Met beelden aan de macht. Politieke en sociale conflicten in ...

SAMENVATTING
Het beeld in de Mechelse machtsstrijd
Met beelden aan de macht.
Politieke en sociale conflicten in spotprenten en affiches.
Soirée Lamot – Met beelden aan de macht. Politieke en sociale conflicten in spotprenten en affiches.
Herwig De Lannoy
Maatschappelijke veranderingen en ideologische verschillen hebben voortdurend geleid tot politieke en sociale
conflicten. Daarbij was het belangrijk grote groepen van mensen te bereiken, ze te overtuigen van het eigen gelijk
en ze voor de kar te spannen. In die strijd was en is het beeld van enorm groot belang. Een pakkend beeld zegt
meer dan duizend woorden. De communicatie, sensibilisering, mobilisatie en beeldvorming in die politieke en sociale
strijd gebeurde – en gebeurt nog steeds – met gevatte tekeningen en spotprenten. Ook in Mechelen werden
politieke en sociale conflicten beslecht met beelden als een vorm van geïllustreerde kritiek: humoristisch, soms
stekelig en meermaals akelig sarcastisch of ronduit nijdig en kwetsend.
Sinds de Franse en Brabantse revoluties aan het einde van de 18de eeuw zijn anonieme pamfletten, kleine
affiches, spotdichten, spotprenten, schotschriften, brochures, goedkope boeken en kranten niet meer weg te denken
uit de politieke opinie. De journalisten en cartoonisten zijn sleutelfiguren bij de politieke opinievorming. Zij zijn
helemaal niet bevreesd om gedurfde acties te ondernemen, zoeken contact met kringen waarbinnen kritiek op het
regime heerst en hebben de mobilisatietechnieken en de retorische middelen onder de knie om de massa te
overtuigen.
Een spotprent, karikatuur of cartoon is dus een belangrijk politiek-sociaal medium bij de opinievorming. We
omschrijven dit als een afbeelding waarbij het decoratieve niet de belangrijkste ontstaansreden is, maar wel de
(politieke) boodschap. Het woord ‘cartoon’ is afgeleid van ‘karton’, het model voor een schilderij, een beeld of een
tapijt. Al sinds de oudheid worden karikaturale vormen gehanteerd, waarbij de meest opvallende kenmerken sterk
overdreven worden. Zo werden in de Romeinse stad Pompeï heel wat muurschilderingen bewaard met karikaturale
vormen en ook politieke karikaturen uit een verkiezingscampagne.
Door de afschaffing van het dagbladzegel in 1848 (in Nederland gebeurde dat pas 21 jaar later) werden de
kranten tot de helft goedkoper. Toen de volgende decennia de welvaart toenam, het onderwijs aanzienlijk verbeterde
en de politieke bewustwording groeide, werden dagbladen een massaproduct. De uitbreiding van het stemrecht, met
in 1893 de invoering van het algemeen meervoudig mannenstemrecht, zette de machtsstrijd in om de (dikwijls nog
ongeletterde) gewone man politiek te overtuigen met kranten, strooibriefjes, pamfletten en affiches.
De affiche of poster was aanvankelijk een aanplakbiljet met een meestal artistieke afbeelding voor
reclamedoeleinden, dus ook politieke. Gezien het gebruiksgemak werd het door de overheid constant gebruikt voor
informatieve doeleinden. Tot op heden geldt (voor grotere affiches) een aanplakkingstaks, maar dat heeft zeker
sinds midden de 19de eeuw de opgang van de affiche als (politieke) opiniemaker niet belet. Wildplakken is omwille
van het avontuurlijk karakter een boeiende politieke bezigheid.
Mechelen trok herhaaldelijk het voortouw in de politieke en sociale conflicten en (r)evoluties. In Mechelen
ontstonden actieve socialistische kernen die bij de eerste in Vlaanderen hoorden en hun rol van pioniers
waarmaakten. Door de symbolische rol als aartsbisschoppelijke hoofdstad werd de schoolstrijd er hardnekkiger dan
elders uitgevochten. Menig Vlaamsgezind initiatief werd eerst in Mechelen uitgeprobeerd of gelanceerd. Door
1

voortdurende conflicten werd de polarisatie geïllustreerd tussen links en rechts, tussen katholiek en antiklerikaal,
tussen socialist, liberaal, katholiek en tussen flamingant en ‘franskiljon’.
Al deze conflicten leverden veel en fraai beeldmateriaal op, al is de zuiver artistieke kwaliteit sterk
uiteenlopend. In de jaren 1930 reeds haalden de nationale campagnes reeds een hoog peil terwijl het materiaal van
de plaatselijke kandidaten tot minstens eind de jaren 1960 technisch van een veel lager niveau bleef. Naast
conflicten met politieke tegenstanders brak ook de machtsstrijd binnen de politieke fracties en partijen meermaals in
alle openheid beeldrijk los.
Het unionisme (1830-1840 en 1843-1857)
De Belgische revolutie betekende een belangrijke stap in de evolutie van een quasi verlicht despotisme naar een
massademocratie. De ‘maatschappelijke piramide van onderdrukking’ moest worden omgegooid. Maar de weg was
lang en zorgde permanent voor conflicten. De grondwet van 1831 mag dan wel geroemd worden als een voor die
tijd voorbeeldig instrument van een parlementaire monarchie met ministeriële verantwoordelijkheid en door de
grondwet gewaarborgde vrijheden, het stemrecht bleef beperkt tot de welgestelde elite. Van de ca. 23.000
Mechelaars waren er slechts 340 kiesgerechtigd, of amper 1,5% van de bevolking. Enkel mannen mochten gaan
stemmen en het minimum aan belastingen om kiesgerechtigd te zijn, bleef even hoog als tijdens de Hollandse
periode. Bovendien, terwijl in de euforie van de revolutiedagen door het Voorlopig Bewind met het
bekwaamheidskiesrecht toch enige uitbreiding voorzien was, werd dit niet in de Grondwet van 1831 opgenomen en
ook niet in de Gemeentewet van 1836, tot ongenoegen van de (meeste) katholieken en progressieve liberalen. De
generatie bekwaamheidskiezers stemde dus in 1830 voor het eerst en meteen ook voor het laatst in hun leven,
want pas in 1884 werd het bekwaamheidskiesrecht opnieuw ingevoerd. Stemmen werd niet gezien als een recht
maar als een functie. De democratisering had nog een lange weg te gaan.
