Vl lil - Vijfeeuwenmigratie.nl

VlC.,-.::JPJ3re..,lilH. Ganpatin de Haagsche Courant van 23 oktober 1965De politiek activistAnton de Kom kwamin 1921 naar Den Haag,waar hij in 1926 metde Haagse PetroneliaBorsboom trouwde.[Part. coll. E. de Kom)

De saxofonist ArthurParisius, beter bekendals Kid Dynamite,woonde tussen '937en '943 in Den Haag.Met Th e Col/egians vanLou van Rees trad hijmet groot s ucces inDe Galerij op. [N IAJMULO waren er de Kweekschool en de AMS(Algemene Middelbare School) en later nog deMHS (de Middelbare Handelsschool). Ook washet mogelijk om na de MULO een avondopleidingrechten of medicijnen te volgen. Maarvoor wie echt aanzien wilde verwerven, stonder maar één weg open: naar Nederland vertrekken.De Hindostaan Johan Chandoe, die in1958 de boot nam, vertelde dat hij in Surinamewerd gegrepen door het idee dat je in Hollandzou kunnen leren en zelfstandig worden. Diegevoelens werden aangewakkerd door net uitNederland teruggekeerde landgenoten. ' Zijkwamen met kleine diploma's, boekhouden ofcorrespondentie, maar waren voor Surinaamsebegrippen grote jongens geworden, want zekwamen uitNederland.'16Bij de Surinamers die naar Den Haag kwamenging het niet om een universitaire studie, maarom administratieve cursussen of een opleidingvoor het halen van een hoofdakte voor het lageronderwijs. Dit waren doorgaans parttime opleidingen,daarnaast werd er gewerkt. Het vindenvan een baan was in die tijd geen probleem.Er waren banen in overvloed en werkgeversdeden er alles aan om Surinamers binnen te halen.Beviel het niet of betaalde het te weinig ­de geboden lonen waren doorgaans erg laag -dan stond er binnen de kortste keren een anderewerkgever klaar om hen in dienst te nemen.Chandoe solliciteerde in 1958 op advies vanzijn hospita bij het bedrijf waar zij zelf werkte.Hij werd aangenomen voor dertig gulden perweek voor werk aan de lopende band. Toen hijkort daarop een ander bedrijf binnenstapte,kwam hij een bekende uit Suriname tegen diehem voor honderdveertig in de maand wildehebben. Maar dezelfde dag liep hij een farmaceutischbedrijf binnen, waar behoefte wasaan personeel. Ze produceerden Bazooka kauwgumen boden hem vijftig gulden per week,wat hij accepteerde. 17Niet iedere Surinamer in die tijd kwam naarNederland om een opleiding te volgen. De creoolFons Ceder vertrok in 1965 uit Surinameomdat de lonen te laag waren en hij geen toekomstmeer zag in eigen land. Op de raketbasisvan Frans Guyana werkte hij twee maanden alselektromonteur om zijn overtocht te verdie-

nen; toen kon de reis naar Nederland beginnen.Via Trinidad en Genua kwam hij op het HaagseStaatsspoor aan, waar hij een taxi nam naar hetopgegeven adres van een familielid.Ik had een neef in Den Haag. Hij was tweejaar vóór mij naar Nederland gegaan en verteldeme dat zijn vrouw in de verpleging zat.Hij werkte als lasser en ze hadden een huisgekocht. Op de foto's die hij stuurde, leek hetwel een paradijs in vergelijking met Suriname.Maar toen ik in de Poeldijksestraat arriveerde,zag ik dat het hoerenkasten waren. Ik ben ertwee dagen blijven wonen en toen ben ik eenkamer gaan zoeken, want dat was niets voormij. Er zaten nog niet veel Surinaamse hoerenin Den Haag, hooguit vier of vijf. En nog eenpaar in Amsterdam, Rotterdam en Utrecht. lsVoor een handige man als Ceder was er in Nederlandgenoeg te doen. Met zijn diploma's engetuigschriften vond hij binnen een paar dagenwerk in de bouw. Niet alleen aan het sportpaleisAhoy in Rotterdam, ook aan het bejaardenhuisop het Erasmusplein in Den Haag - waarnu zijn dochter werkt - droeg hij zijn steentjebij. Al werkte Ceder doorgaans buiten de stad,zijn sociale leven speelde zich af in Den Haag,waar hij woonde op de Valkenboslaan 45 of,zoals de Surinaamse bewoners het pand liefkozendnoemden, buildingforty-five. In Surinamehad Ceder altijd veel mensen om zich heenen dat was in Den Haag niet anders. Ook hierwisten vrienden en bekenden hem te vinden enhij begeleidde hen bij het vinden van werk ofhuisvesting.Die sociale contacten waren niet alleen waardevolvoor hemzelf en de mensen rondom hem,maar dienden soms ook een economisch belang.Dat begreep Anton Glans, eigenaar vancafé Real op de Regentesselaan, die Ceder in1969 een baan aanbood in de horeca. Iemanddie zoveel mensen om zich heen had, hoefdetoch niet om zes uur op te staan! Als hij bij hemkwam werken, kreeg hij 15 procent van de omzetendat was meer dan zijn baas hem te biedenhad. Zo begon de horeca-carrière van Ceder.Twee jaar later stapte hij over naar het Suikertuintjevlakbij de Loosduinseweg en weer negenmaanden later kwam er een nieuw aanbodvan een andere caféhouder aan de Regentesselaan,Taw Jankie. Die had een café gepacht,maar het liep niet goed en Ceder moest uitkomstbieden. In 1972 nam hij Sans Souci over;alleen de Hindostaanse poster achter de barherinnerde nog aan de vorige eigenaar.Sans Souci was niet alleen een café, maar ookeen petit-restaurant waar je Surinaams koneten. De hoofdkok was Willy Watson, die inRosenburg werkte maar in zijn vrije tijd achterhet fornuis op de Regentesselaan stond. Ookwas er een Pakistaan die roti's maakte. Doordeweeks- van maandag tot donderdag - kwamener vooral Nederlanders eten, vanaf vrijdag werdende tafels en stoelen weggehaald en heersteer een andere, meer Surinaamse sfeer in de zaak.Twee keer per maand organiseerde de voetbalclubRobin Hood er activiteiten. Verder trokCeder de drie beste diskjockeys, onder wie deSurinaamse Hagenaar Henry Plet, aan om muziekavondente verzorgen. Zij trokken volle

--------- ---- ---~ Sans Souci was het derdecafé op de Regentesselaanwaar Fans Cederging werken (1972).Doordeweeks kwamenervooral Nederlander~terwijl er vanaf vrijdageen Surinaamse sfeer inde zaak heerste.[Part. coll. F. Ceder)• Fans Ceder (tweede vanrechts) kwam in 1965naar Den Haag.Hij woonde in het pandValkenboslaan 45. datdoor de Surinaamsebewoners liefkozendbuilding forty-five werdgenoemd. Vlak vóór zijnvertrek uit Surinameging hij op de foto metzijn beste vrienden.[part.coll. F. Ceder)119zalen en mochten zelf het entreegeld houden,terwijl Ceder zijn omzet zag stijgen.In café Real kwamen naast Nederlanders en(creoolse) Surinamers ook veel Indische mensen.Dat had te maken met de achtergrond vande eigenaar. Anton Glans was in 1936 op Celebesin het voormalig Nederlands-Indië geboren,waar zijn Surinaamse vader als officier indienst van het KNIL werkte. 19 In 1947 kwam hijnaar Nederland en tot 1950 woonde Glans in deNassau Dillenburgstraat bij de bekende poppenspelerGuido van Deth, die met een tantevan hem was getrouwd. Om de militaire dienstte ontlopen vertrok hij na de HTS naar Duitsland,waar hij een Nederlander ontmoette diehem een lucratieve baan aanbood. Anton Glansmoest huis-aan-huis abonnementen op Duitsetijdschriften verkopen en toen dat goed liep,werd hij Werbeleiter en vormde hij zelf groepjescolporteurs. Naast Duitsers trok hij beginjaren zestig jongens uit zijn vroegere kennissenkringuit Den Haag aan, dus veel Surinamersen Indische jongens. 20 De verdienstenwaren bijzonder aanlokkelijk en het verkooppraatjedat ze moesten houden, was snel genoegingestudeerd. Ze deden zich voor als studentendie hun studie in Duitsland of Nederlandmet colporteren moesten bekostigen enom die donkere huid te verklaren zeiden de Surinamersgewoon dat ze uit Brazilië kwamen.Want welke Duitser had nou ooit van Surinamegehoord?De weg naar bezinningDe Surinamers die in de jaren vijftig naar DenHaag kwamen waren bij wijze van spreken opde vingers van één hand te tellen. Johan Chandoevertelde hoe hij in de eerste tijd dat hij inDen Haag was op zaterdag de stad inging opzoek naar 'gekleurde' mensen. Weken gingener voorbij zonder iemand tegen te komen, maarzodra hij een Surinamer zag lopen, riep hij :'Hé, Srananman!' en werden er adressen uitgewisseld.2 1 Mondjesmaat kwamen er meermensen bij, ook uit andere steden, en al snelbleken de huiskamers niet meer toereikend omde Surinamers te herbergen die een plaatje wildendraaien en een pilsje drinken. In 1959 werd

~ Mw. Mangal kwam in '96,naar Den Haag. Op deeerste dag dat zij met haarzoon Ronaid naar een huisging zoeken, werd zij doorstraatfotograaf F. Val k opde foto gezet. [Part. col l.D. Mangal].. In de jaren '958/ '959werd er veel muziek gemaaktin de huiskamersvan de Surinaamse mannen.V.i.n.r. SieuwnarainBenie, Mohamed-NasierAtaoellah en SwamipersadBiharie in deHeemskerckstraat 6,waar Benie woonde.[Part. coll. s. Biharie]~.~""~10;j·~~if~:?~,;~I I~~;~ \ j' ~ ~ ,;--

VIC...,:::JPJ3ro...,VISieuwnarain Benie enSwamipersad Bihariewaren goede vriendenin Suriname.Toen Benie in juni '957naar Nederland vertrok,ging zijn vriend als vanzelfsprekendmet hemmee. [foto F. Valk,part. coll. s. SiharieJ

voor dat iemand ingezeept onder de douchestond en het water plotseling ophield te stromen.'s Avonds om acht uur ging het licht uit enontstaken de Surinaamse kamerbewoners hun0lielampjes. 39 Ook kregen de kamerbewonersregelmatig van hun hospita te horen dat zij nietteveel bezoek mochten ontvangen, omdat devloerbedekking op de trap te snel sleet. Toen deSurinaamse vriendin van Leo Marapin naarNederland kwam en hem regelmatig op zijnkamer in de Stephensonstraat bezocht, moesthij om die reden meer huur betalen. 40Suriname op de Pasar MalamIn '963 stond HarryGan pat voor het eerstmet verse tropischeprod ucten op de PasarMal am in de Houtrusthallen.Hij importeerdezijn waren niet alleen uitSuriname, maar ook uitIndonesië vanwege deaanwezigheid van de veleIndische Nederlandersin Den Haag. Op de fotouit '975 staat Ganpatrechts. [H C J125boel verpest. We wisten dat er twee kamerswaren met gebruik van keuken. Ze verzon allerleismoesjes, maar we hebben een taxi gepakten zijn ernaartoe gegaan. We belden aanen zij ontving ons op de trap met de mededelingdat het niet doorging. We bleven net zolang zeuren tot ze ons uitnodigde voor dethee. Ik zei: 'Stel u nou voor dat u een moederbent en uw zoon of dochter zoekt in het buitenlandeen kamer en krijgt die niet, wat zouu dan voelen?' Dat gaf de doorslag. Ik hebdaar zes leuke jaren gehad. Naarmate we meermet elkaar omgingen, werd de verhoudingsteeds beter. Ik heb er tot mijn huwelijk gewoond.38Ook na een hartelijke ontvangst door een Nederlandsehospita was het nogal eens wennenaan de Hollandse gebruiken, vooral aan deSpreekwoordelijke zuinigheid. George Giasikwam begin jaren zestig via zijn oom HarryGanpat in pension Roos in de Van Galenstraatterecht. Warm water kregen de pensiongasten,onder wie veel Surinamers, alleen 's avonds.Vijftien cent in de automaat en dan was hetsnel douchen geblazen; het kwam regelmatigGanpat besloot in 1965 het maatschappelijkwerk voor gezien te houden. Het kostte te veelvan zijn tijd en niemand stoorde zich aan zijnweekenden of vrije dagen. Belangrijker nogwas dat hij het werk met steeds minder plezierdeed. Het moment was aangebroken voor ietsnieuws. Als geen ander zag hij de Surinaamsegemeenschap groeien en begreep hij dat er eenafzetmarkt was voor Surinaamse producten.De overstap naar de handel maakte hij niet vanhet ene op het andere moment, die werd langzaamvoorbereid. Het begon allemaal op deHaagse Pasar Malam, de inmiddels welbekendeIndische jaarmarkt. Organisator Ellen Derksen,die hem kende van de tennisclub, nodigdeGanpat op een dag uit een kijkje te komen nemenen dat deed hij het laatste jaar dat de PasarMalam in de Haagse Dierentuin werd gehouden.Bij de eerste Pasar in de Houtrusthallen, in1963, was hij van de partij met een Surinamestand.Compagnon in deze onderneming waszijn vriend Evert Azimullah, de huidige ambassadeurvan Suriname in Den Haag. Samenrichtten zij het Organisatiecomité SurinaamseManifestatie op, met Azimullah als voorzitteren Ganpat als secretaris. Zij waren tevens deenige leden, later ook verenigd in de West-IndianTrading Company Ganazi. Kwajongenswaren we, zegt Ganpat achteraf en Azimullahbevestigt dat.Ganpat was een man met een geweldige overredingskracht.Beminnelijk ook. Je weigerdehem niet graag iets, maar hij deed altijd hetdubbele terug. Op elk vlak. Hij was heel soci-

TROPICAIMPORT GROOTHANDEl TROPISCHE liROE TEN EN FRUIT ti 639357Harry Ganpat begonzijn onderneming intropische productenin de Marconistraat.AI snel breidde hij uiten verplaatste hij zijnwi n kei naar deValkenboslaan en zijngroothandel naardeWateringsestraat.[Pa rt . col I. R. Breslerl126aal, wist nooit nee te zeggen. Naast z'n minnetjesheeft hij erg veel plussen overgehouden.Het succes van de Pasar Malam was nieteenmalig. Ik stelde hem voor om in de businesste gaan. Mijn studie in Amsterdam wasleuk, maar dit was nog leuker. We hebbentoen brieven laten drukken onder de naam:West Indian Trading Company Ganazi. Weimporteerden groenten. We hadden altijd eenof twee Hollandse vriendinnen die het geldvoorschoten. Dan konden we als grote zakenliedengaan inklaren. We huurden een busjeen overal waar we een Indische toko zagen,stopten we. We vroegen hoe kousenbandheette in het Maleis: katjang panjang. En danvroegen de mensen of we het elke week kondenleveren. We hadden grote manden metpepers en groenten. In de praktijk hadden wenet genoeg geld over om die meisjes terug tebetalen, maar winst was er niet bij. Het wasallemaal vers spul, dus we moesten het dezelfdedag kwijt. Toen het uiteindelijk professioneelbegon te lopen, ben ik eruit gestapt.Het was leuk geweest. Op dat moment heb ikgezegd: 'Hier scheiden onze wegen, ik ga nuecht studeren.'41Zijn eerste tropische winkeltje opende Ganpat ,met hulp van de Haagse makelaar Zeilstra, inde Marconistraat, hoek Galileïstraat. Dat wasbegin 1966. Hij zocht contact met een aantalgrote bedrijven en het was Theo Louwers van

127Sillevoldt die hem op weg hielp in de wereldvan de groothandel in tropische producten.Om hem te assisteren liet Ganpat zijn neefGeorge Giasi overkomen. In het winkeltje waseen keur aan tropische groenten en gedroogdevissoorten uit Suriname te vinden. Alles wasper vliegtuig aangevoerd; de vis in kartonnendozen, het gepekelde vlees in emmers en degroenten in mandjes. Toen de zaak goed begonte lopen - Ganpat had inmiddels ook een kraamop de markt aan de Herman Costerstraat - werdde winkel in de Marconistraat pakhuis annexkantoor en opende hij op de Valkenboslaan eentweede winkel. De meeste Surinamers zullenzich deze zaak herinneren als de eerste tropischewinkel in Den Haag, met de vanzelfsprekendenaam Tropica. Daarnaast richtte Ganpateen importbedrijf voor tropische groenten op.Eerst kwamen de spullen vooral uit Suriname,maar Den Haag met al zijn Indische Nederlandersvormde natuurlijk ook een afzetgebiedvoor Indonesische producten. Zo begon de handelmet Indonesië, later uitgebreid naar Thailanden India. Maar iemand die 10.000 kilogroenten importeert, moet er zeker van zijn dathij die afzet. Daarom opende Ganpat al snel zakenin Amsterdam (Albert Cuyp) en Rotterdam(West-Kruiskade) en verhuisde het pakhuisnaar een grotere behuizing in de Wateringsestraat.Op zaterdag deden de meeste mensen hunboodschappen en stonden ze op de Valkenboslaanin de rij voor de eerste roti's die voor f 1,75per portie werden gemaakt. De bloedworst leverdeMax Adrianus en uit Brussel kwam de fasjong (een Chinese worstsoort) voor de nasigoreng. De spullen voor de medewerkers vande Indiase en Pakistaanse ambassade in DenHaag betrok Ganpat uit Londen, want zij wildenhun eigen specerijen, rijst en chapattimeel.Via Den Haag kwamen deze productenook bij de Indiase gemeenschap in Bonn enBrussel terecht. Toen Indiërs uit Oeganda, opde vlucht voor Idi Amin, in Spijkenisse neerstreken,kwam Ganpat hun zijn Indiase levensmiddelenbezorgen.Maar het waren niet alleen Surinamers en Indiërsdie zich door Ganpat lieten bedienen. Deaanwezigheid van Indische Nederlanders enIndonesiërs in de stad maakte dat er ook vraagwas naar andere tropische producten: nangka's,kangkoeng, peteh, ramboetan en salak.Een netwerk van Indische toko's en restaurants,over Nederland verspreid, werd doorGanpat bevoorraad, om te beginnen de bekendetoko Persoon op de Laan van Meerdervoort.Ook Hollanders bezochten zijn zaak. Zij kwamenniet uit nieuwsgierigheid, maar omdat zijin militaire dienst in Suriname kennis haddengemaakt met het Surinaamse eten en dat inDen Haag aan hun familie en vrienden wildenvoorzetten. Net als bij de Indonesische en Chineserestaurants heeft Defensie ook voor hetSurinaamse eten een baanbrekende functievervuld. Ganpat trok zich na verloop van tijduit de eerste tropische winkel van Den Haag terug.Zijn neef George Giasi nam de zaak overen begon in september 1973 Winkel George inde Weimarstraat, inmiddels eigendom van zijnzoon. Giasi zelf runt nu het reisbureau Georgia'sTours schuin tegenover de winkel. Daar boekende Haagse Surinamers hun reizen, die henallang niet meer alleen naar Suriname, maarook naar India, Mauritius en Singapore voeren.Kabhi KabhieHet hoofdstuk Ganpat kan niet worden afgeslotenzonder het over filmvertoningen te hebben.Omstreeks 1961 begon hij ermee; naast deWest-Indian Trading Company Ganazi kwamer toen een West-Indian Film Society. In de begintijdwerden er vooral documentaires overSuriname en India gedraaid van de Rijksvoorlichtingsdienst,op zondagmiddag in een zaaltjeop de Thomsonlaan. Al gauw werd het daarte klein en stapten ze over naar gebouw DeHaard in de Daguerrestraat. Daar werden dedocumentaires afgewisseld met 35 mm films.Er was echter maar één projector, zodat de filmelke 12 à 13 minuten moest worden onderbrokenom een nieuwe spoel op te zetten. Datduurde een paar minuten en bij Hindostaansespeelfilms, die gemiddeld drie uur duurden,ging de spanning er dan wel af. Om die redenvonden de vertoningen vanaf 1963 plaats in hetMuseum voor Onderwijs in de Hemsterhuis-

WEST-INDIAN FILM SOCIETYDen H .. oKanloor: vil n Lumeysltilill 35.Tel. 070·5522 40FilmUlIl: Mu~eum voor hel Onderwijs,HemslerhuisslrZll3! 2eAmste,damKantoor: Waaktr"e! 102', Tel. 020·734256UtrechtFilmzaal. l epelenburg 1Kanloor: NIJen rodelaan 17.Tel. 030-44257D. Wal.tndl.,. f ,lm Socoel/" VOOI'IO~Pfoten ",u h~1 ~rdll t de fll"" he, ""."', vnl""l"e'- en cH:C'1.DItO def" VriJkHcn (Sur IOprlthtJog:t4agSvrIoogt.en Vet .. MtI\IIn ~.. In '963 begon HarryGanpat met de vertoningvan Hindostaanse filmsin het Museum voorOnderwijs in de Hemsterhuisstraat.Vanwegede grote belangstellingmoest hij later uitwijkennaar de bioscopen Seinposten Studio 2000.[Part. coll. E. Azimullah]~ De eerste Surinaamsevoetbalcl u bin Den Haag,Toofan, werd in '962 opgericht.Johan Gangadajal,op de foto uit '963 derdestaand van links, is sinds'964 voorzitter. [Part. col I.J. Gangadajal]128Vyayanthimal", actrice en danseresstraat; een bioscoop met twee projectoren enplaats voor zo'n tweehonderd mensen. Devoorstellingen draaiden op vrijdagavond enhet zat er altijd vol met Hindostanen, die overalvandaan kwamen, tot uit België. Ook medewerkersvan de Surinaamse, Indiase en Pakistaanseambassades bevonden zich onder hetpubliek. Mensen die in Den Haag bij kennissenop bezoek kwamen, combineerden dat met eenavondje film.Het succes van de filmvertoningen maakte datde overgang naar de grotere theaters niet konuitblijven. Op zondagmiddag werden voortaanvoorstellingen in theater Seinpost gegeven,later volgde Studio 2000. Beide theaterswerden belangrijke ontmoetingsplekken. Degrote films draaiden in Seinpost, kleinere filmsin Studio 2000 en films die al een paar keer warenvertoond, gingen naar Studio de Luxe in deKettingstraat. Daar werden tot 1967 de heleweek Hindostaanse films gedraaid. De distributiebreidde zich ook naar bioscopen buitenDen Haag uit, onder meer naar Rotterdam (hetVenster) en Amsterdam (Victoriatheater entheater De Liefde). Bij elkaar waren er zo'n vijftienvertoningsplekken in Nederland en België(Antwerpen). Ganpat haalde zijn films niet uitSuriname of India, maar uit Londen. Dat wasgoedkoper en verliep efficiënt. Het was overigensonmogelijk om, zoals weleens is gesuggereerd,de filmblikken tussen de groenten mee testuren. 42 Die blikken wogen tientallen kilo's.De films uit Londen, doorgaans vijf, zes filmstegelijk, kwamen per auto.De helft kocht ik. Dat waren A-klasse films,die kon je na vijf jaar nog draaien. Maar dieandere films huurde ik. Uit India haalde niemandfilms, dat was veel te duur voor Nederlandalleen. In Londen hadden ze de koe algemolken en wat er overbleef kwam naar DenHaag. Als er een dure, grote film kwam, wildeje in een weekend dat ding eruit halen. Dandraaide je hem op verschillende locaties tegelijk.Het was een uurtje rijden naar Utrecht,een uurtje naar Rotterdam en je plande hetzo dat als je pech kreeg onderweg, je het tochnog kon halen. Maar dat gebeurde niet vaakhoor, misschien vier, vijf keer. We hebbenheel grote films gehad, zoals Amar AkbarAnthony en The Great Gambler. Op KabhiKabhie heb ik heel veel winst gemaakt. 43Er was doorgaans een man of tien met de filmvertoningenbezig. Op de dag van de voorstellingwerd het programma voor de volgendeweek bekend gemaakt. Affiches hingen alleenaan de bioscoop, want reclame was niet nodigin een tijd dat Hindostanen het nieuws nog aanelkaar doorvertelden. De overstap naar videofilmsheeft Ganpat niet meer gemaakt. Datdeed John Rambali, die in 1982 met de videotheekRam op de Beeklaan begon en zelf ookvideofilms uit Engeland importeerde. HarryGanpat was toen al bezig zijn zaken af te bouwen.Een nieuwe onderneming met een reisbureauop de Laan van Meerdervoort liep opniets uit en in 1985 besloot hij terug te kerennaar Suriname.Geen takki takki op het veldToen Leo Marapin in 1968 naar Den Haag kwam,meldde hij zich direct bij een voetbalverenigingaan de rand van de stad. Hij hield van hetverenigingsleven, dat was in Suriname al gebleken.Maar de combinatie van een baan, opkamers wonen, zaterdagochtend boodschappendoen en dan ook nog om 10 uur op hetvoetbalveld present zijn, was net iets te veelvan het goede. Bovendien had niemand bij declub begrip voor zijn situatie als alleenstaandenieuwkomer en werd hij, als hij te laat kwam,

- - - -- -- - - - -zonder pardon naar de bank verwezen. Leovond een alternatief in de Hindostaanse clubToofan.We speelden nu op zondag. Het waren je eigenmensen. Je praat Nederlands, Surinaams,Hindostaans, alles door elkaar. Je ziet ook anderemensen, nieuwkomers, mensen die pasgekomen zijn en dan uitroepen: 'Hé, ben jijer ook? Waar is die en die?' Het was een plekwaar je elkaar ontmoette. Ik ging om 10 uurvan huis en was om 7 uur pas terug.De oprichters van Toofan, L. Swami Persaud,R. Soerdjoesing en S. Badrising, waren lid vande jongerenvereniging Manan. Zij wilden eenandere wind door de club laten waaien enrichtten een voetbal- annex dansvereniging op.Die bestaat nog steeds als de Surinaamse SportVereniging Toofan. 44 Den Haag telt inmiddelsmeerdere zogenaamde allochtone voetbalverenigingen,maar Toofan, opgericht in 1962, isde oudste en landelijk gezien de op een na oudste- Real Sranang uit Amsterdam bestaat ietslanger. De club nam in 1963 voor het eerst deelaan de competitie, met dispensatie, want zemoesten minstens drie elftallen hebben en zehadden er toen nog maar twee. Het waren nietuitsluitend Hindostaanse jongens die bij declub speelden, ook creoolse en Hollandse jongenskwamen voor Toofan uit. Het was ook altijdde bedoeling geweest van Johan Gangadajal,voorzitter sinds 1964, om die culturelediversiteit binnen de club in stand te houden,maar hij kon niet voorkomen dat zich mettertijdgroepjes afscheidden.Het aantal etnische groepen binnen de Surinaamsebevolkingsgroep laat zich goed aflezenaan de ontwikkeling van sportverenigingen ....,Veel Surinaamse clubs in Den Haag zijn buurt-

De adresseermachinevan de voetbalclubToofan bediendeJohan Gangadajalop zijn kamer aande Veenendaal kade.[Part. co ll. J. Gangadajal)gebonden, aan een buurt in Paramaribo welteverstaan.Zo verwijst Toofan (typhoon) naareen buurt in Paramaribo waar een Hindostaanseclub met dezelfde naam bestond. De lateropgerichte TakdierBoys (later TAC '90), eveneensHindostaans, trok vooral leden uit de omgevingvan het Pad van Wanica aan. AlleenRemo (Hindostaans) had geen voorganger inSuriname. Andere Surinaamse clubs die op basisvan etnische achtergrond zijn gevormd, warende in 1968 opgerichte creoolse verenigingRobin Hood en de daar later uit voortgekomenvereniging De Ster, die de Javaanse populatievertegenwoordigde. Maar veel Surinamersspelen bij 'gewone' Haagse clubs. Zij meldenzich daar direct aan, al komt het ook voor datwanneer zich bij een Surinaamse club talentvollespelers ontwikkelen, zij de overstap naareen Hollandse club maken, vooral vanwege debetere voorzieningen.Discriminatie op het veld vormt een rode draadin de geschiedenis van de Surinaamse sportverenigingenin Den Haag. Dat is ook nog nietecht veranderd. Zowel de creoolse als de Hindostaansevoetbalclubs hebben de ervaring datde scheidsrechter de toon voor de wedstrijd zet.Robin Hood behoorde tot een van de sterksteclubs in de onderafdeling. Maar wat onsopbrak waren de zaken op het sportveld.Heftige discriminatie, dat begon al bij descheidsrechter. Die zei bijvoorbeeld voor dewedstrijd tegen mijn aanvoerder dat er op hetsportveld niet van dat 'takki takki' gebezigdmocht worden. Taal is zo dynamisch en als jeje moet uitdrukken, doe je het gewoon in jeeigen taal. Onze jongens van het eerste elftalinstrueerden we dan om zich gedeisd te houdenen we gaven ook boetes wanneer bleekdat iets niet door de beugel kon. Ik moet zeggen,ze hielden zich er wel aan. 45Er was een scheidsrechter die al voor aanvangvan de wedstrijd begon te zeggen dat als ergeen Nederlands werd gesproken, ze kondeninrukken. Ik ging op hem af en vroeg ofhijproblemen had. U bent aangesteld alsscheidsrechter om deze wedstrijd te fluiten.U gaat dat doen zonder vooroordelen of ugaat een wedstrijd fluiten waarin ik mijnspelers de opdracht geef om uitsluitend Surinaamste praten. Als u dat niet wilt, kunt u nuvertrekken. Beleefdheidshalve moet je hiernatuurlijk de voertaal spreken en natuurlijkzijn al onze clubbladen in het Nederlandsgeschreven. Maar voetbal is emotie. Als despeler iets doet om zijn ploeg te bevoordelen,fluit dan!46Fluiten gebeurde niet alleen op het voetbalveld.Met de komst van Surinamers naar DenHaag kwamen ook de eerste gevederde vriendenmee. Oldpap was negen jaar oud toen hij in1969 in de bagage van Sonnylall Bisoendialnaar Den Haag kwam. 47 Hier was hij enig inzijn soort en als hij in z'n kooitje voor het openraam van de woning in de Kraijenhoffstraathing, stopten er beneden auto's met Surinamers.Zij luisterden naar het mooie geluid dathet vogeltje voortbracht. Daar konden de Nederlandsekanaries, die surrogaat twatwa 's dieze hier hadden aangeschaft, niet tegenop.Toch zou het nog ruim tien jaar duren voordatSurinamers in Den Haag het voorbeeld van Bisoendialvolgden. Dat gebeurde pas na de onafhankelijkheidvan Suriname. Toen waren ervoldoende twatwa's en pico/ets (bekendezangvogels) in Den Haag om de oprichting

