deze hele Maandbrief - Huub Oosterhuis

MAANDBRIEF jaargang 12 no 2/3, maart/april 2007
VOOR LEERHUIS & LITURGIE
HET TWEEDE BOEK SAMUËL
Ten geleide
Ranfar Kouwijzer*
In dit dubbelnummer van de Maandbrief zijn de toespraken opgenomen, die in de Amsterdamse
Studentenekklesia werden gehouden bij het tweede boek Samuël. Het verhaal eindigt met de dood
van David in het tweede hoofdstuk van het eerste boek Koningen, dat op de boeken Samuël volgt.
Wij lezen dit seizoen in de Amsterdamse Studentenekklesia de boeken 1 en 2
Samuël. Genoemd naar de profeet Samuël en niet naar de twee ogenschijnlijke
hoofdfiguren: Saul en David. Dat het de boeken van Samuël zijn, is een aanwijzing
dat het gaat om meer dan een koningsgeschiedenis uit een ver verleden. Deze
boeken bevatten profetie. Dat wil zeggen: de geschiedenis wordt zo verteld dat er
een oproep tot ommekeer van uit gaat voor ieder die het leest. Welke ommekeer?
Dat valt te bezien.
Saul is een boerenzoon die gezalfd wordt om de eerste koning van Israël te worden.
Nog tijdens zijn regering wordt in het geheim ook een tegenkandidaat gezalfd: een
herdersjongen met de naam David. Gezalfde - in het Hebreeuws is dat masji’ach,
‘messias’, in het Grieks christos. Wie is de mens die deze eretitel mag dragen? Wat
mogen we van hem verwachten? Op die vraag komt geen direct antwoord. In plaats
daarvan worden wij meegesleurd in een duister verhaal vol intriges aan het hof. Daar
- in de politieke arena van oorlogsvoering, opvolgingskwesties en
overlevingsstrategieën - vallen blijkbaar de beslissingen.
Een koning is in Israël niet vanzelfsprekend. Er is immers al die Ander, degene die
het volk heeft bevrijd uit slavernij, die koning heet. JHWH, God. Is zijn erfenis veilig
bij mensen van vlees en bloed? Kan een gewone jongen staan voor zijn zaak? Recht
en gerechtigheid - brood voor iedereen? Of komen wij mensen niet verder dan
idealen en is iedere held gedoemd van zijn voetstuk te vallen? Koningschap in Israël
is een gedurfd politiek experiment. Macht corrumpeert en wie garandeert dat niet
ook in dit land het recht van de sterkste gaat gelden?
De basisvoorwaarde voor gezegend koningschap is profetische begeleiding. De
koning zal zich ondergeschikt moeten maken aan het Woord. Saul mist de fine-tuning
met de profetie. Zijn heerschappij ontspoort en hij verandert gaandeweg in een
despoot. David lijkt een betere kandidaat: een man naar Gods hart. Alles wat hij
doet, lukt. Hij geeft het land veilige grenzen, komt op voor de rechteloze, is een
voorganger van zijn volk.
Samengevat: Saul staat in het duister en David staat in het licht. Bleef het bij deze
constatering, dan waren wij uitgeleerd. Een zwart-wit schema kunnen wij zelf
bedenken - en ook aan welke morele categorieën een politieke held zou moeten
voldoen. De werkelijkheid is weerbarstiger. En zo ook het verhaal.
* Ranfar Kouwijzer is predikant van de PKN en is per 1 april 2007 voor een dag in de week in dienst van
Stichting Leerhuis & Liturgie/Amsterdamse Studentenekklesia.
1
INHOUD
TOESPRAKEN OVER 2 SAMUËL
DAVIDS MASTERCLASS
2 Samuël 5-7
Alex van Ligten
DAVID, MISLUKTE MESSIAS?
2 Samuël 11-12
Ranfar Kouwijzer
EEN ZUSTER EN TWEE
BROEDERS
2 Samuël 13
Alex van Ligten
DAVID, DE ZACHTMOEDIGE
2 Samuël 15-17
Ranfar Kouwijzer
ABSALOM, ABSALOM
2 Samuël 18-19
Ranfar Kouwijzer
DE GOD VAN DAVID
2 Samuël 21:1-14
Alex van Heusden
Huub Oosterhuis
EEN GROOTS VERHAAL
1 Koningen 1-2
Alex van Ligten
JONG GELEERD 6
DE TWEEDRACHTZAAIER
Lukas 4:1-13
Geeske Hovingh
PAULUS AAN DE ROMEINEN 5
Alex van Heusden
COLOFON
MAANDBRIEF VOOR
LEERHUIS EN LITURGIE
ISSN 1385 0326
Uitgave van de Stichting Leerhuis & Liturgie
(sinds 1980)
Eindredactie: Kees Kok
Redactie en administratieadres: Postbus 17268,
1001 JG Amsterdam; tel. (020) 6256940
leerhuis@leerhuisenliturgie.nl
www.leerhuisenliturgie.nl
Abonnementsprijs: € 22,50 per jaar;
Europa € 30,00; buiten Europa € 35,00.