De Belgische revolutie was mogelijk door het ‘Monsterverbond’ (La Sainte Alliance’) tussen katholieken en
liberalen. De twee opiniegroepen vonden elkaar in hun verzet tegen het autoritaire bewind van de protestantse
koning Willem I. De bizarre coalitie was uiteraard voer voor karikaturisten, die vooral de broosheid van het bestand
en de permanente onderhuidse conflicten op de korrel namen.
Soirée Lamot – Met beelden aan de macht. Politieke en sociale conflicten in spotprenten en affiches.
La Sainte Alliance, spotprent in het liberale antiorangistische
blad Mathieu Laensbergh van 23
juli 1828, met als onderschrift ‘voor – tijdens –
na’ over de toen al dubbelzinnige verhouding
tussen katholieken en liberalen (Atlas van Stolk,
Rotterdam).
Zolang het nieuwe België in zijn bestaan bedreigd werd, vormden de contrarevolutionairen de
gemeenschappelijke vijand van liberalen en katholieken. Het vredesverdrag met Nederland en de definitieve
internationale erkenning van België in 1839 betekende het politieke einde van de contrarevolutionairen. Voortaan
werd het Mechelse politieke leven beheerst door de tegenstelling katholieken – liberalen. In mei 1841 verscheen het
Journal de Malines et de l’arrondissement als het eerste politieke nieuwsblad, maar het al te radicale optreden van
jonge liberalen in dit blad lag aan de basis van de liberale electorale nederlaag in 1842. In de meeste andere steden
bleven de liberalen hun traditioneel geworden antiklerikale koers volgen, maar de Mechelse liberalen hadden de les
geleerd. Zij sloten vanaf 1845 een electorale coalitie met de katholieken. Die waren daartoe bereid omdat zij zich
bedreigd voelden door de wisselende en onvoorspelbare liberale successen en het zekere boven het onzekere
verkozen.
2

Precies op het moment dat het unionisme in Mechelen nieuw leven kreeg ingeblazen, riepen in juni 1846
nationale liberale prominenten in een algemeen congres in Brussel op tot een offensief tegen de invloed van de Kerk
in het maatschappelijk leven. Het vormde het startsein voor een nationale partijorganisatie en de organisatie van een
openbaar onderwijsnet onder uitsluitend burgerlijk gezag. Hun houding bevorderde aan katholieke zijde juist de
trouw aan Kerk en Paus, het ultramontanisme. Nog in 1857 bleef het unionisme in Mechelen stand houden. Dat is
merkwaardig, want elders brak het conflict uit over de rol van de Kerk in het bijzonder en de religie in het algemeen
in de samenleving, met name op het vlak van de liefdadigheid, dus het sociaal beleid.
De katholiek-liberale tegenstelling en de liberale opmars (1858-1884)
Toch waren er tekenen dat ook in Mechelen de periode van het unionisme voorbij was. Ondanks de samenwerking
in het stadsbestuur belegden beide opiniegroepen mettertijd afzonderlijke meetings voor het eigen kiespubliek,
organiseerden zij eigen kiesverenigingen en brachten zij eigen kranten uit. Korte tijd later volgde de oprichting van
de eerste mutualiteiten en nog later van vakorganisaties. Mede door het systeem van de absolute meerderheid
veroverden de liberalen op enkele jaren tijd een stevige machtspositie in het Mechelse politieke leven, waartegen de
katholieken machteloos stonden. De liberalen grepen hun kans om de rol van de religie in het openbaar leven terug
te dringen, met de laïcisering van de kerkhoven en de uitbouw van een openbaar ‘neutraal’ onderwijsnet.
Elders ontwikkelde zich in de jaren 1857-1864 een katholieke centrumpartij, die het algemeen stemrecht
verdedigde en in Vlaanderen schoorvoetend strijdpunten voor een Vlaamse sociale emancipatiebeweging – met het
‘herstel van de volkstaal’ als leidmotief - lanceerde. In Mechelen was daarvan niet veel te merken. De gesloten
conservatieve, anti-Vlaamse clan van de Franssprekende katholieke adel en nouveaux riches van industriëlen en
ondernemers was intern familiaal vervlochten en stond er bijzonder sterk; zelfs na de Eerste Wereldoorlog schrokken
de Mechelse Vlaamsgezinde christendemocraten van de macht van de conservatieve katholieke elite!
In 1863 reeds brak een eerste schoolstrijd in de stad Mechelen uit tussen liberalen en katholieken. Beide
politieke formaties streden om hun greep op het onderwijs. Bovendien vervulde Mechelen als aartsbisschoppelijke
hoofdstad een symboolfunctie. De katholieke inrichtende macht van het stadscollege, gevestigd in de voormalige
commanderij van Pitzemburg, werd afgezet en een nieuw stedelijk college werd met staatssubsidies ingericht. Maar
door de wispelturigheid van een afgescheurde liberaal verloor het college in 1876 even haar subsidies vanwege de
stad. In 1881 werd het tot Koninklijk Atheneum omgevormd. In 1865 werden de Zusters van Liefde die de
stadsschool aan de Sint-Jansstraat bestuurden, ontslagen. De katholieken reageerden met de uitbouw van een eigen
onderwijsnet, zoals in oktober 1863 met de opening van het Sint-Romboutscollege. Vanaf 1872 bestuurde een
homogeen liberaal college en dito gemeenteraad de stad.
