een toekomst voor watertorens - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

nieuwe vormen
Een watertoren bestaat uit een bakstenen hoge schacht of een al dan
niet ommanteld beton- of staalskelet waarin soms ramen zitten. Op
de schacht rust het reservoir. De bredere rand bovenop de schacht of
het skelet heet de ‘kraag’: daarin bevindt zich het waterreservoir. Van
buitenaf is de ommanteling van het reservoir goed te zien. Deze zorgt
dat er geen daglicht bij het water komt, zodat er geen algengroei
ontstaat. In de ommanteling zitten vaak een paar vensters waardoor
er een beetje licht in de nauwe ruimte tussen het reservoir en de ommanteling
binnenkomt.
Voor de architectuur van watertorens uit de negentiende en begin
twintigste eeuw zijn twee ontwikkelingen van grote invloed geweest:
de uitvinding van het Intze-reservoir door de Duitse professor Otto
Adolf Ludwig Intze (1843-1904) en de ontdekking en toepassing
van nieuwe bouwmaterialen en constructietechnieken, waarbij vooral
het gewapend beton in het oog springt.
Het Intze-reservoir maakte het mogelijk de watertorens uit te voeren
met een smallere schacht. Voor die tijd hadden ze een rechte vorm.
Deze futuristische watertoren, naar een ontwerp van architect Wim Quist, markeert het einde van
de watertorenarchitectuur in Nederland. De Eindhovense toren dateert van 1970 en was niet
alleen de laatste watertoren maar had ook de grootse capaciteit.
18
De schacht kan van baksteen of beton zijn. Er zijn ook watertorens
met een open draagskelet, zoals die van Hazerswoude-Rijndijk en
Vianen.
De tweede architectuurhistorische ontwikkeling is de toepassing
van moderne bouwmaterialen en constructietechnieken. Zo werd
een open skelet mogelijk uitgevoerd in gewapend beton of in ijzer.
Veel architecten en opdrachtgevers vonden een open skelet echter
niet voldoen aan de traditionele esthetische normen. Wel werd er
vanaf de jaren twintig van de twintigste eeuw meer in gewapend
beton gebouwd. Er werden weer watertorens ontworpen met een
rechte schacht waar het reservoir vanaf de buitenkant bijna niet in te
herkennen was. Telkens als er een nieuwe architectuurstijl opkwam
of er nieuwe constructie- en installatietechnieken werden bedacht,
ontstond er discussie over de juiste vormgeving van watertorens.
Watertorens waren manifest aanwezig in hun omgeving en met hun
ontwerp gaven architecten nogal eens hun visitekaartje af. Dat heeft
geresulteerd in een grote variatie in architectonische verschijningsvormen.
Rechterpagina: Watertoren, eveneens naar ontwerp van Francke
(1907-1908). Lichte, stalen dakconstructie met een volmaakte symmetrie.
Groningen, Noorderbinnensingel 14.
Onder: De watertoren in Goes is naar een ontwerp van Carl Francke uit
Bremen. Het is de eerste watertoren in Nederland met een stalen open skelet
en betonnen kuip met stalen binnenwand. Goes, ’s Gravenpolderseweg bij 15.