Arbowijzer 18 - Werken met isolatiematerialen - FNV Bouw

FNV BOUW BESTAAT UIT FNV BOUW & INFRA, FNV AFBOUW EN ONDERHOUD, FNV MEUBEL & HOUT EN FNV WOONDIENSTEN
ARBOWIJZER 18
Werken met
isolatiematerialen
Vele warme vezels
Warmte op z’n plek
In de bouw wordt heel wat afgeïsoleerd. Energiebesparing is daarvoor
het belangrijkste motief. Een goede zaak. Bijna alle soorten
isolatiematerialen zijn vrij goedkoop en leveren een flinke energiebesparing.
De terugverdientijd is daardoor zeer kort. Toch kleven er
ook nadelen aan isolatie. De materialen die ervoor gebruikt worden,
zijn vaak opgebouwd uit vezels. Bij het uitpakken, verplaatsen,
aanbrengen en verwijderen van isolatiematerialen is de werknemer
bijna altijd blootgesteld aan vrijkomende vezels en stof. Hoe
ongezond zijn isolatiematerialen nu eigenlijk? Wat zijn de risico’s
en hoe pak je ze aan?
>
>
>
>
>
>
>
>
Tienduizenden werknemers zijn
dagelijks in de weer met
isolatiematerialen. Bijna de helft van
hen klaagt regelmatig over irritaties
aan huid, neus en keel. Is dat alles of
is er meer loos? In deze arbowijzer
wordt de warme deken opgelicht. En
tips en trucs om er wat aan te doen.
Herziene 2e uitgave, september 2010
Inhoudsopgave
Warmte op z’n plek .......................... 1
Soorten isolatiemateriaal ............... 2
Synthetische
isolatiematerialen .............................. 8
Natuurlijke
isolatiematerialen ........................... 11
Wat zegt de wet?.............................. 15
Tips & trucs voor
gezond isoleren................................. 16
Meer weten? ....................................... 19
Nuttige adressen.............................. 20
Arbowijzer 18 | Werken met isolatiematerialen | Vele warme vezels | 10254-1
10166

Minerale isolatiematerialen
Soorten isolatiemateriaal
De traditionele isolatiematerialen zijn te verdelen in drie hoofdgroepen:
minerale (glas- en steenwol, keramische isolatiematerialen),
synthetische (kunststoffen als PUR-, PIR- UF- en PS-schuim) en
natuurlijke materialen (zoals kurk, papier, vlas-, hout- en schapenwol).
De minerale isolatiematerialen worden het meest gebruikt. Ze zijn
goedkoop en worden op grote schaal geproduceerd en toegepast.
Voor degene die ermee werkt zijn minerale isolatiematerialen minder
voordelig. Ze geven vaak klachten, van huidirritaties en jeuk tot
en met klachten aan de luchtwegen. De kunststofmaterialen, vooral
schuimen in vaste en sprayvorm, zijn in het gebruik meestal weinig
schadelijk. Wel is de productie van deze synthetische isolatiematerialen
belastend voor het milieu.
Van de meeste natuurlijke isolatiematerialen is zowel het productie-
als het verwerkingsproces vrijwel niet schadelijk voor mens en
milieu. De overheid stimuleert de toepassing van deze materialen.
Een nadeel is dat niet met alle natuurlijke materialen al veel ervaring
is opgedaan. Sommige natuurlijke materialen bevatten schadelijke
brandwerende middelen. Verder zijn ze in aanschaf over het
algemeen nog duurder dan andere isolatiematerialen omdat er nog
niet zoveel vraag naar is.
Vezels: deeltjes on the move
Minerale isolatiematerialen bevatten veel vezelmateriaal. Glas- en
steenwol en keramisch isolatiemateriaal danken daaraan hun isolerend
vermogen. Tegelijkertijd kunnen die vezels bij het verwerken
knap irritant zijn. Letterlijk zelfs.
Sommige vezels, zoals die van asbest, zijn ronduit gevaarlijk en
zelfs kankerverwekkend. Van glas- en steenwol neemt men tegenwoordig
aan dat ze niet kankerverwekkend zijn. Keramische vezels
zijn dat wél. Verder is bekend dat vezels die aan de volgende criteria
voldoen bij inademing kankerverwekkend kunnen zijn:
vezels met een lengte van meer dan 5 micrometer
vezels met een diameter kleiner dan 3 micrometer
vezels met een lengte-diameterverhouding groter dan 3
vezels die slecht oplossen in het longvocht.
Vezels die bovenstaande grootte hebben, kunnen na inademing tot
in de longen doordringen (zgn. ‘respirabele’ vezels). De meeste
vezels van glas- en steenwol hebben een diameter tussen de 2 en
9 micrometer. Vandaar dat het grootste deel meestal niet respirabel
is. De schadelijkheid van respirabele vezels is afhankelijk van
de dosis (de concentratie ervan in de lucht) en de blootstellings-
Arbowijzer 18 | Werken met isolatiematerialen | Vele warme vezels | 10254-2

duur (kort of lang, vaak of zelden). Vezels die na inademing in de
longen niet (asbest) of pas na lange tijd (keramische vezels) oplossen,
zijn gevaarlijker dan vezels die onder invloed van vocht relatief
snel in de longen oplossen, zoals glas-, slakken- en steenwolvezels.
Ook maakt het uit of de vezels in de lengte splijten - zoals
asbest - of in de breedte, zoals glas- en steenwol (zie figuur). Jeuk
en huidirritaties worden vooral veroorzaakt door de blootstelling
aan grote vezels.
Arbowijzer 18 | Werken met isolatiematerialen | Vele warme vezels | 10254-3