Toen Sonnylall Bisoendial(uiterst links) in 1969naar Den Haag kwam,nam hij zijn twatwa mee.In 1980 richtte hij deSurinaamse zangvogelverenigingBeef Free op;de eerste competitievond een jaar later plaatsop het Malieveld.[Rinus de Hilster, HC]131van een vereniging te rechtvaardigen en, net alsin Suriname, wedstrijden te organiseren.BeefFree, de eerste Surinaamse zangvogelverenigingin Nederland, zag in 1980 in Den Haaghet licht. De eerste competitie, met deelnemersuit heel Nederland, vond een jaar later plaats ophet Malieveld. 48 De wedstrijden misten hetverbale geweld en uiterlijk vertoon van die inSuriname, waar de rivaliserende partijen elkaarallang van tevoren uitdaagden en schrik aanjoegen.Bisoendial introduceerde een andercompetitiesysteem: de leden van de verenigingkomen na een loting tegen elkaar uit, dat kunnendus ook familieleden of vrienden zijn. Tijdensde wedstrijden worden twee vogels (mannetjes)op een halve meter afstand van elkaargeplaatst; in een kwartier moeten ze zoveelmogelijk fluiten, terwijl een scheidsrechter descore bijhoudt. De prijs komt toe aan de vogeldie de meeste slagen maakt. In Nederland komende vogels tot zo'n 160 à 162 slagen per minuut,iets meer dan in Suriname. Hoewel er inmiddelsduizenden twatwa's in Den Haagworden gehouden - Bisoendial heeft er zelfveertien - heeft het enige tijd geduurd voordatHagenaars aan het fenomeen gewend waren.Bisoendial herinnert zich de eerste jaren op hetMalieveld nog levendig.In het begin hadden we veel problemen metde politie. Soms kwamen ze wel met tienauto's naar het Malieveld omdat ze niet begrepenwat wij deden. Ze zagen ons daar welstaan met die kooitjes op stokken in degrond, waarin zwarte vogels zaten. Maar zetrokken de conclusie dat we kraaien aan het

----------In de jaren zestig vorm·den huisfeestjes enbijlegfuiven een goedalternatief voor de durenachtclubs en dancings.De kamer van AnnHarris i n de 2e Sweel ick·straat 111 was zo' n plekwaar Surinamers danstenen musiceerden.[Part. col I. A. Harris]vangen waren. Ik heb toen een vergunningaangevraagd bij de burgemeester en via dagbladenen radio en televisie reclame gemaaktvoor dit unieke samengaan tussen mens envogel. Aan de inheemse mensen die de wedstrijdenbezochten, probeerde ik zoveel mogelijktekst en uitleg te geven.Ine miene mutteCafé Sans Souci op de Regentesselaan was eentrefpunt voor Surinamers. Niet het eerste Surinaamsecafé in Den Haag, wel een waar nogsteeds over wordt gesproken. Dat geldt ookvoor de Corrida bodega naast de winkel vanGanpat. De Nederlandse eigenaren (eerst NicoVollebregt, later JooP Parree) zorgden voorZuid-Amerikaanse platen in de jukebox, deSurinaamse bezoekers deden de rest. Het uitgaanslevenvan de Surinamers in de jaren vijftigen zestig speelde zich verder af in de gelegenhedenwaar elke jonge Hagenaar in die tijdte vinden was. L'Etoile was een belangrijketrekpleister en de vele dancings in Scheveningen,zoals Palais de Danse, Sheherazade, Tiffany'sen Pam Pam. Heen met de tram en middenin de nacht lopend en zingend terug naar huis. 49De eerste bands uit Suriname sloegen DenHaag over en trokken direct door naar de universiteitsstedenom voor studenten te spelen.Voor het optreden van de Golden Gate Boys inLeiden moesten de Haagse Surinamers eenkoude, doorwaakte nacht op het Leidse stationvoor lief nemen. so Op de podia van studentenverenigingenbegon ook de carrière van de in1965 opgerichte band Oscar Harris and theTwinkle Stars, de populairste Surinaamse groepin Nederland in de jaren zestig en zeventig. sIZij traden regelmatig in Den Haag op, maar hetbleef natuurlijk een 'Amsterdamse' band. OscarHanis had een zus in Den Haag, Ann, diezong in de in Suriname opgerichte zanggroepThe Ebonies, waarvan ook Truus Promes,Mildred Paton, Haniette Elia en Sonja Grauwdedeel uitmaakten. s2 Samen met Truus Promeswas Ann Hanis in 1961 naar Den Haag gekomen.Door haar studie aan de kweekschoolen een baan ernaast, bleef er voor zingen nietveel tijd over, laat staan voor optredens. Tochheeft ze in Den Haag opgetreden in L'Etoile enPam Pam en voor de Surinaamse verenigingSuvrikri. Maar de grootste muziekfestijnen dieAnn Hanis zich kan herinneren, waren die ophaar zolderkamer in de 2e Sweelinckstraat IIl.Huisfeestjes en 'bijlegfuiven' waren razendpopulair in een tijd dat er niet genoeg geld wasom elke week uit te gaan. S3Een van de bekendste Surinaamse zangers,Max Nijman, kwam in 1965 naar Den Haag S4omdat zijn vrouw hier een opleiding voor verpleegstervolgde. In Moengo was hij elektriciengeweest en met die achtergrond kon hij meteenaan de slag. ss In het bedrijf waar hij terechtkwamdrong langzaam door dat hij in Surinameeen bekend zanger was en verder wilde hettoeval dat de personeelschef een ware muziekliefhebberwas. Vanaf het moment dat de tweeelkaar ontmoetten, behoorde het huren van artiestenvoor bedrij fsfeesten tot de verledentijd. De eerste keer dat Max Nijman voor hetbedrijf optrad, bevond de directeur van het arbeidsbureauzich onder de gasten. Hij vroegmeteen ofNijman belangstelling had om vakerop te treden en vanaf dat moment speelde hijop talloze Hollandse en Indische feestjes metzijn gelegenheidsband The South Siders. Hetbegon met Amerikaanse gospels, maar later ginghij echte Surinaamse muziek spelen: kaseko enbigi-poku, soul en ballads. s6 Regelmatig stondhij op het podium met de percussionist FranklinArdin, die in 1968 uit Paramaribo was vertrokken,waar hij in de huisband van hotel Toraricaspeelde. De meeste Surinamers kennenhem onder zijn bijnaam Coppi, die hij in Surinamekreeg, vanwege de gelijkenis met de beroemdetengere Italiaanse wielrenner. S7Nijmans hits Ine miene mutte en Adjossi warente horen in de Houtrusthallen, Amicitia enop feestjes van voetbalvereniging Robin Hood.Toen er na de onafhankelijkheid steeds meerSurinamers naar Den Haag kwamen, trad hijavond aan avond op voor Surinaamse stichtingen.Daarnaast is hij altijd als elektricien blijvenwerken; muziek moest een hobby blijven.In zijn Surinaamse tijd zong Max Nijman veelliedjes van Brook Benton, vandaar dat hij welde Surinaamse Brook Benton werd genoemd.

1,--I134De invloed van de zwarte Amerikaanse muziekop creoolse Surinamers was zonder meergroOL Tot dat besefkwam ook Fons CedeLIk was mede-organisator van een groot feestvoor Surinamers in Amicitia. De Javaan kwammet zijn gamelan, de Hindostaan met zijnbaithak-gana, terwijl de creolen Otis Reddingen Wilson Picket nabootsten. Dat heeft megeïrriteerd, omdat ik ineens zag dat zij zichzelfniet profileerden, maar de Afro-Amerikanen.Den Haag bestond voor vijfenzeventigprocent uit Hindostanen en zij vroegen me ofmijn cultuur James Brown en Wilson Picketwas. Het drong toen nog niet tot me door,maar thuis in bed begreep ik dat ze gelijk hadden.Mijn cultuur was Winti en kawina. 58Fons Ceder bespeelde zelf geen instrument,maar was wel de man die de aanzet gaf tot deeerste kawina-band in Den Haag: Drompoe(drempel). Met die band keerde Ceder terugnaar de plek waar hij in Den Haag ooit begonnenwas, de Poeldijksestraat. Begin jaren zeventigspeelde Drompoe op hoogtijdagen, zoalsbij de herdenking van de afschaffing van de

Het grote feest rondde onafhankelijkheidvan Suriname werdgevierd in het Congresgebouwmet optredensvan onder meer deKawina-groep Drompoe.Daaraan voorafgaandwas er op 25 novembereen matinée musicalein het Provinciehuisvoor de Surinaamsepersoneelsleden. [He]13Sslavernij, voor de Surinaamse prostituees in dewijk. Ze stoorden er niemand met hun percussie-instrumentenen de happening groeide uittot een geweldig feest. De onafhankelijkheidvan Suriname werd op 26 en 27 november 1975gevierd in het Congresgebouw; Drompoe wasook van de partij. Een jaar later werd Afu Sensiopgericht, dat betekent: halve cent, niet meerdeelbaar. Onder de oprichters vinden we naastde naam van Ceder die van Muriël Sanches,Wilfred Sanches, Rita Day en Doortje Macnack.Afu Sensi maakte niet alleen in Nederland,maar ook in andere Europese landen enin Suriname furore. Ze brachten naast muzieken Winti, een creools-Surinaamse godsdienstwaarin muziek een belangrijke rol speelt, ooktoneel met een boodschap. Ze richtten zich uitdrukkelijkop in Nederland wonende Surinaamsejongeren, want die mochten niet vergetendat hun roots in Suriname lagen.Elk afscheid een nieuw beginBlaka Rosoe, zong de Surinaamse zanger LieveHugo in 1974, Mijn zwarte Roos, nuje van meheengaat vraag ik je: 'Neem me mee in jouwhart, niets zal mij weerhouden, de plek waarwij elkaar gekust hebben blijft in mijn herinneringen in het diepste van mijn hart. 'S9De periode rond 1975 stond voor veel Surinamersin het teken van het grote afscheid. De ophanden zijnde onafhankelijkheid en de onzekerheidover de politieke ontwikkelingen deedtallozen ertoe besluiten naar Nederland te migreren.Binnen een aantal jaren nam het aantalSurinamers ook in Den Haag met sprongentoe. Bij de volkstelling van 1960 werden nogzo'n 500 Haagse Surinamers geteld, op 1 mei1975 was dit aantal opgelopen tot 13.746 en eenjaar later tot 18 -475. 60 Momenteel wonen er naarschatting40.000 Surinamers in Den Haag. 61De grote stroom Surinamers in de jaren zeventigdwong de Nederlandse regering tot het ontwikkelenvan een opvangbeleid. Net als bij deIndische Nederlanders in de naoorlogse jarenwas de opzet om de drie grote steden te ontlastenen mensen over het hele land te spreiden.Maar evenals toen kwam daar in de praktijkweinig van terecht. Er mocht dan woningnoodheersen, toch trokken de meeste Surinamersnaar Amsterdam en Rotterdam, maar ook naarDen Haag, waar zij zich in de wijken Transvaal,Valkenbos, Regentes, Laak en de Schilderswijkvestigden. Het Centraal Bureau UitvoeringVestigingsbeleid Rijksgenoten, dat kantoorhield in de Jan van Nassaustraat, coördineerdede opvang onder leiding van directeur JanBreddels.Ook de Surinamers van het eerste uur stondenklaar om hun landgenoten te begeleidenen wegwijs te maken in het onbekende vaderland.Fons Ceder zei in 1975 het café-levenvaarwel en ging werken bij de in 1970 opgerichteStichting voor Surinamers. Hij werd beheerderin het trefcentrum op de Laan vanMeerdervoort nummer 78. Muriël Sanches, diesinds 1965 in Den Haag woonde, was de eersteSurinaamse maatschappelijk werkster van destichting die haar landgenoten inwijdde in hetHaagse leven. Soms reed zij midden in denacht naar Schiphol om mensen op te vangen.Zij regelde hun inschrijving bij het stadhuis,het ziekenfonds en de sociale dienst, want andersdan in haar tijd zaten de bedrijven nietmeer te wachten op nieuwkomers. De mensenvan het eerste uur, die met open armen warenontvangen, moesten nu mensen bijstaan ineen klimaat waarin JooP Glimmerveen zijneerste racistische pijlen op de Haagse Surinamersrichtte. 62

..,0-(1)-.CL(1)..,lilR. Zannoni, 21 juli 1997De Turkse kleermakerSeyfettin Dokumaci tradin mei 1967 in dienstbij de sigarettenfabriekLaurens, waar hij twintigjaar is blijven werken.Samen met zijn zoonsbezit hij nu enkelebakkerijen en slagerijen.[Part. coll. s. DokumaciJ

De geur van rubber en tabak...,CTreCLre...,l/)Kom wonen en werken in Twente. Dit was deslogan waarmee rubberfabriek Vredestein beginjaren zestig inwoners van de door woningnoodgeteisterde Randstad naar Enschede probeerdete lokken. De Vredestein-vestiging inLoosduinen stelde in die tijd juist Friezen enGroningers een moderne baan en een mooi salarisin het vooruitzicht. Later bleek het niet ergte klikken tussen de Hagenaars en de Friezen.De meesten keerden naar het Noorden terug.Een verschil in mentaliteit, zegt een oud-medewerker.1De snelle economische groei in de jaren zestigleidde tot structurele tekorten op de Nederlandsearbeidsmarkt. Vooral fabrieken haddenarbeiders nodig achter hun machines, want alsdie niet draaiden werd er verlies geleden 2 Vandaardat het bedrijfsleven zich op de wervingvan buitenlandse arbeidskrachten begon terichten. Eerst op eigen initiatief, later ondertoeziend oog van de Nederlandse overheid, dieer belang bij had de immigratie van arbeidersnauwgezet te controleren. Het ministerie vanSociale Zaken moest de ingediende aanvragenvan de Nederlandse bedrijven goedkeuren alvorensde werving kon beginnen. De eerstewervingsovereenkomst werd in 1960 geslotenmet Italië; Spanje (1961), Turkije (1964), Marokko(1969) en Joegoslavië (1970) volgden.Maar niet alle buitenlandse arbeiders werdenofficieel geworven. Velen kwamen op eigen gelegenheid:op zoek naar werk en avontuur.De gastarbeiders kwamen in vele Haagse fabriekenterecht, waarvan we er drie centraalzullen stellen: Van Heyst (radiatoren en stalenramen), Vredestein (onder meer rubberen vloerenen rubberen onderdelen voor havenwerken)en Laurens (sigaretten). De eerste twee fabriekenzijn geselecteerd, omdat er in hetjaarverslag van de vreemdelingendienst over1961 stond vermeld dat zij toen reeds Italiaansegastarbeiders in dienst hadden. De fabriek vanLaurens is uitgekozen , omdat veel buitenlandersdaar in dienst traden toen het faillissementvan Van Heyst midden jaren zestig inzicht kwam. Bovendien begon Laurens beginjaren zeventig als eerste vrouwen te werven.Van Laurens en Vredestein is een aantal medewerkersvan het eerste uur achterhaald, om hunverhaal te spiegelen aan dat van het bedrijf. BijVredestein vormden Italianen de grootstegroep buitenlanders, vandaar dat wij hen apartbehandelen. Verder werkten er vooral Span-Het aantal Zuid-Europeanen,Turken enMarokkanenin Den Haag1960 -19701960 1961 1962 1963 1964Grieken 34 34 42 39 63Italianen 737 804 922 1012 1114Joegoslaven 59 90 102 105 117Marokkanen 17 9 23Portugezen 20 33 42 41 110Spanjaarden 53 100 98 145 286Turken 19 17 17 42 2181965 1966 1967 1968 1969 197080 82 67 66 66 641131 1203 1153 1195 1194 1278119 117 130 126 126 16875 582 572 745 943 1237306 498 450 542 644 759533 540 386 466 505 582680 870 722 834 992 1303138Bron: Verslagen vreemdelingenpolitie 1960-197°. De cijfers vormen steeds totaal-aantallen.

De Italianen vanVredestein op de Hofwegomstreeks 1963. V.l.n .r.M. Tafuni, G. Monaco,V. Tafuni, A. Signore,A. Ammazzagatti,R. Signore, A. Pacifico,F. Pepe, S. Cal ia,C. Orazzio[Part. coll. F. Pepe 1139jaarden, Portugezen en Turken; rond 1975 kwamener ook Surinamers werken. In de sigarettenfabriekLaurens namen Turken en later ookJoegoslavische vrouwen een belangrijke plaatsin, dus zullen wij ook aan deze groepen bijzondereaandacht besteden. Veel buitenlandse arbeidersdie in het begin van de jaren zestig indeze fabrieken kwamen werken, zijn er gebleventot de poorten dichtgingen. Voor VanHeyst viel het doek al in 1967, voor Vredestein­Loosduinen in 1980. Laurens werd in 1994overgenomen door Rothmans; een jaar latersloot de fabriek en verhuisde een deel van hetpersoneel naar de vestiging in Zevenaar.In de tabel hiernaast valt af te lezen welke aantallenZuid-Europeanen, Turken en Marokkanenin de jaren zestig in Den Haag verbleven.De cijfers hebben weliswaar niet uitsluitendbetrekking op gastarbeiders, maar de ontwikkelingvan het verschijnsel, alsmede de verschuivingenin het aandeel van de diverse groepen,tekent zich toch duidelijkaf.Grandi possibilitàDe werving voor Vredestein -vestigingen vondbegin jaren zestig plaats op Sicilië en Sardinië. 3De toenmalige personeelschef in Enschede,JooP Wienk, kreeg de opdracht met geschiktpersoneel naar Nederland terug te keren.We selecteerden vooral op leeftijd (18-35) enlengte. We probeerden mannen van 1,72 m tekrijgen en hanteerden een ondergrens van1,68 m. Ik had in de fabriek al gezien dat sommigechefs kistjes bij de machines zetten,omdat de mannen te klein waren. Later hebbenwe de machines niet meer op de grondgezet, maar in de grond gebouwd, dat was deeerste ergonomische aanpassing. Bovendienwerd op postuur en persoonlijke indruk geselecteerd.Er werd ook naar het arbeidsverledengevraagd, maar dat viel natuurlijk nietecht te controleren. Je deed zo'n vijf à tienminuten over het hele verhaal. Meestal hieldje een derde over. Dus als je honderd manwilde hebben, vroegen we aan Sociale Zakenom er 300 op Sicilië te mogen zien. We slotenaltijd jaarcontracten af. Aan het eind daarvanmochten ze vier of vijf weken naar huis opkosten van de onderneming. Hadden ze weereen nieuw contract - want we hadden lieverdie oude opgeleide vent terug dan een nieuwete moeten werven - dan kwam de reis naarNederland ook weer in het pakket. 4

I ARBEIDSOVEREENKOMST IWanneer er ter plekke voldoende mensen warengeworven, reisden de mannen met de treinnaar het Centra di Emigraziane in Milaan. Daarvolgde de medische keuring en werd de treinreisnaar Nederland geboekt. Iedere stap waszorgvuldig voorbereid, want tijd was geld inhet bedrijfsleven en de productie mocht nietstil komen te liggen. Gemiddeld duurde dewerving zo'n twee weken. De grootste groepdie Vredestein ooit naar Nederland bracht, bestonduit 80 man, twee treinwagons vol. Dereis eindigde meestal in Arnhem, waar een hotelwas afgehuurd en de personeelschefs uit deverschillende regio's bij elkaar kwamen. Daarkregen de arbeiders te horen bij welke vestigingzij kwamen te werken. Vaak lette de personeelsfunctionarisal in het wervingsland op degeschiktheid voor een bepaalde vestiging:'Waren het erg kleine kerels, dan konden ze beternaar Doetinchem, naar de fietsbanden. ' 5De eerste zes Italianen bij Vredestein in Loosduinenwaren op 7 oktober 1960 in dienst ge-\ J • • N.V. .De eerste ondergetekende .....Rulll:u'.rf.a.b.r." k ... ll.r.e..d..e.s..t.:,l..Il. ....Lc.. Qs..d.ul..ll.e.n ..., gevestigd te..._.",l.Q ,Q.;;"g.I!i,!!~Jl. _,.,_...",.......,....._......_ ...... (hierna tEi oemen werkgever J. vertegenwoordigd door:::=:~~~ ::=,::'~~=~~2~:;;:;'~~:~:::::ztt:: :: :::::::,~:'· ~~,~o::n d: p t:~:~ .;'~~~i;'~~~_~.~.~~ ·wonende te ... ....L:7..u.rJ.. ..... __ ._ .... ______ . (g~i ngehuwd) , hierna te noemen werknemer,verklaren te zijn over~engekomen,dat de werkgever de werknemer in diens~ l neemt, gelijk de werknemer in dienst treedtvoor de tijd van een jaar, ingaande op de Jag volgende op die va n aankomst van dewerknemer in Nederland als ..... =bbe.r.b.aw •. k."'_ .....__.____.._._._ .._..__......___....._...._....._...._.._........._...._, __Het brutoloon en de eventuele huurbijslag zal per week gem iddeld bedragen I ... JlZ.,l!t ...._,Iwaarvan na aftrek van de onder c en d te npemen lasten resteert een bedrag yan ca.I ..5.2~,.53 ",,_," per week. Na de proeftijd salaris naar prestatie.PI, I1-CON TRA T T O· DI' L A V 0 R 0-1 r;11 primo sottoscritto R\l.b ,1;>..t:! ,r.!.a.lu:il\k-V..r.~. d. .c1't,eill.... LQ,Q ,~, sl ,\liMI!...-!'!•.Y......---- , stabilito a• v_..... Lo.o.a.d.ui.neA ____.....____ ....___,_..__ (in seguito no inato datore di lavoro), rappresentato da~: ~~:.~:~:~~::~:~ ::~~~:~~~:~~:: : ::: ,:Ll'=::t1. ::,::=:::::. : .. n~t: :~ _~20;d;..:.~~~t_t~residente a A.u.,'-................. ___.. __., (am!JlO§lraf0kr celibel. in seguito nominato lavoratore,dichiarano di aver convenuto:IChe iI datore di lavoro assume in servizio iI lJvoratore, cosl come il lavoratore ent ra aprestar s~rvizi~ - perla.durata di un an~o - ~ partire dal giorno dop~ I'arrivo del lavoratorenel Paesl Bassl con la quallflca dl .---1---'- ....------........-..-......, 11 salarto lordo, eventualmentemaggiorato daT carofitto {hUUrbijSla~ ammonterà in media a fl. .....,-...&l.• ~4. ..,.....,­per settimana. A ta Ie salario lordo corrispo , e un sa lario netto settimanale di circatI. ,.. 2Z,...2l ..._ .._ , dope trattenuto di cui ~tferito ai punti c e d. Dopo il tempo di~~ova .il sa~ario secondo l~ prestazifne. ,treden, dus nog voordat personeelsfunctionarissenerop uit trokken om buitenlandse arbeiderste werven. 6 Nico Campolattano was eenvan hen. 7 Van kinds af aan had Nico (toen nogNicola) op het land gewerkt, net als de meestevan zijn streekgenoten uit de omgeving vanCaserta (bij Napels). Maar als 21-ja~ige ging hijop zoek naar verandering. Hij beproefde zijngeluk in Noord-Italië, waar hij twee jaar als loslandarbeider in de omgeving van Milaan werkte.De verdiensten waren goed, maar Campolattanowilde meer van de wereld zien. Hijmeldde zich daarom bij het arbeidsbureau inCaserta, waar ze net een aanvraag hadden binnengekregenvoor werk in Nederland. Hij hadnog nooit van het land gehoord, maar ze verteldenhem: 'Dat ligt tussen Duitsland en België.'Moeder Campolattano waarschuwde voor dekou en de sneeuw, maar haar zoon was niet testuiten. Zijn contract liep een jaar, maar misschienging hij wel voorgoed weg uit Italië, hetavontuur tegemoet. Na de medische keuring inMilaan vertrok hij met vier toekomstige collega'snaar Utrecht, waar twee medewerkers vanVredestein-Loosduinen hen van de trein kwamenhalen. In de stationsrestauratie kreeg dezucht naar avontuur een gevoelige deuk: aardappelen,sperziebonen en een stukje vlees. Waarbleef de vertrouwde spaghetti?Raniero Zannoni kwam in juni 1962 naar DenHaag. Hij zat weliswaar niet zonder werk, maareen jaartje weg en extra geld leken ook hem welwat. 8 Bovendien had hij van vrienden aantrekkelijkeverhalen over Nederland gehoord. Jemoest er hard werken, maar de meisjes warenmooi, zo mooi! Bij het arbeidsbureau in zijngeboorteplaats Jesi (bij Rimini) kreeg hij dekeus uit drie bestemmingen in Nederland. Hetwerd Vredestein. Niet vanwege de kleurige,in het Italiaans vertaalde folder van het bedrijf('La Vredestein offre grandi possibilità dioccupazione in Olanda!'), maar omdat eenvriend van hem er werkte.Zannoni was 28 jaar toen hij bij Vredestein indienst trad, waar hij 87 gulden bruto per weekverdiende. Na aftrek van premies en een bedragvoor kost en inwoning aan de pensionhoudervan 15 gulden per week, hield hij 52gulden over. 9

~ De eerste zes jaar in DenHaag woonde RanieroZannoni (midden) samenmet Vredestein-collegaAstore Statuti op kamersin de Van Miereveltstraatbij de heer (links) enmevrouw Koo iman(rechts naast Zannoni).Om de vrede in huiste bewaren was het zaakde hospita met kaarten telaten winnen (september1962). [Part. col I. R. Zannoni]~ Op 7 juni 1962 tekendeRaniero Zannoni een jaarcontractmet VredesteinLoosduinen; uiteindelijkis hij er zeventien jaarblijven werken.[Part. col I. R. Zannoni]141In tegenstelling tot veel van zijn landgenotenkwam Zannoni in een particulier pension terechtin Den Haag, uitgezocht door zijn werkgever.Ze woonden er met z'n vijven; nog tweejongens uit zijn eigen streek en twee uit Sardinië.Hij is er zes jaar gebleven.Dat was bij een Hollandse familie, de familieKooIman in de Van Miereveltstraat. Ik hebveel geluk gehad, want het waren heel aardigemensen. Veel Italianen zaten in die tijd in hotelDe Poort, maar ze hadden de pech dat zedaar alleen maar tussen Italianen zaten. Datwas natuurlijk wel gezellig, maar zo leer jeNederland en de taal niet kennen. Wij warengedwongen de Hollandse familie een beetjete verstaan. Binnen enkele maanden merkteje het verschil al. Wij praatten niet alleenover Juventus en AC Milaan, maar ook overAjax. Dat was heel belangrijk.Na afloop van het jaarcontract met Vredesteinhad Zannoni eigenlijk zullen terugkeren naarJesi, waar zijn moeder woonde. Maar het liepanders. Na tien maanden ontmoette hij in hetPalais de Danse in Scheveningen een Haagsmeisje en toen was Italië van de baan. In 1969zijn ze getrouwd. Zeventien jaar werkte Zannonibij Vredestein-Loosduinen. Op het momentdat de sluiting van de vestiging in zichtkwam, kreeg hij de keuze voorgelegd: mee methet bedrijf naar Renkum of ontslag. Zannoniwas inmiddels te veel Hagenaar geworden omnog verder te willen migreren. Een telefoontjevan de PTT, die destijds nog wel wat werknemerskon gebruiken, bracht uitkomst. Als hijwilde, kon hij daar direct aan de slag. Zijn witteoverhemd bleef voortaan schoon en het werkwas veel minder zwaar dan bij Vredestein.Toch bewaart hij aan die tijd de dierbaarste herinneringen.Ik werkte in het begin alleen met Hollandsemensen. We deden met z'n twaalven hetzelfdewerk. Het was heel vies, met allerlei chemicaliën,dat zou nu niet meer mogen. Sommigemensen zeiden: 'Je werkt in de hel',maar ik heb het nooit zo ervaren. Het warenin die tijd allemaal fantastische mensen bijVredestein, sociaal bewogen. Ik heb geluk gehaddat ik op een gegeven moment achter deschermen kon kijken, door mijn werk in deondernemingsraad en bij de vakbond. Hetklimaat was dat we allemaal gelijk waren.

