ASSIMILATIE VAN - Vijfeeuwenmigratie.nl

ASSIMILATIE VAN
VOOROORLOGSE IMMIGRANTEN
DRIE GENERATIES
POLEN
SLOVENEN
ITALIANEN
IN HEERLEN

INHOUDSOPGAVE
VOORWOORD
INHOUDSOPGAVE
INLEIDING
Hoofdstuk I
III
pagina
PROBLEMEN, ONDERZOEKSMETHODEN EN ONDERZOCHTE GROEPERINGEN 5
1. Probleemstellingen
2. Definitie van assimilatie
3 . Onderdelen van de definitie
4. De onderzochte groeperingen
5. Onderzoeksmethodes
a. Interviews
b. Census
c . Literatuurstudie en archiefonderzoek
Samenvatting
Hoofdstuk II
GESCHIEDENIS VAN DE POOLSE, SLOVEENSE EN ITALIAANSE
IMMIGRATIE IN ZUID-LIMBURG
1. Sociale en ekonomiese verhoudingen in de
Zuid-Limburgse samenleving
a. Het mijnbedrijf
b. De katholieke kerk &n Zuid- Limburg: pogingen
om een samenleving te beheersen
2. Buitenlandse arbeiders in Limburg, 1900-1930
3. Poolse, sloveense en italiaanse immigratie in
Zuid-Limburg, 1900-1930
a. De poolse immigratie &n Limburg tot 1931
b. De sloveense immigratie in Limburg tot 1931
c. De italiaanse immigratie in Limburg tot 1931
4. De ekonomiese krisis van 1929
- gevolgen voor de Polen, Slovenen en Italianen _
a. De poolse gemeenschap na de krisis
b. De sloveense gemeenschap na de krisis
c. De italiaanse gemeenschap na de krisis
I
III
1
5
5
6
9
12
12
13
19
20
21
21
21
24
27
30
34
45
52
62
65
76
86

Hoofdstuk V
ASSIMILATIEKANSEN VAN NAOORLOGSE IMMIGRANTEN:
TURKEN, MAROKKANEN EN ITALIANEN
1. Kenmerken van de immigrantengroeperingen
a. Socio- ekonomiese kenmerken
b. Kulturele en uiterlijke verschillen
c. Terugkeerverwachting
d. Ethniese verenigingen (zelforganisatiesJ
2. Ekonomiese kontekst
3. Overheidsbeleid ten aanzien van immigranten
a. Toelatings- en uitzettingsbeleid
b. Welzijnsbeleid
c. Onderwijsbeleid
d. Huisvestingsbeleid
Konklusies
SAMENVATTING
SUMMARY
GERAADPLEEGDE LITERATUUR EN BRONNEN
Bijlage I
Bijlage II
Bijlage III
Bij lage IV
Bijlage V
Bijlage VI
Bijlage VII
Bijlage VIII
v
VRAGENLIJST GEBRUIKT BIJ DE "CENSUS"
BUITENLANDSE ARBEIDERS WERKZAAM IN DE
LIMBURGSE MIJNEN, 1907-1949
OPGAVE VAN POOLSE, ITALIAANSE EN SLOVEENSE
ARBEIDERS BIJ DE ON-MIJNEN VAN 1923-1939
OVERZICHT VAN DE NU NOG BESTAANDE POOLSE
VERENIGINGEN IN LIMBURG
STATUTEN VAN R.K. BOND VAN POOLSE VERENI­
GINGEN IN NEDERLAND
OVERZICHT BESTAANDE SLOVEENSE VERENIGINGEN
VERGELIJKING BEROEPSPOSITIE MANNELIJKE EN
VROUWELIJKE RESPONDENTEN
DE AANTREKKINGSKRACHT VAN ETHNIESE VERENI­
GINGEN OP DE IMMIGRANTEN
213
216
216
218
220
222
223
224
224
225
225
226
227
231
235
239

VOORWOORD
I
Het is niet voor niets, dat voorwoorden van onderzoeksverslagen
meestal 'dankwoorden' " zijn, dankwoorden aan al die honderden mensen
die bijgedragen hebben aan de totstandkoming van het onderzoek.
Ook wij beginnen dit verslag van ons onderzoek met een
woord van dank aan al die Polen, Slovenen en Italianen, die in
vaak urenlange gesprekken openhartig over zichzelf en hun verleden
verteld hebben. Hun levensgeschiedenissen vormen de basis van
dit onderzoek.
We danken ook de besturen van de verenigingen, die ons bereidwillig
informatie verschaften, en ons méér dan eens uitnodigden op
feesten en jubilea, waarvan er verschillenden tijdens de duur van
het onderzoek gevierd werden. Verder dank aan alle Polen, Slovenen
en Italianen, die meegewerkt hebben aan de census, welke in
mei 1979 gehouden werd. Wij kunnen niemand met name noemen, zonder
anderen tekort te doen. Wij verontschuldigen ons bij voorbaat
dat we in dit rapport spreken over Polen, Slovenen en Italianen
en over immigranten. Deze namen lagen voor de hand om de verschillende
kategorieën mensen uit het onderzoek aan te duiden,
maar - zoals ons zelf al snel duidelijk werd - op de eerste
plaats zijn deze mensen Limburgers en Heerlenaren. Dit onderzoek
haalt zaken naar voren uit de achtergrond van de onderzochten die
voor de meesten van hen, en zeker voor de kinderen en kleinkinderen
van de vroegere immigranten, geen enkele rol meer spelen.
Aan de basis van het onderzoek lag een voorstel van de Limburgse
Immigratie Stichting om een onderzoek te verrichten naar de tweede
en derde generatie immigranten in Zuid-Limburg. Een dergelijk
onderzoek zou het beleid van de stichtingen voor buitenlanders
moeten ondersteunen. Het Ministerie van Cultuur, Recreatie en
Maatschappelijk Werk subsidiëerde het onderzoek na positief advies
ontvangen te hebben van de Advies Commissie Onderzoek Culturele
Minderheden (ACOM). De begeleidingskommissie die onder andere
vanuit de AC OM en CRM werd samengesteld bestond uit:
Dr F. Bovenkerk, Drs J. Lucassen, Dhr C. Marinelli, Drs R. Penninx,
Dhr A. Sluysmans (LIS) en Dr H. Verwey-Jonker. Hun stimulerende en
waardevolle bijdragen hebben het nut van een begeleidingskommissie
ten volle bewezen.
In de personen van de heren Ahsmann en Sluysmans danken we alle
medewerkers van de Limburgse Immigratie Stichting voor hun ondersteunende
en bemiddelende rol in verschillende fasen van het onderzoek.
Een woord van dank is ook op zijn plaats aan de heren Mertens en
Wagemans van de afdeling bevolking van de gemeente Heerlen, alsmede
aan Dhr Grond van de Gemeentelijke Dienst voor Onderzoek te
Heerlen, die zo bereidwillig hun medewerking verleenden. Pater
Dieteren ofm en Drs L. Kreukels van het Sociaal Historisch Centrum
te Maastricht zijn we erkentelijk voor hun waardevolle adviezen op
histories gebied.

11
Wij danken ook de informanten die eertijds sleutelfunkties vervulden
bij de Oranje Nassau mijnen, de vakbonden, de kerk en de
poolse en italiaanse school. De studenten kulturele antropologie,
dieinhet eerste jaar van hun studie veldervaring opdeden in
Heerlen, danken we voor hun medewerking aan de census. Zonder
Marjolein Peters, die de computer van de universiteit van Utrecht
wist te bedienen, zouden we alle censusgegevens met de hand hebben
moeten verwerken.
En tot slot dank aan Hans Schoenmakers, Dries Keetelaar en Leonie
van der Valk, die niet schroomden om het eindrapport onder vuur
te nemen, waardoor dit rapport aan kwaliteit gewonnen heeft.
Utrecht, mei 1980