Let op je lijf
Risico’s per isolatiemateriaal
Soort Risico
Minerale vezels:
MMMF (man made mineral fibers):
- glas- en steenwol, glasfoam, perlite, Acute huidirritatie, jeuk, dermatitis (huidontsteking), eczeem,
vermiculite, slakkenwol allergieën, oogaandoeningen (als de vezels in het oog terecht
komen).
Irritatie luchtwegen, bronchitis, astma, longfibrose (bindweefsel -
vorming in de longen, waardoor benauwdheid optreedt).
- keramische en kristallijne vezels Acute huidirritatie, jeuk, dermatitis, eczeem, allergieën, oogaan -
doeningen (als de vezels in het oog terecht komen).
Kankerverwekkend (risico op longkanker).
Natuurlijke minerale vezels:
- glasachtige vezels (vulkanisch glas Huidirritatie, luchtwegirritatie.
of Pelee’s hair)
- kristallijne vezels
- asbest Kankerverwekkend (longkanker, mesothelioom).
- wollastoniet Kankerverwekkend (waarschijnlijk).
Synthetisch materiaal:
- PUR, PIR, UF en PS-schuim De deeltjes zijn te groot om door de longen opgenomen te worden.
Bij PUR-schuim: kleine kans op blootstelling aan de verharder
(isocyanaten). Bij personen met een allergie tegen isocyanaten,
kans op astmatische klachten.
Natuurlijke isolatiematerialen:
- papier, kurk, houtwol, stro, Vrijkomend stof kan hinderlijk zijn.
vlaswol, schapenwol, schapenwol Brandwerende toevoeging in papier, houtwol en vlaswol (Borax) kan
de vruchtbaarheid en het ongeboren kind schaden.
Kleine kans op allergische reacties (houtwol).
MMMF
Man Made Mineral Fibers (MMMF) zijn alle vezelachtige producten,
die niet van natuurlijke oorsprong, maar door de mens gemaakt
zijn. De meest toegepaste MMMF-producten zijn steenwol, glaswol
(glasvezels en glasmicrovezel) en keramische vezels. Voordelen
van deze kunstvezels ten opzichte van andere isolatiematerialen
zijn de onbrandbaarheid, de bestendigheid tegen oplosmiddelen en
rotting, de waterafstotendheid, de vormbestendigheid en de goede
geluidsisolatie. MMMF-isolatiemateriaal is zeer geschikt voor warmte-
en brandwerende isolatie. Voor geluidsisolatie wordt meestal
MMMF-materiaal gebruikt dat is opgebouwd uit grove, niet inadembare
vezels.
Arbowijzer 18 | Werken met isolatiematerialen | Vele warme vezels | 10254-4

Glas- en steenwol niet kankerverwekkend,
keramische vezels wél
MMMF-vezels zoals glas- en steenwol werden er vroeger van verdacht
asbestziekten te kunnen veroorzaken.
Bij het snijden, zagen, persen of knippen komen vezels vrij, die bij
inademing diep in de longen doordringen. Het grote verschil met
asbest is echter, dat glas- en steenwoldeeltjes in de longen ‘geleiachtig’
worden, en grotendeels oplossen. Heel kleine glasvezels
lossen binnen een jaar op, iets grotere binnen vijf jaar. Wel veroorzaken
vezeldeeltjes van glas- en steenwol in de luchtwegen
gezondheidsklachten zoals irritatie en - bij langdurige blootstelling -
bronchitis of bindweefselvorming (waardoor de longen minder zuurstof
kunnen opnemen). Het blijft daarom belangrijk om de blootstelling
eraan zo veel mogelijk te beperken.
Voor minerale wolvezels, waaronder glaswol, steenwol en superfijne
glasvezels (SPF) geldt een wettelijke grenswaarde van 2 respirabele
vezels per cm 3 lucht, gemeten over een werkdag van 8 uur.
Een EU-commissie (de SCOEL) heeft in 2009 geadviseerd de norm
verder te verlagen tot 1 respirabele vezel per cm 3 lucht per achturige
werkdag.
Keramische vezels zijn wél kankerverwekkend. Ze lossen in de
longen veel trager op dan steen- en glaswolvezels. Voor keramische
vezels geldt zodoende een strengere norm: de wettelijke grenswaarde
ervoor is vastgesteld op 0,5 respirabele vezel per cm 3 lucht.
Glas- en steenwol
In Nederland zijn glas- en steenwol de meest gebruikte MMMFisolatiematerialen:
van alle isoleerders werkt 99 procent met
steenwol en 94 procent met glaswol. Dekens en platen van glasof
steenwol worden gemaakt uit draden, die uit gesmolten glas of
gesteente getrokken worden. De draden worden onder toevoeging
van fenol-, formaldehyde- of epoxylijmen tot dekens en platen
geperst. Vaak worden aan de glas- of steenwoldeken ook stoffen
toegevoegd, die het materiaal waterafstotend en schimmelwerend
maken. Om stofvorming te voorkomen, bevatten glas- en steenwol
meestal bindmiddelen en olie. Dekens of platen van glas- of steenwol
zijn meestal aan één zijde bedekt met een laag glasvlies,
papier, aluminium of PVC-folie.
Glas- en steenwoldekens of -platen worden gebruikt als isolatie- of
verstevigingsmateriaal voor gebouwen, buizen en ketels, de isolatie
van auto’s schepen en huishoudelijke apparaten. Voor het isoleren
van oude spouwmuren wordt glas- en steenwol ook wel in ongebonden
vorm, als vlokken, toegepast. Spouwmuren van nieuwbouwwoningen
worden meestal geïsoleerd met platen en dekens, of
PUR-schuim.
Arbowijzer 18 | Werken met isolatiematerialen | Vele warme vezels | 10254-5