Met de ‘Ongelukswet’ van januari 1879 van de liberale regering Frère-Orban, die in de uitbouw van een
lager onderwijs door de overheid met een strikte scheiding tussen Kerk en Staat voorzag en godsdienstonderricht
buiten het eigenlijke programma plaatste, brak opnieuw een schoolstrijd uit, ditmaal over het hele land. De liberale
en socialistische opinie aanvaardde in beginsel niet meer dat de samenleving rekening zou moeten houden met Kerk
of godsdienst, want deze werden aanzien als privézaken. De gemeenten mochten geen vrije scholen meer
‘aanvaarden’ of subsidiëren maar moesten zelf ‘neutrale’ scholen oprichten en onderhouden. Meteen richtten liberale
gemeentebesturen zoals in Mechelen gemeentelijke lagere scholen op, een bevoegdheid die zij reeds sinds 1842 had,
met een confessioneel ‘neutraal’ statuut. In 1881 volgde de wet op het middelbaar onderwijs. Er werden
rijksscholen op kosten van de gemeenten gesticht en onderhouden, desnoods tegen de wil van de gemeentebesturen
in. De katholieke opinie slaagde erin om in een recordtempo een heel eigen onderwijsnet naast het officiële net uit te
bouwen. Reeds in 1879 werd de eerste katholieke normaalschool van Vlaanderen te Mechelen gesticht als
tegenhanger van de openbare te Lier. Pas in 1885 keurde de nieuwe katholieke meerderheid in de Mechelse
gemeenteraad subsidies goed.
De schooloorlog werd in Mechelen fel uitgevochten. Het bureau van weldadigheid had onder het liberaal
bewind zelfs bepaald dat het alleen gezinnen zou steunen die hun kinderen naar de gemeentescholen stuurden, en
dus niet naar de katholieke scholen. De maatregel veroorzaakte heel wat beroering en in het parlement werd de
Soirée Lamot – Met beelden aan de macht. Politieke en sociale conflicten in spotprenten en affiches.
3

homogeen liberale regering daarover geïnterpelleerd. Die verklaarde evenwel dat de maatregel niet in strijd was met
de wet en sneerde dat de katholieke Sint-Vincentiusgenootschappen van hun kant hetzelfde deden. De regering en
het gemeentebestuur van Mechelen gingen daarbij evenwel voorbij aan de essentiële eigenheid van een ‘neutraal’
gelaïciseerd onderwijsnet om precies zulk ideologische discriminatie niet te maken. Voor ‘de schone ziel van ’t kind’
zetten de katholieken hun interne meningsverschillen opzij. In 1881 behaalden zij voor het eerst sinds lang een
nipte overwinning. Na klachten van liberalen werden nieuwe verkiezingen uitgeschreven. Met 20 stemmen verschil
haalden de liberalen de overwinning. Uiteraard kwamen de katholieken ditmaal met gelijkaardige klachten aandraven.
Maar de liberale regering valideerde de uitslag. De gemeenteraad was opnieuw homogeen liberaal.
Katholiek overwicht (1884-1921) met liberaal intermezzo (1896-1899)
Bij de parlementsverkiezingen van 1884 hadden de liberalen een zware nederlaag geleden. In Kamer én Senaat
haalden de katholieken een absolute meerderheid, die zij overigens tot de Eerste Wereldoorlog in handen hielden.
Meteen stuurde de nieuwe katholieke regering de wetgeving op het onderwijs bij. Het gevolg was dat de
gemeenteraden grotere financiële bevoegdheden inzake onderwijs kregen, vrije scholen mochten aannemen en
gemeentelijke afschaffen en vrij waren in hun keuze van de onderwijzers.
Kort voor de verkiezingen had de uittredende liberale regering het kiespubliek uitgebreid door de invoering
van het bekwaamheidskiesrecht, wat in het voordeel van de liberale partij zou spelen. Elke volwassen man die de
lagere school met succes beëindigd had, kon stemrecht verkrijgen mits hij slaagde in een ‘bekwaamheidsproef’. De
katholieken en liberalen richtten bekwaamheidskiezerskringen op, die gratis cursussen inrichtten voor het examen en
die heel wat succes kenden; zo telde de katholieke kring in Mechelen in 1890 ruim 700 leden. De uitbreiding van
het kiesrecht was een belangrijke stimulans voor de arbeiders om zich te verenigen als wapen tegen
maatschappelijke mistoestanden. Na enkele weinig succesvolle pogingen te Mechelen in 1871, evenals in 1877 met
de oprichting van een ‘Vlaamsche Socialistische Partij’, kwam in 1885 onder impuls van o.a. ‘Vadertje Anseele’ de
definitieve doorbraak op nationaal vlak, met de oprichting van de Belgische Werkliedenpartij (BWP). Die volgde een
radicaal-links programma. De Mechelse afdeling kende een opmerkelijke bloeiperiode in 1889-1895 onder Frans
Verbelen, schrijnwerker, secretaris van de radicale Vrijdenkersbond en uitgever van een antigodsdienstig blad
Antikrist in 1889-1890. Het socialisme vond in Mechelen aanvankelijk vooral aanhang bij de meubelmakers en de
metaalbewerkers.
In 1887 werd de gemeenteraad homogeen katholiek. De spanning tussen de behoudsgezinde Liberale
Associatie en de veel progressievere Liberale Bekwaamheidskiezerskring, die cursussen organiseerden voor het
bekwaamheidsattest en daardoor veel dichter bij de gewone man stond, was één van de oorzaken van de liberale
nederlaag. De Mechelse afdeling van de BWP kwam voor het eerst met een eigen lijst op bij de
provincieraadsverkiezingen van 1891. Alhoewel alle katholieke kandidaten (met 2.600 stemmen) verkozen werden,
maakten de 900 socialistische stemmen indruk. De liberalen, die geen eigen kandidaten hadden voorgedragen,
moesten vaststellen dat vele van hun vroegere kiezers voor de socialisten gestemd hadden. Bovendien was hun
nationale partijvorming mislukt door de interne tegenstelling tussen ‘doctrinairen’, die rechts-conservatief de
grondwettelijke vrijheden verdedigden, en de ‘radicalen’, die veel dichter bij de socialisten stonden. In een poging de
linkse arbeidersbeweging de pas af te snijden, vormden zij in Mechelen hun bekwaamheidskiezerskring om tot een
veel dynamischer Liberale Voorwacht als tegenhanger van de Katholieke Werkmanskring, die al sinds 1885 bestond.
In 1893 werd eindelijk het algemeen meervoudig mannenstemrecht ingevoerd. In 1895 droegen de
socialisten voor het eerst een eigen lijst voor de gemeenteraad voor, maar het stemmenaantal bleef beperkt tot
enkele honderden, zoals dat ook bij de volgende verkiezingen tot de Eerste Wereldoorlog het geval was. Het hevige
interne conflict tussen voor- en tegenstanders van de parlementaire democratie deed de socialisten de das om; in
1893 nog had Verbelen de anarchisten uit de socialistische partij gezet, wat haar jarenlang heel wat armslag kostte.
