Senuweestelsel van die mens

Senuweestelsel van die mens
Voorberei deur Rihana Botha

Die menslike senuweestelsel word in drie substelsels
verdeel:
Sentrale senuweestelsel (SSS)
o Brein
o Rugmurg
Perifere senuweestelsel (PSS)
o Senuwees van die brein (Kraniale/kop senuwees)
o Senuwees van die rugmurg (Spinaalsenuwees)
Outonome senuweestelsel (OSS)
o ParasimpaBese stelsel
o SimpaBese stelsel

Die sentrale senuweestelsel (SSS)
• Bestaan uit vesels en selle.
• Die selle (= selliggame) vorm die grysstof.
• Die vesels (= aksons) vorm die witstof.
• By die brein is die witstof sentraal met die grysstof
(korteks) buite‐om.
• In die witstof van die brein is verskeie grysstofmassas nl.
subkorBkale kerne geleë.
• By die rugmurg is die grysstof diep geleë (sentrale
grysstofmassa) met die witstof buite‐om.

Die sentrale senuweestelsel (SSS)
Die brein en die rugmurg is goed beskerm.
• Die brein word in die skedelholte gehuisves,
omring deur breinvliese (meninges) en
seribrospinale vog.
• Die rugmurg is in die vertebrale kanaal
(werwelkolom) geleë en ook omring deur
meninges en seribrospinale vog.

Die sentrale senuweestelsel (SSS)
Posisie van die sentrale brein in die skedel

Die sentrale senuweestelsel (SSS)
Die brein word as volg verdeel:
• Die serebrum (voorbrein), wat bestaan uit twee helJes
(hemisfere)
• Die breinstam, wat opgebou word uit:
– die interbrein (diënkefalon),
– die midbrein,
– die pons of brug
– die medulla oblongata of verlengde rugmurg
• Die serebellum (kleinharsings)
• Die rugmurg

SSS: Die serebrum (voorbrein)
Die serebrum:
• vorm die grootste deel van die brein;
• is verantwoordelik vir alle “hoër orde” akBwiteite soos
onthou, redenering, denke, ens.;
• word deur ‘n diep, lengteverlopende groef (longitudinale
fissuur) in twee eenderse helJes (hemisfere) verdeel.
• In die diepte van die fissuur is ‘n massa witstof, die corpus
callosum geleë.
– Die corpus callosum bestaan uit senuweevesels wat die twee
hemisfere verbind.

SSS: Die serebrum (voorbrein)
• Die buitenste deel van die serebrum bestaan
uit grysstof (senuweeselle) wat die korteks
genoem word.
• Die oppervlak van die korteks vertoon groewe
en voue wat in grooPe en diepte verskil.
• Die sigbare dele van die voue word girusse
genoem.
• Die insnoerings van die girusse word sulkusse
of op sommige plekke fissure genoem.

SSS: Die serebrum (voorbrein)
Die prominente sulkusse verdeel elke hemisfeer van die serebrum in
lobbe, nl.:
• die frontale lob(be);
• die pariëtale lob(be);
• die temporale lob(be), en die
• oksipitale lob(be).
• Die sentrale sulkus skei die frontale lob van die pariëtale lob.
• Die laterale sulkus skei die frontale en pariëtale lobbe van die
temporale lob.
• Die oksipitale lob word geskei van die pariëtale en temporale lobbe
deur ‘n denkbeeldige lyn.
• In die diepte van die laterale sulkus is ‘n nog ‘n (oorgroeide) lob
geleë nl. die insula.

SSS: Die serebrum (voorbrein)

SSS: Die serebrum (voorbrein)
Die frontale lobbe is o.a. verantwoordelik vir:
• taal;
• geheue;
• die vermoë om te oordeel;
• probleemoplossing;
• redenering;
• die vermoë om te beplan en beplanning uit te voer;
• motoriese aksies;
• impulskontrole.

SSS: Die serebrum (voorbrein)
• Die pariëtale lobbe is hoofsaaklik
verantwoordelik vir die integrasie van
sensoriese inligBng soos smaak, pyn en
temperatuur; ook verantwoordelik vir lees en
rekeningkunde.
• Die oksipitale lobbe het te doen met visuele
prosessering – besering van die oksipitale
lob(be) kan blindheid veroorsaak.

