Die Kunst ist ein kompliziertes Phänomen. - PAINT: online

paint 3_paint03.2011 28.04.11 08:57 Seite 14
Een atelierbezoek is altijd iets bijzonders: een bezoek aan het
onvoltooide – een soort kijkje in het hoofd van de kunstenaar.
Tegelijkertijd is het atelier geen heilige plaats. Het is een werkplaats.
Een verwerkingsmachine. Niet meer. Niet minder.
Ga zitten
Waar bij anderen schroevendraaiers of zaagbladen liggen, liggen
hier penselen, verf, staat er meestal een stereo-installatie, er ligt
allerlei gereedschap, spieramen, doeken en – bijna altijd – een
koffiezetapparaat. Het atelier van Hans-Willi Notthoff is geen uitzondering.
Het is een verslag van zijn werk. De titel van één van
zijn tentoonstellingen is “het werk van de dingen”. Notthoff als
eerste getuige bij het ontstaan van zijn kunst. “Ga zitten” zegt
hij. Op tafel staat water, een schaaltje met olijven – een beetje
fingerfood. “Wat wil je in je koffie?” vraagt Notthoff. “Zwart, zonder
suiker”. Laten we over kunst spreken ...
Strepen, sterren, cirkels
“Ik heb een tijd lang schilderijen met strepen gemaakt, die de
titel Cargo hebben. Die waren heel gecontroleerd. Ik heb met een
heel breed penseel streken gemaakt op liggende doeken. Daar -
door kun je de parameters heel precies sturen. Wat komt op welke
plaats? Hoeveel verf breng ik aan?
Op een gegeven moment ontstond de wens naar een werkwijze,
die ik minder onder controle zou hebben. Ik weet niet meer
precies hoe het ging, maar ik ben met afplakband lijnen op de
doeken gaan plakken en daar overheen gaan schilderen. Daarna
heb ik ze er op sommige plaatsen weer afgehaald of er juist op
gelaten, want waar de plakbandstroken zijn, verandert het verfoppervlak
of loopt de verf onder het plakband. Er ontstaat een
gelaagdheid. Met deze techniek heb ik een tijd gewerkt.
Na de plakbandstroken heb ik eerst met gekruiste stroken ge -
werkt (dat was ongeveer rond de tijd dat Duitsland paus werd)
– daarna werden het sterren. Als je bij de stervorm komt, ben je
eigenlijk ook bij de cirkel. Dus heb ik grote rollen plakfolie
gekocht en cirkels uitgesneden en op doeken geplakt, en overschilderd.
Het is een soort omgekeerd schilderproces. Als je na het overschilderen
de folie eraf neemt, zit daar geen verf onder maar
grondering. Maar als zo’n proces in een grotere gelaagdheid
plaatsvindt is dat een behoorlijk complexe zaak. Gedurende het
ontstaan zie ik nooit het hele schilderij. Ik zie een soort tussentoestand.
Daar heb je voorstellingsvermogen voor nodig. Je vraagt
je natuurlijk af hoe het er uiteindelijk uit zal zien. De controle is
naar een ander niveau verschoven. Als je de verf direct op doek
aanbrengt, is dat een veel directere manier van scheppen.”
Het schilderij toont zich
“ Door het afplakken heb je een extra moment in het schilderproces.
Maar dat heft de innerlijke logica van het werken niet op.
Ik bedoel de logica van de kleuren: de manier waarop ze op
elkaar reageren – met elkaar communiceren. Of ze zich optisch
mengen of elkaar afdekken. Ik moet dan steeds weer beslissen
of ik een contrast wil, of een chromatische overgang. Ik kan dat
allemaal bepalen maar er is altijd een restonzekerheid, die ontstaat
door de werkwijze en die gewild is.
Uiteindelijk is het finale moment gekomen – het ‘nu-is-het-genoegmoment’.
Dan begint het wachten. De verf moet eerst drogen,
voordat je de folie eraf kunt halen. Vaak denk ik: nu zou je mensen
moeten uitnodigen en een feestje vieren. Er een performance
van maken: de folie wordt verwijderd: het schilderij toont zich.
