Noten, Literatuur.pdf - Vijfeeuwenmigratie.nl

www.vijfeeuwenmigratie.nl
NOTEN
TENCELEIDE GELEIDE
I. Voor een ~~n goed g~ overzicht ovcorzicht van Voln de belangrijkste l~n k stl' (vooral sociaal-psychologische) soci~~l- log i sch~) Jilen­ literatuur
over dit onderwerp, verwijzen wij naar lIa~r Theoretische Tlltoftflscl!e modellen modrlltll ter IV" verklaring vtrkl"rlllg van "an
[uur
etnocentrisme rfllortfJlrislNt van Vln Felling e.a. (1986:( 11,186: 14-33). Daarin leggen de auteurs uit hoe h~ mensen
i"-groupt in-groups en out-groups oul'gro ups vormen, vorult'n, C'll en een (cmoecntris.hc) (etnocentrische) ideologie construcren construeren om de
meerderwaardigheid van V;1Il de eigen en de minderwaardigheid van de andere groep te
rechtvaardigen. De begrippen positieve positic\-c en negatieve neg~ cvc attitude, attitude. alsmede alsmt'de de rol van
stereotypen en vooroordelen daarin. daarin, worden dOOf door hen, . met verwijzing v('rwijzing naar 11;1;;l.r internationale
literatuur, uitgebreid behandeld. brhanddd.
int("marionale
1. 2. Dat begrip bt-grip definiëren we als het gl.'hccl geheel van opvau opvattingen illgen en overtuigingen ovC'rw diJt dat .. aan an het
streven van een groep zin geeft en het tevens rechtvaardigt, re(hfva~ rdigt, en dat voor de- aanhangers
ervan boven iedere ioocre- twijfel verheven ve-rbe-vm is (zie De Ik Jager ge-T en Mok 1983: 19113: :2.16). 216). Dit wil
overigens niet zeggen dat die- ideologie altijd zal u i bestaan uit een C'CI1 samenhangend reldbeeld; rddb«ld: "lIericl allerlei tegenstrijdigheden tegenstrijdighf'den vinden er eveneens ('Cf! een plaats pla"fs in.
3. Zie voor een overlÎcht overzicht van nn de wetenschappelijke discussies op dit terrein t('rrein Discrimina­
DiJcr;m;u

www.vijfeeuwenmigratie.nl
invloed hun omstandigheden uitoefenen u;toefenell op de beelden die zij hebben gevormd over
Nederlandse normen nonnen en gedragingen, gedugingen. en 'het Nederlandse karakter' in het algemeen. algemet:ll.
Het ministerie van v;an wvc kon zich bij de voorbesprekingen ook vinden in ons pleidooi
om deze groep bij het onderzoek te betrekken. Wij voerden daarvoor een drietal
dri~tal
redenen aan: ~an: hun hUil redelijk tot goede: economische e:conomische positie alhier, het specifieke migratieperspectief
(gerepatrieerd onder onJer druk ·van externe omstandigheden) en de mensie. memie. Alleen bij deze groep, groep. zo dachten d3chten wij, wij. kunnen de in de jaren vijftig verzamelde
onderzoeksgegevens (van onder meer De repatriëring uit uisludo/laië Indonesië (1957) en Ex EX"
tijdsdi­
(1966)) (1966» worden vergeleken met gegevens van nu (uit door ons te houden interviews).
Onze mening was dat de conclusies van deze vergelijkende: studie zo "Zo meer reliëf
zouden krijgen. Die mening zijn wij nog altijd toegedaan. De praktische uitvoering
van een dergelijk onderzoek bleek bl«;k evenwel niet mogelijk, omdat omdOIr al ~ I
het oorspronkelijke:
interview- en documentatiemateriaal documentatienuteriaal uit de jaren vijftig en zestig inmiddels is
vernietigd. Vandaar Vanda

www.vijfeeuwenmigratie.nl
nelijk) of usi (vrouwelijk) genoemd. Nog oudere mannen en vrouwen vrouwcn worden
aangesproken :nngcsproken met mer 'oom' respectievelijk respcclicvelijk 'tante'. 'taIlI"'. Leden van dc de middengencutic generatie gebruiken
tegenover ouderen weer wt"C"r de aansprcdaermcll aanspreektermen bung blmg en cu mi. usi. In deze aanspreektitels
ligt een gedragscode gcdragscodev:l11 van gehoorzaamheid gehoorzaamhcid (dtugar-tiC/tjilflm) (dengar-dengaran) en cn eerbied (kehormatan)
mllto/!) tegenover oudere personen besloten (Van (ValJ Wijk 1985: [98S: 27). ol7).
(lUJhI'­
8. Met de belofte van een e.:n terugkeer tcrugkeer na zes ZC'S maanden lOt tot een ttnjaar. Of de Nederlandse
NedcrbndsC'
:mtorÎteiten autoriteiten zo'n belofte werkelijk hebben gedaan. gedaan, daarover d:larover lopen de meningen uiteen
(zie 0.:1. o.a. Manuhutu 1987= 198T 432-434). 43.l-43.Ü. Hetzelfde geldt voor het min of meer afgedwongen
dicnsrbc\'el. dienstbevel. Volgens de dc Nederlandse NrderlJndsc regering rcgenng was WlS overkomst O~'erko m naar nnr Nederland
de slechtst denkbare oplossing. Wat de waarheid w~lrheld ook moge zijn, oudere Molukcckerken
zijn er cr vast v:1.St van VlIJ overtuigd dat rij zij met mct valse beloften naar Nederland Nederbnd verscheept
zijn (zie Bartels Bands 1986: 29). Deze Del

www.vijfeeuwenmigratie.nl
in opdracht van viln de gemeente: of C

www.vijfeeuwenmigratie.nl
mende Ill(:nde vreemdelingenhaat; vreemddmg(:nh;w: e. co. de vergrote v~rgTOt ... werkloosheid werldoosho:id onder ond(:f Molukse jongeren,
jong~ren,
wat een b(:oadrukking benadrukking van de grOl:psbioding groepsbinding tot tOt gevolg g~volg heeft; heeft: f. de d~ marginalisering
van grote groepen g r oc~n jongeren door drugsgebruik drugsgehruik e.d. I!.d, Ook is wel gezegd dat de
activiteiten activiteitcu van Molukse stichtingen stichnngell tot ennncipatorische emancipatorische tendensen lendell5en onder jong(:r~ jongere
Molukkers Molukken hebben geleid. Zie de nog uog te Ie verschijnen studie van Bartels Barr(:ls naar satieprocessen sali(:processm ond(:r onder Molukkers in m Nederland, Nederland. waarin wurm hij uitvoerig op dit dil onderwerp
iugaat. ingaat.
sociali­
34. Zie ZIe Siwabessy en Van Wijk over owr gemengde huwelijken huwdijkcn in Woerden Woerdell en Culemborg
(19116). (1986).
)5, 35. De indeling in positieve en negatieve negalÎl've eigewichappcn eigenschappen van \'10 Nederlanders en Molukkers
is ontl(:end ontleend aan de d~ doctorallscriptie doctoraalscriptie van Ed Vandermeulen Vanderm(:ulcn over de d(: Molukse
gemeenschap in Gennep Gmn~ (1986).
36. ]6. Zie de oratie van Hofstede (1987). (1987), die signaleert dat dal het begrip 'volkskarakter'
tegenwoordig als 'nationale cultuur' cuhuur' door dOOf het leven gaat. ga,lt. Zie ZIe voor vOOr een bondig
overzicht van de onl\vikhlingcn ontwikkelingen op dit dir gebied M M. . Brouwer, 'Nationaal 'Nationa;t! karakter en
stereotypen' sterC'Otypen' (1986).
37. Zie Zi~ de d~ bundel Vreemd Vrttflld glJpllis gespuis (198?) (1987) van de Anne Amle Frank. Stichting, StiChting. waarin wurm een etn vijftiental
artikelen artikd('n over ov~r beeldvorming beeldvormmg ten aanzien :f~nzll'n
van groepen grOl'pt'n nieuwkomers niellwkont('!'S door de
el'uwtll eeuwen heen hetn is IS opgenomen, gebaseerd op een !'en groot grOOl aantal uiteenlopende bronnen.
b ronll~n.
38. Zie Hagendoorn (1986: 130-139) ovcrd over de .. verschillende v .. ~chillenck meetmethoden van stereotypenpeil,
vooroordelen en etnocentrisme.
U('Teoty­
39. In zijn dissert;lI;e dissertatie over Zeljbeleving Zrljbdev;"Jl en rn identiteit ideUlittil van IIDU }ollgrren jongeren uil uit etnische ell/isc"e minderheden mindalltdelJ
(1988: 13, , 236) 216) wijst wijSt M M. . Verkuyten V(:rkllytcn erop dat d,1rt een ~~n door beleidsmedewerkers bdeidsme

www.vijfeeuwenmigratie.nl
dam, Rotterdam, RCOl/trdam, Den Ot" Haag Hallg en ril Utrecht Utrtclll (1981). Verder verwijzen wij naar our de paragraaf
par;tgn~f
over gemengde huwdijken huwelijken in het he! hoofdswk; hoofdstuk over de beeldvorming van Turken in
Nederland.
.
45. .. H .. Een relativerende opmerking is hier ('vell evenwel wd op haar hnr plaats, want veel leden van v~n de
Molukse MolukSt' di[e elite, .. gestUdeerd, gestudeerd, het Nederlands machtig, m.lehrig, en door hun werk veel con[acteiten
onderhoud('nd onderhoudend met mer Nederlanders, zijn rijn nu juisi juist gemengd gehuwd. ..
Molukse
mannen m('t met Nederbndse Nederlandse vrouwen welteverstaan.
46. .. Tot deu deze conclusie komen ook Siwabcssy Siwabessy en Van Wijk in hun eerder :Ioangclllalde
aangehaalde
contac­
artikel over gemengde huwelijken onder Molukkers. Zij menen hierin een ging te [e zien van de veronderstelling verondersrelling die in Amerikaans Amtrikaans en ell Brits onderzoek op dit
rerrein terrein is gefomwleerd geformuleerd, , namdijk namelijk dat gemengde huwelijken huwdijken duiden op een hoge
weerleggÎng
mate Olate van v:lon unp~ssing aanpassing van de immigrant immignnr aan de ontvangende samenleving.
sam~eving ..
47. 41 .. Zie voor een beschrijving, tevens uitleg van dit ritueel, riwetl, de roman Onder Ondtrdt de J"ttUIil sneeuw een ttU
Indisch 'Hdisdr graf van de Molukse schrijver Frans Lopulalan (1985: :;8) 58) ..
48. Zie over dit onder'o\"erp onderwerp p. 9J 93 e. v.
49. Zie p. 81 c e.v. .. over familiezin versus individualisme.
individu,disme.
so. 50. In een gC$prek gesprek met de Nederlandse onderzockerJusws onderzoeker Justus Veenman werd deze interpretatiprt'tlIrie
gerelativeerd. .. N:Ioar Naar zijn zeggen sronden stonden de eerste CAz-npponen cAz-rapporten in de jaren
vijffig vijftig juist bol van \'~n
de morele verontwaardigmg verontwaardiging Q over .... de wijze waarop sommige
Molukkers 'samenbokten' 'samenhokten' zonder officieel getrouwd te zijn. Daarmee voldeden ze
mter­
zeker niet aan de Nederlandse, christelijk geïnspiret'rde geïnspireerde moraal van .... die dagen.
..
jl 5 I. .. Of dat in bepaalde Nederlandse NederlandS

www.vijfeeuwenmigratie.nl
voor een deel klasse-bepaald, kbsse--hl"paaJd, hoewel de doo~nee doorsnee Molukker het hel nooit in die termen
zal uI formuleren.
SR 58. . Zie Roelandt l"n en Veenman, Vccuman, Minderheden Mil,duh~deJI in lu Nederland. Ntdt'l'faIiJ . Positie PCI$irie in iu 111'1 het ouderlflijs onderwijs (1988:
74).
59. In het hl"tonderZOl"k onderzoek van Van Esch Es-eh e.a. (198]: (1983: 17, ' 18,46) IR. ,,6) wordtbevesrigd bevestigd dat dal Molukse
kinderen k.inderen in hoofdzaak protestants-christelijke prott5tl1nts-chriuelijke scholen schoku bezoeken. bezoekC'll.
60. Zie over dit dil onderwerp Het Ht'llInborgCIIlill.·1I1 verborgen talent. Milieu Milil'u, , schoolkeuze Jcl!(lolktllu en til schoolgeschiktheid
JcJt no/gtsehlktJlt itJ
door Van Heek Hee.k. e.a. e.~.
(1968: 152-239). l P·l39).
61. Over de inhoud mhoud van die taallessen tlIallessen is eveneens eVl"necns een ren discussie gaande. g~ande. Van de keergedachte kttrgedachte uit geredeneerd zouden louden de kinderen de dC' Bahasa Indonesia moeten moelen leren,
omdat die du: ual taal nu op p de Molukken wordt gesproken. gC'sproken. Dat is echter niet de taal laai
terug­
die de ouderen hier in Nederland Nederllnd spreken. Om met hen te kunnen communÎcl"ren
communiceren
'lOU zou het hel zogenaamde pasar-Maleis, pas2T-Malels. dat dilt evenwel geen gten geschreven traditie trllditie kent, geleerd
moeten moelen worden.
62. De ma/al, matah rumah, nmrah. clan, is een verwantschapsgroep verwlll1tschapsgroep van mensen die langs de manne­
m:mnelijke
lijn van vlin een gemeenschappelijke gemeenschilPpclijke voorouder afstammen. Een gezin is de kleinste klcinste
eenheid l"enheid binnen een dan clan (zie Van Wijk 1985= 198.5: 217-218). ZI7·u8).
63. Onbngs Onlangs is het hrt Landelijk Steunpunt Educatie Edutalte Molukkers opgericht, dat zich met mrt
name bezighoudt beZighoudt met het ondersteunen ondrrsteunen van mensen die werkzaam wcrkzum zijn lijn in het onderwijs
in eigen taal ta:.r.1 en cultuur (OETC). (Ob'C) .
64. Penninx (198S: (1988: 128) uS) vindt dat deze conclusie gerelativeerd gerelativttrd dient te worden, wordl"n, aangezien
zowel de redenering rl"denering als de hoeveelheid materiaal m aler i~al
van het door Molony en
Pech/er PechIer (1982a (198u en b) uitgevoerde onderzoek weinig oVl"rtuigend overtuigend zijn. lij D.
65. 65· Zie Penninx Penmme 1988: 1988; 56-58. 56--58 .
66. De in ilJ Nl"derland ederland aanwezige Molukkers zijn overwegend van protestantsen protestantselI huize.
Ze behoren tot de Gerl"dja Geredja Indjili lndjili Maluku M~luku (CIM), de Evangelisch Molukse Molukst· kerk, en
tOl tot de Geredja Protestan Prott5tan Maluku (CPM). (crM). Ongeveer 5 procent is rooms-katholiek;
rooms-katholiek:
deze Molukkers zijn afkomstig omsug van de Kei-eilanden Kei-t'rbnden en van Tanimbar T~n i mbu (Rinsampessy
1984: 198,,: 23, 23. De problematiek, probltn,,"il"k, 1978: 19,9: 25). 2S). Ol\gevecr Ongeveer 2 ol procent belijdt de islamitische islllmitische
godsdienst. Een telling van vlln de leden led",n van kerkgenootschappen keekgenootschappen door het Bouwburo
Molukse kerkgebouwen (1984: 2) kwam op 70 procent prOttnt cIM-leden, GlM· lcdcn, 24 :q procent rige rise protestants-christelijke protestams-christelijke stromingen, stromingeIl, 4 " procent islam-belijders en 2 procent prOCl"m
ove­
rooms-katholieke l" leden.
67. Ontleend aan het basismateriaal b»ismaterraal van Tuynman-Kret Tuynman-Krer (zie bijlage). .
68. Zie Marilah Mari/all 23 (1984: 77-84) 77·84) over Molukse vertellingen rondom deze figuur.
69· 69. Huur- Huur· en l"n woningbouwkwesties womngbollWkwl"sties hebben in het verleden lil al verschillende vl"TSchiliende malen aanleiding
gegeven tot grote grOlt: problemen in de contacten tussen de Nederlandse Nederlmdse overheid
en bepaalde (soms k1cine) kleine) groepen Molukkers. Er hoeft alleen maar gedacht gl"dacht te re
worden aan de confrontaties met de politie. politie, zoals lo~ls in Vaassen (1981) (19/11) en Capelle Capdie aan un
den Ijssel (eind '83, '83. begin '84). ·S,,). De naderende naderendl" ontruiming van het laatste I~ats {e Molukse
kamp, Lunetten Luneuen bij Vught, Vught. zal naar n.aar sommigen zeggen zeSilt'n eveneens op grote weerstand \\'eersland
van Molukse zijde gaan stuilcrr. stuiten. Hoe groot het hel aantal Molukkers is dat zich daad· daad­
werkelijk zal verzetten verzettt'n (en (ell zich in het lu:r verleden verledell verzette), verteul"), is l"venwd evenwel niet nit'! bekend. bek

