Paleis tot zijn verblijf 

te doen dichten , 't welk hij gedaan hebbende , 

vloeide 'er weder een menigte menfchen , die het 

Koninglijk Hof volgden , met 'er woon naar toe , 

welke bloei en volkrijkheid nog vermeerderd werdt , 

wijl KAREL verordende , dat de Koning der Romeinen 

alhier voordaan met een' yferen Kroon zoude 

gekroond worden , gelijk dezelve te Milaanen 

met een' zilveren, en te Rome met een' gouden, gekroond 

werdt. Daar op dichtte hij , in 804 , de 

groote Maria • kerk, en wijde dezelve , in tegenwoordigheid 

van een groot aantal Prinfen en Bis- 

® fchop-

WELKEN DEN RHIJNSTR00M OMRINGEN 023 

fchoppen , in , en verfterkte de Stad met muurwerken 

, zo dat ze, tot op den jaare 882, geduurig in 

bloei aanwiesch; edoch, te midden van dezen tweeden 

glans, vverdtzij weder, door de woede der Noormannen 

, geheel geruïneerd , en het Koninglijk Paleis 

werdt, tot den grond toe, afgebrand. Sedert 

dien tijd is zij ilog verfcheiden maaien door brand 

befchadigd , als in de jaaren 1146, 1224, 1336 en 

1656, aan welk ongeval de Steden , in die vroege 

tijden , meer dan thands , bloot ftonden , wijl de 

huizen meest met houten gevels opgehaald , en de 

werktuigen , ter blusfching van een' ontftaanen 

brand , zeer gebrekkig en onvolmaakt waren, daar 

het brandende gebouw meest al met brandemmers 

geblucht, of met haaken omver gehaald moest worden 

; zo dat, bij fterken wind, het grootst gedeelte 

van zulk eene plaats, door gebrek aan hulp, in de 

asfche gelegd werdt. Alle deze rampen kwam de 

Stad Aaken echter geduurig te boven, en zij werdt, 

zo wel uit Godsvrucht , wegens de aldaar bewaard 

wordende Reliquiën, als wegens het nuttig en aangenaam 

gebruik der Baden, geduurig weder, door 

middel van zwaare onkosten, in beteren ftaat dan te 

vooren herfteld. 

Onder de openbaare gebouwen in deze oude en 

beroemde Stad , vindt men het Raadhuis , waar in 

een groote Zaal is , welke eertijds gebruikt werdt, 

om 'er den plegtigen maaltijd, op den dag der krooning 

des Keizers , te houden. Vier colommen onderfchraagen 

het dak, en dienen tevens voorSchoorfteenen 

, waar in alle de fchoorlteenpijpen van het 

ge-

424 BESCHRIJVING DER ÏUJK&N EN STAATEN, 

geheele gebouw , zeer vernuftig , bij elkander gebragt 

zijn , en door welken de rook dus ongemerkt 

vervliegt. Op de Markt, voor dit gebouw , 

ziet men een fraaije , met vier ftraalen fpringende , 

Fontein , waar boven een' koperen Beeld van K A- 

REL de Groote , zijn aanzicht naar Duitschland 

wendende ; rondom de kanten van de koperen 

kom leest men een Latijnsch opfchrift , waar uit 

blijkt , dat deze koperen bak, in Anno 1620, bij 

de Fontein gevoegd werdt. De Lieve Vrouwen - 

Kerk, door KAREL de Groote gedicht, is een 

oud zeer Gothiek gebouw , voorzien van een Kapel 

, waar aan geen marmor noch kostbaare ftof 

gefpaard is, zijnde de deuren meest allen van koper 

Muzaik , of ingelegd werk van kleine fteentjens en 

Paarlmoer verüerd, rustende tevens op koperen colommen 

, waar aan verfcheiden vergulden beelden 

gehecht zijn. In deze Kapel worden de bevoorens 

reeds aangehaalde Reliquiën bewaard; uit den koepel 

derzelve gaat men , langs een overdekten fteenen 

brug naar den Toren der Kerk , en van de 

hoogte dezer Gallerij worden de> Reliquiën aan de, 

op een zeer breed plat der Kerke , als ook op de 

Markt , vergaderde , Pelgrims getoond. Voords 

vindt men onder den Altaar van het Choor eene 

Tombe, waar onder het lighaam van KAREL de 

Groote , in een' zilveren kist befloten , begraaven 

ligt. Dit Lijk pleeg van ouds te midden in de 

kerk geplaatst te zijn, onder die voornoemde Tombe 

, welke uit Marmorfteenen van eene oude Romeinfche 

begraafplaats ( fommigen willen van die 

van

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 2»| 

van JULIUS CAESAR) beftaat. Doch Keizer 

FREDERIKI. heeft dezelve doen wegneemen en 

verplaatfen ; bij die gelegenheid vondt men jn die 

Tombe , verfcheiden dier reeds gemelde Reliquiën 

en andere zeldzaamheeden, welken hij van zekeren 

A A R o N , Koning van Perfën, en van den Patriarch 

van Conflantinopolen , ten gefchenk ontfangen hadde 

; het lijk van KAREL werdt, bij die verplaatling, 

in een masfief zilveren kist gelegd, in welke 

het als nog bewaard wordt. Ook is in deze Kerk 

de Tombe van Keizer OTTO de Berde , welke in 

Anno 1000 allereerst de Keurvorften in Duitschland 

ingelteld heeft. De.voornaamfle Baden, waar door 

Aken inzonderheid beroemd is, zijn het Keizers- 

Bad , het kleine Bad , en het Bad van Qtdrinus ; 

zij beftaan meest uit heete Zwavel- en Salpeter - 

Bronnen , zo dat het water eerst twaalf uuren moet 

bekoelen, eer men dezelven gebruiken kan; 'er zijn 

ook, bij den binnenmuur der Stad , nog andere, 

echter min aanmerkelijke , heete Badftoven , gelijk 

ook in hetDorpjen PorchezoïPorcetum , zo genoemd 

na de menigte wilde Varkens, welken zig aldaar pleegen 

te onthouden. 

De vrije Rijksftad Dortmund , die 'in dit Graaffchap 

Mark gelegen is , behoort mede nog tot 

dezen Kreitz. Zij is redenlijk groot, doch liegt, 

en weinig bebouwd , en weleer een Hanfe - Stad 

geweest. 

Van hier flaan wij de oogen voords op : 

P DEN

225 BESCHRIJVING DER RTJKEN EN STAATEN, 

D E N OP P E R S A X I S C H E N K R E I T Z . 

Een zeer gering gedeelte van dat , bij uitftek 

vruchtbaar, Landfchap, valt flegts onder orts beftek , 

en wel alleen een klein ftuk van 

Het Landgraaffchap Thuringen , 't welk oostelijk 

buiten de Kaart zig nog uitftrekc , en aan Meisfen 

paalt , wordende ten westen door Hesfenland , ten 

zuiden door Frankenland, en ten noorden door een 

gedeehe van den Neder faxtfchen Kreitz , beperkt. 

Dit Land is eertijds een magtig Koningrijk geweest. 

D I E D E R IK , Koning van Frankrijk, heeft het 

zelve veroverd , en ftelde 'er Gouverneurs, onder 

den n-am van Hertogen, aan, die 'er zig eindelijk 

Voiltrekte Meesters van maakten. Keizer LOT HA- 

ïtiL'S II. verhief het , in den jaare 1130, tot een 

Landgraaffchap; doch naa den dood van den Land 

graaf H E N R I K , die , door den Keizer verkooren 

zijnde, zonder kinderen overleedt, werdt dit Land, 

in verfcheidene deelen, verdeeld , waar door Hes 

fenland, dat 'er eerst onder behoord hadde, 'er van 

afgefcheiden werdt, daar het aan SOPIIIA, Herto 

gin van Brakand. de Nicht van den overleeden 

Landgraaf, ten deel viel , wier nakomelingen 'er, 

tot heden toe , nog bezitters van zijn , en het geen 

thands nog den ouden naam van Landgraaffchap 

Thuringen behoudt , werdt aan den Markgraaf van 

Meisfen toebedeeld. Het Keurvorftelijk Saxifche 

Huis bezit in dit Land, dat thands onder verfchei 

den Souvereinen verdeeld is, het Graaffchap Mans- 

feld , welks Hoofdftad Eislehen , door de geboorte 

van


van den Kerkhervormer, Doctor MARTINUS LU- 

T HE RUS, beroemd geworden is. 

Het Huis van Saxen - Weimar bezit 'er de Hertogdommen 

Jena, Weymar , Gotha en Eifenach. I 

Het Hertogdom Saxen* JVeymar , heeft deszelfs 

Hoofdftad van dien naam aan het riviertjen de Urn, 

in een dal liggen ; de Stad is klein, niettemin verdient 

ze befchouwd te worden, uit hoofde van de 

fraaije Boekerij , welke aldaar in het nieuwe Slot, 

waar aan Hertog WILHEM IV. in 1651, den grond 

lag , geplaatst is geworden ; benevens een Naturalia- 

en Munt - Kabinet , en fchocne Schilderijen - 

Gallerij. In de Slotkerk ziet men twee prachtige 

Begraafplaatfen. Het Oude Slot is 'er ook nog. 

Voords is de Ernestijnfche School , of Gymnafium 

Ernestinum alhier, door Hertog WILLEM ERNST, 

in 1712 ingericht, alöm beroemd. 

Drie mijlen oostwaards van Weimar, en dus buiten 

het beftek onzer Kaart, ligt, aan de Rivier de 

Sala , het kleine fteedjen Jena, 't welk door derzelver 

Univerfiteit, aldaar door Hertog JAN F R E- 

DRIK van Saxen, in 1548, gefticht, en door een 

zeer fchoon Kasteel , 't welk de refidentie der Hertogen 

van Saxen - Jena is . verdient bezichtigd te 

worden. 

Het Hertogdom Saxen - Gotha, is beroemd door 

deszelfs fraaije Hoofdftad Gotha , aan het Riviertjen 

de Leine gelegen , welks water, met groote 

kosten, door Hertog ERNST, door al de ftraaten 

in canaalen of graften heenen geleid is. De twee 

Hoofdkerken, het Hospitaal, Cadettenfchool, Klok- 

P 2 en

22!? BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

en Gefchutgieterij , maar voornaamlijk het Gymna* 

Jium, zijn Indituuten en Gebouwen, welken alhier 

voornaamentlijk uitmunten. Tegen over de Stad, 

ligt op eenen berg het Slot Friedenftein , 't welk 

de gewoonlijke Refidentie van den Hertog is , en 

waar in men eene fraaije Boekerij" , Naturaliën - Kabinet 

, Schilderijen - Zaal, en een zeer kundig Uurwerk 

vindt, dat het Copernicaansch Waereldgefiel 

in al deszelfs beweegingen , overkundig en geregeld 

vertoont , en door den Aartsdiaken BAUSE , vervaardigd 

is. Verfcheiden Voordeden , die , fints 

korten tijd , tot eene aanmerkelijke groote aangcwasfchen 

zijn , hebben deze Stad ongemeen in uitgebreidheid 

doen toeneemen, en in dezelven vindt 

men het vorftelijk Lusthuis Friederichsthal, 't welk 

met een' prachtigen Tuin verrijkt is. Ook zijn 'er, in 

den omtrek der dad, verfcheide beroemde Fabrieken , 

als ook eene voornaame Porcelein- fabriek. 

Het Hertogdom Eifenach , het welk aan Gotha 

grenst , en door de Rivier de Warra ten noorden 

bepaald wordt, vervat de Floofddad van dien naam , 

zijnde eene Keizerlijke vrije Rijksdad aan de Rivier 

de Nes fel gelegen ; het Refidentie - Slot , in 1709, 

door Hertog JOHAN WILLEM , zeer fraai verbouwd 

, en het, buiten deze Stad gelegen , Slot 

Wartenhurg , beroemd als de fchuilplaats van L U» 

THERUS , toen hij zig aldaar voor zijne Vervolgers, 

elf maanden lang, verborg, maaken het aanmerkelijkde 

dezer Stad uit. 

Het Graaffchap Stolberg, met een klein Steedjen 

van dien naam , dat van een derk Kasteel voorzien 

is,


is, vervat veele, doch niet aanmerkelijke, Dorpenen 

Heerlijkheeden; zo ook de Graaffchappen Schwartsburg 

en Bdchlingen , waar in geene aanmerkelijke 

plaatfen voorkomen. 

De Steden Nordhaufen en Muhlhaufen zijn Keizerlijke 

vrije Rijksbeden ; onder welker getal ook 

weleer behoord heeft de Stad Erfurt , zijnde de 

Hoofdftad van het geheele Hertogdom Thuringen, 

een groote welverfterkte , en door het Kasteel van 

St. Cyriacus welverdedigde , Stad , aan de Rivier 

Gera. Zij is van den Protestantfchen Godsdienst, 

doch federt den jaare 1664 , met derzelver Territoir 

, onder het gebied van den Aartsbisfchop van 

Mentz gekomen , wiens pretentie op deze Stad , 

te dier tijd , door den Keizer en den Koning van 

Frankrijk gehandhaafd werdt. De Keurvorst van 

Mentz zendt 'er jaarlijks een Gouverneur , aan 

wien de Magiftraat moet zweeren, dat zij de rechten 

van den Aartsbisfchop erkennen en waarneemeii 

zal. 'Er is eene beroemde Univerfiteit, en verfcheiden 

fraaije gebouwen ; zijnde deze Stad zeer 

bloeijend en volkrijk. Eu laatftelijk ontmoeten wij 

in dit Landfchap het Hertogdom Coburg , welks 

Hoofdftad van dien naam niet groot, doch niettemin 

in de Gefchiedenisfen, uit hoofde van het verblijf 

van L U T H E R U s op het Kasteel aldaar , het 

Pathmos van LUTHER , geheeten wordt. Saxen 

Meinungen , welks weinig betekenende Hoofdftad 

Meiningen genoemd wordt, grenst aan dit gebied. 

Voords is 'er nog een gering gedeelte van den 

Nederfaxifchen Kreitz , op de Kaart , zichtbaar , 

P 3 en


en wel het Prinsdom Halberftadt , met de Hoofd 

ftad van dien naam, waarin omtrent 1300 woon 

huizen en 16 Kerken. De Domkerk van St. Ste- 

phanus aldaar , is , wegens deszelfs grootte, aan 

merkelijk. Het Prinsdom Wolfenbuttel, waar in 

de ftad Goslar, aan het Riviertjen Gofen , rondom 

welke ftad verfcheiden Mineraal- en Steengroeven 

zijn ; in de nabijheid derzelve ligt de Bloksberg, 

waar op men weleer meende, dat de Toveraars in hun 

Sabath, of Feest, des nachts bij eikanderen kwamen. 

Noordelijker ligt het Bisdom Hildesheim , met des« 

zelfs Hoofdftad, aan de Rivieren Innerste en Leyne. 

In de Domkerk aldaar bewaart men nog den ouden 

Afgod Irmenfeul, welke Zuil thands, in plaats van 

het Afgodsbeeld der oude Germaanen , een Maria 

beeld draagt. Verfcheiden Kerken, Kloosters, en 

geestelijke Geltichten , worden nog in deze ftad ge 

vonden , fchoon 't grootfle gedeelte der inwooners, 

waar onder ook de Magiftraat, den Lutherfchen 

Godsdienst beleidt. 

Nevens dit Bisdom grenst het Keurvorflendom 

Hanover , welk gebied tusfchen de Rivieren de 

IVezer en de Leyne bepaald ligt. De Hoofdflad van 

denzelfden naam ligt aan de Leyne, in hetPrinsdom 

Gilenberg , en wordt door de Rivier, in de oude 

en nieuwe Stad verdeeld; de oude vervat omftreeks 

1200, en de nieuwe ftad 376 huizen ; beiden zijn 

zij met fraaije gebouwen voorzien : in de Slotkerk 

zijn een aantal oudbeeden, welken Hertog H E N R I K 

de Leeuw, in 1171, uit het Oosten, op een' kruis 

vaart, daar heenen gebragt heeft, te zien. De Biblio 

theek ,

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 23I 

theek, op het Raadhuis, verdient ook aanmerking, 

en het aangenaam bier , 't welk den naam van des 

zelfs eerden Brouwer en uitvinder in 1526, Broihan 

draagt, is alom bekend. 

Ten zuiden van dit Keurvorttendom , vindt men de 

waereldberoemde Academie • ftad Gdttingen , welke 

zo veele en aanmerkelijke Geleerden aan Duitsch 

land bereids geleverd heeft , en nog dagelijks ople 

vert ; de Stad is niet groot , en, behalven derzel 

ver Academie en'fraaije Boekerij , niet zeer aan 

merkelijk. 

Nog ligt in dit zelfde Vorftendom de Stad Ha 

meien , aan de Rivier de IVezer; een zeer wel vcr- 

fterkte plaats , berucht wegens den Veld (lag , die.n 

de Zweeden, in 1633, in derzelver omtrek, tegen 

de Keizerlijken , wonnen ; als ook wegens de Fa 

bel van den Fluitfpeeler, die door zijn gekweel, in 

1259 , alle de kinderen van de Stad achter zig ge 

lokt hebbende, met dezelven in een Hol ging, waar 

uit ze eerst, jaaren lang daarna, weder ten voorfchijn 

kwamen. Welke Fabel fchijnt gegrond te zijn op 

een' ongelukkig gedaagden uitval , welken de in 

wooners dier Stad, te dier tijd deeden , tegen het 

Leger van den Bisfchop van Minden , 't welk hen 

met belegering benaauwde , en hen met geweld on 

der zijn gebied trachtte te brengen; edoch waar in 

zij allen , die den uitval ondernomen hadden , ge 

dood of verdreeven werden, zo dat 'er geen enkele 

in de Stad terug kwam, dan na verloop van eenige 

jaaren, na lang omzwervens, toen de oneenigheeden 

bedaard , en alles voor ben weder veilig was. 