Opzeggingen vóór 1 november van het
lopende jaar.
Giro 395505 tnv Stg.Leerhuis en Liturgie
Voor België: Postgiro 000-1699184-35

DAVIDS MASTERCLASS
2 SAMUËL 5-7
Alex van Ligten
1.
De boeken 1 en 2 Samuël (het is natuurlijk één boek, ooit in
twee boekrollen opgedeeld omdat het anders te dik en te
zwaar werd) gaan over een gezalfde, een masji’ach, messias.
Het komt in deze boeken uit bij David en hoe hij koning
wordt. Eerdere experimenten, Abimelech in het boek
Richteren, en Saul vlak vóór David, liepen op mislukkingen
uit.
Wat voor koning moet het dan zijn, in Israël?
Het sluit allemaal nauw aan bij wat u, dank zij een advertentie
op de voorpagina van de Volkskrant van 27 januari, op 15 en
16 maart kunt gaan doen aan de Businesschool (zo, met twee
in plaats van drie essen staat het in de krant) Nederland: een
Masterclass Leiderschap volgen bij vijf inspirerende sprekers.
U kunt dan ‘reflecteren op uw visie, stijl en kansen’. Het
motto voor deze masterclass staat onderaan: ‘Action learning:
doen is begrijpen’.
De boeken Samuël vormen in feite zo’n masterclass voor
David: in de Schriften staan goede richtlijnen voor het
leiderschap. Als het over de koning gaat, dan willen ze (de
psalmendichters, de profeten, de verhalenvertellers) er graag
een die beantwoordt aan Gods eisenpakket voor die taak, een
koning die het volk de weg wijst in recht en gerechtigheid.
Dus niet zoals de volkeren: daar zijn het figuren die het land
en de mensen uitbuiten, die alles ondergeschikt maken aan
hun eigen macht en welvaren. Israëls koning, dat is er een die
zichzelf ondergeschikt weet te maken aan het geluk en de
levenskansen van de mensen voor wie hij koning is. Zo een
die, als David, zichzelf steevast ‘knecht’ noemt. Vereiste
vooropleiding: herder. Een randfiguur die zware en slecht
betaalde arbeid verrichtte, met wilde dieren vocht,
bedreigingen van zijn kudde moest weren. Herder, koning,
knecht. De evangelisten hebben bij hún lyrische beschrijving
van de mens in wie zij de masji’ach, messias herkenden, goed
gelezen in de masterclassic Samuël.
2.
Hoe is David bij dat koningschap uitgekomen?
Hij had de macht niet gegrepen op momenten dat de kansen
er lagen. Hij had Saul niet omgebracht toen dat had gekund.
Hij was met zijn troepen niet moordend en plunderend door
het land getrokken na de nederlaag tegen de Filistijnen en de
dood van de koning. Hij was naar Hebron gegaan (Abrahams
stekkie), was daar door de stam Juda tot koning uitgeroepen
en daarna gebeurde er zeven jaren en zes maanden... níks. Ja,
dat wil zeggen: er gebeurde van alles, er was strijd tussen het
kamp van David en dat van de nakomelingen van Saul,
oorlogsheren en -hitsers bekonkelden en bevochten van alles
en nog wat, maar er zat geen schot in de zaak. Stilstand. Niet
weten hoe het verder gaat, óf het wel verder gaat. Zeven jaar
lang. Dat is een tijd als je al zo lang de belofte meedraagt.
Zo’n engelengeduld heeft deze gezalfde. Het koningschap
komt hem toe. Maar hij háált het niet naar zich toe. Hij wacht.
Zo’n koningschap is dat dus.
Maar dan opeens gebeurt er van alles tegelijk en dan hoor je
hoe hij koning wordt: de stammen van Israël, alle stammen,
komen bij hem en vragen hem koning te worden. Ze roepen
hem niet uit tot koning, ze benoemen hem niet, ze kronen
hem niet. Ze zeggen - het is bijna zingen - woorden die je op
2
de eerste bladzijden van de bijbel al hoort. ‘Jouw gebeente en
jouw vlees zijn wij.’ Als in het verhaal van de hof van Eden
God aan de mens een andere mens geeft, een gelijke, een
‘tegenover’, dan opent de mens, ha’adam, voor het eerst zijn
mond en zingt haar een liefdesverklaring toe: ‘Zíj is het nu,
been van mijn gebeente, vlees van mijn vlees’ (Genesis 2:23).
Juist die woorden komen hier weer voor: het is een liefdesverklaring
als die in het scheppingsverhaal.