De liberalen waren de enige overwinnaars. Zij hadden een eendrachtige campagne gevoerd rond een
arbeidsvriendelijk programma dat door alle liberale kringen onderschreven werd: behoorlijke verloning van het
personeel en een ongevallenverzekering voor de stadsarbeiders, toezicht op het nakomen van het minimumloon en
het maximaal aantal werkuren. Bovendien, door enkele radicale vrijzinnigen op hun lijst te plaatsen, hadden zij de
Soirée Lamot – Met beelden aan de macht. Politieke en sociale conflicten in spotprenten en affiches.
4

wind uit de socialistische zeilen gehaald. Het resultaat was afwijkend van dit elders in de Vlaamse steden, waar het
liberale overwicht verkleinde, behoudens in de grootsteden Antwerpen, Gent en Brussel. De geschrokken katholieke
leiders dienden klacht in bij de bestendige deputatie. Die verklaarde de verkiezingen ongeldig wegens fraude. De
nieuwe stembusgang gaf evenwel hetzelfde resultaat.
Enigszins onverwacht kwam op 1 juni 1896 het katholieke volksdagblad Gazet van Antwerpen met een
Mechelse editie. Dit droeg bij tot de katholieke overwinning in 1899. De liberalen beseften meteen dat zij, net als
elders in de kleinere Vlaamse steden, enkel met socialistische steun hun macht konden heroveren en van dan af
stuurden zij aan op liberaal-socialistische kartellijsten. In april 1902 werd door de socialisten een algemene staking
uitgeroepen, die ook in Mechelen voor beroering zorgde, vooral in het Arsenaal, met betogingen die hardhandig
onderdrukt werden. Maar politiek bleef de socialistische doorbraak uit bij de gemeenteraadsverkiezing van 1903.
Tegelijk verdwenen de liberalen volledig uit de Mechelse raad, en dit ondanks de toepassing van de evenredige
vertegenwoordiging i.p.v. het stelsel van de absolute meerderheid. De toegenomen polarisering in het socialistische
kamp leidde er in 1905 tot een nieuwe scheuring. Bovendien liep net voor de verkiezingen van 1907 het kartel van
liberalen en socialisten op de klippen. Enkel het liberale boegbeeld notaris Victor Van de Walle werd verkozen.
Pas na een hergroepering in de socialistische beweging, de vorming van een kartel met de liberalen en de
toepassing van de evenredige vertegenwoordiging kwamen de ‘linkse’ partijen in 1911 weer op de politieke kaart.
Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog bestond de Mechelse gemeenteraad uit 19 katholieken en 8
antiklerikalen, namelijk 7 liberalen en 1 socialist. Het katholieke wetsontwerp Schollaert uit 1911, dat in de
volledige gelijkstelling van het vrij en openbaar onderwijs voorzag, bracht liberalen en socialisten samen in een kartel
voor de parlementsverkiezingen van 1912, maar dat leed een nederlaag.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog heerste er een godsvrede tussen katholieken, liberalen en socialisten: in een
geest van nationale Belgische solidariteit werden de ideologische meningsverschillen voor de duur van de oorlog aan
de kant geschoven.
Bij het bombardement op 27 september 1914 vernielden de Duitsers heel
wat historische gebouwen, zoals het Gildenhuis van de Handboogschutters.
Hier een zicht vanuit de IJzerleen, met ook de Sint-Romboutstoren. De
spotprent hekelt de vernielzucht van de Duitse agressor. Het Gildenhuis
stortte in en werd nadien verder afgebroken. (De Notenkraker.
Zondagsblad bij Het Volk, 8e jrg., nr. 44, 31 okt 1914, © Stadsarchief
Mechelen, Inv. nr. B6675).
Na de wapenstilstand klonk de roep voor algemeen stemrecht. Meteen werden in alle haast over heel het
land de partijen in democratische zin hervormd. De katholieke partij was de eerste in heel Vlaanderen die in mei
1919 de standenvertegenwoordiging invoerde, met gewaarborgde inspraak van arbeiders en landbouwers naast
middenstanders, hogere beroepen en adel. Tegelijk onderschreef zij het Vlaams minimumprogramma, dat de
Soirée Lamot – Met beelden aan de macht. Politieke en sociale conflicten in spotprenten en affiches.
5

strijdpunten van de Vlaamse Beweging scherp stelde. Maar dat ging ten koste van een afscheuring van de
conservatieve Belgisch-nationalistische katholieken, die de volgende zes jaar electoraal ruim een derde van het
katholieke kiezerskorps zou aanspreken. De socialisten hadden de politieke wind volop mee, zeker in Mechelen. Hun
vooruitgang ging vooral ten koste van de liberalen aangezien de conservatieve adel en burgerij haar greep op de
macht grotendeels verloor.
Het interbellum: katholiek-liberale coalities ondanks het socialistisch politiek leiderschap (1921-1945)
In 1921 werd het algemeen enkelvoudig stemrecht voor de gemeenten een feit, zowel voor mannen als voor
vrouwen vanaf 21 jaar. Dit werd als een politieke leerschool voor de vrouw beschouwd als voorbereiding op het
vrouwenstemrecht voor het parlement, dat er pas kwam in 1948. Liberalen en katholieken zagen terecht met onrust
de gemeenteraadsverkiezingen van 1921 - de eerste sinds 1911 - tegemoet. Intern hopeloos verdeeld stonden zij
tegenover een zelfverzekerd socialistisch kamp dat de ambitie had als grootste politieke formatie het
burgemeesterschap voor hun leider Désiré Bouchery op te eisen. Om binnen het katholieke kamp tot een verzoening
te komen tussen de jonge groep van Vlaamsgezinde christendemocraten en de oudere generatie conservatieve
Belgisch-nationalistische katholieken, werd zelfs kardinaal Mercier ingeschakeld, maar tevergeefs. Door de
tweedracht raakten de katholieken hun politieke dominantie kwijt. De socialistische partij werd nipt de grootste,
terwijl de liberalen een kleine politieke fractie werden. Het Vlaams Front slaagde er als Vlaams-nationale protestpartij
niet in om een verkozene te halen. Tijdens de campagne konden de conservatieve Belgisch-nationalistische
katholieken beroep doen op een getalenteerd karikaturist in hun midden om hun kiespamfletten met fraaie
spotprenten te verluchten.