P 4 Met


Met deze Stad zullen wij" de befchouwing van 

de merkwaardiglte, aan de oostzijde des Rhijns gevonden 

wordende , Steden en Plaatfen befluiten , 

en ons oog weder naar het ondereinde der Kaart 

wendende , de , ten westen van den Rhijnftroom 

voorkomende , aanmerkelijke plaatfen befchouwen , 

een' aanvang maakende met : 

DE FRANSCHE REPUBLIEK. 

Weleer het Koningrijk Frankrijk, welks oostelijk 

half gedeelte hier op de Kaart zichtbaar is. Dit land 

heeft van ouds , en wel ten tijde der Romeinen , 

door welker overweldigenden Veldheer en Historiefchrijver 

JULIUSC/ESAR, het onder Romes 

heerfchappij gebragt , en het eerst regt bekend geworden 

is , Gal/ia geheeten , en wordt door dien 

Schrijver in twee voornaame deelen gefplitst, welken 

door het Alpifche Gebergte , dat 'er tusfchen 

door liep , in Gallia cis Alpina of Galli'èn aan deze 

zijde der Alpen , en in Gallia Transalpina of 

Galliën aan de overzijde 'der Alpen , beide van de 

Stad Rome af te rekenen , verdeeld werdt. Het 

Land , 't welk aan deze zijde der Alpen lag , behoort 

thands grootendeels aan Italiën, daarhet Over- 

Alpisch Gallië, dat door era SAR in Aquitania , 

Belgia , en het Celtisch of Keltisch Gallië, onder 

verdeeld wordt , federt den jaare , na onze jaartelling 

, 420, door zeker Volk, dat eertijds in Duitschland, 

en wel in het tegenwoordig nog zo genoemde 

Frankenland , aan de Rivier Sala , woonachtig 

was »

WULKEN DEN RHJJNSTROOM OMRINGEN. 233 

was , overltroomd is geworden ; die de oude inwooners 

daar uit verdreeven hebbende , hunnen 

naam Franken aan het zelve toeeigenden , waarna 

het dan ook vervolgends den naam Gallia in dien 

van Francia verwisfeld heeft ; uit welken , in vervolg 

van tijden , toen deze Landen allen onder één 

Hoofd tot een Koningrijk gevormd werden , den 

naam van Frankrijk ontdaan is. 

De oude Gallen , ook wel Celten of Kelten genoemd 

, zijn , wat derzelver oirfprong aangaat , 

voor ons onbekend gebleeven , wijl C A E S A R , van 

wien wij de eerde berichten omtrent deze Volken 

ontfangen hebben , daar van geen het minde gewag 

maakt ; alleen dit weeten wij , dat het eene zeer 

drijdbaare Natie geweest is , die zig langen tijd tegen 

de Romeinfche Wapenen verdedigd heeft ; immers 

de eerde Romeinfche Veldheer, die eenige 

voordeden op dezelven behaalde , en dien het gelukte 

, tot in het Overalpisch Galli'èn door te dringen 

, was F U L V I U S F L A C C U S , welke overwinning 

omtrent 130 jaaren vóór onze tijdrekening gebeurde. 

Vijf jaaren laater werdt het Gallia Nar» 

bonen/is , door F A B I U S M A X I M U S , tot een Romeinsch 

Wingewest gemaakt , en eindelijk deedt 

J U L I U S C A E S A R , omtrent achtenveertig jaaren 

vóór Christus geboorte , het geheele 'Overalpifche 

Galli'èn , onder zijne alverwinnende wapenen bukken 

, na dat hij, tien jaaren achtereen, onophoudelijk 

tegen derzelver bewooners geoorloogd hadde. 

De Romeinen dus meesters van geheel Gallia geworden 

zijnde, verdeelde Keizer AUGUSTUS het land in 

P 5 vier


vier Provinciën, noemende dezelven : I. Gallia Nar 

bonenfis. 2. Aquitania , naar de Stad Jqu& Au- 

gustai , thands Acqui, in het voorheen zogenoem 

de Graaffchap Provence. 3. Gallia Cellica of Gal- 

iia Lugdunevfis , na derzelver Hoofdftad Lugdu- 

mm» thands Lyons geheeten. En eindelijk 4. Gal 

lia Belgica, welke na de Belgte, Belgen of Neder 

landers , aldus door hem genoemd werdt. 

In dien ftaat, cn volgends die verdeeiing, is het 

Land , vijfhonderd jaaren achtereen , in het vreed 

zaam bezit der Romeinen gebleeven , tot eindelijk 

de Franken , in het jaar 267, hunne uittogten be 

ginnende, door Gallia heenen drongen , en zig in 

het Land der Batavieren nederfloegen , na dat ze , 

bij hun doortogt , het land ten eenemaal uitgeplun 

derd en verwoest hadden , welke overweldigingeu, 

plunderingen en invallen zij , dan eens hier , dan 

weder ginder, in dit land geduurig hervat hebben 

de, eindelijk omdreeks den jaare 420, daar van ge 

heel meester bleeven. Sommigen willen , dat deze 

Volken , die van over den Rhijn tot in Batavia 

doordrongen , den naam van Franken of Vrijen en 

Dapperen, aangenoomen hadden , bij gelegenheid 

van een Verbond , onderling door hen geflooten , 

om zig zeiven tegen de overweldiging hunner Na- 

buuren te verdedigen , en ook andere nabuurige 

Volken van dezelve te verlosfen ; althands deze hun 

naam is eerst in den jaare 237, wanneer ze hunne 

vrijheid tegen hunne Gebunrvoiken, de Germaanen , 

verdedigden, bekend gewerden ; zij deelden voords 

hunne 'Fa^l , met eenig kwaad Latijn vermengd , 

aan


aan dit, door hen overflroomde, Land mede. Zij 

Honden eigentlijk , ten tijde van hunnen inval in 

Galli'èn , alleen onder het bevel van Veldheeren , 

onder welken llegts twee, naamlijk PHARAMOND 

en KLODION , in de oude Gefchiedenisfen , bekend 

zijn. 

Na dezen KLODION, die met den Romeinfchen 

Veldheer AETIUS , een Verbond floot , en daar 

door de vreedzaame bezitter des lands werdt, fchijnt 

de reeks van Koningen , welken, uit vijf onderfcheiden 

ftammen , in het Franfche Rijk geheerscht hebben 

, een' aanvang te neemen; immers op hem volgde 

MEROVEUS , welke de Stamvader van den eerften 

of Merovingifchen Stam geweest is. 

De Merovingifche Stam heeft de navolgende Koningen 

aan Frankrijk opgeleverd: als i. MERO 

VEUS, die den Romeinen tegen de verwoestingen 

van A T T 1 L A , den Koning der Hunnen, een' aanmerkelijken 

bijftand beweezen heeft, en wiens naam 

hier te lande nog in de Rivier de Merwe is overgebleeven. 

2. Zijn Zoon CHILDERIK, die, in 

481, te Doornik overleedt, en wiens begraafplaats, 

waar in een menigte edele gefteenten, gouden ringen 

, als ook zijn Sabel en Strijdbijl , aldaar , in 

1653, bij het graaven in den grond, gevonden is. 

3. CLOVIS f. zijn Zoon, onder wiens regeering 

de heerfchappij der Romeinen in Gallia , in 486 , 

een einde nam , en die vervolgends , in 406 , den 

Christelijken Godsdienst aannam en gedoopt werdt. 

Voords nog een aantal Koningen , ten getale van 

22, tot op den jaare 732, wanneer CHILDERIK 

HL,

B36 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

III. , na den dood van KAREL M A R T E L , van 

ssïjnr Staaten verltooten werdt , en P E P IJ N , des 

zelfs eerfte Hofmeester (Moiré du Palais), bet 

Rijk in bezit nam, en het, bij zijn overlijden, aan 

zijn'Zoon K A R E L , naderhand de Groote, overliet, 

die zig van een groot gedeelte van Duitschland en 

Italiën tevens meester gemaakt hebbende , den tij 

tel van Keizer, in Anno 800, aannam, en den ze 

tel des Franfchen Rijks te Nymegen in Gelderland 

overbragt ; doch bij zijn dood, zijn Zoon LODE 

WIJK de Godvruchtige aan de Regeering komende, 

viel dit groote Rijk weder in Hukken, door de 

verdeeling , die hij van het zelve onder zijne Zoo- 

nen maakte, bij welke zijn Zoon, KAREL de 

Kaale , na een' hevigen oorlog met zijn beide Broe 

ders gevoerd te hebben , het Franfche Rijk weder 

afgefcheurd van de overige Staaten zijns Grootva 

ders, alléén voor zig behieldt. 

De Carolingifche Stam , welke met dezen PEPIJN 

een' aanvang genomen heeft , duurde onder de Re 

geering van dertien Koningen, tot op LODEWIJK 

V. of de Beuzelaar, die in 987 overleedt. 

De Capetifche Stam ving in 987, met de regeering 

van HDGO CAPET aan, heeft veertien Koningen 

opgeleverd , en is met KAREL IV. of de Schoone, 

in 1328, geëindigd. 

De Faloifche Stam of Famielje , kwam vervol- 

gends , in 1328 , op den Throon , als wanneer 

PHILIPS VI., uit den huize van Valois, ten Ko 

ning verheeven werdt ; twaalf Koningen uit dezen 

Stam

WELKEN DEN RHIJN STROOM OMRINGEN. 2;,7 

Stam hebben achtereenvolgend het Rijk beftuurd , 

tot HENRiR III. die in 1589 overleedt. 

Toen beklom eindelijk het Bourbonfche Huis, of de 

laatfte Stam, in den perfoon van H E N R I K IV. den 

Koninglijken Zetel, en heeft van 1589, tot op den 21. 

Jan. van den jaare 1793, wanneer de laatfte Koning 

L 0 D E w IJ K de XVI. door het Volk, van meineed 

befchuldigd zijnde , te recht gebeld, en te Parijs 

onthalst werdt. 

In dit laatde Tijdvak van 204 jaaren , zijn de 

gronden gelegd , welke eindelijk eene algemeene en 

volftrekte omwenteling van regeering in Frankrijk 

te weeg gebragt hebben , en deze , in voornoemde 

tijdvak, voldrekte erffelijke alleenheerfching , als 't 

ware , eensllags , in een Vrij Gemeencbest heeft 

doen veranderen ; welke bijna voorbeeldelooze fnelle 

lotwisfeling wel verdient, dat wij 'er nog een poos, 

met verbaasdheid, op blijven ftaaren. 

Het fchijnt , dat alle groote omkeeringen , in de 

beftuuringswijze der Natiën en Volken, eenen be- 

ftendigen , in zig zeiven terug keerenden , kring 

vormen. De aanvang derzelve is van ouds Demo 

cratisch geweest, en in Monarchaal ontaart zijnde, 

weder tot Democratisch overgegaan, Dit heeft ook 

plaats gehad in het Franfche Rijk ; de oudfte Re- 

geering was 'er Democratisch ; immers de invallen 

de Franken hadden wel Veldheeren , die zij onder 

ling uit hun midden verkoozen , doch geene erffe 

lijke Koningen ; zij waren een bij uitzondering zig 

noemend vrij Folk. Met MEROVEUS is eerst de 

erffelijkheid des Gebieds , tevens met de Koning- 

lijke


lïjke waardigheid , ingefloopen ; niettemin regeerden 

alle deze Koningen zo willekeurig niet, of het 

Vdfls hadt het recht , om , in masfa opkomende , 

hen in hunnen wil te weêrftreeven en paaien te ftellen 

; echter door de Koninglijke magt altijd te ondergehouden 

wordende, kon het Volk nooit van 

deszelfs recht gebruik maaken: de Koningen riepen 

het toch wel eens zelve op, en deeden de algemeene 

Staaten des Lands, beftaande in de Geestelijkheid, 

den Adel, en den derden of Burgerftaat, wel 

fomtijds eens bij elkander komen , als 'er toelagen 

noodig waren om oorlogen te voeren , of dat het 

Finantieweezen op eene of andere wijze moest onderfteund 

of herfteld worden. Deze handelwijze 

duurde, tot eindelijk L ODE WIJK XIII. , gerugfteund 

door den heerszuchtigen Kardinaal J ) E RI- 

CHELIEU, al het kwijnend gezag des Volks ge. 

heel aan de Kroon trok , zo dat de laatfte dier 

Volksvergaderingen , in 1614 , gehouden werdt : 

van toen af werdt het beftuur volftrekt willekeurig, 

en LODEWIJK XIV. voerde, eerst door den Kardinaal 

MAZARIN , en vervolgends door zijne andere 

Ministers, een zo onbepaald gebied , dat niemand 

der Standen 'er iets tegen inbrengen durfde of konde. 

Zijne heersch- en oorlogszucht , gevoegd bij 

eene maatelooze pragt en weelde, putteden 'sLands 

finantiën en fchatkist dermaate uit, dat zijn opvolger, 

LODEWIJK XV., reeds een weeldrig Hof en 

leegen kas vondt. Deze , alhoewel min oorlogszuchtig 

, bragt zijn langduurig leven echter niet te 

minder verkwistend , en voor den Lande uitputtend 

,

WELKEN DEN RHIJNS'1 ROOM OMRINGT.N. 23O 

tend, door; de belastingen werden dag aan dag bezwaard 

; de traage Geestelijkheid verrijkte zig, en de 

nuttige Burger en Landman verkwijnde van gebrek. 

In dezen elendigen bedorven ftaat des Rijks , befteeg 

de , in den fchoot der ^weelde, opgewiegden 

L O D E W I J K de XVI., met een' wankelenden voet, 

den Tliroon , om op denzelven het Toonbeeld des 

Koninglijken gezags uittemaaken ; fchoon men in 

de daad zeggen.kan , dat het Franfche Rijk, federt 

L O D E W I J K de XIV. , niet dan door zedelooze, 

baatzuchtige Ministers en Maitresfen , geregeerd 

werdt ; zo dat men , met een geringe verandering, 

van L O D E W I J K XV. en zijn' Opvolger, even het 

zelfde zoude kunnen zingen, wat V O L T AI R E , in 

zijne Henriade , van H E N R I K III., de laatfte uit 

den Stam van V A L O I S , zingt: 

Louis rtgnoit encor & fes mains inctrtaines 

De Vétdt éhranli laisfoient flotter les rênes, 

Les esprits languisfoient par le Luxe abhatut : 

Ou plutot en efet touis ne regnoit plus. 

Minijlres odieux qui regnoient pms fort nom 

Ifun Maitre efen-.iné, corrupteurs politiijucs 

Plongeoient dans les pla>firs fes langueurs lethargiqu.es. 

In Nedcrduitfclie Verzen door s. FEITAMA dus overgebragt: 

Valois regeerde nog , maar liet zijn fiappe handen 

Uit vadfigheid, verfchrikt door Burger dwingelanden, 

Den toom ontllippen van zijn waglend Rijksgebied , 

Of, in der daad , Valois regeerde langer niet. 

't Was Quelus , Saint Maigrus, Joyeufe en Epernon, 

Wier wulpCche drift het hart huns laffen Konings won; 

Wier Staatkunde, op zijn'naam , verwaand den mee.-ter fpeelde 

Terwijl men hem verwijfd deê tuimlen in de weelde 

HBNRiK DE GROOTE , I. Zalig.

SAO BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

Elendig werdt de ftaat van bet uitgeputte Land, en 

deze elende bewoog fommige diepdenkende Wijsgeeren 

, om die doodelijke waarheid , langzaamerhand, 

onder het Volk te verfpreiden, en eene, door hen niet 

voorziene, ftaatsomwenteling te bewerken, teneinde 

van drukkende benaauwdheeden ontheeven te worden : 

inmiddels hieldt men den Koning in zijne zwijmeling 

En vulde met muzijk de Koninglijke ooren, 

Zo kost hij 't deerlijk wee des onderdaans niet hooren ! 

Edoch , allengs drong, ondanks dit alles, de klaagftem 

dóór , tot voor zijnen Throon ; aanftonds tragtte hij 

die te bedaaren, greep toe . . . doch zie, alles was 

uitgeput: in dezen jammerlijken toeftand werdt hij, 

radeloos, te rade, om de oproeping der Algemeent 

Staaten wéder in gebruik te brengen ; zij kwamen 

ook , op den 5. Meij 1789, te famen , en in 

hunne eerfte famenkomst zelve openbaarde zig reeds 

het zaad van tweedragt en burger oorlog. De derde 

Staat nu aangezogt wordende , om tot herftel 

der vervallen Finantiën mede het zijne toetebrengen 

, deedt zig , in de oogen der Geestelijkheid 

en des Adels , te fterk gelden ; doch werdt gerugfteund 

door fommigen des Adels , die , door denzelven 

, hunnen vervallen ftaat tevens tragteden te 

herftellen. Dezen lagen alle hunne adelijke tijtels 

af, en men befloot tot een gelijkheid van ftand en 

Democratifche Regeering , met wel een' Koning aan 

het hoofd , doch die , onder de Wet en de Natie 

ftaande , alleen het Toonbeeld van het Nationaal 

gezag zoude uitmaaken , en onder den algemeenen 

wil

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 84! 

Wil des Volks > alleen uitvoerer van deszelfs bevelen 

zoude zijn. De Koning en zijn Ministers ziende 

, dat de uitzichten dezer Vergaderingen dus op 

veel meer , dan het herftel der Finantiën doelden, 

trachtte dezelve te doen ophouden , en uit elkander 

te doen gaan ; doch te vergeefsch : toen men 

hen de gewoone Vergaderplaats te Vtrfailles ontzegd 

hadde , kwamen zij in eene Kaatsbaan bijeen. 

De Koning , door zijne Ministers aangezet, trachte 

deze weêrfpannige beweegingen met den geweldigen 

arm te (tuiten, en deedt, van alle zijden , troupes 

naar Parijs famen rukken , doch dat was olie 

in den brand geworpen ; men ging voort met vergaderen 

, verzetteden zich regens den gewapenden 

arm , en (telde eene nieuwe Regeerings • conltitutie 

op , welke op den voorgemelden Demoeratlfchen 

voet ingericht was ; deze Conltitutie , op den 3. 

