Monumentale kunst - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

M O N U M E N T A L E K U N S T
Voor vrije kunst gelden andere waarderingscriteria dan voor gebonden kunst:
zelfrealisering van de kunstenaar, prototypische vernieuwing van vorm,
materiaal of inhoud/conceptie, verkoopsucces op de markt, succesvolle galerie-
of museale tentoonstellingen.
Een geslaagd gebonden kunstwerk ontleent zijn belang deels ook daaraan, maar
vooral aan de mate van succes waarmee aan het relationele ensembleaspect
werd vormgegeven. Het was onderhevig geweest aan de goedkeuring van
adviescommissies, de toestemming van opdrachtgevers en de al dan niet
welwillende medewerking van architecten. Individuele vrijheid of creatieve
vormvernieuwing stond binnen deze collectieve context vaak juist niét voorop:
het werk moest voldoen aan allerlei -soms onuitgesproken- verwachtingen van
anderen dan de kunstenaar zelf. Kunstenaars internaliseerden die verwachtingen
dus vaak ook: men wilde, ook omwille van nieuwe opdrachten, zijn
opdrachtgevers tevreden stellen. Hun oplossingen richtten zich dus ook daarop.
Dat verklaart deels de kwaliteitsverschillen, die soms aantoonbaar zijn binnen
het oeuvre van één en dezelfde kunstenaar (terug te voeren op het adagium ‘het
resultaat is evengoed als de opdrachtgever’), en de ook al gememoreerde,
opvallende stilistische diversiteit ervan. Die heeft immers niet alleen van doen
met de verschillende materialen of technieken waarin een kunstenaar werkte.
Tegelijkertijd vertegenwoordigden de resultaten echter ook een mate van
afhankelijkheid van de opvattingen die binnen de groep gebonden kunstenaars
zelf leefden, zoals die op hun beurt deels weer afhankelijk waren van opvattingen
binnen de vrije beeldende kunst. Binnen de monumentale kunst is derhalve
algemeen sprake van een complexe keten van al dan niet situationeel bepaalde
afhankelijkheden, die alleen met behoorlijke kennis van de verschillende
contexten inzichtelijk en aanschouwelijk is te maken. In het onderzoek is dit -
voor zover bekend- ook meegenomen.
Wil men dan in staat zijn een bepaald gebonden kunstwerk van een bepaalde
kunstenaar werkelijk kwalitatief op zijn merites te wegen – de kunst- of
culturele waarde ervan bepalen -, dan moet er niet alleen inzicht zijn in al die
relationele processen en onderlinge afhankelijkheden, maar ook in de eigenheid
van het specifieke kunstenaarschap, haar positie en haar beïnvloedingen. Dat
laatste is echter alleen weer mogelijk wanneer er inzicht bestaat in het oeuvre
van de kunstenaar in kwestie en van de plaats die zijn of haar gebonden werk
daarin inneemt en in de ontwikkelingen daarvan. Dat soort inzichten ontbreekt
echter vaak nog, want kunsthistorisch gesproken zijn er kennisachterstanden
van tientallen jaren op dit terrein. Zoals eerder al aangegeven: de meesten van
de betreffende kunstenaars zijn na 1970 ‘uit de canon gevallen’. Zelfs van
kunstenaars van wie nu al wel duidelijk is dat ze grote talenten waren, al was het
alleen maar omdat ze in de tijd zelf zo beschouwd werden: Berend Hendriks,
Nico Wijnberg, Lex Horn, Louis van Roode, Wally Elenbaas, Jan Groenestein,
Ap Muis, Harry op de Laak, om er maar heel enkelen te noemen, mankeren
toegankelijke en beredeneerde oeuvreoverzichten. En als ze er zijn, dan
ontbreekt hun monumentale werk of wordt er slechts zeer summier aandacht
aan gegeven.
Een meer specifiek kunsthistorisch waardestellend kader gericht op monumentale
kunst ontbreekt vooralsnog óók, terwijl het architectonisch waardestellend
kader daarvoor tot nog toe niet of veel te weinig dienstig is geweest. Deze
13