Soms is de spanning zo groot, dat ik niet kan wachten en de folie
14 | 15
eraf haal als de verf nog nat is. Iedere keer zijn er voor dit mo -
ment twee gemoedsstoestanden. De ene is: “wow!” – de andere
is eerder een uitroep van teleurstelling. Gelukkig is het meestal
“wow!”. Het gebeurt soms ook, dat ik ’s avonds teleurgesteld
een nieuw schilderij verlaat. En dat het me de volgende ochtend
toelacht.
Deze werkwijze heeft voor buitenstaanders misschien met het
ver liezen van grip te maken – voor mij betekent het eerder een
soort oervertrouwen in mijn eigen kunnen. Het deel van het proces,
dat zich aan mijn sturing onttrekt, biedt tegelijkertijd ruimte
voor nieuwe mogelijkheden. En dat is voor iedere kunstenaar een
belangrijk bestanddeel van zijn werk: het ontsluiten van nieuwe
gebieden. Als je steeds op de geijkte wegen onderweg bent, doet
stilstand zijn intrede.”
Vorm of kleur
“Als ik met een schilderij begin, heb ik natuurlijk een idee in welke
richting ik wil gaan. Het kan zijn dat ik een schilderij opbouw op
de grondtoon geel. Je kunt een schilderij natuurlijk vanuit verschillende
standpunten denken. Maar op het moment dat ik de
cirkels uitsnijd, staat vast: ik kan de kleur veranderen. Een cirkel
blijft altijd rond. Een door mij bepaald regelwerk treedt in werking.
Dit regelwerk heet bijvoorbeeld cirkel. Bij al het opgeven
van controle is toch nog veel van tevoren vastgelegd.
Als alle regels wegvallen ontstaat willekeur. Maar het staat wel
... geen controle meer
Heiner Frost interviewt Hans-Willi Notthoff
vast dat ik het formaat bepaal. Ik bepaal, hoe groot de cirkels
zijn. Ik bepaal waarmee ik schilder, dus: doek, acrylverf, olieverf
– dat bepaal ik allemaal, door middel van bewuste keuzes. Me te
beperken tot een cirkel is winst. Ik zou natuurlijk andere vormen
kunnen inzettten – afwisselendere structuren scheppen. Maar
daardoor zou een narratief karakter ontstaan. Misschien is dat
juist wat mij dan zou storen. Mijn schilderijen hebben een illusi -
o nistische ruimtelijkheid. Er zjin vliegende sinaasappels. Maar
uiteindelijk hernemen ze zichzelf weer en keren terug naar het
hoofdthema, kleur en de werking van kleurruimte.”
Over de dorpen
“Eigenlijk ben ik een dorpsjongen. Vroeger heb ik buiten geschilderd.
Zo ben ik aan mijn studie begonnen. Daar heb ik me langzamerhand
helemaal van losgemaakt. Ik had een punt bereikt,
waarbij ik uit de waarneming van landschap, architectuur – dus
dingen die ik buiten zag – abstracties heb ontwikkeld. Er ontstonden
schilderijen, die helemaal los kwamen van de voorbeelden,
maar er toch nog aan georiënteerd waren.
En opeens zat ik in een soort val. Enerzijds wilde ik me nog laten
inspireren door dat wat ik had gezien – anderzijds ging het me
al lang om iets heel anders, iets dat je ‘het autonome beeld’ zou
kunnen noemen – een schilderij dat naar niets anders verwijst
dan naar zichzelf. Midden negentiger jaren kwam ik niet meer
verder. Toen ben ik weer buiten gaan schilderen ... heb buiten
een boom geschilderd – de tram, het uitzicht op de Rijn. Zo heb
ik voor mezelf weer vrijheid gecrëeerd, al die dingen buiten het
atelier te kunnen laten. Daar was dan de concentratie op kleur en
vlak. Het afbeeldende niveau – het verhalende dus – bleef buiten,
zonder dat ik er afstand van moest doen. Deze scheiding heeft
me geholpen. Daardoor ontstond er een evenwicht zonder verlies.
Ik probeer ook nu nog tenminste één keer per jaar een tijdje
buiten te zijn en me met het verhalende bezig te houden. Het
gaat, geen misverstand, niet om het scheiden van buiten en binnen.
Het gaat er in de basis om een werkplek buiten de vertrouwde
werkplek te laten ontstaan. Ik kan dat in het dagelijks