Hoofdstuk I
PROBLEEMSTELLINGEN, ONDERZOEKSMETHODES EN ONDERZOCHTE
GROEPERINGEN
1. PROBLEEMSTELLINGEN
5
Dit onderzoek behandelt de volgende probleemstellingen:
a) Zijn de in Heerlen wonende vooroorlogse immigranten van
poolse, italiaanse en sloveense afkomst en hun nakomelingen geassimileerd?
Vormen ze op enigerlei w1Jze een nog te onderscheiden
groepering (minderheid) binnen de Heerlense bevolking? (Zie
Hoofdstuk 111)
b) Indien er sprake is van assimilatie van deze groeperingen,
welke zijn dan de belangrijkste faktoren geweest, die de assimilatie
bevorderd hebben; met andere woorden, welke faktoren hebben
minderheidsvorming binnen de limburgse samenleving verhinderd?
(Zie Hoofdstuk IV)
c) In hoeverre hebben deze faktoren geldingskracht voor immigranten
die na de oorlog naar Nederland kwamen, met name Italianen,
Turken en Marokkanen. (Zie Hoofdstuk V)
2. DEFINITIE VAN ASSIMILATIE
Een groepering immigranten noemen we geassimileerd, wanneer de
leden ervan de ontvangende samenleving als de hunne beschouwen,
volwaardig er in participeren, en door die samenleving niet als
leden van een 'out-group' beschouwd en behandeld worden.
Deze definitie sluit aan bij die, welke J. Zubrzycki hanteerde in
zijn studie over de assimilatie van naoorlogse poolse immigranten
in Groot-Brittannië (1956: 775).
Assimilatie vatten we op als het resultaat van de processen van
aanpassing (van de zijde van de individuele migranten) en absorptie
(van de zijde van de samenleving). De term integratie verwijst
naar deze processen, die elkaar wederzijds beïnvloeden,l
maar die ook afhankelijk zijn van andere maatschappelijke processen.
Aanpassing en absorptie leiden niet automaties tot assimilatie;
immers de ontwikkeling van deze processen kan geblokkeerd
worden, waarna - in termen van Van Amersfoort - 'minderheidsvorming'
optreedt (1974: 50).
Assimilatie is dus niet het onvermijdelijk eindresultaat van processen,
welke zich ontwikkelen vanaf het moment dat immigranten
zich in een gegeven land vestigen.
De definitie somt de voorwaarden op, waaraan een groepering moet
voldoen, willen we haar geassimileerd noemen. Voldoet de groepering
niet aan deze voorwaarden, dan kunnen we alleen vaststellen,
Zie hiervoor Van Amersfoort (1974: 42, 48), die overigens aan
de term integratie een andere betekenis toekent.

6
dat ze niet, of niet helemaal geassimileerd is. Wij zien af van
een indeling in fasen van integratie of assimilatie, zoals die
wordt toegepast in studies van Beda Claes, Clémens e.a. en
Zubrzycki. 1 Zij onderscheiden een konfliktfase, een aanpassingsfase
en een akkommodatie- of assimilatiefase. 2 Aan de hand van metingen
van immigrantengroeperingen wordt bepaald in welke fase
zij zich bevinden.
Voor de door ons onderzochte groeperingen is een dergelijke fasering
weinig vruchtbaar, gezien de lange tijd dat deze immigranten
zich in ons land bevinden. Onze vraag is of zij geassimileerd
zijn of niet .
Het is niet ov e rbodig om vast te stellen, dat wij in dit onderzoek
zoeken naar sociologiese verbanden en sociologiese uitspraken
doen; dat wil zeggen onze focus is niet het individu,
maar de groep. Assimilatie is niet opgevat als het resultaat van
een wisselwerking tussen individu en samenleving, maar tussen
groep en ontvangende samenleving.
3. ONDERDELEN VAN DE DEFINITIE
Hieronder willen we - door puntsgewijs de elementen van de assimilatiedefinitie
te evalueren - onze theoretiese premissen expliciteren.
In Hoofdstuk 111 zullen we een en ander verder uitwerken.
a) Op de eerste plaats stellen we, dat voor assimilatie twee
groepen nodig z i jn, zowel de immigranten als de samenleving waarin
zij zich ve stigden. Van de ene groep wordt verwacht dat zij
zich aanpast aan die samenleving, van de ander dat zij de immigranten
opneemt en niet als buitenstaanders beschouwt (waarbij
het duidelijk moge zijn dat hiermee nog géén uitspraak is gedaan
over de mate van 'tegemoetkoming' van elk van beide partijen).
Binnen een samenleving onderscheiden we twee nivo's: een institutioneel
en een informeel. Onder het eerste vallen onder andere
de overheidsinstellingen, de vakbonden en bedrijven, de kerk, de
school; dáár wordt een eventueel beleid ten aanzien van de immigranten
geformuleerd en in de praktijk gebracht. Het tweede nivo
wordt gevormd door de individuele leden van de samenleving, voor
zover ze niet institutioneel met elkaar in kontakt komen of indirekt
met elkaar te maken hebben. Onder hen vindt meningsvorming
plaats ten aanzien van de immigranten, en zij spreiden een bepaald
gedrag ten toon tegenover de nieuwkomers.
Beide nivo's, institutioneel en informeel, beïnvloeden elkaar en
R. Clémens, e.a. L'assimilation culturelle des immigrants en
Belgique, Luik 1953.
P. Beda Claes, De sociale integratie van de Italiaanse en Poolse
immigranten in Belgisch Limburg, Hasselt, 1962.
J. Zubrzycki,1956: Polish Immigrants in Britain, Den Haag, 1956.
2 Deze begrippen die hier ter illustratie worden gebruikt zullen
we niet nader verklaren. We verwijzen naar de literatuur waarin
ze ter sprake komen.

8
der, een 'Daan Doorsnee', waarop de immigrant moet lijken, om vol­
waardig te kunnen participeren. We zijn het eens met Van Amers­
foort's kritiek op Eisenstadt, wanneer hij stelt dat er sprake is
van een hinderlijke simplifikatie, wanneer men er van uitgaat dat
bij volledige assimilatie de migrantengroepering aan alle insti­
tutionele sferen op gelijke wijze deelneemt als de hele bevolking.
Dit omdat men daarmee impliciet de samenleving opvat als homogeen ,
terwijl wij "in feite binnen iedere samenleving regionale, reli­
gieuze, ekonomiese en sociale subeenheden (zien), die zich van
generatie op generatie onderscheiden van het gemiddelde" (Van
Amersfoort, 1974: 48) . Niemand zal echter willen ontkennen dat
degenen die tot deze eenheden behoren, geen lid zijn van de samen­
leving .
Als tweede belangrijk kriterium voor volwaardige participatie ne­
men we de deelname van de immigranten aan het nederlandse vereni­
gingsleven .
d) Het laatste facet van de definitie houdt in, dat de immi­
grantengroepering niet (meer) als 'out- gr oup ' beschouwd en behan­
deld wordt door de ontvangende samenleving .
Immigranten worden (eventueel) als 'out-group' behandeld, gedis­
krimineerd, omdat de autochtone bevolking hen ziet als een bedrei­
ging, als mededingers naar schaarse goederen, zoals werk, wonin­
gen, scholing, welzijnsvoorzieningen en sociale verzekeringen.
Het feit dat immigranten er anders uitzien en/of zich anders ge­
dragen, maakt diskriminerend gedrag alleen maar gemakkelijker .
Elias en Scotson 1 hebben rassenverhoudingen geanalyseerd als een
uitbreiding van, maar niet als kwalitatief verschillend van de
relatie tussen 'gevestigden en buitenstaanders' . "Het feit dat
leden van de 2 groepen er fysiek anders uitzien ..... dient enkel
en alleen tot herkenningsteken waardoor de leden van de groep
buitenstaanders als zodanig gemakkelijk herkenbaar zijn en waar­
mee de gevestigden - buitenstaanders relatie wordt bekrachtigd"
(p. 22).
Diskriminatie van immigranten vindt plaats op verschillende ge­
bieden, maar het meest fundamenteel voor wat betreft hun kansen
op assimilatie is de achterstelling die zij ondervinden op ekono­
mies terrein. De lage sociale status die daarmee gepaard gaat
werkt achterstelling op andere gebieden van het maatschappelijk
leven in de hand.
Wij gaan ervan uit dat immigranten niet (me er) als 'out-group'
behandeld worden, wanneer hun positie op de arbeidsmarkt niet
noemenswaardig afwijkt van die van de nederlandse bevolking, dat
wil zeggen wanneer de immigranten niet (langer) buitengesloten
worden van bepaalde beroepen en funkties .
Elias/ Scotson, De gevestigden en de buitenstaanders, Utrecht
1976.