September des jaars 1791 , gereed zijnde , werdt 

den Koning ter overziening en bekrachtiging aangeboden 

, die dan ook , op den 14. daar aan volgenden 

, aan 's Volks algemeene begeerte voldeedt, 

en de nieuwe Conltitutie door zijne handteekening 

bevestigde , en zig dus aan de daar in vervatte 

wetten onderwierp. De oude Regeeringsvorm door 

deze nieuwe Couftitutie, geheel in duigen gevallen 

zijnde, was men reeds, op den 29. September des 

jaars 1789, bedagt geweest , om het geheele land, 

op eene geheele andere wijze , in Departementen 

te verdeden ; tot welke gewigtige verandering de 

Heer THOÜRET, te dier tijd, reeds een Plan ingeleverd 

hadde , 't welk geduurig in 't oog gehou- 

Q den,


den, verbeterd, nagezien en veranderd wordende, 

eindelijk, in Januarij 1790, de verdeeling des lands 

in drieëntachtig Departementen , met het verval der 

oude Grensfcheidingen , Prinsdommen , Graaffchappen 

enz. met hunne voorige naamen , ten gevolge 

hadt. Het nieuwe Landsbeftuur nu volkomen gevestigd 

zijnde , werdt 'er te Parijs , in het Veld 

van Mars , op den 14. Julij deszelfden jaars, een 

plegtig Feest gevierd , waar op de Afgezondenen 

der onderfclieideue Departementen , met den Koning 

, en met elkander , voor het Altaar der Vrijheid 

, een plegtig Verbond flooten, en het zelve 

met eeden bekragtigde*. De Koning , door allerleije 

Raadslieden , dan ginds , dan hervvaards , gegefchokt 

, hieldt zig niet aan zijnen eed , maar 

brak denzelven : na dat hij reeds bevoorens getragt 

hadde , het Rijk , en de ged won gene onderdaanigheid 

, te ontfnappen ; doch terug gehaald zijnde, 

weder in het gareel gebragt was. Eindelijk verzettede 

hij zig weder met geweld tegen de driftigfte 

Hervormers, en werdt ten laatften, befchuldigd 

zijnde van zijne benden tegen het Volk aangevoerd 

te hebben , in ftaat van befchuldiging gefteld, eenigen 

tijd met zijne Vrouw , Dochter en Zoon , 

gevangen gehouden, en laatftelijk den 21 Jan. 1793 

onthalst; welk lot ook der Koninginne, naderhand, 

mede te beurt viel ; zijnde de Koninglijke waardigheid 

, reeds op den 21 September 1792, voor altoos, 

vernietigd , en een nieuw geheel Democratisch Bewind 

ingevoerd. Des Konings Zoon werdt wel 

door de , uit het Rijk geweekene , Prinsfen van 

den


den Bloede , en verdere Aanhangelingen des Konings, 

volgends den ouden Regel van Frankrijk: 

De Franfche Koning fterft nooit, onmiddelijk daar 

op, onder ,den naam van L O D E W I J K XVII., tot 

Koning uitgeroepen ; doch heeft nooit genot van 

dezen tijtel gehad , als zijnde , in ambteloozen 

Haat , nd een langduurige gevangenis, overleden, 

's Konings Broeder , den Graaf van Provence , is 

voords , door de zwervende Roijalisten , onder 

den naam van L O D E W I J K XVIII., tot Koning 

uitgeroepen ; doch deze is , tot op dezen tijd toe, 

flegts een Pretendent, en dus Koning zonder Koningrijk 

, en zwerft als een Banneling overal 

rond , terwijl gebrek aan finantiën hem overal met 

den nek doen aanzien. 

Alvoorens het Franfche Rijk in Departementen 

verdeeld was , beftondt het uit zestien La; dfchappen 

, welke geheeten werden : Visie de France , 

fOrleannois, le Lyonnois, la Picardie, la Norman. 

die , la Bretagne , la Guyenne £f la Gascogne , Ie 

Languedoc , la Provence , la Dauphinè , la Bourgogne', 

la Champagne , la Lorraine (Lottharingsn ), 

la Franche Comté, ï Al face (de Elzas), la Flandre 

Francoife (Fransch Vlaanderen). 

Het befluur dezer Landen was ouder één Hoofd 

begreepen , zijnde echter vrij famengefleld , alhoewel 

H E N D R I K IV., door eene meer willekeurige 

Regeering , dan te vooren plaats gehad hadde , in 

te voeren, en het Rijk erffelijk te maaken , fchoon 

het , volgends de aloude Salifché Wet , nooit op 

eene Vrouw kon overgaan , alles meer dan te vooren 

Q 2 jrj

24+ BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

in één punt deedt famenloopen, bleef echter de Adel 

en Geestelijkheid , veel bijzonder gezag in hunne 

goederen en Domeinen oeffenen , en beide bleeven 

hunne onderhoorigen verdrukken en uitputten ; zo 

dat de bezittingen van particulieren , allengs in de 

fchatten des Adels en Geestelijkheid verfmolten , 

en de waare kracht des Rijks, te weeten het finantieel 

vermogen, zonder gebruik in Kerken en Kloosters 

opgekropt, alleen diende om millioenen, voor 

den Staat onnuttige, wezens, werkeloos te voeden, 

of door den Adel, op eene baldaadige wijze, verkwist 

werdt; dat dan ook eindelijk de aanleiding 

tot de gemelde Staatsverandering moest geeven, en 

het roer der Regcering des Lands, uit de verzwakte 

handen des Konings, Adels en Geestelijkheid, inde 

fterke vuisten des Volks moest doen wederkeeren. 

Thands echter, federt den dood van ROBESPIER- 

RE, in 1794 voorgevallen, heeft 'er, in de wijze van 

Volksbeduur, weder eene andere regelmaat en nieuwere 

Conditutie plaats; niet elk Departement zendt 

meer zijne afgezondenen in eene Algemeene Vergadering 

, zo als in den aanvang , maar het Volk kiest 

elk in zijn District Leden tot een' Raad van vijfhon* 

der d Perfoonen (le Confeil des cincq cents), en Raad 

der ouden (Confeil des anciens) , en deze voeren 

thands het Souverain beduur over het geheele Gemeenebest, 

en de Landfchappen , die zig, federt de 

ongelooffelijk gelukkige wapenen dezer nu vrijwerkende 

Natie, onder derzelverbefcherming begeeven, 

en zig in haar Gemeenebest ingelijfd hebben. Deze 

Groote Raad vormt alle groote plannen van beduur, 

Oor-


Oorlog en Vrede. Voords is dit Gezelfchap verdeeld 

in twee Collegicn , welker eene het Wetgeevend Be- 

fiaur (le Directoire legislatief) geheeten wordt; dit 

maakt en verandert de Wetten, en geeft dezelven aan 

het tweede lighaam, genoemd het uitvoerend Beftuur 

(le Directoire executif) over , om met den meesten 

fpoed in werking gebragt te worden; echter dat beftuur 

heeft de magt, om bedenkingen tegen die bevelen 

intebrengen , en juist dat vermoogen , veroirzaakt 

nog eene geduurige oneenigheid en onderlinge bot- 

fing der gecoidtitueerdc Magten , in deze Nieuwe 

Republiek ; waar bij nog komt, dat de Partijfchap. 

pen , zo wel der aanhangelingen des Koninglijken 

beftuurs of Royalisten , die 'er nog zo wel in het 

openbaar als in 't heimlijk , in grooten getale zijn, 

en daar tegen de partij der volftrekte Democraaten 

of Jacobijnen , met nog veel andere min voornaa 

me, elk zijn eigen meening doordrijvende, partijen , 

de inwendige rust , nog geduurig doen wankelen , 

en, door het ftooken der nabuurige Moven , en wel 

inzonderheid van het EngelfcheMinisterie , de nieuw 

bekomene Vrijheid, nog geftadig blijven belaagen. 

Na deze voorloopige aanmerkingen over deze, in 

de daad wonderlijke, Republiek, zullen wij tot der 

zelver meer bijzondere aardrijkskundige befchrijving 

overgaan, immers van dat halve gedeelte deszelfs, 

het welke zig op onze Landkaart voordoet , en zig 

nevens den westelijken Oever van den Rhijnfiroom, 

tot het benedenfte gedeelte onzer Landkaart uitftreVr. 

Vruchtbaarer, beter voor den Handel en Scheep 

vaart , zo binnens lands , als op de groote Zeëen , 

Q 3 S e 

-

*\6 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

gelegen Land , kan men gerustelijk zeggen , dat 

'er op aarde niet gevonden wordt ; de Natuur 

fchijnt het zelve tot den zetel der welvaart , en tot 

eene woonplaats voor Engek-n gevormd te hebben. 

De luchtsgefteidheid is 'er gemaatigd en aangenaam, 

zo dat veelen, althands der binnenfte gedeelten van 

het land , dermaaten gezond van lucht zijn , dat 

men'er de meeste hoogbejaarde lieden , die zelfs meer 

dan een eeuw tellen kunnen , ontmoet; alleen fom- 

migen der Landfchappen, welken aan de Noordzee 

gelegen zijn , genieten die heilzaame lucht niet. 

Het Land heeft eene bijna vierkante gedaante , en 

zoude juist vierkant zijn , zoo niet de weleer dus 

genoemde Provincie Bretagne , thands vervattende 

de Departementen du Finifterre , de Coté du Nord 

de rille & de la Fillaine , en de Loire inferieure] 

een aanmerkelijk uitffek in zee vormden. Dit vier- 

kant grenst ren oosten aan Duitschland en Zwitfer 

land , ten zuidoosten aan Italiën , ten zuiden aan 

de Golf van Lyon en de Middellandfche Zee , ten 

zuidwesten aan het Koningrijk Spanjen, van welke 

laatde het door een bergketen, het Pyreneefche ge 

bergte neheeten, even als van Italiën door de Alpen 

afscheiden , en , als 't ware , door de Natuur 

zelve bepaald wordt. De geheele westelijke zijde 

wordt dooc den Noorder Oceaan, welke, langs de 

ze kusren , de Bogt van Frankrijk genoemd wordt, 

belpoeld ; ter vijl de zee-engte, tusfchen dit land 

en Engeland, het Canaal geheeten , benevens de 

Bataaffche Republiek , de noordelijke grenzen des 

zelfs uitmaaken. 

Vier

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 1l\J 

Vier voornaame Rivieren bewateren het op eene 

zo geregelde wijze, dat zij derzelver takken over het 

geheele land denmiate verbreiden , dat de vrucht- 

baarheid alomme door dezelven bevorderd wordt : 

deze zijn de Seine, de Loire , de Garoime , en de 

Rhone. Men heeft , in de benaaming der meeste 

Departementen , zig naar derzelver loop , en daar 

invallende kleine Uiviertjens en Siroomen gericht , 

gelijk ook naar de Gebergten, welken hier en daar, 

door het land , en langs deszelfs grenzen , gevon 

den worden , en de Zeeën', die voorbij derzelver 

kusten golven. De weinige Eilanden, die alle zeer 

digt nevens het land liggen , als zijn : de Hier es, Ré, 

Oleron, Belisle en Noirmoutil, hebben hunne oude 

naamen, na de nieuwere verdeeling, nog behouden. 

Onze Kaart bevat juist de helft van dit Land , 

en wel die, welke ten oosten gelegen is, zijnde daar 

in zichtbaar de volgende Departementen , als: 

Het Departement des Bas fes Alpes, oudtijds weleer 

een gedeelte van Provence; men vindt in her zelve 

de Hoofdftad Digue, zijnde alleen'aanmerkelijk we 

gens heure oudheid; zij ligt aan den voet van een 

gedeelte van het Alpifche Gebergte , aan het riviertjen 

Bleone, 't welk in de grootere Rivier Durance valt, 

aan welke nog ligt het Steedjen Sisteron ; voords 

vindt men ia dit District nog de Steedjens Barce- 

lonette, Senez en Manosque , waarvan niets merk 

waardigs te melden valt, dan alleen, dat omdreeks 

dezelven veele Romeinfche Oudhecdcn opgedolven 

Zij n. De lucht is hier, gelijk ook in het ove 

rige gedeelte van Provence , dat nu door het L)e- 

Q 4 P""

243 BESCHRIJVING DER. RIJKEN EN STAATEN , 

parlement du Var en des bouches du Rhone beflagen 

wordt, en weleer Neder - Provence genoemd werdt, 

over het geheel heet , en door een' dikwijls waaijendeo 

noordoosten wind, droog en fchraal; zo dat 

dit Land eigentlijk het minst vruchtbaar is ; maar 

daar tegen is het rijkelijk bedeeld met bloemgewasfen 

en welriekende Heesters , welken 'er alóm eene 

lieffelijke geur verfpreiden ; waarom de Franfchen 

het zelve une Gueufe parfumée , of geparfumeerde 

Bedelaar/Ier, pleegen te noemen : deze verdroogende 

wind wordt door de inwooners Mistrau geheeten; 

men pleeg 'er derhalven van te zeggen : 

Mistrau , Parlement £f Durance , 

Sont les trois pluyes de Provence. 

dat is : 

De Oostenwind, het Parlement, en de Rivier Durttnct, 

Zijn de drie plaagen van Provence. 

De drooge en zandige grond is hier echter zeer gefchikt 

vojr Granaatappelen, Orange, Citroen, Vijgen 

en Dadelboomen, die hier ook in menigte groeijen 

; ook worden 'er de Kermes-beziën , waar mede 

men Carmozyn verwt, van een'fleekenden Fleester, 

ter hoogte van drie voeten, verzameld. 

Het Departement des Hautes Alpes , 't welk aan 

het eerstgenoemde grenst, en zo genoemd wordt, 

om dat het Alpisch Gebergte aldaar hooger is dan 

in het zo even befchreeven Departement ; is een 

gedeelte van het voorig Landfchap Dauphiné , 't 

welk dien naam draagt van zekeren GUY, wiens 

Doopnaam DAUPHIN was , de Vierde van dien 

naam onder de Graaven van Albon , die in 't midden

WELKEN ÖEN RHIJNSTROOM OMRINGÉNI 249 

den der XII. eeuw, het Ftennois, zo als het land, 

na de Hoofdftad Fienne , te dier tijd , genoemd 

werdt, Souverein regeerde, en zijn' naam aan zijne 

navolgers mededeelde, die zig vervolgends allen 

Dauphins van V Vtennois noemden , tot dat HUM- 

BERT II. die de laatfte was van den derden ftam, 

ni het overlijden van zijn' Zoon en eenigen erfgenaam, 

in 1343, het geheele Dauphiné aan den Hertog 

van Orleans, tweeden Zoon van FILIPS VI., 

Koning van Frankrijk , overdroeg ; echter zodanig 

, dat het Dauphiné nooit met het Koningrijk 

van Frankrijk vereenigd mogt worden : op dien 

voet is KAREL V., vóór dat hij Koning werdt, 

Dauphin geweest; echter KAREL VII. was de laatfte 

, die deze voorwaarde in acht nam, en het Dauphiné 

, in 1426 , aan zijn' Zoon afftondt. Sedert 

dien tijd , hebben de oudfte Zoonen der Koningen 

alleen den naam van Dauphin gevoerd , terwijl de 

Koningen den tijtel en eigendom aan hun zeiven 

behouden hebben. De Hoofdftad van dit Departement 

is een oud Steedjen Gap geheeten, waar van 

niet veel valt aantemerken , wijl het, door plundering 

en brand ,, in 1692, bijna geheel verwoest geweest 

is. De Durance , een fmalle Rivier, welke echter 

zo hier , als in het Departement des basfes Alpes , 

groote fchade , door opzwellingen en overftroomingen 

, aanbrengt , ontfpringt alhier in het gebergte 

voorbij de , in 1693 , verfterkte plaats , genoemd 

Mom Dauphin ; ook is hier nevens de oude Stad 

Briancon , aan het hangen van een ftijle Rots gebouwd, 

op welker top een fterk Kasteel gefticht is. 

Q 5 De

45


hand raaken moet, om overtuigd te zijn , dat de 

kunst alleen deze begoocheling aan het gezicht ver 

wekt. Nog ligt in dit Graaffchap Pennisfin , de 

Stad Carpentras, bekend wegens de Markt des Kei 

zers NERO , welke hij alhier , onder den naam 

van Forum Neronis , ingelleld heeft , als ook het 

Steedjen Faisfon , en voords het zeer bergachtig 

Prinsdom Orange , 't welk westelijk mede aan de 

Rhone paalt , en welks Hoofdflad van den zelfden 

naam , aan het kleine Riviertjen de Maine geflicht 

is. Ten tijde der Romeinen heete deze flad AraU- 

Jïa, en'er pleeg, in 1707, nog een oude Thriumph- 

boog , na fommiger gevoelen , ter eere van M A> 

'RIUS, wegens deszelfs overwinning op de Cim- 

bren , gevonden te worden ; doch deze is federt 

ingevallen en weggeruimd. Men vindt 'er echter 

nog de overblijffelen van een' Romeinfchen Schouw 

burg , Waterleiding , en Baden. 'Er is ook eene 

Univerfiteit , in den jaare 1365 , door Keizer KA 

REL IV- opgericht. De eigentlijke Hoofdftad van 

dit Departement is Falence, tusfchen de Drome en 

de Ifere, weleer in het Dauphiné gelegen, een re 

denlijk groote Stad, waar in veel fraaije gebouwen, 

gelijk zijn de Domkerk en Paleis van den gewee- 

zen Gouverneur. In het Klooster der Predikheeren 

wordt het gebeente van een' Reus vertoond , die 

de Tyran van Ftvarois geheeten wordt , wordende 

in het laatstgenoemde Landfchap zijn Kasteel ge 

vonden , waar zijn onmaa;ig groot Bekkeneel als 

nog bewaard wordt. Onze meening , omtrent die 

zeldzaame groote beenderen , hebben wij bereids, 

toen

t$i BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

toen wij' van den Reus van Spiert fpraken , opgegeeven. 

Nevens deze Stad is een zeer prachtig 

Landhuis , het Palentin geheeten , .(taande in het 

midden eener Diergaarde , en hebbende een fchoon 

uitzicht aan de Rhone , aan het welke eene Gallerije 

gebouwd is , die in breedte die van Verfailles 

overtreft. Montelimart is een kleine , doch dichtbewoonde 

Stad , met een Kasteel ; St. Paul en le 

Buis zi[n Steedj'eus van weinig aanbelang, even als 

Die, alwaar, vóór de herroeping van het Edict van 

Nantes , de Academie der Hervormden , pleeg te 

zijn , en Cr est, waar eene Staatsgevangenis in een' 

Toren is , beiden aan het Riviertjen de Drome 

liggende. 