Slakkenwol
Uit hoogovenslakken (het steen dat overblijft nadat het ijzer eruit
is gesmolten) wordt, onder verhitting, slakkenwol getrokken.
Afhankelijk van de verwerkte ertsslakken kan slakkenwol verontreinigd
zijn met restanten van metaalertsen (vooral ijzererts) of andere
bestanddelen van de gebruikte delfstof. De eigenschappen van
slakkenwol komen grotendeels overeen met die van steenwol.
Slakkenwol wordt in Nederland niet meer toegepast. Wel komt het
nog vaak vrij bij sloop- en renovatieprojecten.
Glasfoam, perlite en vermiculite
Glasfoam wordt ook wel schuimglas genoemd. Het materiaal wordt
in platen geleverd en is geschikt voor buitengevelisolatie. Het
wordt vaak aangebracht met bitumen.
Perlite en vermiculite zijn gesteenten van vulkanische oorsprong.
Door verhitting zijn ze omgevormd tot korrelvormige, zeer lichte
isolatiematerialen. Ze worden gebruikt als toeslag in mortels om
vloeren te egaliseren en daken te isoleren. Zolders en vlieringen
zijn te isoleren door vermiculite tussen de balken op het plafond te
storten. Vermiculite kan ook in spuitpleister verwerkt zijn.
Keramisch isolatiemateriaal
Meer dan de helft van de isoleerders werkt regelmatig met keramisch
isolatiemateriaal. Het wordt niet in de woningbouw toegepast,
maar wel voor hoge-temperatuurisolatie rondom ovens en ketels.
In de (metaal)industrie en ovenbouw wordt het materiaal gebruikt
om productieprocessen, waarbij temperaturen tussen de 750 en
1400°C voorkomen, te isoleren. Keramisch vezelmateriaal is verkrijgbaar
in de vorm van dekens, vliezen, ‘papier’ en koorden. In
bulkvorm (losse plukken) wordt keramisch isolatiemateriaal soms
gebruikt voor de isolatie van schoorstenen.
Als toepassing niet noodzakelijk is, moet gebruik van keramische
vezels worden vermeden.
Bij het,werk met keramisch isolatiemateriaal moet - net als bij
asbest - ademhalingsbescherming, voorzien van filtertype P3
gedragen worden. Bij het verwijderen van keramisch materiaal dat
lange tijd heeft blootgestaan aan zeer hoge temperaturen is dit
nóg belangrijker. Verhitting van keramisch materiaal kan namelijk
tot de vorming van silicogeen cristobaliet leiden. Dit is een bijzonder
kankerverwekkende stof, die bij sloop kan vrijkomen.
Asbest
Asbest is een oersterk en hittebestendig materiaal dat vroeger
veel werd toegepast als isolatiemateriaal bij onder andere cvinstallaties,
ovens, rookgas- en luchtkanalen. Helaas is de stof
niet alleen onverwoestbaar, maar ook kankerverwekkend. In 1993
Nieuw of oud?
Nieuw
Uit onderzoek blijkt dat werknemers
bij het aanbrengen van isolatie mate -
rialen in de bouw en de industrie aan
vezelconcentraties van 0,01 tot
0,2 vezel per ml lucht zijn blootgesteld.
Daarmee blijft men dus
meestal ruim onder de geadviseerde
nieuwe norm van 1 vezel per ml lucht
voor glas- en steenwol, en meestal
ook onder die voor keramische vezels
(0,5 vezel per ml lucht).
Oud
Bij het verwijderen van isolatie mate -
rialen komen meer vezels en stof -
deel tjes vrij dan bij het aanbrengen
van nieuw materiaal. Dat komt door -
dat de meeste isolatiematerialen
onderhevig zijn aan slijtage en deels
verweerd zijn. Ook bevat oud isolatie -
materiaal over het algemeen veel
stof. Bij sloop- en renovatiewerk zaam -
heden is de kans op blootstelling
aan stof en vezels daarom hoger.
Volgens onderzoek ligt de bloot -
stelling tussen de 0,01 en 1 vezel
per ml lucht. Bij het verwijderen van
oud isolatiemateriaal kunnen wel
veel ongezonde ‘uitschieters naar
boven’ voorkomen. De oorzaak ligt
meestal in het ruw en met veel
kracht lostrekken van het materiaal.
Isolatiematerialen in de industrie
(rond ovens en ketels) hebben vaak
blootgestaan aan hoge temperaturen.
Daardoor verandert de structuur van
het isolatiemateriaal, en is de kans
op verpulvering van het materiaal en
het vrijkomen van vezels bij
verwijdering groot. Vooral de risico's
van glasachtige keramische vezels
zijn groter naarmate ze ouder zijn en
wanneer ze bewerkt worden. Bij het
verwijderen van oud vezelmateriaal is
dus extra aandacht voor de
gezondheid nodig.
Arbowijzer 18 | Werken met isolatiematerialen | Vele warme vezels | 10254-6

is de toepassing van asbest in nieuwe producten en gebouwen in
Nederland dan ook verboden. Wel komt er nog steeds veel asbest
vrij bij sloop- en renovatieprojecten. Bij het bewerken van asbest
kan de werknemer, als hij zich onvoldoende beschermt, asbestvezels
inademen. De asbestvezels kunnen diep in de longen doordringen
en lossen nauwelijks op. Daardoor kunnen ze, zelfs na
tientallen jaren, nog ernstige ziektes als asbestose, asbestlongkanker
en mesothelioom veroorzaken. Er geldt dan ook een zeer
strenge norm van 0,01 vezel per ml lucht. Asbestverwijderaars
moeten zich daarom zo goed mogelijk beschermen om de blootstelling
aan en inademing van asbestvezels te voorkomen. Een
eenvoudig stofkapje biedt onvoldoende bescherming. Er zijn bij het
verwijderen of bewerken van asbest speciale beschermingsmiddelen
nodig. Ook moet een asbestverwijderingsproject van te voren
worden gemeld aan de Arbeidsinspectie. Zie voor meer informatie
Arbowijzer 11: ‘Werken met asbest. Verwoestend onverwoestbaar’.
Arbowijzer 18 | Werken met isolatiematerialen | Vele warme vezels | 10254-7