www.vijfeeuwenmigratie.nl
73. De D~ resultaten result:llen van yan het onderzoek onderzork van Y31l Tuynman-Kret Tuynman-Krct (1985: 244-245) 244~2'S) geven gcvt't1 overi­
oyerigens
aanleiding a:lnk1ding om de d~ houdbaarheid houdb3uhcid van die stelling in twijfel twijfc!lc te trekken. tri.'kken. Geconcentreertrcerd
wonen wQnen vervult t voor veel ved Molukkers een f't!n positieve functie. funCTie. Zij kunnen,:.roJs als zij
daar prijs op stellen, stdlc::n, terugvallen op de geborgenheid r genh~d van V;lll de woonwijk en de daar d;lar
Geconcm­
aanwezige 3;1nwezige voorzieningen. Bovendien vormt de in UI veel woonwijken heersende hf't! rscnde onderlinge
solidariteit solidaritdt voor Voo[ velen een steun in În de rug bij het gemeenschappelijke
emancipatieproces.
em;1ncipatieproccs.
74. 14. Een aardig a;1rdig detail deDil dat in deze context conteJo.:l verschillende ve-rschiUOlde malen O1;1lel'l naar nau voren is gebracht, is
dat d~t in Molukse woningen, in tegenstelling tot die van Nederlanders, altijd foto's fow's van
familie staan $(;Ial1 en aan de wand hangen, alsmede een aantal unt;ll andere voorwerpen waarmee
de band met de Molukken tot uitdrukking wordt gebracht. Het idee bestaat bestiat dat
Nederlanders Nederbnders veel minder hechten hechtell aan foto's, waar wur Molukkersjuisl juist graag allerlei
gebeurtenissen voor het nageslacht nagC'Slacht vastleggen, . waaruit ook de enorme opkomst
van videoprodukties videoprodukdes van trouw- en doopfeesten en dergelijke dergelijkc wordt verklaard. verkb.ard.
Wordt dus enerzijds gewezen op de drang tot conserveren, anderzijds wordt ter let
verklaring vcrklaring hiervan het belang dat dal Molukkers:lllll aan uiterlijk uitcrlijk en uiterlijk uit~rl ijk vertoon hech­
hcchten
genoemd. Of dit nu zo specifiek Moluks is, kan men zich overigens in 111 gemoede:
afvragen. :lfvugen. Wij vermelden v~ t'lden het hel hier, hier. omdat sommigen migen het hct als een verschil noemden. nOC'mdrn.
75. 75· Zie Zi~ ook Van V:ln Wijk 1985: 19115: 178.
76. Hoewel Hoewe.l dominees domlnl!e5 soms ~orns eveneens t'venccns hun invloed schijnen te doen gelden in iu bestuurlijke
functies functÎrs bij stichtingen.
77. Zie ook Veenman, Veellman, met medewerking van Mual-Bakarbessy Mu~l-B~karbd$y (1986: 71, 72), 12), die in Ul
hun probleeminventarisatie problt't:mmventuiSJtie onder Molukse MolukS(: ouderen hebben laten l~ten zien llCf1 dat de meeste medtc:.
Molukkers Molukk~n huisvesting hUlsvesUllg in bejaardenoorden bc:.ja:lrdenoorden inderdaad afwijzen. Hoewel HOC'wd enkele e:ukde
geïnterv1ewden geïnterviewden zich voorzichtig uitlieten uitlielen over de voorwaarden voorw33 rden waaronder wnronder huisvesting
in een bejaardenoord b~jurdenoo eventueel acceptabel acuplabel :zou zijn, zijn. liet het merendeel merendec:1 van de
Molukse ouderen onomwonden weten welen de bejaardenoorden te beschouwen als ah de
slechtst denkbare ('Hollandse') oplossing van het verzorgingsvraagstuk van ouderen.
Hiermee verwoorden zij dc de meest gangbare opvatting in Molukse kring, ook
wat de jongeren betreft. De weerzin tegen legen verhuizing naar n~a r een ren bejaardenoord is
mede mcrl~ daaruit .naruit te verklaren. v~rkbren .
Niettemin werd reeds in 1967 1$)61 door dOOf Molukse bejaarden
een tehuis Salahutu te tc Vaassen V:lassen opgC'richl. opgericht. In 1977 werd dit tehuis door gebrek g~brc k aan
belangstelling bdangslclling gesloten. gt'Jlot~n. Verschillende V~rschil1cndc Molukse ouderen oudcren zijn toen ondergebracht oudergebraclu in In
het 'Indische' Huize Raffi. Met ingang van november 1985 is dit bejaardenhuis bejandenhuis met mei
dertig verzorgingsplaatsen verzotgingsplaalSL'tl door wvc bestemd voor ouderen die tot tor de Molukse
bevolkingsgroep behoren (zie Bijl 1986: 23). Z3 78. Veenman Veenrnan en Mual-Bakarbessy constateren in genoemd onderzoek onderzoà eveneens dat de
traditionele Molukse normen nonnen met betrekking hetrC'kking tot tOt de verzorging ven:orging van ouderen minder
bij de huidige omstandigheden zijn zUn gaan passen, waarbij komt dat de jongeren meer
open zijn komen kOIl\~n te Ie staan U'a~n voor westerse westeTSe opvattingen. Een E~n van de gevolgen is dat
door het voortleven van v:ln d de ~ oorspronkdijke oorspronkelijke norm nOW1 binnen de eigen ~ gemeenschap de
neiging bestaat beslaat om de problemen van ouderen te bagatelliseren ofzclfs zelfs te tC ontkennen.
Tegelijkertijd kan bij een aantal oudC'ren ouderen worden waargenomen wa~rgellomc n
dat de verwachtingen
jegens de eigen cigcn kinderen en de eigen gemeenschap genll'Cnschap minder minde.r hoog zijn
geworden en dat meer eigen initiatief initiaricfwordt ontwildcc:1d. ontwikkeld. Er is met m~ t andere woorden
5pnk~ sprake van een 'overgangsfase', wurin waarin oudi.' oude normen langzaam languam hun ge1dingskucht
geldingskracht
verliezen, verliezCll. zonder dat daarvoor duidC'lijke, duidelijke, algemC'C'n algemeen geacceptN'rde geaccepteerde nieuwe nomlOl normen
in dc de plaats zijo zijn gekomen (1986: 6". 64, 65). Op de beeldvorming heeft he~ft d~zeolltwik.keling
vooralsnog vooulsnog dus weinig uitwerking,
deze ontwikke­
uitwerking.
J318
IS

www.vijfeeuwenmigratie.nl
79. Eén Efn van onze informanten vroeg zich af of er tussen het formeel formccl 3fd~gen afdragen van vIn
kostgeld door Nederlandse Nrderbndse en de verwachte verwaChte financiële final1ci1':l{' ondersteuning ondeTSt{'uning door Molukse
kinderen in de puktijk praktijk eigenlijk wel zo'n groot verschil bestaat. bestaa!.
:k). 80. Ook dit is geen bij uitst('k uitstek Moluks verschijnsel. Het Ht't doct doet zich in iedere besloten beslmen
gemeenschap voor \'oor (zie bijvoorbeeld bijvoorbct-ld M. de Vries 1987 ov('r over Turkse meisjes). t.os). Zoals
een met een Molukker getrouwde Nederlandse inform~ntc informante tegen een Molukse
interviewer intrrviewl'r zci: zei: 'Ik kom kOOl uit een nes!. nest, een dorp. dorp, waar w~ar het ook heel gewoon gl'woon is dat
kinderen tOt tot ze gaan trouwen bij hUil hun ouders thuis blijven wonen. En ik noemde lIocmdl' dl' de
buren ook aJlcmaaJ allemaal 'oom' en 'tante'. En als ze problemen hadden, dan hielpen we wc ze,
dat wu was niets nic-ts bijzonders. bijzonders, hoor. Dat is gewoon zo als Je je in een gemcenschotp gemeenschap woont WOOnt
waar iedereen icdl'recn elkaar kent en aJ al gcner:lries generaties bij cJka3t elkaar woont. Dan is het één grote
familie. Daar is niks Moluks ~an aan. . En dat herken herkelilk ik heel hed sterk bij jullie. Dat D~tj\lll jullie d~1 dat
nog Stt."Cds steeds doen, komt natuurlijk ook omdat er een sterke concentratie eonccntratie is van
Molukkers in een bepaald bep.nld gebied. gcbied.' '
81. 8 I. Ook hier dringt zich onmiddellijk de parallel plr;!llel mrt met grote groepen Nederlanders Nederbnders op. In
hoevl.'rre hoeverre die opstelling sp

www.vijfeeuwenmigratie.nl
de meegebrachte culturele traditie tradine van Molukkers behoor!. behoort, stond volgens sommige
infOrnunten informanten van Mout Mour buiten kijf(1986: 149).
98. Negers in Amerika domint'ren, domineren, ond~nks ondanks hun veelal veebl lage bge sociaal-economische afkomstkomst.
immt'rs immers ook in talloze sporten (boksen, atletiek, American foolb~II): football); zie E.
Casnmore, Cashmore, Black B/ack SIUI(/SIIICII sportsmen (198z) (1982) over dit onderwerp.
99. Van Praag ([98J: (1983: 74) concludeert udtcrt in zijn vergelijkende studie studit' naar de resultaten van
Nederlands Nederbnds opinicondt'floek opinieonderzoek dat tussen 1966 en 1981 de tolerantie in Nederland
zo'n 40 procent is gedaald. Sindsdien subiliseert stabiliseert zicn zich dat percentage. pcrcenQgc.
100. Bouwen Nelissen constateren in hun nun Crl/lvlige Gevoelige ",j'rstir$_ kwesties. Ervaringen Erlll,ri"j"" van 1'1111 migra/rle" migranten
mrt met discriminatie d;str;mi/latie (1988: 101) dar dat het. door hen hl'u bestudeerde onderzoeksmateriaal ondefZoeksm:neriaal niet nier
weerspreekt dat migranten, miguntt'll, wanneer walmeer het om economische afhankelijkheid gaat,
dus wanneer de verdeling van schause schaarse goederen de inzet is, is. et'rder eerder op hun rechten
staan en minder geneigd zijn lijn conflicten te vermijden dan wanneer warmeer er immateriële
zaken in hel het geding zijn.
101. Zie Bouwen m Nelissen Nelisso:n 1988: 5j. 55.
102. OV!'f Over de gevoelens van V",ilJ mmderwaardigheid minderwaardigheid bij gekoloniseerde volkeren door dOOf de
opstelling van de kolonisator koloniUlor is o.a. geschreven geschre\'en door F. Fanon, fanon. Zwarte ZW"T/!' huid, /IUW, blanke bltlHke
mad.:trs maskers (19831, (19832), en H. Hoetink, Hoctink. De D~ gt'sp/mll gespleten. sonrfll/('lI;rrg samenleving in 111 het "~I Caribisch Caribisc/r gebied gtbied
(1962).( 1!~62).
103. Zie hiervoor de omvangrijke vallgrijke nog te verschijnen studie van BarteIs, Barrels, die de socialisatie
van Molukkers in Nederland tot onderwerp heeft. nteft.
104. Bouwen Nelissen Nelissell constateren cotlstatt'ren in hun studie naar de ervaringen van migranten migullIen met
rit'
discriminatie dat d~( dt'Zc deze op zichzelf;r.1 al een cen vrij vrIJ grote ontvankelijkheid Qntvankelijkheid voor natie n:aticnaar naar 'ras' vertonen. vcrlon!'ll. Met Ml.'t name migranten mignmen uit uirde voormalige koloniën, waarde
samt'nleving samenleving - aldus de onderzoeksters onderzoekstcrs- - in belangrijke hcl:lngrijke mate male op basis van kleur was
georganiseerd, zouden ertoe erroe neigen een negatieve bejegening bejegenmg door autochtonen in
discrimi­
termen tennen van biologische verschillen verschill('n te Ie verklaren v~'rkbren (1988: 82). Zij voegen daar dauop p. 83 8J
aan toe dat de biologische verklaring van discriminatie discrimillatie vooral voor~l geuit ~lÎt wordt wordr door
maatschappelijk maatschappdijk minder mindcr succesvolle migranten. migrlllrc.n.
DEEL Il. U. CHINEZEN
I. 1. In de studie van Pieke over De Ot positie positir van ,'all de dl' Chinezen CI,;nfzrtr in Nederland l\'rderlo (1988: ([988: 63,64) 64) wordt
uitgegaan van de schatting van V~lI het totaal tQla31 aantal ~Ialllli Chinezen in ill Nederland door het
Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut In~tituut (NIDI). Dit stelt stdt hun aantal tussen
de d~' 40.000 en 51.000. jl.ooo.
2. Daarnaast is er natuurlijk de bekende bch'1lde vooroorlogse Chinese gemeenschap, die voornamelijk
uit "Zeelieden zeelieden bestond. ~1I;md. Deze Dele bevolkingsgroep bc:volkingsgrot'p had een vlottend '1low.~nd karakter brakter en
werd dus gekenmerkt gl-kmmcrkl door een korte verblijfsduur. 'Ierblijfsduur. Zij vestigde zich tieh in eerste t'Crsre instantie
vooral rond Katendrecht Kalcndrecht in Rotterdam Rottcrdam en in lil mindere mate male in Amsterdam nenbantammerstraat). nenbant:lm mcrstra~t).
Uit de schaarse gegevens gegcvt'ns die over deze dele periode beschikbaar
(Bin­
zijn, "Zijn. kan bn worden afgeleid afgdl'id dat de omvang van \'an de groep !;roep in die tijd rijd ongeveer 1.000 à :.
1. [. 500 joo bedroeg (zie Voets en Schoorl Schoor! 1988: 19t1 8: 61).
3· 3. Pieke (1988: 63-64) heeft hedt uitgerekend hoeveel hoc\'eel personen in In Chinese restaurants werken
en komt uit op ruim 10.250, 2jO. ofwelj8 58 procent van '1all de feitelijke fcirelijkc beroepsbevolking.
4. Dat we bij deze getallen steeds met schattingen moeten moeren werken, wordt veroorzaakt veroor"Z:lakt
door: door. a. het feit dat Nederland geen gcm bevolkingsstatistiek bcvolkmgssmisriek kent op basis van etnische emische
groepen; grOC'pcl1; b. het feit feil dat Chinezen ChllleZO:ll over uiteenlopende nationaliteiten IlJlion~litellen beschikken. Veel
321 J2I