4. DE ONDERZOCHTE GROEPERINGEN
9
De keuze voor Polen, Slovenen 1 en Italianen werd ingegeven door
het simpele feit dat de vertegenwoordigers van deze groeperingen
in voldoende getale aanwezig zijn. Dit in tegenstelling tot andere
vooroorlogse immigranten zoals Russen, Tsjechen en Roemenen.
De Duitsers die het grootste aantal immigranten in Zuid-Limburg
vormden, kwamen niet in aanmerking voor dit onderzoek, omdat ze
zowel geografies als kultureel dichtbij de Limburgers staan en
stonden. Hetzelfde geldt voor de Belgen.
KEUZE VOOR HEERLEN
Aanvankelijk lag het in onze bedoeling een niet te grote gemeente
als onderzoeksterrein te nemen. De daar wonende leden van de drie
groeperingen zouden worden opgespoord middels analyse van het bevolkingsregister,
middels ledenlijsten van verenigingen en via de
'sneeuwbalmethode' .
Maar om aan een voldoende aantal respondenten te komen moesten we
een gemeente kiezen, waarvan tevoren vaststond, dat de aantallen
daar wonende leden van de groeperingen groot genoeg zouden zijn.
Aan die voorwaarde bleek eigenlijk alleen de gemeente Heerlen te
voldoen. Heerlen bood nog andere voordelen:
de gemeente beslaat met haar verschillende woonkernen een
groot deel van de oostelijke mijnstreek;
de wijken en buurten, waaruit Heerlen is samengesteld, kennen
grote verschillen in sociaal-ekonomiese opbouw: in het noorden
van de gemeente treft men een aantal oude mijnkolonies en oude
arbeidersbuurten, in het centrum en zuiden overwegen gemengde
buurten en villawijken.
De kombinatie van deze twee kenmerken was een redelijke garantie
dat we in Heerlen van alle kategorieën immigranten e n hun nakomelingen
vertegenwoordigers zouden vinden. Plaatselijke konsentraties
en migratie binnen de regio , vaak ook een gevolg van stij ­
ging of daling op de ekonomiese ladder , zouden in een van de
kleinere gemeenten wellicht kunnen leiden tot vertekening. In
Heerlen was het risiko van vertekening veel kleiner door d e ruime
schakering van in sociaal-ekonomies opzicht verschillende wijken
en buurten , die bovendien een groot en vrij centraal deel vormen
van de agglomeratie van de oostelijke mijnstreek.
Een ander voordeel dat Heerlen bood , was dat het één van de twee
gemeenten in deze regio was ,2 die haar bevolkingsregister op computerband
heeft staan, hetgeen de mogelijkheid opende een groot
De Joegoslaven in de mijnstreek z1Jn voornamelijk Slovenen. De
weinige Kroaten en Serven onder de Joegoslaven hebben nooit
eigen verenigingen gehad. In dit onderzoek spreken we slechts
over Slovenen.
2 De andere is Kerkrade; deze stad komt niet in aanmerking, omdat
de drie nationaliteiten er niet in voldoende mate vertegenwoordigd
zijn.

10
deel van het anders noodzakelijke handwerk bij de samenstelling
van de populatie achterwege te laten.
SAMENSTELLING VAN DE POPULATIE
Het moge duidelijk zijn, dat het opsporen van vooroorlogse immigranten
en, hun nakomelingen niet eenvoudig is. De computer van
de gemeente kon wel een lijst verschaffen met namen van Polen,
Italianen en Slovenen, maar daarop kwanen zowel vóór- als naoorlogse
immigranten voor, en bovendien alleen maar degenen, die
niet genaturaliseerd zijn. Ook de verenigingen van Polen en Slovenen
konden ons niet verder helpen, omdat zij slechts een gering
deel van de bedoelde personen als lid hebben. De italiaanse vereniging
bood op dit punt betere perspektieven, vanwege de beperkte
omvang van deze groepering .
Wij bedachten de volgende wel tijdrovende, maar redelijk betrouwbare
manier om een populatie samen te stellen van Polen, Italianen
en Slovenen en hun nakomelingen, voldoende groot om een afspiegeling
te vormen van de hele populatie.
Van het gekomputeriseerde bevolkingsbestand van Heerlen werden
twee uitdraaien gemaakt:
a) Eén uitdraai van alle inwoners van Heerlen, die op
1-1-1979 in het bezit waren van de poolse, italiaanse of joegoslaviese
nationaliteit; gerangschikt naar nationaliteit.
Daarmee beschikten we nog niet over de namen van mensen, die inmiddels
genaturaliseerd waren. Daarom een tweede uitdraai, waarin
b) alle inwoners van Heerlen, van welke nationaliteit dan
ook, waarvan de familienaam begint met de letters: b - c - k - m
- p of s.
Deze letters zijn de meest voorkomende beginletters van poolse ,
italiaanse en sloveense familienamen , zoals ons medegedeeld werd
door vertegenwoordigers van de drie groeperingen.
De computer kon ook gegevens verschaffen over de geboortedatum en
geboorteplaats, nationaliteit en datum van vestiging.
Uit de twee computerlijsten konden we op de volgende wijze een
bestand samenstellen van de vooroorlogse Polen, Italianen en Slovenen
, alsmede van hun nakomelingen
1. Van d e twééde (letter)uitdraaj streepten we alle namen
weg, die ook voorkwamen op de eerste (' nationaliteiten')lijst .
2. Uit d e tweede lijst selekteerden we via naamanalyse alle
genaturaliseerde Polen, Italianen en Joegoslaven .
3. Van de beide uitdraaien werden aan de hand van gegevens
over geboortedatum en -plaats en datum van vestiging in Heerler
de naoorlogse immigranten weggestreept .
Fouten die we in deze procedure maakten konden rechtgeze t worden
door raadpleging van informanten uit de drie groepen. De uiteindelijke
proef op de som was de konfrontatie met de mensen zelf.
Degenen die ten onrechte tot de immigranten gerekend werden, lieten
niet na ons daarvan op de hoogte te stellen. Daaronder bevonden
zich enkele families van italiaanse afkomst, die reeds sinds

---- - - - - - - -
11
midden vorige eeuw of nog langer in Nederland woonden; mensen van
oostenrijkse of hongaarse afkomst, die we voor Slovenen gehouden
hadden, en enkele families met pools klinkende namen, die zich op
duitse afkomst beriepen .
Ons uiteindelijk bestand bestaat uit twee gedeelten: op de letterlijst
komen de namen voor van 412 Polen, 146 Slovenen en 95 Italianen;
op de nationaliteiten-lijst de namen van 390 Polen , 112
Slovenen en 81 Italianen. De lijsten zijn niet exklusief; een gedeelte
van deze namen komt op beide lijsten voor, namelijk die
welke begonnen met de 6 letters en welke nog niet genaturaliseerd
zijn.
Staat de bovenbeschreven werkwijze garant voor een betrouwbare
steekproef onder vooroorlogse immigranten en hun nakomelingen in
Heerlen?
Twee kategorieën immigranten zijn niet op deze manier te achterhalen
en hebben we dus niet in het bestand opgenomen:
kinderen uit gemengde huwelijken, waarvan de vrouw van
buitenlandse afkomst is en de man Nederlander, of enige andere
nationaliteit bezit.
In de eerste generatie waren er maar zeer weinig vrouwen die huwbaar
waren, omdat ze als echtgenote van een immigrant hierheen
kwamen . Veel dochters van deze eerste generatie huwden wel met
Nederlanders en 'niet-landgenoten'. Haar kinderen hebben niet
langer een poolse, italiaanse of sloveense naam en komen niet in
ons bestand voor; tenzij ze nog bij hun ouders wonen, omdat ze
dan op de lijst vermeld staan onder de namen van hun ouders;
immigranten, die (bij naturalisatie) hun familienaam dusdanig
lieten veranderen, dat hun ethniese afkomst niet meer uit
de naam af te lezen is. Het kan hier slechts om enkelingen gaan.
Terwijl informanten van met name poolse zijde dit enkele keren
ter sprake brachten, kon een analyse van enkele jaarffangen van
het Staatsblad niet één zo'n geval aan het licht brengen .
, BEREKENING VAN HET TOTAAL AANTAL VOOROORLOGSE POOLSE, ITALIAANSE
EN SLOVEENSE IMMIGRANTEN EN HUN NAKOMELINGEN IN DE GEMEENTE
HEERLEN
Omdat we de beschikking hadden over twee volledige lijsten waren
we in staat via een verhoudingsberekening een schatting te maken
van het totale aantal poolse, italiaanse en slove ense immigranten
en hun nakomelingen dat aan het begin van 1979 in Hee rlen woonde.
Ne me n we d e bere kening van het aantal Polen als voorbeeld:
Op de '6-letterlijst' treffen we de namen aan van 412 Polen. De
vraag is dan hoeveel Polen er zouden zijn als we over een 24-letterlijst
beschikten. We kunnen niet het getal van 412 met 4 vermenigvuldigen,
omdat de 6 gekozen letters relatief vaker voorkomen
dan de anderen.
De 'nationaliteitenlijst' is wel volledig en laat een getal zien
van 390. Polen dus wier achternaam met een willekeurige letter
begint. Wanneer we uit deze lijst het aantal Polen selekteren
wier familienaam begint met een van de 6 genoemde letters, dat
zijn er 185, dan moet dit aantal zich verhouden tot het totaal