De meeste ItaliaanseV redestei n-werknemersverbleven i n Hotel DePoort aan de Brouwersgracht(1960). V.l.n .r.Franco Digeo, PasqualeZottola, Angelo Prinzoen Nico Campolattano.[Part. coll. Th. Van Son]142Ik was ook lid van de arbeidsvoorwaardencommissie.Als er salaris verschillen warentussen buitenlanders en Nederlanders, zochtenwe dat uit. Alle kleine dagelijkse problemenwerden opgelost. Het waren echtfantastische mensen.Hotel De PoortNico Campolattano kwam in 1960 niet in eenparticulier pension terecht, maar in hotel DePoort aan de Brouwersgracht. Een jaar eerderhad de stichting Haags Katholiek JongerenCentrum De Poort haar deuren geopend voorjongeren die van buiten de stad kwamen om inDen Haag te werken of te studeren. 10 Begeleidingen onderdak, dat was precies wat de eerstearbeidsmigranten nodig hadden, want de meestenwaren zonder enige voorbereiding of kennisvan de taal naar Nederland gekomen. Hunwerkgevers sloten een contract af voor kost eninwoning en in de loop der jaren werd De Poorteen gemeenschap op zich. Onder leiding vandirecteur Theo van Son kwamen er in 1960veertig Italianen wonen, later gevolgd doorSpanjaarden en Surinamers.Met de jaren nam het aantal nationaliteiten inDe Poort snel toe. Die verscheidenheid in achtergrondvan de gasten leidde op den duur totonderlinge spanningen en toenemende agressie.De roep om eigen ruimten voor de verschillendegroepen klonk met de jaren luideren zo ontstond het idee voor de oprichting vanzogenaamde casa's. In 1967 werden daarvoormet financiële steun van het ministerie vanCRM verschillende ruimtes van de voormaligeverpleegstersschool van het ziekenhuis Zuidwalverbouwd en ingericht. Door het teruglopendaantal gastarbeiders en vanwege exploitatietekortenmoest De Poort in 1974 sluiten. J IIn de tijd dat Campolattano er ging wonen, bestondde bezetting naast Nederlanders voornamelijkuit Italianen. In het begin moest hij weleven wennen: met zes man op een zaaltje instapelbedden, dat deed je toch alleen maar in jediensttijd! En het eten, altijd maar weer datHollandse eten. De leiding van De Poort stondechter open voor suggesties en al snel kwam ertwee keer per week spaghetti op het menu.Ook gingen van tijd tot tijd de stoelen in de eetzaalaan de kant voor een uitbundige swingavond. Over meisj es hadden de Italiaanse mannenin Den Haag nooit te klagen. Directeur VanSon rekende in 1963 in de Nieuwe Haagse Courantoverigens voorgoed af met de mythe datde Italiaanse jongens achter de Haagse meisjesaanzaten: 'De meisjes bieden zich dikwijls zelfaan en vlassen erop een avondje mee uit te mogen.'12Natuurlijk namen de jongens 's avondswel eens een meisje mee naar de conversatiezaal,maar ze realiseerden zich heel goed dat zealleen maar 'nette' meisjes binnen mochten laten.Zag Van Son een meisje van minder allooi,dan schudde hij zijn hoofd ten teken dat hetmeisje en haar Italiaanse begeleider rechtsomkeertmoe1itenmaken. 13Een jaar eerder waren er uit onverdachte hoek,te weten de vreemdelingenpolitie, ook al opmerkingengekomen over het gedrag van deHaagse meisjes.Het toegenomen aantal Italianen in de industriëlesector maakt een intensievere controlenoodzakelijk. Aanvankelijk verbleven vrijwelalle Italianen in hetzelfde jeugdhotel. Nu zijenigszins in de stad bekend zijn geraakt, willenzij zelf hun kosthuis zoeken, omdat zijdenken dan goedkoper en beter uit te zijn.Dit heeft tot gevolg dat zij in particuliere

kosthuizen terecht zijn gekomen. Veelalbevalt hun dit ook niet, zodat er een voortdurendewisseling van adressen ontstaat.Werden voorheen hun persoonlijke moeilijkhedenvaak opgevangen door de leiding vanhet jeugdhotel, die sociaal is ingesteld, thanswordt het gemis van deze leiding merkbaaren doen zich steeds meer moeilijkheden voor.Eén en ander brengt met zich mee dat doorpersoneel van deze dienst meer bemiddelendmoet worden opgetreden. In dit verbandwordt nog gewezen op klachten over Italiaansearbeiders ten opzichte van jonge Nederlandsemeisjes. Herhaaldelijk blijkt, dat dezemeisjes zelf oorzaak zijn van deze klachten.Hielden zij zich voorheen vaak op in de buurtvan het jeugdhotel, thans hebben zij ook diekosthuizen ontdekt waar meerdere Italianenverblijven en vertoeven ook in die buurt. 14De meeste Italianen hadden nu niet direct problemenmet deze vrouwelijke aandacht. Dedame die elke zondag probeerde hun een paarwoorden Nederlands bij te brengen, begonhaar cursus daarom op veler verzoek met: ikhou van jou. Zij gaf de jongens echter ook deraad goed uit te kijken, want als er 'ongelukken'gebeurden, was de situatie in Nederland nietanders dan die in Italië: dan moest je met hetmeisje trouwen. Hetwas niet de eerste en zekerniet de laatste goede raad die Tine de Grooteaan 'haar jongens' zou geven.De moeder van de ItalianenHet verhaal van de migranten die naar DenHaag kwamen, valt zelden los te zien van datvan de Hagenaars zelf. Zo moet in de geschiedenisvan de Italiaanse gastarbeiders zeker eenplek worden ingeruimd voor Tine de Groote. 15Menig pas aangekomen Italiaan droeg in de jarenzestig haar naam en adres op zak, omdat totin het verre Sicilië bekend was dat in geval vannood La mamma degli Italiani uitkomst bood.Tine de Groote was zelf ook geen Haagse. Geborenen getogen tussen de boeren in Zeeuws­Vlaanderen wist zij als geen ander wat het betekendeom voor het onbekende te kiezen. Op19-jarige leeftijd verliet zij haar geboorteplaatsAardenburg om zich in de grote stad Den Haagte bekwamen als kleermaakster. Dat was inTine de Groote werd welLa mamma degli Italianigenoemd. Elke weekkwam ze naar hotel DePoort om 'haar' jongensmet raad en daad terzijdete staan; uiteraard vierdeze in 1960 hun eerstekerstfeest in Den Haagsamen met hen.[Part. col I. Th. van 50n)143

In de machinezaal werktende 'oprapers'. Zijhaalden sigaretten van delopende band en legdenze vervolgens in bakken.Op de foto een aantalTurkse werknemersomstreeks 1969.[Coli. Rot hmans Zevenaar)1451933. Na een leertijd bij verschillende Haagsemodehuizen opende zij drie jaar later haareigen atelier aan de Valkenboslaan 47a. Zij importeerdezelf stoffen, onder meer uit Italië, entijdens haar zaken- en vakantiereizen in datland heeft zij er haar hart voorgoed aan verpand,vooral vanwege de hartelijke, gastvrijeontvangst die haar tot in de meest afgelegenstreken ten deel viel.In Den Haag deed mevrouw De Groote er allesaan om de Italiaanse taal te leren en dat gingnergens beter dan tussen de Italianen. Zo kwamzij in de jaren vijftig op zondagmiddagen terechtin het café Den Hout aan de Bezuidenhoutseweg,waar Italianen - die veelal als chauffeurbij de ambassades werkten - naar orkestjesuit hun vaderland kwamen luisteren. Het contactwas snel gelegd en zij leerden haar niet alleenItaliaans, maar hielpen haar ook aangerenommeerde klanten. De ambassadeursvrouwenvan Uruguay, Paraguay, Cuba en andereLatijns-Amerikaanse landen lieten zichallemaal door Tine de Groote kleden.De eerste keer dat zij een Italiaan in nood hielp,was toen de Napolitaanse dirigent Cesare Galliplotseling in het ziekenhuis werd opgenomenen zijn vrouw radeloos achterbleef. Tine deGroote nam mevrouw Galli en haar dochtertjein huis en zij bleven bij haar logeren tot de dirigentwas hersteld. De tweede keer was beginjaren zestig. De Indonesische ambassade, waartwee Italianen als kok en chauffeur werkten,sloot haar deuren en de werklozen kwamenhaar om raad vragen.Ik had net in de krant gelezen dat Vredesteinmeer dan tachtig Italianen had geworven enik zei dat ik daar wel zou vragen of ze er allebeiterecht konden. Ik heb meneer Hoek toengebeld en die zei: 'Mevrouw, voor iedere vijfSicilianen moeten we minstens zes personeelschefshebben, want ze snappen bijnaniets. Ze komen zo uit de olijfboomgaardenen hebben nauwelijks opleiding.' Ik zei: 'Als udeze mensen van de Indonesische ambassadeneemt, dan kom ik u helpen.' De taxi vanSchiff, de toenmalige directeur van Vredestein,kwam voorrijden en bracht mij naarde fabriek.Mevrouw de Groote kon toen niet bevroedenwat haar impulsieve reactie teweeg zou brengen.Steeds vaker werd er naar haar atelier gebeldals iemand in de problemen verkeerde enop den duur begon zij zich af te vragen of ze nukleermaakster of maatschappelijk werkster was.Om enige orde in de chaos te brengen, stelde zeVredestein voor om op zondag spreekuur tehouden in hotel De Poort, waar de meeste Italiaansearbeiders waren ondergebracht. Zij zoudan een bordje spaghetti mee-eten en daarnagesprekken voeren. Nog steeds gaat ze iederezondag naar de Italiaanse casa, nu in de KorteLombardstraat gevestigd, en nog steeds wordtzij op handen gedragen. Voor haar werk ontvingzij van de Italiaanse regering twee eervolleonderscheidingen. Grazie di cuore signorinade Groote kopte de Domenica del Corriere op3 maart 1963 en vanaf dat moment was zij nietalleen bij de Haagse Italianen, maar ook bij de-.,Italianen in Italië bekend.De belangstelling van Tine de Groote beperktezich niet uitsluitend tot Italianen. Vijftien jaarlang zorgde zij ervoor dat buitenlandse werknemersop de verjaardag van koningin Julianaop Soestdijk defileerden. Wanneer de vijfbussenmet Italianen, Spanjaarden, Portugezen,Joegoslaven, Turken en Marokkanen 's ochtendsvroeg richting Utrecht vertrokken, washaar grootste zorg - hoe krijg je al die jongensop tijd hun bed uit? - al voorbij. Om de dagfeestelijk af te sluiten, brachten ze na het defilénog een bezoek aan een of andere bezienswaardigheid.Dat was nooit een grote stad, want zewas doodsbenauwd dat ze 'haar jongens' kwijtzou raken.Voorlichting over vreemde landenBert Hasper trad in 1960 in dienst op de personeelsafdelingvan Van Heyst. Op dat momentliepen er nog maar weinig buitenlanders in hetbedrijf rond. Er werkten weliswaar 24 Ieren,maar die kwamen kennis en ervaring opdoenvoor hun baan bij de vestiging van Van Heyst inIerland. Een paar jaar later was de situatie compleetveranderd en werkten er 79 buitenlandersin het bedrijf. In januari 1964 wijdde het perso-

...,c::rrec....re...,VI146neelsblad Veha-pers een groot deel van zijnnummer aan de achtergronden van de verschillendenationaliteiten. Net als bij Vredesteinvormden de Italianen, met in totaal 32 personen,de eerste groep gastarbeiders van belang,gevolgd door een twintigtal Turken. Verder togener iedere dag zeven Spanjaarden, vijf Duitsers,vier Marokkanen, twee Polen, twee Haïtianen,twee Britten, een Ier, een Oostenrijker,een Belg, een Australiër en een Israëliër aan hetwerk op de Cruquiuskade. 16 Van Heyst heeftnooit rechtstreeks geworven, de meeste mensenkwamen via de lokale markt en belden gewoonbij het bedrijf aan. Zo ging het ook met deeerste Turken die in dienst werden genomen;Hasper herinnert het zich nog als de dag vangisteren.Het was 1963. Op een goeie dag stonden er ineenseen stuk of tien Turken voor de deur. Erwas geen woord mee te praten. Uiteindelijkkwam er uit dat ze waren weggelopen uit eensteenkolenmijn in België. Voor dat werkwaren ze geworven. In Turkije heb je afgravingen,maar in België moesten ze een paarhonderd meter onder de grond. Toen er eeninstorting was, zijn die kerels aan het hollengegaan en uiteindelijk in Den Haag gestopt.Ze waren zo ontzettend geschrokken. Wijhadden mensen nodig, dus we hebben ze aangenomen.'s Avonds moesten we ze nog onderdak brengen, want ze hadden niets. Ik bentoen meegegaan naar diverse kleine hotelletjesen uiteindelijk hebben we ze ondergebrachtin een klein straatje bij het Hofwijckplein.Daar hebben ze een week gezeten enwe zochten ondertussen naar een pension.Dat vonden we bij een oudere dame op deHaagweg in Rijswijk. 17Op diezelfde informele manier kwam het bedrijfook aan zijn tolk. De dag na de komst vande Turken stond er een man voor de deur meteen klein Tiroler hoedje op en een grijze jasaan. Hij sprak Engels en nog dertien andere talen- later werden het er meer - die hij tijdenszijn jeugd in Argentinië en zijn studie in Israëlhad geleerd. Victor Arditti werd direct aangenomen,eerst als lasser maar al snel als fulltimetolk, want de communicatieproblemen binnenhet bedrijf namen met de dag toe. Na het faillissementvan Van Heyst in 1967 trad Arditti indienst bij de sigarettenfabriek Laurens, waar deleiding in 1965 begonnen was met het in dienstnemen van Turken. Vanwege zijn ervaring metbuitenlanders werd in datzelfde jaar de personeelschefvan Van Heyst, Hasper, aangetrokken.Het faillissement van Van Heyst was opdat moment al in zicht en Hasper nam daaromeen aantal Turken mee naar zijn nieuwe werkkring.De allereerste Turkse werknemer van Laurenswas al tientallen jaren eerder naar Den Haag gekomen.Hagop Yékparian werd in 1898 inIstanboel geboren, waar hij behoorde tot de vervolgdeArmeense (christelijke) minderheid.Hij ontvluchtte zijn land en ging in Brussel bijeen sigarettenfabriek werken. Dorpsgenotendie daar al in dienst waren, hadden dat zo voorhem geregeld. Laurens nam het bedrijf over enzo kwam Yékparian in de jaren dertig in DenHaag terecht. In 1951 vierde hij zijn zilveren jubileumals tabaksmenger. Zijn hart mocht nogsteeds haken naar het land waar hij zijn jeugdhad doorgebracht, in datzelfde jaar liet hij zichniettemin tot Nederlander naturaliseren. lsWaar bij Vredestein en Van Heyst Italianen altijdde voorkeur hadden gekregen, gold dat bijLaurens voor Turken. Vanaf het begin verdieptehet bedrijf zich eveneens in hun achtergronden,want in een tijd van krapte op de arbeidsmarktmoesten de werknemers zich op hungemak voelen. In het personeelsblad LaurensMelange ging een serie artikelen van start onderde titel: 'Er klinkt een vreemde taal door degebouwen'.19Sinds geruime tijd zijn in ons bedrijf een aantalbuitenlanders aan het werk. Mensen uiteen ander, ver en vreemd land. Mensen dieeen voor ons andere taal spreken. Mensenmet een heel andere mentaliteit, met anderegewoonten en een vreemde godsdienst. Kortom:mensen, waar wij weinig van begrijpenen niets van kennen. Zou het daarom nietnuttig zijn wat meer over het land en volk vanonze nieuwe collega's te weten?20

Sigarettenfabriek Laurensbegon in 1965 met het indienst nemen van Turken.Een speciale NZH-buswerd ingezet om werknemersuit de omliggendegemeenten naar deSaturnusstraat te vervoeren.[G.G . Davids, HC)147De werknemers kregen een en ander te horenover de uitgestrektheid van het OttomaanseRijk, over Atatürk, het Turkse onderwijs, religie,de plaats van de vrouw in een mannenmaatschappij,de gezagsverhoudingen en niette vergeten: de Turkse keuken, waar varkensvleestaboe is. Laurens voegde de daad bij hetwoord en paste het kerstpakket voor zijn Turksewerknemers aan: voor hen geen traditionelerollade, maar een kip. Na de voorlichting overTurkije volgde informatie over Nederland enDen Haag in de serie: Hollanda hakkinda Türkisçilerine bir fikir! Van praktische voorlichtingwas hier overigens geen sprake, want over deHaagse markt, de badhuizen, bioscopen endansgelegenheden kwamen de Turkse werknemersniets te weten. En hoevelen zullen nieuwsgierigzijn geweest naar de watersnoodrampvan 1953 of de naam van de architect van hetVredespaleis? En zullen zij Madurodam ookwerkelijk hebben bezocht omdat het een mustwas voor elke bezoeker van Den Haag?Het aannemen van buitenlandse arbeiders gebeurdevaak op voorspraak van familie ofkennissendie al in de bedrijven werkten. 21 Dat hadals voordeel dat die laatsten zich verantwoordelijkvoelden voor de nieuwkomers en eenoogje in het zeil hielden. Een betere selectiemethodekon de afdeling personeelszaken zichniet wensen. Onder de Turken die door bemiddelingvan kennissen in 1965 bij Laurens kwamenwerken, bevond zich de 39-jarige ÖmerPasja Alper. Hij was geboren in Yerköy (bijYoskat), waar hij als boer op het land had gewerkt.Begin jaren zestig werd hij geworvendoor een rubberfabriek in Maastricht, maar hetwerk was er zwaar en vies en na zestien maandenhield Alper het voor gezien. Vrienden vanhem werkten in Den Haag bij Wils on en zokwam ook hij in de gasmeterfabriek terecht. Na

Mevrouw Dokumacisamen met haar zoonIsmail in het Zuiderparkvlak na haar aan komstin Nederland (1969).De kinderwagen kreegzij van een Nederlandsecollega van haar man.[Part. coll. S. Dokumaci)149zeven maanden maakte hij de overstap naarLaurens. Kennissen die daar werkten verteldenlovende verhalen over het bedrijf, dat volgenshen ook beter betaalde dan de andere Haagsefabrieken. Op 5 oktober 1965 trad Alper er indienst: 'Er werkten toen nog maar weinig Turkenbij Laurens, eigenlijk waren er in heel DenHaag nog maar weinig Turken te vinden. ' 22Seyfettin Dokumaci kwam op vergelijkbarewijze bij Laurens terecht. Hij werd geboren inGökçehuyuk op het platteland van Konya,maar het boerenbedrijf trok hem niet. In verschillendegrote steden zocht hij naar een beroepdat bij hem paste, om uiteindelijk kleermakerte worden. Toch bleef hij het gevoelhouden dat er meer mogelijk was en in 1965vertrok hij op 26 -jarige leeftijd naar Nederland,geworven door de Kabelfabriek in Delft en metWaddinxveen als zijn nieuwe woonplaats.Maar het werk beviel niet erg en kleermakerDokumaci besloot de overstap naar het kledingbedrijfGazan in Den Haag te maken. Daarheeft hij zo'n tien maanden gewerkt; wegensde verslechterende economie in 1967 moest hetbedrijf toen zo'n 80 mensen ontslaan. Een kennisvan hem werkte bij Laurens en daar kon ookDokumaci in mei van dat jaar aan de slag.Twintig jaar is hij bij Laurens gebleven en hijheeft er altijd met plezier gewerkt. De verhoudingmet zijn meerderen was goed. Bij de bedrijfsleidinggenoot hij zo veel vertrouwen, dathij als een van de weinige buitenlanders meteen bestelwagen en veel geld op zak de straat opmocht om bestellingen af te leveren.Op hun beurt brachten ook Dokumaci en AIperweer nieuwe personeelsleden aan. Zo lietDokumaci in 1969 zijn vrouw naar Nederlandkomen, waar zij tien jaar lang eveneens bij Laurensheeft gewerkt. De gezinshereniging vande familie Alper vond pas in 1978 plaats, veertienjaar nadat de kostwinner uit Turkije wasvertrokken. Twee van zijn zonen werken nogsteeds in de sigarettenfabriek, al heet die tegenwoordigRothmans en is die gevestigd in Zevenaar.Alper werd in 1979 afgekeurd, terwijl Dokumacitot 1987 bij Laurens bleef werken. Tweejaar daarvoor was hij zich, samen met zijnzoons, al bezig gaan houden met de horeca;eerst een pizzabakkerij op de Hoefkade, latermet bakkerijen en slagerijen, onder meer op dePaul Krugerlaan. Toen er tweehonderd mensenbij Laurens werden ontslagen, maakte Dokumacivan de gelegenheid gebruik om definitiefover te schakelen naar deze sector van de arbeidsmarkt.Gastarbeiderpakhu izenAlper woonde, zoals zoveel van zijn Turkse collega's,lange tijd zonder zijn gezin in Den Haagen voor zijn huisvesting was hij aangewezenop pensions of kamers. In eerste instantie wasdat een groot pension op de hoek van de Stationswegen de Van Hogendorpstraat; laterwoonde hij op kamers in de Haagsestraat, deSpinozastraat, de Laan van Meerdervoort en deVan Merlenstraat. Dokumaci kocht in 1969,toen zijn vrouw naar Nederland kwam, eenhuis in de Smitstraat; daarvóór woonde hij opkamers in de Arnhemsestraat bij de Fokkelmans,die hij als eigen familie beschouwde.Koken deed hij in de keuken van de vrouw deshuizes, maar wel met apart kookgerei, vanwegehet varkensvlees dat de familie gebruikte.Laurens bemiddelde bij huisvesting, maar wanneerbuitenlandse werknemers zelf het initiatiefnamen, hield het bedrijf zich afzijdig. Alleenwanneer de reputatie van de buurt waarinzij terechtkwamen daartoe aanleiding gaf, gingpersoneelschefHasper langs om te controlerenof alles in orde was. In de grotere pensions wasdat zelden het geval; meestal waren ze ernstigverwaarloosd. Voor een deel was dat te wijtenaan de gewoonten van de bewoners en de onbekendheidmet bijvoorbeeld het gebruik vanzit-toiletten; bij Vredestein in Enschede warenom die reden hurktoiletten aangelegd voor deTurkse werknemers. 23 Bovendien kwam hetvoor dat de lakens 'nooit koud werden', omdatde bedden voor een aantal uren per dag werdenonderverhuurd en er dus veel meer dan hetgeregistreerde aantal bewoners in een pandwoonden. 24 Het was immers de bedoeling zoveelmogelijk geld te sparen en na een aantal jarenweerterug te gaan naar Turkij e.Maar ook de eigenaren trof schuld. Getuige devele perspublicaties was 1966 hét jaar van de

Ömer Pasja Alper kwamin 1965 bij Laurens werken.Tot zijn gezin in 1978naar Nederland kwam,woonde hij in pensionsen op kamers, zoals hierin de Van Merlenstraat 97.[Part. coll. Ö. P. Alper]verontwaardiging over 'gastarbeiderpakhuizen'in Den Haag. Aanleiding was de brand in eenpension aan het Oranjeplein op 26 februari vandat jaar, waarbij de 32-jarige Mustafa Ardic, eenTurkse werknemer van Van Heyst, om het levenkwam. 2s Over acht kamers verdeeld woondenin het pension, dat niet aan de veiligheidsvoorschriftenvoldeed, in totaal 31 Turken.Burgers en bestuurders van Den Haag werdenwakker geschud en het pensionleven van deoverwegend Turkse gastarbeiders was maandenlangnieuws. Journalisten trokken langs deverschillende pensions om met eigen ogen teaanschouwen onder welke erbarmelijke omstandighedende Turken in Den Haag leefden.'Elfpakhuizen vol mensen' telde H et Vrije Volk,om vervolgens een paginagroot artikel te wijdenaan het pension op de hoek van de Stationswegen de Van Hogendorpstraat - waar ook Alperhad gewoond - boven het café De GoudenTurk. 26 Er woonden 35 mannen, soms wel metz'n zevenen op één kamer. Ze betaaldenf 22,50per week en brachten bij de eigenaar maandelijksruim 3400 gulden in het laatje. Maar de eigenarenwasten hun handen in onschuld. Eenvan hen, met een pension in de Schoolstraatwaar vijftig Turken woonden, vertelde zelfs dathij en zijn vrouw als een vader en een moedervoor 'hun jongens' zorgden. 27 Ook het gemeenteraadslidvan de Boerenpartij, S. Vlaming,durfde het aan, ondanks de artikelen in HetVrije Volk over de slechte toestanden in zijnpension, om zijn collega's in een raadsvergaderinguit te nodigen eens bij hem te komen kijken,omdat al zijn huurders zonder uitzonderingzeer tevreden zouden zij n. 28Wethouder Damoiseaux gelastte een onderzoeken stelde ook besprekingen met de werkgeversvan de buitenlanders voor, omdat zijmede-verantwoordelijk waren. In de zomermaandenvan 1966 bezochten brandweer, politie,de geneeskundige dienst en bouw- en woningtoezichttot drie maal toe de vele Haagsepensions - in totaal waren het er zo'n driehonderd- waar gastarbeiders waren gehuisvest.Door een wijziging van de Algemene Politieverordeningwas het voortaan mogelijk ompensions te ontruimen, omdat de pensionhoudereen vergunning moest hebben voor hethuisvesten van meer dan twee personen op éénkamer. Aan die vergunningen konden voorwaardenworden verbonden en eventueel vielook tot sluiting over te gaan. Dat gebeurde inieder geval bij pensions aan de Koningin Emmakade49, de Van Limburg Stirumstraat 63 ,de Nieuwe Molstraat 24 en de Schoolstraat 15. 29Wanneer een pension gesloten werd, moest erwel elders alternatieve huisvesting beschikbaarzijn. Daarvoor werd De Poort uitgebreid metde Stichting Begeleiding Buitenlandse Werknemers(SBBW), met Van Son als directeur. 3oVijf maatschappelijk werkers, afkomstig uit demigrantengroepen zelf, hadden de taak te bemiddelenbij huisvesting en werk, en bovendientolkwerkzaamheden te verrichten.Naast De Poort aan de Brouwersgracht kwamer een aantal nieuwe tehuizen. In augustus1966 opende een 'Proper Turken-huis' zijndeuren in het voormalige St. Nicolaasgasthuisaan de Amsterdamse Veerkade. 3 ! Twee maandenlater werd voor Marokkanen het voormali -

~------------- ---------- --• Na de brand in februari1966 in een pension voorgastarbeiders aan hetOranjeplein, stond dehuisvesting van debuitenlandse arbeidersin Den Haag maandenlangin het nieuws. In hetpension aan de Stationsweg,hoek Van Hogen·dorpstraat woonden35 Turkse mannen.• Toen de moskee aan deOostduinlaan te kleinwerd, weken de moslimsuit naar Amicitia aan hetWesteinde, om daar op3 februari 1965 het eindevan de Ramadan te vieren.[D. Coersen, HC]151ge hotel Aurora in de Assendelftstraat ingericht.In 1971 volgde een hotel voor Spaansegastarbeiders in het voormalige Mariakloosterin de Prins Hendrikstraat. 32 De centra warenbedoeld voor de eerste opvang. Ze boden demogelijkheid rustig uit te kijken naar nieuwe,betrouwbare adressen en fungeerden tevens alsontmoetingscentrum.In de jaren zestig waren er maar weinig andereplekken in Den Haag waar Turken elkaar troffen.Kara Deniz op de Hoefkade was het eersteTurkse koffiehuis en de polyglot Victor Ardittiwist met zijn reisbureau annex restaurant in deOranjelaan (Istanbul) en later in de Schoolstraat(Ankara) veel Turken te trekken. 33 Nietzozeer omdat zij er een hapje wilden eten, m'aarvooral omdat zij hem als maatschappelijk werkerof tolk wilden raadplegen. In mei 1968 begonbioscoop Thalia op zondagmiddag met hetvertonen van Turkse films uit Duitsland. 34 Erkwamen gemiddeld zo'n 150 mensen kijken,die voor een kaartje f 2,50 betaalden. SommigeTurken brachten hun Nederlandse vriendinmee, die weinig zal hebben verstaan van defilms en de Turkse nieuws- en sportjournaals,maar wellicht genoot van de Turkse muziekvoor en na de voorstelling.De halve maan boven Den HaagHoeveel kennis de Haagse bedrijven ook vergaardenover de islam, de dagelijkse gebedspauzesbleven een probleem. Het hoofd van deafdeling personeelszaken van Laurens toogzelfs naar de Turkse ambassade om te vragennaar de officiële richtlijnen. Hij kreeg te horendat Turken zich dienden te houden aan de regelsvan het nieuwe land en dat zij het 'tekort'na werktijd mochten inhalen. 35 Desondanksreserveerde Laurens een kamer waar de islamitischewerknemers op een matje konden bidden;ook bij Vredestein werden kleedjes neergelegdin de oude fabriekskantine. De bedrijfsleidingwas evenwel niet van plan extra tijd terbeschikking te stellen. Er mocht worden gebe-

den gedurende de koffiepauzes; alleen warendat niet de tijden waarop de moslims het hoofdrichting Mekka dienden te richten. Dokumacibesloot zich er niet bij neer te leggen.Mijn oma wilde vroeger graag dat ik imamwerd. Vier jaar heb ik de koran bestudeerd enook Arabisch geleerd. Maar mijn hoofd konde koran niet aan, dus het is er nooit van gekomen.Laurens wilde niet dat wij onder hetwerk gingen bidden, dat moesten we maar inonze eigen tijd doen. Het kwam eigenlijkdoor één Turkse jongen, die de fout had gemaakteen machine stil te zetten toen hij gingbidden. Dat kan natuurlijk niet. Hij had zijnwerk eerst moeten afmaken of zich laten aflossen.Laurens boos, meneer Hasper ookboos. Er was bij Laurens twee keer 's morgensen twee keer 's middags ruimte om tien minutenkoffie te drinken. We mochten alleenin die pauzes bidden, maar dat was niet dejuiste tijd. Dus stelde ik voor om op een anderetijd te bidden en één keer koffiedrinkenover te slaan. Ik wilde doorzetten op het gevaaraf ontslagen te worden en heb geïnventariseerdhoeveel mensen wilden bidden, maarhet mocht niet van meneer Hasper. Dus toendeed ik het maar stiekem, ergens in een hoekjeop een stuk karton - dozen waren er genoeg- dat ik richting Mekka legde. 36Buiten het bedrijf kwamen Turken in de jarenzestig voor het gebed samen in een kleineruimte op de Hoefkade. Op hoogtijdagen, zoalshet Suikerfeest aan het einde van de Ramadanof het Offerfeest, gingen zij naar de moskee.Toen Alper en Dokumaci naar Den Haagkwamen, was er slechts één moskee in de stad:de Mobarak-moskee aan de Oostduinlaan vande Ahmadiyya-beweging. Deze hervormingsbewegingbinnen de islam was in de negentiendeeeuw in Brits-Indië ontstaan.'Moet de halve maan ook boven Nederland opgaan?'vroeg het gereformeerde blad Timotheüszich in 1948 af, nadat de eerste voorlieden vande beweging, onder wie Q.U. Hafiz, zich in DenHaag hadden gevestigd. 37 Het antwoord luidde:ja, in ieder geval voor zover het Den Haagbetrof, waar zeven jaar later de eerste moskee

van Nederland verrees. Tot in de jaren zeventigwas dit het belangrijkste islamitische centrumvan Nederland. 38 Moslims die niet tot deAhmadiyya-beweging behoorden kwamen eruitsluitend om hun religieuze hoogtijdagen tevieren, zoals het Offerfeest op 23 april 1964. Naafloop was er een receptie waar de NederlandseIslamitische Gemeente gelukgewenst kon wordenen waarvoor ook vertegenwoordigers vande bedrijven waar de moslims werkten warenuitgenodigd. 39 Al snel bleek de moskee te kleinom de geloofsgenoten, die uit alle delen van hetland kwamen, te herbergen en brachten ookextra tenten in de tuin weinig soelaas meer.Voor de viering van het einde van de Ramadanwerd daarom een jaar later uitgeweken naar gebouwAmicitia aan het Westeinde.De eerste moslims had imam Hafiz om vijf uurin de ochtend van de derde februari 1965 noggewoon ontvangen in de moskee aan de Oostduinlaan,om er vervolgens drie diensten tehouden. Daarna vertrok hij naar het Westeinde,waar de eerste bezoekers alom zeven uurwaren gesignaleerd. Directeur Wirxel, die inalle vroegte een paar honderd lunches had latenklaarmaken, sloeg de gasten met belangstellinggade. Naast Marokkanen en Jordaniërs warenhet toch voornamelijk Turken die 'keurig meteen matje onder de arm' binnenkwamen. Deeerste islamitische viering in Amicitia liep voorde directeur echter op een teleurstelling uit.Interessant om mee te maken. Meer dan eenuur waren de gasten zeer devoot, maar toenhet gedaan was, renden de meesten pijlsnelnaar buiten. Ze vergaten mijn lunch helemaal,en daar zat ik. Wel zag ik nog wat nougaten bonbons ronddelen, dat hadden zenota bene liever dan mijn broodjes!40In de jaren daarna werden de vieringen op andereplaatsen met nog meer ruimte gehouden.Zo week men in 1969 uit naar de Ahoy-hal inRotterdam, waar 2000 moslims, meest Turken,het Suikerfeest vierden. 41 De avond ervoorwas er bij Laurens een feestelijke gebedsdienstgehouden. Na afloop hield Bert Haspereen toespraak en deelde hij suikerpakkettenuit, want dat was in het bedrijfnetzo'n vastgebruikgeworden als het uitdelen van kerstpakketten.42De behoefte van moslims aan een eigen, grotegebedsruimte in Den Haag nam snel toe. Ineerste instantie kregen zij een ruimte in de Janvan Gojenstraat toegewezen. Het was weliswaareen gebouw van drie verdiepingen, maarin de loop van de jaren zeventig werd het teklein voor de sterk groeiende Turkse gemeenschap.Bovendien was het pand brandgevaarlijken vreesden de bestuurders van de moskeevoor de veiligheid van de aanwezigen. Samenmet een Turkse collega van Laurens zette Dokumaci,voor wie religie allengs een belangrijkerrol in zijn leven ging spelen, zich in vooreen andere gebedsruimte. Onderhandelingenmet de gemeente over alternatieve huisvestingliepen echter bij herhaling op niets uit. Op deeerste vrijdag van de vastentijd in 1979, op 27