www.vijfeeuwenmigratie.nl
van Molukkers: a. het hel leggen van v;tn contact verloopt vaak moeizaam (een sollicitatiebrief
schrijven wordt bijvoorbeeld als lastig ervaren); b. gedurende de sollicitatiegesprekketiegC5prekkell
doen zich verschillende vcrsdüllende problemen voor Voof in de communicatie; c. der wordt het gesprek bemoeilijkt bemocilijkt door taalproblemen; d. ook ontstaat onLSDat bij een aantal
jongeren nogal eens irritatie over vragen betreffende onderwerpen die .. als Is pijnlijk
worden ervaren (RMS, drop-out-gedrag); drop-lIul-ged~g e. c. mannen krijgen bovendien, meer dan
vrouwen, te maken met mer verschillende- vormen van v~n vooroordeel en discriminatie.
discrimiuatie.
92. Over de in sommige opzichten andere opvattingen van Molukkers over het belang
van sport en spel-en en wat daar in organisatorisch opzicht mee me-e samenhangt u.mellh~ngr - gaat de
verdN
dissertatie van G. Mout, MIl/rllw Maluku Muda ,IJI/da onderweg. Eigen Ergrrr cultuur rrr/nmr en ril minderheidspositie miudtrhridspolitit bij
ten een Molukse Molukst sportvereniging Jportllfrrmigil/g (1986).( L986).
93. Vandaar ook dat wordt getegd gezegd dat Molukkers die buiten de geme('uschap gemeenschap (zijn
gaan) wonen er cr andere- andere, voorstellingen op nahouden over de Nederlandse maat­schappij. Ze SI"laU staan er middenin en moeten vechten v('duel} om te tc overleven. overlcvell. Als zij gediscrimineerd
of buitengesloten worden, bijvoorbeeld bijvoorbl"("ld in Amsterdam, kunnen ze niet n.iet
.. atsclilppij.
onmiddellijk terugvallen terogvallcn op de eigen groep. Ze moeten moctell zich waarmaken. w~"rmakcn. Dus vindt
politieke organisatie plaats pl:l.lLts cn en aansluiting alnsluiring bij anderé: andere op actie "cric gerichte etnlsche etnische groepen.
",n.
94. . In zijn proefschrift over de voetbalclub Maluku Muda legt Mout eveneens een l'Cn
relatie met 'hcr 'het onvoldoende onvoldOc.'nde aansluiting kunnen vinden bij de Nederlandse samenleving'.
Een nnta] aantal spelers, sinds lang bng werkloos en cn deels tijdelijk onder arrest ge­
grO

www.vijfeeuwenmigratie.nl
Chinezen hebben geen Chinees paspoort p~spoort (nog~l (nogal wat Chinezen uit Hongkong zijn
bv. houder van een Brits BritS paspoort) of zijn genaturaliseerd en derhalve niet als
zodanig terug te vinden in de statistieken van het CBS. Daar DaAr komt komr bij dat dar een onbekend
aantal Chinezen illegaal ilkg~al in ilJ Nederbnd Nederland verblijft. v{'rblijft. Vandaar dat de seh~nin schattingen
nogal uiteenlopen. uiteenlopen, Zie voor het meest aetuele actuele en uitgebreide overzicht van de
diverse toegepaste toegepaSte berekeningswijzen Demografische Demo,~ ri!fisrhr ontwikkeling oir/wikkeling en 1'/1 samenstelling saml:',ull'lIing VOII van
de Chinese C/,illl:'s/:, ~l!olkitrg bevolking in Nederland Neder/mld door Voets VoctS en Schoor! Schoorl (19~8). (1988) .
5. j. Tor Tot 1977 kon hun emigratie overigens alleen via Hongkong Hougkongen il1egaalplaarsvinden.
illegaal plaatsvinden.
Sinds 1976, na de val van v:m de Bende van Vier, Vier. is de cm emigratiepolitiek i grati~'politiek
van China
minder st.rak strak geworden. Met name de Zhejiangers profiteerden hiervan, omd:.t omdat zij zij
niet, zoals zo~ls Kantonezen, via Hongkong konden emigreren. In 1978 is het hel emigratieverbod
uit China zelfs geheel opgeheven en is ook de houding tegenover retour­
n'tourmigranten
versoepeld. \'ersoepcld. Vanaf die tijd is de voordien moeizame gezinshereniging op
gang gekomen.
6. Ó. Een in In vergelijking met andere migrantengroepen migrantengroepcn opvallend gegeven gegevell is dat in de
periode 1957-1975 prccies precies J.894 3.894 personen met de nationaliteit van de Volksrepubliek
zijn genaturaliseerd geuaturaliseerd tot Nederlander (zie Voets en Schoorl 1988: l988: 17)' 17).
7. Zie Pieke 1988: [9118; 70.
8. Pieke (1988: 77) 7;) schar schat de gemiddelde werkloosheid tussen de 17 en 25 procent. Als
tie"erbod
oorzaken oorz~kcn hiervan hiervallnOCmt noemt hij: a. de uitstoot van oudere restaurantkoks, rtstaur:mtkoks. die vervangen
worden door jongere en sterkere krachten kuchten (structureel); b. de crisis in het Chi'lese Chinese
restauramwezen. restaurantwezen, die de laatSte laatste jaren ook leidt tQ[ tot een (in absolute termen geringere)
werkloosheid ondetjongeren onder en bedienend bedimend personeel (coIYunnureel).
(conjunctureel).
9. Zie Pieke (1988: 107-II [07-111) I) voor een eCII kritische weergave van de discussie over dit
onderwerp.
10. JO. Benton Bemon en Vermeulen, De Dl' Clu"lIe Chinezen .. un (1987: (1987= 13) [J) merken hierbij op dat de nale n:.tle banden niet noodzakelijkerwijs de Chinese regionale bindingen verzwakken.
transnatio­
Het komt voor dat bv. een Zhejianger wel contacteIl contacten heeft met anderen uit zijn
streek, ook:.tl al wonen deze' in i'n een ander dec\ deel van Europa, maar niet met K:mtollczen
Kantonezen
in zijn eigen woonplaats. woonplaaTS.
II 1 I. . Pieke merkt merkl in zijn studie (19888:: 80) owr over dit onderwerp op: 'Dit -argwnent argument heeft
voor dejongerc jongere werklozen volgens ons zeker enige rcaliteitswaarde, realiteitswaarde, zeker gezien
ook het grote aantal a nt~l
werkloze jongeren die. die, al dl dan niet met lJlet t"én een uitkering, zwu zwart t
werk verrichten. verrichten, Voor de oudere werklozen geldt dit echter niet. Voor hen ben is er geen
werk meer, meer. of zij nu zwart willen werken wcrkL"ll of niet.' '
12. Kagie 1983b: [98Jb: 22. u.
13. I). Kagie 1983b: 198Jb: 27. 2.7.
14. Zie Pieke (1988: 12-15) owr over de ideologie iJeolosi~· van kettingmigranten kettingJ"nigr'lIltc.'1l en c.'n de JoJcllI sojournermentaliteimenUllteit
van Chinelen: Chinezen: het idee dat migratie migratÎe slechts tijdelijk is en tot dod doel hL-efr heeft in
het bUÎtenland buitenland voldoende geld Te te sparen om als weJgestdd welgesteld persoon naar m~r de thuisgc­
gemeenschap
terug te keren. Of men in werkelijkheid nu wel of niet terugkeert, de
houding ten opzichte van het verblijf in het migratieland migntiel~nd wordt volgens hem in
nJcr­
sterke mate male door deze mentaliteit bt'paald. bepaald.
IS. IS· Kagie 1983b: 198Jb: 17· [7.
16. I (j. Er ontstaat ontst~at em een pool PO(! / van werklozen dit· die niet gekwalifiet.'Crd gekwalificeerd zijn voor het (tegenwoordig
noodzakelijke) noodz~kclijk e) betere restaurantwerk. resTaur~llIwerk.
Een van Piekes Pit"kes ge.ïmerviewdell geïnterviewden stelde een
cursus voor die opleidt voor het Nederlandse Nederl~ndse bedrijfsleven, wanr want aan ~an de uitbreiding
van v~n het rcsraurantwczen restaurantwezen is duidelijk een eind gekomen. De twintigers komen nog
wel aan de slag. Die zijn sterk, vlug en bereid veel te slikken. Zij dit.' die ouder zijn dan 45
S
322

www.vijfeeuwenmigratie.nl
jaar, ZÜn zijn bnsloos. kansloos. Dus zouden die ,:ursuss"n cursussen zich moelen moeten richtm richten op de midckngrol'groep
van ]o 30 tOl tot 45jaar. 4S 17, 17. Het bn kan geen kwa3d kwaad erop te wijn'Jl wijzen dat dit voor Vl'e! veel (bag (laag opgeleide) Nederbndse
Nederlandse
midden­
ouders ongetwijfeld eveneens geldt.
t8. 18. Dit Dil was ahhans althans het eerste dll[ dat een delegatie van Nederlandse leerkrachten opviel die
de docentenkamers van scholen in Hongkong ~kong bezocht t- (GrocnCll (Groenen en bndsberger
Landsberger
1986: 83).
19. 19· Zie Groenen en Landsberger 1986: 8J. 83.
20. Pieke (1988: 89) wijst er in zijn snldie studie op d~t dat de ,lfw(:gmg afweging van Chinezen in de
Nl.-derlandse Nederlandse situatie zich met nanw name tOéSpitsl toespitst op d" de hoeveelheid werk die zij een kind
in het restaurant van de familie moctenlaten moeten verrichten. De Oe arbeid van hun kinderen
is immers gratis en vervult eell een cruciale functie binnen de strategie van het eigen
ondernemerschap. Vooral in tijden van economische economische crisis kalI kan het onderwijs van
her het kind dan in de knel komen. Zij die de minstl' minste resultaten behalen op school. school,
moeten het meeste in het n:str.lll Luo luo Manhu3 Manhua (1981: 423), 4.1.3), geciteerd in Benton en Vermeu­
Vcrmeu·
len (1987= (1987: IS). Ij). Zij vermelden vt'rmdden tevrns tevens de twee belangrijkste bel~ngrijkste christelijke organisaties
3ni s~ties
onder Chinezen, Chinezen. te weten de Overseas Christian Chrisrian Mission Missîon te Amsterdam en de
Stichting Evangelische Evangdische Zending onder de Chinezen Chinezt'1l in ill Europa te Rotterdam.
29. 29· Volgens Van Dale D.,lt (iie ie herziene hef'ZÎene druk, dmk. 1984: 1

www.vijfeeuwenmigratie.nl
door een UIS arts die in de Chinese gemeensch~p gemeenschap een goede naam heeft. Uit hel het onderzoek
bleek verder dat ruim 77 procent van d de .. geënquêteerdrn geënquêteerden (zijzelf ofhun familieleden)
voor het verkrijgen van medische hulp naar Hongkong of China is teruggeweest.
Als reden voor deze terugkeer werd vaak de taal genoemd. De ;l.ndere andere
lOek
redenen zouden bijna llllemaal allemaal zijn samen te vatten onder de Iloeml."r: noemer: meeT meer vertrou­
vérITO\jwen
ill in de medische hulp in her het land van herkomst (p. 17).
] 31. L Voor Chinezen zijn dat voedseldiëten diëten en genceskr;l.chtige geneeskrachtige kruiden. Uit onderzoek is
een zeer veelvuldig gebruik van Chinese. Chinese, hoofdzakelijk op kruiden gebaseetde, gebaseerde,
medicijnen geblekeu. gebleken. Bijna $j 85 procent van de geënquêteerdt:n geënquêteerden zei deu deze te gebruiken
(Vriezen 1985: 24).
]2. Vriezen (1985: J8) 28) over dit onderwerp: 'Het bestaan van verschillende geneeswijzen
mast naast e1bar elkaar doet denken aan de houding ten opzichte van rdjgie, religie, namelijk tolerantie
en toepasbaar indien nodig. Gebleken is dat religieuze genezers. genezers, rituelea, rituelen, Chinese
traditionele geneeskunst en wt'Sterse westerse geneeskunst aJle alle hun eigen referentiekader
hebben, maar dal dat deze niettemin op logische wijze gecombineerd worden en in
verschilJendt' verschillende stadia van de ziektt' ziekte beproefd. ..'
33. . Zie Vriezen (t985: (1985: 19-35), t9-35). die uitgebreid ingaat op de wrijfpunten tussen behandelaars,
behandeling en patii!llten patiënten en ook de oorzaken daarvan probeert aan te geven.
Jol.. 34. Door Nederlandse artsen voorgesehrcven voorgeschreven diëten, waarbij geen rekening is gehouden
met dit evenwicht. evenwicht, worden d dan ~ n ook door Chinese p~ticnten patiënten dikwijls niet nagevolgd
(Vriezen 1985: 25) 2$). .
)j. 35. Zie Khoe Soe Khiam 1951: 19j1: 26.
)I'i. 36. Pieke (1988: 43) wijst erop dat de socilile sociale structuur van overzeese Chinese gemeenschappen
uit een hiërarchie van groepen bestaat. bestaat, die elkaar als de ringen van een ui
omsluitcn, omsluiten, met het individu zelfin het middelpunt. De basis hit'rvan hiervan is de gebondenheid
die wordt gevoeld met de familie en de (oorspronkelijke) woonplaats. Hij wijSt wijst
er vervolgens op dat veel culturen dergelijke loyaliteiten op basis van verwantschap
vcrwantschdp
en streek van herkomst kelU1en. kennen. Typisch Chinees is de formele fonnelc groepsvorming. groepsvorming, die
tOt tot uitdrukking komt in de aanwezigheid van leiders en verenigingen die de leden
van grncpen groepen organiseren. org~niserc/l.
De org~nisacie organisatie op basis van deze loyaliteiten schijnt ook
verrassend vl.'rrassend flexibel te Ie zijn.
37. Aldus Chung Chwl-por Chun-por 1984: 9.
311. 38. Pieke Pit'ke (1988: 3 I) wijst wijSt erop dat het belangrijkste streven van Chinezen in Nederland Nederlalld
is het vergroten van de welstand en status van de familie fumilie en dadrmee daarmee van zichzelf. richzc.lf. De
kinderen maken van dat streven onderdeel uit en hun rol hierin is vierledig. . Ten
eerste helpen ze de ouders met zaken dk die contact met Nederlanders en ell Nederlandse
instanties betreffen. Ten tweede dragen dngen ze zr bij aan de familie-economie familiC'-ecollomie door, wan­
vJanneer
dat nodig is, mee te helpen in het restaurant. Ten derde verhogen ze ~e dr de status St3ruS
van de familie en verzekeren ze haar r van een toekomstig inkomen door goed te
presteren prt'Slt:ren op school. En ten teil vierde zijn ze ZI! de dr garantie voor VOO t hun ouders dat deze dC2e een
verzorgde en 'mooie' oude daghebbt'n hebben in de schoot van de familie. Het problematische
van deze houding, aldus Pieke, wordt pas duidelijk als we wc ons realiseren dat dit
alles wel dient te gebeuren terwijl l de kinderen kjnderen zich ondergeschikt blijven houden
aan de ouders en zij, op sociaal en cultureel eul niveau, niet nirt werkelijk wrrkdijk deel gaan ga~n uitma­
ultm:lken
van de Nederlandse Ncderbndse maatschappij.
39. In hun hlln onderzoek naar onder meer gemengd Chinees-Nederlandse huwelijken in
Amsterdam constateerden Vellinga en Wolters al in 1966 (p. 118) J 18) dat de denkbeelden
op dit punt duidelijk uiteenliepen uitetnliep.::n tussen de partners. parrners. Eén geïnterviewde Nederlandsevroulalldse
zei er r r het hel volgende volgrllde over: 'Tot eenjaar ofzeven verwent hij ze. Op Ncder­
hun
324