Synthetische isolatiematerialen
Kunststofvezels
Ter vervanging van glas- en asbestvezels zijn kunststofvezels ontwikkeld.
Bij de productie en verwerking van sommige kunststoffen
kunnen polymeervezels vrijkomen. Nog afgezien van de eventuele
giftige samenstelling kunnen ze alleen al door hun vorm problemen
veroorzaken: polymeervezels zijn namelijk een soort kleine naaldjes.
Vooral mechanische beschadiging van het longweefsel kan
optreden. Onder meer bij het bewerken van aramide-bevattend
kunststof komen vezels vrij. In proefdieronderzoek bleken aramidevezels
kankerverwekkend. Hoewel dit daarmee niet zondermeer
opgaat voor de mens, is voorzichtigheid geboden. Daarom is de
grenswaarde voor blootstelling aan aramidevezels gesteld op
1 respirabele vezel per ml lucht.
Schuimisolatie
PUR-schuim
De bekendste toepassing van PUR is de spuitvorm: één-component
PUR in een spuitbus. Het wordt gebruikt voor het afdichten van
naden en kieren. De twee-componenten PUR-spray wordt veel minder
toegepast, onder andere voor het aan de onderkant isoleren
van begane-grond-vloeren, wanden en daken. Bij renovatie projecten
wordt (1-component) PUR ook gebruikt voor het na-isoleren van
spouwmuren. Het wordt via een slurf door een gat in de muur
gespoten. PUR is ook verkrijgbaar als plaatmateriaal en kan verwerkt
zijn in de holle ruimtes van prefab bouwelementen, zoals
vloer- en dakdelen. PIR is een minder brandbare vorm van het PURschuim.
Het inademen van isocyanaatdampen uit PUR kan leiden
tot overgevoeligheid. Deze overgevoeligheid uit zich in (allergisch)
astma. Tegenwoordig bevat 1-component PUR-schuim bijna geen
‘vrij’ isocyanaat meer, maar vooral de ‘gebonden’ vorm: zgn. ‘prepolymeer’.
Vooral bij het gebruik van PUR-spray in kruipruimtes kan
toch nog een hoge blootstelling aan isocyanaat ontstaan. In zo’n
geval is adembescherming nodig.
UF-schuim
Een ander isolatieschuim is ureum-fenolformaldehydeschuim
(UF-schuim). Het werd vooral in de jaren zeventig veel toegepast
voor na-isolatie. Vanwege de schadelijkheid van vrijkomende
formaldehydegassen (spaanplaatgas), die bij inademing klachten
als misselijkheid, benauwdheid en luchtwegaandoeningen als
bronchitis kunnen geven, wordt UF-schuim nauwelijks meer
gebruikt.
Polystyreen (PS-schuim of piepschuim)
De basis voor al het piepschuim isolatiemateriaal zijn korreltjes
Arbowijzer 18 | Werken met isolatiematerialen | Vele warme vezels | 10254-8

van de kunststof polystyreen. Deze korreltjes kunnen samen met
een soort lijm in een spouwmuur geblazen worden, waardoor een
vaste massa ontstaat. Deze techniek wordt vooral gebruikt voor
na-isolatie. Er bestaan ook polystyreenplaten, die gebruikt worden
voor het isoleren van daken, ruimtes onder vloeren, als vulling in
spouwmuren en als isolatie in prefab vloer-, wand- en gevelpanelen.
Polystyreen heeft bij toepassing geen risico’s voor de gezondheid.
Werkmethodes
De blootstelling aan schadelijke stoffen en vezels uit isolatiematerialen is grotendeels te beperken door anders met het
materiaal om te springen. Dat begint bij een juiste opslagmethode, gaat verder met het zorgvuldig uitpakken en bewerken
ervan en eindigt met het voorzichtig verwijderen van isolatiematerialen bij sloop- en renovatieprojecten.
Opslaan
Het materiaal moet zodanig verpakt aangeleverd worden, dat er geen vezels vrijkomen. Als dat niet zo is of niet zo lijkt te
zijn, is het beter ook bij het in ontvangst nemen en het opslaan van de materialen persoonlijke beschermingsmiddelen
te dragen.
Sla het materiaal, in gesloten verpakking, op in een ruimte waar geen of zo weinig mogelijk mensen komen.
Uitpakken
Pak het materiaal pas uit op de plek waar het verwerkt gaat worden. Dat voorkomt dat de vezels door transport in
verschillende ruimtes terechtkomen.
Open de verpakking rustig, door het pak aan de zijkant open te snijden. Open niet meer pakken dan nodig zijn.
Bewerken
Laat het isolatiemateriaal liefst op maat bij de werkplaats komen. Daardoor hoeft het niet bewerkt te worden, waardoor
het vrijkomen van vezels wordt beperkt. Is het op maat maken van isolatiemateriaal onvermijdelijk, snijd of knip het
materiaal dan bij voorkeur. Bij het zagen van isolatiemateriaal komen namelijk veel vezels en stof vrij.
Pluk het materiaal niet onnodig uit elkaar.
Verwijderen
Fixeer isolatiemateriaal alvorens het te verwijderen.
Verwijder isolatiematerialen altijd rustig en gooi er niet mee. Dat voorkomt dat de vezels de kans krijgen om flink rond te
dwarrelen. Ruim verwijderd isolatiemateriaal meerdere malen per dag op. Doe het bij voorkeur in afsluitbare kunststof
zakken of containers.
Het verwijderen van isolatiemateriaal boven het hoofd verhoogt het risico dat de werknemer ‘bedolven’ raakt onder de
vezels en ze zodoende ook inademt. Draag in soortgelijke situaties daarom altijd een stoffilter (P-2) en goed afsluitende
werkkleding.
Het verwijderen van los materiaal levert meer blootstellingsrisico’s op dan het weghalen van complete, nauwelijks
aangetaste, isolatieplaten. Uit losse brokstukken isolatiemateriaal komen vezels natuurlijk makkelijker vrij dan uit
onaangetaste delen.
Arbowijzer 18 | Werken met isolatiematerialen | Vele warme vezels | 10254-9