12
aantal Polen op deze lijst (390), als de 412 Polen op de 6-letterlijst
tot alle Polen in Heerlen. Dus 185 : 390 = 412 : x .
x = 868.
Dezelfde berekening uitgevoerd voor de Slovenen en Italianen lev
ert de volgende schattingen op:
Slovenen (49 112 131 x) 300
Italianen (10: 81 = 95 : x) 192
Deze be reke ningen ZlJn gebaseerd op het bevolkingsbestand van
1 januari 1979 . De 'aanverwanten', dat wil zeggen degenen die met
Po l e n, Italianen of Slovenen gehuwd zijn, maar niet van poolse,
sloveense of italiaanse afkomst zijn, of in dat geval pas na de
twe ede wereldoorlog naar Nederland gekomen, zijn niet in deze
cijfers inbegrepen.
We schatten dus, dat er tussen de 1.300 en 1.400 inwoners van
Heerlen tot een van de drie groeperingen behoort, dat wil zeggen
nog net geen 2% van de Heerlense bevolking. l
5. ONDERZOEKSMETHODES
Om het histories en sociologies materiaal te verzamelen, dat voor
de beantwoording van de onderzoeksvragen nodig is, maakten we van
drie methodes gebruik:
uitvoerige interviews met leden van de drie groeperingen
en met nederl andse sleutelinformanten;
een c ensus, met een beperkte, gestruktureerde vragenlijst;
literatuur- en archiefonderzoek.
Deze wat ongebruikelijke kombinatie van methodieken voldeed goed.
De geschiedenis van de immigranten kon zowel via life-histories
van respondenten, als via literatuur- en archief onderzoek gerekonstrueerd
worden. Gegevens over de huidige positie van de immigranten
(en hun nakomelingen) verkregen we zowel uit de interviews
als uit de census. Voordat de laatste georganiseerd werd,
hadden wij al een aantal interviews achter de rug, hetgeen de
kwaliteit van de vragenlijst ten goede kwam. Omgekeerd konden
bepaalde uitkomsten van de census beter geïnterpreteerd worden
door middel van interviews, die we nadien nog afgenomen hebben.
a. Interviews
Met 60 mensen, 20 uit elk van de drie groeperingen, voerden we
- soms zeer langdurige - gesprekken over een aantal onderwerpen,
zoals de omstandigheden vóór het vertrek naar Nederland, reden
van komst, arbeidsgeschiedenis, woonomstandigheden, kontakten met
Nederlanders en nederlandse instellingen, verenigingen, krisis en
oorlog, terugkeerideaal, opvoeding van de kinderen, naturalisatie,
relaties met naoorlogse immigranten/landgenoten, kontakten met
1 De gemeente Heerlen heeft een kleine 70.000 inwoners.

18
11 z1Jn van een andere nationaliteit.
Een bijzondere kategorie wordt gevormd door de hoofdrespondenten,
die in de laatste decennia gestorven zijn: in totaal 26. 24 daar­
van behoorden tot de eerste generatie en 2 tot de tweede generatie.
Omdat zich onder de respondenten weduwen en weduwnaars bevonden,
kregen we ook informatie - en voor een deel relevante - over hun
overleden echtgeno(o)t(e), met name gegevens over afkomst, oplei­
ding, beroep, lidmaatschap van verenigingen (die wij overigens
niet gebruikten in de vergelijking met de Heerlense bevolking).
Waren deze respondenten reeds z6 lang overleden, dat bepaalde
vragen niet te beantwoorden waren, dan kregen die vragen bij de
verwerking de kode 'Niet van toepassing' .
Wanneer we van alle respondenten diegenen weglaten, die niet tot
de immigrantengroeperingen in de strikte zin van het woord behoor­
den, namelijk de aangehuwden, dan hielden we 392 hoofd- en bijres­
pondenten over. Die zijn als volgt over de generaties en groepe­
ringen verdeeld :
Tabel 2 Verdeling van de poolse, italiaanse en sloveense respon­
denten naar generatie en afkomst
Polen Italianen Slovenen Totaal per
generatie
generatie 1 27 9 14 50 12,8%
generatie 2 94 30 52 176 44,9%
generatie 3 103 26 37 166 42,3%
Totaal 224 65 103 392 100,0%
Polen, Italianen (57,1%) (16,6%) (26,3%)
en Slovenen
De enkele respondenten, die tot de vierde generatie behoorden,
brachten we onder bij de derde generatie, omdat een zeer kleine
kategorie van vierde generatie geen verwerking en aparte konklu­
sies toelaat.
De sexeverdeling was bijna gelijk: 197 mannen en 195 vrouwen.
Wanneer de leef tij dsopbouw van de respondenten vergeleken werd
met die van de Heerlense bevolking dan bleken er verschillen te
bestaan . (Zie Tabel 3)
Relatief bleken er minder leden van de onderzochte groepen tot de
kategorie 15-19 en 20-24 jarigen te behoren, en méér tot de mid­
denkategorie 25-54 en de kategorie 65 en ouder. Waar dit aanlei­
ding kan geven tot vertekening zullen we op deze leeftijdsopbouw
terugkomen .

20
We kregen toestemming de archieven van de Oranje Nassau mijnen te
raadplegen. Drie van de vier ON-mijnen waren gelegen in Heerlen,
en een groot deel van de geïnterviewde mannen heeft in één van
deze mijnen gewerkt . Raadplegen van deze bronnen was niet alleen
belangrijk om nog onbekende gegevens op het spoor te komen, maar
ook om ons een beeld te kunnen vormen over het mijnbedrijf. Als
zodanig bleek het een goede aanvulling op de interviews en de se­
kundaire bronnen.
We kreg en eveneens toestemming voor raadpleging van de DSM-ar­
chieven, waarin ook de archieven van de staatsmijnen opgenomen
zijn . Maar omdat deze archieven ongeordend bleken te zijn en onze
tijd t e beperkt was om op goed geluk te gaan 'graven', moesten we
van raadpleging afzien . Een gevolg daarvan kan zijn, dat eventue­
le verschillen tussen staats- en partikuliere mijnen in ons on­
derzoek te weinig geprofileerd zijn .
In de archieven van de gemeente Heerlen, tenslotte, hebben we ge­
zocht naar aanwijzingen omtrent een gemeentelijk beleid ten aan­
zie n van vreemdelingen, immigranten .
SAMENVATTING
In dit hoofdstuk hebben we aangegeven wat we onder assimilatie
verstaan en wanneer immigranten geassimileerd genoemd kunnen wor­
den . De belangrijkste kriteria daarvoor zijn een niet van de
plaatselijke bevolking afwijkende positie op arbeidsmarkt, keuze
van nederlandse huwelijkspartners, lidmaatschap van nederlandse
verenigingen en beheersing van de nederlandse taal. Dat de immi­
granten zich ook Nederlander moeten voelen is een subjektief kri­
terium . In Hoofdstuk 111 zullen we aan de hand van de resultaten
van de census en de interviews nagaan of de poolse, italiaanse en
sloveense migranten in Heerlen, die vóór de oorlog naar de mijn­
streek kwamen , zowel als hun kinderen en kleinkinderen geassimi­
leerd genoemd kunnen worden .
Verder hebben we in dit hoofdstuk een verantwoording gegeven van
de methodes van onderzoek die we toegepast hebben: census, inter­
views en bronnenonderzoek.
In het volgende hoofdstuk zullen we kennis maken met de achter­
gronden e n geschiedenis van de drie onderzochte groeperingen.