www.vijfeeuwenmigratie.nl
zevendejnr jaar moeten ze werken, leren, leren. lezen. Hijzelf HIjzrif stond toen tocn hij zes zeSJaaf jaar " was ..-as al lJ op
de rijstvelden, rijsrvddeu, dat dlt was wu dur daar heel ht'1.'1 gewoon.'
40. Dat deze dl.'ze situatie sirultie voor Voot kinderen kmderen van Vln de tweede {,,'!«de generatie geut""l"lne spanningen sp~nningcn oplevert, oplevert. constateert
ook Pieke Pit""ke (1988: (19S8: 3l). 32). Zij doorlopen hun schoolopleiding geheel of gedeelte­
gededtelijk
l:1n aan Nederlandse scholen schokn en hebben dlnrdoor daardoor dagelijks dagdijks contact t~ct
met Nederlan­
Nederbnders
en hun cultuur. Het resultaat resultalt is d~t dat in sommige sommIge gevallen gevlJlen een conflict ontstaat ontstalt
tussen tuSSC'll de eisen van Vlll de oudns ouders en die van VlUI de dC' samenleving waarin wa.uin de kinderen opgroeien.
Het meest frequent frequem rijzen conflicten over het moeten meewerken met'wC'rkC'll in het
rcstaur~nt. restaurant. Indien lndiC'll geconfronteerd met mC't de keuze kC'uze tussen ttJs~n het hel openhouden van "'In het
restaurant restlluflm en de vrijheid vrijhl!id van hun kinderen kiezen ouders meestal meC'Stal voor het eerste. eerstC'. De
kinderen kmderen worden dus niet onder alle aJlC' omstandigheden tot een rtn schoolcarrière $choo1carrière zet. Dat is én afhankelijk lfh;mkclijk van het econormsehe economische tij én van de behaalde behaaldl.' resultaten tot
aangezeI.
d~t dat moment. De kinderen met de beste resultaten zullen meer kansen bnsen krijgen dan
degenen die het minder goed doen: doen; die zullen eerder in het restaurant te werk
worden gesteld. gesreld.
41. . Pieke (1988: 40) merkt hierover op dat d~1 een in zijn ogen gunstig neveneffect van zo'n
maatregel m~3ltegd zou zijn lijn dat dl! het Chinezen van v~n de tweede generatie meer ruimte geeft om
zelf een definitie te ontwik.kelen ontwikkelen van v"n hun Chinees-zijn, ChUlees-zijn, wat WOl! hij als een un belangrijke belangrijk.e
voorwaarde voorw~arde beschouwt voor hun leven als 'Nederlandse Chinezen in Nederland'.
42. Dit is volgens Pieke (1988: (11)88: 40) ook de belangrijkste bdangrijkste reden voor de opkomst van het
Chineestalige onderwijs in Nederland. Ouders signaleren signllerC'n dat er iets iels mis is in de
relatie met hun kinderen, kinderen. maar wijten dit aan de invloed mvloed van de Nederlandse tuur, lUur, in plaats plnts van aan factoren f~ctoren die te IC maken mllken hebben met mei een moderne stedelijke:
omgeving in een geïndustrialiseerd g6I\dustri~liSC"C rd land in het hel algemeen. 111gemeen. Deze Dele invloeden doen zich
momenteel, hoewel op een C'en minder dramatische dTlllllatische manier, manier. ook in China zelf gelden,
zeker in Hongkong. Ook daar krijgen kinderen vandaag de dag modern mode:rn onderwijs, onderwijs.
worden ze le opgeleid voor beroepen die in het geheel gehed niet passen p~ssen in het economische

www.vijfeeuwenmigratie.nl
46. 10 In baar haar mede op een t:nqurrc enquête g~b:aseerd~ gebaseerde onderzMk onderzoek naar Chinezen en de Nederlandse
gezondht'idnorg gezondheidszorg merkt Vriezen Vnezen (1985: (198s: J8) 38) over del( deze onderwerpto onderwerpen op: 'Tegen
aori-

www.vijfeeuwenmigratie.nl
3· Zie Tuynman-Kret en Koopman 1984: 42.
4· 4. Zie Penninx 1988: 205-210.
5· Zie de Minderhedennora Minderhedennota (1983) en Penninx Pcnninx (19~8 (1988:: 49). 49), die zich onder meer baseert
bas~rt
op Jonker jonker e.a. c.a. (1973) en Kerkhoven (1976).
6. Wordt een geïnterviewde geciteerd uit Zeeland, Zeeland. dan is de uitspraak ontleend aan het
basismateriaal van Tuynman~Kretcll Tuynman-Kret en Wuertz. Wuert'Z.. Is de gdnterviewdc geïnterviewde llfkomsrig afkomstig uit een
andere provincie, provmcie, zoals in dit geval. geval, dan is het h"1 citaat ontleend Ol~tlcelld aan het basismateriaal
van Vln Tuynman-Kret en Koopman (zÎe (zie bijlage).
.
7. 7· Dit voorbeeld is zonder meer illustratief. Op bijna alle kampen wordt worde melding
gemaakt van voortdurende politiecontrole.
8. Bij een begrafenis begufenis of andere familiegebeurtenis mag men langer, soms veertien
dag':l1 dagen blijven staan. Kennissen moeten sneller weg.
9· Verslag Vmlag der Staatscommissie (1913:: 93).
10. Dit registratiesysteem, dat was ondergebracht bij het ministerie van VBIl Justitie, justitie. is in
1983, 198), met mei als argument privacy-overwegingen, op aandrang van de pSP psp vernietigd.
I!. 11. In 1909 t909 warent'r er 817 I 7 wagens, wagens. die werden werdell bewoond door 3984 personen, persouen, terwijl in
19302261 woonwagens woonw~gells met 10.795 bewoners werden werJeu geteld (Volkstellingen 1909 [909
en 1930).
12. Il. Daarvóór 'hadden de gemeenten. gemeenten, vanwege het ontbreken van een (.oen wettelijke regeling,
zoved zoveel mogelijk geprobeerd woonwagens woomv3gens te weren of althans na een kort
verblijf weer door tL' te sture11. sturen.
13· IJ. Ook Sijes e.a. , (1979: 135-14°) [35-140) vergeleken in hun boek Vervolging Vtrllo~'liug van lIau ;.;igemwrs zigeuners in ;'1
Nedultllld Nederland I940-I945 /940-1945 het woonwagenbeleid woollwagenbcleid van de DuÎtsers Duitsers met mer dat van nu en
vonden geen principieel verschil. wrschil. Deze aantijging stuitte op heftig verzet van de
zijde van het ministerie van CRM, ÇRM, dat in een persbericht (Vrij Nederland, 26 mei 1979)
zei deze vergelijking grievend gricvcnd te vinden voor parlement, p3rlement, rijks-, provinciale en
gemeentelijke overheden en allen die bij het woonwagenbeleid betrokken zijn geweest,
met name n.;lme voor diegenen die in de oorlog zélfhct zélfhet sJac;htoffer slachtoffer van V;1l vervolging
waren geweest.
14· L.A. van Doorn Doom 1940: 453-456, 469-472, 469-"472, 485-4S8, 485-488, 5°1-5°4. 50 1-504.
15· IS· Tussen 1941 en 1943 [943 werden diverse verzoeken van procureurs-generaal aan de
secretaris-generaal van het her ministerie van vall Justitie gericht om tot tOl eonCclltrJtie concentratie van Vlm
woonwagenbewoners woonw~geJlbewoncrs over te gaan (De Geei Goei 1984: 198.;: 44).
16. Van deze subcommissie maakte de al eerder genoemde L.A, L.A. van Doorn deel uit,
evenals ambtenaren van de vnschillcnde verschillende ministeries en vertegenwoordigers van
particuliere p3rtieuliere orgJnisJties organisaties en gemeenten.
17. 17· Dit Die punt heeft het overigens niet gehaald. De woonwagenwet van 1968 19ó8 bevat ge~1l geen
trekverbod, maar beperkt wel dl' de bewegingsvrijheid bew~gingsvrijheid van v:ln woonwagenbewoners Wool1wll.genocwone.rs [Ot tot
het absolute ~bsolule minimulll. minimum.
18. 111. De opdeaeht opdracht werd verleend door het ministerie van Maatschappelijk Werk op advies
van dc de werkgroep Woonwagenwerk. Woonw~genwerk. In deu deze w.:rkgroep werkgroep hadden vertegenwoordigers
van particuliere en kerkelijke organisatil$. organisaties, alsmede ambtenaren bten~ren van het ministerie
van Maatschappelijk M~atschappdijk Werk Zitting zitting Oeurgens Ueurgens 1987: 37-38), 37-38). Op dit KSKI-ondcrzoek
baseerde ].H.A. j. Wernink Wcmink zijn dissertatie W,,,,"wagcuUtJl!lIlItr Woonwagenbewoners. •. Sociologisch 0on­
11-
KSKI-onder­
dt'r

www.vijfeeuwenmigratie.nl
21. , Zie De Goei ly8.r 1984: 52.
22. Crul e.a. 1982: 22.
lJ. 23. Om het bcl.:id beleid een wetenschappelijke fundering te geven werd het KSKI benaderd om
een sot.i.ologisch sociologisch onderzoek te vcrrichten. verrichten. Er werden evenwel nauwelijks enquêtes
gehouden onder de leden van de groep zelf, alleen onder 'hen die door het dagelijks
werk de woonwagenbevolking woollwagenbevolking van nabij kennen' (De Goei 198+ 1984: 51). SI).
24. Een van de uitzonderingen hierop is her het kamp fJm IJmond. De woonwagenbewoners
daar zijl1 zijn zeer tevreden: 'De iuspraak inspraak was geweldig. We hebben e.r er zelf een hoop ~an aan
gedaan. Nu hebben ben we eindelijk wat wcwildell. we wilden. Volgens mij bm kan het niet beter. We
zijn cr er op alle punten bij betrokken gewt'Cst. geweest. Ik heb geluisterd en meegewerkt, want
ik wilde wetcn weten waar ik terechtkwam' (Crul e.a. 1982: 43).
25. Zie voor verdere verd

www.vijfeeuwenmigratie.nl
deze verschuiving verschuIVing in terminologie.' voor het eerst worden waargenomen: terwijl lerwijl in
het wetsontwerp nog sprake is 15 van v;ln 'kamp', 'kamp'. wordt in de uiteindelijke wet de term u~rm
'centrum' 'centmm' gebezigd (De Goei Goci 1984: 19,t~ :
55). Onder woonwagenbewoners zelf worden
overigens beide benamingen (nog) gehanteerd; geh:llllcerd; de voorkeur voor de ene dan d;Ul wel de
andere term verschilt \'erschilt per centrum.
33. H. Waar het gaar gaat om veranderingen verandc.'ringen in m de houding van woonwagenouders tegenover
het onderwijs aan hun kinderen, kinderen. is uit onderzoek gebleken dat, dar. hoewel het nut van
lager onderwijs tegenwoordig wel wordt ingezien, ingezien. de houding ten opzichte van het
voortgezet onderwijs nog steeds weinig wemig positief positirfis is (Timmermans 1984: ...; 37). 37)·
34. 1 .... Zie Bouwen Nelissen, Nelissen. Gevoelige Gl!votiige kwesties kUItstiet (1988: (1988; 57-76) 57-'76) voor een behandeling van de
verschillende 'reacties van migranten op het verschijnsel vc.'fsrhijnscl discriminatie.
discriminnie.
35 ]5.. Slechts SI«:hts 15 procent van de woonwagenbewoners werkte in 1978 19711 in loondienst (De
Voogd I979: 1979: 43)· 4]).
36. ]6. Crul e.a. 1982: 73. 7J.
37. 17. In I978 1978 leefde 80 procent procrnt van v;m de woonwagenbewoners woonwagenb('wollt'rs van een bijstandsuitkering
(De (Ot' Voogd I979: 1979: 57). j7).
38. 18. Zie Penninx 1988: 202. ;w.z.
39. ]9. Als A woonwagenbewoners het over 'wonen' \VOllCll' hebben, hrbben, dan wordt daar altijd mee mre
bedoeld: wonen in ecn een huis.
40. Tuynman-Kret m al1~ Kreren en Koopman (1984: (1984-: 229) 129) wijzen w1JUIl erop ...-rop dat woonwagenbewoners wool1w~g("nbcwone r s ook
uit angst voor gedwongen gedwongrn verplaatsing weleens eens (lijdelijk) (tijdelijk) hun toevlucht tOC"vlucht nemen nemL'Il tot
het ht-t wonen in een t-Cn huis.
.
. 41. Crul e.a. I982: 1982: 20.
4-l. 42. Hoewel HOC"wei vóór voor de Tweede Twt-Cde Wereldoorlog ook allerlei maatregelen nuatrt-gden werden wrrrlen genomen
om het h('t leven van woonwagenbewoners woonwagmbewonet\ te t(' reguleren, ligt ligr de breuk met het hel vrije vrijt
verleden voor de ouderelI ouderen !Och toch rond dir die tijd.
43. Dat zieh zich op woonwagenkampen ook heel hed wat ·burenruzic.'$' 'burenruzies' voordoen, wordt wel
a;lIlgestipr. aangestipt, maar niet op het moment dn dat men zijn mening over burgers fC"ll ten best(' beste
geeft.
44. 4-4-. In dit verband dient erop gewezen te worden dat dt'"ze deze houding te maken kan k~J1 hebben
met m('t het her feit t dal dat veel woonwagenmannen woonwagennunnen niet nirl meer handelen en vemen. venten. Vroeger Vroegrr
droegen vrouwen regrlmatig regelmatig hun steentje ~teel11Je bij. . Nu u hoeft dar dat nil'! niet m('cr. meer.
4-5. 45 . Niet Nict alleen door woonwagenbewoucrs, woonwagenbewoners, ook in de literatuur wordt regelmatig onderscheid
gemaakt tussen 'echte' woonwagenbewoners (ook wel wd 'reizigers' genoemd)
en burgers dit' die na de Tweede Wereldoorlog Wrreldoorlog in ttn een woonwagen zouden zijn
gun gaan wonen (uit woningnood of. of, zo wordt ook wel bewt'erd. beweerd, om criminele prak­
~
tijken uit te O(:[('nen). oefenen). Als we 111 in deu deze studie over burgers spreken, doden doelen we niet op
deze laatste Cltrgorie, categorie, maar op de burgers die 10 in huizen wonen.
,,6, 46. Van n de" Woestijne 1984: 6.
047. Het is de vraag in hoeverrt' hoeverre dit 'wegloophuwelijk' nog op grote schul schaal voorkomt.
Tuynman-Kret ynman~ K en Koopman (1984: (I984: 189) 1119) wijzen erop dat hrr het in Rotterdam in 1983 t98J
nog gangbaar was.
48. Schrover 1984: t984: 65.
49. Tuynman-Krrt Tuynman-Kret en Koopman (1984: (I984: 229) vermelden vc:rmdden nog rrn een tw~tal tweetal redenen: r('dellen: het is
goedkoper 0111 om in een wagen 11.' te wonen wonl"n en het is gemakkelijkrr gemakkelijker - althans voor ec.'ll een
woonwagenbewoner- - om aan een wagen Ie te komen dan aan een nuis. huis.
so. 50. Waarheid IVllllrlltid 1982: 1981.: 17-18.
S 51. I. Voor alle duiddijkheid: duidelijkheid: men iç is ht't het er niet over eens of de discnminatie discriminatie door burgers
nu wel of niet minder is geWOlden. geworden. Over de discriminatie door de overheid b"taat bestaat
329