Wanneer wij nu den benedenrand van onze Landkaart 

, gemakshalven , volgen , vinden wij aan de 

overzijde van de Rivier de Rhone, en wel aan deszelfs 

westelijken oever : 

Het Departement de l''Ardefche, weleer het Landfchap 

Vivarois , en behoorende onder de Provincie 

Languedocq ; Fiviers was 'er de Hoofdftad van ; 

buiten deze Stad wordt, op een Rots, een zeer oud 

Muurwerk , waar in een Basreliëf uitgehouwen is, 

gevonden , 't welk men wil, dat de oude Perfifche 

Godheid Mithra zoude verbeelden , welke aldaar, 

ten tijde der Romeinen , geplaatst zoude zijn geweest. 

Thands is de Hoofdplaats van dit District 

het kleine Steedjen Privas ; voords vindt men 'er 

de weinig aanmerkelijke Steedjens Tournon , Saig. 

nes , St. Peray en Aubenas , welke allen aan de 

Rhone liggen , als ook Annonay , dat meer westelijk


lijk in het noorder gedeelte , en /' Argentiere en 

Joyeufe , die meer zuidelijk omtrent het kleine Riviertjen 

VArdefche , waar ua het Departement genoemd 

is, gelegen zijn. 

Het Departement Gard, ook genoemd na het 

Riviertjen van dien naam, en weleer mede een gedeelte 

van Languedocq , is flegts voor een klein gedeelte 

op de Kaart zichtbaar. De Stad Alais, waar 

veele Fabrieken van Sarges , Ratijnen , en andere 

grove wolle Stoffen zijn , komt tevens met de kleine 

Steedjens Esprit, Bagnols en Uzes, aan de Rhone 

liggende, op onze Kaart voor ; doch de vermaakelijke 

Stad Nimes , zijnde thands de Hoofdplaats 

van dit Departement , ligt zuidelijker, en dus buiten 

het bellek onzer Landkaart. Hiernevens, edoch 

achter het Comportement of Opfchrift onzer Landkaart 

, liggen : 

De Departementen Cantal, Aveiron en de la Lozere 

, welker Hoofdlieden St. Flour , Rhodes , en 

Blende zijn ; doch waar in anders niets merkwaardigs 

wordt aangetroffen. Wij gaan dus over tot: 

Het Departement de V Ifere,, aan den oostelijken 

oever der Rhone grenzende , en het welk zijn' naam 

van het Riviertjen ? Ifere ontfangen heeft. Het 

was weleer mede een gedeelte van het Dauphiné, 

De Hoofdftad of Vergaderplaats deszelfs is Grenoble 

, weleer de Hoofdflad van het Dauphiné; 

een zeer aangenaame Stad, welke eerst , ten tijde 

der Romeinen , Cularo genoemd werdt, doch federt 

Keizer GRATTAAN dezelve heeft doen herbouwen 

, is zij Gratianopoiis geheeten , en heeft 

heui'


heur' naam Grenoble , in die van Greifivaudan , in 

welk Landfchap zij ligt, ontleend. De Ifere ver 

deelt deze Stad in twee deelen. Het Paleis van 

het aldaar weleer gehouden wordende Parlement is 

een fraai geflicht ; het Hof is een wandelplaats 

achter het Stadhuis, en de Cours een zeer vermaa- 

kelijke wandelplaats , uit verfcheiden kruislaanen 

beftaande , is buiten de Stad gelegen. De kleine 

re Plaa'sjens dezes Departements , als Cremieu , 

Bourgoin , la Tour du Pin , Moirans, St. Marcel- 

lin aan de Ifere, Fienne en Condrieu aan de Rhp- 

ne , zijn van te weinig belang voor ons beknopt 

beftek. 

Aan de overzijde , of noordelijken oever , van 

den Arm der Rhone , welke het Departement de 

VIfere bepaalt, en van de Stad Lyon af, tot aan het 

Meir van Geneve ftroomt, ligt: 

Het Departement de l'Ain , aan het Riviertjen de 

Ain , dat aan den voet van het hoog gebergte Ju 

ra , op de grenzen van Zwitferland , ontfpririgt, 

en hier, bij Cremieu, in de Rhone valt. De Hoofd 

ftad van dit kleine Departement , is- het Steedjen 

Bourg of Bourg en Bresfe , na het Landfchap , 

waar in het zelve gelegen is , en dat eertijds den 

naam van Bresfe droeg. Eenige kleine Steedjens, 

als St. Trivie , Pont de Feyde , Nantua , Amhe- 

rieux , St. Rambert en Montleul, behooren onder 

dit Departement. 

Het Departement du Jura , grenst hier nevens, 

en wordt ten noorden en westen door de bergreeks 

van dien naam bepaald , en door het Riviertjen de Ain 

ge-

WELKEN DEN RHIJN5TRO0M OMRINGEN. 

geheel overlangs doordroomt. De Hoofddad is Sal'ms, 

een klein Steedjen ; voords vindt men'er de 

Steedjens. Dole, weleer de Hoofddad van het Franfche 

Comté, aan de Rivier Doubs gelegen ; de ligging 

dezer Stad, en de levenswijze aldaar, was, 

in oude tijden , zo vermaakelijk , dat men ze oudtijds 

daarom Fa! d'Amour , of het Dal der Minne 

als ook het vrolijke Dole, genoemd heeft; doch na 

dat zij door de Franfchen, in 1479, ten eenemaal 

verwoest is geworden, heeft men haar het bedroefde 

Dole geheeten. De groote Kerk, en het voormaalig 

Collegie'der Jefuiten aldaar , zijn merkwaardig 

, gelijk ook la Place des Arenes , zijnde weleer 

geweest een Worrtelperk 'of Arena der Romeinen.- 

De Stad is redenlijk groot van omtrek , en het getal 

van derzelver inwooners wordt tusfchen de vier 

en vijfduizend gefchat. Dc kleinere Steedjens Ar. 

bois, Poligny, Lonfe , Orgelet eh St. Ciaude, zijn 

van weinig belang. 

Het Departement du Doubs , het welk tusfchen 

het gebergte Jura en de Rivier Doubs gelegen is, 

waar in de Stad Befancon de Hoofdplaats uitmaakt. 

Deze was weleer de Hoofddad van het Franche 

Comté , zij is vier honderd en vierendertig jaaren 

ouder dan Rome, en werdt door JULIUS CAESAR , 

als een der derkde plaatfen van oud Galli'èn gegeroemd 

; thands worden 'er nog veele oudheeden 

der Romeinen , als een Schouwburg , verfcheiden 

ruïnen van Tempels enz. gevonden. Zij wordt in 

een hooge en laage Stad , na heure ligging op het 

gebergte, verdeeld ; heure brug over de Rivier is, 

" * aan

256 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATENj 

aan de eene zijde , met een prachtig Portiqus of 

gewelf voorzien ; een der Poorten dezer fraaije ftad 

la Taillèe genoemd , is geheel uit een Rots gehouwen 

, en geeft toegang tot een oude Romeinfche 

Waterleiding buiten dezelve. In de Domkerk , 

wordt, zo men voorgeeft, een ftuk van den zweetdoek 

van VERONICA bewaard, en als een Relt' 

quium van veel waardij , tweemaal 's jaars , aan 

een, van alle zijden toegevloeide, menigte aanfchouweren 

vertoond. 'Er is ook een beroemde Univerliteit 

en Boekerij , en in 1752, is hier een Academie 

van Weetenfchappen en Taalgeleerdheid opgericht 

geweest. De overige Steedjens van dit Departement, 

als zijn Neufchatel, St. Hypolite, Qjiisgey 

, Qrnans , Pontarlier en Joux , zijn van weinig 

aanbelang. 

Thands den westelijken oever des Rhijns befchouwende 

, vinden wij boven het Comportement onzer 

Landkaart, een groot gedeelte van : 

Het Departement Puy de Dome , dus genoemd 

na de hooge uitfteekende heuvelen en gebergten, 

welken in deze Landflreek gevonden, die door deszelfs 

inwooners Puy geheeten worden ; waarfchijnlijk 

van het Latijnfche woord Podium , 't welk 

eene hoogte of verhevene plaats betekent. Dit 

Departement heeft ten Hoofdftad Clermont , en 

was weleer de Provincie Auvergne in het Lyonnois. 

De Stad is reeds bij de Romeinen bekend , en , 

zo fommigen willen , het Gergovia bij CAESAR 

geweest. Zij ligt op een' heuvel , nabij de Rivier 

Allier, en van deze ligging heeft ze, in de negende 

eeuw,

WEtKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. Ög? 

eeuw, haar te dier tijd gebruikelijke naamenNemos* 

fus en Oppidum Arvernum in Clairmont of Clermont, 

zo veel als C/ara Mom , of de aanzienlijke Heuvel 

Verkregen. De dichtbebouwdheid dezer volkrijke ftad 

maakt derzelver voorkomen niet bevallig ; de huizen 

zijn hoog en duister, en de ftraaten eng. De 

voornaamfle gebouwen zijn de groote Domkerk , 

waar bij weleer een zeer dikke en hooge Toren 

pleeg te ftaan., doch die is , in 1727, ingeftortv 

In de Voorftad St. Alyre geheeten , vindt men een 

zeer zeldzaam Natuurwonder, beftaande in een verfteenende 

Fontein , welker water, langs een houten 

plank, die over een floot ligt , loopende, dezelve 

ten eenemaal in fteen veranderd heeft. In de 

Voorftad de Gras is de Abtdij St. André, wegens 

de daar in gevonden wordende Tomben , waar in 

menfchenbeenderen van meer dan gewoone groote s 

zeer aanmerkelijk. Hier pleeg eene Sociëteit van 

Geleerden gevestigd te zijn, welke zig voornaamlijk 

met het onderzoek der Natuurlijke Historie „ 

bézig hieldt. De overige Steedjens , alle Hoofdplaatfen 

der Districten , waar in dit Departement 

onder verdeeld is , .zijn Montaigu en Riom b 

welke in 't Latijn Ricomagus, of de Rijke Stad, 

geheeten werdt , wijl zij voorheen aanzienlijk , eB 

het verblijf der Hertogen van Auvergne, geweest is; 

Tiers , Billon , Besfe , Ifoire , en Ambert. Ook 

vindt men hier, bij het Steedjen Puy , in 't Latijn 

Podium geheeten , den oirfprong van de groote Rivier 

de Rhone. Nog vindt men in de nabijheid van 

Clermont, den hoogen berg Puy de Domc , al? ook 

R de.

258* BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

de Mont d'Or , of Goudberg , welke duizend en 

dertig vademen hoog gefchat wordt. Nabij dezen 

berg ziet men de Bronnen van Mont d' Or , welken 

met watergulpen uit grotten voortkomen, koud, 

laauw en heet water opgeevende ; een derzelven 

draagt den naam van het Bad van Ccefar. Veele 

Fabrieken van Stoffen , Lakens , Kanten, als ook 

Papiermaakerijen , en een zeer fterke handel in 

Wijn, Kaas, Vee en groenten, maaken voords dit 

District zeer welvaarend. 

Het Departement de f Altier , zo genoemd van 

de Rivier FAUier, die 'er door heen loopt , is een 

gedeelte van het, voorheenen zogenoemde, Bourbonmis. 

De Hoofdftad derzelve is Moulins; de Steed. 

jens Cerilly , Montlucon , Montmaraut , Cannat „ 

Ctisfet en Donjon, zijn de Hoofdplaatsjens der Districten. 

De tegenwoordige Hoofdftad is ook weleer 

die van het geheele Bourbonnois geweest. Zij 

ligt aan de Rivier f Allier , welke in het Departement 

Puy de Dome , met twee takken', uit het 

gebergte, in de nabijheid van Clermont, ontftaat, 

en dit Departement doorgedroomd hebbende , bij 

Nevers in de Loire valt. Zij is niet oud , hebbende 

heuren oirfprong genomen uit een'ouden Tu. 

ren , in welks nabijheid de Heeren van Bourbon 

zig met de Jagt pleegen te vermaaken , en waar 

nevens naderhand een Jagtdot gedicht is, Moulins 

genoemd , wegens de nabijheid van eene menigte 

Molens , 't welk , in 1755, door brand , vernield 

Werdt. De Kerken en geestelijke Gedichten verdienen 

hier bezichtigd te worden , en weHnzon- 

der-

. WELKEN. DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 259 

derheid dé fraaije Tombe van den laatften Hertog 

van Mentmorencie, en het Klooster der Vifitandi- 

4tes aldaar , in het welke deszelfs Weduwe, M het 

onthoofden van heur' Gemaal, in 1Ö32, heur leven 

in afzondering , ten einde bragt. De Stad werdt 

voords , in 1696 , op 11390 inwooners begroot. 

Het is flegts een Vlek , doch van een' alleraangenaamfte 

ligging; drie uuren westwaards van dit 

Vlek ligt eene andere, om heure Wateren beroemde, 

Plaats , weleer Bourbon VArchambaud geheeten ; de 

Mineraale wateren van Bourbon, welken door geheel 

Frankrijk bekend en in gebruik zijn, worden daar 

ter plaatfe , in drie putten , bij eikanderen gevonden 

; het water is zo heet , dat men 'er de hand 

niet in houden kan, evenwel kan men 'er geene 

Eijeren gaar in kooken ; doch in de Baden , die 

nevens de Putten gefticht zijn , is het water veel 

koeler , en dient om te drinken , en om in te baaden 

; zelfs is 'ermede een geheel koude bron, welke 

de Fontein van Jonas geheeten wordt. 

Onze Landkaart nu weder een weinig zuidelijker 

oefchouwende, waar de Loire bij het fteedjen lePuy 

gijn' oirfprong neemt, vinden wij aldaar: 

Het Departement de Rhone £f de la Loire , het 

welk ten oosten door de Rhone bepaald, en voords 

door de Loire doorfneeden wordt. Deze Landftreek 

heeft weleer de Provincie Lyonnois uitgemaakt 

; deszelfs Hoofdftad is de aloude en aanmerkelijke 

Stad Lyons aan de Rhone, waar zij met de 

Saone famenvloeit, het Lugdunum der oude Ro* 

Sieinen 5 eene Stad, over welker nog aldaar g» 

R 2 voi«

2fJo BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

vonden wordende oudheeden een geheel Werk, onder 

den tijtel : Antiquitès de la Ville de Lyon , ou 

Explications de fes plus anciens Monumens enz. aldaar, 

met plaaten , in 1738, uitgegeeven is. Men 

wil , dat dezelve door den Romeinfchen Veldheer 

PLANCUS , die, onder bevel van j u L 1 u s C M~ 

SAR , een Legioen aanvoerde, in het 709, jaar nk 

Romens bouwing , geflicht zoude zijn , en dat derzelver 

naam van twee oude Celtifche woorden , 

naamlijk Luc, betekenende een Volk, en Dun, een 

Gebergte , zoude gevormd zijn , even of men derzelver 

bewooners , wegens de heuvelachtige ligging 

der Stad, het Bergvolk genoemd hadde. Wat 

hier van zij, dit is zeeker , dat deze plaats den 

Romeinen altijd zeer ter harte gegaan heeft. > 

Immers , ten tijde van NERO , door brand geheel 

vernield zijnde , is zij door hem , met veel 

pracht, herbouwd; en CA LI GUL A (lichtte 'er 

een Academie en een Paleis, waar in hij zig dikwijls 

ophieldt. De bverblijffelen van deze Romeinfche 

grootheid, zijn'er nog gedeeltelijk voorhanden, beftaande 

in een groot overblijffel der muurwerken van 

het Paleis van Keizer AUGUSTUS, die aldaar drie 

jaaren lang zijn verblijf gehad heeft, te weeten, van 

den jaare 737 - 740 na de bouwing van Rome. Deze 

overblijffelen liggen in een Wijngaard binnen de 

muuren dier Stad ; daar nevens ftaat ook nog een 

dik Muurwerk , waar onder men wil , dat een 

gouden Kalf begraaven zoude zijn , 't welk AU 

GUSTUS, als een' Egyptifche God, onder het getal 

zijner Goden, vereerde ; doch men heeft het 

zei-

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. *f5ï 

zelve , hoe fterke naarvorfchingen men- 'er ook om 

gedaan hebbe , nog niet opgedolven. Een weinig 

verder vindt men binnen de Stad een' Berg , waar 

op nog muurbrokken van een' Tempel, die weleer 

aan de Godinne Venus gewijd geweest is, zijnde deszelfs 

top van daar Forum Fenerh genoemd geweest; 

welke naam nog is overig gebleeven in dien van 

la Forviere , dien dezen berg thands draagt , zijnde 

de Tempel grootendeels tot een Kerk gebezigd , die 

ter eeren van THOMAS AQUINAS gedicht , en 

Notre Dame de la Forviere, genoemd werdt. Deze 

Berg of Duin heeft de Stad derzelver naam Luc dun 

bij de Celten doen geeven ; de Romeinen noemden 

dezelve, gelijk blijkt uit een oud opfchrift , in 

de St. Pieters Kerk aldaar nog voorhanden : CMtas 

Sequanorum. Voords vindt men in den Wijnberg 

van het Klooster der Urfulijnen, nog een zeer 

gaaf muurwerk en grondflag eener kostbaare Waterleiding, 

gelijk ook een diergelijk, buiten de Poort 

van St. Ireneus, zichtbaar is. Verfcheidene andere 

merkwaardige oudheeden zijn , van tijd tot tijd , 

alhier uit den grond opgedolven ; onder dezen is 

voornaamlijk beroemd het Taurobolium, of Altaar , 

waarop men Keizer ANTONINUS geheiligd heeft; 

welke geheimzinnige plegtigheid op deze of diergelijk 

eene wijze , pleeg te gefchieden : men groef 

een' diepen kuil in den grond , en in dezen daalde 

de perfoon , die voor twintig jaaren lang geheiligd 

of gewijd zoude worden , af ; vervol gends lag de 

Opperpriester een' brug van eenigzins van elkander 

afgezonderde flanken, over denzelven heenen, vaa- 

R 3 wel-

%6l BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

welke plegtigheid hij den naam van Pontifex maxima; 

of Opperbruggenmaaker;, die .de Paufen vervolgends 

zig toegeëigend hebben,, verkreeg. Op 

deze planken werdt voords een Stier , Ram , of 

Geit geflagt , welks bloed door dereeten op den, 

zig in den kuil bevindenden, perfoon-afdroop, die, 

daarmede, op deze wijze, geheiligd werdt. Deze 

heiliging werdt , zo men die met een' Stier verrichte 

, Taurobolium , zoo met een Ram , Criobolium, 

en met een Geit, Aegiobolium geheeten. Deze 

ïoorten van offerhanden werden meest ter middernagt, 

en door de Priesters der Godinne Cybele , 

verrigt. Het Taurobolium , dat men te Lyon, op 

den berg la Forviere, gevonden heeft, is een vierkant 

Altaar van marmor , van eene aanmerkelijke 

hoogte , waar in zodanig een' kuil uitgehold is ; 

op de voorzijde vindt men een Stiershoofd met een 

Latijnsch opfchrift, 't welk vermeldt, dat het zelve 

voor Keizer ANTONINUS vervaardigd is geweest. 