-=::.... .. -- -
Hoofdstuk II
GESCHIEDENIS VAN DE POOLSE, SLOVEENSE EN ITALIAANSE
IMMIGRATIE IN ZUID-LIMBURG
In dit hoofdstuk geven we allereerst een schets van de
1. SOCIALE EN EKONOMIESE VERHOUDINGEN IN DE ZUID-LIMBURGSE
SAMENLEVING
21
tussen 1900 en 1930, de periode dat grote groepen buitenlanders
hun weg naar de mijnstreek vonden. l
Deze periode wordt gekenmerkt door twee ontwikkelingen die met
elkaar verband houden. Enerzijds is daar de snelle industrialisatie
van Zuid-Oost Limburg, die de bestaande op landbouw gebaseerde
samenleving radikaal wijzigde, anderzijds is er de vanouds
aanwezige katholieke kerk, die gelijke tred trachtte te houden
met de maatschappelijke veranderingen en die de emancipatie van
de opkomende arbeidersklasse in eigen banen trachtte te leiden.
a. Het mijnbedrijf
Wanneer we Maastricht buiten beschouwing laten, dan was Zuid-Limburg
rond de eeuwwisseling agraries gebied. Veranderingen hadden
zich echter al aangediend. De landbouwkrisis van 1878 had geleid
tot opdeling van grotere bedrijven in kleinere. De pachters van
deze bedrijfjes waren handwerklieden, kleine boeren en arbeiders,
die zelfstandig de grond bewerkten. Bovendien had de krisis ertoe
geleid dat in toenemende mate bouwland vervangen werd door grasland,
en dit aksent op veeteelt verslechterde de werkgelegenheid
in de landbouw nog meer, aangezien veeteelt minder arbeidsintensief
was.
Terwijl de Volkstelling van 1889 had aangetoond dat 47% van de
mannelijke beroepsbevolking in Limburg werkzaam was in de landbouw,
bedroeg dit percentage in 1909 41%. In de Oude Mijnstreek 2
werkte toen nog maar 25% in de landbouw (Philips, 1956: 62).
21 jaar later (1930) bleek nog slechts 7% van de mannelijke beroepsbevolking
in de Oude Mijnstreek zijn brood te verdienen in
de landbouw.
Voor deze paragraaf is gebruik gemaakt van de doktoraal-skriptie
van P. Brassé, getiteld "Beheersing van een samenleving. 4
Beheersingsstrategieën van de katholieke kerk in Zuid-Limburg,
1900-1930".
2 De mijnstreek wordt onderscheiden in een Oude en Nieuwe Mijnstreek.
Met de Oude Mijnstreek wordt bedoeld het gebied rond de
centra Heerlen, Kerkrade, Hoensbroek en Brunssum, waar de oudste
mijnen gelegen waren. De Nieuwe Mijnstreek is gesitueerd
rond Geleen en Sittard. (Dieteren, 1951: 19)

22
De motor van deze snelle industriële ontwikkeling was de mijnin­
dustrie. Kwam de kolenwinning in de vorige eeuw nog volledig op
rekening van de sinds eeuwen bestaande mijnen in Kerkrade die
sinds de franse bezetting de Domaniale Mijnen werden genoemd, in
de periode van de eeuwwisseling tot de eerste wereldoorlog werden
6 nieuwe mijnen in produktie genomen, 4 partikuliere en 2 staats­
mijnen.
Tabel 4 De limburgse kolenmijnen in produktie vóór de eerste
Naam
Domaniale Mijn
Oranje Nassau I
Willem Sophia
Laura
wereldoorlog
Staatsmijn Wilhelmina
Oranje Nassau 11
Staatsmijn Emma
(Pover, 1970: 23)
Plaats
Kerkrade
Heerlen
Spekholzerheide
Eygelshoven
Terwinselen
Schaesberg
Treebeek
Produktief
sinds
eeuwen
1899
1902
1905
1906
1906
1913
De partikuliere mijnen waren geheel of gedeeltelijk in handen van
buitenlandse kapitaalgroepen uit Duitsland, Frankrijk en België.
Van Hoogstraten en Kentgens (1976: 21) spreken van een drievoudi­
ge overheersing door het buitenlands kapitaal in die tijd: "Op de
eerste plaats werden de limburgse kolen gedolven door ondernemin­
gen met buitenlands kapitaal; vervolgens waren deze door onderne­
mingen met buitenlands kapitaal gedolven steenkolen bestemd voor
de buitenlandse markt .... Tenslotte werd de nederlandse markt
beheerst door buitenlandse steenkoolimporteurs, waarvan de Steen­
kolen Handels Vereniging (SHV) de zaakwaarnemer was."
Deze buitenlandse overheersing was ook mogelijk omdat de neder­
landse kapitaalbezitters geen brood zagen in de mijnen, en zij
liever hun geld in de handel staken . De overheid echter zag vroeg­
tijdig het belang in van een nederlandse kolenindustrie.
Eind vorige eeuw stroomden veel aanvragen voor konsessies van par­
tikuliere ondernemingen binnen bij de overheid. Met het oog op
het veilig stellen van de nederlandse belangen in de mijnindus­
trie werd in 1899 een staatskommissie ingesteld, die moest onder­
zoeken hoe de aangevraagde konsessies verdeeld moesten worden.
Het daarop volgend wetsartikel, dat in 1901 in het parlement werd
aangenomen en dat nog een stap verder ging dan het advies van de
kommissie, kende aan de overheid de exploitatierechten van de na
I toekenning van de konsessies overgebleven kolenvelden toe. Voor
de exploitatie van deze kolenvelden werden bij dezelfde wet de
Nederlandse Staatsmijnen opgericht. In 1911 en 1912 werden aan­
vullende wetten uitgevaardigd, die nog grotere delen van het
steenkolenveld aan de staatsmijnen toewezen. Maar tot aan de eer­
ste wereldoorlog zou het overwicht van het buitenlands kapitaal
in de kolenwinning gehandhaafd blijven .

46
de jaren '20, gedeeltelijk geworven door de mijnen, gedeeltelijk
uit eigen beweging.
Vier periodes zijn te onderscheiden in de sloveense immigratie in
Limburg. De meeste mensen die we geïnterviewd hebben, kwamen tus­
sen 1925 en 1930. Omdat we te weinig histories materiaal hebben
over die jaren zullen we méér gebruik maken van de verhalen die
Slovenen ons vertelden.
PERI ODE 1: 1900-1914
Limburg zag de eerste Slovenen rond 1905 binnenkomen. Deze 'Oos­
tenrijkers' hadden gewerkt in de industrie in het Roergebied en
probeerden nu hun geluk in de limburgse mijnindustrie. Uit offi­
ciële bevolkingscijfers valt weinig af te leiden voor wat betreft
de aantallen Slovenen. Hoeveel Slovenen tot de 57 Oostenrijkers
behoorden, die in 1907 mijnwerker waren in de limburgse mijnen is
onduidelijk (Jaarverslag Hoofdingenieur, 1907). De volkstelling
van 1909 vermeldt een aantal van 220 mannen en 135 vrouwen met de
oostenrijkse nationaliteit en wonend in de provincie Limburg. In
1913 werkten al 435 oostenrijkse mijnwerkers in deze provincie.
In sloveense kring wordt gesproken van 50 sloveense gezinnen, die
zich vóór de eerste wereldoorlog hier gevestigd hadden. Het enige
aanknopingspunt, dat we met betrekking tot deze groep immigranten
hebben, is het feit dat er in die tijd al een Sloveens-Oostenrijk­
se Barbaravereniging bestond.
PERIODE 2: 1914-1918
De eerste wereldoorlog bracht nieuwe groepen Slovenen hierheen,
immigranten die wegvluchtten uit het oorlogvoerende Duitsland,
naar het neutrale Nederland. Zie het verhaal op p.31-33.
PERIODE 3: 1921-1926
In het midden van de jaren '20 kwamen van meerdere kanten Slove­
nen (nu Joegoslaven wat hun nationaliteit betreft) ons land bin­
nen, zowel uit Duitsland, waar een ekonomiese krisis heerste, als
vanuit België en Frankrijk.
S., een Sloveen van de tweede generatie:
"Mijn vader werd geboren in de buurt van Ce lje uit boeren­
ouders. Omdat het boerderijtje te klein was werkte hij als
houwer in een bruinkoolmijn. Tijdens de eerste wereldoor­
log vocht hij in het oostenrijkse leger aan het oostfront,
werd gevangen genomen en zat drie jaar in Rusland gevangen.
In 1923 ging hij naar Frankrijk, waar hij als houwer in
een mijn werkte. Hij liet ook zijn vrouw overkomen. Omdat
er teveel gedronken werd wilde hij weer snel weg. Mijn moe­
der ging weer terug naar Joegoslavië en vader kwam in 1925
naar Brunssum, waar hij werd aangenomen op de Hendrik.