De juiste volgorde
Professionele isoleerders zijn meestal dagelijks bezig met het isoleren
van scheidingswanden, het na-isoleren van gebouwen met
losse wol of het isoleren van leidingen met pijpschalen. Ook werknemers
in de bouw brengen een groot deel van de tijd door met
het aanbrengen en verwijderen van isolatiematerialen in zowel
renovatie- en nieuwbouwpanden als bij sloopprojecten.
Het is daarbij van belang dat de werkzaamheden goed gepland worden.
Waar geïsoleerd wordt, kunnen bijvoorbeeld beter geen andere
vaklieden, zoals timmerlui of elektriciens, aan de slag zijn. Op die
manier is het aantal mensen dat blootgesteld is aan isolatiematerialen
eenvoudig te beperken. Ook is het verstandig om isolatiewerkzaamheden
te rouleren, zodat niet steeds dezelfde mensen met vezelrijke
materialen, stofmaskers en veiligheidsbrillen hoeven te werken.
En hoe zit het met het milieu?
Isoleren bespaart brandstof. Het overheidsbeleid is daar ook op
gericht. Het belang van isolatiematerialen is dus wel duidelijk. Maar
niet alle soorten isolatiemateriaal zijn even milieuvriendelijk. Om te
bepalen welke isolatiematerialen het milieu het meest sparen, is vergelijking
nodig. En daarbij gaat het niet alleen om de schadelijkheid
van het eindproduct. De productie van aluminium isolatiemateriaal,
van PUR en van PIR kost bijvoorbeeld veel energie. Ook wordt in de
productieprocessen van aluminium en synthetische isolatiematerialen
veel gebruik gemaakt van uitputbare bronnen (aluminium en aardolie).
Dat belast de voorraad grondstoffen. Kijken we naar het isolerend
vermogen, dan blijkt dat voor het isoleren van hetzelfde object
minder aluminium nodig is dan bijvoorbeeld glaswol. Daarentegen is
het productieproces van glaswol echter weer milieuvriendelijker dan
dat van aluminium. De keuze wordt er dus niet makkelijker op. Zeker
als ernaast milieu-effecten ook gekeken wordt naar de arbeidsomstandigheden.
Glaswol is namelijk veel onprettiger om mee te werken
dan aluminium. Al met al is het dus niet altijd zo dat een isolatiemateriaal
dat beter is voor het milieu, ook beter is voor de mens.
Het afval van de toekomst
Isolatiemateriaal wordt wel het afval van de toekomst genoemd.
Tussen het jaar 2000 en 2030 zullen woningen gesloopt worden
die zijn na-geïsoleerd. Gemengd met het puin komt dan ook isolatiemateriaal
vrij. Isolatieschuimen, die verkleefd zijn aan puinafval,
maken hergebruik van het puin onmogelijk. Door nu meer isolatiematerialen
zoals dekens en platen toe te passen, is het op termijn
wel mogelijk om het puin van de isolatie te scheiden. Het resterende
isolatiemateriaal kan veelal opnieuw worden verwerkt.
Natuurlijke isolatiematerialen hebben het voordeel dat zij na verwijdering
afbreekbaar zijn, zonder het milieu zwaar te belasten.
Persoonlijke beschermingsmiddelen
Bij het werken met MMMF-isolatie -
materialen behoren gesloten werk -
kleding en een volgelaatsmasker met
een P2-fijnstoffilter tot de minimale
uitrusting. Onder gesloten kleding
vallen ook werkhandschoenen met
lange kappen, een helm of een
papieren, eenmalig te gebruiken,
helmmuts. De filters in de maskers
moeten op tijd vervangen worden:
volle en verzadigde filters bieden
namelijk geen bescherming. Houd je
daarom altijd aan de maximale
draagtijd die op de verpakking of in
de bijsluiter van het filter staat. Bij
het verwerken van keramisch isolatie -
materiaal is het aan te bevelen om
een P3-masker en een wegwerp overall
te dragen. Wegwerpoveralls zijn tem -
peratuurbestendig tot 60° Celcius.
Ongeacht met welk isolatiemateriaal
wordt gewerkt, is het verstandig om
veiligheidslaarzen of hoge veiligheids -
schoenen te dragen. Het is het beste
deze na gebruik af te zuigen. In koude
omstandigheden kunnen wegwerp -
schoenovertrekken worden gedragen.
Ademhalingsbeschermingsmiddelen
moeten al voor het betreden van de
werkplek worden gedragen. Pas na
het afronden van de werkzaamheden
(inclusief schoonmaakwerk zaam -
heden) en het uittrekken van met
vezels besmette kleding en schoenen,
mag het masker weer af.
Arbowijzer 18 | Werken met isolatiematerialen | Vele warme vezels | 10254-10

Natuurlijke isolatiematerialen
De bronnen voor organische isolatiematerialen zoals papier, kurk,
hout-, vlas- en schapenwol, hennep, riet en stro zijn vrijwel onuitputtelijk.
De natuur maakt ze steeds opnieuw. De Nederlandse
overheid heeft zich ten doel gesteld het aandeel van materialen uit
vernieuwbare grondstoffen te vergroten ten koste van het gebruik
van eindige grondstoffen. Voor de mens levert het verwerken van
natuurlijke isolatiematerialen vaak minder gezondheidsrisico’s op
dan het aanbrengen van MMMF-producten of synthetische isolatiematerialen.
Ook zijn de meeste natuurlijke isolatiematerialen na
gebruik biologisch afbreekbaar. Wel ligt de aanschafprijs van
natuurlijke isolatiematerialen meestal hoger dan die van bijvoorbeeld
glas- of steenwol. Dat heeft vooral te maken met het feit dat
er nog niet zoveel vraag is naar natuurlijke isolatiematerialen.
Daarnaast zijn bedrijven en werknemers ook nog niet gewend aan
het gebruik van kurk, schelpen en papier. Technisch is met de
materialen een net zo goede isolatie mogelijk als met de traditionele
isolatiematerialen. Toch is het marktaandeel van natuurlijke
materialen nog steeds erg laag. Het wordt vooral in bijzondere,
duurzame bouwprojecten gebruikt.
Cellulose
Cellulose uit oud papier wordt steeds vaker toegepast als isolatiemateriaal.
Het materiaal bestaat uit snippers of vlokken, verkregen
uit oud papier. In de fabriek is het papier vermalen tot pulp en vermengd
met ± 8% borax, een conserverend en brandwerend middel.
Voor het isoleren van vloeren en dakvlakken worden de papiervlokken
tussen de balken geschept of gestort. Daarna wordt het
besprenkeld met water om de hechting te verbeteren. Ook kunnen
de papiervlokken met een slang in holle dak-, vloer-, en wandruimten
worden geblazen.
In de houtskeletbouw wordt het materiaal tegen verticale wanden
gespoten. Vanuit de slang worden de papiervlokken met water
bevochtigd. Eventueel wordt behanglijm (methylcelluloselijm)
toegevoegd om het materiaal te binden. De vlokken die tegen de
wand kleven, worden glad geborsteld en meestal afgedekt met een
dampremmende laag zoals gipskartonplaat, strovezelplaat of
houten delen.
Omdat papier vocht aantrekt, is het alleen te gebruiken voor de
isolatie van vochtvrije plaatsen. Het materiaal is dus niet geschikt
voor spouwmuurisolatie. Bij het droog aanbrengen van papiervlokken
ontstaat stof. Omdat de inademing van stof ongezond is, zou
het ideaal zijn papier zoveel mogelijk in prefab-bouwdelen toe te
passen. Omdat het papierstof de schadelijke stof borax bevat,
moet inademing van dit stof zo veel mogelijk worden voorkómen.
Arbowijzer 18 | Werken met isolatiematerialen | Vele warme vezels | 10254-11