SSS: Die serebrum (voorbrein)
• Die temporale lobbe is verantwoordelik vir:
– geheue;
– gehoor;
– reuk;
– persepsie;
– herkenning.
• Die insula speel ‘n rol in emosie en die
regulering van homeostase.

SSS: Die serebrum (voorbrein)

SSS: Die hippokampus
Die hippokampus is deel van die serebrum. Die hippokampus:
• is in die temporale lob geleë;
• is deel van die limbiese stelsel (primiBewe deel van die brein wat bv.
insBnk beheer);
• speel ‘n belangrike rol by korPermyngeheue en ruimtelike navigasie;
• het ‘n ingewikkelde vorm wat vroeë anatome aan ‘n seeperdjie laat dink
het (hippos = perd, kampos = seemonster);
• is een van die eerste dele in die brein wat beskadig word (plake vorm) by
mense met Alzheimer se siekte.
• SuurstoJekort, breinontsteking of mesiale temporale lob epilepsie
veroorsaak skade aan die hippokampus wat geheueverlies en disoriëntasie
tot gevolg het.
• ErnsBge skade aan die hippokampus het dikwels amnesia tot gevolg – ‘n
onvermoë om nuwe dinge te onthou.

SSS: Die hippokampus

SSS: Drie Bpes vesels (witstof)
Die witstof van die brein bestaan uit drie Bpes
vesels:
• Assosiasievesels: verbind verskillende dele in
dieselfde hemisfeer met mekaar.
• Kommisuurvesels: verloop oor die middellyn en
verbind dele in die verskillende hemisfere met
mekaar bv. die corpus callosum.
• Projeksievesels: verbind die serebrale korteks
met sentra in laer dele van die brein asook die
breinstam en rugmurg.

SSS: Basale ganglia
Basale ganglia is kernmassas wat in die witstof
van die serebrum geleë is. Daar is die:
• Nucleus caudatum (caudate beteken “met ‘n
stert”).
• Nucleus len3formis (lenBculate beteken
“lensvormig”).
• Claustrum (‘n dun lagie grysstof langs die
nucleas len3formis).
• Nucleus amygdaloideum (amandelkern).

SSS: Ventrikels van die brein
In die brein word daar vier verntrikels (holtes)
aangetref wat gevul is met serebrospinale vog:
• twee laterale ventrikels – een in elke hemisfeer;
• ‘n derde ventrikel in die holte van die interbrein;
• ‘n vierde ventrikel in die agterbrein.
Die ventrikels is almal met mekaar verbind en die
vierde ventrikel is na onder verbind met die
sentrale kanaal van die werwelkolom.

SSS: Ventrikels van die brein

SSS: Die serebrospinale vog
• Serebrospinale vog word deur die choroïedpleksus,
wat in die ventrikels geleë is, afgeskei.
– Dit dien as kussing om die brein en rugmurg te beskerm.
– Die vog sirkuleer in die ventrikels, in die sentrale kanaal
van die rugmurg en in die subaragnoïedale spasie om die
brein en die rugmurg.
– Dit word weer in die bloedstroom geherabsorbeer.
• Lumbaalpunksie: Dit is die prosedure waardeur
serebrospinale vog vir diagnosBese doeleindes getrek
word. Toegang tot die subaragnoïedale spasie word
verkry deur ‘n naald tussen die derde en vierde
rugwerwels in te steek.

SSS: Die serebrospinale vog

SSS: Die diënkefalon (interbrein)
• Interbrein word gevorm deur die talamusse.
• Talamusse is groot, ovaalvormige grysstofmassas wat aan
weerskante van die derde ventrikel geleë is.
• Die talamusse is belangrike sentrums vir die integrering en
herleiding van sensoriese en motoriese inligBng.
• Die talamusse speel ook ‘n belangrike rol in die regulering van slaap
en wakker wees.
• Skade aan die talamus kan lei tot ‘n permanente koma.
• Die hipotalamus is onder die talamus geleë en vorm ‘n belangrike
skakel tussen die brein en die endokriene stelsel.
• Die hipotalamus vervaardig en skei neurohormone af wat die
afskeiding van pituïtêre klier hormone sBmuleer of inhibeer.
• Die pituïtêre klier (hipofise) is onder die hipotalamus geleë en het
omtrent die grooPe en vorm van ‘n ertjie.