VERENIGINGEN
50
Levend temidden van de Limburgers en talloze mensen van nog andere
nationaliteit - de mijnstreek was werkelijk internationaal -
zochten de sloveense immigranten elkaar op. Dat ze uit dezelfde
streek kwamen of soms uit hetzelfde dorp, en het gegeven, dat de
meesten ook terug wilden als de tijd daarvoor rijp was, droeg ertoe
bij, dat de immigranten ook formele strukturen schiepen om
elkaar te ontmoeten, in de vorm van verenigingen.
De eerste vereniging die het licht zag, was de al eerder genoemde
Oostenrijks-Sloveense vereniging, die al v66r de eerste wereldoorlog
bestond, maar rond 1925 weer grotendeels ter ziele was.
Tussen 1926 en 1929 ontstonden in zeven plaatsen in de mijnstreek
sloveense verenigingen: in Heerlen, Brunssum, Geleen, Eygelshoven,
Spekholzerheide, Chêvremont en Hoensbroek. Het doel van deze verenigingen
was het bevorderen van het geestelijk welzijn, het nationaal
(i.c. sloveense) bewustzijn en het behartigen van de sociale
belangen van de leden (Drenovec, 1979: 9). Dergelijke mijnwerkersverenigingen,
genoemd naar de patrones van de mijnwerkers St. Barbara,
bestonden ook in Duitsland.
Al gauw werden door de leden van deze verenigingen nieuwe verenigingen
of klubs opgericht, die meer een ontspanningsfunktie hadden.
Bijvoorbeeld zang-, muziek- en toneelverenigingen en dansgroepen.
Zo beschikte de St. Barbaravereniging in Geleen in haar
beste dagen bijvoorbeeld over een symphonieorkest, een gemengd
koor, een citerklub en een dansgroep. Zangkoren bestonden in alle
plaatsen, hetgeen een bewijs is voor het gezegde dat de drie belangrijkste
bevolkingsgroepen in Joegoslavië typeert:
'met één Serf heb je een leger,
twee Kroaten, dat zijn drie politieke partijen,
en met drie Slovenen heb je een kwartet'
Deze kulturele verenigingen waren onderdeel van de Barbaraverenigingen,
maar soms groeiden ze uit tot zelfstandige verenigingen,
met eigen vaandel, statuten en een eigen bestuur. Een voorbeeld
daarvan is het nu nog bestaande sloveense zangkoor ZVON. Opgezet
door de aalmoezenier als een kerkkoortje, ressorteerde het onder
de Barbaravereniging van Heerlerheide, maar enkele jaren na de
oprichting werd het zelfstandig.
Over ledenaantallen van deze katholieke verenigingen in die jaren
is ons niets bekend. Sinds 1928 bestond er een organisatie, waarin
alle sloveense Barbaraverenigingen vertegenwoordigd waren: het
Verbond van St. Barbaraverenigingen in Limburg, ook wel ZVEZA genaamd.
Deze Bond werkte samen met de RK Werkliedenvereniging, de
standsorganisatie voor de katholieke arbeiders. Van deze samenwerking
getuigen de statuten van de ZVEZA: "De vereniging is van
hetzelfde karakter als de RK Werkliedenvereniging, waarmee eendrachtig
wordt samengewerkt".
Aan de oprichting van deze verenigingen hebben sloveense priesters
bijgedragen. In 1926 bezocht een sloveense missionaris zijn
landgenoten in Limburg en op zijn initiatief ontstond de Barbaravereniging
in Brunssum. Een jaar later kwam de sekretaris van de

-
- ----
51
Beschavingsbond 1 in Ljubljana, de eerwaarde heer Vinko Zor, naar
de mijnstreek en bracht zijn landgenoten bij elkaar. Op die bijeenkomst
maakten de Slovenen de wens kenbaar om een eigen priester
en konsul te krijgen. 2
De Slovenen beschikten reeds over een zielzorger, maa r dat was
geen Sloveen. De pater franciscaan Theotimus van Velzen (1895-
1952) was door zijn overste al in 1924 belast met de zielzorg onder
sloveense immigranten. 3 Om Sloveens te leren bracht hij een
half jaar in Joegoslavië door .
In 1930 kregen de Slovenen daarenboven een landgenoot als zielzorger:
de wereldheer Drago Oberzan. 4 Tot die tijd was hij zielzorger
voor de Slovenen in België en nu breidde hij zijn werkgebied
uit naar nederlands Limburg. De Analecta van het bisdom
Roermond uit 1931 vermelden, dat deze priester elke zondag op
twee plaatsen een mis las voor zijn landgenoten, en t s middags
"houdt hij onderrichting telkens in eene der 6 Barbaraverenigingen".
5 Vanaf 1931 redigeerde hij een maandblad, Rafaël geheten,
dat in Heerlen werd uitgegeven in de sloveense taal. Enkele jaren
later fuseerde di t blad met een maandblad voor sloveense immigranten,
dat in Maribor (Slovenië) werd uitgegeven onder de nieuwe
naam "Izseljenski Vestnik Rafael" (De emigrantenboodschapper
Rafael) .
In september 1929 werd begonnen met sloveense lessen aan kinderen
van immigranten. De sloveense onderwijzeres Maria Azman onderwees
het Sloveens in elf verschillende plaatsen in de mijnstreek aan
in totaal 329 kinderen (Limburgs Dagblad, 2-12-1953). In Geleen
bijvoorbeeld gaf zij twee maal in de week les aan 54 leerlingen,
die na schooltijd bijeen kwamen in een schoolgebouw aldaar (Jubileumgids
50 jaar Barbaravereniging Geleen, p.13).
De Slovenen beschikten noch in deze periode, noch later over een
eigen lokaal of gebouw. De bijeenkomsten werden gehouden in cafélokalen,
waarvan er enkelen eigendom van Slovenen waren, of in
lokalen van de RK Werkliedenvereniging.
Naast de genoemde katholieke sloveense verenigingen bestond er
ook een socialisties georiënteerde vereniging met de naam Podporno
Drubtvo Jednota (Ondersteuningsvereniging Eenheid). Deze moet rond
Met de Beschavingsbond is waarschijnlijk bedoeld de Prosvetna
ZVEZA, die nog altijd bestaat en bedoeld was voor alle Slovenen,
zowel in als buiten Slovenië. Daarnaast was in 1903 opgericht
de organisatie Rafaeleova Bruzba, die zich richtte op de sloveense
emigranten en onder andere de sloveense kultuur stimuleerde.
2 Limburgs Dagblad, 2-12-1953.
Pater Theotimbehoordetot het klooster aan de Sittarderweg, zie
p. 189.
4 We hebben niet kunnen achterhalen via welke kanalen deze priester
werd gehaald. Bestond er een instantie in Slovenië, die
priesters uitzond of heeft de bisschop van Roermond een verzoek
in die richting gedaan?
5 Analecta bisdom Roermond, 1931: 70.

52
1928 zijn opgericht en in haar bloeitijd zo'n 50 leden geteld
hebben, afkomstig uit verschillende dorpen en steden in de mijnstreek.
Ten overvloede was er nog een kommunistiese vereniging (of organisatie),
waarover de immigrante n ons weinig anders konden vertellen
dan dat zij - in tegenstelling tot de socialist en - in het
geheim opereerde, hetgeen waarschijnlijk dan ook de reden was,
dat er zo weinig over bekend is. In het Sociaal Histories Centrum
bevindt zich een exemplaar van een blad, geschreven in het Sloveens,
uitgegeven in november 1932 als nummer 6, onder de naam
'De Sloveense Arbeiders- en Boerenrepubliek' .1 Naar alle waarschijnlijkheid
was dit een produkt van deze kommunistiese vereniging.
c. De italiaanse immigratie in Limburg tot 1931
Het eerste dat opvalt wanneer we de immigratiegeschiedenissen van
de door ons geïnterviewde leden van de eerste generatie op een
rijtje zetten, zijn de enorme omzwervingen die de meesten hebben
gemaakt, alvorens tenslotte in Limburg te blijven hangen. Maar
ook voor wie niet zo lang onderweg waren: er zijn er maar weinigen
geweest die rechtstreeks naar Limburg gekomen zijn. Het gebied
waar men vandaan kwam, ligt in het noordoosten van Italië,
en wordt grofweg begrensd door de volgende plaatsen: Gorizia
(vóór de eerste wereldoorlog het oostenrijkse Goertz) aan de italiaans-joegoslaviese
grens, aan de noordzijde Cortina d'Ampezzo
en Bolzano, aan de zuidzijde Vicenza, Padova en de kust van de
Dokument 27669, Sociaal Histories Centrum in Maastricht. Boven
de titel staat: 'Proletariërs aller landen verenigt u' . Op de
eerste pagina wordt verslag gedaan van het XII Plenum van het
E.K.K.I., waarmee bedoeld wordt het Executief Komitée van de
Kommunistiese Internationale. Dan volgt een analyse van de politieke
toestand in de wereld, gevolgd door een weergave van de
situatie in Slovenië. Eén van de leuzen die in het artikel
staan luidt: "Noch autonomie, noch een Federaal Joegoslavië ,
wi j wense n e e n Sloveense arbeiders- en boerenrepubliek" .
Verderop een beschouwing over de "Manoeuvre s van de Groot-Servische
Dictatuur", een stuk over de slechte positie van de boeren
in Slovenië, dat gelardeerd is met cijfermate riaal ; een oproep
voor kollekte voor de slachtoffers van de reaktie.
Berichten over landgenoten in België (Azincourt,Cornières),
waarvan velen zich zouden hebben aangesloten bij het Rode
Strijdfront (Rdeêi borbeni fronti), en over Slovenen in Brunssum:
een oproep aan vrouwen, onderte kend met 'een mijnwerkersvrouw'
om "eindelijk de misleiding van de katholieke tijdschriften
en organen te doorzien".
Overigens is het eerste deel van dit geschrift - over de toestand
in de wereld en in Slovenië - waarschijnlijk uit een ander
blad overgenomen, aangezien de stijl ervan sterk verschilt
van het laatste deel, namelijk dat over de berichten uit België
en Nederland.