--=--- --• Op 10 november 1969traden de eerste 23Joegoslavische vrouwenin dienst van Laurens.Zij kregen kost en inwoningin een pensionaan de Stationsweg,dat werd omgedooptin Yugoslavenski Dom(Joegoslavisch tehuis).[H. van Westering, He]• Aan de Oostduinlaanverrees in 1955 de eerstemoskee van Nederland.De gastarbeiders vanhet eerste uur vierdener hun religieuzehoogtijdagen. RechtsS. Dokumaci (1966).[Part. col I. S. Dokumaci]155juli, gingen voorzitter C. Yavuz en secretarisDokumaci van de Turkse Islamitische Verenigingbij de gemeente praten, in de hoop dewachtende moslims in de Jan van Gojenstraat's middags goed nieuws te kunnen brengen. Degemeente wilde echter alleen nadenken overeen tijdelijke ruimte en daar nam de afvaardiginggeen genoegen mee. Het moment voor actiewas aangebroken. Enkele tientallen Turkentrokken naar de Wagenstraat om daar de leegstaandeoude synagoge te bezetten. Diezelfdevrijdagnacht brak er brand uit in het oude pandin de Jan van Gojenstraat. Na een tweede brandenkele dagen later besloot de gemeente met hetoog op de veiligheid van de omwonenden depanden te slopen. De Haagsche Courant opperdedaarop de vraag of je, als je maar vaak genoegbrand liet ontstaan in een slooppand, degemeente tot snelle actie kon dwingen?43 Degemeente was inderdaad voor het blok gezet,maar tot handelen kwam het vooralsnog niet.Niettemin werd de bezettingsactie, die tweemaanden duurde, gedoogd. De moslims begonnenmet schoonmaak- en onderhoudswerkzaamheden,waarvoor de gelovigen die er kwamenveel geld gaven. Ze wilden het gebouwgraag houden, omdat het een goede ruimtewas, waar maar weinig aan veranderd hoefde teworden. Ook de 'richting' was goed. Onderhandelingentussen de gemeente en de TurkseIslamitische Vereniging over de verkoop vanhet pand namen vervolgens nog drie jaar in beslag,omdat de vereniging ook de grond wildekopen. De gemeente wilde die slechts in erfpachtgeven. Uiteindelijk werden pand en grondin september 1982 verkocht, op voorwaardedat het onroerend goed niet aan derden werddoorverkocht.44Yugoslave nski DomEind jaren zestig werkten er zo'n honderd Turkenbij Laurens; in de eropvolgende jarengroeide hun aantal tot 140, op een personeelsbestandvan 640 werknemers. De onenigheidover de bidpauzes had de leiding beducht gemaaktvoor de pressiegroep die zij konden vormen.Vandaar dat werd besloten om in het vervolggeen Turken meer aan te nemen. Bovendienwas er op de productieafdeling veel werkgekomen voor vrouwelijk personeel en warener elders in Nederland, zoals bij de Danlonfabriekin Emmen, goede ervaringen opge-

Kerstfeest vierden deJoegoslaven in Den Haagop tweede kerstdag 1970in het CJ Mv-gebouw aande Prinsegracht. RechtsBoris Vukovié.[K.R. Böken ka mp, He]daan met Joegoslavische vrouwen 4S In de jarenzeventig bestond slechts tien procent van degeworven buitenlandse arbeidskrachten inNederland uit vrouwen, die overwegend afkomstigwaren uit Joegoslavië (Servië) .46 InDen Haag kwamen ze terecht bij de wasserijenDe Gekroonde Valk en Eigen Hulp, en in deverpleging. De meeste Joegoslavische vrouwenkwamen evenwel in dienst bij de sigaretten fabriekaan de Saturnusweg.In 1969 stuurde Laurens personeelschef BertHasper voor het eerst naar Joegoslavië. Na toestemmingvan het ministerie van Sociale Zakenzorgde de Nederlandse ambassade in Belgradovoor de benodigde contacten met hetarbeidsbureau in het dichtbij gelegen Sabac. Uiteen voorselectie onder zestig vrouwen warener 37 overgebleven, van wie Hasper er 23 moestselecteren. Dat deed hij door met behulp vaneen tolk korte gesprekken met de vrouwen tevoeren, vooral over hun werkervaring. 47 Zijnselectiecriteria leken op het eerste gezicht duidelijk:de leeftijd van de vrouw moest tussende eenentwintig en veertig jaar liggen, zij moestongehuwd zijn en als ze zwanger raakte zou hetcontract worden verbroken en moest ze de terugreiszelf betalen. In normale gevallen betaaldeLaurens de terugreis als de vrouw eenjaar in dienst was geweest. Toch viel moeilijk tecontroleren of de geselecteerden de waarheidspraken en in de praktijk liet een deel van devrouwen die naar Nederland vertrok haar manenjofkinderen achter. 48De eerste 23 Joegoslavische vrouwen begonnenop 10 november 1969 bij Laurens en ze voldedenzo goed dat tot 1973 jaarlijks nieuwe vrouwenwerden geworven. 49 Het bedrijf bemiddeldebij hun huisvesting; zij kregen kost eninwoning in een pension aan de Stationsweg,dat werd omgedoopt in Yugoslavenski Dom(Joegoslavisch Tehuis).50 De SBBW huurde dezetwee panden van hotel Bristol. Voor het kokenwerden twee vrouwen uit de groep aangewezen,omdat de kost die normaal op tafel kwamweinig waardering oogstte. Het pension op deStationsweg heeft zo'n drie jaar bestaan; toenwilden de meeste vrouwen weleens zelfstandigwonen. Onder de vrouwen die in 1970 m etBert Hasper naar Nederland kwamen, bevondzich Mila Markovié, zijn toekomstige vrouw.Ik kom uit Servië, uit Krajinek. Ik was 22 enmeldde me aan bij het arbeidsbureau in mijnwoonplaats, omdat ik zonder werk zat. Ik hadgeen idee hoe Nederland er uit zag, dus hetwas een hele uitdaging. Bij Laurens heb ik eenweek in de fabriek gewerkt, daarna een paarjaar in de kantine en uiteindelijk tot 1991 inhet laboratorium. Met de andere Joegoslavischevrouwen had ik nooit zoveel contact. Inhet pension was het best gezellig, je was tenslottemet landgenoten onder elkaar. Maar zeteens vijf vrouwen bij elkaar, dan krijg je gegarandeerdproblemen. 51De meeste Joegoslaven in Den Haag warenvrouwen; de mannen werkten doorgaans inRotterdam in de scheepsbouw. Boris Vukovié

- ---------------------------------------------- ---157vormde een uitzondering op die regel. Hijkwam in 1968 op 23-jarige leeftijd uit Kroatiëom te gaan werken bij de gasmeterfabriekWilson. S2 Die aanstelling had een Nederlandsefamilie die hij op een camping in Joegoslaviëhad ontmoet voor hem geregeld. Vukoviévolgde de 'mode' van de tijd door naar het buitenlandte vertrekken. Het werk bij Wils onwas zwaar en betaalde slech t, maar na twee jaardurfde hij nog niet naar huis terug te gaan.Mensen die terugkeerden bouwden immerseen huis of begonnen een bedrijf en Vukoviéhad daar geen geld voor. Een paar jaar werk inDuitsland zou wellicht uitkomst bieden, maarop het moment dat hij die stap wilde nemen,werd hij benaderd door Victor Arditti - dietoen bij de SBBW werkte - metde vraag ofhij erniet voor voelde om bij de stichting in dienst tekomen. Al die Joegoslavische vrouwen die naarDen Haag kwamen, zouden hem genoeg werkbezorgen, zoveel was zeker. Vukovié stemdetoe en bleef tot 1990 bij de stichting (later RegionaalCentrum Buitenlanders) in dienst. Vanafdie tijd was hij regelmatig in de pensions enin de fabriek van Laurens te vinden, om te tolkenen vrouwen te helpen met hun problemen.In het begin was dat niet zo gemakkelijk; hijwas nog jong en het vergde tijd om het vertrou -wen van de vrouwen te winnen. Dat had ook temaken met het soort problemen waarmee hij temaken kreeg: ongewenste zwangerschappen enheimwee van vrouwen die man en kinderenhadden achtergelaten. Het kwam voor dat zo'ngezin tenslotte in Nederland werd herenigd.Andere vrouwen trouwden met een Nederlanderof met een Joegoslavische man (overwegenduit Macedonië), die in de regel in Rotterdamwerkte.Niet alleen in het maatschappelijk werk, ook inhet verenigingsleven was Vukovié actief. Inzijn begintijd in Den Haag speelde zijn socialeleven zich voornamelijk af tussen Nederlandersen andere buitenlanders. In het weekendwas de Bowling in Scheveningen de belangrijksteontmoetingsplaats. Het aardige van dieperiode vindt hij achteraf de omgang met mensenmet allerlei uiteenlopende achtergronden.Een diversiteit die ook kenmerkend was voorde voetbalclub BBW, waarvan hij jarenlangvoorzitter was en die in 1969 was opgerichtvoor buitenlandse werknemers. Later veranderdede naam in sc en sv International. Declub bestond aanvankelijk vooral uit Italianen,maar later kwamen er ook Spanjaarden, Portugezen,Turken, Marokkanen, Kaap Verdianenen Tunesiërs bij. De Portugezen (GDCPH) enItalianen (GS Azzurri) scheidden zich echter alin een vroeg stadium af en richtten eigen clubsOp.S3Verder was Vukovié betrokken bij de eersteJoegoslavische vereniging in Nederland, Prijateljstvo(vriendschap), opgericht in 1973 enmet een clubgebouw in de Assendelftstraat.Vier jaar later dwong een bezetting door Surinaamsejongeren - die een eigen pand wilden ­tot verhuizing naar de Hooftskade. De verenigingheeft vele jaren een belangrijke functievervuld in de Joegoslavische gemeenschap inDen Haag en daarbuiten. Door de oorlog in hetvoormalige Joegoslavië en de daaruit voortvloeiendeonderlinge tegenstellingen was hetop den duur evenwel niet mogelijk op dezelfdevoet door te gaan. Medio jaren negentig is devereniging daarom opgeheven. Ook in devriendschappelijke relaties tussen Joegoslavenonderling is veel veranderd. Mila Hasper-Markoviéverbaast zich erover hoe mensen die zijvroeger tot haar vrienden of kennissen rekende,haarnu op straat voorbij lopen. Alleen maaromdat zij uit een ander deel van het voormaligeJoegoslavië komen.Ik ben opgevoed als Joegoslavische, niet alsServische. Dat gevoel heb ik nog steeds en ikvind het heel erg als mensen me er hier opaanspreken. Bij mijn familie in Servië speelthet ook geen rol en daar ben ik blij om, anderszouden we zeker ruzie krijgen. Tito heeft vanJoegoslavië iets gemaakt en toen hij was gestorven,huilde de halve fabriek. Alle vrouwenwilden naar huis om naar de televisiete kijken. Zelf had ik daar geen behoefte aan.Het was natuurlijk een fantastisch leider,maar hij was 88. Toch zijn het diezelfdemensen die hem nu verguizen. s4

Een veilig heenkomen

La petite Belgique

De familie Evrardverhuisde eind '9'7 naarScheveningen en betrokde villa ' Emile Verhaeren'in het Belgische dorp.Op de foto v.l.n.r. 'villaAlbert', 'villa Belgica'en 'villa Elisabeth'. [HGA]163en vrouwen die politietoezicht behoefden. Laterzijn zij overgebracht naar het legerkamp Oldebroek,een verzamelplaats voor 'ongewensteelementen' onder de vluchtelingen. 8 BinnenlandseZaken verspreidde eveneens het berichtdat zich publieke vrouwen onder de Belgen bevonden,die zich 'buiten echt met mannen afgeven'.In Den Haag viel dat overigens wel mee,als we althans mogen afgaan op de cijfers vande politie. In de jaren 1915-1916 werden om diereden twintig vrouwen naar het vluchtelingenkampin Nunspeet gezonden, terwijl zes mannenwegens dronkenschap naar Veenhuizenmoesten.Toen de situatie in België zich enigszins stabiliseerde,probeerde de Nederlandse regering devluchtelingen er met 'zachte drang' toe te bewegennaar hun vaderland terug te keren. Vooraltoen de burgemeester van Antwerpen in N ederlandsekranten had gezegd dat het veilig was inzijn stad. 9 Vier dagen later maakte de Haagseburgemeester Van Karnebeek bekend dat Belgischevluchtelingen die weg wilden, dat zospoedig mogelijk kenbaar moesten maken bijde gemeentesecretarie aan het Korte Voorhout.De plaatsbewijzen voor de trein werden dangratis verstrekt. Dat de Nederlandse autoriteitenvaart achter de terugkeer wilden zetten,blijkt wel uit het feit dat zij vluchtelingen diehun landgenoten ervan weerhielden terug tegaan, elders huisvestte. In de week van 21 oktober1914 vertrokken 576 personen, in de weekdaarna nog eens 1.500. Op 24 november washun aantal opgelopen tot 3.098. Maar toen inde loop van de maand minder gunstige berichtenover de toestand in België binnenkwamen,nam het aantal vertrekkers direct drastisch af.Intussen waren de in allerijl opgerichte vluchtelingenkampen,ook wel vluchtoorden of Belgischedorpen genoemd, gereed gekomen. Devluchtelingen uit het Circusgebouw vertrokkennaar het kamp in Nunspeet. Wie zich daarnaaanmeldde, werd ondergebracht in het Tehuisvoor Onbehuisden aan de Steynlaan. Einddecember waren er nog zo'n tweeduizend min

Enkele gevluchte Belgischegezinnen vondenin Den Haag onderdakin een huis dat eigendomwas van de firmaManfields & Sons uitNorthampton. [HC A]

1655 zusters hun intrek. Een van de huizen was alshospitaal ingericht.De familie Evrard woonde de eerste drie jaarvan de oorlog in Utrecht; eind 1917 verhuisdenze naar Scheveningen. De oudste van de vijfkinderen was toen 13 jaar.Slechts een vage herinnering is me bijgeblevenvan onze aankomst met de trein in DenHaag, die eerste november 1917. Buiten hetstation stond een lange rij huurkoetsen(paardentractie!). Een ervan werd volgeproptmet mensen, de bagage naast de koetsier enop het dak vastgesjord. De Hagenaars zullenhet wel een leuk spektakel hebben gevonden,en ons vast voor landverhuizers hebben genomen.Voor ons kinderen werd het wel eenverrassing, alles nieuw, een mooiere stad danUtrecht.De aankomst in 't Belgisch dorp een sprookje:al die leuke villa'tjes midden in de duinen,met vergezicht op haven, boten en zee! De'blijde inbezitneming' van de splinternieuwevilla 'Emile Verhaeren' een pret van belang.De namiddag werd besteed aan uitpakkenen rangschikken van heel de boel. Doch ... innovember wordt het vroeg avond. En toenbeleefden we een verrassing van jewelste:bliksem na bliksem. De vuurtoren was onverwachtin werking getreden: uit zijn kopschoten, als uit flikkerende ogen, twee opeenvolgendelichtbundels, die het duisterluchtruim schoon vaagden. Hoe akelig bovenhet duistere dorp, verloren in de duinen!13Aanvankelijk had de plaatsing van Belgischekinderen op Scheveningse scholen nogal watproblemen opgeleverd, omdat hun kennis enontwikkeling niet spoorden met die van Haagsekinderen. Vandaar dat de gemeente plannenontwikkelde voor een afzonderlijke school aande Koningin Emmakade 119; alleen vormden dehoge kosten voor leermiddelen en leerkrachtenaanvankelijk een sta-in-de-weg. Het ComitéBeige besloot daarop de organisatie zelf ter handte nemen en de kosten voor de leerkrachten tebetalen. Een deel van de leermiddelen betrokhet comité uit Antwerpen, terwijl de gemeentede rest van het lesmateriaal voor haar rekeningnam. Binnenlandse Zaken stelde als eis dat alleenBelgische leerkrachten les mochten gevenaan Belgische kinderen. Op 5 december 1914werd de kosteloos ter beschikking gesteldeschool aan de Koningin Emmakade geopend.Voor oudere leerlingen kwam er een ruimte inde HBS aan de Waldeck Pyrmontkade. 14Toen de Evrards naar Den Haag kwamen, washet schooljaar al twee maanden begonnen. Naeen korte voedseljacht in Scheveningen, waarin de haven verse vis en gerookte bokking nogzonder rantsoenbonnen te koop waren, en watwinkelen in de Keizerstraat, werden de drieoudste zonen, die sinds hun komst naar Nederlandprivéles hadden gekregen van hun vader,meteen op de Emmakade ingeschreven: 'Allepret was er meteen vanaf.' Precies een j aar zoudende jongens deze school bezoeken. Na afloopvan de oorlog keerden zij - net als vrijwelal hun landgenoten - naar hun vaderland terug.Het Belgisch dorp werd afgebroken en de houtenwoningen verhuisden naar België, waar zenog lang dienst hebben gedaan. l sEindelijk brak het verhoopte groot bevrijdingsoffensiefder geallieerden los. We volgdenmet spanning de gebeurtenissen. In dewoonkamer werd een landkaart van het oorlogsfrontaangebracht, waarop we (met vlaggetjesaan spelden bevestigd) dagelijks deveroverde stellingen en plaatsen aanduidden:Nieuwpoort en de Ijzer, Ieperen. Bijzondergroot was onze vreugde over de bevrijdingvan Brugge. En van toen af aan werd steedsduidelijker dat het einde naderde. De Belgischeschool te Scheveningen l 6 sloot haarpoorten en kort daarop, op 11 november 1918,werd de wapenstilstand gesloten. En, zo lazenwe in de krant: onze koning Albert deedzijn blijde intrede te Gent, Brussel... en Antwerpen!Eilaas, we behoefden een paspoortvoor de terugkeer naar onze heimat, en zulksliep niet van een leien dakje. Doch door bemiddelingvan familie te Rotterdam luktehet, na toch meer dan een maand wachten.En zo brak eindelijk die heuglijke dag aan: de24e december 1918, daags voor Kerstmis! Enwe waren dan nog bij de eersten uit het Belgischdorp die zulk een geluk te beurt viel.

Joods in Scheveningen

-'.,Op het plein voor hetKurhaus bevond zich' De club'. Daar kwamenin de Eerste WereldoorlogAntwerpse diamanthandelarenbij elkaar dietijdelijk in Scheveningenwoonden. [SFA]167zaak in haarnetten en pruiken moeten achterlaten.In Nederland bouwde hij de zaak weerop. Zijn dochter, Golda Laufer-Rosenthal, verteldedaarover in 1982.Samen met andere Pools-joodse vluchtelingenvormden we een eigen gemeenschap. In1920 kwamen er weer joodse vluchtelingen,maar dat waren andere joden. We vonden datwe niets met ze te maken hadden. Maar toener nogal wat Antwerpse joden in Scheveningenkwamen wonen, kwam ik met ze in contact,omdat ze op de joodse school in de Haarlemmerstraatleraren waren. We kregen ookde eerste Poolse sjoel. Dat was achter hotelKeyl, op de Gevers Deynootweg. Het was eenoud gebouwtje, dat tot sjoel was verbouwd.Daarna kwam er een tweede sjoelt je, boveninhet Circusgebouw. En de derde is er nu nogaan de Harstenhoekweg. 21Het Haagsch Comité voor Joodsche Vluchtelingen,opgericht op initiatief van het J oodscheKerkbestuur, bracht de vluchtelingen, die vanalles waren beroofd, in tehuizen onder. Wienog voldoende inkomsten had om een kamerte huren, werd van levensmiddelen voorzien.Aanvankelijk vonden de vluchtelingen eenonderkomen in de percelen Gedempte Burgwal8b,Spui 113, Amsterdamse Veerkade 16a en

Nieuwe Molstraat 15. De maaltijden werdenklaargemaakt in de Israëlitische soepinrichtingin de Bierstraat en aldaar gebruikt. De middelenkwamen uit giften en een tegemoetkomingvan het Rijk. Het aantal door het comité verzorgdevluchtelingen nam steeds toe, ondermeer omdat hun geld opraakte en vluchtelingenuit kleinere plaatsen naar Den Haag toekwamen.Zij voelden zich niet erg thuis in de Nederland -se synagogen en richtten daarom in Scheveningeneen eigen sjoel op, boven het circuscafé,en een Talmoed Tora-schooltje. Sommigenverhuisden later naar het centrum van DenHaag, waar ze huissjoeltjes inrichtten, achtereenvolgensin de Faber van Riemsdijkstraat, deVan der Duynstraat en in de Van Limburg Stirumstraat.22 Wie van hen in Den Haag zijn gebleven,is niet bekend. Hun aanwezigheid lijktechter wel van invloed te zijn geweest op de latereimmigratie van joden uit Oost-Europa. Integenstelling tot een stad als Leiden, waar zichnauwelijks Poolse, Russische of Hongaarse jodenhebben gevestigd, en waar de autochtonejoodse gemeente bovendien vele malen kleinerwas, kende Den Haag in de jaren twintig eenrelatief grote toestroom van joodse nieuwkomers.Afgaande op de jaarlijkse inschrijvingenin het vreemdelingenregister van de politie,komen we uit op zo'n 3.680 personen, van wie60 procent in Oost-Europa, vooral in Polen,was geboren. 23Het is overigens zeer de vraag of deze immigrantenin de eerste plaats als vluchtelingen tebeschouwen zijn. Ongetwijfeld wél de jodendie rechtstreeks uit Oost-Europa naar DenHaag kwamen, zoals de handschoenenrnaaksterGudes Burszteijn uit Warschau, die in 1921een kamer betrok aan de Korte Poten 28 . InRusland vonden al sinds het einde van de negentiendeeeuw pogroms tegen joden plaats enook Galicië stond bekend om een antisemitischklimaat. 24 Maar lang niet alle joodse nieuwkomersin Den Haag en Scheveningen kwamenrechtstreeks uit deze streken. Een aanzienlijkdeel was afkomstig uit West-Europese landen(in het bijzonder Duitsland), waar joodse ingezetenenop dat moment niets in de weg werdgelegd. Ongetwijfeld hebben dus ook socialeen economische motieven een rol gespeeld omte emigreren. 25Op de vlucht voor HitierOp 30 januari 1933 kwam Adolf Hitler inDuitsland aan de macht en twee maanden laterwerd de eerste boycot afgekondigd tegen joodsemiddenstanders, die vanaf dat moment temaken kregen met mishandelingen en vernielingen.Ook voor de confectiezaak van de vadervan Bobbie Blitzblum in Essen posteerden denazi's zich, zodat er geen klanten meer binnenkonden komen. Vader Blitzblum vermoeddedat het niet bij een boycot van één dag zou blijvenen besloot zijn vaderland te verlaten. Op 19mei passeerde hij met zijn gezin de Nederlandsegrens bij Kerkrade en nog diezelfde middagarriveerden zij in Den Haag, waar de eerstenacht werd doorgebracht in een hotelletje bij

-- --~-~~~~~-De Galicisch Joodsesch rijver SalamonDembitzer beschreefin Het Leven zijn geloofsgenotendie in 1916 aan deScheveningse kust verbleven.Op vrijdag vóórhet uur van gebed begavenzij zich naar het strandom in zee een reinigingsbadte nemen. [SFAJ169Hollands Spoor. Het initiatief om te vertrekkenwas minder impulsief genomen dan op het eerstegezicht lijkt. Blitzblum had al in 1932 regelmatigbezoeken gebracht aan Nederland, relatiesopgebouwd en geld overgebracht. Het luktehem echter niet om hier een zaak op te bouwenen in 1936 emigreerde hij naar Brazilië. Zijnzoon Bobbie bleef in Den Haag achter, inmiddelsomringd door andere joodse vluchtelingenuit Polen en Duitsland.Mijn schoonvader is hier in 1917 gekomen,uit Polen. Maar ja, die waren al gesetteld, diehebben geen problemen gehad. Er waren hiermannen, die hadden in Duitsland of Poleneen vrouwen vier kinderen en die mochtenhier niet naar toe komen. We woonden toenallemaal in de Scheldestraat en in die buurt.Hollands-joodse mensen woonden vaak inhet centrum van de stad, in de betere straten,en de beter gesitueerden in het Bezuidenhoutofhet Belgische Park. 26Hoevelen Duitsland zijn ontvlucht in de jaren1933 tot 1940 valt moeilijk te achterhalen. HetHaagse vreemdelingenregister loopt maar tot1931 en laat ons voor deze cruciale periode dusin de steek. Hetenige houvastdatwe hebben, isdat 800 buitenlandse joden Den Haag moestenverlaten na de bezetting in 1940, omdat deDuitsers hun aanwezigheid in de kuststrookverboden. Zo komen we uit op een ruwe schattingvan ruim 5.000 joodse vluchtelingen inDen Haag eind jaren dertig. 27 Hierbij inbegrepenwaren relatief veel joodse nieuwkomersuit Polen en andere Oost-Europese landen. 28Klaarblijkelijk oefende de jiddische gemeenschapdie zich tijdens en na de Eerste Wereldoorloghad gevormd, een grote aantrekkingskrachtuit.Voor de opvang van de vluchtelingen werd hetHaagsch Comité voor bijzondere Joodsche belangenopgericht, dat geld inzamelde om henfinancieel te kunnen bijstaan. Naast collectesorganiseerde het ook bridge-drives en liefdadigheidsavonden.De Haagse bankier MennoFischer liet in 1939 het 'geestige blijspel' Dr.Knock in de Koninklijke Schouwburg opvoeren,met in de hoofdrol Jan Musch. Er werd tevenseen groot concert gegeven door het Resi-

In Huize Ten Vijver vondenvanaf'938 joodsekinderen onderdak dieuit Duitsland warengevlucht. Onder henbevonden zich HerbertEiberschütz en GeorgTscherny. De foto isvan februari '940; driemaanden later werdende inwoners van hettehuis geëvacueerd.[HG AJ171dentieorkest, met medewerking van de pianistWillem Andriessen. In dezelfde schouwburghad het gezelschap van Fritz Hirsch een paarweken eerder een bonte avond gegeven. De opbrengstvan al deze voorstellingen vloeide in dekas van het Comité voor Vluchtelingen om Rasen Geloof.29 Door de komst van joodse immigrantenwas Den Haag sinds de jaren twintigtrouwens toch een van de vooroorlogse kernenvan een bloeiende jiddische cultuur in Nederlandgeworden (naast Amsterdam en Rotterdam).Er werd een Oost-Joods Verbond opgericht,dat zich ten doel stelde de jiddischecultuur te stimuleren en levend te houden.Diverse toneel- en muziekgezelschappen uitOost-Europa traden met veel succes in Nederlandop. Zo speelde het Hebreeuwse ensembleHabimah in Den Haag het toneelstuk De Dibuk,een voorstelling die ook door prinses Julianawerd bijgewoond. 30Vanaf mei 1938 werden vluchtelingen aan deNederlandse grens teruggestuurd, tenzij zijkonden aantonen in levensgevaar te verkeren.Op dat moment waren vluchtelingen ongewenstevreemdelingen geworden. Ook na deReiehskristallnacht van 9 op 10 novemberbleef deze maatregel gehandhaafd, maar tallozeprotesten leidden ertoe dat uiteindelijk 8 .000vluchtelingen werden toegelaten; 175 van henmeldden zich bij het Haagsch Comité. 3 ! Onderde vluchtelingen bevonden zich 1.600 kinderendie door hun ouders naar Nederland warengestuurd. Een aantal van hen kwam in HuizeTen Vijver aan de Dwarsweg nummer 1 terecht.32Hetwas mevrouw Boon-van der Starp, echtgenotevan het Tweede Kamerlid G.A. Boon, diehet initiatief had genomen tot de oprichting,op 28 november, van het Haagsch Comité voorVluchtelingen, beter bekend als het HaagschKindercomité. De gemeente Den Haag steldedrie villa's ter beschikking: Overvoorde, Ockenburgen Cromvliet. Maar omdat in de loop van1939 een aantal tehuizen hun deuren sloot,werd in september 1939 Huize Ten Vijver ingericht.De meisjes woonden in het hoofdgebouwendaarnaast was een dependance voorde jongens. In totaal woonden er per maand gemiddeldzo'n 150 kinderen. Een jaar later, op 10mei 1940, werd Huize Ten Vijver geëvacueerd.Het is onduidelijk wat er vervolgens met de bewonersis gebeurd. Sommige kinderen kwamenbij gezinnen terecht, anderen in Amsterdamin het Burgerweeshuis en in het tehuisOostelijke Handelskade 12, waarvan de bewonersop 24 juni 1940 naar Westerbork zijnovergebracht. Huize Ten Vijver werd in 1943afgebroken voor de bouw van de Atlantikwall,die gedeeltelijk door Den Haag liep.Ook over het lot van de overige joodse vluchtelingenin Den Haag is nauwelijks iets bekend.Samen met alle andere buitenlandse 'niet­Ariërs' werden zij gedwongen in augustus1940 de kuststrook te verlaten. Hoeveel joods­Haagse vluchtelingen tijdens de Tweede Wereldoorlogzijn omgekomen, weten we niet.Wel staat vast dat het lot de meesten van henminder goedgezind is geweest dan BobbieBlitzblum, die de concentratiekampen overleefde.Hij werd in 1947 tot Nederlander genaturaliseerd.