SSS: Die diënkefalon (interbrein)
Posisie van die talamusse

SSS: Die agterbrein
• Die breinstam en die serebellum vorm saam
die agterbrein.
• Die agterbrein is verantwoordelik vir die
monitering van lewensbelangrike funksies
soos hartslag en asemhaling.
• Die agterbrein koördineer ook beweging
(d.m.v. die serebellum) en is verantwoordelik
vir spiergeheue, bv. die aksies van ‘n atleet.

SSS: Die agterbrein
Posisie van die agterbrein t.o.v. die ander breinkomponente

SSS: Die breinstam
Die breinstam bestaan uit die:
• midbrein;
• pons;
• medulla oblongata
Die interbrein (diënkefalon) word soms hierby
ingesluit (as deel van die breinstam).

SSS: Die breinstam
• Die midbrein vorm die boonste gedeelte van die breinstam.
– Word geassosieer met sommige refleksbewegings asook
gehoor en sig.
• Die pons of brug is aan die voorkant van die medulla
oblongata en aan die onderkant van die serebellum geleë.
– Bevat ponBene kerne wat geheue van intensie tydens
motoriese aksie stoor.
• Die medulla oblongata is aan die onderkant van die pons
geleë en gaan oor in die rugmurg.
– Reflekssentrums van spraak, hoes, nies en die slukrefleks
is in die medulla oblongata geleë.

SSS: Die serebellum (klein harsings)
• Serebellum is die verkleinwoord vir serebrum.
• Die serebellum kom in die agterste gedeelte van
die skedelholte voor.
• Die serebellum speel ‘n belangrike rol in die
integrasie van sensoriese persepsie, motoriese
kontrole en koördinasie.
• Die serebellum is funksioneel in:
– die handhawing van balans;
– die koördinering van motoriese akBwiteit;
– die regulering van spiertonus.

SSS: Die serebellum (klein harsings)

SSS: Die breinvliese (meninges)
• Die brein en rugmurg word omring deur drie vliese nl.:
– Die dura mater is die buitenste vlies. Dit is sterk en stewig
en bied beskerming aan die brein en rugmurg.
– Die aragnoïedmater (spinnerakvlies) is die delikate
middelste vlies.
– Die pia mater is die binneste vlies, bevat baie bloedvate en
is nou verkleef met die oppervlak van die brein en
rugmurg; dit beskerm nie net die brein en rugmurg nie,
maar voed dit ook.
• Tussen die aragnoïedmater en die pia mater is die
subaragnoïedale spasie waarin die seribrospinale vog
sirkuleer.

SSS: Die rugmurg
• Die rugmurg is dié deel van die SSS wat in die werwelkolom
geleë is.
• ‘n Dwarssnee deur die rugmurg toon ‘n H‐vormige
grysstofmassa wat sentraal geleë is, met die witstof
daaromheen.
• In die middel van die grysstof verloop die sentrale kanaal
wat seribrospinale vloeistof bevat.
• Die rugmurg het hoofsaaklik drie funksies, nl.:
– dien as geleier vir motoriese inligBng wat langs die rugmurg af
beweeg;
– dien as geleier vir sensoriese inligBng wat langs die rugmurg op
beweeg;
– dien as ‘n sentrum vir die koördinering van sekere reflekse.

Dwarssnee van die rugmurg
SSS: Die rugmurg

SSS: Die rugmurg
Die eenvoudige refleksboog
Die refleksboog is ‘n motoriese respons wat direk op ‘n sensoriese prikkel
volg. Die impuls beweeg slegs deur die rugmurg en gaan nie eers na die
brein nie, bv. wanneer mens aan ‘n warm voorwerp vat en jou hand
wegruk; of die knierefleks.