Op deszelfs regterzijde is een Offermes , en op de 

linkerzijde nog een Stiershoofd uitgehouwen ; de 

agterzijde is glad , zonder eenig afbeeldfel. Dit 

zij genoeg wegens de veele en beroemde oudhee- 

-* den dézer Stad ; wij gaan over , om derzelver tegenwoordigen 

ftaat,, zo veel ons beftek toelaat, te 

overzien. 

De Stad Lyon wordt voor de tweede Stad , in 

aanzien en grootte na Parijs, in geheel Frankrijk 

gehouden ; immers heure groote is weinig minder, 

en , als men de Voordeden van Parijs mede afzondert 

y is zij veel grooter dan die Stadedcch de

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 2.6$ 

ligging derzelve , bij den famenloop der fterk bevaaren 

Rivieren de Rhone en Saone , (welken de 

Romeinen Rhodanis en Araris pleegen te noemen ) 

bezorgt haar eene handeldrukte , die haat boven 

Parijs., doet uitmunten ; fchoon het getal heurer 

inwooners, alhoewel thands op 90,000 gefchat 

wordende , veel geringer is , van waar men pleeg 

te zeggen : Gelijk Parijs zonder neering is , even 

zo is Lyon zonder volk ; immers binnen den wijden 

omvang heurer muuren , vindt men veele Wijnbergen 

, en , gelijk gezegd is , de groote berg de la 

Forviere , en nog daar bij den berg St. Sihastien. 

De Stad is voorzien van zes Poorten , en derzelver 

omtrek wordt , binnen heure muuren , gerekend 

op drie uuren gaans. 'Er zijn vier voornaamePleinen 

in dezelve , waar van één voor een Beurs gebruikt 

wordt , terwijl op een andere het Stadhuis gevonden 

wordt, waar men eene zeer naauwkeurige afbeelding 

vindt van den feilen Brand , uit een onweder 

ontdaan , die deze groote Stad , ten tijde 

van NERO, bijkans geheel verwoest heeft. De 

Hoofd- of Domkerk van St. Jan , gelijk ook die 

van St. Just en van St. Ireneus , zijn prachtige , 

doch oude gebouwen ; maar de Voorgevel van het 

weleer dus genoemd Collegie der Je/uiten, is ineen* 

rijken en kostbaaren fmaak, geheel van marmor, geflicht. 

In dit prachtig gebouw , het rijkfle van die 

Sociëteit in geheel Frankrijk, vindt men ook eene 

aanmerkelijke Bibliotheek , waar in men , als iets 

zonderlings , eene Algemeene Historie van China , 

te Peking gedrukt, den letterlievenden vreemdeling 

R 4 pleeg

•2Ö4 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN» 

pleeg te toonen : waarfchijnelijk zal dezelve bereids 

naar Parijs ,< waar thands al het zeldzaame van geheel 

Europa, als 't ware, famenvloeit, overgebragt 

zijn. Verfcheiden andere Collegiën, Hospitaalen, 

en geestelijke Gedichten , vindt men nog bovendien 

in deze Stad , welke ook , wat de veele Fabrieken 

van Manufactuuren betreft , bezienswaardig 

is. Zij voert een' uitgebreiden handel door gantsch 

Europa. 

Wegens de Hoofdplaatfen der Districten in diï 

Departement , valt nog aantemerken, dat Roanne , 

aan de Rhone liggende , eene zeer oude plaats is, 

welke, reeds bij PTOLOMJUS , onder de Steden 

der Segujii , die alhier pleegen te woonen, opgenoemd 

wordt , en bij hem den naam Rodumna 

draagt; zij is , door heure ligging aan de druk bevaaren 

Rivier , van welke zij heuren naam. voert, 

•de llapelplaats der Koopwaaren van deze geheele 

vruchtbaare , en in tijden van vrede, zeer welvaarende, 

Landftreek. , 

Monthrifon, de Hoofddad van het Land van Forez 

, dat meer zuidelijk , en eenigzins ter zijde af, 

ten westen van de Rhone , ligt , is een redenlijk 

groote Stad , wier inwooners ten getale van vier of 

vijfduizend gefchat worden. Ville Franche , ligt 

aan de oostelijke zijde van den bergketen , die dit 

Departement in twee deelen verdeelt. Aan de RN 

vier de Saone is de Hoofd (tod van het weleer zogenoemde 

Prinsdom Domhis : de Stad is op zig zelve 

piet aanmeikelijk , doch het zeldzaam en overoud 

gebruik , dat hier plaats heeft, naamlijk , dat de 

fie-

WELKEN DEN RHIJNSTRO0M OMRINGEN. atf^ 

gemeene man het Koorn , zo dra het rijp is, fnijdt, 

aan fchooven bindt, en 'er zig de tiende van toeeigent 

, welke oogst la Cherpille geheeten wordt , 

verdient , als iets zonderlings , aangemerkt te 

worden. 

Het Departement de Saone de la Loire, dat ten 

noorden aan het laatstbcfchreevene paalt, is een 

gedeelte van het te vooren dus genoemde Bourhonnois 

; een heerlijk Landfchap , wat betreft de 

vruchtbaarheid in Koorn en allerleije Gewas ; 

edoch voornaamlijk in Wijnen : immers men houdt 

de Wijnen, die hier wasfen, voor eene der beste 

foorten van geheel Europa. De Hoofdflad dezes Departements 

is Chalon , waarvan weinig aanmerkelijks 

te berichten is, dan alleen , dat het aan de Swne 

gelegen, en weleer, toen BourgondUn een koningrijk 

op zig zeiven uitmaakte , door Koning CON 

TRA N tot de Hoofdflad verheven werdt. De overige 

plaatsjens , die aantekening verdienen , zijn 

dutun , welke Stad met ongemeen vaste en dikke 

muuren voorzien is , welken men wil , dat, benevens 

drie Heidenfche Tempels, een ronden Schouwburg 

, een Grafnaald, en het groote Plein, dat men 

nog het Peld van Mars noemt, als overblijfelen der 

oude Romeinen,, en wel van de weleer zogenoemde, 

en bij CMSAR aangehaalde Stad , Bibracte , geweest 

zijn. De Stad is voords verfierd met zeer fraaije 

Fonteinen, die het water uit de Loire door dezelve 

heenen voeren , en welker fraaifte op het Plein voor 

de groote, doch nog onvoltooide, Domkerk, gevonden 

wordt. 'Er zijn voords nog verfcheidene gees- 

R 5. te»

B66 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

lelijke Geftichten , onder welken de Abtdij van St» 

Marten, tot welker opbouw geen ijzerwerk , hoe 

genoemd , gebezigd is , als iets zonderlings in de 

bouwkunde , befchouwd wordt. Bourbon Lancy, 

is ten westen van Autun, mede aan de Loire gelegen 

; men vindt bij dit Steedjen van ouds beroemde 

heete baden. Charolles , de oude verblijfplaats 

der Graaven van Charolois, en Smur , zijn geene 

aanmerkelijke plaatfen. Meer aanmerkelijk- is Malton 

, 't welk door deszelfs voordeelige ligging aan 

de Saone , zeer welyaarend is ; het klokkenfpel van 

de Domkerk in die Stad , pleeg voor het welluidendfte 

van geheel Frankrijk gehouden te worden» 

Aan dit. Departement grenst ten noorden : 

Het Departement de la Cotê d'Or , of van de 

Goudkust, welke naam men aan-eene bergreeks 

geeft, die 'er door heenen loopt, doch waarvan 

de reden niet bekend is , zoo men niet geloove, 

dat in dit gebergte mogelijk weleer goud uitgegraaven 

is geweest. De Hoofdftad Dyon is van eene 

redenlijke uitgeftrektheid en zeer oud, zijnde weleer 

eene, door Keizer M'ARCUS AURELIUS bemuurde, 

Legerplaats der Romeinen geweest , gelijk 

men'er ook de overblijffelen van eenen Heidenfche 

Tempelagter het Choor van eene der Kerken , 

aantreft. Onder alle de geestelijke Geftichten, munt 

de Kerk der Karthuizers, wegens derzelver beroemde 

Tombe der oude Hertogen van Bourgogne, van 

welk Landfchap dit Departement mede een gedeelte 

uitmaakt,, die geheel van albast, in dezeLandflreek 

tütgegraaven, geflicht is, uit. Het Paleis dier oude 

i Her-

.WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 267 

Hertogen is een der aanzienlijkde waereldlijke gebouwen 

van deze oude Stad; derzelver, in 1723, 

opgerichte Univerfiteit is , wegens de twisten over 

derzelver inftelling, en de Academie, 1^1740 aldaar 

opgericht , wegens derzelver geleerdheid , zeer beroemd. 

De overige Steedjens , in dit Departement 

liggende , zijn Beaune , een welbemuurde plaats ; 

Chatillon , het welk aan de Seine ligt; Semur, eene 

Stad van ruim tweehonderd fchreeden in den omtrek 

, zonder de Voordeden te rekenen , op eene 

fterke rots , aan het Riviertjen Romancen gelegen. 

Isfur Thil, en het pla^tsjen Amay le Duc, liggen 

in het gebergte, deze maaken de Hoofdplaatfen 

der Districten van het Departement uit ; doch behalven 

dezelven , is in deze Landdreek nog opmerkenswaardig 

het Steedjen St. Jean de Lome , 't 

welk vijf uuren van Dyon aan de Saone ligt , en 

derzelver naam , bij. verkorting , van Latone ontvangen 

heeft , zijnde aldaar een' Heidenfche Tempel 

, weleer aan de Godinne Latona gewijd , in 

vroegere tijden gevonden ; ook ligt in dezen omtrek 

nog het Steedjen Nuis , dat, hoewel klein van omtrek 

, den derden rang in de Staaten van Bourgogne 

pleeg te bekleeden. 

Het Departement de /' Tonne , dat westelijk aan, 

het boven befchreevene grenst, is dus genoemd naar 

de Rivier fTonne, die 'er door heenen droomt, en 

was mede weleer een gedeelte van Bourgogne. De 

Hoofddad is het aloude Auxerre, welke gedeeltelijk 

op een' heuvel , en gedeeltelijk aan de Tonne, 

gelegen is. De Domkerk aldaar, benevens het Bisfchop*

SÖ8 -BE'stHJUjVlNG DER RIJKEN EN STAATEN, 

fcboplijk Paleis , zijn de voornaamfle Gebouwen ; 

doch de Abtdij van St. Germain, is inzonderheid 

vermaard' 'wegens de zestig Lijken van Heiligen, en 

de menigte van Reliquiën, die aldaar aan de vreemlingen 

getoond worden ; onder welken voornaamlijk 

uitmunt het Hart van dien Heilig , dat in een on- 

• 'fthatbaar, rijk met edele gelteenten , bezette gouden 

koffer , bewaard wordt. De overige Hoofdplaatsjens 

der Districten , als zijn : Lin , Joigny , St. 

Florentin, Fargeau, Tonnerre en Walbn, zijn van 

•weinig belang. 

Het Departement de la Nievre, ligt meer westelijk 

j deszelfs Hoofdftad is Nevers, welke Schouwburgs 

gewijze, aan den oever der Loire, geflicht is. 

De Stad is niet zeer aanmerkelijk , alleen munt hier 

uit de fteenen Brug over de Loire, die voor een werk 

van c/ESAit gehouden wordt; ook is in deze Stad, 

in 1710, een'.zonderlinge oude Lijkkist opgedolven 

, waar in verfcheiden Penningen , federt den 

tijd van K A R E L VII. tot op H E N D RIK III., ge* 

vonden werden ; boven op de kist was het af beeldfel 

van een Man , in Hjnwaad gekleed , en met een 

Lauwerkrans gedekt: men meende, dat het de kist 

van een' der oude Graaven van Nivernois, geweest 

Ware. De overige Steedjens van dit Departement, 

als zijn Cosne, Clamecy, Gorbigni, la Charité, Chateatt 

Mthoh , St. Pierre en Defize , zijn van weinig 

aanbelang. 

• Het Departement de Cher , zo genoemd na het- 

Riviertjen van dien naam , 't welk 'er door heenen. 

{troomt, waar van ffegts «en gedeelte op onze 

Kaart %

WELKEN DEN K.HIJNSTR0O.M OMRINGEN. 26& 

Kaart, aan derzelver westelijken rand , gezien 

wordt; is weleer het Hertogdom Berry geweest, 

en heeft tot Hoofdftad Bourges, eene der grootfte 

Steden van geheel Frankrijk , doch vol onbebouwde 

Pleinen , en dus niet (ferk bewoond , wordende 

het getal haarer inwooners thands niet boven de 

vijftienduizend gefchat. De Stad is weleer het oude 

Avarium, bij C^SAR gemeld , geweest. Het 

Stadhuis is een zeer prachtig Paleis, gelijk ook het 

Hotel van den Aartsbisfchop , dat echter onvoltooid 

is ; ook is 'er nog een fraai gebouw, bij uitzondering 

le Balais geheeten , waar in Koning KA 

REL VII. de Geestelijkheid pleeg bijeen te roepen; 

deze Koning koos alhier zijn verblijf , na" dat hij, 

bijna alle zijne Landen verboren hadt , waarom 

men hem , fpottender wijze , Koning van Berry 

noemde. De Patriarchaale Kerk van St. Steven is 

mede een aanzienlijk , edoch Gothiek , Gebouw, 

met twee zwaare Torens ter wederzijde ; ook is 

hier eene beroemde Univerfiteit. HetViek Sancerre, 

liggende op een' heuvel bij de Rivier de Loire, is 

weleer een beroemde wijkplaats .voor de vervolgde 

Hervormden geweest. Henrichemont en Saufoin zijn 

Steedjens van weinig aanbelang. 

Het Departement de la haute Saone, heeft weleer 

een deel van het Franche Comté uitgemaakt , en 

heeft ten Hoofdftad Vefoul, zijnde een klein Steedjen 

, op een' berg gelegen. De overige Hoofdplaatsjens 

der Districten , als zijn Jusfei , Lues, 

Champlite , du Gray , en Lunueil, zijn mede van 

weinig belang , alleen worden de Mineraale wateren

»7° BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN 4 

ren van de laatstgenoemde , wegens derzelver geneezende 

kracht, zeer gepreezen. — Hier neven» 

grenst ten oosten : 

Het Departement du haut Rhin, grenzende oostwaards 

aan Duitschland, en wel bepaaldelijk aan 

Swabenland en Zwitferland ; het is te vooren een 

gedeelte van den Elzas geweest. De Hoofdftad 

deszelfs is Colmar , eene fraaije welbemuurde en 

verfterkte vierkante Stad. Het Stadhuis, de Kerk 

van St. Martin, en verfcheidene geestlijke Geftich» 

ten , zijn alhier aanmerkenswaardig. De overige 

Hoofdplnatfen der Districten zijn Altkirch en Belford. 

De overige Steedjens zijn : Heilig Kreutz , 

Nieuw Brifach, Muhlhaufen, Landfet en Hunningen 

aan den Rhijn, waar het in den jongden oorlog 

, zo derk bezet en dapper verdeedigd Bruggenhoofd 

, zijnde eene zeer iterke Schans , gelegen 

heeft , zijn , voor het overige , van weinig 

aanbelang. 

Het Departement du bas Rhin, is het andere of 

noordelijk gedeelte van den Elzas , en , vóór de 

overmeestering der Romeinen , het Land der Tribocci 

geweest. De Hoofddad deszelfs is de groote 

en welverderkte Stad Straatsburg , zijnde het Argentoratum 

der Romeinen, welke naam men meent, 

dat door die Volken van den ouden naam Argentraut 

gemaakt zoude zijn , die deze Stad van den 

nabuurigen Vloed Argens , die niet verre van dezelve 

, zig met de ///, waar aan zij ligt , vermengt. 

Anderen weder willen, dat zij heuren naam Straatsburg 

van ATTILA zoude verkreegen hebben, dié 

de-»

WELKEN DEN RHIJN STROOM OMRINGEN. a?t 

dezelve verwoest, doch weder opgebouwd hebbende 

, haar dezen naam gaf, als zijnde zo veel als 

de ftraat of weg, waardoor men, van Duitschland 

in Frankrijk overging , en in dien zin zoude denzelve 

zo veel als doortogt , of Stad van pasfage, 

betekenen. Wat hier van zij, is nog onbeflist; echter 

dit is zeeker, dat heur omvang , te dier tijde, 

zeer klein is geweest, zijnde niet meer dan een bemuurd 

Vlekjenaan het oude Riviertjen de Breusch 

gedicht, in welks midden een Tempel van Apollo 

gedaan heeft, welke naderhand tot een Christen - 

Kerk gebezigd werdt , en wélke tot grondflag van 

de tegenwoordige , door geheel Europa beroemde 

, Hoofdkerk, gediend heeft. Deze Kerk wordt 

thands , met recht', als een wondèr van de oude 

Bouwkunst gehouden ; maar inzonderheid verdient 

derzelver Toren , zo om deszelfs ongemeene hoogte 

van 574 voeten , waar door hij, met zijn fpits, 

als tot in de wolken reikt, dien naam. Dezelve 

is eerst door Koning CLOVIS, in anno 343, van 

hout gedicht , doch in 1007, door brand vernield 

zijnde, in 1015, onder WERNER VAN HABS- 

BOUWT , vierenveertigde Bisfchop van deze Stad, 

door den Bouwmeester , ERVIN VAN HEINS- 

B A c H , van deen herbouwd, als wanneer 'er veele 

honderd menfchen tien jaaren aan hebben gearbeid , 

om het volkomen Fondament derzelve te leggen , 

eer ze nog tot de grondvlakte genaderd waren. 