------- - --Van vakantie tot permanent verblijf::::J0....rere::::J172Eerst moest je naar de dokter voor een gezondheidsverklaring.Daarna naar de fotograaf,die een foto maakte voor het identiteitsbewijsdat we op onze kleding droegen.Mijn moeder had van een groot stuk linneneen 'batyu' gemaakt, een ransel zoals landlopersover hun schouder hadden. In die tijd,ik was tien, had ik nog heel lang blond haar,later is het pikzwart geworden. Het afscheidvan m'n ouders op het station van Boedapeststaat me nog haarscherp voor de geest. Westonden op het perron vóór de trein die weldrazou vertrekken. In mijn herinnering ismijn vader hééllang, maar dat komt natuurlijkdoordat ik zo klein was. Mijn moederstond naast hem. Ik was het lievelingetje vanmijn vader, hij noemde mij altijd 'zijn zigeunermeisje',waarschijnlijk omdat ik van diegrote, zwarte ogen had. Ik gaf hem een zoenen omhelsde hem. Toen hij mij losliet, keekik mijn moeder alleen maar even aan, draaideme om en stapte de trein in. 33Boedapest, februari 1923. Julia Ott was een vande duizenden Hongaarse vakantiekinderen,ook wel pleegkinderen of transportkinderengenoemd, die voor drie maanden naar Nederlandreisden om aan te sterken. Ze begon de reismet gemengde gevoelens en verweet haarmoeder dat die haar zomaar wegstuurde naareen vreemd land, met vreemde mensen. Tochgroeide deze vakantie van drie maanden uit toteen permanent verblijf in Nederland en werdendie vreemde mensen haar familie. Hetzelfdegold voor Márta Nagy, die haar een jaar eerderwas voorgegaan. 34 Beide meisjes kwamenbij pleeggezinnen in Den Haag terecht, beidenzijn hier gebleven en op een zomerse dag zijnze nog altijd samen aan de kust te vinden.Na de Eerste Wereldoorlog kwamen in Nederlandallerlei acties op gang om de verarmdeDuitse bevolking te ondersteunen. Naast hetsturen van levensmiddelen en kleding haaldemen ook kinderen naar Nederland om hiervoor drie maanden op krachten te komen. DeCentrale voor Vacantiekinderen was tijdens deoorlog al begonnen kinderen uit België, Duitslanden Oostenrijk in Nederlandse gezinnenonder te brengen. In de zomer van 1919 kreegzij van de regering toestemming haar activiteitenuit te breiden en maandelijks 560 Duitsekinderen naar Nederland te halen. 35 Tienduizendenuit door de oorlog getroffen gebiedenzouden volgen; niet alleen uit Duitsland, maarook uit Oostenrijk en Hongarije.De actie ten bate van Hongaarse kinderenkwam het laatst op gang. Dat kwam vooraldoor de afgelegen ligging van Hongarije, als gevolgwaarvan de kosten van de voedsel- en kindertransportenaanmerkelijk hoger waren dandie uit andere landen. Bovendien openbaardede deplorabele toestand waarin het land verkeerdezich pas later. Door de oorlog was delandbouwproductie stil komen te liggen. Daarkwam bij dat Hongarije bij de vrede vanTrianon (1920) twee derde van zijn grondgebiedverloor en daarmee de toegang tot grondstoffenen afzetmarkten. Dat leidde tot eenenorme voedselschaarste en tot ondervoedingen ziekten. Over de lotgevallen van de Hongaarsekinderen en over de omvang van de actiesis nauwelijks iets bekend. Wel weten wedat hun verblijf is uitgelopen tot gemiddeldnegen maanden. 36 Een aantal kinderen - schattingenspreken van een derde tot een vijfde - iszelfs voorgoed gebleven. 37 Het verhaal van deHongaarse pleegkinderen wordt hier verteldaan de hand van de belevenissen van twee Hon-

Hongaarse kinderen vóórhun vertrek naar Hongarijeop het Staatsspooromstreeks '927. MártaNagy is het derde meisjevan rechts zittend; JuliaOtt staat derde van linksmet naast haar juffrouwF. Beretta, de scretaressevan het R.K. Huisvestingscomitéen onderwijzeresM. Kutka. [Part. coll. J. Ott]173gaarse meisjes die zich definitief in Den Haagvestigden: Julia Ott (1912) en Márta Nagy (1916).Om de komst van kinderen uit Hongarije tecoördineren, werd in 1919 het Centraal Comitévoor Hongaarsche Kinderen opgericht. Plaatselijkecomités van verschillende gezindtenzorgden vervolgens voor plaatsing van de kinderenin gezinnen. Zo was in Gouda de socialistischeArbeiders Jeugd Centrale actief, terwijlin Den Haag de Kring 's-Gravenhage vanhet Roomsch Katholiek Huisvestingscomitéde komst van katholieke Hongaarse kinderenbegeleidde. Voorzitter van het bestuur van deHaagse kring was kapelaan A. Dessing; J. HuIsman,redacteur van de Residentiebode, waspenningmeester. 38 Van Hongaarse zijde werdveel belang gehecht aan de samenwerking metNederland. Zo kwam de toenmalige ministerpresidentvan Hongarije, Karl Huszár, in 1920naar Nederland om de toestand van Hongarijeonder de aandacht te brengen. 39 De Hongaarsepriester DI. Nikolaus Knebel begon omstreeksdiezelfde tijd aan een rondreis langs Nederlandsekerken, waar hij in gebrekkig Nederlandspreekte en potentiële pleegouders aanmoedigdezich op te geven. In Den Haag preektehij onder meer in de kerken aan het Bezuidenhout,in de Brandtstraat en de Da Costastraat. 40Tussen 1920 en 1929 kwamen er 14.133 Hongaarsekinderen van gemiddeld elf jaar oud naarNederland; met elk transport kwamen zo'nzeshonderd kinderen mee. 41 Tot 1925 vondenzevenhonderd van hen een pleeggezin in DenHaag. In juli 1922 deed de eerste Hongaarse kindertreinde residentie aan. 4 2 Márta Nagy kwamdrie maanden later en na even terug te zijn geweestin Hongarije, keerde ze in februari 1923terug met de trein waarin ook Julia Ott reisde.Zo hebben ze elkaar leren kennen. In Den Haagkwamen ze in verschillende buurten terecht enals hun pleegzusters niet allebei lid van de toneelclubAdRem waren geweest, zouden ze elkaarwaarschijnlijk uit het oog zijn verloren.Voor de selectie van kinderen în Hongarijezocht het Nederlandse comité contact met deKinderschutzliga, de Hongaarse kinderbescherming,en met het Rode Kruis. Deze instantiesbekeken welke gezinnen hulp kondengebruiken en zo kwamen ze in Boedapest bij de

CDCDC1Q~::::JQ...CDCD::::J174familie Ott terecht, een gezin met negen kinderendat nauwelijks het hoofd boven waterkon houden. Vader Ott had in de oorlog gevangengezeten in Zagreb. Na zijn terugkomst hadhij weliswaar zijn oude beroep, het schilderenvan motieven op muren, ter hand genomen,maar er was weinig werk en de inkomsten warenlaag. Hoewel zij niet het jongste kind was,werd Julia uitgekozen om naar Nederland tegaan. Haar broertjes, één onder en één bovenhaar, moesten thuis blijven, waarmee we meteeneen indruk krijgen van de algemene gangvan zaken bij de selectie. Het merendeel van deHongaarse kinderen die naar Nederland kwamen,bestond uit meisjes; in Leiden maar liefst85 procent. 43 Dit had alles te maken met de bijdragedie jongens leverden aan het gezinsinkomen.Als ze nog niet in staat waren geld te verdienen,was het van belang zo snel mogelijkeen vak te leren. Een verblijf in het buitenlandzou voor onnodig tijdverlies hebben gezorgd.Daarnaast speelde mogelijk ook de voorkeurvan de aanstaande pleegouders een rol. Zo vermelddehet katholieke comité dat vanuit Nederlandbij het eerste kindertransport uit Hongarijeom 'twee derde meisjes en een derdejongens' was gevraagd. 44 Hoewel de oudersvan Márta N agy in goede doen waren - haar vaderwas directeur van de plaatselijke PTT enhaar grootvader burgemeester - gold ook voorhen dat er in de naoorlogse periode weinig productente krijgen waren. Als vrijwilligster bijhet Rode Kruis kwam haar moeder in aanrakingmet de kindertransporten en zij greep degelegenheid aan om haar dochter naar Nederlandte sturen.Op het station in Boedapest werden de kinderenop de trein gezet en begonnen zij, zonderbekenden die hen vergezelden, aan het buitenlandseavontuur. Zo ook Julia Ott.Die treinen bestonden uit veewagons, waarinze stapelbedden hadden gezet. Ik lag onderop,en door een klein kiertje kon ik mijn vaderen moeder nog op het perron zien staan. Degrote kinderen lagen boven. We deden er driedagen over om Nederland te bereiken. In detrein waren zusters van het Rode Kruis. Iedereochtend werden we geteld. Dan moestenwe ons bed uit, in de rij gaan staan en wachtenop het afroepen van de namen. In de treinkregen we bijna niets te drinken, waarschijnlijkomdat ze bang waren dat we te veel moestenplassen. Dat begreep ik later pas. ViaUtrecht kwamen we in Den Haag op hetStaatsspoor aan. Mijn pleegouders haddenvan onze aankomst al bericht gekregen. Zijwisten welk kind er voor hen op het perronstond en mijn ouders wisten dat ik naar defamilie Bosch aan de Veenkade ging.We gingen met de tram naar huis. Ik zat metmijn hoofd naar beneden schuin omhoog tekijken naar m'n pleegzusters, want die warenallemaal groter. Thuis werd ik op een stoelgezet en kreeg ik een glas melk, maar datkwam er gelijk weer uit. Dat was natuurlijkheel erg. Ik moest wennen en ik bleef maarmet m'n hoofd naar beneden zitten. Ik kreegeen heel grote kamer, waar ik sliep met mijndrie pleegzusters. 45De pleegouders waren van de aankomstdatumvan de trein, 27 februari 1923, op de hoogte gestelddoor de Residentiebode. Omdat onmogelijkkon worden voorspeld op welk tijdstip detrein zou arriveren, raadde de krant de pleegoudersvan de 117 kinderen aan om de deur vande Catechismuskamer in de Da Costastraat inde gaten te houden. Zodra het telegram met berichtvan aankomst was ontvangen, werd hetdaar aangeplakt. 46Zowel Julia als Márta kwamen terecht in welgesteldeHaagse gezinnen met oudere kinderenYDe pleegvader van Julia, F. Bosch, hadeen goed lopend aannemersbedrijf en de heeren mevrouw Breedijk in de Van Beverningkstraat,waar Márta Nagy terecht kwam, warenvan oorsprong grote landbouwers uit Waddinxveen.Zij waren in 1922 al ver in de vijftigen hadden het werk in het bedrijf inmiddelsovergelaten aan hun kinderen.Aanvankelijk waren de comités wat huiveriggeweest om Hongaarse kinderen te laten komen,omdat zij vreesden dat de sterk afwijkendetaal problemen zou geven in de gastgezinnen.Daarom werd in eerste instantie alsvoorwaarde gesteld dat de kinderen de Duitsetaal machtig moesten zijn. 48 Maar in de praktijk

~ ~; '>~\: )\,~OrszÁgo's Gyerrnekvédó LigaBudapes't. VIL, Wesselényi-utca 6. '.Landsliga·voqr Kfnderbesc:herrning·'Budapest, VIL, Wesselényi G. 6.?(/ .... i)2. vallá.d?·Szülelell:.t"',."", ::/- /,5"I.m k M",t?A. " ,4~~:I~ "';"" . """""'"- ~ c/ . /~ÀA//~ . -~~/ · ··I4~/~i·"-~kÎ-=~~~~.~.1"~=2~Naam uan d. ond .... or uoogden: /' 0 J J--ft.,'Op de achterzijde van hetlegitimatiebewijs, dat deHongaarse pleegkinderenop hun kleding droegen,staat het adres van depleegouders van Julia Ottvermeld: de familie Boschaan de Veen kade '47.[Part. coll. J. Ott]175bleek zo'n eis niet reëel. En kinderen leren snel,zo snel dat zij bij terugkomst veel van hunmoedertaal waren vergeten. Julia Ott leerdeNederlands met een woordenlijst van het Hongaarsecomité. Dat was een grote tweetaligelijst, die in de kamer hing en waarop alle woordenstonden die ze in het dagelijks gebruik nodighad. Als ze naar de wc moest of dorst had,hoefde ze alleen maar te wijzen. Volgens haarpleegzusters heeft ze de eerste maanden geenwoord gesproken, maar toen ze begon te pratenwas dat in het Nederlands. De pleegzuster vanMárta Nagy vertelde aan iedereen die het maarhoren wilde dat Márta in drie weken Nederlandssprak, maar zijzelf zegt achteraf dat hetwel drie maanden zullen zijn geweest; haarpleegzuster overdreef altijd een beetje als hetom haar ging.Kind van twee familiesDe pleegouders van Julia Ott hadden om eenmeisje van een jaar of tien gevraagd na een oproepvan de kerk in de Elandstraat. De gezinnendie zich aanmeldden, werden op betrouwbaarheidgecontroleerd door het comité. 49 Hoewelde behandeling van de kinderen in het algemeengoed was, kwam misbruik ook voor. Vantwee meisjes hoorde Julia Ott achteraf dat zijwaren misbruikt door hun pleegvader. Juliakwam daarentegen in een betrokken pleegfamilieterecht, waar goed voor haar werd gezorgd.Ze zag er altijd prachtig uit, met mooiekleren en linten in haar lange haar. In de eerstetijd dat ze hier was, kreeg ze meteen drie paarschoenen: witte schoenen, lakschoenen enhoge schoenen. Omdat er in het gezin Boschveel werd gemusiceerd, was het vanzelfsprekenddatJulia piano leerde spelen.Vóór haar vertrek hadden haar ouders latenweten dat ze Julia niet voorgoed wilden missen,maar na enige tijd gold dat ook voor haarpleegfamilie. Als haar ouders haar weer vooreen tijdje 'opeisten', reisde zij, beladen metspeelgoed, terug naar Hongarije. Vervolgenswerd er druk gecorrespondeerd en probeerdenhaar pleegouders via het comité te bewerkstelligendat ze toch weer naar Nederland kwam.De eerste keer kwam ze in februari 1923 enkeerde ze in oktober 1925 terug naar Hongarije.De winter verbleef ze in haar ouderlijk huis,maar in het voorjaar van 1926 keerde ze terugnaar de familie Bosch in Den Haag. Op een ge-

([)([)OQ([)([)

• De familie Bosch zorgdeervoor dat hun pleegkindJulia Ott er altijd goedverzorgd uitzag. Ze kreegmooie kleren en kleurigeI i nten i n haar lange haar.Deze foto werd omstreeks1928 genomen in destudio van Ton Blom.[Part. coll. J. Ott]• De Hongaarse klas vóórde school in de KorteLombardstraat omstreeks1924. Vooraan een Nederlandsepriester en deHongaarse onderwijzeresMagda Kutka.Ju li a Ottstaat recht achter haar.[Part. col I. J. Ott]177geven moment verwaterde het contact metHongarije en hielden de kindertreinen op metrijden. De actie voor Hongaarse kinderen eindigdeofficieel in 1928.Ondanks haar voortdurende heimwee en deouderlijke wens haar terug te hebben, bleefJulia in Nederland. Vóór de oorlog bezocht zehaar ouders alleen nog in 1935 tijdens een kortevakantie met haar jongste pleegzus. Omdat zeer diep. van doordrongen waren dat haar pleegoudersen -zusters veel van haar hielden, durfdenhaar ouders het niet aan haar voorgoed terugte vragen. En haar pleegouders durfdenhaar niet meer naar Hongarije te laten gaan,bang als ze waren dat ze niet meer terug zou komen.Om die reden wilden ze Julia's identificatiemet Hongarije ook zoveel mogelijk tegengaanen was het spreken van Hongaars taboe inhuize Bosch. Zelfs toen ze in 1953, na haarscheiding, weer op de Veenkade kwam wonen- haar pleegouders waren toen al overleden -zag ze zich genoodzaakt haar twee dochtertjesstiekem Hongaars te leren.Mijn pleegzusters zijn nooit getrouwd en zewaren stapelgek met de kinderen. Eigenlijkwaren wij hun kinderen. Maar we mochtengeen Hongaars spreken. Ik heb mijn kinderen,toen ze naar de eerste klas gingen, hetHongaarse alfabet geleerd. Dat deed ik stiekem,als ze in bad zaten. Ze kenden alleHongaarse liedjes en die zongen we in debadkamer. Dan werd er op de badkamerdeurgeklopt: 'Komen jullie nog?' Ik wilde dat mijnkinderen met mijn moeder konden spreken.Dat gebeurde in 1962, de eerste keer sinds1942 dat ik naar Hongarije ging. Ze haddenvan die lange, blonde vlechten en werdenoveral bekeken. In Boedapest gingen we metde tram en toen er geen plaats meer was,stonden ze op. Eén van die Hongaren zei:'Dat zijn nou nog echte Hongaarse meisjes!'Daar moest ik wel om lachen.Márta Nagy was zes jaar toen ze in Den Haagarriveerde en voelde zich direct thuis bij de familieBreedijk. Ze vestigde zich voorgoed inDen Haag, maar bleef tevens een sterke bandmet Hongarije houden. Dat kwam zeker ookdoor de interesse die haar pleegfamilie voorhaar geboorteland toonde. Zo ging haar N ederlandsepleegzuster elk jaar drie maanden op vakantienaar Márta's ouders in Hongarije, maarook haar pleegouders namen de stap om haarfamilie beter te leren kennen.Ik ben wel vijftig keer heen en weer gereisd.Ik kwam in 1922, in oktober; ik was toen zes.Mijn ouders wilden niet dat ik hier bleef endaarom zijn mijn pleegouders in 1925 naarHongarije gegaan. Toen is er vriendschap ontstaantussen de twee families en die is altijdgebleven. In de vakanties ging ik alle jarenmet mijn pleegmoeder naar Hongarije. Zij istoen Hongaarse les gaan nemen bij een Hongaarselerares die met de transporten wasmeegekomen. Mijn pleegmoeder had reumaen die warme baden hielpen haar. Ik doe datnu ook. Je verbeeldt het je misschien, maareen paar maanden helpt het wel. Het barst inHongarije van de hete baden.Toen haar pleegouders in 1925 voor het eerstnaar Hongarije gingen, liep het hele dorp in optochtlangs haar ouderlijk huis, om hen te erenvoor wat ze hadden gedaan. Zulk eerbetoonkwam vaker voor. Een jaar eerder waren driehonderdNederlandse pleegouders op het versierdestation van Boedapest ontvangen doormaar liefst 15.000 mensen. Overal stondenmuziekkorpsen en zangkoren opgesteld om deHollanders hulde te brengen, Eljen Hollandia.De reis werd een groot succes, maar het katholiekecomi té besloot desondanks in het vervolgniet meer aan dergelijke reizen mee te werken.Het doel van de organisatie was om hulp te verlenenaan Hongarije, niet om voor reisbureaute spelen. Bovendien, hoe goed de bedoelingenook waren, het gaf volgens het comité geen paste bedelen om dankbaarheid. so Maar ook zondererom te vragen liet de Hongaarse regeringmet zekere regelmaat blijken wat de opvangvan de kinderen voor het land betekende. Tijdenseen concert van het Hongaarse zangkoorDulai Dularda in de Haagse Dierentuin, waarvaker avonden voor pleegouders werden georganiseerd,werd een dankbetuiging van deHongaarse minister van Volkswelvaart voor-

gelezen, eindigend met de woorden: 'Leve HareMajesteit de Koningin der Nederlanden, levehet edelmoedige Nederlandsche volk, leve heelNederland.'Een varken voor een diplomaHet verblijf van de Hongaarse kinderen was inde regel tijdelijk, vandaar dat weinig kindereneen reguliere school in Den Haag hebben bezocht.Om de kinderen toch onderwijs te latenvolgen en hen ook niet helemaal te laten vervreemdenvan hun achtergrond, kwamen ermet de kindertransporten Hongaarse leerkrachtenmee. In Den Haag werd in de schoolaan de Tasmanstraat een Hongaars klasje georganiseerd,waar kinderen tussen de 3 en 18 jaarles kregen van juffrouw Kutka. Later verhuisdehet klasje naar de Korte Lombardstraat. Devoertaal was uiteraard Hongaars en de lessenbestonden voornamelijk uit het uitwisselenvan wederwaardigheden. Soms kwamen dedames van het comité om de kinderen te vragenhoe het ging bij hun pleegouders, met wieze in het begin nauwelijks konden communiceren.Julia Ott bezocht de Hongaarse klas in dejaren twintig dagelijks en ze bleef er tot dezewerd opgeheven. Toen ze naar Nederlandkwam, had ze in Hongarije al vier jaar lagereschool achter de rug. Naar een Nederlandseschool wilde haar pleegvader haar niet latengaan, waarschijnlijk omdat de mogelijkheidbestond dat ze terugging naar Hongarije. Maarmisschien had het er ook wel mee te maken dathaar oudste pleegzuster onderwijzeres was enhaar alle kennis bijbracht die ze nodig had.Márta was pas zes toen ze naar Nederlandkwam en ging al snel naar de lagere school in deVan Beverningkstraat. Haar pleegmoeder hadhet hoofd van de school gevraagd of Márta'voor spek en bonen' mee mocht doen, maar naeen jaar ging ze gewoon over naar de tweedeklas. Iedereen kende haar als Márta Breedijken ze heeft zich nooit anders dan de andere kinderengevoeld. De lagere school doorliep zezonder problemen. Op de middelbare schoolwas dat wel eens anders, maar dan gloorde eraltijd hoop.

...,ro:::JIn 1938 gingJulia Ott bijde firma Iserief& Co'smanufactuurhandel in deVenestraat werken. Ze waser tot 1943 verkoopster,maar showde ook regelmatigals fotomodel dewolcollectie van hetbedrijf. [Part.coII.J.OttJAls het op de middelbare school niet goedging, ging ik wel eens naar Hongarije in dewinter. Ik moet u dat natuurlijk eigenlijk nietvertellen, maar ik heb al m'n diploma's voorvarkens gehad. Mijn familie had varkens enkoeien. Ik was een jaar of zeventien, mijn vaderwas al overleden. Mijn broer zei dan tegende schoolmeester: 'Laat die griet toch dat examenhalen, dan geef ik je wel een varken.'In 1947 werd Márta Nagy mevrouw Olivier enkreeg ze de Nederlandse nationaliteit. In tegenstellingtot haar vriendin heeft ze nooit eenwerkkring in Den Haag gehad. Julia Ott ging in1931-ze was toen 18 jaar-bij Iserief& Co's manufactuurhandelin de Venestraat werken, waarzij tot 1943 verkoopster was. Ze herinnert zichnog goed dat koningin Wilhelmina daar samenmet haar hofdames sjaaltjes en handschoenenkwam kopen: 'We moesten mevrouw tegenhaar zeggen, en net doen of we haar niet herkenden.'Vanwege haar beheersing van hetDuits hielp ze vooral Duitsers en andere buitenlandseklanten, onder wie enkele Hongaren,zoals de Kulcsárs van de grote tapijtzaak ophet Noordeinde. Maar ze had nog meer talenten.Zo trad ze in de catalogi van Iserief regelmatigop als fotomodel voor de wolafdeling van hetbedrijf.In 1944 trouwde ze met de Nederlander Valk,waarmee er een einde kwam aan het jaarlijksebezoek aan de vreemdelingendienst. Vanwegehun buitenlandse paspoort moesten de Hongaarsemeisjes zich vanaf hun zestiende iederjaar melden en werden ze goede bekenden vande beambten. In de oorlog werd de vreemdelingendienstnaar Amsterdam verplaatst enmoest Julia Ott daarnaar toe voor controle. Problemenheeft zij er nooit ondervonden. Toen zein 1942 via het Rode Kruis bericht kreeg dathaar vader ernstig ziek was en niet meer beterzou worden, heeft ze van alle instanties medewerkinggekregen om de tocht naar Hongarijete . ondernemen. Samen met vriendin Mártareisde ze in drie dagen in lege treinen door Europa.Haar vader overleed een week na haaraankomst, op 9 juni. Van de baal zwarte crêpegeorgette die ze uit Nederland had meegenomen,liet ze rouwkleding maken. Ze bleef driemaanden bij haar moeder. Toen haar visum afliep,maanden de Hongaarse autoriteiten haarde terugreis naar Nederland te aanvaarden,want dat was de afspraak met de Duitse auto ri -teiten geweest.In de loop der tijd raakten de twee Hongaarsevrouwen hoe langer hoe meer geïntegreerd inde Haagse samenleving. Márta Nagy voeldezich er al vanaf het allereerste begin thuis enbuiten het contact met haar vriendin Julia hieldzij zich afzijdig van de andere Hongaren. Natuurlijkkwam ze wel eens in het Kurhaus of inhotel Central als daar Hongaarse zigeunerorkestenoptraden, maar eigenlijk hield ze helemaalniet zo van die muziek, hoewel ze dat aanhaar Nederlandse vrienden nauwelijks durfdete bekennen. Van de in 1947 opgerichte EersteHongaarse Vrouwenclub aan het Nassaupleinis zij nooit lid geweest. Julia Ott wel. De oprichtstervan de club, mevrouw K. Stiefelhagen-Janicseck, vroeg of ze lid van het bestuurwilde worden en dat is ze tot de opheffing vande vereniging, in 1958, gebleven. Het was dezeclub, met de dames Stiefelhagen en Ott in hetbijzonder, die een belangrijke rol zou spelen inde opvang van een andere groep Hongaren: deduizenden vluchtelingen die in 1956 naar Nederlandkwamen.

Mislukte Hongaarse opstand181Het is eind oktober 1956 als de Hongaren in opstandkomen tegen het communistische bewind.51 In het Westen ontstaan spontane actiesom geld in te zamelen en het Rode Kruis maaktzich op voor de eerste hulpverlening: het verstrekkenvan voedsel en medicijnen. In Nederlandwordt op 3 november het Nationaal ComitéHulpverlening Hongaarse Volk 52 opgerichtom de verschillende acties te coördineren.Maar voor het bieden van hulp in Hongarijeis het dan al te laat. Het Kremlin staat eenonafhankelijk, democratisch Hongarije niet toeen in de nacht van drie op vier november makenRussische troepen een einde aan de kortdaarvoor hervonden vrijheid. De uittocht vanduizenden Hongaren begint. Eén van hen is de22-jarige György Habetler.Toen de opstand uitbrak, was ik dienstplichtig.Ik zat bij de Militaire Politie, maar woondenog gewoon bij mijn ouders. Op straat zagik de lijken van jongens liggen die ik kendeuit de kazerne. De Militaire Politie was natuurlijknet zoiets als de ss of de KGB. Ikbesloot niet af te wachten. Toen de RussenBoedapest hadden omsingeld, zijn we metz'n zevenen vertrokken. We kwamen aanvlak over de Oostenrijkse grens. In de buurtvan Wiener N eustadt zijn we in een leegstaandekazerne opgevangen. 53De familie Sóvári ging al sinds het einde van deEerste Wereldoorlog gebukt onder het communistischeregime. Zo ontnamen de communistenvader Sóvári zijn bedrijf, dat hij pas veleprocessen later weer in eigendom terugkreeg.Gyula Sóvári was 14 jaar toen hij bij zijn vaderin de zaak ging werken, een spoorwegrestaurantin een klein plaatsje aan de grens met Oostenrijk.Van leerling en gezel bracht hij het totober-kelner. In 1944 nam hij het bedrijf vanzijn vader over, waar hij dag en nacht met hethele gezin werkte. De communisten beschouwdenhem echter als een reactionair, een kapitalist.Zonder pardon werd hij begin jaren vijftiguit zijn zaak gezet en met zijn vrouw, spastischezoon en kinderjuffrouw naar een concentratiekampgebracht. Daar verbleven ze tweeen een kwart jaar, onderworpen aan een regimevan hard werken. Toen het gezin vrijkwam,bleek hun oude huis door de dorpelingen leeggeroofd.Daarom verhuisden ze naar een anderplaatsje, waar ze een kamer betrokken.Die plaats lag ongeveer twintig kilometer vande grens met Oostenrijk. We woonden er bijiemand in en ik kreeg een baan bij een oudekennis uit het restaurant in een fabriek voorlandbouwwerktuigen. In 1956 kregen we dekans om te vluchten. We zijn 's middagsmeegereden met een andere vluchteling, diehad een paard en wagen. Wat kon je meenemen?Niet meer dan wat kleding, dekens eneen kussen. De Russische tanks stonden aande grens. Ze hadden de vluchtelingen allemaaldood kunnen schieten, maar dat hebbenze niet gedaan. Wij kwamen terecht inNickelsdorf. We vluchtten met onze tweedochters. Onze oudste zoon van veertien,die spastisch was en in een tehuis zat, moestenwe achterlaten. Op aanraden van een Nederlandsevrouw die bij de Oostenrijkse televisiewerkte, zijn we naar Nederland gegaan.Later hebben we geprobeerd onze zoon hierheente krijgen, maar de Hongaarse regeringgaf geen toestemming. Ouders hoorden bijhun kinderen te blijven en niet andersom.Hij is overleden toen hij twintig was. 54

De eerste Hongaarsevluchtelingen kwamen op14 november19s6 met detrein in Utrecht aan, waarze werden opgevangen inde Julianahal. [SFA]182In totaal ontvluchtten 200.000 Hongaren hunland, het merendeel naar Oostenrijk, waar inallerijl opvangkampen werden ingericht om devluchtelingen onder te brengen. In alle delenvan de wereld kwamen steunbetuigingen losaan het Hongaarse volle De Nederlandse politiekepartijen, met uitzondering van de CPN,uitten hun afschuw over de gebeurtenissen enin een radiorede kondigde minister-presidentw. Drees aan dat Nederland de vluchtelingenzou helpen. Twee jaar later, in 1958, toen tienduizendenIndische Nederlanders hun geboortelandontvluchtten, werd een aantal malen gerefereerdaan die spontane hulpverlening voorHongaren, waar de opvang van Indische mensenmaar magertjes bij zou afsteken. ss Eenkijkje achter de schermen van de ministerraadleert echter dat de Nederlandse regering ook in1956 niet zonder slag of stoot bereid was degrenzen open te stellen. Over het aantal toe telaten Hongaren werd heftig gediscussieerd. Inhet bijzonder minister-president Drees lagdwars. Hij meende dat de vluchtelingen vooralgebaat waren bij vestiging in landen die overvoldoende ruimte beschikten. De problemenwaarmee Nederland kampte - de immigratievan (tot dan toe) 178.000 personen uit Indonesië,het nijpende woningtekorten de niet te on-

183derschatten bevolkingsgroei - vergden naarzijn idee een afhoudend toelatingsbeleid. Desondankswerd het aanvankelijk vastgesteldequotum van 1.000 vluchtelingen uiteindelijkverhoogd toq.ooo. Een groep van 2.000 zogenaamdetransit-vluchtelingen mocht daarnaastin Nederland het transport naar hun uiteindelijkebestemming, Canada, afwachten. 56In de weinige tijd die nog restte vóór de eerstetreinen richting Oostenrijk vertrokken, zochtende betrokken ministers J. Luns (BuitenlandseZaken) en M. Klompé (MaatschappelijkWerk) contact met Hongaren in Nederland dieeen rol als tolk konden spelen bij de transportenen de opvang van de vluchtelingen. Zokwamen ze bij de Hongaarse vrouwenclub inDen Haag terecht. Mevrouw Stiefelhagen enJulia Ott waren direct bereid de helpende handte bieden en natuurlijk ging Márta Olivier­Nagy ook mee naar Oostenrijk. In de opvangkampenaldaar konden de Hongaren het landvan hun voorkeur kenbaar maken. Als dat Nederlandwas, moesten zij zich melden bij deNederlandse delegatie en zich daar laten registreren.Enkele vluchtelingen kozen om een welheel speciale reden voor Nederland. Zij haddener een zus, die daar in de jaren twintig alsvakantiekind was terechtgekomen. Nu blekentwee van die zussen deel uit te maken van deNederlandse delegatie. Mevrouw Ott weet noghoe ze in Oostenrijk met een auto langs de opvangkampenwerd gereden.Ik wist dat mijn broer Ferenc samen met zijnjongste zoon in een kamp zat. Zijn vrouw zatop dat moment nog elders in Oostenrijk, metz'n oudste zoon. Zij is pas later, in februari,naar Nederland gekomen. Toen ik hem zagstaan, draaide ik me direct om. Het was net ofik m'n vader zag. Ik had m'n broer sinds 1942niet meer gezien.Ook Márta Olivier-Nagy had haar broer Sigmundvoor het laatst gezien bij haar bezoek aanHongarije in 1942. Kort na de oorlog, hij wasnet twintig jaar, werd hij door de Russen opgepakten naar Siberië gestuurd. Daar zou hij negenjaar blijven, tot Stalins dood in 1953 vooramnestie zorgde. Bij de Russische inval in 1956aarzelde hij geen moment en vertrok in het gezelschapvan zes vrienden naar Oostenrijk. Eenvan die vrienden was György Habetler. Dieweet zich nog levendig te herinneren hoe hetland van bestemming plotseling Nederlandwerd toen Sigmunds zus ten tonele verscheen.In het opvangkamp werd ons gevraagd waarwe naartoe wilden. Wij besloten met z'n allennaar Australië te gaan, maar daar waren langewachtlijsten voor. Op een gegeven momentging één van mijn vrienden naar de binnenplaatsvan de kazerne. Daar stond zijn zus dieallang vóór de oorlog met de kindertransportennaar Nederland was gegaan. Zij was tolkbij de Hollandse delegatie die mensen opkwam halen. Márta Olivier heeft ons eigenlijkomgepraat en zo zijn we in Nederland terechtgekomen.Het Nederlandse Rode Kruis begeleidde hetvervoer per trein naar Nederland. De eerste1.300 Hongaren kwamen op 14 november aan.De opvang vond plaats in de Julianahal inUtrecht, waar de vluchtelingen de gelegenheidkregen om even op adem te komen, alvorensaan een uitgebreid medisch onderzoek te wordenonderworpen. In de hal stonden stapelbedden.Ook de delegatieleden sliepen daar,want die moesten met de volgende trein terugnaar Oostenrijk. Als mensen vertelden dat zenog een vrouw of dochter misten, noteerde JuliaOtt de namen en probeerde zij de familie inOostenrijk op te sporen en mee naar Nederlandte brengen.Na inschrijving in het Centraal Bevolkingsregisterkregen de Hongaren hun voorlopige verblijfplaatste horen, in één van de 41 woonoordenen vakantieparken die over het hele landverspreid waren. Selectie gebeurde door vertegenwoordigersvan organisaties die waren aangeslotenbij de Nederlandse Federatie voorVluchtelingenhulp. Gezinnen en mensen uitdezelfde dorpen en steden probeerde men zoveel mogelijk bij elkaar te houden. György Habederkwam eerst in Twente terecht en de familieSóvári in het woonoord Griendtsveen inLimburg. Na een kort verblijf in een opvangkampwerden zij naar hun definitieve bestem-