Die perifere senuweestelsel (PSS)
Die perifere senuweestelsel word deur die uitlopers
van die brein en rugmurg gevorm, nl.:
• 12 paar kopsenuwee‐bondels,
• 31 paar rugmurgsenuwee‐bondels,
• die outonome senuweestelsel.
Impulse bereik en verlaat die SSS via die kop‐ en
rugmurgsenuwees. Die senuwees is sensories en/
of motories.

Die perifere senuweestelsel (PSS)
• Sensoriese senuweevesels gelei impulse vanaf
byvoorbeeld organe, spiere en gewrigte na die
brein.
• Motoriese senuweevesels vervoer impulse van
die brein na bv. die spiere, organe (gladde‐
spiere) en kliere.
• Sensoriese senuwees word ook afferente
senuwees, en motoriese senuwees word
efferente senuwees genoem.

Die outonome senuweestelsel (OSS)
• Die outonome senuweestelsel (OSS) is dié deel
van die senuweestelsel wat die organe van die
liggaam van senuwees voorsien. Dit sluit die
spysvertering‐, asemhaling‐ en kardiovaskulêre
stelsel asook die kliere en ander gladdespiere in.
• Die OSS is betrokke by die regulering van
vertering, asemhaling, sirkulasie van bloed,
liggaamstemperatuur, die hartslag en bloeddruk.
• Die OSS word verdeel in die simpaBese en
parasimpaBese stelsels.

Die outonome senuweestelsel (OSS)
Kenmerk Simpa>ese stelsel Parasimpa>ese stelsel
Uitvloei
Ontstaan uit die laterale grysstoeolom
van sekere rugmurgsegmente
Verspreiding Versprei na die hele liggaam saam met
senuwees en bloedvate
Uitvloei uit beide kopsenuwees en
rugmurgsenuwees
Versprei hoofsaaklik na die organe en
die romp – nie na die ledemate nie
Hart Versnel hartspoed Vertraag hartspoed
Longe Verwyding van bronchi Sametrekking van bronchi
Pupil Pupilverwyding Pupilkonstriksie
Neus
Sametrekking van bloedvate
verminder mukusafskeiding
Verwyding van bloedvate verhoog
mukusafskeiding
Mond Verminder speeksel – droë mond Verhoog afskeiding van speeksel
Maagderm‐
kanaal
Effekte
Algemeen
Verminder peristalse en vernou
sfinkters
Vermeerder peristalse en verwyd
sfinksters
Indien ‘n orgaan of struktuur deur beide stelsels voorsien word, is die uitwerking
daarvan teenoorgesteld, m.a.w. antagonisBes.
Maak liggaam gereed om op ‘n
eksterne krisis te reageer
Gemoeid met die besparing en opbou
van energie

Senuweeweefsel
• Senuweeweefsel is opgebou uit:
– spesiale selle, die neurone, wat die vermoë besit
om senuwee‐impulse te gelei, asook
– ‘n spesiale bindweefsel wat as stutweefsel bekend
staan en wat tussen die neurone voorkom.
• Hierdie stutweefsel bestaan uit selle wat
algemeen bekend staan as neuroglia (neuro =
senuwee; glia = gom).

Die neuron
• Die neuron word gekenmerk deur ‘n selliggaam
met selprosesse.
• Daar kom twee Bpes selprosesse voor, nl. die
aksone en dendriete.
– Die aksone is lang prosesse en elke neuron besit
gewoonlik net een. Die akson staan ook as die
senuweevesel bekend en dra gewoonlik die impuls
weg van die selliggaam.
– Die dendriete is kort prosesse en elke neuron kan een
of meer dendriete besit. Die dendriete voer die
impulse na die selliggaam.

Die neuron
Struktuur van ‘n Bpiese neuron

Die neuron (selliggaam)
• Die selliggame van die neurone varieer baie in
vorm en grooPe en van die grootste selle wat
in die liggaam gevind word, is neurone.
• Elke neuron het ‘n enkele groot ronde kern
wat in die middel van die selliggaam geleë is.