Vlak na de Eerste Wereldoorlog scheurde een minderheid van Mechelse
conservatieve katholieken zich af van de katholieke partij, die democratisch
hervormd werd en de Vlaamse eisen onderschreef. In hun
verkiezingspropaganda voor de parlementsverkiezingen van 22 november
1921 hekelden de Mechelse Belgisch-nationalistische katholieken de Vlaamse
eisen en het opbod rond de verlaging van de militaire dienst als
‘antivaderlandsch’, wat in de kaart speelde van de gevreesde Duitsers. (De
Vlag – Le Drapeau, Kiesnummer, november 1921, © Stadsarchief Mechelen).
Pas op 14 juni 1921 kwam een coalitie tussen christendemocraten, socialisten en liberalen tot stand nadat
de socialisten de burgemeesterssjerp aan de katholiek Karel Dessain lieten. Reeds in oktober 1923 sprong de
coalitie naar aanleiding van een vete tussen socialisten en liberalen over een benoeming in het stedelijk onderwijs. Na
geheime onderhandelingen kwam drie maand later een coalitie van de christendemocraten en liberalen tot stand, met
gedoogsteun van de conservatieve katholieken. Er kwam een opmerkelijk gemeenschappelijk schoolprogramma uit
voort, met gelijkstelling van stedelijk en vrij lager en technisch onderwijs en steun vanwege de stad aan het vrij
middelbaar en normaalonderwijs. De socialisten werden naar de oppositiebanken verwezen, maar hun schepenen
weigerden af te treden, waarna hen vrijwel alle bevoegdheden afgenomen werden.
Soirée Lamot – Met beelden aan de macht. Politieke en sociale conflicten in spotprenten en affiches.
6

De conservatieve katholieken hekelden vanuit de
oppositie in hun propaganda de coalitie van de
christendemocraten en liberalen met de socialisten in de
Mechelse gemeenteraad vanaf 1921. (Op-Sinjoorken.
Kiesblad van Mechelen, jrg. 10, nr. 1, 6 november
1921, © Stadsarchief Mechelen).
De coalitiewissel zou de socialisten tot de Tweede Wereldoorlog in de oppositie dringen. De
noodgedwongen samenwerking tussen de christendemocraten en conservatieve katholieken vergrootte overigens de
eendracht binnen het katholieke kamp. Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1926 kwam een lijst van ‘Vereenigde
katholieken’ tot stand rond een opzettelijk vaag gehouden programma. Zij behaalde de overwinning en kon Dessain
tot burgemeester doen herbenoemen met een voortgezette katholiek-liberale coalitie. De Mechelse Vlaamsgezinde
christendemocraten konden zich op 5 juni 1931 verheugen in de benoeming van Philip Van Isacker tot minister. Hij
bekleedde tijdens de crisisjaren tot 1938 cruciale portefeuilles: Verkeer en later Arbeid, Nijverheid, Sociale Voorzorg
en Economische Zaken.
Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1932 werden de socialisten opnieuw nipt de grootste politieke
fractie, niettegenstaande zij voor het eerst af te rekenen kregen met communistische tegenkandidaten. Wegens
interne verdeeldheid tussen voor- en tegenstanders van de controversiële Ward Hermans verkreeg geen van beide
Vlaams-nationalistische lijsten een verkozene. Alhoewel de katholieken niet de grootste partij vormden, trokken zij
het politieke initiatief meteen naar zich toe. Het lag voor de hand dat zij onderhandelingen aanknoopten met de
liberalen. Het socialistisch boegbeeld Désiré Bouchery poogde enkele liberale leiders te overhalen tot een
coalitiewissel onder zijn leiding. Hij genoot enige bijval nadat de katholieken bij de vervroegde
parlementsverkiezingen van 27 november 1932 op een meeting in Mechelen - in volle economische crisis - de
schoolstrijd alweer tot hét centrale verkiezingsthema maakte. Zoals in de jaren 1870 werd het conflict beeldrijk met
spotprenten en affiches gekruid. Toch bleek de levensbeschouwelijke band niet sterk genoeg (meer) om de liberalen
te overhalen de al ver gevorderde onderhandelingen met de katholieken te staken. De katholiek Dessain bleef op
post en Bouchery kon zijn droom om burgemeester te worden, niet waarmaken, tot grote pret van de katholieke
karikaturisten.
Soirée Lamot – Met beelden aan de macht. Politieke en sociale conflicten in spotprenten en affiches.
7

Als aartsbisschoppelijke hoofdstad én tegelijk als rood bastion was Mechelen
beladen met een belangrijke symboolwaarde voor het conflict tussen gelovigen en
‘antiklerikalen’. De schoolstrijd werd er op het scherp van de snede gestreden. De
spotprent hekelt de bitsige sfeer - zeker ook in Mechelen - bij de
parlementsverkiezingen van 27 november 1932, die de schoolkwestie als centrale
thema hadden. (Het Roode Blok. Strijdblad der Werkliedenpartij, arrondissement
Mechelen, nr. 3, Wetgevende verkiezingen 1932, © Stadsarchief Mechelen).
De uitputtende economische crisis en de internationale polarisatie tussen fascisme en communisme brachten
bij de bevolking een vertrouwenscrisis teweeg. Ook heel wat gereputeerde kunstenaars bleven niet onberoerd en
verleenden hun diensten voor de propagandadoeleinden van de politieke partijen. Zo konden de Belgische socialisten
in de jaren 1930-1940 beroep doen op de expressionist en surrealist Frits van den Berghe (1883-1939) en de
Brusselse proletarische rebel Wilchar (Wilhelm Joseph Pauwels, 1910-2005) voor het ontwerp van prachtige
affiches voor hun nationale campagnes. De katholieke kunstschilder, graficus en auteur Frans van Immerseel (1909-
1978) tekende zowel de affiche voor het Katholiek Congres van Mechelen, dat in 1936 antwoorden zocht op de
maatschappelijke vraagstukken, als verkiezingsaffiches voor het VNV (o.a. in 1939).