‘Jij deed het volk uittrekken en bracht het weer terug,’ zeggen
ze tegen David. Dat is ook al afwijkend van de meeste
vorsten. Alle aardse heerschappij laat mensen uittrekken, eerst
in legers die op verovering uitgaan, dan in onafgebroken
stoeten vluchtelingen. De koningen, keizers en presidenten
schuiven met hun onderdanen, ze zeggen ‘kom’ en je moet
komen, ‘ga’ en je moet gaan, vechten of moven omdat er geen
plaats genoeg is.
Zo niet deze koning in het land van Gods belofte: hij doet
Israël uittrekken en brengt het weer terug. Hij is een herder:
God heeft gesproken dat hij het volk zal weiden - zó zal hij
hun vorst zijn: herderlijk.
3.
Het boek Samuël vertelt hoe dat allemaal in zijn werk gaat in
het stukje over de inname van Jeruzalem. Tot koning over
heel Israël geworden, gaat David met zijn mannen naar
Jeruzalem. Waar anders heen? De stad van vrede, de ‘troost
der Schriften’ (Naastepad), van daar uit moet het allemaal
wáár gaan worden, de beloften Gods, de geboden uit de
woestijn. Gestalte en uitwerking krijgen ze vanuit dit middelpunt.
Het middelpunt van het land, van de geschiedenis, het
midden der Schriften.
Aan die woorden hoor je al dat het niet zozeer gaat om een
strategisch goed gelegen punt, niet om feitelijkheden, maar
om vergezichten. Dit land van Gods belofte zal goede aarde
zijn. En in dat land van belofte, dat staat voor de goede aarde,
zal de stad van de vrede het doel, het eeuwig verlangen, het
droombeeld zijn.
Maar ho! De Jebusieten zijn in het land en die dreigen het te
verhinderen. Zoals Jozua en het volk werden tegengehouden
bij de onneembare muren van Jericho, zo hier David en zijn
mannen. Heeft het heilsvisioen toekomst? Kan het waar
worden? ‘Lammen en blinden kunnen jou nog de baas,’
roepen ze vanaf de hoge burcht. Daar heeft David een afkeer
van! Niet van lammen en blinden op zich, zoals veel
vertalingen er onnauwkeurig met de pet naar gooien, maar dit
gebral en gebrul ten koste van hulpbehoevenden, dát haat hij.
Dat wordt sterk verteld: de onneembare burcht valt David in
een paar regels in handen. Ze hebben daarboven nog niet
gezegd: hij komt hier nooit binnen, of hij staat al voor hun
neus! Via de watertunnel, de Achilleshiel van de verdediging.
Midden onder hen kroop hij die zij niet kenden.
Ook dat is tekenend voor de ware messias: zomaar ineens is
hij er. Je hebt het niet verwacht, je bouwt misschien tal van
weerstanden en vestingwerken op, en ineens is hij tot je
doorgedrongen.
En dan gaat het hard met David: de eerste internationale
erkenning, van de baas van de grootste havenstad, Tyrus, en
timmerlui en steenhouwers, en een huis in de stad: ‘en gaande
en voortgaande werd David groot.’
Dan staat er: ‘David bemerkte dat JHWH zijn koningschap
bevestigde, dat God, omwille van zijn volk Israël, zijn
koningschap had verheven’, het had laten stijgen tot grote
hoogte, zowel figuurlijk als letterlijk: tot op de berg Tsion -

vandaaruit is dat koningschap er terwille van het volk Gods,
terwille en ten dienste van het volk.
4.
Eerder (in 2 Samuël 3) was verteld dat aan David in Hebron
zonen werden geboren: zes in getal. Dat hield in: het wachten
is op de zevende, het sabbatskind, de zoon van de vervulling.
Nu, in Jeruzalem, worden David opnieuw zonen en dochters
geboren. Hoor de bijzondere wijze van vertellen hier. 2
Samuël 5:14 begint met ‘Dit zijn de namen’. Dat is letterlijk de
aanhef van het tweede boek van de Thora (Exodus), en daar
hoor je dan de namen van de twaalf zonen van Jakob, de
stammen Israëls. En hier hoor je de namen van de zonen van
David, in Jeruzalem geboren. Dat zijn er elf! Weer ontbreekt
er een, de twaalfde, een volheid als van de stammen van
Israël. Daar ziet alles naar uit. Tot in het visioen van Johannes
op Patmos toe, over de twaalf paarlen poorten van het
hemelse Jeruzalem, die verwijzen naar de stammen van Israël
(Openbaring 21:12.21).
Dus binnen dit ene stukje uit 2 Samuël hoor je het scheppingsverhaal
uit Genesis meeklinken (‘Jouw gebeente en jouw
vlees zijn wij’) én de volheid van de tijd in het boek
Openbaring: Jeruzalem is waarlijk het midden der Schriften.