Die neuron (akson)
• Die akson is ‘n fyn, draadagBge proses wat baie lank
kan wees.
• Dit word omring deur spesiale selle wat ‘n vetagBge
skede, die miëlienskede vorm.
• Die miëlienskede word al langs die lengte op gereelde
tussenposes onderbreek.
– Hierdie onderbrekings staan as die knope van Ranvier
bekend.
• Aksone wat ‘n miëlienskede het, word gemiëliniseerde
vesels genoem terwyl dié wat geen miëlienskede het
nie as ongemiëlineerde vesels bekend staan.

Die neuron (akson en dendriete)
• Die selle wat die miëlienskedes om die aksone vorm,
staan in die SSS as oligodendroglia bekend en in die
PSS as Schwannselle.
• Albei hierdie selle, die oligodendroglia en die
Schwannselle wat om die aksone voorkom, staan as die
neurilemma bekend.
• Dendriete bevat nie miëlienskedes nie.
• Dié gedeelte van die akson wat aan die selliggaam vas
is, word die aksonheuwel genoem.
– Alhoewel aksone gewoonlik geassosieer word met die
uitvloei van inligBng (impulse), kan die aksonheuwel ook
impulse van ander neurone ontvang.

Die neuron (Bpes neurone)
Neurone kan op verskillende wyses
geklassifiseer word, nl.:
• op grond van struktuur,
• op grond van funksie;
• op grond van aksie.

Die neuron (Bpes neurone)
Strukturele klassifikasie
• Op grond van die aantal prosesse wat neurone het, kom
drie algemene Bpes voor:
• Pseudo‐unipolêre neurone:
– Besit ‘n enkele proses – akson en neuron is op dieselfde proses.
– Is sensoriese neurone in die PSS.
• Bipolêre neurone:
– Besit twee prosesse, ‘n akson en ‘n dendriet.
– Is gespesialiseerde sensoriese neurone vir sintuie.
• Mul>polêre neurone:
– Besit ‘n enkele akson en baie dendriete.
– Is die algemeenste van alle neurone in die brein.
– Kan ‘n groot klomp inligBng van verskeie neurone integreer.

Die neuron (Bpes neurone)
Strukturele klassifikasie
Klassifikasie van neurone volgens struktuur

Die neuron (Bpes neurone)
Funksionele klassifikasie
Op grond van die funksie wat neurone verrig kom
daar drie Bpes voor:
• Afferente neurone – vervoer inligBng vanaf
weefsel en organe na die SSS; word ook
sensoriese neurone genoem.
• Efferente neurone – dra impulse vanaf die SSS
oor na die effektorselle; word ook motoriese
neurone genoem.
• Interneurone – verbind neurone binne spesifieke
gebiede van die SSS.

Die neuron (Bpes neurone)
Klassifikasie op grond van aksies
Op grond van die aksies van neurone word hulle
soos volg geklassifiseer:
• S>muleringsneurone – sBmuleer teiken‐neurone.
• Inhibisieneurone – inhibeer teiken‐neurone.
Inhibisieneurone is dikwels interneurone. Die
uitvloei van sekere breinstrukture (bv. die
serebellum) is dikwels inhiberend.
• Moduleringsneurone – het ‘n meer komplekse
invloed, nl. neuromodulasie.

Die neuron
Voorkomsplekke van neuronselliggame
Die neuronselliggame kom as verskillende strukture op
verskillende plekke in die senuweestelsel voor:
• Die neuronselliggame kom as ‘n laag, die grysstof, op
die periferie van die serebrum (brein) voor en staan as
die korteks bekend.
• Dit vorm die sentrale deel van die rugmurg en staan
hier ook bekend as die grysstof.
• Buite die sentrale senuweestelsel kom groepies
neuronselliggame in die liggaam voor wat as ganglia
(enkelvoud – ganglion) bekend staan.
• Laastens kan neuronselliggame as enkelselle in die
wande van organe gevind word.

Die neuron: sinapse
• Binne die sentrale senuweestelsel word impulse
van een neuron na ‘n ander oorgedra by
kontakpunte wat as sinapse bekend staan.
• By ‘n sinaps verdeel die eindpunt van die akson in
‘n aantal takkies wat eindvoetjies genoem word.
• Hierdie eindvoetjies maak nou kontak met die
dendriete of selliggaam van die ander neuron.
• ‘n Impuls beweeg slegs in een rigBng vanaf die
dendriete na die selliggaam, na die akson oor die
sinaps na die volgende neuron.