Na de sensationele afstraffing van de traditionele partijen - inclusief de BWP - bij de parlementsverkiezingen
van 24 mei 1936 trachtten die zich te herbronnen. De katholieke gemeenschap ondernam los van de partijpolitiek
eveneens zulke poging op het katholiek congres in Mechelen in september dat jaar. De socialist Bouchery werd in
juni 1936 minister. De Mechelse schepen Alfons Verbist werd de nationale voorzitter van de Katholieke Vlaamse
Volkspartij (KVV). De ineenstorting van de aardappelprijzen en het ongenoegen over de regeringspolitiek leidde in
de Mechelse regio ook tot een conflict en de oprichting in 1937 van het Boerenfront, dat heftig ageerde tegen de
katholieke Boerenbond en in Vlaams-nationalistische milieus heel wat aanhang verwierf.
De polarisatie tussen links en rechts zette zich volop door bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1938. Op
een ‘Vlaamse Concentratielijst’ traden in Mechelen kandidaten van KVV, VNV (Vlaams Nationaal Verbond) en het
populistische radicaal-rechtse Rex-Vlaanderen gezamenlijk ten strijde ‘tegen de Marxisten’. Dit ‘monsterverbond’ -
zo veroordeelden de socialisten dit - was een creatie van de Mechelse politicus Alfons Verbist en enkele andere
Vlaamsgezinde christendemocraten. De concentratielijst werd nipt de grootste partij en meteen richtte zij zich tot de
liberalen voor een coalitie. Slechts twee van de vier liberale verkozenen gingen daarop in, zodat de coalitie over de
kleinst mogelijke meerderheid beschikte. Van bij het begin ontaardden de debatten in de gemeenteraad in heftige
conflicten en scheldpartijen. De begroting raakte pas na vier nachtelijke zittingen en met veel tumult goedgekeurd.
Tijdens de Duitse bezetting werd de gemeenteraad buitenspel gezet en het college van burgemeester en
schepenen ‘gezuiverd’. Mechelen werd voor de bezetter hét centrum van het nieuwe cultuurbeleid voor Vlaanderen
binnen de Nieuwe Orde. Na de bevrijding van Mechelen op 4 september 1944 nam de katholiek Dessain, die na
conflicten met de bezetter afgezet was, het burgemeestersambt weer op. De volgende dag overleed hij evenwel
schielijk. De tripartite van katholieken, socialisten en liberalen die door Dessain, Bouchery en enkele andere politieke
kopstukken tijdens de bezetting in het geheim voorbereid was, verloor meteen haar geestelijke vader. Na heel wat
conflicten en manipulaties vanuit alle hoeken slaagden de socialisten erin om samen met de stilzwijgende steun van
Soirée Lamot – Met beelden aan de macht. Politieke en sociale conflicten in spotprenten en affiches.
8

de nieuwe nationale en plaatselijke liberale leiders de socialist Antoon Spinoy door de prins-regent op 21 augustus
1945 te laten benoemen tot burgemeester.
Socialistische dominantie in wisselende coalities (1946-1977)
Bij de gemeenteraadsverkiezingen van november 1946 kwamen vrijwel uitsluitend nationale thema’s aan bod: de
collaboratie tijdens de oorlog, het optreden van de koning tijdens de oorlog en de uitwassen van de repressie. De
CVP had de handen vol met het verdedigen van haar kartel van vlak voor de oorlog met het thans verguisde VNV
en Rex-Vlaanderen en van de politici die tijdens de oorlog op post waren gebleven. De CVP werd nipt de grootste
partij, maar haalde net geen absolute meerderheid in de Mechelse gemeenteraad. De liberalen, electoraal slachtoffer
van de tweestrijd tussen katholieken en socialisten, zagen hun politieke macht aanzienlijk verkleinen. De socialisten
vormden een coalitie met de liberalen onder leiding van burgemeester Spinoy. De daarop volgende jaren verdeelde de
koningskwestie de publieke opinie tussen links en rechts. Bij de volksraadpleging van 12 maart 1950 gaf in het
arrondissement Mechelen 69,94% ja-stemmen (voor de terugkeer van Leopold III op de troon) tegen 30,03% neen.
Ook bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1952 hadden socialisten en liberalen met succes opnieuw zoveel
mogelijk nationale thema’s onder het voetlicht gebracht: de afwikkeling van de Koningskwestie, de repressie en
epuratie, de 24-maanden militaire dienst. De CVP presenteerde in Mechelen een tandem van twee gereputeerde
politici: gewezen minister Alfons Verbist en volksvertegenwoordiger Jos De Saeger, die ook nationaal in de kijker
liepen. Desondanks viel de partij terug op het peil van voor de oorlog. De BSP werd opnieuw de grootste partij. De
socialistisch-liberale coalitie onder Spinoy zette haar beleid verder. Terwijl in de jaren 1920 en 1930 de socialist
Bouchery zijn droom om burgemeester te worden, niet had kunnen waarmaken, was ditmaal de katholiek Verbist de
pechvogel, ditmaal tot groot jolijt van de socialistische karikaturisten. In 1954 vormden de BSP en Liberale partij
ook op nationaal vlak een coalitie, en Spinoy werd van 1954 tot 1958 minister; de liberaal advocaat Jozef Smets
werd waarnemend burgemeester. De liberalen wisten hierdoor hun beperkte electorale waarde te verzilveren. De
Christelijke Vlaamse Volksunie stelde zich bij de parlementsverkiezingen van 1954 als Vlaams-nationale partij voor
het eerst aan de kiezer voor, focuste bijna uitsluitend op de katholieke kiezers en kon rekenen op de steun van het
Boerenfront, maar haalde desondanks een minimale score van 3,3% in het kanton Mechelen.
Na de Tweede Wereldoorlog vormden de socialisten met de liberalen een coalitie in
de Mechelse gemeenteraad, met Antoon Spinoy (BSP) als burgervader. In deze
socialistische prent voor de gemeenteraadsverkiezingen van 12 oktober 1952
staat de onwrikbare politieke reus Spinoy sterk tegen een ambitieuze maar
machteloze dwerg Alfons Verbist (CVP). (Mechelen herleeft! Strijdblad van de
socialistische partij voor de gemeenteraadsverkiezingen van 1952, © Stadsarchief
Mechelen).
Soirée Lamot – Met beelden aan de macht. Politieke en sociale conflicten in spotprenten en affiches.