www.vijfeeuwenmigratie.nl
geen verschil van mening: 'Maar we wc worden wordell wel altijd door hogerhand gediscrimineerd'
(geinterviewde (geïnterviewde uit Zeeland). .
52. jl. Als je huis Imu op wielen wie/nt staat, staal, documentaire 1984.
53 5j. . Van deze beschuldiging bc:schuJdigmg zijn overigens vooral zigeuners het slachtOffer slachtoffer geweest.
Door de overeenkomst in woonvorm is het her voor burgers waarschijnlijk niet steeds
mogelijk een onderscheid tussen beide bcide groepen te maken, waardoor de stereotypen
over de ene groep automatisch worden toegepast op de andere.
54. Er worden echter eveneens geluiden gehoord dat men op de- kleine centra centu sterker het
idee "heeft als individu behandeld te worden en minder als een van de vele woonwagenbewoners
(Tuynman-Kret en Koopman 1984: 195).
55. SS. Zie M. van Wanrooy (van het Landelijk Platform Pilitform van Woonwagenbewoners in
Amersfoort) in het artikel van Max M.1oX Paumen P.1oumen in de NRC /liRe van v~n 14 november 1987 en in
hctlPw het LPW informatieblad no. Ivan I decembetlllovember december/november 1987 J987 over deze incidenten.
56. j6. Voor de goede orde: de ondcno.eksge-gevens onderzoeksgegevens waar WUf wij ons in deze SlUdie studie op baseren
hebben betrekking op de periode vóór 1987. In april apriJ van datjnr jaar werd het woonwa­
Wilgenbewoners
echter mogelijk mogdijk gemukt gemaakt hun wagens en inboedel inboedd weer te verzekeren, verzckcren,
zij het met als voorwaarde dat dit onder toezicht van de gemeente zou plaatsvinden.
plaatsvmden.
57· 57. Crul e.a. 1982: 198.z: 55 'iS..
58. In het vorige hoofdstuk is overigens op het tegenovergestelde gewezen: er zijn :rijn
namelijk ook woonwagenbewoners die zeggen datzij vroeger, toen tocn zij meer contacten
onderhielden met burgers, veel meer last ondervonden ondcrvonden van discriminatie. Die Dit'
mensen ffit"llSen ervaren de relatie rd~tic met burgers tégenwoordigjuist als prettiger.
DEELIV. . TURKEN
I. 1. In Sadik Yemni, Yemni. De Ot ijz ij'uren eren snavel mailt! (1987)..
2 J. . Hierbij moet worden opgemerkt dat de situatie in werkelijkheid werkelijkhtld vaker omgekeerd omgekee.rd
is: Turkse vrouwen spreken slechter Nederlands dan hun man.
3· l. Zie het hoofdstuk over remigratie, remigratie. paragraaf 'De' ecnte eerste generatie'.
4. Voorlopige cijfer 1987, 1987. Statistisch Sl(lfistÎJch z.lllkIJock akboek I987: 1987: 66.
5. j. De leefsituatie lufiituat;e van Turken Turkt'! en til Marokkanen Maf/Jkk.wm in iu Nederland N,Jrrla"J I984, '984, deel:: 2: 21.
6. Turkse vrouw die met een Nederlander is getrouwd; getrouwd: ontleend aan u n het basismateriaal
van Ri~vanoglu-Bilgin e.a. (zie bijlage). bijb 7. Zie ook Van der Vleuten 198T 1987: 25-26. 2j-26.
8. Zie bijvoorbeeld de Twentsche T."'''ltsr'', Courant Cou,.au' van 31 november 1987.
9. Zie ook M M. . de Vries 198T 1987: I III-I!.l. I I-I 12.
10. Vrouw; ontleend aan nn het basismateriaal van RiFanoglu-Bilgin Ri,vanoglu-Bilgin e.a. e.:I.
I 11. I. Zie M. de Vries 1987, 1987. o.a. 204, 205. lOS.
12. Il. Ontleend aan het basismateriaal van Van Schelven (zie bijlage).
13 '].. Man; olllleend ontleend aan het basismateriaal basismatenaal van RiFanoglu-Bilgin Riivanoglu-Bilgin e.a.
14. Zie ook M M. . de Vries 1987: '9liT 88-90. 88""90.
15. IS , Roelandt en Veenman Veenmilll (1988: 72) tonen op grond van literatuuronderzoek aan dat
Turken hierin niet ofnauwe!ijk5 nauwelijks verschillen van Nederlandse ouders. Hierbij moet
overigcllS overigens wel worden opgemerkt dat uitsluitend de mening van Turkse Turhe ouders is
gepeild en er een verschil bestaat tussen wat men zegt en wat men doet. Zo heeft heefi
51~eh slechts t s een kwart van Viln d~ de Turkse ouders van de jongens die door Van Schelven zijn
ondervraagd cr er cbadwerkelijk daadwerkelijk iets voor vOQr over om zijn kinderen door te laten leren.
16. Zie ook Roelandt Roehndt en Veenman (1988: : 72). 7.2). M. de Vries (198T (1987: 77) constateert ronsmeert dat de
))0 33°

www.vijfeeuwenmigratie.nl
meest" meeste ouders hun dochta dochter wel tO(' toestaan su~n de middelbare school te bezoeken. Ook
Ri~ RiFanoglu-Bilgin v:moglu-Bilgin e.a. (1986: 54-57) laten llen zien dar dat wcliswaar weliswaar mindl'r minder mosjes meisjes dan
jongcns jongens voon voortgezet onderw':)s onderwijs volgen, mau maar dat dit niet m in alk alle gev;/,lIen gevallen komt komr doof'­ doordat
hun ouders hl11 hen hierin bclcmmerC'll. belemmeren. Voor dl' de volledigheid: in Turkije geldt cm een
du
algemene leerplicht voor kinderen tussen dc de 7l'ven zeven l'1l en twaalfjur jaar (P"ters (Peters 1982: 206).
17. Of dit in wl'rkcl werkelijkheid ijkhcid ook gebt·urt gebeurt, . is nog maar maat helemaal de vraag. De cijfers van
de ondl'rwijsdedname onderwijsdeelname in Turkije wijzen n~mclijk namelijk uit dat jongens veel vaker d~n dan
ml"isjes meisjes «'n een vervolgopleiding volgen. Zie bijvoorbeeld Vlug (1985: 23-24).
18. Ontleend aan het basismateriaal v:m van Ri~vanoglu-Bilgin ~v3n

www.vijfeeuwenmigratie.nl
weken daarna w,;im;i (7, 14 en 20 september) 5Cptember) verschillende felle reacties re~ctics op deze stellingname.
n 37. Zie ook Ri~vanoglu-Bilgin Ri~Yal1oglu-Bilgil1 e.a. c.a. (1986: 68).
Jli. 38. Er is al vaker op gewezen dat de doclslellingCJl doelstellingen van \';111 het 05TC OETC geen geell verband (meer) (mttr)
houden met een locn mogelijke remigratie, remigntle, maar m~~r veeleer veelect zijn gericht op ontplooiing van
allochtone kinderen kindercu in i/1 de Nederlandse maatschappij. m~atschapp Toch benadrukken de ouders, ouders.
juist met het oog op een mogelijke mogcJijke terugkeer, (etugkeer, voortdurend het belang van OETC. OI!l·C.
J9. 39. Ontleend aan het basismateriaal b.asismatcriul van vau De Vries.
040. Omll'Clld Ontleend aan het hel basismateriaal van V,IIl De Vries.
.
41. . p . De Hoop en ell Swennc Swenne (1988: (19811: 3). 33) .
42. In de Turksejongerenonderzoeken Turksejongcrenouderzoeken van Van Schelven en cn De Vries werd deze gefingeerde
naam, om redenen van privacy-bescherming, privaey-bescht'rming, gegeven gt'gcven aan een kleine stad in
het midden van Nederland.
43. . Een extreem en tragisch tngiseh voorbeeld voorbedd hiervan wordt gegeven gegevell in de Duitse documentairt;j,;n.'
'Warum habe ich ieh meine ffi\.'ine Tochter getörrt' getötet' (L983). (1983). In deze dcze film vertelt een Turkse
doeumen­
vader v~der hoe hoc zijn dochter, die samenleefde met ~n een Duitse jongen en cn weigerde deze te
trouwen, hem in ill de Turkse gemeenschap te schande maakte. Hijzelf raakte hierdoor hIerdoor
volkomen volkomrn geïsoleerd; grhol~rd; niet me! alleen in Duitsland, maar mau ook in Turkije, want de geruchten
verspreidden zich snel. Om aan a~n de enorme enormt' druk (roddel, economische rconomischc boycot boyrot
e.d.) van zijn zijll landgenoten J:lIldgenotrn te ontkomen, zag hij zich uiteindelijk genoodzaakt zijn ZÛn
dochter te vermoorden.
vermoordc.'ll.
44. Ontleend aan het basismateriaal van Ri~vanoglu-Bilgin Ri,vanoglu-Bîlgin e.a. C.a.
·u. 45. De Turkse meisjes uit het heconden.ock onderzoek van M. de dl' Vries Vties (1987) zeggen, op één rén na, m, 11et' nee
tegen een ~n huwelijk met een Nederlander. Drie van de zeventien hierover Inerover ondervraagde
Turkse wksemelsjcs meisjes in hetonderzock onderzoek Klassegenoten Kltlsstgmortll (Danze.a. I987b) 1987b) zeggen een
huwelijk met een Nederlander Nrderlander niet uit te sluiten. In ln het Turksegezinnen-ondenoek
gezinnen-onderzoek
van Ri~vanoglu Ri~v~noglu-Bilgin - e.a. (1986) geven p 32 ouders antwoord amwoord op de vraag naar hun hUil
mening memng over Qvrr een ecu gemengd huwelijk: j 5 zeggen uggen dat een dergelijk huwelijk voor hun
dochter dochtér tot de mogelijkheden behoort (2 daarvan stellen slelJrll wel wd bepaalde eisen eÎlien aan UI1 de
toekomstige tOekomstige echtgenoot); e

www.vijfeeuwenmigratie.nl
51. Ontleend;!.;!.n aan het basismateriaal van Van Schelven.
S2. 52. Ontleend uaan n het basismul'riul basismateriaal van Ri,vanoglu-6ilgin Ri~vanoglu-Bilgin c.a. e.a.
B. 53. OOntleend lldeend;un aan het basismateriul basismateriaal van Van Schelven.
54. 54· Zie ook M M. . de Vries (198T [44). 144), die hctZclrde hetzelfde zegt.
H. 55. OOntleend aan het basismateriaal van RÎ~vanoglu Ri~vanoglu-Bilgin - gin c.a. e.a.
56. Het IS is misschien goed er hier op te wijzen dat ook Nederlanders (nog steeds) niet
staan tejulchell juichen als hun kind een relatie met een Turk aangaat en dat zij op dit punt
wellicht niet vcel veel van Turken wverschillen.
r5chilkn.
"57. 57· Ontlecnd Ontleend aan het basismateriaal van Van Schelvçn. Schelven.
58. In hun rapport W"km Werken eu en ~"r8m zorgen constateren Bouwen Nelisscn Nelissen (1986: 14)) 143) dat
Turkse vrouwcn vrouwen cr er minder moeite mee hebben hun tJken taken binncm- binnens-en buitenshuis te
combiner{'l1 combineren dan NederiJndse Nederlandse C,'II en Marokk:unse Marokkaanse vrouwen. Zij werken meestal veertig
uur per weck week en drageJl dragen bovendien de volledige verantwoordelijkheid voor het
huishouden en de kinderen. Nederlandse vrouwen dauentegen daarentegen k1C'Zen kiezen vuk vaak voor
een deeltijdbaan (een keuze die Turkse vrouwen zich fin:allciecl financieel meestal niet kunnen
veroorloven), omdat zij bun hun rol als moeder C1\ en huisvrouw belangrijker vinden dan
wc die als werkn('cmstcr. werkneemster. Bouwen "11 Nclisscn Nelissen merken overigens ook op dat Nederlandse
mannen wel iets vaker dan hun buitenlandse seksegenoten de stOr- stof- or of theedoek Ier ter
hand nemen, maar dat vrouwen nog steeds het he! meeste werk verrichten en dat de
verantwoordelijkheid voor hel het hl\i huishouden lJd~'n in ieder geval bij hen hl'n berust (po (p. .p 41).
59. Eén Etn geïnterviewde Turkse man merkte overigens op lbt dat cr er ook eell een gunstige kant zit
aau aan het feit dat de Nederlandse vrouw vruuw de huishoudkas beheert: Wil dan kunnen mannen
het geld tenminste niet in het care café "crdnnken verdrinken of veq;okken, vergokken, zoals bij Turken wel
gebeurt (Ri~vanoglu-Bilgin Ri~\lalloglu-Bilgin e.a. 1986). .
60. Ontleend a:all aan het basismateriaal b:asi!tmateriaal \'an van Van Schelven.
61. De mccste meeste Turkse jongens geven te kennen wt dat zij toch het hl't liefst met ttIl een maagd in
het huwelijk treden. Dat betekem betekent d~t dat zij met een l'Cn Turkse zullen !touwen, trouwen, want een
Nederlandse maagd is in hun ogen een contradicuo contradictio in terminis. Ohoals Of zoals een Turkse T jongen het verwoordde: \lC"fwoordde: 'In Nederland zijn cr er geen echte meisjes; meisjes: het zijn vrouwen, vrouwen.
gebruikte' (onderzoek Van Schelven).
62. 6:. Zie ook M. de Vries (1987: 150-158).
63. 6]. In het onderzoek van Van Schelven zeggen l:eggen I 11 I van de 15 IS ongehuwde jongens dat zij
een relatie met c('n een Nederlands meisje hebben h eb~n (gehad).
64. Ontleend aan het h"t basismateriaal basismatenaal van De Vries.
65. Zie ook het onderzoek van Sieval Sie\la1 naar T1:aar de houding van Turkse T vrouwen tegenover
anticonceptie