Deze E R VIN gedorven zijnde , ontdondt 'er een 

nieuwe brand , die het werk weder vernielde ; daar 

op ontboodt men , in 1277, een' Bouwmeester van 

Keu*

272 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN * 

Keulen, met naame JAN HILDES , die voords 

geduurende 23 jaaren , het werk tot een derde van 

deszelfs hoogte bragt, tot dezelve eindelijk, na" den 

dood van nog twee Bouwmeesters, in 1649, eerst 

geheel voltooid werdt ; zo dat men zeggen kan , 

dat in dit vreeslijk gedenkftuk der Kerkpracht van 

de midden • eeuwen , omtrent 600 jaaren, door een 

genomen , gearbeid is. Het voorneemen 

fchijnt geweest te zijn , om nevens dit hemelhoog 

gevaarte , nog een' Toren , van dezelfde hoogte , 

opterichten; doch deze is flegts tot de eerde verdieping 

boven de Kerk uitgebouwd. Men vindt, op 

het plat van deze laatften , éen verbaazend wijd, 

rondom .met een muur ommetfeld , gat, dat tot in 

het ruim der Kerke uitloopt , en waar door men 

meent , dat de bouwmateriaalen, tot het (lichten 

van den grooten Toren, opgevoerd zijn geworden. 

Men verhaalt, dat Keizer MAXI MI LI AAN I. , in 

zijn jeugd , de reukeloosheid gehad heeft , om gelaarsd 

en gefpoord, over deze fchrikbaarende opening 

heen te fpringen. De Kerk zelve is van binnen 

ongemeen groot , en pronkt met een heerlijk 

trotsch Altaar; ook ik 'er een overkunftig Uurwerk 

in dezelve , uitgevonden in 1573 , door den beroemden 

N. COPERNICUS, waar in een groote 

menigte beweeglijke Beeldjens werken ; doch de 

groote kosten tot deszelfs onderhoud , hebben dit 

kunstft.uk doen vervallen en ftilftaan. 

De overige Gebouwen dezer aanmerkelijke Stad 

zijn van zo veel belang niet, dat ons klein beftek 

ons vergunt 'er veel van te zeggen ; doch de Vesting-

WÉLKEN DEN RHIJNSTRO0M OfclRINGEN. 2?3 

tingwerken rondom de Stad verdienen onze opmerking. 

Zij zijn, toen Koning L O D E W I J K XIV. 

in 1682, zig met list , van deze Stad meester gemaakt 

hadt, door den beroemden Ingenieur, D E 

V A U B A N , geheel herbouwd en vernieuwd; het 

geen , wegens de onregelmaatige gedaante der Stad, 

zeer veel kunst vereischte ; thands is de Stad , in 

den jongflen oorlog, nog meer, en op eene nieuwere 

wijze, verfterkt , zo dat ze, met recht, onder 

de fterkfte Steden van Europa geteld kan worden. 

Tegen over de Stad, in het midden van den 

Rhijn, ligt, op een Eilandjen, het zeer fterke Fort 

Kehl, t welk zijn' naam draagt van een Dorpjen, 

aan de overzijde van den Rhijnoever gelegen , en 

beide in den jongflen oorlog , door hardnekkige 

verdedigingen en ftormen , zeer beroemd geworden. 

De overige Hoofdlieden der Districten 

zijn : Weisfenburg , waarua de , in den jongflen 

oorlog berugte , Weisfenburger Linie heur' naam 

heeft , Hagenau en Benfeld. Voords zijn op onze 

Kaart nog aangeweezen Lauterburg, het fterke 

Fort Louis aan den Rhijn , en een weinig verder 

Drufenheim ; voords het Plaatsjen Saverne , digt 

bij het gebergte gelegen ; als ock de Steedjens 

Salm , Schleftad , en Rheinau , welken ten zuiden 

van Straatsburg , dit Departement befluiten. 

Daar nevens grenst ten westen , alleen door eert 

Bergketen , de JVasgau of Vogefus , in het Nederduitsch 

het Vogelgebergte geheeten , van den Elzas 

afgefcheiden: 

Het Departement des Vosges, 't welk dien haan» 

S naar

a?4 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN, 

naar deze Bergen draagt. Deze Landftreek is 

een deel van het eertijds zogenoemde Hertogdom 

Lotharingen, en heeft thands tot Hoofdplaats Epinal 

aan de Moezel, zijnde de volken neeringrijk- 

Ite Stad van dit geheele Departemeut , uit hoofde 

van de twaalf Papiermaakerijen, en de veele Speelkaarten-Fabrieken, 

die rondom en in dezelve gaande 

gehouden worden , wijl het in deze Stad en te 

Nancy weleer , bij uitfluiting van alle andere Steden 

, in Lotharingen alleen geöorlofd was, Speelkaarten 

te fabriceeren. Neuchateau is een zeer oude 

Stad , die weleer Neocastrum genoemd is geweest 

; Mirecourt, Rambervilliers, St. Dicy, Marcheo 

, Drney , Bruijeres , een Vlek, waar bij het 

Dorpjen Champ , aan het Riviertjen Valogne , in 

het welke Paarlen gevonden worden , waar ook 

een oud Jachthuis der Koningen van den eerflen 

ftam geweest is; en eindelijk Remiremont, in welks 

nabuurfchap, bij het Dorpjen Plombiere, de Rivier 

de Moezel uit het gebergte heur' oirfprong neemt; 

zijn alle de Hoofdplaatfen der Districten van dit 

Departement. Daar nevens ligt westelijk, agter de 

dubbele Bergketen, welke op onze Kaart duidelijk 

is aangeweezen : 

Het Departement de la haute Marne , dus genoemd 

, wijl'er die Rivier door heenen ftroomt, 

zijnde dit weleer een gedeelte van de oude Provincie 

Champagne geweest. De Vergaderplaats der 

Regeering van dit Departement is Chament , liggende 

op een' hoogen berg , waar van dezelve ook, 

jieuren naam draagt ; beneden dezelve ftroomt de 

Mar.

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 0?$ 

Marne voorbij : in deze Stad is een Klooster der 

Carmeliten , in welks Kerk een Altaar , geheel van 

marmor en jaspis geflicht , het oog verbaast. De 

overige Steden zijn Langres , in de zuidelijkfte 

grenzen van dit Departement , in het Gebergte , 

waar in een fraaije Domkerk, welkers Choor, door 

pijlaaren van de Corinthifche bouworde , elk van 

twee voeten in den omtrek, gefchoord wordt; de 

fteenen , welken voords tot het muurwerk van dit 

Choor gebezigd zijn, zegt men, dat door vuur ge« 

fmolten en vloeibaar gemaakt kunnen worden. Men 

wil, dat dit muurwerk weleer dat van een' ouden 

ïieidenfchen Tempel geweest zoude zijn. Binnen 

in dit Choor , agter het Altaar, vindt men een metaalen 

Tombe, in welken het gemeen gelooft, dat 

de lighaamen van Damè'ls Medgezellen, Sadracfi, 

Mefeck en Abednego zouden begraaven zijn , waarom 

men 'er nagt en dag waschkaarfen bij brandende 

houdt , en van ouds rijke gefchenken aan dit 

zeldzaam en alöud overblijffel gedaan heeft. Omftreeks 

deze Stad zijn ook veele Fabrieken van Lakens 

, die hier meest van Spaanfche Wol vervaardigd 

worden. Voords is St. Dizier mede een Hoofdplaats 

van een District , 't welk deszelfs beftaan 

meest van Smeederijen heeft. Joinville, Bourmont 

en Bourbonne , zijn voords de kleine Hoofdplaatsjens 

der overige Districten. Nog ligt in dit District 

het Dorpjen Bom Remy , bijgenoemd la Pucelle , 

in het welke de beroemde Maagd JEANNE D'ARC» 

welke Koning KAREL VII. in 1428, zo wonderdadig 

tegen de Engelfchèn bijftondt 5 geboorenis. 

S 2 Men


Men ziet aldaar, in de Kerk, nog heur beeldtenis , als 

een knielende gewapende Heldin , van fteen uitge» 

houden. Hier nevens ligt noordwestwaards : 

Het Departement Marne , zijnde weleer het overige 

gedeelte van Champagne geweest ; Chalons , 

aan de Rivier de Marne is de Hoofdftad , zijnde 

een zeer aanzienlijke en aangenaam gelegen plaats , 

met fraaije wandelwegen omringd. De Domkerk 

is, wegens derzelver twee fteenen Torens, die voor 

meesterftukken van bouwkunst gehouden worden , 

zeer vermaard. Ook is hier , vóór eenige jaaren, 

eene Letteikundige Sociëteit , of eene foort van 

Academie , opgericht geweest. De aloude 

Stad Reims ligt mede in dit Departement, aan het 

Riviertjen Vede , en maakt de Hoofdplaats van het 

District van dien naam uit. De vier Poorten dezer 

Stad waren weleer Heidenfche Tempels ; ook vindt 

men 'er nog een gedeelte van een' Romeinfchen 

Triumphboog , waarfchijnlijk ter eere van JULIUS 

c JE SAR gedicht, en nog eenige overblijffelen van 

een' Romeinfchen Schouwburg. De Domkerk is, 

onder alle de overige gebouwen dezer Stad, meest 

merkwaardig , inzonderheid wordt deszelfs prachtig 

Voorportaal, als een ftuk van bouwkunst, geroemd. 

In de Schatkamer dezer Kerke , werdt een Zon van 

masfief zilver , ter zwaarte van honderd en vijfentwintig 

marken zilvers , bewaard, welke door Koning 

LODEWIJK XV., bij gelegenheid zijner zalving 

in deze Kerk, aan dezelve gefchonken is. Onder 

de gebouwen munt het Paleis van den Aartsbisfchop 

ijn. pracht, boven dat der overige Prelaaten , door 

BW

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. O^f 

geheel Frankrijk uit. Even buiten deze Stad 

vindt men de Koninglijke.Abtdij van St. Remy , 

waar in veele uitmuntende Graftomben gevonden 

worden ; ook is alhier de prachtige Tombe van St. 

Remy , op welke een kasjen ftaat , waar in weleer 

de Heilige Ampulla of Kruik ftondt , waar in de 

Zalf - olie , waar mede de Koningen pleegen gezalfd 

te worden , bewaard werdt ; de deur van dit 

Heiligdom pleeg met Paarlen en edele Gefteenten 

als bezaaid te zijn. De Abtdij, van St. Nicolaas, 

mede bij deze Stad gelegen , is zeldzaam , uithoofde 

van derzelver twee wonderbaarlijke Torens, 

die, van verre gezien zijnde, als 't ware , in de lucht 

fchijnen te hangen. In een derzelve zijn zes klokken, 

waarvan een genoemd wordt la Charlotte; deze alleen, 

heeft , getrokken, wordende , zo een geweldig geluid 

, dat de geheele Kerk , met al derzelver Pijlaaren 

, beeft en dreunt, terwijl zulks niet gebeurt, 

als al de andere vijf te gelijk geluid worden ; het,. 

echter vergeefsch, onderzoek naar de oorzaak van 

deze zeldzaamheid,. heeft Czaar PETER de Groote, 

geduurende deszelfs verblijf in Frankrijk, een' gebeden 

nagt , op dezen Toren- doen doorbrengen. 

De overige Steden dezes Departeroents zijn St. 

Menehould, welke Stad , uit ruim achthonderd huizen 

beftaande , in 1719, door den blixem in brand" 

geraakt zijnde , geheel verteerde ,. en , in 1730 , 

weder op nieuw , zeer fraai , en regelmaatig van, 

ftraaten en huizen , met leijen gedekt, herbouwd 

Werdt. In het bosch nabij, deze Stad, vindt meneen 

menigte Glasblaazerijen en Yzerfmeederijen , 

S 3 waar

i'jB' BESCHRIJVING EER RIJKEN SN STAATEN, 

waar bomben en kogels vervaardigd worden. Ook 

is de laatfte Koning van Frankrijk , in deszelfs 

vlugt, bij het doortrekken door deze Stad, geftuit, 

en van daar weder naar Parijs terug gevoerd. Se» 

fanne en Fitry le Francois , aan de Marne , zijn 

Hoofdplaatfen der overige Districten, doch van weinig 

aanbelang. 

Het Departement de tdube, grenst mede aan dai 

van Marne ten zuiden, en van la haute Marne ten 

westen, en is mede een deel van Champagne, waarin 

de Hoofdftad van dat Landfchap ook de Hoofdftad 

des Departemènts uitmaakt; dezelve is Troyes , 

eene Stad , die weleer veel fterker bevolkt gewéést 

is dan thands, daar men, bij de oudere Schrijvers, 

het getal van derzelver inwooners tot op zestigduizend 

begroot vindt; edoch , in 1724 , heeft eene 

hoofdelijke telling aangetoond, dat het flegts tweeentwintigduizend 

bedroeg. De Hoofd- of Domkerk 

aldaar is een fraai gefticht , en in de Kerk van 

St. Stephanus is eene rijke Schatkamer, waarin een 

overvloed van goud en juweelen, den aanfchouwer 

pleeg te verbaazen. Het fraaije Standbeeld van 

LODEWIJK de XIV. , 't welke voor het Stadhuis 

geftaan heeft , was een Meesterftuk van den beroemden 

Beeldhouwer OIR AR DON , die in deze 

Stad gebooren was ; doch zal thands wel niet meer 

in wezen zijn. 'Er is veel drukte en leevendigheid 

in deze Stad , federt de , in het laatst der 

voorgaande eeuw-, berftëlde Markten , op welken 

men , geduurende vijftien dagen, geene rechten behoefde 

te betalen; ook zijn hier veele Spelden- 

maa-

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. S7

$8 BESCHRIJVING DER. RIJKEN EN STAATEN, 

dezelve , met een kleinen omtrek, een Departement 

op zigzelveuit, het gene wij', als het allerbelangrijk? 

fte, liefst voor het laatfte zullen fpaaren. De Hoofdftad 

van het bovengenoemde Departement is Meluit 

aan de Seine, flegts zeven uuren van Parijs afgelegen ; 

welks nabijheid aan die groote Waereldftad aldaar 

niet weinig vertier te weeg brengt , van allerleije 

veldvruchten, die daaromftreeks verzameld worden ; 

als ook van Kaas , Wijn , Meel, Koorn , 't welk 

alles, van hier en elders, naar Parijs ter maikt gezonden 

werdt ; ook is 'er een geftadige doortogt 

van Reizigers., die meest allen hier vernagten, en 

in de Voorftad , die vol Herbergen is , vaaren van 

hier Veerfchuiten langs de Seine op Parijs en terug. 

De Hoofdplaatfen der Districten zijn : Ne-, 

mours , tusfchen twee bergen , aan het Riviertjen. 

Lou Ain gelegen , een klein Steedjen roet een Kasteel 

, federt 1404 , de Hoofdftad van hec Hertogdom 

van dien naam , ligt op twaalf uuren afftands\ 

van Parijs , en dient thands tot een gevangenis 5, 

tusfchen Nemours en Melun ligt het weleer Koninglijke 

Lusthuis Fontaine bel eau of Fontainebleait , 

41a deszelfs heerlijke Waterwerken weleer zodanig 

genoemd. Het Paleis ftaat te midden van een 

bosch , dat men , met deszelfs tuafchenliggende. 

akkers , tot op achtduizend Rhijnlandfche morgen 

uitgeftrekt rekent. Men wil, dat Koning LOD E-_ 

WIJK VIL, dk Lusthuis, wegens de ongemeene 

goede gelegenheid tot de Jagt, het eerst aangelegd 

aoude hebben , zijnde het zelve naderhand , door 

ÏRANCOIS L verbeteid en herfteld ; doch federt 

tnen

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 28I 

men alles aanwende , om Verfailks tot een Landwonder 

te vormen ,, is dit fraaije Paleis min of 

meer veronachtzaamd geworden ; men telt negenhonderd 

vertrekken in het zelve , en de Comediezaal, 

die door LODEWIJK XV. vernieuwd, en 

kostlijk verüerd is, wordt op de lengte van 120, en 

ter diepte van 30 voeten , gefchat. 'Er zijn verfcheiden 

Gaanerijen nevens de vertrekken , op de 

ïuinen uitziende , waar van fommigen wet fraaije 

Schilderftukken voorzien zijn. De Kapel der H, 

Drieënheid is inzonderheid kostbaar en prachtig ; 

zijnde het groot Altaar van enkel wit marmor, met 

vier Corinthifche Pilasters voorzien, die vier levens, 

groote metaalen Engelen draagen ; de Tabernakel 

boven het Altaar rust op acht Zuilen van Ooster- 

1'che Jaspis van de Corintifche orde. De Tuitten 

van dit Lusthuis zijn mede weleer , zo door derzeiver 

uitmuntende Beeldwerken, als prachtige Watervallen 

en Fonteinen , door geheel Europa beroemd 

geweest. De overige merkwaardige Hoofdlieden 

der Districten van dit Departement zijn ; 

Meaux aan de Marne, zeven uuren van Pari/s afgelegen. 