64
konden krijgen. Met hun gezin reisden ze op kosten van de mijnen l
terug naar hun vaderland, of ze probeerden in een ander land werk
te vinden.
Een Pool van de eerste generatie:
"De Polen, die tijdens de krisis ontslagen werden kregen
verhuiskisten aan huis bezorgd. Wagens van de staatsmijnen
brachten deze later naar het station in Aken. De poolse
gezinnen werden in taxis naar Aken gebracht en daar, voorzien
van een treinkaartje, snoepjes en een sigaar, op de
trein naar Polen gezet."
Nóg iemand van de eerste generatie Polen:
"Werd je ontslagen in de krisis tijd, dan kreeg je nog 4-6
weken steun van de vakbond. De mijn organiseerde transporten
naar Aken, die tevoren werden aangekondigd, en waar­
Voor je je kon melden."
Sloveen, eerste generatie:
"Werd je ontslagen en was je lid van de bond, dan kreeg je
drie maanden steun en daarna moest je vertrekken, want je
mocht nergens anders buiten het mijnbedrijf aangenomen
worden.
Veel mensen kochten in die tijd op afbetaling, bijvoorbeeld
meubels. Waren ze nog maar amper ontslagen, dan stonden
de winkeliers op de stoep en eisten hun geld op. Als
je niet kon betalen, namen ze de meubels of datgene wat je
bij hen gekocht had mee, en dan was je ook nog het geld
dat je al betaald had kwijt. Ik heb een vermoeden, dat de
mijnen de winkeliers waarschuwden, wanneer ze iemand ontsloegen.
"
De staatsmijnen verklaarden zich in een schrijven aan de poolse
vice-konsul van der Kroon bereid om arbeiders "die wij door Uwe
bemiddeling uit Polen betrekken en die te enigertijd ontslagen
worden ten gevolge van inkrimping van het bedrijf of buiten hun
schuld werkloos zouden worden ten gevolge van een werkstaking
in de gelegenheid te stellen naar Polen terug te keren door hen
een nader vast te stellen vergoeding voor reiskosten uit te keren
.... " (Archief.O.N.LX.J.9) Mogelijkerwijze maakte deze regeling
deel uit van de wervingsovereenkomst tussen de staatsmijnen
en de poolse overheid.
De ON-mijnen hadden een soortgelijke regeling vanaf 1929. In
andere gevallen werd steeds opnieuw beslist of een tegemoetkoming
aan de reiskosten werd betaald; dat bleek ook afhankelijk
van de prestaties die de ontslagenen geleverd hadden.

67
Polen hier. Een aantal trok naar Fr ankrijk om te vechten
in het poolse leger. Wilde je ginds een huis krijgen, dan
moest je eerst drie maanden in de franse mijnen werken .
Dat was ik ook Van plan en daarna zou ik bij het poolse
leger gaan . Ik had hier alles al geregeld, alle papieren
waren in orde . Ik hoefde nog maar één sjiech 1 op de mijn
te werken. En laten toen net de Duitsers binnenvallen.
Toen heb ik alles verbrand wat ik aan papieren had."
"Mijn ouders waren al naar Frankrijk . Mijn man en ik waren
in onderhandeling met de konsul, toen de Duitsers binnenvielen."
De duitse inval betekende het einde van de poolse verenigingen.
De bezetters hieven ze op en namen de vaandels en eventueel andere
eigendommen in beslag . Veel Polen en verenigingsbesturen namen
zelf het initiatief om notulen, adreslijsten en dergelijke te verbranden
of te begraven. Van de poolse school werd een duitse gemaakt,
en het Poolse Huis kreeg een andere bestemming. Godsdienstplechtighede
n vormden de e nige gelegenheid voor de Polen om bijeen
te komen .
De mijnwerkers waren nog het meest veilig, omdat de bezetters het
aantal mijnwerkers zo hoog mogelijk wilden houden, ten einde de
produktie niet in gevaar te brengen. Wel oefende men druk uit op
poolse mijnwerkers om lid te worden van de Schutztruppen. De leden
daarvan moesten buiten werktijd in uniform met geweren oefenen
om bij een vijandelijke aanval de mijnen te verdedigen.
De Polen die in Duitsland waren geboren kregen het het hardst te
verduren. Een Pool uit de tweede generatie:
"Toen de Duitsers mensen nodig hadden, ontdekten ze, dat
wij in Duitsland geboren waren. Vanuit de Ortskommandantur
in Maastricht ontvingen we verschillende keren oproepen om
te verschijnen, maar die gooiden we in het vuur. Toen kwam
een politieagent dè oproep persoonlijk overhandi gen; dat
was in januari 1944. Daarop besloten we onder te duiken.
Ondanks valse per soonsbewijzen werden twee van ons gezin
opgepakt: die hebben in Duitsland tot aan de bevrijdi ng
gevangen gezeten."
Een Nederlandse , met een Pool getr ouwd:
"Ze zeiden tegen mijn man dat hij een Volksduitser was , omdat
zijn moeder in Duitsland was geboren. Toen ze tegen
het ei nde van de oor log alle mannen opriepen om tankgrachten
te graven is hij ondergedoken."
B., eer ste generatie:
"In het begi n van de oorlog kwamen Polen bij me om t e vr agen
of ik ni et wilde dienen voor Polen. Ook de Dui tsers
kwamen achter me aan, omdat ik in Dui t s land gebor en ben.
Toen ben ik enke le maanden onder gedoken. II
1 Van het duitse "Schicht": werktijd, dienst.

77
het hier om mensen gaat die sympathiseerden met deze socialistiese
staat in opbouw.
De aalmoezenier Oberzan keerde in 1935 naar Joegoslavië terug.
Zijn taak werd overgenomen door zijn kollega uit België en door
een jezuïet, die in Valkenburg studeerde; beiden waren Slovenen
(Drenovec, 1979: 28). Daarnaast was pater Theotim beschikbaar.
Het verenigingsleven werd niet alleen beïnvloed door het teruglopen
van de ledenaantallen, waardoor sommige verenigingen werden
opgeheven, zoals het symphonieorkest uit Geleen. Van grote invloed
was ook het nationaal-socialisme, dat op veel Slovenen aantrekkingskracht
uitoefende. Slovenië had eeuwenlang deel uitgemaakt
van het Habsburgse Rijk. De korte ervaring die de Slovenen
hadden als onderdanen van het centralistiese Serviese koninkrijk
sterkte hen in de overtuiging dat zij van hun zuiderburen niet
veel meer dan diktatuur te verwachten hadden. Daarom oefende de
Groot-Duitse gedachte - zoals die leefde binnen het nationaal-socialisme
- grote aantrekkingskracht op hen uit. Onder Oostenrijk
hadden ze het minder slecht gehad, zo redeneerden velen. Bestuursleden
van verschillende Barbaraverenigingen staken hun sympathieen
met de nationaal-socialisten niet onder stoelen of banken. De
dreiging van het fascisme was eind jaren '30 dusdanig sterk en
haar overwinning scheen zo nabij, dat de leden die het niet eens
waren met deze politieke instelling van de verschillende bestuursleden,
niet durfden in te grijpen. Weinig is bekend over de verhouding
binnen de sloveense gemeenschap in die tijd; pater Theotim
sprak zich uit tegen de fascisten, maar het lijkt erop dat
hij niet voldoende greep had op de groepering om de nationaal-socialistiese
tendenzen tegen te houden.
Er is een opgave over het ledenbestand van de katholieke Barbara­
verenigingen in de maand april 1939:
De Barbaravereniging in Heerlerheide
Chèvremont
Brunssum
Hoensbroek
Lutterade
Eygelshoven
Nieuwenhagen
48 leden
24
26
28
31
16
20
193 1
De socialistiese (en kommunistiese) verenigingen zlJn waarschijnlijk
het hardst getroffen door de krisis. Een Sloveen vertelde,
dat vee l leden tijdens de krisisjaren ontslagen zijn en hij vermoedde,
dat dit mede het gevolg was van bemoeienissen van de katholieke
geestelijkheid bij de mijndirekties. Een andere was van
mening dat de namen van 'rooie' Slovenen door de sloveense aalmoezenier
doorgegeven werden aan instanties in Joegoslavië, waardoor
deze mensen bij terugkeer de nodige problemen ondervonden
hebben.
Bij deze cijfers moet men bedenken, dat alleen mannen als lid
ingeschreven waren bij deze verenigingen.