www.vijfeeuwenmigratie.nl
71,. 72. Zie voor een uitgebn:ide uitgebreide analyse van dit fenomeen ft'nomeen M M. . de Vries 1987.
73. 7j. Ontleend aan un hef het basismateriaal van RiFanoglu-Bligin Ri~vanoglu ·BJjgin e.a.
74. H. Ontleend aan het bet basismateriaal van Van Schelven.
75. 75· Zie ook M. de Vries (19117: (198T II3, lIJ. II4). 114).
76. Ontleend aan het basISmateriaal basismateriaal van Ri§vanoglu-Bilgin RI$vaJloglu·Bilgin e.a.
77. De Turkse vrouwen en meisjes in het onderzoek van M. de Vries wijzen er ov('ngens
op dat d(' de omgang tussen tusscn Turken in Turkije veel hartdijker hartelijker en gezelliger gezdliger is dan
die tussen Turken in Nederland. Zij verklaren dit door erop te wijzen dat de migranten
hier uit verschillende streken in Turkije komen en daardoor andere gewoonten
overi­
heblx-n, hebben, die een goede relatie rd:ttie nogal eens in de weg w('g staan (1987: 93-98).
78. Het aspect van de ollbegrensde onbegrensde gastvrijheid. gastvrijheid, dat wil zeggen iu in tijd (Turken nemen
altijd de tijd voor hun hUil bezoek, hoe h~ lang het ook blijft), in ruimte (het hele huis staat mat
ter beschikking van het bezoek; bezoek: crn een bezoeker kan rustig in de keuken k('uKcn iets it·ts te: eten
halen hillen als l Is hij trek trC'k heeft) en in de hoeveelheid voedsel (voor gasten zal zill men altijd
zoveel mogelijk gerechten op tafel zetten). zetten), werd verschillende: malen benadrukt. In
Turkije loopt de gastvrijheid onder invloed LIlv\ocd van de economische recessie en de
dilannC

www.vijfeeuwenmigratie.nl
van bestaand best':land materiaal, m:neri:l.al, dat niel niet speciaal- - hoewel hO('wd het onderwerp wel vaak va~ k aan de
orde kwam kw~m - op de arbeidsmarkt betrdtking betrekking had. Onze (olleg'" collega Frank .auijs, Buijs, die
momenteel bezig be-zig is met een ondenoek onderzoek onder Turbejongens Turkse en hen expliciet heeft heen
gevrugd gevraagd naar hun ideeën over NederlandS(' Nederlandse werkgevers en collega's, colleg", constateert constatttft
evenwel hetzelfde (mondelinge mededeling).
mededrling).
95. Ook Buijs vertelde ous ons dat tijdens zijn interviews regelmatig wordt opge[nerkt; opgemerkt:
'Let '~t wel. wel, ik heb het over dir die ene werkgever wrrkgever en ik wil daarmrt daarmee niet zeggen dat alle
Nederlandse werkgevers zo ZQ zijn.'
96. Ontleend aan genoemd gellOO11d onderzoek van Buijs. BmJ5.
97- 97. Zie Chorus, De Nederlander Ntdtrhmdrr uilt?'IUk uiterlijk til en ;'Ulrr/ijk innerlijk (l96j). (1965).
98. . Ontleend aan het basismateriaal b3sism a tc r ia~1 van Van Schel\'e'n. Schelven.
99. Zie ook RiFanoglu-Bilgin Ri$v3.noglu ~ e e.a. .... 1986: 128 t:n en M . de' Vries 1987: 12j, 125, 129, 1l9. 130. lJO.
100. Ri~vanoglu-Bilgin Riivanoglu-Bilgin c.a. e.a. 1986: 124.
101. Ontleend OI1tleend aan het buÎsmaterÎaal basismateriaal van V21\ Ri~vanoglu-Bilgin Ri~vanoglu-Bîlgin e.a.
102. Zie ook Vermeulen Vtrmeulcn 1984: 147.
103 10J. . De DI' situatie si/IIII/ir vangeremigreerde vtm gtrtmi.'l,urde Tllrksf Turksejongeren jongtrrll (1987: 18), ] De Dc Hoop en Swenne (1988: (f988:
70) en Eigen Eigtll "lIard haard is iJ goud waard? JjJa/lfd? (1987: 16).
104. Zie ook: de paragraaf paugnaf 'Het Nederlandse onderwijs en Turkse kinderen'.
105 10j. . Zie De Dt lima/llt situatue vangeremigreerde lIall grrtmigretrdf Turku Turksejongeren jOl/gUttr (1987: 17) en De Hoop en Swenne
(1988: 67).
.
106. Zie Waarom W

www.vijfeeuwenmigratie.nl
houding van \';In de individuele indIviduele leraar dan met eventuele regels voor geremigreerden
gcremigreerden
binnen het Turkse onderwijssysteem.
onderwljssyslcem.
I 111 I I ., Voor het volgen van universitair universiuir onderwijs in Turkije moet een toelatingsexamen
worden afgelegd. Aan de hand van het aantal behaalde punten wordt vervolgens
bepaald wat iemand mag studeren. Door de beperkte toelating toelning en het grote aantal .u.nul
gegadigden vallen velen vekn af. In ln 1983- 198j-19841984 werden er van de Je circa 600.000 aspirantstudenten
slechts 70.000 (11,6 1,6 procent) op de universiteiten toegelaten. toegelaten, Er zijn veel
commerciële comrnercit'le (dus prijzige) cursussen curSUSien om aankomende studenten op het centrale centnle
toelatingsexamen tocbtingscxamen voor te re bereiden. Zie Handboek Hmrd/Jock remigratie rI'IuigflllÎt (I98T (1987: 7.48).
I [12. Dit gold ook al in lIJ Nederland, waar wnr Turkse meisjes zich z.ich evenmin evenmjn al te vrij konden
gedragen. Sommigen ervaren derhalve niet zoveel verschil, anderen vinden het in
Turkije veel strenger. Uiteraard Uiteraud is datmedeafh.mkdijk afhankelijk van desueek. streek, desud stad ofhet ofhel
dorp waar zij in Turkije terechtkomen.
113. J. Bookelman Bookdman en Creussen 1986: 87. 87,
II4. I r4. Zie ook Santing (1911T (1987: 90) go). .
II5. 1 r De lezer kzer dient hierbij wel te bedenken dat in rn de grote steden Sleden uiteraard meer voorzieningen
zijn en - :llthaus althans in de moderne wijken - meer bewegingsvrijheid bewegtngsvrijheid voor
meisjes. meIsJes.
116. Zie onder meer De Hoop en t11 Swenm' Swenne (1988:: 55) S5) en Eigen E;gttlllllllrá haard is irgouJ goud waard? Ut/frml? (1987:
17).
117. Hierin wijken ze overigl'ns overigens nauwelijks af ~f van Turkse meisjes in Nederland. Zie
Brassé BrassE 1985: 59-'78 59-78. .
II8. 118. Dit Dil is in tegenspraak Icgenspralk met wat M M. . de Vries (1987: 167) te horen kreeg krttg van \';In Turkse'
meisjes meisJcs in Nederland. Ne'derland. Die zeiden ze-iden namelijk dat dal men in de Sleden steden in Turkije volgens
de laatste blitste mode gekleed gaat.
II9. 11 Zie De Hoop l'n en Swenne 1988: [988: 36-37. ]6-J7.
120. Het Hel Vrije Vrijt Volk, 12 september 1987.
121. . Het is de vraag vra:lg in hoeverre nocve'rre de.1'urkse. Turkse pers peTS een rol heeft gespeeld bij deze beeldvormingover
het Westen. Volgens de turkoloog rurkoloog D. Koopman, Koopman. die momenteel onderzoek
verricht naar ruar di. dit onderwerp. onderwerp, wordt de westerse wereld regelmatig als uiterst
verdorven afgeschilderd.
122. Waarom W

www.vijfeeuwenmigratie.nl
BIJLAGE
Zoals aan ~all het begin begiu van deze studie slUd;e werd vermeld, is IS in dit onderzoek gebruik gemaakt gemaftijd van 6 (j tot tOt ruim 70 jaar.
Werkwijze: We-rkwijze: met de- informanten infonmme-n zijn in de perioden oktober 1982, 1982. januari j."lonu."Iori 1983, 1983. en
februari rebruari tot en met juni 1984 ... informele gesprekken gevoerd (gemiddelde duur 3 à 4 ... uur).
Voorts Voon s vond langdurige participerende puticiperende observatie plaats. pluts.
Onderzoeker: F. Siwabessy. Siwabe-ssy.
Thema: het gemengde huwelijk. huweJijk. Onderzoek afgesloten. afgeslott'n. Rapportage wordt verwacht.
Onderzochte groep: 30 ]0 Molukkers, kers, onder wie verschillende echtparen, echtparen. in Culemborg.
Werkwijze: open interviews, intervieWl, gevoerd in 1982 19~:l en 1983. 198J. Voorts vond langdurige participerende
observatie plaats.
pl~~ls.
337

www.vijfeeuwenmigratie.nl
Ooderzod;c-r: Onderzoeker: G. Mout.
The.ma: Thema: relatie. Molukse cultuur en de wijze wij~ van Molukse sportbeoefening sport~oeferilllg en -organisatietit.
Dit onder.wek onderzoek he-eft!Ot heeft tot ('("IJ een proefschrift prodschrift geleid, getiteld MaluJm Maluku Muda MIldIJ otldrntJtg. onderweg. Eigen Eigetl
-Qrgani~­
cultuur CU/WUT etl en minderhtidspositit minderheidspositie bij ft" een Mallllm Molukse sportvereniging sporlllNtfligiug (1986).
' Onderzochte groep: tiennllen tientallen Molukse betrokkenen bij de Barneveldse- voetbalclub
Maluku Muda, door middel van (spontane) ge-sprekjC"S gesprekjes e-11 en (langdurige) interviews.
...... Werkwijze: wijle: een lC"eronderlock leeronderzoek in 1973-1974, [973-1974, participerende obsen'atie observatie van septe.mber september
1974 tot september 1975 5 en van oktober 1977 tot eind 1978, waaraan tot medio 1981 1 nog
het een en ander is toegevoegd. Twee ordners met (vcld)aantekeningell (veld)aantekeningen en verslagen van
de interviews zijn tijdelijk afgestaan voor het beeldvormingsonderzotk.
beeldvormingsonderzoek.
Onderzoekster: Onderzoeksl('r: M M. . Tuynman-Kret.
Thema: de woonsituatie. woonsituatie, het woonbeleid woonbdeid en de woonervaringen en -wensen van Molukkers.
Het onderzoek is afgesloten en heeft gere.sulteerd geresulteerd in het rapport De lli !tuiJlitSliug$silutJlit
van Ilall Molukkers Molllkkm jll in Nederland Neder/Olld (1985).
Onderzochte groep: 50 Molukkers Molukktrs in de ge-mcenten gemeenten Zwolle, Nijverdal Nijverd~l en Moordrecht,
huisvestingssituatie
en 25 vertegenwoordigers v~n van 10 Molukkergemeenten.
Molukkergemeenlen.
Werkwijze: schriftelijke enqué"te enquête in 57 Molukkergemeenten. Interviews met "Venegenwoordigrrs
van ra 10 van v;m dt.ozc deze gemeenten over de. achtergronden van het beleid. Casestudies
in 3 Molukkergemeenten, Molukkergemeellten, met als doel te aehtC'Jhalcn achterhalen hoe hO( de Molukkers hun
woonsituatie eryarcn ervaren en wat hun problemen problenu:n en wensen vertegenwoordigers
zijn.
CKlN15ZEN
CIDNEZEN
Onderzocker: Onderzoeker: F.N. Pieke, met als coördtn;ltor coördinator E.B. Vermeer.
Thema: de positie van Chinum Chinezen in Nederland. De resultaten rbultaten ervan zijn vastgelegd V2stge1egd in het her
rapport nppon De Dr positie posilit van dt de Clliueun Chinezen 111 in Nederland N~lltrlalld (1988), (1988). verspreid door het Documentatiecentrum
voor het Huidige Chin:! China van het hel Sinologisch Instituut van de d!': Rijksuniversiteit
Leiden.
Rijksulllversitelt
Onderzochte gn;!ep: groep: 14 '-4 sociaal werkers r kcr~ die veel ved erv,uing ervaring hebben met Chinezen en Chinesnes!':
leiders. Daarnaast lijn zijn 441!':den leden van v:m 25 aj Chinese huishoudens geinterviewd.
geïnterviewd.
Chl­
Werkwijze: We.'rkwijze-: het kwalitatieve gedeelte.' van het onderzoek is gebaseerd op interviews.
Daarnaast D.urnaast is, is. met assistentie van verschillende terzake trrzake kundige onderzoektn. onderzoekers, f'en een ustal zestal
deelondenoekingen deelonderzoekingen ged,un gedaan naar de demografische dcmog r ~fische siruatie situatie van Chinezen, hun positie in
de horeca, hOfec:J. de werkloosheid, schoolloopbanen. schoolloopbanen, CITO-toetsscoru CITo-toetsscores e-n en huisvesting huisv~"ting van Vln Chi­
ehj..
nezen.
WOONW WOQNWACENBEWONERS
AGENBEWONERS
Onderzoekers: M. Tuynman-Kret en F. Koopman.
Thema: evaluatie van het sinds 1977 '977 door de overheid gevoerde kleine renrn-be.Jeid. centra-beleid. De
resultaten van Vln het onderzoek :zijn vastgelegd in het r.lppOrt rapport Woonwagenbewoners lVooliwagtllbelllolltrS weer ,,'eN'
verplaatst. l'I~rplotJtst. Het H ~t klein€' kleine crutra·beltid centra-beleid ;11 in de praktijk Ilrak/ijlt (1984).
Onderzochte groep: het onderzoek werd uitgevoerd ODder onder de drie direct betrokken
partijen: woonwagenbewoners woonwagrnbewonen (210). (2ra), beleidsvoerders (103) en omwonenden (152).
Werkwijze: het onderzoek werd we-rd uitgevoerd in de periodt periode april 1982 tot en met februari
1984, waarbij de onderzoekers "Zich zich richtten op de gebieden Venlo, Venlo. IJmond, IJmond. West
JJ8

www.vijfeeuwenmigratie.nl
Noord-Brabant, Noord-Drabant, Zwolle en Rotterdam. Woonwagenbewoners ....'