Kurk
Kurk is de voorloper van kunststof isolatiematerialen zoals piepschuim.
De materiaalprijs is -tot nu toe- vrij hoog. Het wordt meestal
in plaatvorm geleverd, met een dikte tussen de 10 en 100 mm
en afmetingen van 50 bij 100 cm. Het materiaal is vocht- en rotbestendig
en wordt zonder toevoegingen gemaakt. Met kurk kunnen
vloeren, gevels en daken geïsoleerd worden. Ook zijn kurkplaten
geschikt voor het isoleren van spouwmuren. Bij het zagen en aanbrengen
van kurk kan wat kurkstof vrijkomen. Uit ervaring blijkt dat
het om vrij grote deeltjes gaat, die niet kunnen doordringen in de
longen. De risico’s zijn zeer beperkt.
Houtwol
Houtwol wordt vooral in de skeletbouw gebruikt. Holle ruimtes in
wanden worden vaak met afvalhout gevuld. Het hout wordt meestal
eerst in borax (boriumzout) gedrenkt ter bescherming tegen bacteriën
en ongedierte. Ook dient borax als brandvertrager. Borax is
schadelijk, maar zo lang geen stofdeeltjes ontstaan die ingeademd
kunnen worden, is het risico beperkt. Wel is het verstandig handschoenen
te dragen. Houtwol kan met het bindmiddel magnesiet
tot platen worden geperst.
Vlaswol
Vlaswol wordt gemaakt uit afval van de linnenindustrie en uit vlas
dat direct van het land komt. Van de korte vlasvezels kunnen
vliezen worden gemaakt. Door het stapelen en aanéén naaien van
25 tot 30 vliesjes ontstaat een vlaswoldeken met goede isolerende
eigenschappen. Het materiaal wordt gebruikt voor isolatie van
daken, plafonds, wanden en vloeren, maar is vooral geschikt voor
droge constructies, zoals dakdozen en houtskeletbouwelementen.
Ook losse vlaswol is voor isolatie te gebruiken.
De vlaswoldeken ziet er ongeveer zo uit als een glaswoldeken en
is op dezelfde wijze als glas- en steenwol te verwerken. Het grote
voordeel is dat vlaswol geen huidirritaties veroorzaakt. Een mogelijk
nadeel van vlaswol is het vrijkomen van stof bij het uitpakken of
verwerken van het materiaal. Dit probleem is te ondervangen door
de toepassing van vlaswol in prefab-bouwelementen, zoals kant- en
klare dak-, wand- en gevelelementen. Vaak wordt vlaswol, om het
materiaal te beschermen tegen schimmels en bacteriën, bewerkt
met zouten zoals borax. Inademing van stof moet dan ook worden
voorkómen.
Schapenwol
Het isoleren met schapenwol gebeurt al eeuwen. In Nederland is
het opnieuw toegepast in een aantal nieuwbouwprojecten.
Schapenwollen isolatieplaten of -rollen kunnen toegepast worden
Arbowijzer 18 | Werken met isolatiematerialen | Vele warme vezels | 10254-12

voor vloer-, dak-, wand- en verdiepingsisolatie. De wol kan tot dikten
van 8 cm gesneden worden met een scherp, ongekarteld mes.
Voor het aanbrengen van wollen platen of dekens is een dun lattenwerk
nodig voorzien van polyester- of staaldraad. Dit voorkomt
uitzakken van het materiaal. Bij het verwerken van schapenwol
komt geen stof vrij. De blootstelling aan schapenwol levert nauwelijks
gezondheidsrisico’s op. Het bevat meestal geen borax. Wel
zijn sommige mensen allergisch voor wol; zij kunnen beter niet met
het materiaal werken. Vooralsnog is schapenwol duurder dan
minerale en kunststof isolatiematerialen. Door toenemende ervaring
en vraag kan de prijs gaan zakken.
Isolatie van kruipruimtes
Steeds vaker worden kruipruimtes geïsoleerd en beschermd door
een laag aluminiumfolie tegen de onderkant van de vloer te
spannen. De folie bestaat uit een dunne laag polyester waarop
een laagje aluminium is gedampt. Deze isolatiefolie bevat luchtkussentjes
die de koude van de warme lucht scheiden. Ook houdt
het laagje aluminiumfolie optrekkend vocht tegen.
In de kruipruimten van een klein aantal woningen in Nederland ligt
een schelpenlaag als isolatie tegen kou en vocht. Schelpen lijken
daar prima geschikt voor.
Arbowijzer 18 | Werken met isolatiematerialen | Vele warme vezels | 10254-13

Arbeidsvriendelijker bouwen
Architecten, werkgevers en werknemers hebben vaak te weinig kennis van de veiligheids- en gezondheidsaspecten van
bouwmethoden en -materialen. Ook willen opdrachtgevers meestal zo goedkoop mogelijk uit zijn. En veel werknemers zijn niet
echt in voor ‘anders’ werken.
De belangrijkste problemen en mogelijke oplossingen op weg naar arbeidsvriendelijk bouwen:
Probleem Oplossing
Kosten: de aannemer concurreert meer op prijs dan op Niet eenvoudig: de aannemer moet zich ervan bewust worden dat
kwaliteit en kiest voor de goedkoopste, maar niet de werknemers ziek kunnen worden door materiaalgebruik, en dat
gezondste materialen materiaalkosten vaak laag zijn vergeleken met arbeidskosten.
Ook de klant kan de aannemer zijn voorkeur voor toepassing
van mens- of milieuvriendelijke materialen doorgeven.
Coördinatieprobleem: bij de bouw zijn erg veel partijen Stel, voorafgaand aan de start van het bouwproject en na overleg
betrokken. De coördinatie van de zorg voor goede tussen de verschillende partijen, één persoon aan die toeziet op
arbeidsomstandigheden laat vaak te wensen over. de arbeidsomstandigheden. Leg de taken en bevoegdheden van
Partijen schuiven risico’s op elkaar af. deze persoon goed en duidelijk vast.
Kennisprobleem: het ontbreekt veel deelnemers aan het Win in een vroeg stadium informatie in over arbeidsvriendelijke
bouwproces aan kennis en inzicht in de gezondheids- bouwmaterialen en -methoden.
risico’s van het werk. Architecten hebben vaak te weinig
inzicht in de mogelijkheden om een arbeidsvriendelijk
bestek en ontwerp te maken.
Betrokkenheid werknemers: werknemers worden vaak Werknemers die, samen met collega’s, hun stem laten horen,
onvoldoende betrokken bij de gang van zaken. Dat kunnen makkelijker veranderingen op gang brengen dan klagende
komt door het kleine aantal ondernemingsraden in de individuen. Regelmatig werkoverleg geeft duidelijkheid en inzicht.
bouw, de vaak zwakke positie van werknemers en het
ontbreken van geregeld werkoverleg op het bouwproject
Arbowijzer 18 | Werken met isolatiematerialen | Vele warme vezels | 10254-14