Die neuron: sinapse
• Die meeste sinapse verbind aksons en
dendriete, maar daar is ook ander soorte
verbindings, insluitende akson‐tot‐selliggaam,
akson‐tot‐akson of dendriet‐tot‐dendriet.
• Sinapse is te klein om met die ligmikroskoop
waar te neem, maar kan wel met ‘n
elektromikroskoop waargeneem word.

Die neuron: sinapse
• Chemiese sinapse dra inligBng direk oor vanaf ‘n
presinapBese sel na ‘n postsinapBese sel en is dus
asimmetries in struktuur en funksie.
• Die presinapBese terminaal is ‘n spesiale gebied
in die eindvoetjie van die akson van die
presinapBese sel wat neurotransmiPers bevat,
ingesluit in klein membraanomhulde sfere, nl.
sinapBese vesikels.
• SinapBese vesikels bereik die presinapBese
membraan by gebiede genaamd akBewe sone.

Die neuron: sinapse
• Direk teenoor die presinapBese terminaal, is ‘n
gebied op die postsinapBese sel wat
neurotransmiPer‐reseptore bevat.
• Vir sinapse tussen twee neurone kan die
postsinapBese gebied op die dendriete, of op die
selliggaam wees.
• Direk onder die postsinapBese membraan is ‘n
uitgebreide kompleks van ineengeweefde
proteïene nl. die postsinapBese digtheid (PSD)
wat die neurotransmiPer‐reseptore beheer, anker
en hulle akBwiteite moduleer.

Die neuron: sinapse
• Wanneer ‘n aksiepotensiaal (impuls) die presinapBese
aksonterminaal bereik, verenig vesikels wat neurotransmiPers
bevat met die membraan van die terminaal.
• NeurotransmiPers word in die smal sinapBese spasie tussen
die presinapBese en postsinapBese selle vrygestel.
• Die neurotransmiPers diffundeer oor die spasie en verbind
aan reseptore op die postsinapBese selmembrane, vanwaar
die aksiepotensiaal dan verder beweeg.
• Nadat die impulse oorgedra is, word die neurotransmiPers
weer deur die presinapBese selle geherabsorbeer.
• Die terugvloei van ‘n senuwee‐impuls word verhoed deur die
feit dat ‘n akson nie chemoreseptore besit nie en ook omdat
dendriete nie neurotransmiPer‐chemikalieë afskei nie.

Die neuron: sinapse
Struktuur van ‘n Bpiese chemiese sinaps

Die neuron: sinapse
Die aksie van neurotransmiPers kan deur vier meganismes
gestop word:
• Diffusie: Die neurotransmiPer diffundeer uit die
sinapsspasie waar dit nie meer aan reseptore kan bind nie.
• Ensiema>ese degradering (deakBvering): ‘n Spesifieke
ensiem verander die struktuur van die neurotransmiPer
sodat dit nie meer deur die reseptor erken word nie.
• Glial selle: Astrosiete verwyder neurotransmiPers uit die
sinapsspasie.
• Herabsorbsie: Die totale neurotransmiPer word weer
opgeneem in die aksonterminaal wat dit vrygestel het.

Die neuron: senuwee‐eindes
In die perifere senuweestelsel buite die sentrale
senuweestelsel eindig die aksone van neurone
in gespesialiseerde senuwee‐eindes na gelang
van waar die eindbestemming, bv. die vel,
spiere, ens. is.

Neuroglia
Neuroglia is die stut of bindweefsel van die sentrale
senuweestelsel. Drie Bpes neuroglia word aangetref:
• Astrosiete is stervormige selle met ‘n groot
hoeveelheid selprosesse wat aan die een kant kontak
maak met die neurone en aan die ander kant met
bloedvate om sodoende voedingstowwe na die
neurone oor te dra.
• Oligodendroglia is die selle wat die miëlienskedes om
die aksone van neurone vorm.
• Mikroglia is die selle wat baterieë, verslete selle en
vreemde parBkels in die sentrale senuweestelsel
fagositeer.