De familie Sóvári kreegin december '956 één vande tien woningen voorHongaarse gezinnen aande Leyweg. Een jaar laterzette straatfotograafF. Val k hen op de foto.[Part. coll. G. 5óvári]187vrouw Olivier herinnert zich nog goed hoehaar broer Sigmund zich achter de bandrecordervan haar man de Nederlandse taal eigenmaakte: alle dagen twintig woorden.Maar de meest intensieve taalcursus kregen deHongaren toch van hun partners. De mannendie hier alleen naartoe waren gekomen, trouwdenvrijwel allemaal met een Nederlandsevrouwen leidden in alle opzichten een Nederlandsleven. Na een jaar of tien wisselden zijhun vluchtelingenpaspoort in voor de Nederlandsenationaliteit. Gyärgy Habetler raakte bijzijn naturalisatie de puntjes op de 0 kwijt engaat sindsdien als Gyorgy door het leven, tenminstebij officiële gelegenheden. Want in debouw in Den Haag, waar hij jarenlang werkte,werd zijn roepnaam Jurka meteen verbasterdtot Joep!Vicky en Veronica Sóvári waren nog maar eenen twee jaar toen ze naar Den Haag kwamen.Hoewel ze Hongaarse ouders hadden, was hunopvoeding in alle opzichten op Nederland gericht.Mijn moeder was ervan overtuigd dat we onsmoesten aanpassen; we vierden Sinterklaasen Koninginnedag. We gingen vaak naar hetZuiderpark; mijn moeder was gek op wandelen,dus eigenlijk kennen we alle parkenvan Den Haag. Onze buren waren rasechteHagenaars en die waren verbaasd dat eenbuitenlandse de stad beter kende dan zij.Moeder wist van alles over Den Haag ensleepte ons echt overal mee naartoe. Onzeouders waren heel koningsgezind en wehebben bijvoorbeeld Huis ten Bosch beke-

ken toen dat nog kon. En musea, ik heb nooitmeer zo veel musea gezien als in mijn jeugd. 60Na verloop van tijd bezochten de Hongaarsevluchtelingen hun geboorteland weer. Habetlerdeed dat al vanaf het begin van de jaren zestig,toen de Hongaarse regering amnestie afkondigdevoor de vluchtelingen. Een aantal jarenwerd hem overigens een visum geweigerd, nadathij samen met een journalist van de HaagscheCourant een goede vriend - ijshockeyervan het nationale Hongaarse elftal - uit lnnsbrucknaar Nederland had gesmokkeld.Vader Sóvári ging pas in 1984 voor het eerst terug,zijn dochters een jaar later. Alleen Janoslmrei wachtte tot de communisten definitiefwaren verdwenen. Eind mei 1992 vertrokkende Russen uit Hongarije en begin juni zette lmreiweer voet op vaderlandse bodem. Vóór dietijd onderhield zijn Nederlandse vrouw hetcontact met zijn familie door elk jaar naarHongarije te gaan. Geen van allen overwegenooit terug te keren en niemand weet eigenlijkte vertellen wat ze ooit van Hongarije hebbengemist. Hun vakanties brengen ze er wel dooren mevrouw Olivier-Nagy ondervindt nu aanden lijve, hoezeer met het ouder worden deaantrekkingskracht van de hete baden en heerlijkemassages in de beroemde badhuizen vanBoedapest is toegenomen.Net als andere Hongaarsevluchtelingen vond GyulaSóvári vrij snel een baan.De eerste elf jaar in DenHaag werkte hij in hotelCentral, eerst als bordenwasser,later als kei nero[Part. co l I. G. SóváriJ

Nawoord190Een pionier is iemand die onbekend terreinverkent, nieuwe wegen opent. In meer of minderemate is dit van toepassing op de meestemensen die in dit boek naar voren komen. Zijkwamen naar een nieuw land, een nieuwe staden zochten daarin hun eigen weg. Sommigengingen een stap verder en vervulden een baanbrekendefunctie door iets van het land vanherkomst te herscheppen in Den Haag. In eersteinstantie richtte men zich daarbij op hetbedienen van de eigen groep, zoals de vooroorlogseIndonesiërs, die een islamitische begraafplaatsstichtten, of de Surinamers, die in de jarenzestig en zeventig Hindostaanse filmsvertoonden. Daarnaast lieten zij ook de Hagenaarskennismaken met aspecten van hun cultuur,een kennismaking die vaak plaatsvond inwinkels en restaurants. Vanwege de aanwezigheidvan talloze Indonesische kokkies en Indischerestauranthouders vermengden zich alvanaf het begin van de eeuw Oosterse geurenmet de Haagse zeewind. In Transvaal probeerdenvader en zoon Cristofoli de Hagenaars vande zoete op de droge wijn te krijgen en uit teleggen dat je het van olijfolie beslist niet aan jedarmen krijgt. Restauranthouder Cheung hader in deze stad met weinig Chinezen alle belangbij Nederlanders in zijn restaurant te krijgen.Dat hij daarvoor een eitje en een plakje hamaan zijn traditionele gerechten moest toevoegen,was voor hem geen enkel bezwaar.De reden van vertrek uit het land van herkomstwas zelden bittere armoede of een andere uitzichtlozesituatie. De zucht naar avontuur ennieuwsgierigheid speelden een minstens zobelangrijke rol. Dat zien we duidelijk bij degastarbeiders in de jaren zestig. De Italianen enTurken die aan het woord kwamen, haddendoorgaans een betaalde baan. Zij kwamen naarNederland, omdat zij hun positie wilden verbeteren,maar ook omdat zij iets van de wereldwilden zien. Dat gold niet alleen voor de Italiaansemannen die op jonge leeftijd bij Vredesteingingen werken, maar ook voor de Turksewerknemers van Laurens die al een gezin haddentoen zij emigreerden. Surinamers kwamenin de jaren vijftig en zestig vooral naar DenHaag met het doel opleidingen te volgen; bovendienwerkte een langer of korter verblijfin Nederland statusverhogend. In Den Haagvolgden zij administratieve cursussen en opleidingenvoor onderwijsakten, maar als hetdiploma niet werd behaald, waren er altijd voldoendemogelijkheden om op een andere wijzeaan de slag te komen.Naast de positieverbetering en de horizonverbredingwaren ook politieke omstandighedeneen reden om het geboorteland te verlaten. Inhet geval van de Indische Nederlanders was erna de anti-Nederlandse maatregelen van presidentSoekarno in 1957 geen weg meer terug: zijwerden gedwongen naar Nederland te migreren.Hetzelfde geldt voor de vluchtelingen diein het laatste hoofdstuk zijn beschreven. Voorsommigen, zoals de joden in de jaren dertig,was de situatie levensbedreigend, maar nietvoor iedereen. Niet alle Hongaarse jonge mannendie hun land ontvluchtten, deden dat omdatzij anders niet zouden overleven. Zij zochtenook een nieuwe toekomst, ver weg van hetcommunistische systeem.Ketti ngm igratieHet bleek niet altij d mogelijk de eerste migrantenuit een bepaalde groep te vinden, want ookde pioniers konden steeds weer landgenoten

191noemen die hen waren voorgegaan. Nietteminhebben we aandacht besteed aan de FriulaanGiovanni Gobeschi, de Surinamer Harry Ganpat,de Chinees Kwok Shu Cheung en de Indischerepatriant Tjalie Robinson die een blijvendstempel op Den Haag hebben gedrukt.Met hun terrazzovloeren, tropische winkels,Chinese restaurants en Pasar Malam vormenzij de schakels tussen heden en verleden, tussennieuwe stad en land van herkomst, en zijnzij de wegbereiders geweest voor landgenotendie volgden.Bij de komst van migranten naar Den Haagspeelde kettingmigratie een belangrijke rol,hoewel er uiteraard ook mensen bij toeval inDen Haag terechtkwamen. In de regel was deaanwezigheid van familie of kennissen echterdoorslaggevend. Dat zagen we bij een tweetalHongaarse vluchtelingen die naar Den Haagkwamen, omdat hun zus hier in de jaren twintigals pleegkind was gekomen. In hun spoorkwam ook een aantal vrienden mee. De Italiaanseschoorsteenvegers en terrazzowerkerslieten familieleden en dorpsgenoten uit Italiëoverkomen om hier voor hen te werken. Nietalleen omdat ze het werk beter beheersten,maar ook omdat ze letterlijk en figuurlijk dezelfdetaal spraken. Dat wil niet zeggen dat deknechten ook daadwerkelijk beter af warenbij hun Italiaanse bazen, want zij klaagdenvaak over het harde regime waaraan zij werdenonderworpen.Ook bij de latere gastarbeiders vormde de aanwezigheidvan kennissen en familieleden eenbelangrijk motief om naar Den Haag te komen.De bedrijven speelden daar bovendien op in.Het aannemen van een broer of een neef vaneen werknemer had als voordeel dat de laatstezich verantwoordelijk voelde en een oogje inhet zeil hield. Op een andere manier speeldennauwe banden een belangrijke rol bij de vrouwendie als baboe met Nederlandse gezinnenuit Nederlands-Indië naar Den Haag reisden.Het was in sommige gevallen vanzelfsprekenddat zij het vooroorlogse verlof naar het verreNederland met hun werkgevers zouden meemaken.Een aantal van die vrouwen is uiteindelijkgebleven, hoeveel is moeilijk te schattenop basis van de ons beschikbare gegevens. Zijvormden een hechte gemeenschap, die overigenszeer apart van de Haagse samenlevingstond.In het hoofdstuk over Surinamers werd devraag opgeworpen waarom er zoveel meerHindostanen dan creolen naar Den Haag kwamen.Veel antwoorden wezen uiteindelijk inde richting van een pionier in de ware zin vanhet woord: Harry Ganpat. Zijn aanwezigheidkan echter niet de enige oorzaak zijn geweest,want ook creolen zoals Fons Ceder vingenlandgenoten op en maakten hen wegwijs in deHaagse c.q. Nederlandse samenleving. Ganpatpakte de hulpverlening evenwel professioneelaan, zoals hij dat later ook met zijn anderezaken zou doen: hij volgde een opleiding op desociale academie en via het ministerie vanMaatschappelijk Werk werd hij de eerste Surinaamsemaatschappelijk werker in Nederland.Ook toen hij deze baan verruilde voor zijnhandel in tropische producten, wisten nog veelmensen hem te vinden.Waarom Den Haag?De activiteiten van de pioniers en de migrantendie in hun spoor volgden, vertellen echter niethet hele verhaal. We weten nog niet waaromdie 'neef' naar Den Haag kwam en waarom aldie andere migranten juist deze neef achternagingen en niet iemand anders. Wat maakte hetzo aantrekkelijk voor de duizenden migrantenom zich er tijdelijk of permanent te vestigen?Den Haag had een aantal specifieke karaktertrekkendie deze stad aantrekkelijker maaktendan veel andere steden. Vanwege de grote enrijke middenstand trokken er meer dienstbodesnaar Den Haag dan naar andere Nederland -se steden. Alleen in Amsterdam waren er in1930 meer dienstmeisjes, maar die stad wasdan ook beduidend groter. Daarnaast waren erde vele instellingen en bedrijven die een bandmet Indië hadden, wat de komst van de baboesen later ook de Indische Nederlanders ten deleverklaart. Zelfs in de jaren vijftig, toen er eengroot tekort aan woningen bestond, lieten zijzich hierdoor niet weerhouden om zich in DenHaag te vestigen. Zij kenden de Indische repu-

.,a...192tatie van de stad uit eigen ervaring of uit verhalenen hoopten bovendien op een baan bij eenvan de vele ministeries of andere ambtelijke instellingen.Zij kregen te maken met een restrictiefgemeentebeleid: alleen een economischebinding met de stad of inwoning bij kinderenof ouders was een reden hen toe te laten. In depraktijk werden die regels evenwel soepel gehanteerd- als het iemand was gelukt woonruimtein Den Haag te betrekken, mocht hij erdoorgaans ook blijven. Hoe bezorgd de gemeenteDen Haag ook was om de 'eigen burgers',die men niet nog langer op een woningkon laten wachten, tot ongeregeldheden is hetnooit gekomen.Daarnaast is er een algemene verklaring voorde komst van migranten naar Den Haag, dieook voor andere steden in het westen van Nederlandopgaat: er was werk te vinden. Dat erChinese venters, Italiaanse terrazzowerkers engastarbeiders kwamen, hield verband met dealgemene toestand van de Nederlandse economie.Dat sluit overigens niet uit dat er ook inperiodes van economische recessie en werkloosheidbehoefte aan buitenlandse arbeidskrachtenbleef bestaan. Vanwege hun specifiekekwaliteiten konden de arbeidsplaatsenvan buitenlanders namelijk niet zonder meerdoor Nederlanders worden ingenomen. Duitsedienstmeisjes, Italiaanse terrazzowerkers enChinese koks waren nu eenmaal bereid harderte werken en langere dagen te maken dan hunNederlandse collega's.Migranten en HagenaarsDe Kroaat Boris Vukovié vertelt dat zijn eerstejaren in Den Haag heel bijzonder waren. Daarmeedoelde hij op de verscheidenheid aan contactendie hij onderhield. Het was in die tijdde gewoonste zaak van de wereld dat je metNederlanders en andere buitenlanders omging.Dat gold eigenlijk voor alle groepen die in ditboek naar voren komen, wellicht met uitzonderingvan de Indonesische vrouwen, die tochvooral het gezelschap van landgenoten zochten.Opvallend zijn de bijna nostalgische bewoordingenwaarin men zich uitdrukt over debeginjaren in Den Haag. Vragen naar discriminatieworden doorgaans weggewuifd. FonsCeder zegt desgevraagd met een brede glimlachdat iedereen even aardig en behulpzaam was endat zijn zwarte uiterlijk nooit een negatieve rolheeft gespeeld. De Italiaanse en Turkse gastarbeidersdie op kamers bij Nederlandse gezinnenterechtkwamen, vertellen hetzelfde:het was net familie.De liefde speelde in de contacten met Nederlanderseveneens een belangrijke rol. De Chinezendie zich in de jaren dertig en veertig inDen Haag vestigden, huwden vanwege deafwezigheid van Chinese vrouwen met eenNederlandse. Het verhaal van de heer en mevrouwChoy staat model voor de ervaringenvan veel Chinezen in die tijd. De Italiaanseterrazzowerkers en ijsbereiders onderhieldennauwe banden met Friuli en Belluno, de strekenwaar zij vandaan kwamen. Zij haalden erhun werknemers, maar ook in veel gevallenhun vrouwen. De eerste generatie huwde voornamelijkItaliaans, wat hun gerichtheid op deeigen groep versterkte. Anders was dat voorhun landgenoten uit het zuiden van Italië, diein de jaren vijftig en zestig naar Den Haag kwamen.In de dancings ontmoetten zij Haagsemeisjes, die veel belangstelling toonden voordeze charmante mannen. De twee Turksemannen die aan het woord komen, haddendaarentegen al een gezin toen zij naar DenHaag kwamen. Hun Turkse collega's onderhieldenwel contacten met Nederlandse vrouwen,maar getrouwd werd er doorgaans tochmet een vrouw uit het land van herkomst.Met het beschrijven van de geschiedenis vande Haagse migranten kwam ook een aantal Hagenaarsnaar voren die een belangrijke plaatsin hun gemeenschap vervulden. We noemenhier drie markante voorbeelden. Allereerst wasdat de brigadier van de vreemdelingendienstG.J. Spaay. Vanaf de jaren dertig was het zijntaak de Chinezen in de gaten te houden, ondermeer tijdens de jaarlijkse controle in december.Maar Spaay verdiepte zich ook in hun cultuuren probeerde hen zoveel mogelijk te helpen.Geen wonder dat zij hem als hun vertegenwoordigerzagen, bij wie ze altijd terecht kon-

- ~-- ------ -~---den met formulieren en vragen om advies.Daar tegenover stond dat Spaay nooit zondermaaltijd of een drankje een Chinees restaurantuitstapte.Bert Hasper werd in 1965 door sigarettenfabrikantLaurens aangetrokken vanwege zijncontacten met gastarbeiders op de personeelsafdelingvanVan Heyst. In de loop der tijd gingendie contacten verder dan het zakelijke. Nietalleen vanwege zijn huwelijk meteenJoegoslavischevrouw, die hij zelf als werkneemsternaar Den Haag had gehaald, maar ook vanwegezijn interesse in de Turkse cultuur. Op de werkvloerviel er niet met de regels te marchanderen,maar daarnaast probeerde hij steeds wegente vinden om de gastarbeiders tegemoet tekomen. Dat hij daarin slaagde blijkt wel uit hetfeit dat hij nog steeds contacten met voormali -ge werknemers onderhoudt en hen met raad endaad terzijde staat. Ook kan hij vertellen hoehun huizen in Turkije eruit zien, want hij heeftvelen van hen ~ ook mensen die zijn geremigreerd~ in hun geboorteland bezocht.De naam van Tine de Groote kwam in elk gesprekmet Italianen naar voren. Vanwege haarbijzondere interesse voor Italië zocht zij eindjaren vijftig contact met de Italianen in DenHaag. Ze ontmoette hen op zondagmiddag incafé Den Hout en die contacten waren de aanleidingtot veertig jaar maatschappelijk werk,dat nog steeds niet is afgelopen. Als Rai Unovan de Haagse kabel dreigt te verdwijnen, gaatmevrouw De Groote rond met handtekeningenlijstenen ook nu nog neemt zij het initiatiefvoor uitstapjes voor de overgebleven leden vande Italiaanse casa, net als in de jaren zestig, toenzij met de Haagse gastarbeiders langs koninginJuliana defileerde. Wanneer we de komst vannieuwkomers naar Den Haag beter willen begrijpen,moeten we dus ook de Haagse voortrekkersniet uit het oog verliezen. Samen metde migrantenpioniers stonden zij aan de basisvoor de huidige multiculturele samenleving.193