9

Amper was na de koningskwestie de rust weergekeerd, of een nieuwe schoolstrijd brak los tussen
september 1954 en begin november 1958, toen het schoolpact tot stand kwam. Er werden in Mechelen grote
protestdemonstraties georganiseerd door de lokale afdeling van het ‘Nationaal Comité voor Democratie’, tegen de
socialistische onderwijsminister L. Collard en zijn ‘dwangwetten’. Deze betogingen verliepen erg woelig en de
ordediensten traden hardhandig op. In de ‘Kazerne Baron Michel’ werd zelfs een gewapend piket opgesteld en
algemeen alarm afgekondigd. Voor de katholieke karikaturisten was de ‘roeien bisschop’ Spinoy kop van jut.
Voor de katholieken was tijdens de campagne voor de
gemeenteraadsverkiezingen van 12 oktober 1952 de socialistische
burgemeester Antoon Spinoy kop van jut wegens zijn - volgens de
katholieken – antiklerikaal beleid. (Gazet van Mechelen, ca. 10
oktober 1952).
Net als de parlementsverkiezingen van 1 juni 1958 brachten de gemeenteraadsverkiezingen van 12
oktober 1958 een politieke ommekeer. De Vlaams-nationalisten waren er zich van bewust dat zij slechts een
marginale rol zouden spelen in de titanenstrijd tussen socialisten en christendemocraten en dienden niet eens een
kandidatenlijst in. De CVP werd de grootste partij maar boegbeeld Jos De Saeger bleek bereid om het
burgemeestersambt aan de socialisten te laten. Nadat begin november het Schoolpact in Brussel gesloten werd,
vonden in Mechelen de CVP en BSP elkaar en zij sloten een bestuursakkoord. Spinoy bleef burgemeester en CVP-er
Jos De Saeger werd eerste schepen. Na dertien jaar oppositie had de CVP opnieuw beleidsverantwoordelijkheid en
verdwenen de liberalen voor vele jaren in de oppositie. De twee staatsmannen Spinoy en De Saeger vonden elkaar
wel, en door de industrialisering ging Mechelen economisch een gouden tijd tegemoet.
Het sociaal conflict teweeggebracht door de zogenaamde ‘Eenheidswet’ van de rooms-blauwe regering G.
Eyskens, waarin lastenverhogingen gekoppeld werden aan besparingen op de overheidsuitgaven, gaf ook in
Mechelen tot rellen aanleiding, maar kon de stedelijke rooms-rode coalitie niet aan het wankelen brengen. Na de
parlementsverkiezingen van 1961, waarbij de CVP heel wat van haar pluimen liet, ontstond de travaillistische
regering Lefèvre-Spaak, waarin Spinoy minister van Economische Zaken en Energie werd. Dit betekende dat Jos De
Saeger waarnemend burgemeester werd. De Saeger nam in mei 1961 het voorzitterschap van de Vlaamse vleugel
van de CVP op zich. Toen hij in 1965 samen met Spinoy in de regering kwam, werd Désiré Van Daele waarnemend
burgemeester; Spinoy overleed in 1967. Ondertussen werd in 1961 de aloude Liberale Partij omgevormd tot een
modernere ‘Partij voor Vrijheid en Vooruitgang (PVV), met een ideologische en organisatorische fundamentele
vernieuwingsoperatie waarbij het voorbijgestreefde antiklerikalisme verlaten werd en de partij zich ook openstelde
Soirée Lamot – Met beelden aan de macht. Politieke en sociale conflicten in spotprenten en affiches.
10

voor de katholieke gelovigen. De nationale partijorganisaties versterkten aanzienlijk hun greep op de campagnes,
waarbij fraai uitgegeven en voor die tijd ‘moderne’ affiches en brochures een contrast vormden met het sobere
verkiezingsdrukwerk van de plaatselijke kandidaten.
Kort voor de gemeenteraadsverkiezingen van 1970 werd de kiesleeftijd verlaagd van 21 naar 18 jaar
terwijl de verkiesbaarheidsleeftijd daalde van 25 naar 21 jaar. Dat had meteen belangrijke gevolgen. Een
merkwaardig verschijnsel was ‘De Nieuwe Partij’ die 1.104 stemmen of 2,6% behaalde. Die was als een late reactie
op de Parijse meidagen van 1968 ontstaan uit de kabouterbeweging, een sociale stroming van voornamelijk
maatschappijkritische studenten die elkaar vonden rond een antiautoritaire utopie en nieuwe vormen van politieke
actie buiten het traditionele partijkader hanteerden. Zij diende ook in Antwerpen en Gent lijsten in. ‘Papskabouter’,
d.w.z. de leider, was in Mechelen kunstenaar Frans Croes (1934-1911), die zich 36 jaar later, in 2006, op zijn
70ste, nog een keer kandidaat stelde als lijstduwer voor de alternatieve lijst ‘Onderuit!' maar niet verkozen werd.
In 1974 brak de gepersonaliseerde verkiezingscampagne door. De naambekendheid van CVPstemmenkanon
Leo Tindemans was in heel het land ook dankzij de politieke debatten op televisie zo groot, dat de
campagnemakers affiches met zijn foto en de leuze ‘Met deze man wordt het anders’, maar zonder vermelding van
zijn naam, lanceerden. Het werd een mijlpaal in de Belgische politieke propagandastrijd.
Mechelen werd korte tijd zetel van de ‘Vlaamse Gewestraad’. De installatievergadering op 26 november
1974 vond plaats in het Mechelse stadhuis. Tot 2 februari 1977 werd regelmatig in de raadszaal van het stadhuis
vergaderd. In april 1981 besliste de Vlaamse deelregering, die toen ingesteld werd, het centraal bestuur van de
Vlaamse Gemeenschap in Brussel te vestigen, ondermeer gezien de grote symboolwaarde ervan als ‘Vlaamse
hoofdstad’.