I
I
79
Sloveen3 eerste generatie:
"Ik was niet bang voor de Duitsers3 maar voor de Slovenen.
Een kameraad3 waarmee ik in het zangkoor had gezeten3 was
sekretaris van het Duitse Huis. Twee maal heeft hij mij
opgeroepen en mij gevraagd om mij ook aan te sluiten. Maar
ik heb gezegd: 'Nee 3 dat doe ik niet. Ik ben Hollander. '
Velen zijn wel overgelopen. Op zondagmorgen moesten die
met duitse uniformen aan marcheren en leren schieten op
een terrein bij Heksenberg . "
Iemand Van de tweede generatie:
"Mijn vader moest op een kantoor van de Duitsers in Maastricht
komen. Ze vertelden hem3 dat Joegoslavië niet meer
bestond en dat hij beter Duitser kon worden. Mijn vader
heeft toen gezegd: 'Wenn kein Jugoslawien mehr ist3 bin
ich noch Jugoslawe!' Hij heeft toen wel een schop onder
zijn kont gekregen3 maar is verder met rust gelaten."
Sloveen3 tweede generatie:
"Veel Slovenen zijn in de oorlog met de omgekeerde jas gaan
lopen. Ze gingen dan bij de Schutztruppen. Die liepen dan
daar met hun mooie pakkie en dan kon je zo zien: Oh3 jij
zit er bij3 en jij3 en jij óók. Veel hebben zich de duitse
pas gepakt3 en dan kreeg je tomaten3 en appelsienen3 en
andere lekkere dingen. Ze probeerden je te dwingen. Zelf
moest ik me ook een keer melden bij de Duitsers. Ik kwam
daar op een kantoor en zo'n blaffer vroeg me: 'Was bisst
Du?' En ik zei: 'Jugoslawe'. 'Juqoslawien besteht nicht3
ist Deutschland3 muss Deutscher werden. ' Waarop ik zei:
'Nichts mit zu machen3 hier geboren3 Schule gegangen3 wo
mein Brot ist3 ist mein Vaterland. ' En ik kon weer gaan .
Later heb ik nog eens een oproep gekregen3 maar ik ben niet
gegaan.
De helft van de Slovenen is toch wel met de Pruusj teruggegaan3
voor de Amerikanen uit3 en de meesten van hen ook
weer terug naar Joegoslavië."
De onzekerheid en angst van degenen die weigerden de stap naar de
Duitsers te zetten was tijdens de oorlog erg groot.
Een Sloveen van de eerste generatie:
"Tijdens de oorlog werd veel minder geproduceerd. De hoofdopzichter
was dat ook opgevallen en hij liet me bij zich
komen. Ik was toen sjüttelbaas 1 en ik moest vertellen hoe
het kwam dat er zo weinig kolen gemaakt werden. Ik zei:
'Die mensen krijgen niet meer wat ze vroeger kregen3 ze
hebben niet genoeg te eten ... '. 'Quatsch'3 zei die opzichter
en hij heeft me toen gewaarschuwd. Drie maanden lang
heb ik de ziekenkaart genomen: Van de zenuwen. Er was nog
een andere oorzaak: de Duitsers beschouwden me als Oostenrijker
en drie maal ben ik opgeroepen om in het Duitse
Huis te verschijnen. Ik ben niet gegaan3 maar de spanningen
zijn me toen wel de baas geworden . Na drie maanden
ging ik terug naar de mijn3 maar ik wilde geen sjüttelbaas
meer zijn."
In sommige m1Jnen werd 'sjüttelbaas' (schudgootmeester) gebruikt
in plaats van posthouwer. Deze had de leiding over de arbeiders
in een pijler.

81
koor al in 1945 deelnam met een eigen wagen aan de bevrijdingsoptocht
in Heerlerheide ter gelegenheid van de bevrijding van Europa.
De Slovenen in Limburg kwamen voor hetzelfde dilemma te staan als
de poolse immigranten. In Joegoslavië waren door de oorlog de
machtsverhoudingen gewijzigd. De in 1941 voor de Duitsers gevluchte
regering van koning Peter maakte vanuit Londen aanspraak
op het land, dat door de partisanenlegers onder leiding van Tito
bevrijd was en in 1945 tot een republiek was uitgeroepen. Voor de
Slovenen in Limburg betekende erkenning van de regering in ballingschap
zoveel als afzien van kontakten met Joegoslavië, terwijl
aanvragen voor visum en paspoort uitgelegd werden als erkenning
van de regering in Joegoslavië. l
Er ontstonden twee richtingen binnen de sloveense gemeenschap,
die echter niet zo onverzoenlijk stonden ten opzichte van elkaar
als die binnen de poolse groepering. Aan de ene kant de kleinste
groep, welke zich centreerde rond de vereniging 'Rode Kruis'. Zij
sympathiseerde met de nieuwe machthebbers in Joegoslavië, onderhield
ook goede kontakten met het joegoslavies gezantschap in Nederland
en orcaniseerde inzamelingen voor haar landgenoten ginds.
In 1946/47 werd deze vereniging omgezet in een nieuwe vereniging
met de naam: Vrije Joegoslaven. Ook deze vereniging kreeg vanaf
het begin het adjektief 'kommunisties' aangemeten, hetgeen in die
tijd een zware beschuldiging was.
Aan de andere kant trof men de mensen aan in en rond de St. Barbaraverenigingen,
die verreweg de grootste groep vormden. Zij
hadden de nodige bezwaren tegen de nieuwe regering, maar wilden
vóór alles de mogelijkheid om naar Joegoslavië te gaan (voor bezoek
of om er te blijven) open houden. Deze pragmatiese opstelling
is er waarschijnlijk ook de reden van geweest dat bijna niemand
ondanks aandringen van de nieuwe aalmoezenier Babnik, bij
wijze van protest het joegoslavies paspoort inleverde en de vluchtelingenstatus
aannam.
Een uniek gegeven voor de· sloveense immigranten was, dat een aantal
van hen in 1947 terugkeerde naar Joegoslavië. Dit regmigratieprojekt
was opgezet en werd gestimuleerd vanuit Joegoslavië.
Hoofdpersonen waren drie Slovenen, in Limburg woonachtig, die
- na een verblijf van zes weken in Joegoslavië - hier hun landgenoten
trachtten te werven om terug te keren naar hun vaderland.
283 immigranten hebben aan deze oproep gevolg gegeven. Daaronder
bevonden zich mensen die grote bewondering hadden voor Tito en
In 1953 schrijft de Volkskrant over dit dilemma in de anti-kommunistiese
bewoordingen, welke toen gangbaar waren: "Daar de in
Limburg wonende Slovenen het gezantschap nodig hebben om de
vereiste papieren te krijgen voor familiebezoek in Zuid-Slavië
en velen bovendien bezittingen hebben in het vaderland, duchten
zij gevaar van represailles, wanneer zij weigeren hun principiële
verenigingen te laten gelijkschakelen." (Dit naar aanleiding
van plannen van Joegoslaviese zijde om te komen tot één
sloveense vereniging in Limburg; wvs/pb). "De katholieken van
Limburg zullen niet dulden, dat temidden van hen een burcht van
titoïstisch communisme gebouwd wordt." (Volkskrant, 23-10-1953)