Wat zegt de wet?
Elke werknemer moet veilig en gezond kunnen werken. Ook met
isolatiematerialen. Werkgevers zijn verplicht om daar mogelijkheden
voor te scheppen. Omdat isolatiematerialen zo’n breed terrein
van stoffen en bewerkingen beslaan, zijn er geen specifieke regelingen
voor. Alleen voor asbest is er speciale regelgeving. Meer
informatie daarover vindt u in Arbowijzer 11.
Een overzicht van de algemene verplichtingen uit de Arbowet.
De werkgever is verplicht om alle arbeidsrisico's te inventariseren
en te evalueren en schriftelijk vast te leggen in een Risico-
Inventarisatie en –Evaluatie (RI&E).
De werkgever moet de mate van blootstelling van zijn medewerkers
aan gevaarlijke stoffen beoordelen door middel van metingen of
‘onderbouwde schattingen’.
De werkgever moet het werk zodanig organiseren dat het geen
nadelige invloed heeft op de gezondheid en de veiligheid van de
werknemer.
De werkgever moet gevaren zoveel mogelijk bij de bron voorkomen
of beperken. Als dat onvoldoende mogelijk is moet hij andere
doelmatige maatregelen treffen. Maatregelen gericht op collectieve
bescherming hebben daarbij voorrang boven individueel gerichte
maatregelen.
Als redelijkerwijs niet kan worden gevergd dat maatregelen worden
getroffen die zijn gericht op individuele bescherming, moet de
werkgever doelmatige en passende persoonlijke beschermings -
middelen ter beschikking stellen.
Arbowijzer 18 | Werken met isolatiematerialen | Vele warme vezels | 10254-15

Tips en trucs voor gezond isoleren
Hoe kun je veiliger, gezonder en prettiger werken met isolatiematerialen?
Tips & trucs voor verbeteringen op een rij. Oplossingen die het
probleem aanpakken, hebben altijd de voorkeur. De Arbowet verplicht
dat trouwens ook. Als bronoplossingen niet mogelijk zijn. Moet de
blootstelling aan ongezonde producten zoveel mogelijk worden
beperkt. Pas in laatste instantie komen persoonlijke beschermingsmiddelen
aan bod. Niet alle oplossingen zijn direct in te voeren.
(N.B. Deze tips & trucs zijn niet bedoeld voor het werken met asbest.
Daarvoor gelden speciale regels: zie Arbowijzer 11: Werken met
asbest. Verwoestend onverwoestbaar.)
1. Bronoplossing
Pas, in plaats van isolatiemateriaal gemaakt van keramische
vezels, bij voorkeur minder schadelijke materialen toe.
Aluminiumfolie is een arbeidsvriendelijker product voor vloerisolatie
dan glas- of steenwol.
Het gebruik van twee-componenten PUR-spray voor vloerisolatie
wordt om milieu- en gezondheidsredenen afgeraden. Gebruik alleen
1-component PUR-schuim zonder vrije isocyanaten.
Voor dak- en zoldervloerisolatie kan kurk en papier worden gebruikt
in plaats van glas- en steenwol.
Voor buitengevelisolatie bieden kurk, minerale wol en glasfoam goede
mogelijkheden. Glasfoam moet dan niet met bitumen gelijmd worden.
Vervang het gebruik van losse wol zoveel mogelijk door isolatie platen,
-matrassen en -pijpschalen.
Inkopen van platen en dekens op maat voorkomt dat het materiaal
op de werkplek bewerkt moet worden. Bij het isoleren van daken
wordt bijvoorbeeld al veel gebruik gemaakt van prefab platen.
2. Beperking blootstelling
Het bedekken van isolatiedekens en -platen met deklaagjes zoals
folies, vliezen en sprays voorkomt dat vezels in de lucht
terechtkomen.
Zorg bij alle isolatiematerialen voor goede ventilatie en afzuiging
van de werkruimte: zet zoveel mogelijk ramen en deuren open. Let
er op dat de luchtbeweging ook weer niet zo sterk is, dat vezels en
stof als het ware rondgeblazen worden. Voorkom het opdwarrelen
van stof.
Snijd glas- en steenwol altijd met een scherp mes op een vaste
ondergrond en trek het niet onnodig uit elkaar. Knip of snijd het
isolatiemateriaal, zaag het niet. Op die manier ontstaat minder
stof.
Arbowijzer 18 | Werken met isolatiematerialen | Vele warme vezels | 10254-16