Na de fusie: CVP-overwicht kortstondig hersteld (1977-1982)
De gemeenteraadsverkiezingen van 10 oktober 1976 hadden een speciale betekenis: immers op 1 januari 1977
vond in België de fusie van gemeenten plaats. Voortaan bestond de centrumstad Mechelen uit de stad Mechelen, de
gemeenten Heffen, Hombeek, Leest, Muizen en Walem en enkele stukjes van Sint-Katelijne-Waver. De nieuwe
entiteit had een oppervlakte van 6.458 ha en telde ca. 79.000 inwoners. De meerderheid van de bijgekomen
kiezers kwamen uit de meer landelijke gemeenten en stemden eerder katholiek en meer Vlaamsgezind. Tegelijk was
door de aanzienlijke schaalvergroting het plaatselijk karakter van de verkiezingen nog meer dan vroeger gaan
vervagen en vooral de socialisten, die op dat moment in het parlement in de oppositie zaten, wilden aan de strijd het
karakter geven van een stemming tegen de regering. Maar de socialistische strategie mislukte, mede door de interne
tweestrijd tussen gewezen minister Jef Ramaekers en uittredend burgemeester Van Daele, die reeds voor de
verkiezingen onderhandelingen met de CVP voor de voortzetting van de coalitie ingezet had. Voor het eerst sinds
de Tweede Wereldoorlog werd een CVP-er burgemeester, namelijk Jos Vanroy.
Soirée Lamot – Met beelden aan de macht. Politieke en sociale conflicten in spotprenten en affiches.
11

Nieuwe partijen verstoren de machtsverhoudingen (1982-2011)
De jaren 1970 werden getekend door links-alternatieve initiatieven van
allerlei slag, die graag de draak staken met de ‘gevestigde orde’. Hier
een prent n.a.v. de 1 Mei-viering in 1977, waarin een aantal
verkiezingsbeloften van Mechelse politici gehekeld worden. We
herkennen de CVP-ers Karel Michiels, Jos Vanroy, Fons Vanstappen en
Albert Ribbens en de BSP-ers Hilda Vanderaerschot, Albert Stiers, Jean
Van der Sande en Charles Van de Plas.
(Den Ambetante Mecheleir. Mechelse stadskrant, jrg. 2, nr. 6, mei
1977, © Stadsarchief Mechelen).
Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1982 kwam de milieupartij Agalev voor het eerst op en haalde één zetel. De
socialist Ramaekers slaagde toen wél in zijn opzet om burgemeester te worden van een coalitie van socialisten,
liberalen en Vlaams-nationalisten, met de christendemocraten en de enige Agalev-verkozene in de oppositie. Deze
coalitie werd evenwel snel en voortdurend geplaagd door openlijke conflicten en moest zelfs kortstondig een
wisselmeerderheid ondergaan, die uitvoerig de nationale pers en televisie haalde. In 1988 haalde Agalev twee zetels.
Maar de grootste verschuiving vond plaats van VU naar Vlaams Blok: VU halveerde daardoor van zes naar drie
zetels, en het Vlaams Blok bekwam als nieuweling met drie zetels. Dit laatste veroorzaakte heel wat opschudding in
de pers, maar was slechts het begin van een steile politieke opgang van het Vlaams Blok / Vlaams Belang. Deze
partij vond haar electorale voedingsbodem in het groeiend ongenoegen over de aanpak van de criminaliteit en in het
vreemdelingenvraagstuk, gekoppeld aan een sterke Vlaamse reflex. Nog nooit waren zoveel van elkaar zeer sterk
verschillende politieke partijen in de gemeenteraad vertegenwoordigd geweest. Precies daardoor volstonden slechts
twee partijen, namelijk CVP en SP, voor een bestuursmeerderheid onder leiding van CVP-burgemeester Jos Vanroy,
die stond tegenover een heterogene oppositie van liberalen, Vlaams-nationalisten, ecologisten en Vlaams Blok. In
1994 verloor de CVP door interne verdeeldheid en een scheurlijst haar politiek leiderschap in Mechelen en moest zij
de burgemeesterssjerp overlaten aan de socialisten. Een coalitie van socialisten en christendemocraten onder Geert
Bervoets kwam tot stand.
In 2000 greep de Vlaamsgezinde liberaal Bart Somers zijn kans met een kartellijst van zijn eigen VLD met
VU. Hij werd burgemeester van een coalitie van liberalen, Vlaams-nationalisten en christendemocraten. De
socialisten werden electoraal zwaar afgestraft en haalden met 16,6% hun laagste score in Mechelen sinds 1921.
Somers, die in 2003 kortstondig minister-president van de Vlaamse regering en het jaar daarop nationaal
partijvoorzitter werd, slaagde er in 2006 in een ‘open stadslijst’ samen te stellen van liberalen aangevuld met enkele
CVP-dissidenten en ecologisten, die ruim 31% haalde. Hij smeedde een zeer heterogene coalitie van liefst vijf
partijen, namelijk zijn eigen Open VLD, het kartel van sp.a en Spirit, de afgescheurde christendemocraten (CDO –
Christen Democratisch & Onafhankelijk) en Groen!, met CD&V en Vlaams Belang in de oppositie. Caroline Gennez,
Soirée Lamot – Met beelden aan de macht. Politieke en sociale conflicten in spotprenten en affiches.
12

die door de nationale partijleiding naar Mechelen getransfereerd was om er de socialistische beweging te versterken,
werd eerste schepen; in 2007 werd zij nationaal partijvoorzitter.
In de periode sinds 1946 valt het dalende stemmenaantal van de socialisten en christendemocraten op. De
CVP haalde in 1958 ruim 45% maar in 1994 nog slechts 20%. De socialistische partij scoorde in 1952 ruim 46%
en in 2000 slechts 16,6%. De liberalen konden zich verheugen in een beperkte opgang: in 1946 haalden zij bijna
10% en in 1994 ruim 15%, zonder kartel met Vlaams-nationalisten of anderen. De ecologisten haalden hun
hoogste score in het kanton Mechelen bij de parlementsverkiezingen van 1999, namelijk 11,5%. Vlaams Belang
haalde haar hoogste score in Mechelen bij de gemeenteraadsverkiezingen in 2006, ruim 26,5%. De grote
hamvraag is in hoever de sensationele opmars van N-VA bij de parlementsverkiezingen van 2010 (bijna 28% in het
kanton Mechelen) zich op 14 oktober 2012 in de stad Mechelen en elders in Vlaanderen op gemeentelijk niveau zal
doorzetten.
Soirée Lamot – Met beelden aan de macht. Politieke en sociale conflicten in spotprenten en affiches.
Herwig DE LANNOY
13