www.vijfeeuwenmigratie.nl
Onderzoekster: Onderlockster: M. de Vries.
Thema: de oriénutÎe oriëntatie van ~l Turkse Turk.se jonge vrouwen. Het onderzoek. is ;afgesloten en de
resultaten ervan zijn vastgelegd in Ogen o.~CII in je jf rug. ,.u~!? Turkse TurJm meisjes mfisjc$ en ftl jrmgf jonge vrouwen vrouw", in i"
Nederland Nfderll1 ud (1987). (19S7).
Onderzochte groep: 25 lj Turkse vrouwen en meisjes in de. leeftijd van 16 tot 25 Jaar. jaar.
Onder hen bevonden zich zowel scholieres, scholieres. studentes en (al dan niet gehuwde) gchuwde) werkenden
of werkzoekenden als full-time huisvrouwen.
Werkwijze: de gegevens werden verzameld verumdd tussenjanuari 1984 en maart 1985. 198j. Afgezien MgezlCl\
van allerlei informele i.nformde comaCtel1 contacten is met ieder van de informantes gemiddeld ruim 71 uur
gesproken. ge'5proken. In totaal tOt

www.vijfeeuwenmigratie.nl
LITERATUUR
Ambonezen Amboll~ztn in bi Nederland NtJrr!o"d (1959). Rapport van IIDII de dl' commissie lDllimmit ingesteld urgesltld bij besluit Ms/uit van llnn de dl' minister minisUf
van I'/lll Maatschappelijk M/Jotsrlrapptlijk Werk, Wtrll, d.d. à.tI 24 sf'l'umbrr september 1957. '957. 's-Gravenhage: 's-Crll\'cll.lugc: Staatsdrukkerij- Sta:usdnlkkerij~ en
uitgevers uitgcycrsbWrijf bedrijf.
Amersfoort, Amersfoort. ].M.M. j.M.M. van (1971) De Dl' sociale Jooalt positie pOS./I' 11011 var/ de dl' Molukkers Mall/kl/trs in rn Nederland. Ntr/N'/or,J. 's­ '5-
Gravenhage: Gravenhagc: Staatsuitgeverij.
Sta;lIsuitgeverij.
Amersfoort, ].M.M. j.M.M. van (1974) Immigratie fmmigrorlt en (tI minderheidsvorming. miu,ltrlidd!vorming. Een elI! ilIralyit analyse van ".." de
Nedtrlo/ldstsiwa"t' Nederlandse situatie I945-I973. f94J-/97J, Alphen aan den Rijn: Samsom.
Baker, V.]. V.J. (1983)( Wooden Wooi/eu shoes sllots and o"d baseball mUf/Mil bats. blm. A study smdl' of oJ sociocultural sociQcullllrill integration illleSrfllio,1 of oJ
Americans AmtricallJ;1/ in The J'hr Hague. Hag/lt. Leiden.
Bartels, Bands, Dieter Dierer ([986) (1986) Can C .. n the train min ever be bc slOppcd stopped again? Developments Dc\'c1opmcms in the Ihe Moluccan
community in the Netherbnds Netherlands before bdore and afler ter the thc hijackings. Indorlfsia, lllt/outs;a, no. 41
(april) p. 23-45. 2]-.U .
Benton, Senten. Gregor & Hans Vermeulen Vermeulcn (red.) (1987) De Ot Chil/t.:trl. Chinezen. Muiderberg: Muiderbe;rg: Coutinho. Coutlllho.
Berg, Harry van den & Peter Peler Reinsch Reinsdi (198J) (1983) Racisme Rarismt in i" srlloo/botktll. schoolboeken. Hetgladde Htf gladdt ijs van/Ilf
het
UltSttrs westers gelijk. ft/ijk. Amsterdam: SUA.
Bijl, Bijl. E.J. (198S) (1985) Woomvagtllbelrid Woonwagenbeleid til en waouwagtlll'rlluw. woonwagenvrouw. Het Htl Uloor1!lIagttlbt/dd;1I woonwagenbeleid in Nederland Neder/alld
gedurmde gedurende dt de periode ptrioJr 1900-I984: 1900-1984' gev41/gell gevolgen VUil var/ hrl het overheidsbeleid Iwrrhtrdsbtlfid I'II0r voor dt de positie posWt IIUII van dt de
UlllolUvogrllllnullv. woonwagen vrouw. Rijswijk: Ministerie Minister;\! van \'an wvc, Hoofdafdeling Documentatie en
Bibliotheek, Bibliotheek. Afdeling literatuuronderzoek (wvc-literatuurrapport teratuurrappon 28). 111).
Bijl, Bijl. E.]. E.J. (1986) Molukse Mo/ubt bejaarden b,jlUWlcu i/1 ju dt dejaren jartn ,ufluig. tachtig. De problematiek pl'oblrtflariek van VIIII de IIt ouder wordende wordend!'
mens ,Hens ill in dt de Molubtgtmee,u(/,ap Molukse gemeenschap als ib, één vlm van dl' de out/su oudste tll/isclle etnische groept" groepen in ill Nrdrrll11111 Nederland sil/ds sinds de
Twudt Tweede lVereld,;wr/og. Wereldoorlog. Rijswijk: Ministerie "all van wvc (wvc-liteuluurnpport (wvc-literatuurrapport 33). Hl.
Bookelman, Bookdman. R. & R. n. Creusscll Creussen (1986) Erlkele Et/kelt rtiJ reis Turkije. Tw-kfJt. Een Etll vtrsla,~ verslag ovtr over dr de remigratie rtmigrar;t I'a/I van
Turkse TI/rb" V'OIlI4'tll. vrouwen. Doctoraalscriptie culturele antropologie Rijksuniversiteit Utrecht.
Boon, Martin & Gerjo Kok (19/l.4) (1984) De mociz.lIne moeizame strijd tegen vooroordelen. vooroordd~n. Intermediair ll/lmlltdlllir
20, 20. J7 37 (14 september) p. 25-27.
Boukema, Boukema. Dick, Du:k, Maaike Hajef Hajer c.a. e.a. (red.) (191IS) (1985) Wij"/lebbffl hebben MollJkst Molukse killnerl'll kinderen op school. sclwol.
Een Et/I lumdrtikiu9 handreiking voor d( de Ittrkrarht. leerkracht. Hoevelaken: Christelijk Pedagogisch Studiecentrum.
Bouw. Bouw, C~rolicn Carolien B: & Caricn Carien Nelisscn Nelissen (1986) Werktou Werken ~/J en zorgen. zorgtIl, E~u Een vergelijkend IItrgrlijketrd olldtr::otk onderzoek
'lII"r naar dr de QrbtiJsvJlarillgell arbeidservaringen Ildll van Turbe, Turkse, MllrQkknamr Marokkaanse til en Ntdtr/dlldjt Nederlandse IlrOI/UlfII. vrouwen. Den Haag:
Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.
Bouw, Carolicil Carolien & Carien Ndisscn Nelissen (1988) Gtvotligt Gevoelige kwtstitJ. kwesties. Ervaringen Errlarillgm 11/111 van migr/llJ/t/1 migranten
/I,tl met diJln·mIllQlir. discriminatie. Rijksuniversiteit Rijksuni"Cfiitelt Leiden, Ll'iden. CelUrum Centrum voor Ond~n:oek Onderzoek van Maatschappelijke
Tegenstellingen (cO.\IT-llIlg1V'" (coMT-uitgave 26).
.
Brassé, Brusé. Paul (1985)Jonge JOlijt ",isr,mftll migranten NI en 1111/1 hun vrijt vrije tijd. Hrt Het sporl- sport- til en vriJtlijdsged,,,g vrijetijdsgedrag V/ll/ van JOllgt jonge
34 1

www.vijfeeuwenmigratie.nl
T'ITkm Turken til en MarokkmItIl Marokkanen in EiNd/'OVftl Eindhoven til en Dordrecht. Dcm/red'l. Universiteit UnIVersiteit van VlD Amsterdam, AmsterdJm, stituut voor Socille Sociale Geografie (Publikatie I5). IS).
Brouwer, MUIen Marten (/986) (1986) Nation

www.vijfeeuwenmigratie.nl
Duijker, Ouijker, H.C.]. H.C.). & N.H. frijda Frijda (1960) National Nariolttll character rI/anma and "a/hl,,,,1 national stereotypes. s/ut o/ypes. A trend
UpOrl report prepared prtpurtd Jor for tilt the International JII/erna/jonal Union of oJ Scientific S,iemifir Psychology. Psycl!o{ogy. Amsterdam. .
Ehrlich, Howard]. HOw.trd J. (1973) Til The t lIXi/J1 social psychology ps)'tlI/Jlogy of oJ prejudice. prtJIIJ,(t. A systematic sysltma/ir /lrrart/ical theoretical review rt.VÎtUl
a"J and propositional praposi/iollnl ;,lIIfnmry inventory of oJ ,h(' the American Amtrira/r socilll social psychological psydwlogicoll SII/d}' study oJ prejudice. prtj,wiet. New Nl"W
York:John York:Jolm Wiley. Wilry.
Eigen Eigm haard is goud waard? U/"ard? (1987) Project Projttl remigratie wlugr"rrt TI/rkst Turksejongeren: JOl/gtU It: verslag ,'eN/ug orji!l1tl1l{trtis oriëntatiereis naar /Illar
Turkije Turkijr in ill Je de periode ptriode 18 I,~ juli-j uli-2] 23 augustus auguSlus 1987. Zwolle: Provinciale Remigratiecommissisir
Overijssel. Ovrrijssel.
Elich, JH. ].H. (1987) Aan Aall dt de ('/lr ene kant, kalll, amr aan de rit andere /lll/leu kant. ka/ll. De Or tllligrmjr em igratie va" van Nederlanders Ntdrrlmult rs naar /Iaaf
Remigr.uie

www.vijfeeuwenmigratie.nl
Heerikhuizen, Heerikhmun, Bart van (1980) Sooologen Sociologen 111 in de jaren dertig ell en veertig v«mg over hel het Ntdtrlandse
volkskarakIer volkskarakter. . AmJurdauu Amsterdams Soci%lisch Sociologisch Tijdschrift ijdschrifr 4. 4, p. 6.$3-676. 643-676.
Neder­
Hendrik, Hendrik. H.K. (197S) Ambonezen ttlllbo"e .. uII ,." in Ntdn/ll"d. Nederland. Vreemden, Vrwndtll, nuwr maar geen gttn vreemdelingen. Ilrttmdt/ingm. Scriptie
De Horst, Horst. Driebergen.
Drieberge-n.
Heus, X~ndra Xandra de &.& Deniz Ince Inee (1986) Ttrllg Terug Il(/(/r naar 'huis '/ruis elJ en h(//Ird'. haard'. Verslag Vmlilg VIlII van hel het ollderzoek onderzoek
gedllllIl gedaan OIIJU onder Tllrks Turkse ~ remigranten rt'migramm 111 in Konya f(11J1Yil ren Il omgevillg. omgeving. Doctoraalscriptie DoclOraalscripne Universiteit
Umversiteit
v:ln van Amsterdam. . Blokker.
Hoek, Hoek. A. van der (1981) (1987) De lsl/lJflitju Islamitische lre Molukse Malukse gemeenschap gemttl!1clwp til en haar leider leldj'( Imam Jmllm Achmad A.tllmlld
TOIl. Tan. Doctoraalscriptie Rijsuniversiteit Leiden.
Hoetink, Hoelink, H. (1'}62) (1962) De lligtSplettll gespleten 5Ilmtlr/tll;/lg samenleving ill in het lIer Cilribistll Caribisch gebied. Bijdrage Bijdrilgt la' tot de dt sociologie socill/ogit
der dtr rasrelaties rasreilltirs in ill gesegmenteerde gtugmemurdt maatschappijen. maa/SClrappijell. Assen: Van Gorcum.
Hofstede, G«rt Geert (1987) Gevolgen Gello/gell van /'/111 het Nederlanderschap. NeJer/andcrscilap. Gezondheid, GrzolldlwiJ, recht en ril fCOllcml;r. economie.
Rede uitgesproken bij de aanvaarding van het hoogleraarschap hooglcranschap in de Vergelijkende
Vcrgdijkt'l1de
Cultuurstudies van Organisaties en van het bijzonder hoogleraarschap in het bet Internationaal
Management Managt'ment aan de Rijksuniversiteit Limburg, Faculteit de-r der Sociale Weten­
We-tell­
lntenurionaaschappenschappen.
op vrijdag IS 15 mei 1987.
Hollander, A. N N.]. .]. den (1946) Het Nrl andere IlIIdttt volk. 110I k.. Een En, verkenning IItfkemrillg van 11.:1" groepsoordeel grotpsoofdulm en beeld. Rede uitgesproken bij dt' de aanvaarding van het ambt van hoogleraar hooglenar aan un de
groepsbreid.
Universiteit Universileit van van Amsterdam AmSlerdam op 20 lO mei 1946. Leiden: Sijthoff.
Hoop, Tine de & Marja Marj3 Swenne (1988) Remigratie. Rtmigrarit. Verslag Vml/lg van lIa" een tal leifwereldonderzoek
Irifwt rddonduzoek
onder ollder geremigrurdt geremigreerde Turkse jongt1nJ. jongeren. Den Haag: Regionaal RçgÎol1aal Centrum Cemmm Buitenlanders
Zuid-Holland West.
Horsten, Hans (1987) Woonwagenbewoners: WoonwlIgmbewoners: wrakkenplan wu.k.kcnplan maakt autoslopers auroslopcrs brodeloos.
de dt Volkskrant, VolkJkro/lf, .:6 26 november.
Ilovembct.
Inspraakorgaan lmprallkorglllln Welzijn IVt/zUn Molukkers, Molukkm, aflevering afle-vering 1981, 198/, 1983, 1984, 1984. 1985: Interviews.
Inspraakorgaan Jllspraakorgilillr Welzijn lVehijrr Molukkers, Mo/ukkers, aflevering aflevermg 1981, 1. 1983, 1984, 1985: Voorlichting.
Voorlichling.
Inspraakorgaan JllSprQaJwrg/lll'1 Welzijn lVel::ijli Molukkers, Mo/tlkkm, aflevering 1983, 1984, ' 9ij4, 1985: Cultuur.
Inspraakorgaan lllspraakurgllall Welzijn IJle/zijn Molukkers, MO/llkkers. aflevering 1986: Molukse: vrouwen.
Janssen, jarlSSen, L. en]. enJ. Creusen C (1986) De Chinezen Ch,nezen komen hier hief niet schatje, echt ('cbt niet. nie-t. Stimulanlum
4, no. 6, p. 7-11.
SlimH­
Jansz, jansz, Jeroen (1986) Etnocentrisme en discriminatie. In: Politieke PIIU,jtk.e psychologie. psycho/cgit. Inleiding TII/eiding en
overzicht. a ller~id,l. Alphen aan den deo Rijn/Brussel: Brusstl: Samsom, Samsam, p. 41-47.
4 h~ Jager, jager, H . de & A.L. Mok l:. (1983) Grondbeginselen Cromlbtgllut/nr der sociologie. socio/ugit:. Gezichtspunten CtziclllrpUliu/J en "" pen. peil. Achtste herziene hçrzitne druk. dntk. Leiden/Antwerpen: Antwt'rpen: Stenfert Stenfc.rt Kroese. Kroest'.
begrip­
Jeurgens, )eurgells, Charles (1987) 40jaar, I946-I986, /946-1986, landelijk IlIIlde/ijk woonwagenwerk. fj'O(lf/lllilgelllllerk. Tilburg: H. H . notten. notlen.
Jong, M.J. de (red.) (198S) (198j) Allochtone AUatluOlJt kinderen ki"dtrt" op Nederlandse Nedtr/audft scholen. JclJolen. Prestaties, Prtstatits, problemen prob/tllleu
Gia­
en ",I"",dfugt". houdingen. Lisse: Swets Swt'ts & ~ Zeitlinger. Z6t1inger.
Jonker, ] o nk.co:r, Carla, RonaId Kerkhoven & Paul Ofner Orner (1973) Beleid Ikltid en ell woonwagenbewoners U/oo/llvilgtllbtrvollm in 11/
Nederland, Nrderland, I903-I973. 1901-1971. Doctoraalwerkstuk DoctonaJwerkstuk. culturele cuJ rurtle antropologie Universiteit van
Amsterdam, Antropologisch-Sociologisch Centrum. Ctntrum.
Jonkergouw, j onkefgouw, Th.A.].M. Th.A.J. M . (1966) Migranten M1sra",ru m.b.t. l. woonwagenkampen. woauwlIgtukam!ltll. Verslag Ven/ag van IIUII een etlJ onderzoek
dt rzotk naar I/allr de objectieve objectiel'e en tIJ subjectieve mlt)ecliell~ kenmerken kfllmerkcll van 111111 de dt gezinnen, gezillncIl , die dit verhuisden ver/wildell van lIalJ een Uil
a ,, ~
wagen wageu naar Ita/lr een eel' woning wOlJinR oJ of van IIIlIJ een (til woning U/aui"s naar /Jaar een erll wagen. Katholieke K~tholieke Hogeschool
HogeschooJ
Tilburg, Tilburg. Instituut voor Arbeidsvraagstukken.
Arbt'ids\"uag5wkken.
Kagie, Rudie (1983a) Chinezen Chi.neZt'n in Nederland. Onze Ot/oU Wereld, Wnt/d. september, scptember, p. 6-13. 6-13·
Kagie, KaKie, Rudie (1983b) Eten bij de Chinees. Chintcs. Vrij Nederland, Neder/alld, 10 september, , p. 2-40.
Kerkhoven, Kt'rkhoven. R.A.R. (1976) Van Vall kamp kilmp naar "a"r centrum cel/lnlm .... , naar /100' de verdommenis? lIerdomtnflu'S? WoonwagenbewonerbeU/OI'in
in ju Nederland Ntdrrlalld en ril het /rel woonwagenbeleid U/llollwagrubtltid van 110/1 de Gemeente Gemeenle Amsterdam III/wadilm in I" de dt jaren
lVoOllwagtll-
jllrnl
344 34'