---------::::Jortre::JINLEIDING1Het vernietigen van de vreemdelingenregistersin het Haagse politiearchiefover de jaren na '931 maaktedeel uit van het op grote schaal vernietigenvan delen van dit archief.Mededeling van P.R. de Kievit, HaagsGemeentearchief (HGA).2Zie voor een uitgebreide beschrijvingvan het vreemdelingenbeleid: Lucassen1995.3In de periode 1955-1995 bleef hetvreemdelingenbeleid steunen op deVreemdelingenwet van ' 934- Het uitgangspuntwas dat de aanwezigheidvan vreemdelingen nooit ten kostemocht gaan van de werkgelegenheidvan Nederlanders. Zie Lucassen '998.4Stokvis '987, 172.SStatistisch jaarboek van 's-Gravenhage1969/1970, 's-Gravenhage '97', 11.6Bij deze 24.27° personen uit Nederlands-Indië/Indonesiëgaat het naastIndische Nederlanders ook om geringeaantall en Indonesiërs en Molukkers.Deze cijfers van december '996 zijngebaseerd op gegevens van het bureautotaal '320 mensen. Dat betekent datzich tussen 1875 en 193' circa 52.800mensen inschreven in het Haagsevreemdelingenregister. Buiten desteekproef zijn bovendien familieleden,collega's die tezelfdertijd werdeningeschreven en opvallende beroeps-of etnische groepen overgenomen.Dit bracht het aantal vreemdelingenin de database op 2123.VREEMDEL IN GEN ,848-'93'1Gegevens ontleend aan de volkstellingenvan ' 920 en '930.2Zie noot 10 van de inleiding. In desteekproef die Van der Harst en Lucassenvoor hun onderzoek naar migrantenin Leiden namen, bedroeg hetpercentage dienstbodes slechts 23 procent:Van der Harst en Lucassen 1998.Interview met M. Giliam-Löchner op'7 november '997 door Melanie vander Hoorn.4Ontleend aan Henkes ' 995, 44·5Veldhoen '997.6Idem, 60-62.19Interview met een Duitse vrouw inDen Haag die anoniem wenst te blijven.20Adama Zijlstra '979, 20.21Ach Lieve Tijd, afl. 5 (1985), "7.22Den Haag zoals het was, afl. 18 (1994),4 23.23Shanowa en Kuba 1990.24Semi-statisch archief (SSA) ministerievan Sociale Zaken, Rijksarbeidsbureau(RAS) '945-'954, inv. nr. 4zo.25Van der Harst en Lucassen 1998, 26.26Gegevens ontleend aan bevolkingsregister(SR) Den Haag 19'3-1939.27HGA, SNR432, Archief Gemeentepolitie1827-1952, inv. nr. 2440.28Zie voor een uitgebreidere beschrijvingvan deze groep Lucassen '990,76-78, '°7-110.29Cottaar '996, '52.Informatievoorziening en Automatisering(I&A) van de gemeente DenHaag. Met dank aan R.). Kloek.Naast de 10,2 procent mensen met eenandere nationaliteit, bezit7,1 procentvan de Hagenaars een dubbele nationaliteit.Van de '5,9 procent mensenuit Suriname, de Antillen en Nederlands-Indië/Indonesiëheeft 0,9 procenteen andere nationaliteit dan deNederlandse. In totaal heeft momenteel38 procent van de Hagenaars eenandere etnische achtergTond.9Onder Hindostanen verstaan wij alleuit India afkomstige migranten inSuriname, zowel de Hindoes als deIslamieten.10HGA, SNR432, Archief Gemeentepolitie1827-1952, inv. nr. 2375-243°.Uit de vreemdelingenregisters is eensteekproef genomen van 1:20 over zesmaanden per jaar. De omrekeningsfactoris dus 40. Voor de periode april7Idem,109-11o.8Henkes '995, 89-93·9Idem, 123.10Verslag van den toestand der gemeente's-Gravenhage over het jaar 1931,Bijlage 34, 25·11Idem, '936, Bijlage 33, 24·12Stokvis '987, '93.13Idem, 194.14Idem,196.15Manneke '998, 182-183.16De Vries '909.17HGA, SNR 352, Archief Stadsbestuur,8,6-,85', inv. nr. 69,-695, registersvan afgegeven paspoorten binnenlandITALIANEN1Adresboek voor 's-Gravenhage enScheveningen, 53ste jrg., 1904/ 1905.2De informatie over de 'Haagse'schoorsteenvegers is voor een grootdeel ontleend aan Kors en Kors '992,178-2°7.3Idem, '92-'93.4Ruland 1986, 37.5Idem, 42-44.Interview met E. Coral op 30 juli '997.7Interview met P. Bearzatto op '9 januari1998.8Interview met G. Vallan op '9 januari'998.9Zie voor een beschrijving van het bedrijfvan Candido en andere terrazzo­1941848 tot augustus 1849 zijn 7' mensengeselecteerd. De steekproef voor deperiode 1875 tot mei '93' omvat in18,8-1847.18Kors en Kors '992, 203.werkers in Leiden: Van der Harst enLucassen '998, '°7-114.

- ~~~--- ~~~~- --- - -~~~10Melssen-Dorigo 1991, 32-34.11SSA ministerie van Sociale Zaken,RA B 1945-1954, inv. nr. 433. Circulairevan het Steen,- kunststeen- en houtgranietbedrijfte Am sterdam, 18 november1946. Alle hierna volgende gegevensover het immigratiebeleid tenaanzien van terrazzo werkers zijn aandit dossier ontleend.12Interview met F. Cristofoli op 21 augustus1997.13Interview met E. Cora!.Interview met G.). Spaay in: Panorama,43ste jrg. nr. 6 (11 februari 1956),6-7. In Bijlage C van De groep vanChinese afkomst in Nederland (1957)staat een vers lag van een interviewmet Spaay (hier de heer 'S.' genoemd)over de Chinezen in Den Haag.6Haagsch Dagblad, 19 februari 1955.w. Cheung in een interview op2 maart 1998.Panorama, 43ste jrg. nr. 6 (11 februari1956),6.3Ontleend aan Schutzman Wider 1967,44-45, die deze informatie heeftovergenomen uit het Handbook oflnformationfor passengers and shippers,5teamshlp Company 'Nederland'.Edities: 1878, 1923, 1928 en1933·4Schutzman Wider 1967, 40-42.5Mühlenfeld 1916. Enkele delen van ditartikel zijn overgenomen in Poeze1986,150. Zie voor andere schrijnendevoorbeelden van de m ishandeling vanbaboes:PoezeI986, 236-238.14Zie ook: Melssen-Dorigo 1991, 4 1-42.ISInterview met E. Cora!.16Interview m et D. Cristofoli op 70ktober1997·17Idem.18Interview met E. Zupelli op 12 september1997.1 9Interview met A. d'Emilio op 15 augustus1997.20Ontleend aan Panorama nr. 33 (1958),44-45, en Bovenkerk eta!. 1983, 53-54·Gamba's zwager opende later nog eenzaak in Scheveningen.21Telefonische informatie van de huidigeeigenaresse mw. A. Rutten-Bertonop 30 juni 1997.22Het Binnenhof 10 maart 1964.23Het Binnenhof 17 januari 1987.9Van Heek 1936, bijlage.10Voor Chinees-Nederlandse huwelijkenzie ook: Van Heek 1936,20,61-66(Amsterdam en Rotterdam) en Vander Harst en Lucassen 1998, 100-102(Leiden).11Het uur van de draak 1986,14-18.12Het Leven, 28ste jrg. (16 september1933), 1184, 1189.13'Kwart eeuw Chinees eten in DenHaag', Haagsche Courant, 20 augustus1958. Artikel n.a.v. het 25-jarig bestaanvan Het Verre Oosten.14Ibidem.1 5Voor de oorlog was dit nog maar 5 procent.'Half Den Haag laat diner nu endan thuisbezorgen', Het Binnenhof14 decembet1961.16Interview met W. Cheung.1 7SSA ministerie van Sociale Zaken,Arbeidsvoorziening 1953-1972, dossier942 .6Poeze 1986, 152.De gegevens over Persinggahan zijnvn!. ontleend aan Poeze 1986, 152-155,236 -238 , 287-296.8Zie voor een selectie: Poeze 1986,237-238.9Idem, 236, 293.10Idem, 293-294.11Handboek voor verlofgangers 1925, 29·12Poeze 1986, 291.1 3Schutzman Widet1967, 111-112.14De gegevens over de familie van DikDirham zijn ontleend aan interviewsmet hem op 6 en 13 september 1996.15Omdat het niet mogelijk is uitputtendonderzoek op basis van nationaliteit inhet bevolkingsregister te verrichten,zijn er steekproeven genomen. Voorde Indonesische (Javaanse) bevolkingsgroepnam ik alle namen over diebegonnen met SOE ofsu.CH INE ZEN1De gegevens over de heer en mevrouwChoy-Baggerman zijn ontleend aaneen interview met hen op 14 november1996.18Idem, brief ministerie van Justitie(Hoofd Rijksvreemdelingendienst)aan de minister van Sociale Zaken enVolksgezondheid, 20 juni 1955.16Schutzman Wider 1967, 194-197.17Zie voor Indonesische studenten inLeiden: Van der Harst en Lucassen1998,48-49.195De algemene gegevens over de komstvan Chinezen naar Nederland zijnontleend aan: Benton en Vermeulen1987; Van Heek1936 en Wubbe1986.3Van Heek 1936, bijlage.4Ibidem.INDONESIËRSSchutzman Wider 1967, 181.2Officieel waren zij na 1910 'inheemseNederlandse onderdanen niet-Nederlanders'.Zie Heijs 1995, 69-72.18Poeze 1986, 64. In dit boek wordt eenuitgebreide levensbeschrijving vanNoto Soeroto gegeven.19Poeze 1986, 223.20Zie Landman 1993.21PoezeI986,288-289·

- - - ------ ------------------------------------------ --- - - --- -22Schutzman Wider 1967,151.Wanneer we de personen die tussen20Idem, Reactie College van B&W23Poeze 1986, 288.1951 en 1960 uit Nieuw Guinea kwamenerbij tellen, komen we uit opDen Haag aan minister BinnenlandseZaken. 12 augustus 1952.24Idem, 329.25Idem, 262, 313-3"4.26Idem, 315.27Interview met M. van Opstal-Kajat op14 januari 1998.28Vergelijk de opmerking hierover inhet hoofdstuk over de Chinezen metbetrekking tot restaurant Het VerreOosten.29Versteeg 1994.66.000 personen.6Daarbij moeten we wel bedenken datzich onder deze groep ook bijvoorbeeldMolukkers en Indonesiërs bevonden.Voor Den Haag is hun aandeelwaarschijnlijk relatief klein.7In Den Haag woonden in december199711.660 personen van de eerste en12.255 personen van de tweede Indischegeneratie; voor Amsterdam warende cijfers respectievelijk 11.275 en18A85. Ontleend aan: Maandstatistiekvan de bevolking, CBS , jrg. 45 (december1997),93,95,102 en 104. Deze cijferszijn van december 1997; in de in­21Idem , Nota Volkshuisvesting, 14 maart1957·22In 1959 lag 65 procent van de nieuwe93 woningen voor repatrianten inBouwlust en Morgenstond; in 1961was dit percentage op 55 woningen34 procent. SSA gemeente Den Haag,archiefnummer 1.778.545 (wo),dossier 3296.23Het Binnenhof, 13 november 1957.24Inclusief de mensen uit NieuwGuinea. 's-Gravenhage, 18de jrg., nr. 1(januari 1963), staat IV.INDI SCHE NEDERLANDERSIZie over dit beeld De Indische Verlofganger,Ilde jrg., nr. 18 (2 decemberleiding zijn de cijfers van december1996 gebruikt;8Haagsche Courant, 25 april 1998,bijlage B3.25Cottaar en Willems 1984, 119-122;Handelingel1lO maart 1958, 123.26Handelingen van de gemeenteraadvan 's-Gravenhage, 10 maart 1958,115,1932),300-302.Het meest recente overzichtswerk123.2Tussen 1945 en 1980 migreerden ongeveer300.000 Nederlanders uit hetvoormalig Nederlands-Indië, Indonesiëen Nieuw-Guinea naar Nederland.Een onbekend aantal van hen repatrieerdenaar hun geboorteland. Hetover de geschiedenis van IndischeNederlanders is: Wi1lems e.a. 1997.10Prins 1997, 9·11En natuurlijk ook een beperkt aantalIndonesische studenten en bedienden.27Dossier 5981' Afdeling Wederopbouwen Volkshuivesting aan B&W 11 december1957.28A RA, Archief CCKP, inv.nr 282; SSADen Haag, wo, archiefnummerleeuwendeel echter bestond uit Nederlandersdie in Indië waren geboren.Voor het gemak duiden wij de gehele12Metdankaan H.W. van den Doel vande Rijksuniversiteit Leiden, die mij1.778.545, dossier 3296.29Interview met A.}. de Rijk in apri lcategorie hier als 'Indische Nederlanders'of'lndische repatrianten' aan. InWillems en Lucassen 1994 wordt dieperop deze materie ingegaan.3}anse 1961, 32.deze informatie verschafte.13PoezeI986,86.14In 1933 verhuisden winkel en restaurantnaar de Kneuterdijk 18a.1998.30Interview met G. Coorenengel op14 januari 1998. We kwamen haar aleerder tegen als eigenaresse van restaurantSoeboer.4'Haagse migratie met het buitenland inde jaren 1951 tot en met 1960', 's-Gravenhage,18de jrg., nr. I (januari 1963)staat IV; SSA gemeente Den Haag,wo, Archiefnummer 1.778.534, dos­15HGA, OV3, reclame nr. 73 1.16Indië in Den Haag 1982, 15.1 7Interview met H. Meijer en P. Meijer­3 1Interview met G. Günther-ButtersRuben op 8 december 1997.32Handelingen, 17 januari 1952, 126, 130,276,286.sier 5987, Commissie van toezicht ophet gemeentelijk bureau voor de huisvestingaanB&W, l2juli 1952; MWV,Maidman op 7 en 11 november 1996.18SSA gemeente Den Haag, Archief­33Handelingen, 19 januari 1952, 214.C.H.P.W. van den Oever was wet­Archiefnr. 1. 842.917, dossier 440, AfdelingWederopbouw en Volkshuisvestingaan B&W, 11 december 1957.De mensen die ná '960 uit Indonesiënummer 1.778.534 (wo), Dossier5981' Huisvesting gerepatrieerden"949-1958, Commissie van Toezichtop het Gemeentelijk Bureau voor dehouder voor de PvdA.34Haagsche Courant, 4 februari 1958 en20 februari 1958; LibelIe, 25ste jrg.,(spijtoptanten) en Nieuw-GuineaHuisvesting aan B&W, 16 decembernr. 13, 29 maart 1958.196kwamen zijn hier niet meegeteld.1949·19Idem, B&W Den Haagaan GedeputeerdeStaten Zuid-Holland, 29 augustus1950.35LibelIe, 25ste jrg., nr. 13 , 29 maart"958.36Daum 1963 (1888),9.

- - -- - - ----- --------19737Cottaar en Willems 1984, 127-13°. Deinformatie over de ongeregeldheden isverder ontleend aan: Haagsche Courantvan 12, 13, 14 en 16 mei 1958; SSAgemeente Den Haag, nr. 1.754.3,Dossier ABZ 15358.38SSA gemeente Den Haag, Archiefnr.1.754.3, dossier ABZ 15358, Hoofdcommissarisvan Politie (J.H .A.K. Gualthérievan Weeze!) aan burgemeester(Kolfschoten) 21 juni 1958.39SSA gemeente Den Haag, Archiefnr.1.754.3, dossier ABZ 15358, Wnd.Hoofdcommissaris van Politie aan deburgemeester, 22 mei 1958.40SSA gemeente Den Haag, Archiefnr.1.754.3, dossier ABZ 15358, Rapporthoofdagenten van gemeentepolitie,F. van Wetten en c.P. Dekker, 20 mei1958.41Ontleend aan: De Plu 1997. Voor meerinformatie zie ook Van der Velde 1998.42Voor een volledig overzicht van degeschiedenis van de Indo-rock zie:Mutsaers 1989.43Idem,12.44Een biografische introductie rot zijnleven en werk is Paas man e.a. 1994·Hierin ook een bibliografie van zijnromans, verhalen, gedichten en bundelingenvan journalistieke stukken.4SHet heeft deze bekendste Nederlands­Indische schrijver vier jaar soebattenmet de Nederlandse autoriteiten gekostom toestemming voor hem enzijn gezin te krijgen om naar het landvan zijn vader te repatriëren. Zie Tinnemansen Van Winckelmann 1997,59-63.46Robinson z.j., 20.47Ontleend aan Janse 1961, 33 .48Tong Tong, 3de jrg. nr. 5, 15 september1958.49Tong Tong, 3de jrg. nr. 8, 30 oktober1958 .soInformatie over de Indische cabaretavondenis ontleend aan het CCKParchief,inv. nr. 84 in het AlgemeenRijksarchief. Met dank aan Wim Willems,die dit materiaal ter beschikkingstelde. Tjalie Robinson fungeerde indit verband als bestuurslid van OnzeBrug en de Bond van Oud-Steurtjesen werkte samen met het cc KP.51Slootweg 1988.52Interview met L. Ducelle op 6 juli 1998.53Ontleend aan een interview vanS. Boon met haar moeder E. Oerksenin januari/maart 1995 (gepubliceerdop Internet).S4Ontleend aan de Handelingen van deTweede Kamer, Deel 111, Zitting 1954-55, 33e verg., 16 december 1954· Hetvoorstel kwam van Kamerlid Van deWetering.ssGing het aanvankelijk om ongeveer650 leden, in 1962 was dit aantal reedsteruggelopen tot 200. Ontleend aan dein eigen beheer uitgegeven brochureStichting Protestants Indisch GeestelijkLeven, 1952-1962.56De gegevens over ds. Haasen zijn ontleendaan de stukken over en van hemin de 's-Gravenhaagse Kerkbode,waarvan de jaargangen 1951 t/m 1960zijn doorgenomen. Met dank aan WimWillems voor het afstaan van dit onderzoeksmateriaal.57Met zijn predikingen volgde hij eenrouleersysteem: de eerste zondag in deNieuwe Kerk aan het Spui, de tweedezondag in de Regentessekerk, de derdezondag in de Willemskerk en de vierdezondag in de Bethlehemkerk. Ontleendaan een interview dat WimWillems op 2juli 1998 had metA. Emanuel, die in de jaren vijftigverscheidene diensten van Haasenbijwoonde.S8Ibidem.S9's-Gravenhaagse Kerkbode (7 juli1956),8.60Interview met P. Meijer-Maidman.SURINAMERSZie: Tornij 1975, 29; Bloemberg 1995,4 6.2Martens en Verwey 1997, 10. De Surinamersmaken 9,2 procent van deHaagse bevolking uit.De gegevens over Sunkar zijn voornamelijkontleend aan Kagie 1989,49-50. Sunkar was in Paramaribo geborenop 4 november 1902 en zou al in1917 naar Nederland zijn gekomen. Uithet bevolkingsregister van Den Haagblijkt dat hij zich daar in 1933 vestigdeaan de Hoefkade en vervolgens in deElandstraat en de Wagenstraat.4Ontleend aan Kagie 1989, 49-5°, dieciteert uit een interview dat Elsevierin 1970 had met Jimmy van der Lak.In het BR zien we dat hij in 1921 in deAlexanderkazerne werd ingeschreven.In 1922 verhuisde hij naar de Jan vanHoutstraat en vervolgens naar dePerponcherstraat.6Ontleend aan Oostindie 1986, 91.Kagie 1989, 56.Op 1 juni 1933 werd hij weer in hetbevolkingsregister van Den Haag ingeschreven,eerst in de Maetsuyckerstraat.Vanaf 1933 woonde het gezin,dat inmiddels met vier kinderen wasuitgebreid, in de Joh. Camphuijsstraat.Ontleend aan Kagie 1989, 56-61; zieook Oostindie 1986, 67-76, 91.9Advertentie afgedrukt bij Kagie 1989,45·10Kagie 1989, 46-47, 85.11Weltak 199°, 88.12Idem, 85.13Oppeneer 1995. Kid Dynamite kwameind 1937 naar Den Haag om te trouwenmet de Haagse Louise BeIderbos.Hij woonde op het Kaapseplein en inde Torenstraat. Begin 1943 verhuisdehij naar Amsterdam, waar hij zijntweede vrouw ontmoette. Hij kwamin 1963 bij een auto-ongeluk om hetleven.14Idem, 23.

--- ----------- - ~15Kagie 1989, 105.31De gegevens in deze alinea zijn ont­46De voorzitter van Toofan, J. Gangada­16Interview met). Chandoe - het eersteSurinaamse gemeenteraadslid (PvdA)in Den Haag - op 28 januari 1997. Ookandere geïnterviewden kwamen van­leend aan een lezing die E. Azimullahschreef voor Surinaams-Hindostaanseondernemers in Den Haag in 1993(privé-archiefE. Azimullah). De lezingwerd voorgedragen door W. Ramdihal.jal, zelf ook jarenlang scheidsrechter.47Informatie ontleend aan interviewmet S. Bisoendial op 2 juni 1998 enaa n materiaal uit zijn persoonlijk::Jor-t([)::Jwege hun studie naar Nederland:). Gangadajal in 1963 (interview 14 mei1997), L. Marapin in 1968 (interview24 april 1997) en F. Fitz-)ames in 1973(interview 8 mei 1997).17Hira 1996, 34.18Interview met F. Ceder in Paramariboop 16 maart 1998.19Interview met A. Glans op 12 juni1998. Zie ook Hira '996, 37-41.20Zie ook de belevenissen van ). Chandoe,die van 1963 tot en met 1965 alscolporteur in Duitsland werkte, in32Interview met S. Biharie.33Tot wanneer Manan als actieve verenigingnog heeft bestaan is niet helemaalduidelijk, waarschijnlijk tot begin jarentachtig.34Van Brits-Indisch emigrant tot burgervan Suriname 1963.3SDe informatie over Harry Ganpat is,tenzij anders vermeld, ontleend aangesprekken die ik in Paramaribo methem voerde op 17, 20 en 25 maart 1998.36Haagsche Courant, 23 oktober 1965.archief.48Tegenwoordig worden de wedstrijdenaan de Lozerlaan gehouden.49Interview met L. Marapin.50Interviews met F. Ceder en M. Sanchesin Paramaribo op 23 maart 1998.51Wel tak 1990, 124.52Interview met A. Harris op 13 juni1998.53Interviews met A. Hanis en metF. Fitz-James.Hira 1996, 37-41.21Ontleend aan interview met). Chandoeen aan Hira '996,48-49.37Ontleend aan interviews met ). Chandoe,).Gangadajal en L. Marapin. Zieook Hira 1996, 32.54Hij woonde in Voorburg, maar hetmuzikale leven speelde zich voor eenbelangrijk deel in Den Haag af.22Na een aantal jaren scheidde EwaldMeijer zich van de vvs af en richtte devereniging Suvrikri (SurinaamseVrienden Kring) op.23Interview met). Chandoe.24Haagsche Courant, 30 oktober ' 960.25Een dhool is een slaginstrument bestaandeuit een naar beide zijden tapstoelopende holle houten cilinder; dedhandtaal is een eenvoudig van staalvervaardigd slaginstrument. ZieBiharie '989.26Interview met S. Biharie op 11 juni1998.27Die gebeurtenis vond plaats in gebouwDe Haard. Voor een uitgebreidebeschrijving van de Surinaamse religieuzeorganisaties die in de jaren zeventigen tachtig in Den Haag werdenopgericht, zie Bloemberg ' 995.38Interview met). Gangadajal.39Interview met G. Giasi op 14 mei 1997.40Interview met L. Marapin op 24 april1997·41In 1967 haalde Azimullah het kandidaatsexamenen drie jaar later hetdoctoraal. In '972 is hij naar Surinameteruggegaan. Interview met E. Azimullahop 20 september 1997.42Nij ssen 1990, 48; Bijmans 1996, 62.43Amar Akbar Anthony (1977); regie:Manmohan Desai. Kabhi Kabhie(1976); regie Yash Chopra. The GreatGambler (1979) van regisseur ShaktiSamanta werd gedeeltelijk in Nederlandopgenomen. De Haagse regisseurAdboelrahman speelde er nog eenrolletje in. Informatie ontleend aanRajadhyaksha en Willemen '995, eneen gesprek met R. Abdoelrahman op55Gegevens over Max Nijman zijn ontleendaan een interview dat Liane vander Linden met hem had op 16 januari1998.56Een uitleg van de verschillende muziekstijlenis te vinden in: Weltak 1990.57Zie voor een heel andere verklaringvan zijn bijnaam Weltak '990, 105.Die zou Copy zijn, omdat hij als eencopy werd beschouwd van zijn grotevoorbeeld Art Blakey.58Interview met F. Ceder.59De vertaling komt van de bijlage bij decd Lieve Hugo, 'King ofKaseko'. TheBeauty ofSurinam, '990.60Gegevens ontleend aan 's-Grauenhage2 (april 1977), 11; Surinamers in DenHaag '976, 21.61Gegevens bevolkingsstatistiek ge­19828Interview met D. Mangal op 28 mei1997·29De naam was bedacht door ). Adhin.30Ganpat opereerde niet op eigen houtje,maar samen met de s Jv-Ieden LakhiSwami Persaud en Sah ay Birdja.12juni 1998.44Interview met ). Gangadajal op 14 mei1997·45Interview met F. Fitz-)ames. Hijwerd in 1978 voorzitter va n RobinHood.meente Den Haag, 3' december 1996,afdeling J&A.62Zie voor een uitvoerige beschrijvingvan Glimmerveen en zijn in '97' opgerichteNederlandse Volks-Unie: VanDonselaar '991, '42-'71.

199GASTARBEIDERSInterview met J. Wolsheimer op 22 juli1997·2Interview met). Wienk in Beek op15juli 1997·3Het ging om de vestigingen vanVredestein in Doetinchem, Drachten,Enschede, Harderwijk, Heveadorp,Leiden, Loosduinen, Maastricht enRaalte. In de jaren veertig en vijftigwaren vooral Italianen uit Noord­Italië naar Nederland gehaald om inde mijnen en de metaalsector te werken.Omdat dit reservoir langzaamuitgeput raakte, werd de wervingbegin jaren zestig in andere gebiedenin Italië voortgezet.4Interview met). Wienk.Idem.Vredestein-Nieuws, 14-daags bladvoor het personeel van de NV Rubberfabriek'Vredestein ' te Loosduinen,15de jrg. nr. 20 (28 oktober 1960), 7·Hetging om N. Campolattano,A. Gerzone, S. Pacifico, A. Signare,F.R. Tolido en P. Tripadellie.7Interview met N. Campolattano inDelft op 24 september 1997·Interview met R . Zannoni op 21 juli1997·9Gegevens ontleend aan de arbeidsovereenkomstdie Vredestein met R.Zannoni in Milaan sloot op 7 juli 1962.10Moed en daadkracht... 1993, 19-27.11Haagsche Courant, 19 december 1973·12Nieuwe Haagse Courant, 2 maart1963.13Ibidem.14Jaaruerslag van de gemeentepolitie te's-Gravenhage 1962, 99·ISDe gegevens over het leven en werkvan Tine de Groote zijn ontleend aaneen interview met haar op 28 juli 1997en krantenknipsels uit haar persoonlijkarchief. In alle interviews met Italianen(zowel die uit het zuiden als uithet noorden van Italië) werd met ontzagover haar gesproken.16Veha-pers~ Personeelsorgaan vanf.B. Van Heijsten Zonen N.V., DenHaag, Wierden/Grobbendonk(België)/Dublin (lerland), 4de jrg.nr. 1 Uanuari 1964), 14-19.17Interview met B. Hasper op 29 juli1997·18Nieuwe Haagse Courant, 23 augustus1954·19Laurens Melange, PersoneelsorgaanN. V. Sigarettenfabriek Ed. Laurens' Le Khédive' te 's-Gravenhage, Iste jrg.nr. 2 (december 1965), 24·20Idem, 24-25.21Interviews B. Hasper, W .). Schouwenaarsen J. Wienk.22Interview met Ö.P. Alper op 22 decernber 1997·23Interviews). Wienk en B. Hasper.24Interview B. Hasper.2SHaagsche Courant, 26 februari 1966.26Het Vrije Volk, 1 maart 1966.27Het Binnenhof 1 maart 1966.28Het Vrije Volk, 11 oktober 1966.29Het Vrije Volk, 11 augustus 1966.30Het Binnenhof 10 augustus 1966.31Het Binnenhof 11 augustus 1966.32Haagsche Courant, 10 oktober 1966.33Interview B. Hasper; Haagsche Courant,25 september 1967; Binnenhof12 juli 1973.34Haagsche Courant, 10 oktober 1968.35Interview met W.). Schouwenaars op23 juli 1997·36Interview met S. Dokumaci op 16 september1997.37Vijf tien jaar Islam .. 1962, 3·38Landman 1993, 262.39Veha-pers, 4de jrg. nr. 5 (mei 1964),'3·40Haagsche Post, 13 februari 1965.41Laurens Melange, 4de jrg. nr. 1 Uanuari1969),10.42Zie bijvoorbeeld Laurens Melange,4de jrg. nr. I Uanuari 1969), 10; idem,7e jrg. nr. 8 (november '972), 8.43Haagsche Courant, 1 augustus 1979·44Landman 1993, 266.45Omdat de benaming 'Joegoslavië'gangbaar was in de periode van dewerving, hanteren we deze term inplaats van 'het voormalige )oegoslavië'.46Chotkowski 1994, 13·47Ibidem.48Zie ook Chotkowski 1994, 66. Opbasis van gesprekken komt zij op eenpercentage gehuwde vrouwen dat ergenstussen de vijftig en tachtig procentligt, maar zij acht dat zelf aan dehoge kant.49Haagsche Courant, 11 november1969.50Ibidem en Haagsche Courant, 19 novemberI969·51Interview met M. Hasper-Markovié op29 juli 1997·52Interview met B. Vukovié op 3 maart1998.S3Van Bergem z.j., 101. De club is totmedio jaren tachtig blijven bestaan.54Interview M. Hasper-Markovié.VLUCHTELINGEN1Voor een overzicht van vluchtelingendie wel kwamen - onder meer vanafde jaren tachtig joodse vluchtelingenvoor de Russische pogroms - zie:Leenders 1993.2Bronkhorst 1990, 12.

- ---- - ---::Jort(1)::J3Leenders '993, 241-246 .4De gegevens over Belgische vluchtelingenin Den Haag zijn voor een belangrijkdeel ontleend aan: 's-Gravenhagegedurende den oorlogstoestand.5Leenders '993, 138.6Eigen Haard, 7 december '9,8, 795-79 8.7's-Gravenhage gedurende den oorlogstoestand,125·8Leenders '993, '38-'39.9Idem, '40.10's-Gravenhage gedurende den oorlogstoestand,132-133.11Zie over dit onderwerp: Van der Harst1996.20Zie voor de berekening noot 10 van deinleiding. In de studies van Houwaarten Van ereveld treffen we schattingenaan van 3.000 tot 10.000 joden inScheveningen , overigens zonder bronvermelding.Houwaart '986, 78; Vanereveld 1997, 205.21Houwaart '986, 75.22Van ereveld '997, 206-207.23In de steekproef voor de jaren '9'9-'93' telden wij 92 inschrijvingen vanIsraëlieten, een getal dat vermenigvuldigdmoet worden met40 (zie inleiding,noot 10). Het getal van 3.680nieuwkomers mag wellicht als voorlopigantwoord dienen op de door Vanereveld (1997, 207) onbeantwoordevraag naar de aantallen opgevangenjoden in de jaren twintig.24Heiman Gans '97', 623 .30Het beste overzicht over de (culturele)geschiedenis van de Oost-Europesejoden in Nederland tijdens het Interbellumis van FuksI977.31Van ereveld '997, 214.32De gegevens over Huize Ten Vijverwerden ontleend aan Marreveld33Interview met mw. J. Ort op 12 december1997.34Interview met M. Olivier-Nagy op3 november '997·35Henkes '995, 3'-32. Zie ook Van Rijn'998.36Ned. R.K. Huisvestingscomité 1914-1964,9.37Van Rijn 1998, 60.12Het Vaderland, 20 decembef1916.13Uit de ongepubliceerde memoires vanAnt. Evrard uit Antwerpen, die hij in'982 ter beschikking stelde aanS. Veldhuijzen van het HGA. Met dankaan de heer Veldhuijzen voor het bereidwilligafstaan van dit materiaal.14's-Gravenhage gedurende den oorlogstoestand,178-179.2SIn de vreemdelingenregisters troffenwe uiteenlopende woonplaatsen vanjoodse nieuwkomers aan. De meerderheidvan de Oost-Europese joden verbleefreeds in landen als Duitsland,België en Frankrijk of verhuisde vanelders uit Nederland naar Den Haag.26De geschiedenis van de familie Blitzblumis ontleend aan Schouten '982,175-181. Citaat op pagina 178.38Gedenkboek van het Ned. R.K. Huisvestingscomité1924, 197.39Idem, 118.40Idem, 123, '31.41Ned. R.K. Huisvestingscomité, 9. Vooralsnogis niet duidelijk of dit cijfer alleHongaarse kinderen of uitsluitend dekatholieke kinderen betreft.20015Memoires Ant. Evrard. Hij zag enkelevan deze houten huisjes in '970 terugin de omgeving van Lier (bij Antwerpen).16De Belgische school in Den Haag werdin september 1918 gesloten, die inScheveningen tijdelijk heropend.Memoires Ant. Evrard.17Toonder '992, 29-30.18In 1830 werd Polen ingelijfd bij hetRussische rijk. Deze situatie bleef bestaantot het einde van de Eerste Wereldoorlog.Pas toen werd Polen opnieuween zelfstandige staat en kreeghet onder meer Galicië erbij, dat tot'9,8 tot Oostenrijk-Hongarije behoorde.Om verwarring te voorkomen, gebruikenwij de term 'Oost-Europesejoden'.19Dembitzer '9,6.27Dit aantal is gebaseerd op de onderzoeksbevindingenvan Van der Harsten Lucassen in Leiden (1998 , 54). Daarverbleven in '940 circa 100 joodsevluchtelingen, terwijl er700 vluchtelingenwaren geweest. Wanneer wedeze getalsverhouding toepassen opDen Haag, komen we uit op een aantalvan 5.600 joodse vluchtelingen. Ditaantal is aannemelijk, wanneer we bedenkendat de joodse gemeenschapin Den Haag in '940 uit circa '7.000personen bestond (Van ereveld '997,214), tegen 350 in Leiden.28Van ereveld 1997, 209-210.29Brief van Fischer aan de heer Hotkevan de Nieuwe Rotterdamsche Courant,d.d. '3 december '938 (HGA,OV3, instellingen nr. 430).42Gedenkboek, 120-121 , 129.43Van Rijn '998, 25.44Gedenkboek, 121. De uiteindelijke verhoudingwas in dat geval overigensprecies andersom.45Interview met mw. J. Ort.4 6De Residentiebode, 26 februari '923.47Dit in tegenstelling tot de situatie inLeiden, waar de kinderen doorgaansterecht kwamen in gezinnen die hetniet al te breed hadden. Van Rijn '998,26.48Gedenkboek, "7, 121.49Van Rijn '998,28.50Gedenkboek, '35-'39.