De Domkerk aldaar, werdt vóór de verwoes-. 

ting der Engelfchen , als een meesterduk der bouwkunst 

geacht. Deze Stad is mede zeer bloeijende 

en volkrijk. Provins, acht uuren van Meaux gelegen 

, is eene der oudlle Steden van geheel Frank* 

«ijk ; men pleeg hier , ten tijde der Graaven van 

Champagne , Munt te liaan ? die door geheel Europa 

gangbaar geweest is. Men vindt 'er nog vier 

Collegiaale Kerken en verfcheiden Kloosters, R0f0y : 

S 

5 i S'


is mede een Hoofdplaatsjen van een District van 

dien naam , ten noordwesten van Provim gelegen. 

De overige Steedjens , als zijn Colomnierscn Mon- 

•terau , ook Fans Tonne , na deszelfs ligging aan 

de Rivier , dus genoemd , zijn niet zeer aanmerkelijk. 

Het Departement du Loiret , valt flegts voor een 

gedeelte , op onze Kaart in het oog ; het draagt 

zijn' naam na het kleine Riviertje Loiret , dat 'er 

door heenen vloeit ,-en heeft weleer'.een deel van 

Öë groote Provincie Orleans of rOrkannois uitgemaakt 

; de Hoofdftad is Orleans , doch deze ligt 

meer westelijk , en buiten het beftek onzer Kaart. 

De Hoofdfteedjens der Districten zijn Bots commun, 

Montargis , Beaugency, welke mede buiten onze 

Landkaart gelegen zijn. Alleen Petiviers en Gien , 

het geen fommigen , doch zonder grond, voor het 

Getiatum van CAESAR houden, valt op onze Kaart 

in het gezicht , gelijk ook hef kleine Steedjen 

Bfiare , welks Canaal , met veele bogten , tot Öp 

Öfié uuteh gaans beoosten Fontalneblent , in de 

Seine valt. Van hier flaan wij ons oog meer oostelijk 

naar : 

• Het Departement-de la Meurte , het welk met 

het bereids befchreeven Departement des Vosges te 

famen het Hertogdom Lotharingen uitgemaakt heeft. 

Nancy is de Hoofdftad van 'dit Departement ; zij 

figt aan den voet van het gebergte , en is in de oude 

en nieuwe Stad verdeeld , doorgaandsch met 

veele fraaije Gebouwen, Pleinen en Fonteinen voorzien. 

De nieuwe Stad is nog grooter dan de oude. 

Drie

WELKEN DEN RIIIINSTROÖM OMRINGEN. 28$ 

Drie voornaame Kerken maaken derzelver fieraaden 

uit ; veele Kloosters en andere geestelijke Geftichten 

worden 'nog in beiden deze Steden gevonden. 

Men vindt hier verfcheiden Fabrieken van Wollen 

Stoffen , benevens veele Fabrieken van Speelkaarten 

; ook is 'er eene Sociëteit van Weetenfchappen, 

en eene beroemde openbaare Bibliotheek. De 

Hoofdlieden der Districten, naamlijk Pont h Mous» 

fin , Vk , Dieufe , Felife , Luneville, Blamont , 

Phahbourg en Toül , welks Domkerk aanmerking 

verdient. Nog vindt men in dit Departement het 

Steedjen Féfetize , dat echter van wein g aanbelang 

is. 3 i 

Het Departement de la Mozclle^ is hier ten noorden 

aan grenzende , en bevat die Landen , w.'ken 

weleer de fiisdommen Thoul, Verdun en Metz wc 

gemaakt hebben. De Rivier de Moezel ftroomt 

door het zelve;heenen , en heeft deszelfs naam 'er 

aan medegedeeld. Het is een der iiiterfle De,>arrementen 

aan de noordoostelijke gren/en des Franfchen 

Rijks , grenzende aan Luxemburg en Zwahcnland. 

De Hoofdflad deszelfs is Metz, een •aanzienlijke 

Stad aan den Moezel gelegen , welke echter 

, vóór ruim drie eeuwen, veel grooter dan thands 

en toen Frankrijk nog in verfcheidene kleinere 

Koningrijken verdeeld was , de Hoofdflad van het 

Rijk Auflrafie of Oost-frankrijk geweest is. De 

huizen zijn 'er hoog en aanzienlijk ; alles draagt 

'er nog het kenmerk van oudheid , zijnde de Stad 

zeer dicht op een gebouwd met naauwe ftraaten, 

en zeer Gothieke Gebouwen } doch met dat alles 

zeer

984 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN» 

zeer levendig en fterk bewoond , daar men 'er om* 

fireeks .tweeëntwintigduizend inwooners in aantreft, 

wordende , wegens hunne welvaart , voor een der 

fraaifte en aangenaamfte van geheel Frankrijk gehouden. 

Een fteenen Dam , voor deze Stad in de 

Moezel liggende , breekt deszelfs aanftrooming tegen 

dezelve , en vormt,cenen fraaijen Waterval , 

terwijl het water , door middel deszelfs , langzaam 

door de geheele Stad gevoerd wordt; edoch die 

metfelwerk komt de Stad jaarüjksch aan het hcrftel 

der fchaden , door het hoog opzwellen der Rivier,, 

en zwaare ijsgangen, aan hetzelve veroorzaakt wordende 

, op een aanmerkelijke fomme gelds te ftaan. Onder 

de gebouwen dezer oude Stad verdient de Domkerk 

, wegens derzelver uitfteekende pracht, inzonderheid 

bezichtigd te worden ; ook is zij voorheen de 

eenigfte Stad in geheel Frankrijk geweest, waarin 

a,an de Jooden eene openbaare Synagoge werdt toegeflaan. 

Thands is die uitzpndering van Godsdiensten 

ten eenemaale opgehouden. Zij, is voords wel 

yerfterkt , en een der gewigtigfte Grensplaatfen aaa 

dien kant des Rijks geweest. De overige Hoofdlieden 

der bijzondere Districten zijn. Lon-gw.y, mede 

eene , door VA-U RA N , weleer zeer verfterkte 

Stad. Thionville of Diedenhoven , is niet groot , 

echter zo fterk , dat men ze weleer voor onwinbaar 

gehouden heeft ; immers in die tijden , toen 

men. van de wijze van oorlogen eeus vrijheidademenden 

Volks , nog die ondervinding niet hadt , 

welke de Franfche Republiekeinen , . tegen wie.r. 

anvermoeiden, ijver geene Vestingen befland zijn , 

aan


ftan Europa bezorgd hebben. Sar Louis , eene , 

door den Ingenieur C H O I S Y , op last van L O D E 

WIJK XIV., in 1680, regelmaatig gebouwde , en 

aan het Riviertjen de Saar gelegene fterke Vesting, 

welke weleer drekte , om het Rijk tegen alle aanvallen 

uit het Trierfche en Paltzifche te beveiligen. 

Bricy, een klein Steedjen in het gebergte , gelijk ook 

Bouly, Morange, Sanguemine en Bische, zijn plaatsjens 

, welke geene bijzonderheeden bevatten ; nog 

vindt men 'er de fteedjens Fbuquemont, Bouzotiville en 

Shoiey , in een' uitfpringenden hoek dezes Departements 

, te midden van het Hertogdom Tweebruggen 

gelegen, als ook Rader machern ,\Sierk en Mertzig, 

wier naamen aantoonen, dat ze op de grenzen 

van Duitschland gelegen zijn. 

Hier nevens aan ligt een lange ftrook Lands , 

tusfchen gebergten bevat , welke thands den naam 

•draagt van : 

Het Departement de la Meufe of der Maas , om 

dat die Rivier midden door hetzelve heenen droomt, 

ra dat zij, in het nabuurigDepartement des Vosgss y 

bij het Dorpjen Meufe, uit het gebergte ontdaan is. 

Deze Landreek pleeg weleer het Hertogdom Barr , 

zijnde een gedeelte van Lotharingen , uit te maaken. 

De Hoofddad is Verdun , negen uuren bewesten 

Metz , en weleer de Hoofddad van het Bis. 

dom Verdun , aan de Maas gelegen ; deze Stad 

wordt in drie deelen, naamlijk de hooge, laage en 

nieuwe dad, verdeeld. Zij is wel verderkt, door 

middel van een , op een' heuvel gelegene , derke 

.Fortres. Het Buspoeder-Magazijn aldaar, is het 

over


overblijffel van een'alouden Toren, wiens bouwkunst 

aanmerkenswaardig is , en die voor een der fraaifte 

werkftukken der Romeinen gehouden wordt. Onder 

de Gebouwen muntte , in deze Stad , weleer 

Voornaamlijk uit de Domkerk , welke in de negen* 

de eeuw gedicht, doch, op den 2. April des jaars 

1755» door den blixem getroffen zijnde , geheel afbrande 

, blijvende deszelfs Choor flegts alleen in 

ftand. De overige Hoofdplaatfen der Districten zijn 

Stetiay , eene Vesting aan de Maas gelegen ; Clefmont 

, een klein fteedjen aan de westzijde van het 

gebergte ; Est ain, tusfchen de Maas en de Moefeh 

Bar le Duc , de Hoofdftad van het weleer zo genoemde 

Hertogdom Bar, dertien uuren westwaards 

van Nancy , en negen van Toul afgelegen. De 

Stad wordt in de hooge en laage ftad verdeeld , 

waar tusfchen het Kasteel , zijnde het oudfte gebouw 

in dezelve , en rondom 't welke de flad geflicht 

is , midden in ligt. De Kerk van St. Maxe 

is bezienswaardig om derzelver oudheeden en Praalgraaven 

, onder welken dat van RENC VAN c HA 

LONS , Prins van Orange , die, in 1544 , bij het 

beleg van Dezier, fneuvelde, wegens deszelfs kunst 

inzonderheid geroemd wordt. Ook zijn de Kapel 

der Prinsfen , en het Convent der Antonisten , 

wegens derzelver kostbaare Graaven, zeer geroemd. 

St. Mkhel of Michiel , zo genoemd na een Klooster, 

aldaar in 660 geflicht, door zekeren VULFOA- 

DE) Hofmeester van Koning c UIL DE RIK, wiens 

lijk men, vóór ruim dertig jaaren , aldaar heeft opgedolven. 

\\\ dit Steedjen en deszelfs omtrek, hadt 

wel.

WELKEN DEN RIIIJNSTRQOM OMRINGEN. ag? 

weleer een zonderling gebruik, omtrent de recht*, 

pleegingen , in burgerlijke gefchillen , plaats ; zijwerden 

aldaar in het opeue veld, onder een' boom 

gehouden, met.uitdrukkelijk beding, dat de pari 

tijen elkanders zaak, door geene chicanes of hairklooverijen 

, mogten vertraagen , of op de lange baan 

houden. Commercy, vier uuren beneden Toul aan de 

Maas gelegen , is bezienswaardig wegens het keurlijk 

Paleis van Koning s T A N I S L A US van Polen 

de laatfte Hertog van Lotharingen en Bar. Verfcheiden 

fraaije Wandeldreeven, benevens het Parkde 

Wildbaan en prachtige Fonteinen , maaken dit 

oord allerbcvalligst. Grondrecourt is een fteedjen 

van weinig aanbelang, i„ d e g e b e r g t e n g d 

Nog vindt men in het noordelijk gedeelte dezes Departcments 

het kleine fteedjen Varennes , mede in 

net gebergte gelegen. 

Nevens het laatstbefchreeven Departement ligt; 

ten noordwesten : 

Het Departement des Ardennes , het welk zijn' 

naam ontleend heeft van het groote Woud van Ar. 

dennes , is eertijds de Provincie Champagne Geweest 

; de Hoofdftad is een aloude, aan de Rivier 

de Maas gelegene, Plaats, reeds door JULIUS 

C^SAR aangelegd , en Retel of Retest geheeten ï 

doch in 1663, is ze, naden Cardinaal MA z AR IN' 

aan wien de Koning baar, benevens het omliggend* 

D,strict Retelois, ten gefchenke gaf, Mazarini g e. 

aoemd geweest. Het is thands mede de Hoofdftad 

van het Djstrict, doch klein en van weinig gevvigt. 

X* overige. Hoofdplaatfen der Districten, in dit De- 

par-

S88 BESCHRIJVING DER RIJKEN Etï STAATÊN, 

partement , mede aan de Maas liggende , als zijti 

CharkvUk , een Steedjen zo gertoemd na c HAR.' 

J* E s , Hertog van Nevers , die , in het voorst der 

voorgaande Eeuw , Stichter van hetzelve geweest is; 

zij is derhalven niet digt bebouwd , zo als de oude 

Steden , maar beftaat uit eenige hoofdflraaten , welken 

op de wijze van een' Iterrebosch, op een ruim 

Plein, la Place Ducale, uitloopen; welk Plein doof 

een fraaije Fontein, met veel fmaak verfierd is , en 

van welks midden men het gezicht door alle de 

lioofdftraaten , en derzelver Poorten heeft ; gelijk 

men ook in elk derzelven deze fraaije Fontein teri 

eindgezicht of Psint de vu'è heeft , om welken aanleg 

dit fteedjen bezichtiging verdient. Sedan, een 

klein verfterkt fteedjen , met flegts twee Poorten* 

Het Arfenaal van ouderwetfche Wapenen , dat irt 

deze Stad gevonden wordt, is voor de liefhebbers 

van Antiquiteiten , waardig om bezichtigd te worden 

, gelijk ook de bouwwijze van het Kasteel * 

dat uit een ronde Burgt , omringd van eenige Torens 

, beftaat. Even buiten Sedan is ook waardig 

opgemerkt te worden het Klooster les ChartreufeS 

de Mont Dku , welks omtrek met aanzienlijke jj Ui_ 

zen bebouwd is , onder welken dat van den Aartsbisfchop 

van Rl/eims, en van de famielje van MA- 

ZARIN , in pracht uitmunten. Voifier en Grandpré 

, zijn voords plaatsjens van weinig aanbelang. 

Nog vindt men in dit District Mezieres , mede aan 

de Maas gelegen , doch deze Stad bezit niets bijzonders. 

Aan den noordoostelijken uiterften hoek 

dezes Departements, vindt men nog tegen over elkan-

WELKEN DEN RHIJNSTROOM OMRINGEN. 28O 

kander , aan de wederzijdfche oevers van de Maas, 

de Steedjens Charlemont en Givet , weleer tot het 

Graaffchap Naamen behoord hebbende ; zijnde de 

eerstgenoemde plaats een zeer fterke Vesting, op' 

een ftijle , en als 't ware, onbeklimbaare rots gelegen 

; beide deze plaatfen zijn door den beroemden 

VAUBAN gellicht geweest. 

Dit Departement des Ardertnes is bij uitfteekendheid 

vruchtbaar in Koorn en allerhande Veldgewas, 

maar inzonderheid zijn hier de , door geheel Europa 

, .geroemd wordende Wijnbergen, welke den, 

na den voorigen naam des lands , zo genoemden 

Champagne - Wijn voortbrengen; zddzaam echter 

valt derzelver gewas goed uit , waar door de wijnplanters 

dikwijls aan groote kosten en veel fchaaden 

onderhevig zijn. 

Het Departement de V Aisne , dat hier ten westen 

Aangrenst , is dus genoemd na het Riviertjen de 

Aisne, dat in het zo even befchreeven Departement 

des Ardennes ontfpringt, en door het laatstgenoemde 

heenen ftroomt. Deze Landflreek beflaat een 

deel van de weleer zo genoemde Provincie Visie dé 

France , en het Soisfonnois , als ook een gedeelte 

van Picardie, het Vermandois geheeten. Soisfons , 

deszelfs Hoofdflad , is fraai en volkrijk, met Vestingwerken 

verfterkt , liggende zeventien uuren 

gaans ten noordoosten van Parijs , aan het Riviertjen 

VAisne. De Domkerk is een prachtig en groot 

gebouw ; 'er is ook alhier , in 1675, eene Academie 

van Letterkunde opgericht geweest , die zeer 

beroemd geworden is. Ook is deze Stad in dé 

T Ker-

BESCHRIJVING DER RIJKEN ÉN STAATÉN, 

Kerkelijke Gefchiedenisfen vermaard , door de tiefi 

Kerkvergaderingen, welken , op onderfcheidene tijden 

binnen heure muuren gehouden zijn. De vijf ove« 

rige Districten hebben ten Hoofdplaatfen St. Quifttin 

, eertijds de Hoofdftad van het Fermandois in 

Picardie , bij de famenkomst der Rivieren Oije en 

Somme gelegen, en oudtijds Augusta geheeten ; 'er 

zijn veele fraaije Kerken en geestelijke Geftichten, 

doch het plaatsjen is in zig zelve niet groot : het 

gegraavcn Kanaal van Picardie, dat twaalf milticenen 

Livres gekost heeft, neemt bij deze Stad zijn-' 

aanvang , en eindigt in de Oife bij Choiny , welk 

Steedjen ongevaar achthonderd huisgezinnen bevat. 

Laïïn , oudtijds een der aanmerkelijkfte Steden van 

Picardie , ligt op den top van een' berg , zes uuren 

beoosten Soisfons. Men merkt van de Domkerk 

aldaar aan , dat ze , hoe groot ook van omtrek 

, echter in den zeer korten tijd van flegts twee 

jaaren , aangelegd en volbouwd is geweest. De 

Abtdij van St. Pincent, welke westelijk op het zelfde 

gebergte geflicht is , en die een allerfraaist uitzicht 

over een groot gedeelte van Opper-Picardie 

heeft , is opmerkelijk wegens deszelfs Put van zoet 

water, zijnde de eenigfte , die men in den geheelen 

omtrek van Laön aantreft; terwijl alle de overige 

meest zoutachtig en ondrinkbaar water opleveren. 