www.vijfeeuwenmigratie.nl
1965-75. 1965""75. Doctoraalscriptie Doctorulscnpt-ie cultufe1~ culturele antropologie Universiteit UniverSIteit van Amsterdam,
Antropologisch-Sociologisch Antropologisch-SociologIsch Centrum.
Khoe Soe Khiam (1951) (19SI) De Ot CIJilleu Chinese immigranten rmmrgrtwlrtr 111 in Amsterdam. Allwe,.d",u. Doctoraalscriptie sociografie
Gemeente (;(omeenl!' Universiteit.
Univers.ilcit.
Knegt, Knegt. Y. & A.P. den Hartog (1982) Plaats en sociale functies van vocdsd voedsel in de samenleving.
In: A.P. den Hartog Haltog (red.). (red.), Voeding VJledillg /lIJ als maatschappelijk Hlllllucllappdijk verschijnsel. IIwtlu}lIstl. Utrecht/ Utrechtl
Antwerpen: Bohn, Boho, Schc\tcma Schelterna & Holkema.
Koop- frI en btJltdillgsg~drQg
bestedingsgedrag et"îsc/,t etnische grotpeu groepen (1985). (198S). Band l: 2: Samenvattingen, SamenvattÎngen. konklusies, konklusics.
slotbeschouwing. Veldkamp; Vcldkamp; CI.\l.K. CIMK. Den Deo Haag: H;'llg: Mmistenc Ministerie van v~n
Economische Zaken.
Landman, Landman. Nico (1986) TwwI Tussen vooroordeel 1I0orOOl'dftl ril en begrip, begrip. Visies van I'OU moslims in j" Nederland Neder/alli/ op de rit
c!rriSltrlm christenen en til de ktrke/ijkt kerkelijke !rol/di/tI; houding tegenover lt'grt/oIJ(I' moslims. /IIo$1imJ . Doctoraalscriptie Vrije Universiteit
Amsterwm. Amsterdam, Faculteit FliCulteit der Godgeleerdheid.
Leefsituatie Lufsiwatit van V/l1I TurktIl Turken t/l en Marokkanen Mar

www.vijfeeuwenmigratie.nl
Pieke, Frank N N. . (1988) (19118) De D ~ positie p

www.vijfeeuwenmigratie.nl
Situatie Si'jjllfie van val! geremigreerde gtrtmigrterd, Turkse Turkst jongeren, jouR,,,,,r, De Dr (1987). Leiden: Leidell: Ipso Ipro Facto.
Siwabessy, Siwa~ssy,
F. &; N. van Wijk (1986) Molukkers Molukkt'rs en gemengde huwelijken. Migr,,'Ut,rs/udieJ
2, no. 3, 3. p. 23-37. - 37.
Migrantenstudies
Sociaal S"dllll/ en m Cultureel Cultrm:rl Rapport 1988. Rijswijk: H.ijswijk: Socia:.rrl Sociaal en Cultureel Planbureau; Planbureau: Alphen
aan den Rijn: Samsom.
Soest, SoeSt. Ruud van &. Broos Br005 Verdonk (1984) 19l;~ ) Etnische EIIIÜdrt identiteit, rJrll/ller/, begrip IHgflp nI en theorieën. thton·ttn. Een Et,r
literatuurstudie. IittrJlrmr1luált. Erasmus Universiteit Umversiteit Rotterdam, Instituut voor Preventieve Prc-ventieve en Sociale
Psychiatrie Ps}'chia (Instituutspublicatic (Instituutspublicatie 61).
Statistisch SlII/isri/dr zakboek Zakbotk 1987. 's-Gravenhage: 's-Gravenh~ge : St3atS\l1tgt·vcrti.
Staatsuitgeverij.
Steijlen, Sleijlen. Fridus (1984) Druggebruik Dnlggebnlik onder ~",dtr en fII (drug)hulpverlening (dmgJ/llI/Jlvl'rlenlng aan ,Mil Molukse Mo/ukst jongeren. jOllge,tll.
Amsterdam, Amsterdam. Pattimura Panimun Spt'oal Special no. 7.
Strijbosch, F. (1986) Het pelarecht van Molukkers Molukh'fS in In Nederland. NJB NJII 61, no. 6, p. 177-
182. ISl.
Struik, Fred Frl.'d (1984)( 1 98~) Chinezen in Nederland. Een vergeten gr~p. groep. Katholiek Kiltlroliek Schoolblad, Stlw

www.vijfeeuwenmigratie.nl
Vermeulen, Vrrmeulen, Hans (1984) (19K4) Etnische Elniuhr groepen grotpm en tri grrn~~ grenzen. I . SlInnmnrrs, Surinamers, C!lilltUU Chinezen til en Turken. Turk",.
Weesp: We~p: Het Hel Wereldvenster.
Wrreld"enster.
Verslag Vt,sltlg der rh'r Staatscommissie Sttltll$(tJmmüût iuglmtld ingesteld bij hU Koninklijk Besluit Brsluif van l'fIIl 22 srpltrnlJf~r september 1903, /90.1. No. SI SJ
(1913). 13). 's-Gravenhage: 's-Gr20venhagt: AlgemeeJle Algemeene Landsdrukkerij.
landsdrukkerij.
Versteeg, Versreeg, Pim (1987) ClrillOfoulII Chinatown Alf1Sftrdo,,, Amsterdam . Van Von 1I'0oug,bitd woongebied lol tot voorzieningencentrum.
voorzitningl'llftll'rum.
Docloraalscriplir Doctoraalscriptie Universiteit Univrrsiteit val! van Amsterdam, Amslr Sociul Sociaal Geogn.fisch Geografisch Instituut. InSlIluut.
Verwry. Verwey, Doenja Docnja (1983) 198J) Chmrzen Chinezen in Nederland. Intermediair [nt"mtl/ini, 19, 19. no. 50, p. I-Ilo
L
Vleuten, Vleulen, M.M.W. van der (1987) Hoe Hot denken dmk,,. buitenlandse hui/en/ouJs, moeders 1II0edN~ (wer over oJHJortl;lIg? opvoeding? Een E,,,
tJrii'ufrrmd oriënterend onderzoek Ollder~oek naar /Joor dr de uitvoerbaarheid lI Ï1vorrbaMlrtid van groepsj,lIenliews groepsinterviews met ,nel Turkse, Turkst, Marokkaanse
k/lllltJt ttl en Nederlandse N,tlerlrmdJt motar,., moeders vanjonge vOlljangt kinderen kindtrt";11 ROllen/am. Rotterdam. Rotterdam: GGD, CCD, afdeling
evo GVO (Rapport 80).
Vlug, Vlug. Ineke Inekc (1985) Scnool.'tfZII;1II Schoolverzuim VIIII van Turkse T .. rkst tn en Marokkaanse MaroHlI/lnJt meisjes. mtisjts. Een &1. studie stlldrr IltJor naar dt de
l'lfarok.
omvang ollwallg til en de J, redenen redfllC'/1 van I'all schoolverzuim j(hoolverZII IIII til en schoolverlaten jc/loo/,'er/o/r" van VOII U 12 tlm r/ m 16-jarige J~jorigt TI/rkst Turkse til en
Marokkaanse Mllrokkmmu meisjes mtisjrs en tIJ het Irtllegmgtlall tegengaan dIlanillIl. daarvan. Erasmus Universiteit Uuiv~rsit{"it Rotterdam, Rotlerd ~ m. Vak­
VlIk·
groep Onderwijssociologie l ogi~ en Ondrrwijsbeleid.
Onderwijsbeleid.
Voets, S. Y. &].].& j.j . Schoorl (1988) Demografische Dtm,'grajisd/t ollf.vikktlillg ontwikkeling en til Sa samenstelling lllt'UltI/ÎII~ van 11.'" dt de Chinese
/ltst btlll'likj/ig bevolking I" in Ntdtrllllld. Nederland. 's·Gnvenhage: 's-Gravenhage: Ned~ Nederlands and!i" Interuniversitair Imeruruversilair Demogra­
Demogra·
fisch Instituut Inmlullt (NIDI (Nim Intern (nlern rapport no. 54) S4). .
Cbi·
Voogd,]. Voogd,). de (1979) De Or werkgelegenheidsproblematiek /IIerkgtlrgmhtidsproblemlllitk 1IIIIIIvoolIlI"agtllbtll'(Jllers. van woonwagenbewoners. Den Haag:
Su;nsuilgeverij.
Staatsuitgeverij.
Vrumcl Vreemd gespuis gtSpui5 (1987). Onder redactie van de Anne Frank Stichting. Baarn/Den B a~ rtl /D~n Haag:
Ambo/Novib.
Vries, Vries. A. de (1987) Zorgzaam Zorgza~m samenleven? Molukkers willen niet anders. Tijdschrift T!jdsc/trifr voor lI\lOr
Huishoudkunde H uis/lowJ/mlidt 8, no. 4, p. ro6- 100-111. 112.
Vries, Marlene Mariene de (1987) Ogm Ogen i" in je jt rug. nog. Turkse Turku meisjes en jonge jOllgr vrouwen VrOllll'rll in ill Nederland. Ntdu/alld.
Alphen aan den Rijn/Brussel: Riju/Brllssel : Samsom.
S~msom .
Vriezen, Vriezen. Jean j e.111 (1985) s) C/.ill(;:(11 Chinezen en til di' de Nederlandse Ntdtr/a/ldstge.zollllhridszofg. gezondheidszorg. Utrecht: Nederlands
Nederland~
Centrum Buitenlanders.
Bu;tenbndcrs.
Waarheid, IVlforiltid, Ot De / I dt de Haere Hatrt mtisjtJ meisjes (1982). 5.1.: s.l.: $.n. s.n.
Waarom Wtlarom unlg? terug? (1987) Een Etli onderzoek ,:mdo-zork /laar naar remigratiemotieven r,migrorittliMirvtll van 1/om Turkse Tllrksr aalillragrfj aanvragers van VIJII de dl'
experimentele fXl'C'rim,/llrlr regt/ing. regeling. Leiden: leidt'n: Ipso Facto.
Yemni, Sadik (1987) De !jurl'lI Uzeren mavel. snavel. Verhalen. Vuha/t/l. Amsterdam: Amsltrdam: De Balie.
Wereldje, Het Ht'r (1979). VrU Vrij Nederland, NtdtrlaliJ. 26 lÓ mei.
Wernink, W~rniJlk. ].H.A. j.H.A. (1959) 9) Woonwagenbewoners. lVoOlw'agmhtwolim. Suj%giul. Sociologisch o/lcltr::!otk onderzoek van vall MI een marginale marg;na/r
grotp. groep. Assen: Van Gorcum.
Westerman, W.E. (red.) (191IS) (1985) Wij IVU zUn zij" trU'~tr er weer niet ,.;n bij. br}. Chinese Chilltu leerlingen /WH"gfll in i" het ht't N~d~rlm!dJt Nederlandse
olllJrrwijs. onderwijs. Hoevelaken: ChriSleiijk Christelijk Pedagogisch Pcd~gogisch Studieeenrrum.
Studiecentrum.
Wijk, Nico van (1985) j) Ambon Ambo/! of Belanda? Bellludtl? Een Eell studie sll/Ji, over ovcr Molukkers MolukJetrs in ill Woerden, !VlltTdell, dt de enige clI;ge
gemeente gtmtenrt in ill Nederland Ntcltflmld UI(lar tvaar MO/l/kklTS Molukkers na /Ia opheffing opheffillg van val/ de Jr pIQa/Jtlijl~ plaatselijke c kompttJ kampen verspreid
1'~Nprtid
::!ljn zUn gtlwisv,s,. gehuisvest. Rijksuniversiteit ~ Leiden, Leiden. Centrum voor Ondenotk Onderzoek van Maatschappelijkpelijkc
Tegenstellingen l ing~n (COMT-uitgave (COMT.uitg ;w~ 19).
With, ]. J. S. (1981) I) Rassenvoorkeur ROHlJ!Voork ~u r bij bU partnerkeuze. parfllerkCllzt. Een Etl! onderzoek cmdtr::!otk Ol'tr over gemengde gell/lJlgdt relaties re/tl/its c.q.
huwelijken Iwwe/ij}(/! van vall Ntderlall Nederlanders d~n 1'11 en Stin'unmrr) Surinamers DJ of Antillianen AutillilluCIi in i/l de steden sled/!/l Aml/l'fdolll, Amsterdam, Rotter­
ROUtrdam,
Den OM Haag HUdg en til Utre(ht. Utrecht. Doctoraalscriptie DOClo r ~aJscriptie Rijksuniversiteit ~ iteil
Utrecht.
Mans