Het zagen of pasklaar maken van alle isolatieplaten moet
geschieden met afzuiging. Als dat niet mogelijk is, moet een adem -
halingsbeschermingsmiddel met filtertype P2 worden gedragen.
Bij het verwijderen van MMMF-isolatiemateriaal, zeker als het
materiaal blootgesteld is geweest aan hoge temperaturen, moet
ademhalingsbescherming en dichte werkkleding worden gedragen.
Scheid werkplekken waar isolatiemateriaal wordt verwerkt van
andere ruimtes. Zorg dat behalve de isoleerders geen andere
vaklieden in dezelfde ruimte aan het werk zijn.
Vang vrijkomend stof op met behulp van water (natte methode).
Voer stofvormende bewerkingen uit in een afgeschermde ruimte
waar zo weinig mogelijk mensen tegelijkertijd werken.
Bewaar glas- en steenwol altijd in een gesloten verpakking en open
deze pas op de werkplaats.
Sluit de verpakkingen na gebruik
Ruim niet gebruikte repen en afval van isolatiemateriaal regelmatig
(meerdere malen per dag) op en voer het volgens de voorschriften
af. Draag hierbij handschoenen.
Rouleer taken zodat mensen nooit een hele dag met ademhalings -
beschermingsmiddelen hoeven te werken.
Zorg ervoor dat de werkruimte goed schoongehouden kan worden.
Een harde, gladde vloer is het makkelijkst van stof te ontdoen.
Reinig de werkplek regelmatig met een stofzuiger, of bevochtig de
vloer en veeg vervolgens. Veeg of blaas het droge materiaal nooit
droog. Gebruik geen perslucht of hogedrukreiniger om met vezels
besmette ruimten te reinigen.
Bevochtig de werkvloer en indien mogelijk ook het werkblad en het
materiaal zelf, alvorens isolatiematerialen te bewerken. Op deze
manier is te voorkomen dat het stof gaat opwaaien.
Doe niet-gebruikt isolatiemateriaal terug in de verpakking en sluit
deze af.
Verwijder isolatiematerialen (bij sloop- en renovatieprojecten) rustig.
Gooi er niet mee. Dit voorkomt dat de vezels opdwarrelen en inge -
ademd kunnen worden.
Let bij het buiten werken (dak-, spouwmuur- en gevelisolatie) op de
windrichting. Zorg dat je zo ten opzichte van het werk staat, dat de
wind eventueel vrijkomende vezels van je af blaast.
3. Persoonlijke bescherming
Eet, rook en drink niet op de werkplek.
Draag altijd gesloten werkkleding met lange mouwen en broekspijpen,
ook in de zomer. Los zittende boorden bieden bescherming tegen
schurend vezelmateriaal.
Draag altijd handschoenen met manchetten, om huidirritatie te
voorkomen.
Arbowijzer 18 | Werken met isolatiematerialen | Vele warme vezels | 10254-17

In een kleine en slecht geventileerde ruimtes en bij het verwijderen
en aanbrengen van isolatiematerialen dichtbij het gezicht of boven
het hoofd is het sterk aan te bevelen om een stofmasker (type P2)
en een beschermbril te dragen. Draag het masker ook bij het
verspuiten van losse pulp en het aanbrengen van losmazige
isolatie dekens en PUR-schuim.
Trek werkkleding uit in een geventileerde ruimte.
Laat de kleding regelmatig reinigen.
Was handen en gezicht voor de pauze en na het werk. Spoel de
huid eerst af met water en gebruik daarna pas zeep. Op die manier
is te voorkomen dat je met de zeep ook de stofdeeltjes in de huid
wrijft. Pas deze handelswijze ook toe bij het douchen.
Gebruik een vettige beschermingscrème vóór en ná het werk, en na
het handen wassen.
Neem bij vragen of klachten contact op met een arts of de arbodienst.
Arbowijzer 18 | Werken met isolatiematerialen | Vele warme vezels | 10254-18

Meer weten?
Meer weten over de risico’s van werken met isolatiematerialen?
Neem contact op met de helpdesk van FNV Bouw: 0900 368 2689
(lokaal tarief)
Leestips
Pisa. De stichting Arbouw heeft een productinformatiesysteem
(Pisa) met een overzicht van veel gevaarlijke producten in de bouw,
de gezondheidsaspecten en de te nemen maatregelen.
Arbowijzer 11, Werken met asbest. Verwoestend onverwoestbaar, FNV
Bouw.
Arbowijzer 19, Werken met plaatmaterialen. Plaatje plaatsen, FNV
Bouw.
Handboek Stof: minder stof, beter werk. Chemiewinkel Universiteit
van Amsterdam, Amsterdam 1990.
Werken met minerale kunstvezels- ervaringen van werknemers in
bouw-, sloop- en isolatiebedrijven. E.Y.Locardie, Wetenschapswinkel
Universiteit Leiden, 1993.
Werkterreinanalyse MMMF. W.H.Tobe, E.Y.Locardie, C.J.Boeckhout,
TAUW Milieu BV i.s.m. Wetenschapswinkel Rijksuniversiteit Leiden,
Deventher, 1994.
Surftip
Actuele informatie over isolatiematerialen en andere arbo-onderwerpen
vindt u onder het kopje ‘werk en inkomen’ op de diverse
sectorsites van FNV Bouw. Zie: www.fnvbouw.nl
Arbowijzer 18 | Werken met isolatiematerialen | Vele warme vezels | 10254-19

Nuttige adressen
Arbouw
Postbus 213
3840 AE Harderwijk
T 0341 46 62 22
F 0341 46 62 11
E info@arbouw.nl
I www.arbouw.nl
Ivam UvA BV
Postbus 18180
1001 ZB Amsterdam
T 020 525 50 80
F 020 525 58 50
E office@ivam.uva.nl
I www.ivam.uva.nl
Nederlandse Vereniging van Ondernemers
in het Thermisch Isolatiebedrijf (VIB)
Postbus 2600
3430 GA Nieuwegein
T 030 630 04 04
F 030 605 32 08
I www.isoleren.nl
TNO Kwaliteit van Leven
Business Unit Arbeid
Postbus 718
2130 AS Hoofddorp
T 023 554 93 93
F 023 554 93 94
E info-arbeid@tno.nl
I www.tno.nl/arbeid
Colofon Uitgave FNV Bouw | Herziene 2e uitgave: september 2010 | Oorspronkelijke tekst: Bus & co, juli 2000;
Herziening: J. Terwoert, IVAM UvA BV, december 2009 | Opmaak: Studio FNV Bouw | Fotografie: Sjaak Ramakers,
Bert Janssen, Hans van de Bogaard, Marcel Minnée, Chris Pennarts | Woerden, september 2010 | Bestelnummer
B0917
Arbowijzer 18 | Werken met isolatiematerialen | Vele warme vezels | 10254-20