een toekomst voor watertorens - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Historische opname van de watertoren in een decor van bedrijvigheid.
Utrecht, Soester Watertoren.
schillende bouwstijlen. Rond 1880 werd één stijl dominant,
de sobere neoromaanse stijl, zichtbaar in de watertoren van
Delft. In de twintigste eeuw volgden diverse stijlen elkaar
op. De waterleidingbedrijven beschouwden de watertoren
meer en meer als hun visitekaartje en besteedden daarom
veel aandacht aan het uiterlijk. Dit vanwege de grote
afmetingen en de vaak markante situering in het landschap,
maar ook vanwege de symbolische betekenis als baken van
een sterk verbeterende volksgezondheid.
Ook vanuit de publieke opinie werden esthetische eisen
gesteld aan de als ‘lelijk’ ervaren watertorens en was er een
debat tussen architecten over de vormgeving.
De vorm van een watertoren is voor een groot deel functioneel
maar bevat in de meeste gevallen ook stijlkenmerken
van de architectuurstroming die tijdens de ontwerpfase
gebruikelijk was. Dat zien wij terug in de maatvoering,
constructie en ornamentiek. Zo ontwierp de architect
J. Schotel tussen 1883 en 1910 zestien watertorens waarbij
hij sierelementen van gekleurde baksteen in art-nouveaustijl
gebruikte (zie ook ‘Zo veel watertorens, zo veel
architectuurstijlen’). Een watertoren kan in het oeuvre van
een architect een hoogtepunt zijn en dat geldt ook voor de
opdrachtgever (particulier, overheid, bedrijf ). In het licht
van de architectuur- en kunsthistorie zijn dat interessante
gegevens die een rol spelen in de bepaling van de monumentale
waarden.
12 |
Dit complex is omstreeks 1870 ontworpen door stadsarchitect C.B. van der Tak. Het omvatte
naast de toren een pompgebouw, twee grote bezinkbassins en een viertal kleinere filterbassins.
Daarin werd water uit de Maas gezuiverd. Rotterdam, terrein voormalig drinkwaterleidingbedrijf
aan de Oude Plantage.
Watertorens bezitten heel vaak karakteristieke bouwhistorische
kenmerken. Opmerkelijke constructies en verbindingen
zijn bijvoorbeeld te herkennen in de toepassing
van gewapend beton, uitkragend metselwerk en in de
combinatie van baksteen en natuursteen, terwijl geklonken
waterreservoirs duiden op hoogwaardig vakmanschap uit
die tijd. Hetzelfde geldt voor de (vroege) toepassing van
glijbekisting als uiting van industriële bouwkunst, bijvoorbeeld
in de watertoren in Meije, een werk van architect
C.B. Posthumus Meyjes en J.J. van der Linden (1931).
situationele en ensemblewaarde
Een watertoren verleent door zijn verticaliteit, hoogte en
vaak uitgesproken vormgeving identiteit aan een dorp, stad
of streek. De beleving van de hoogte wordt soms versterkt
doordat de watertoren op een kunstmatige of natuurlijke
heuvel is gebouwd. Zodoende vormt de watertoren een herkenbaar
ruimtelijk en geografisch oriëntatiepunt. Rondom
de watertoren ligt een kerngebied dat bijdraagt aan de
historische beleving en zeggingskracht. Zo’n ensemble van
bouwwerk en terrein biedt reliëf aan het dorp, het terrein
of de wijk waar de watertoren staat, het draagt bij aan de
kwaliteit van de omgeving en heeft ongeacht zijn huidige
functie een sociale betekenis.