Nog is deze Stad vermaard wegens derzelver 

groote Koorn - Magazijnen , welken , in tijden van 

gebrek , geheel Picardie , en de nabuurige Provin - 

cie Henegouwen , pleegen te voeden. Eindelijk is 

Chateau Thierry , aan de Marne gelegen, mede een 

Hoofd-

WELKEN DEN RIIIJNSTRODM OMRINGEN. 201 

Hoofdplaats van een District dezes Departements, 

zijnde uit hoofde van den doortogt van alles, wat van 

hier omdreeks naar Parijs gevoerd wordt, een zeer 

volkrijke en welvaarende plaats. De twee kleine 

Plaatsjens Covey en Vervins , die mede nog op on 

ze Kaart aangeweezen worden , zijn van weinig be 

lang. Ten noorden van dit Departement , grenst 

het noordelijk gedeelte van Frankrijk , thands ge 

noemd : 

Het Departement du Nord , weleer die Landen, 

die men Fransch Vlaanderen pleeg te noemen, be 

vattende. Deszelfs Hoofddad is Douay, eene der- 

ke Vesting , liggende aan de Schelde , zeven uuren 

westelijk van Valenéiennes , en even zo veel ten 

zuiden van de Stad Rysfel, die zij in groote verre 

overtreft, fchoon ze niet de helft van het getal der' 

inwooners van de laatstgenoemde plaats bevat. —» 

Het Fort VEfcarpe, even buiten de Stad, naaiden 

kant van Rysfel gelegen ,- is eene bezichtigings- 

waardige Sterkte. De overige zeven Districten , 

waar in dit Departement al verder verdeeld is , 

hebben ten Hoofddeden Rysfel, In 't Fransch Visie 

of het Eiland , om dat het rondom in een Moei as 

ligt , welke veel tot deszelfs derkte toebrengt ; zij 

is weleer de Hoofddad van Fransch Vlaanderen 

geweest , is zeer volkrijk en welyaarend , zo wel 

door den doortogt der Reizigers , als door heuren 

handel en fabrieken. Men vindt aanzienlijke Ge 

bouwen , en een groot aantal Kerken, 't welk wel 

op vijftig gefchat kan worden , binnen heuren om 

trek , die zesduizend huizen , en omtrent vijftigdui- 

T 3 zend


zend inwooners , gezegd wordt te bevatten. De 

Vestingwerken dezer (terke Stad , als ook derzelver 

Kasteel , zijn door geheel Europa beroemd. De 

Sreedjens Armemlers , la Basfée , Lannoi, Commines 

en Seclin , behooren , met nog hond.-rd en agtendertig 

Dorpen , onder heur gebied. Falenciennes 

, weleer de Hoofddad van Fransch Henegouwen 

, is, na Rysfel, een der fterkfte Steden van de 

weleer zo genoemde Franfche Nederlanden , doch 

daarbij veel ouder dan een derzelven , daarze heure 

ftichting of naam reeds aan Keizer VALENTIA- 

N u s I. of den II. te danken heeft. De verfterking 

en werken dezer Stad zijn door VAUBAN 

vervaardigd. 'Er is een zeer fchoon Plein in het 

midden der Stad , waar op weleer , in 1752, een 

prachtig Standbeeld, ter eeren van LODEWIJK 

XIV., opgericht werdt, doch dat thands weggeruimd 

is. Camhray of Kamerryk , ligt mede aan 

de Schelde , en is de Hoofdftad van het Aartsbisdom 

van dien naam geweest ; heure Domkerk en 

Paleis van den Aartsbisfchop , zijn de merkwaardigfle 

Gebouwen in deze, anders niet fchoone Stad, 

wier Kasteel, door Keizer KAREL V. aangelegd, 

alleen de bewondering der Reizigers tot zig trekt. 

Een weinig buiten dezelve ligt het kleine Steedjen 

O'mteau en Camhrefis, 't welk, wegens een vorlte- 

Kjk Lusthuis van den Aartsbisfchop , dat in deszelfs 

nabijheid ligt, alom vermaard is. Hafebrouc, Bergnes 

, Qjiesnoy en Avennes , zijn mede Hoofdplaatfen 

van Districten , en kleine , doch wel verfterkte 

Steedjens. Nog vindt men in het zelve Bouchain, 

Max-


.Maubeuge en Landrecy , waar van niets bijzonders 

valt aaniemerken , dan alleen , dat zij in den jong. 

ften oorlog zwaare aanvallen geleeden hebben. De 

Stad Duinkerken , welke mede in dit Departement 

ligt, zullen wij in het volgend Stuk, bij de Vlaamfche 

Zeehavens, waar in eene Afbeelding derzelve, uit 

de Have gezien, voorkomt , nader befchrijven. 

Het Departement du Pas de Calais, wordt aldus 

geheeten na het naauwfte gedeelte van het Kanaal 

of de Zeeëngte , welke alhier tegen over de Zeeftad 

Calais, tusfchen die Stad en de Stad Dover of 

Douvres in Engeland, gelegen is, en den naam van 

le Pas de Calais draagt. De Hoofdftad dezes Departements 

is Arras , aan de Rivier Efcarpe , 

welke ook weleer die van het Graaffchap Artois 

heeft uitgemaakt ; zij ontleent heuren naam van zekere 

oude Volken , Airebaten geheeten , welken 

alhier pleegen te woonen. De Abtdij van St. Waatt 

is het voornaamfle gebouw in deze oude Stad. Het 

Kasteel is wel niet groot , edoch het lterkfte van 

geheel Frankrijk. De overige Districten en derzelver 

Hoofdplaatfen zijn Calais , een der voornaamfte 

Havenfteden op de Franfche kust , eene zeer 

welvaarende en drukke Handelftad , doch wier inwooners 

na gelang niet groot in getal zijn , wordende 

flegts op veertienduizend geteld. Het gebrek 

aan versch water , is in deze Stad zeer drukkend 

voor fchamele lieden, In vredestijd is alhier een 

geduurige over- en' wedervaart op Dover of Douvres 

, hier juist tégen over , op de Engelfche kust 

gelegen ; gaande 'er tweemaalen 's weeks Paketboo- 

T 3 ten,


ten , en doorgaandsch verfcheiden andere Vaartui 

gen der waards , 't welk een groote levendigheid en 

drukte in deze Stad veroorzaakt , wier haven , be 

halven dat , door eene groote menigte andere fehe- 

pen dagelijks bezogt wordt. De overige Distric 

ten en derzelver Hoofdplaatfen zijn Boulogne, bij 

genoemd fur the*, om dat het digt aan Zee gele 

gen is. Sommige Geleerden , waar onder CELLA- 

Rius en M O N T F A U C O N , houden deze Stad 

voor de Portin Iccius , van waar zig de Romeinen 

infcheepten , toen zij naar Brittanniin (levenden, 

om dat Rijk onder hun gebied te brengen. Wat 

'er van zij , dit is zeeker , dat ze kenmerken van 

eene hooge oudheid draagt; zij is verdeeld in de 

hooge Stad, ""welke gedeeltelijk op het gebergte , 

en in de laage Stad, die aan Zee ligt. Zij is bui 

ten het bedek onzer Kaart gelegen. St. Omer, de 

zeer bekende verblijfplaats der , in 1787, uit Ne- 

derland geweekene Patriotten , is , behalven deze 

bijzonderheid, van weinig belang; alleenlijk kan men 

nog bij dezelve aantekenen, dat hier veele Tabaks - 

Fabrieken gevonden worden. Bethune, een klein,.* 

doch wel verderkt , Steedjen , mede een Verblijf 

plaats der uitgeweeken Nederlanders. Voords vindt 

men nog in dit Departement Montreuil, Si. Pol, in het 

gebergte gelegen , en Bajeaume , waar van ook niets 

te melden valt, dan dat het alle welverderkte Plaats 

jens zijn. Het Steedjen Herdin , aan het Riviertjen 

Coitche gelegen , Ardres, Watten en Ayre, aan de Ri 

vier de Lys, en nog eenige Plaatsjens van weinig aan 

belang, Ten zuiden grenst dit Departement aan: 

Hut

WELKEN DEN RIIIJNSTR00M OMRINGEN. 295 

Het Departement de la Somme , het welk zijn' 

naam van de Somme draagt , waar aan de Hoofdftad 

Amitns. weleer die van geheel Picardiè'n, waar 

van dit Departement een gedeelte uitmaakt, gelegen 

is. Zij is , na fommiger meening, uit hoofde 

dat de Rivier de Somme haar van alle zijden omringt 

, na het Latijnfche woord Ambire of omloopen, 

door de ouden Ambianum genoemd geweest; 

van waar de Franfche naam Amiens afkomftig zoude 

zijn ; zijnde deze Stad weleer de verblijfplaats 

van verfcheiden Romeinfche Keizers geweest. Zij 

is ruim een uur gaans in den omtrek , en bevat 

5981 huizen, en omftreeks 435oo,inwooners. De 

ftraaten zijn 'er breed , en men vindt 'er ook verfcheiden 

Pleinen. Onder de openbaare Gebouwen 

munt de Domkerk uit , in welke men een zonderling 

Reliquium bewaart , zijnde, zo men voorgeeft 

, het Hoofd van Johannes de Dooper , nog 

geheel gaaf , eh van vleesch en vel voorzien ; eens 

in het jaar, en wel in de Paaschweek , wordt het 

zelve aan eene groote menigte , op dien tijd naar 

deze Stad toegevloeide Dorpelingen , en inwooners 

van alle de ol iggende plaatfen, ten toon gefteld. 

Het Kasteel dezer Stad verdient bezichtigd te worden, 

als ook derzelver Wollen - en Linnen - Fabrieken , 

waar door zij ongemeen bloeit , en grooten aftrek 

heeft. De zeldzaame en aangenaame Zwaanenjagt, 

welke voorheen alhier jaarlijksch , op den eerden 

Dingsdag in Augustus, op de Rivier de Somme , 

gehouden werdt , verdient, dat men dezelve alhier 

aanftippe. Die Jagt werdt door eenige daar toe he- 

T 4 voor-

3$6 BECHIUJVING DER RIJKEN EN STAATEN., 

voorrechte Burgers gehouden , en des nagts werdt 

'er een algemeen Feest voor de Jufferfchap gegeeven 

, welke men , in {'raai verlichte vaartuigen , onder 

het geluid van allerhande muziek , de Rivier 

op en neder voer , terwijl de beide oevers derzelve 

met wandelaars, van allerleijen rang, opgevuld waren. 

—— De Hoofdlieden der overige Districten 

zijn Abbeville, weleer de Hoofdftad van het Graaffchap 

Ponthieu , reeds hi de tiende Eeuw , door 

H U G O C A P E T verfterkt en met muuren omringd; 

deze is thands een der bloeijende en volkrijkfte Steden 

in Frankrijk , vervattende een aantal van meer dan 

drieduizend huizen. 'Er zijn veele bloeijende Lakenfabrieken 

, en onder de Gebouwen munt de Kerk 

van St. Wolfran voornaaroentlijk uit. Doulens, een 

fterke plaats , zes uuren benoorden Amiens. Montdidier 

, welke deszelfs naam van D I D I E R , Koning 

der Lombardiërs, ontleend heeft, die aldaar in 

deszelfs Kasteel weleer gevangen gehouden werdt; 

en Perone , eene niet zeer groote, doch volkrijke, 

en door Fabrieken zeer bloeijende, Stad , wordende 

deszelfs inwooners op ruim veertienduizend gefchat. 

Onder de zeldzaamheeden dezer Stad is het 

Hospitaal en Oude Mannenhuis zeer aanmerkelijk , 

wegens derzelver rijke inkomften ; als ook de zonde 

linge Keifteen , van vier voeten lang , en twee 

voeten breed , waar aan, onder de Koninglijke Regeering 

, een zeer zeldzaam recht eigen was , beftaande 

daar in , dat de Heer ,- welke eigenaar van 

dezen Steen is , aan welker eigendom of leen groote 

voorrechten gehecht waren , wanneer de Koning

WELKEN DEN RII1JNSTR00M OMRINGEN. 20? 

ning eens zijne intreede door deze Stad wilde doen , 

of door dezelve heenen trok , op dezen (teen' het 

paard des Konings met vier zilveren hoefyfers, ter 

zijner kosten , moest laaten beflaan. Ook was de 

ze fteen weleer eene Vrijplaats voor, door het Ge 

recht vervolgd wordende, Misdaadigers ; doch alle 

deze zo zonderlinge gewoonten zijn thands verval 

len. Nog is in dit Departement het welverfterkte 

Steedjen Ham , drie uuren van St. Quentin , aan 

de Somme gelegen. Aan dit Departement grenst 

voords ten zuiden : 

Het Departement de VAife. Het heeft ten Hoofd 

ftad Beaurats, zijnde zestien uuren van Parijs, en 

even zo ver van Rotten gelegen. Het is oudstijds 

de Stad Bellovacum geweest , die , door ca: SAR 

veroverd zijnde, Ctefaromagus geheeten werdt; men 

vindt buiten dezelve nog eene oude Romeinfche Le 

gerplaats , op een' zeer (teilen Heuvel , genoemd 

Mont'Ctefar. Op het Raadhuis aldaar wordt het 

af beeldfel van zeker Vrouwsperfoon bewaard, wel 

ke in 1472, in de verdediging dezer Stad, tegen 

den Hertog van Bourgondien , eene verwonderens-; 

waardige dapperheid betoond heeft. De Domkerk 

alhier is een aanmerkelijk gebouw, voorzien vaneen 

zeer prachtig Choor ; ook munt de Stad in veele 

Tapijt-Fabrieken en Manufactuuren uit. De ove 

rige Hoofdplaatfen zijn : Grandvilliers , Bretueil , 

Noyon , aan het Riviertjen de Aigue, een zeer ou 

de Stad , welke oudtijds zeer fterk , en door j u- 

LIUS CJESAR , niet dan met veel moeite veroverd 

geweest is. De Kerkhervormer JEAN C AU VIN , 

meer


meer bekend onder zijn' Academie-naam JOHANNES 

CALVINUS is aldaar gebooren. Clermont, liggende op 

een' berg, alwaar jaarlijks een Feest van Goede Man 

ven , ter eeren van St. Gengon , gevierd werdt. 

Compiegne, waar een Koninglijk Lustflot is, waar 

het Hof doorgaandsch, in de maand Julij, deszelfs 

verblijf pleeg te houden, om de vermaaklijkheeden 

der Jagt te genieten. Het Paleis des Konings is dus 

aldaar aanmerkingswaardig. De Stad is, in de oude 

Gefchiedenisfen, zeer vermaard, wijl'erde Koningen 

van den eerflen Stam, achtereenvolgends , dikwijls 

hun verblijf gehouden hebben. Bij de verdediging 

van deze Stad tegen de Engelfchen , in de vijftien 

de Eeuw , is alhier de Maagd , van Orleans in de 

magt der Engelfchen geraakt. Men vindt'er eene zeer 

vermaaklijke wandelplaats langs de Rivier de POife, 

aan welke zij gedicht is. 'Er is in die étad eeii 

groote handel" in Hout, en een groot, vertier van 

wollen Koüsfen en iVlutfen , die aldaar gefabriceerd 

worden. Het bosch , in den omtrek derzelver ge 

legen , is bijna zevenduizend Rhijnlnndfche morgen 

groot ; ook ligt in derzelver nabijheid het Paleis 

Cholfy , zijnde een Jagtverblijf geweest der Konin 

gen van Frankrijk, waarin de Moeder van KAR'EL 

de Groote , in bet jaar 783, overleeden is. C'iau- 

mont, Senlis en Crepis , zijn kleine en weinig be 

langrijke Steedjens in dit Departement. 

Het "Departement de la Seine & Loire , heeft 

ten Hoofddad Verfailles , doch derzelver befchrij 

ving zullen wij liefst , met die van de Hoofddad 

Parijs verbinden , alzo beide deze Plaatfen voor 

heen

v 

WFXKEN ÜEN ninrKSïiioo.M OMRINGEN. 299 

heen, door het verblijf des Konings op de laatst» 

gemelde plaats , als 't ware, vereenigd werden: 

,bij die gelegenheid , zullen wij ook in eene nadere 

befchrijving van • Marlt , St. C/oud, Trianon, St. 

Germain en F/Jye , en alle deze waereldberoera- 

"de Lustplaatfen , des voorheenen zo luisterrijken 

Franfchen Hols , gewag manken.; bij welke gelegenheid 

wij ook de Abtdij van St. Denis, mede in 

dit Departement gelegen , omftandiger zullen befchrijven. 

Voords Mantes , Portoife , Montfort 

, Dourdan , en Èfiatnpes , zijn alle Hoofdplaatsjens 

van de Districten , in dit Departement 

geletren , doch waar van niets bijzonders valt aan- 

temerken. 

Eindelijk 'volgt nu het hier aangrenzende kleinfle 

, echter belang- en volkrijkfte , Departement * 

't welk op deze Kaart , en in de geheele Franfche 

Republiek , gevonden wordt ; te weeten : 

Het Departement van Parys ; waar in de befchrijving 

der groote Waereldftad Parijs , en derzelver 

tegenwoordige gefteldheid , na de nieuwfte 

berichten famengefteld, zal voorkomen ; 't geea 

wij tot den aanvang van het volgend Stuk uitftellen. 

Wij zijn daar toe te meer aangefpoord , dewijl 

Parijs thands elks bijzondere aandagt , boven 

eenige andere Stad in Europa , tot zig trekt; daar 

de voornaamfle kunstftukken , uit meest alle de Landen 

en Steden , welke de kragt der Franfche Wapens 

hebben ondervonden , binnen den omtrek dezer 

ééne Stad , als in eene Schatkamer van geheet 

Europa , bij een verzameld zijn ; zo dat de Reiziger

3Ö0 BESCHRIJVING DER RIJKEN EN STAATEN ENZ. 

ger , wiens oogmerk is , om de aloude voortbrengfelen 

van kunst en fmaak , door het befchaafde gedeelte 

van Europa , op te fpeuren en te bewonderen 

, thands in die Stad alleen zo veel daar van bij 

eikanderen kan aantreffen , dat hij zijne weetgierigheid 

grootendeels daar aan voldoen , en veele kosten 

en moeite , welken weleer tot het bezichtigen 

van de hier en gintsch verfpreide kunstwonderen 

vereischt werden, befpaaren kan. Immers even gelijk 

Romen , in de eerde Eeuw onzer jaartellinge, 

weleer de Schatkamer der Kunst van het overmeesterd 

Griekenland geworden is , zo kan men ook in 

deze achttiende Eeuw , de Stad Parijs , wat derzevler 

kunstfchatten betreft, als het tweede Romen , 

en wat derzelver hedendaagfche gewoonten en zeden 

aangaat, als het tweede Atheenen, aanmerken; 

welke overeenkomst wij in het volgende Stuk nader 

zullen tragten aantewijzen.

dpo_10504.pdf

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?