S IDe informatie over de Hongaarsevluchtelingen is ontleend aan gesprekkenmet de volgende personen:G. Habetler (27 oktobef1997). ).Imrei(3 november 1997). M. Olivier-Nagy(3 november 1997).)· Ott (12 december1997). de heer G. Sóvári en zijntwee dochters (8 november 1997)·Daarnaast maakte ik gebruik van dedossiers in het semi-statisch archiefvan de gemeente Den Haag: MWV.nrs. 15563 en 15564.S2Opgericht onder de naam: NationaalComité voor de Hulp aan Hongarije.Na4 november werd deze naam gewijzigd.Hongaarse vluchtelingen inNederland. 5.S3InterviewmetG. Habetler.S4Interview met G. Sóvári.ssCottaar en W illems 1984. 120.S6Compaijen 1986. 27-33·S7Nieuwe Haagse Courant. 16 november1956.S8Het Binnenhof 28 november 1956 .S9Het Vrije Volk. 7 december 1956.60Interview met V. Kratz-Sóvári op8 november 1997·201

~--------~ - - -rt(DïPJrtCC202Adama Zijlstra, A., Het Kurhaus uan badhuis tot leuendmonument. Een kroniek uan 160 jaren, Den Haag '979.Benton, G. en H. Vermeulen (red.), De Chinezen, Muiderberg1987.Bergem, Herman van, Honderdjaar HVB .. De leren balcentraal, Den Haag z.j .Biharie, Swamipersad, De Hindoestaanse en andere muziekcuiturenin Suriname, Monster 1989 (uitgegeven in eigenbeheer).Bijmans, Kristel, Bollywood in Nederland. Een beschrljuendonderzoek naar de Indiasejilm in Nederland, Utrecht 1996(ongepubliceerde doctoraalscriptie).Bloemberg, Lucie, Tussen traditie en verandering. Hindostaamezelforganisaties in Nederland, Amsterdam '995.Bovenkerk, F., A. Eijken en W. Bovenkerk-Teerink, Italiaansijs. De opmerkelijke historie uan de Italiaanse ijsbereiders inNederland, Meppel 1983.Bronkhorst, Daan, Een tijd uan komen. De geschiedenis uanvluchtelingen in Nederland, Amsterdam 1990.Chotkowski, M.B., Weruing en tewerkstelling van urouwenuit het voormalige joegoslavië in Nederland, 1966-1979,Leiden '994 (ongepubliceerde doctoraalscriptie).Compaijen, janwillem, Het Nederlandse asielbeleid inzakebijzondere Oosteuropese vluchtelingen, 1955-1983,Groningen '986 (ongepubliceerde doctoraalscriptie).Cottaar, Annemarie, Kooplui, kermisklanten en anderewoonwagenbewoners. Groepsvorming en beleid 1870-1945,Amsterdam '996.Cottaar, Annemarie en Wim Willems, Indische Nederlanders.Een onderzoek naar beelduorming, Den Haag '984.Van Creveld, l.B., Kille-zorg. Drie eeuwen geschiedenis uanjoods Den Haag, Den Haag '997.Daum, P.A., Indische mensen in Holland, Amsterdam 1963(als feuilleton verschenen in 1888).Dembitzer, Salamon, 'De Pinksterdagen op Scheveningen',Het Leven nr. 24 (13 juni '9,6), 768.Van Donselaar, jaap, Fout na de oorlog. Fascistische enracistische organisaties in Nederland 1950-1990, Amsterdam'991.Fuks, L., 'Oost-Joden in Nederland tussen beide wereldoorlogen',Studia Rosenthaliana XI, nr. 2 (1977), '98-2'5.Gedenkboek van het Ned. R.K. Huisvestingscomité, uitgegeventer gelegenheid van het tienjarig bestaan uan het comité(1914-1924), Den Bosch '924.'s-Gravenhage gedurende den oorlogstoestand. Maatregelendoor het gemeentebestuur genomen en gevolgen van denoorlogstoestand voor de gemeente (z.p., z.j.).De groep van Chinese afkomst in Nederland, rapport no. 168,Katholiek Sociaal-Kerkelijk Instituut, Den Haag '957.Handboek voor uerlofgangers, Vereeniging van Indisc heverlofgangers, Den Haag '925 (uitgave NV Nederlandsch­Indische Uitgeversmaatschappij, Groot Hertoginnelaan 95,Den Haag).Harst, G. van der, Stakingbrekers, loondrukkers en onderkruipers?Belgische oorlogsuluchtelingen op de Nederlandsearbeidsmarkt: reacties en beleid van uakbonden en ouerheid,'914-19,8, Leiden '996 (ongepubliceerde doctoraalscriptie).Harst, Gerard van der en Leo Lucassen, Nieuw in Leiden.Plaats en betekenis uan vreemdelingen in een Hollandse stad(1918-1955), Leiden '998.Heek, F. van, Chineesche immigranten in Nederland,Amsterdam '936.Heijs, Eric, Van vreemdeling tot Nederlander. De verleninguan het Nederlanderschap aan vreemdelingen 1813-1992,Amsterdam 1995.Heiman Gans, Mozes, Memorbaek. Platenatlas van het levender joden in Nederland uan de Middeleeuwen tot '94°, Baarn'971.Henkes, Barbara, Heimat in Holland. Duitse dienstmeisjes1920-1950, Amsterdam '995.Indië in Den Haag. Portret uan een verlofganger, Den Haag' 982.Hira, Sandew,johan Chandoe, een Surinaams sociaaldemocraatin de Nederlandse politiek, Den Haag 1996.Hongaarse vluchtelingen in Nederland '956-1961, StichtingNederlandse Federatie uoor Vluchtelingenhulp, z.p., z.j.Houwaart, Dick, Kehillo Kedousjo Den Haag. Een halve eeuwgeschiedenis uanjoods Den Haag, Den Haag 1986.janse, Ewout, Den Haag is zo gek nog niet, Amsterdam1961.Kagie, Rudie, De eerste neger, Houten 1989.Kors, ).W.M. en M.j.G. Kors, 'Italiaanse schoorsteenvegersin Den Haag. De familie Andreoli', in: jaarboek CentraalBureau uoor Genealogie, deel46, Den Haag 1992.Landman, N., 'De vestiging en geschiedenis van de Islam inde drie grote steden', Holland. Regionaal-historisch tijdschrift,25ste jrg. (1993), 257-275.Leenders, Marij, Ongenode gasten. Van traditioneel asielrechtnaar immigratiebeleid, 1815-1938, Hilversum 1993.Lucassen, Leo, 'En men noemde hen zigeuners.' De geschiedenisvan Kaldarasch, Ursari, Lowara en Sinti in Nederland:'750-1944, Amsterdam/'s-Gravenhage 1990.Luca ssen, Leo, 'Het paspoort als edelste deel van een mens.Een aanzet tot een sociale geschiedenis van het Nederlandsevreemdelingenbeleid', Holland. Regionaal-historisch tijdschrift,nr. 4/5 (oktober 1995) 263-283.Lucassen, Leo, 'Sekse en nationaliteit als ordenend principe.De uitsluiting van vrouwen en vreemdelingen op de Nederlandsearbeidsmarkt (1900-1995)', in : C. van Eijl, L. Heeremavan Voss en P. de Rooy (red.), De grote lijn in de socialegeschiedenis van Nederland in de 20e eeuw, Amsterdam,najaaf1998.Manneke, Nelleke, ' Reacties van Rotterdamse burgers op demigratie rond 1900', in: Paul van de Laar e.a., Vier eeuwenmigratie. Bestemming Rotterdam, Rotterdam ' 998.Marreveld, Monique, ' Huize Ten Vijver was voor korte tijdsprookjesland voor jonge vluchtelingen', Nieuw IsraëlitischWeekblad (6 september '99'), '5, 21.Martens, E.P. en A.O. Verwey, Surinamers in Nederland.Kerncijfers '996, Rotterdam 1997.Melssen-Dorigo, jan-Santino, De Friulaanse terrazzowerkersin Nederland, Nijmegen 1991 (ongepubliceerdedoctoraalscri ptie).Moed en daadkracht nodig voor een betere toekomst,Jubileumboek Regionaal Centrum Buitenlanders Zuid­Holland West; 25 jaar multi-culturele samenleving, DenHaag '993.Mühlenfeld, A., 'Het lot der in Nederland verblij vendeInlandsche bedienden', Koloniale studiën, maart '9,6.Mutsaers, Lutgard, Rockin' Ramona, Den Haag '989.Ned. R.K. Huisvestingscomité 19'4-/964, Mensen in Nood.Katholieke Nationale Stichting voor Bijzonderen Noden enVluchtelingenzorg, Z.p., z.j.Nijssen, Gerard (red.), Cinema India. Romantiek en realiteituit de In diase droomfabrieken, Amsterdam '990.

203Oostindie, Gert, In het land van de overheerser II; Antillianenen Surinamers in Nederland, 1634/ 1667-1954, Leiden '986.Oppeneer, Herman, Kid Dynamite. De legende leeft,Amsterdam '995.Paasman, Bert e.a. (red.), Tjalie Robinson, de stem vanIndisch Nederland, Den Haag '994·De Plu (1960-1968). Uitgave ter gelegenheid va n de verzoeningsreünievan de 'Kikkers' en de 'Plu', 12 april 1997.Poeze, Harry A., In het land van de overheerser 1. Indonesiërsin Nederland 1600-1950, Dordrecht ' 986.Prins, C.j.M., 'In Indonesië of het voormalig Nederlands­Indië geboren bevolking', Maandstatistiek van de bevolking,CBS, jrg. 45 (april 1997)·Rajadhyaksha, Ashish en Paul Willemen, Encyc/opaedia ofIndian Cinema, New Delhi 1995·Rijn, A.S. van, Treinen tussen twee werelden. Hongaarsevakantiekinderen in Leiden,19'9-'928, Leiden 1998(ongepubliceerde doctoraalscriptie).Robinson, Tjalie, Piekerans bij een voorplaat, Den Haag z.j .Ruland, Loes, De Friulaanse terrazzo werkers, Utrecht '986(ongepubliceerde doctoraalscriptie).Schouten, Martin, Voor de oorlog. Herinneringen aan dejaren '30, Amsterdam 1982.Schutzman Wider, joan, Indonesian wamen in the Hague:colonial immigrants in the metropolis, diss. New YorkUniversity 1967 (ongepubliceerd).Shanowa, Helena en Jan Kuba, ' Maar meneer Serban, zoals uspeelt staat het niet in de boeken', 0 Drom 2 Uuli 1990), 8-9·Slootweg, Dick, Boekoe Pienter Besar. 30 jaar Pasar Malamin Den Haag, Den Haag '988.Stichting Protestants indisch Geestelijk Leven, 1952-1962,z.pl. , z.j.Stokvis, P.R.D., De wording van modern Den Haag. De staden haar bevolking van de Franse Tijd tot de Eerste Wereldoorlog,Zwolle 1987.Surinamers in Den Haag. Rapport van de GemeentelijkeCoördinatiecommissie Surinaamse en Nederlands-AntilliaanseNederlanders in 's-Gravenhage, juli 1976.Tinnemans, Will en Frank van Winckelmann, indisch Licht.Een halve eeuw steun aan oorlogsgetroffenen uit indië, tergelegenheid van het 50-jarig jubileum van de Stichting Pelita,Den Haag 1997.Toonder, Marten, Vroeger was de aarde plat. Autobiografie19'2-'939, Amsterdam '992.Tomij. G.J., invloed van persoonlijke relaties op de migratievan Hindostaanse Surinamers naar Den Haag, Amsterdam1975 (ongepubliceerde doctoraalscriptie).Het uur van de draak. China, Hang Kong en Chinezen inNederland, Tropenmuseum, Amsterdam 1986.Van Brits-Indisch emigrant tot burger van Suriname,Surinaamse jongeren vereniging ' Manan', Den Haag '963.Velde, Leo van der, Fuiven en Kluiven. Haagse beat jeugd indejaren zestig, Den Haag 1998.Veldhoen, Lex, Hilde. Herinneringen van een dienstbode,Delft1997·Versteeg, Coos, 'Wat stinkt die krant!', Met kruiden en eenkorrel zout. Smaak en geschiedenis van de Indische keuken,Den Haag '994,112-113.Vijf tien jaar islam in Nederland '947-1962. Een korte geschiedenisvan de Ahmadiyya Muslim Missie in Nederland,Den Haag 1962.Vries, S. de, Het Haagsche Zeden- en politieschandaal. 'DeDuitsche Greet-historie', 's-Gravenhage 1909.Wel tak, Marcel (red.), Surinaamse muziek in Nederland enSuriname, Utrecht '990.Willems, Wim en Leo Lucassen (red.), Het onbekende vaderland.De repatriëring van Indische Nederlanders ('946-1964),'s-Gravenhage 1994Willems, Wim, Remeo Raben e.a. (red.), Uit Indië geboren.Vier eeuwen familiegeschiedenis, Zwolle '997·Wubbe, H.J.j., 'Chineezen en ander Aziatisch ongedierte'.Lotgeval/en van Chinese immigranten in Nederland, 1911-1940, Zutphen '986.GERAADPLEEGDE KRANTEN, TIJD­SCHR IFTEN EN PERIODIEKENAch Lieve TUd. 750 jaar Den Haag, de Hagenaars en de ZeeAdresboek voor 's-Gravenhage en ScheveningenHet BinnenhofDen Haag zoals het was. De geschiedenis uan onze eeuwEigen HaardElsevier's -Gravenhaagse Kerkbode's-GravenhageHaagsch DagbladHaagsche CourantHaagsche PostHandelingen van de gemeenteraad van 's-GravenhageHandelingen van de Tweede KamerDe Indische Verlofgangerjaarverslag van de gemeentepolitie van 's -GravenhageLaurens MelangeHet LevenLibe/leMaandstatistiek van de bevolkingNieuw Israëlitisch WeekbladNieuwe Haagse CourantNieuwe Rotterdamsche Couranto DromPanoramaDe ResidentiebodeStatistisch jaarboek van 's -GravenhageTong TongVeha-persVerslag van den toestand der gemeente 's-GravenhageVredestein-NieuwsHet VaderlandHet Vrije Volk

-,re(]QVIr-tre204PERSONENAbdoelrahman, R . . "98Adhin,J . . 198Adrianus, Max . 127Albert, koning. 165Alimoestama, Siti Aminah • 82,83Alper, fam .. 149Alper, Ömer Pasja. 147,149-150,153 ,199Amin,ldi • 127Ammazzagatti, A .• 139Andreoli • 27,36Andreoli, Joseph Maria · 37Andriessen, Willem . 17"Ardic, Mustafa • 150Ardin, Franklin (Coppi) . 133Arditti, Vietor . 146, 151, 157Armstrong, Louis . 116Atatürk • 147Atoellah, Mohamed-Nasier . 121Audureau, Madame Jeanne · 22Azimullah, Evert . 123,125,198Badrising, S . • 129Baena, hertog van . 48Baggerman, fam . . 39Baggerman, Maria (Choy-) • 56,62,192,195BalI, Jan . 102Balogh . 28Bapretti . 10Barath . 28Bearzatto, Delio . 4"Bearzatto, Nevila . 4"Bearzatto, Pieri • 34,37, 40-41,44,47,194Bearzatto, Wanda • 37Beetem, ) .L.Ch. van · 81,82Béla, Kuka . 29BeIderbos, Louise • 197Belloni, Fred . 104Beltrami. 36Benie, Sieuwnarain . 120-122Bemon, Brook . 133Beretta, F. . 173Bembacher, Maria . 20Bertani . 10Berti· 36Bertina, Bartholomeus Maria · 37Bielitsch., Stefan . 31Biesot, f.m .. 184Bih.rie, Swamipersad (Max)120-123, 198Birdja, Sahay . 198Bisoendial, Sonnylall . 130-131, 198Blakey, Art • 198Blenn, Ludwig • 28Blitzblum, fam . . 200Blitzblum, Bobbie . 168-169Blom, Ton· 177Boon, Comelis . 102Boon, G.A . . 171Boon, Jan . 102Boon, Mark · 105Boon, Rogier . 105-106Boon, S .• 197Boon-van der Starp, mw . • 171Borsboom, Petronella • 112, 115Bosch, fam .. 174-175Bosch, F . . 174-175,177Bosch Boscher, M. ten · 73Breddels, Jan · 135Breedijk, fam . . "74,177Breedijk, Márta zie Márta NagyBrignoli . 10Brown, James . 134Brückel-Beiten, Mary • 104-106Brunetti, Gigi . 47Budh, User . 120'Burkie' . 120Burszteijn, Gudes • 168Butijn, Jan· 45,47Calia, S .• 139Calloway, Cab . 116Campolattano, Nico • 14°,142,199Candido • 194Canuti . 36'Carlo' • 120Casini, Don Leto • 37Ceder, Fons • 117-119,134-135,191-192,198Chandoe, Johan· 117,119 , 198Chen . 57Cheribon, Mina · 82Cheung, fam . . 67Cheung, Kwok Shu . 57,63,66-68,191Cheung, Winy . 66-67,69,195Chopra, Yash . 198Choy, fam .• 62,68Choy, Tsi Chien . 56-57,62,195Choy-Baggerman, Maria zieMaria BaggermanClignett, Andy . 87Coert, fam . . 102Coert, Roy • 101Colson, Elisabeth Sophie . 27Colson, F.J .. 27Comaita . 37Coorenengel, Gaby • 87,96, 196Coral, Emesto • 34,37, 39,194-195Corbetta, pater · 45Corbusier, Henri • 25Cotton, Teddy . 116Cristofoli, Duitio . 44-45,47-48, 195Cristofoli, Fiorella . 47-48Cristofoli, Francesco . 44,47-48, 195Cristofoli, Franco · 42Damoiseaux, J.A.M.H . . 150Damz, Eduard Joseph • 24Daum, P.A .• 100Day, Rita • 135Dekker, e.P . . 197Dembitzer, Salarnon • 166,169Derksen, Ellen. 1°7, 125,197Desai, Manmohan . 198Dessing, A .. 173Deth, Guido van · 119Digeo, Franco · 142Dirham, Dik . 76-78,80,82, 195Doeve, Harry • 101Dokumaci, mevr. • 149Dokumaci,lsmail . 149Dokumaci, Seyfettin . 137,149,153-155,199Donato . 36Drees, W . . 182Ducelle, Lilian . 91,102, 104, 106,197Eiberschütz, Herbert . 171Eigner, Hilde . 17-22Elia, Harriette • 133Ellington, Duke • 28, ll6Emanuel, A . . 197Emilio, Alfredo d' . 48,195Enrico . 36Evrard, fam .• 163 , 165Evrard, Am .. 159 , 200Eylers, fam . . 97Fabricius, Johan. 104-105Facchina, Gian Domenico . 39Fiala, Sandor . 159Fischer, Menno · 169Fitz-James, F . . 198Fokkelman, fam .• 149Fomanella, prof. . 37Fremery, J.H. de . 24Fretes, George de • 87Fuhrtrop, Margaretha (DuitscheGreet) . 24Galli, Cesare . 145Gall i, mevr. • 145Gamba, Emilio . 51,195Gangadajal, Johan . 124,128-130,198Ganpat, Harry . 112, 123-128,133,191,198Gautam . 120Gei, Bartolo . 51Gei, Eliza . 51Georis, Marie· 24Gerlach . 22Giasi, George. 125,127,198Giliam-Löchner zie Martha LöchnerGinem, Mak · 83Glans, Anton • II8-119,198Glimmerveen, Joop· 135,198Gobeschi, Giovanni Batta · 39,191Goens, mevr. van · 12.Grauwde, Sonja . 133Gregori, fam .• 51Groote, Tine de . 143, 145, 193,199Gualthérie van WeezeI, J.H .A.K.197

Günther-Burters Ruben, Grace • 97,196Haasen, G. van · 107-108, ilO-lil, 197Habetler, György . 159, 181,183-184,186-187, 189,201Hafiz, Q.U . . 153-154Haring, Johanna • 37Harris, Ann • "33, "98Harris, Oscar· "33Hasper, Bert • '45-146, 149, "53-154,"56, "93, 199Hasper-Markovié, Mila zieMila MarkoviéHaute, Van . 10Hidalgo, Mike· 116Hirsch, Fritz . "71Hoek, dhr. • 145Horváth • 28Horvath, Berthalan . 29Horvath, Denes· 29Horvath, Ernö Kalman • 29Hugo, Lieve· 135Hulsman,J . . 173Huszár, Karl • '73Huyberts, fam .. 20Imrei, Janos· 184,189,201lturralde, Florencio . 12Ivanowitsch, Mi!osch . 3"lvanowitsch, Peter· 3"Lau, Pai Hing. 56-57,68-69Lau, Willy. 69Laufer-Rosenthal, Golda . 167Leschot, Madame . 22Ling . 57Löchner, Martha· 17,21-22,194Lorenzo, fam. de . 51Lostia, Antonio . 48Louwers, Theo . 126Lucci . 36Luchesi • 36Luns, J . . 183Lups, fam .• 83Lutchman, William . 123Lutu, Albert · 29,31Macnack, Doortje . 135Maidman, Louis · 94Maidman, Peggy (Meijer-) . 93-94,111,196-197Maidman-Schu!z, Charlorte • 94Manga!,Deowradji . 120-121, 123,198Mangal, Ronaid . 121Mannier, Leon • 10Marapin, Leo • 125,128-129,198Markovié, Mila (Haspers-) . 156-157,199Marzolla • 39Massaro, Madame· 22Meaheboab, Kehan • 12Meiers, Max· 101Meijer, fam .• 92-93Oever, C.H.P.W. van den · 97,99,196Olivier-Nagy, Márta zie Márta NagyOpstal-Kajat, Martina van zieMartina KajatOrazzio, C. . 139Ort, fam .• 174Ort, Ferenc • 183Ort, Julia (Valk-) • '72-175, '77,'79-180,183, 186,200-201Pacifico, A .. 139Pakoe Alam I v . 80Paletti, Giacomo . 36Parisius, Arthur (Kid Dynamite) .116-117, 197Paton, Mildred . '33Peiffer, Dirk · 19Pepe, F. • '39Persaud, Lakhi Swami· 123,129, 198Peta!o, Joseph . 33Petalo, Kori . 33Picket, Wi!son • '34Plet, Henry' 118Prinzo, Angelo • 142Prornes, Truus· '33Prosperi, fam . . 36Prosperi, Annibale . 36Quist, Cor· 19Quist, Jeanne· '9Quist, Piet · '9Quoilin, André Joseph . 22Jager, dhr. de . 123,201Jankie, Taw • 118Jeanne, Madame· 22Josephus Jitta, fam . . "9 ,21Juliana, koningin/prinses. 40,145,171,193Kajat, fam .• 86Kajat, Maria . 84,87Kajat, Martina (van Opstal-) . 82,84,86-87, '96Kajat, Mas • 71,83-84,86-87Kajat, mevr. . 82,86-87Karnebeek,jhr. H.A. van · 163Kartini, Devi . 86Kassana, C. . 82,86Klompé, Marga. 96,100, lOS, 183Meij er, Charles • 89,93Meijer, Ewald • 198Meijer, Herman· 92-94,111,196Meijer, Jerry . 89,93-94Meijer, Peggy zie Peggy MaidmanMeijer, Theo • 93Meijer-van den Vrijhoef, Aleida • 89,93M itrasing, Dolf· 123Moenah· 91Monaco, G .• 139Muis, Loet· lOlMuis, Ron· 101Munnik, F. de • 73,75Munnik, mevr. de . 73,75Musch, Jan· 169Rakowski, Lea • 18-19,22Rambali,John • 128Ramdihal, Wa!do . 123,198Ramesar,Jaikisoen . 123Ravelli . 36-37Redding, Otis . '34Rees, Lou van · 116-117Rigutto, fam .. 40Rigutto, Bernardo . 4 0 -41Rigutto, Leone • 47Rigutto, Mauro . 34Rigutto, Tiziano • 34,47Rijk, A.J. de • 96,196Rin, Giovanni da . 51Robinson, Fela • 102Robinson, Tjalie . 90,102-107,19',205Knebel, dr. Nikolaus • 173Koenekoop, J .. 99Kokos· 28Kolfschoten, burgemeester . 100,197Kom, Anton de . 112,115-116Kooiman, fam . . "41Kovács • 28Kulcsár . 180Kutka, Magda . "73,177, 179Lak, Jimmy van der (Jimmy Lucky)115-116 ,197Lanza, Carlo • 36Lanza, Celeste . 36Naeff, Nico • 51,101Nagy, Márta (Olivier-) . 159 ,172-175,177, 179-180,183,187,189,200-201Nagy, Sigmund . 159,183,187Nardini, Teresa . 36Nieuwenhuys, Rob· 104,105Nijman, Max· 133,198Noël,Denis • 33No!ten, fam . . 184Noto 50eroto . 80,195Notodirodjo, Pangeran . 80Odorico, Isidore . 39Oesin . 82-83'97Rompa, Janus· 52Roosminah . 91Rosentha!, fam . . 166Rost van Tonningen, fam . . 17Rutten-Berton, A . . '95Ruys, W . . 99Saiman . 83Samanta, Shakti . 198Sanches, Wilfred • 135Sanches-Promes, Muriël . 135,198Schiff, dhr. . 145Schouwenaars, W.J . . '99

------------------------------------------ --- ---- -------Schudelaro • 37Schutzman Wider, jean . 76Selig . 10Serban, Gregor . 28-29,186Signore, A . . 139Signore, R . . ' 39Simons, Ruud . lOlSiu, Tcheng Tschung . 62Sivirsky, dhr. . 186Snijders, Ben . 104Snijders, Henk . 86Valk-Ott, Julia zie Julia OttVallan, Gino . 39-42,44,194Vallan, Romano . 39-40Velde, Van der · 56Veldhoen, N .• 96Verbeek, Cornelia . 39Versteeg, Coos . 86Vlaming, S .• 150Vrolijk. 42Vukovié, Boris . 156-157,192,199Buitenhof· 12,186Buys Ballotstraat . 57Camphuijsstraat, Joh . . 197Coevordenstraat • 95Columbusstraat • 83Copernicusstraat • 93Costastraat, Da • 173-174Costerstraat. Herman· 100,127Cruquiuskade • 146Vlrt(l)Soejono, Soepianto . 83Soekandar, H .• 120Soekarno, president . 96,106Soekhai, Frits . 123Soeleman, Amin Oedin . 80Soerdjoesing, R . . 129Soerotjitro, Nurali • 77,79-80Soerotjitro, Soepina . 77-78,80Son, Theo van · 142, I SOSosrosubroto, Wahyu Widodo(Koen) • 87Sóvári, fam . . 181,183,186-187Sóvári, Gyula • 181,186,189,201Sóvári, Veronica . 187Sóvári, Vicky . 187Spaay, G.j . • 8,61,192-193, '95Spurt, Van der · 10Statuti, Astore • 141Steden, Mr. van · 36Stefanowits, jacob . 3'Stiefelhagen-janicseck, K . . 180,183,186Stil, Anneke . 101Sugar . 114Sunkar, Freddy . 114-115,197Wang . 57Watson, Willie . 118Weesie, Adriaantje . 68Wetering, F.H . van de • 107, '97Wetten, F. van . '97Wienk, Joop . 139 , 199Wijk, Van · 52Wijkstra, Eeuwkje • 62Wilhelmina, koningin/prinses . 33,180,186Wirxel,Dhr. . 154Woll rabe, fam. 94Wolsheimer, j. 199Yavuz, C. • 155Yékparian, Hagop . 146Zangrando, fam . • 51Zaniuli . 36Zannoni, Raniero . 137,140-141, 199Zei lstra . 126Zottola, Pasquale . 142Zupelli, Ezio . 48,195Zupell i, Luigi . 48Zupelli, Vittorio • 48Daguerrestraat . 80,92,123, 127Deynootplein, Gevers· 29,33,92Deynootweg, Gevers · 28,97,167Diemenstraat, Van . 57Duynstraat, Van der· 168Dwarsweg . 171Elandstraat . 115, 175,197Emantsstraat . 45Engelenburgstraat • 44-45.47Erasmusplein . 118Fahrenheitstraat • 102,107Fluwelen Burgwal . 22,24Frankenslag . 19,23,94Franklinstraat . 57Frederik Hendriklaan • 12,56,92,184Fultonstraat • 92-93Galenstraat, Van· 125Galileïstraat . 126Gedempte Burgwal . 167Gedempte Gracht. 27Gentsestraat . 96,166Goesstraat, Aert van der· 56206Tafuni, M . . 139Tafuni, V . • 139Tagliaferri, Don Pietro . 45Talamini, fam . . 5'Ta lamini, Edoardo (Edward) • 51-52Talamini, Giovanni . 52Ta lamini, Renata . 52Talamini, Riccardo . 52Taylor, jack . 114Tenred, Vera . 104Teppener, Annie . 57T ien, Tchen Tuo • 58Tijbout, R . • 25Tinggarto • 83Tito, president . 157Tjade, Wout · 101Togni • 36Toonder, Marten • 166Tscherny, Georg . '7'Tuyn, Willem . 94Tuyn-Maidman, Joy . 94Uye, mevr. • 93Valk, dhr. . 180Valk, F . • 121-122,187STRAATNAMENAcaciastraat • 56Achterom · 25Amsterdamse Veerkade . 150,167Appelstraat • 97Arnhemsestraat • 149Assendelftstraat . '51,157Badhuisstraat • 27Badhuisweg • 69Balistraat . 83Bankastraat . 73Barentszstraat . 67Beeklaan . 92,128Beuningenstraat, Van . 107Beverningkstraat, Van · 174,179Bezuidenhoutseweg . '45Bierstraat . 168Boekhorststraat . 87Boetzelaerlaan, Van · 73,75,92Brandtstraat . 173Brouwersgracht • 87,115,142,150Brouwersstraat • 22Gojenstraat, jan van· 154-155Goudenregenstraat . 101-102Groot Hertoginnelaan • 83,162Grootstraat, Hugo de . 67Grote Marktstraat . 55Haagsestraat . 149Haagweg • 146Haarlemmerstraat • 167Harstenhoekstraat . 29Harstenhoekweg . 29 , 167Heemskerckstraat • 120-121Heemstee . 36Heinstraat, Piet· 47-48Helmstraat • 162Hemsterhuisstraat . 127-128Hengelolaan . 46Herengracht . 51Heulstraat • 92Hobbemaplein . 45Hoefkade . 149,151,153,197Hofsingel • 22Hofweg . 139Hofwijckplein • 146Hogendorpstraat, Van· 149-151Hogenraadstraat, Dirk. 29,166Hondiusstraat • 162

207Honthorststraat . 46Hooftskade . 157Hooikade • SIHoutstraat, Jan van · 197Houtzagerssingel • 57Huijgenspark • 22Juliana van Stolberglaan • 99Kaapseplein • 197Kaapstraat . 45Kalvermarkt • 22, 24,36Katwijksestraat • 29,166Keizerstraat . 165Kerkhoflaan • 81-82Kettingstraat • 31,128Kleine Nobelstraat • 52Kneuterdijk • 196Kockstraat • 40Koediefstraat . 58Koningin Emmakade • 150,165Koningstraat • 84,86-87Korte Houtstraat . 27Korte Lombardstraat • 145,177Korte Poten . 27,168Korte Vijverberg . 9°-91Korte Voorhout· 163Kortenaerkade 10 . 92Kraijenhoffstraat . 130Kritzingerstraat • 39,46Krugerlaan, Paul . 45,149Laan · 186Laan Copes van Cattenburch • 10,36,61Laan van Meerdervoort . 48,63,67,69,73,80,91,101-102,127-128,135,149Laan van Poot· 44,46-47Laan van Roos en Doorn· 162Lange Beestenmarkt · 58, 62Lange Houtstraat . 51,92Leuvensestraat • 97,99,184Leyweg . 184,186-187Limburg Stirumstraat, Van · 150,168Loosduinseweg • 80, 118Loostraat, Van • 56Lozerlaan . 198Lumeystraat, Van · 124Maanweg . 186Maartensdijklaan • 51Maetsuyckerstraat • 197Marconistraat . 126-127Mauritskade • 45Meppelweg • 101Merlenstraat, Van· 67,149-150Miereveltstraat, Van· 141Nassau Dillenburgstraat • 119Nassauplein . 180,186Nassaustraat, Jan van 135Nieuwe Haven· 36Nieuwe Molstraat • 37, ISO, 168Nieuwe Parklaan • 99Nieuwe Schoolstraat . 94Nieuwe Uitleg . 49Nieuwstraat • 116Nobelstraat • 24Noordeinde . 180Obrechtstraat • 57,77,79-80,92Oostduinlaan • 151,153-155Oranjelaan . 151Oranjeplein . 22,150-151Papestraat . 48Parsifalstraat . 94Passage. 39Perponcherstraat • 197Pieterstraat • 62Plein· 49Poeldijksestraat . 118, 134Pompstationsweg . 58,162Potterstraat, Paulus · 22Pretoriusstraat . 44, 47Prins Hendrikstraat • 48,151Prins Mauritslaan • 102-103Prins Mauritsplein • 80,162Prinsegracht • 156Prinsestraat . 20, 52, 62Ravesteinstraat • 36Regentesselaan • 118,133,162Reitzstraat . 41Renbaanstraat . 29,97Retiefstraat • 46Reyweg, De La • 44Riemsdijkstraat, Faber van · 168Rijnstraat • 93Rijswijkseweg • 31,33Rotterdamsestraat • 29 ,166Rozemarijnstraat • 58,62Saturnusstraat . 147, 156Schalkburgerstraat • 34,45Schedeldoekshaven . 36Scheldestraat • 169Schoolstraat • 15°-151ze Schuytstraat . 92Seinpostduin • 96Slingelandtstraat, Van . 184Smitstraat • 149Soestdijksekade • 101Spinozastraat • 149Sportlaan . 102Spui. 10,36,167, xxxStadhouderslaan . 107Stadhoudersplein • 21Staten laan . 92Stationsweg. 149-151,155-156Stephensonstraat • 125Steynlaan • 163Stolkweg, Van • 96Stuurmanstraat . 27Sweelinckplein • 92-93Sweelinckstraat • 48,922e Sweelinckstraat . 83,120,133Tasmanstraat . 179Thomsonlaan . 56,61,123,127Thomsonplein • 107-108Torenstraat . 49,52, 197Trompstraat • 66,83Valkenboslaan • 106, 118-119,127, '45Veenendaalkade • 124,13°Veenkade . 4°,174-175,177Venestraat • 180Vlamingstraat • 27Voldersgracht . 37Vuurbaakstraat • 162Wagenstraat • 48, SI, SS , 58,73,116,155,197Waldeck Pyrmontkade . 101,165Waldorpstraat • 33Wateringsestraat • 106,127Weimarstraat . 80,127Wesselsstraat . 44Westduinweg • 160,164Westeinde . 44, 57,151,154,179Willem de Zwijgerlaan • 19,94Wolmaranstraat • 34,4°.44-45, 47Zeestraat· 94,1°7Zuid-Buitensingel • 58Zuiderparklaan . 101Zuilingstraat • 36

()oo--1'-io:::JMET DANK AANR. Abdoelrahman, Ö.P. Alper,E. Azimullah, P. Bearzatto, S. Biharie,S. Bisoendial, R. BresIer, S. Calia,N. Campolattano, A. Ceder,Centro Socio Culturale Italiano,). Chandoe, W. Cheung, TC. Choy,M. Choy-Baggerman, G. Coorenengel,E. Coral, P. Cottaar, D. Cristofoli,F. Cristofoli, A. Dirham, S. Dokumaci,L. Ducelle, H. Eigner, A. d' Emilio,F.H. Fitz-)ames,).Ch. Gangadajal,D. Ganpat, G. Giassi, A. Glans,T de Groote, G. Günther-BurtersRuben, G. Habetler, A. Harris,A.). van Hartingsveld, B. Hasper,M. Hasper-Markovié, E. de Kom,M.T Konsten, V. Kratz-Sóvári,W. Lau, L. van der Linden, D. Mangal,T Marapin, Mw. Marapin,S.L. Marapin, H. Meijer, J. Meijer,P. Meijer-Maidman, M. Olivier-Nagy,H. Oppeneer, M. van Opstal-Kajat,). Ort, F. Pepe, L.W. Persoon,Politie Haaglanden, ). van Prehn,M. Sanches-Promes, Mw. Sanichar,W.). Schouwenaars, F. Soekhai,Th. van Son, G. Sóvári, V. Sóvári,Stichting de Chinese Brug,R. Talamini, R. Urgert-Rigutto,F. Valk, G. Vallan, L. Veldhoen,B. Vukovié, G. Wannee, J. Wider,). Wienk, C. Wolsheimer, R. Zannoni,E.Zupelli.HERKOMST FOTO'SParticuliere collecties [Part. coll.]Haags Gemeentearchief [HGA)Haagsche Courant [He)Nederlands Fotoarchief [NFA)Nederlands Jazzarchief [NJA)Spaarnestad Fotoarchief [SFA)DE PUBLICATIE VAN DIT BOEKlS MOGELIJK GEMAAKT DOOR:Gemeente Den HaagAnjerfonds 's-GravenhageUITGEVERWaanders Uitgevers, ZwolleEiNDREDACTIEDorine Duyster, AmsterdamVORMGEV IN GSuzan Beijer en Tessa van der Waals,AmsterdamDRUKWa anders Drukkers, Zwolle© 1998 Uitgeverij Waanders bv, Zwolle© tekst Annemarie Cortaar, Den HaagISBNgo 400 9201 XNUGI 664.480208

Dit is een boek over de lotgevallen van migrantenin Den Haag. Levende geschiedenis over de komstvan de vroegste Italianen, Chinezen, Indonesiërs,Indische Nederlanders, Surinamers en Turken.Waarom verlieten zij hun geboorteland en kozenzij voor de residentie? Hoe is het hun hier vergaanen welke sporen lieten zij na? De eerste generatiesmigranten vormen de schakels tussen heden enverleden, tussen Haagse samenleving en land vanherkomst. Het decor van Den Haagveranderde onmiskenbaardoor hun aanwezigheid. De Hongaarsemuzikanten in het Kurhaus lokten de Hagenaarsnaar de kust, de Italiaanse terrazzowerkersplaveiden de vloeren van hun huizen, terwijl deSurinamers de stad kennis lieten maken met degeuren van kousenband en bakkeljauw. De verhalenvan pioniers in een dynamische migrantenstad.Annemarie Cottaar (19 ss) is verbonden aan de U niversiteit vanAmsterdam, vakgroep Geschiedenis en Regiostudies, in hetkader van het Nwo-pionierproject' de vestiging van migrantenin Nederland (1860-1960)'.ISBN 90-400-9201-X9 789040092015