5.
Maar als David er dan zít, hoe gaat het dan? ‘Ik zal in mijn
huis niet wonen,’ zegt David, ‘voordat ik heb gevonden: een
plek waar hij wonen kan...’
David, in zijn cederhouten paleis hoog op de heuvel, met op
heldere dagen het uitzicht op zijn geboorteplaats Betlehem en
de velden van Efrata waar de herders de kudden weiden,
denkt aan God. Dat is al een klein wonder, want het gaat nu
goed met David en het cliché wil dat de mensen dan niet
meer aan God doen. Dat klopt dus niet. Gelukkig maar.
David in zijn mooie huis wil een even mooi huis voor God
bouwen, dat wil zeggen: hij wil een goede plaats voor de kist,
de ark, die Israël sedert de woestijndagen meedraagt, waarin
de twee tafelen van de Thora liggen, beschreven door God
zelf: de geboden. De ark staat nog in een voorlopige
opslagruimte en dat geeft geen pas. Er moet een huis voor
God komen.
Maar David mag dat huis niet bouwen (2 Samuël 7). Waarom
niet? Bijbelgetrouwe moralisten beantwoorden dat met: ‘Dat
mocht hij niet, want hij had gezondigd!’ Het zou voor
Nederland in 2007 overigens wel een waardevolle maatregel
van ruimtelijke ordening kunnen zijn: wie heeft gezondigd,
mag geen steen meer opwerpen. Dan wordt er niks meer
gebouwd.
Iets genuanceerders zeggen andere bijbelkenners: ‘David had
oorlogen gevoerd en daarom was hij niet geschikt.’ Dat gaat,
zoals veel zogenaamde bijbelkennis, terug op half geciteerde
en half begrepen teksten (in dit geval: 1 Koningen 5:17).
Maar hier horen we uit de mond van God zelf en zijn profeet,
Natan, de ware reden: hij is een God die gewoon is in een tent
te huizen, die meetrekt met zijn volk, hen in al zijn zorgzame
beweeglijkheid omgeeft als een moedervogel haar jongen met
haar vleugels. Niet Dávid is ongeschikt om de tempel te bouwen,
maar God zelf is er nog niet aan toe! ‘Zeg maar tegen
David dat het later wel komt,’ geeft hij aan Natan door,
‘voorlopig moet het David maar genoeg zijn dat ík zíjn huis
bouw in plaats van hij het mijne.’
Hij zegt het met wat goedmoedige spot over David en zijn
cederhouten paleis: ‘In een tent trok ik rond. Heb je mij ooit
horen vragen waarom ik geen huis van cederhout krijg?’
Het grote, bijzondere, van die woestijntijd van Israël is de
ervaring dat God bij ze is, meereist. Zij in tenten, hij ook in
3
een tent. God maakt woning bij de mensen. Hij wil niet hoog
zijn, niet ver weg, niet onbereikbaar. Hij komt van alzo hoge,
van alzo veer.
Maar als je dan niet meer zwerft, als je woont? Hoe kun je
hem dan aanroepen, ervaren als God-met je? Wordt hij dan
toch weer een verre God, zo niet in den hoge, dan onvindbaar
zwervend in de woestijn?
Om die vragen vóór te zijn vervult God Davids wens,
tenminste de kern ervan: er zal een huis komen. Jouw zaad,
jouw toekomst zal een huis bouwen voor mijn naam. Een plaats
waar zijn naam zal worden uitgeroepen, vanwaar zijn naam zal
worden verkondigd naar alle windstreken, zijn naam die betekent
- zoals staat in Psalm 15: Ik zal er zijn, Ik ben met je, Ik
ben bij jullie, Ik laat jullie niet aan je lot over. Die lieflijke
naam ruist langs de wolken en bevolkt het huis in Jeruzalem.
6.
Is die belofte in vervulling gegaan toen Davids zoon Salomo
de tempel bouwde? Jazeker. Maar niet alleen daar en toen. Als
David neerligt bij zijn vaderen, dan zal God doen opstaan
(onthoud dat woord!) Davids zaad na hem en zijn
koningschap bevestigen. ‘Hij zal een huis bouwen voor mijn
naam.’ Dat hoor je ook in vervulling gaan als Lukas vertelt dat
Jozef naar Betlehem gaat, ‘omdat hij uit het huis en het
geslacht van David was’ (Lukas 2:4).
Dat hoor je ook in vervulling gaan als Johannes voor ‘wonen’
een woord kiest dat verwant is met ‘tent’, ‘tabernakel’: ‘Het
woord is vlees geworden en het heeft onder ons
getabernakeld en wij hebben zijn heerlijkheid aanschouwd,
een heerlijkheid als van de eniggeborene des Vaders, vol van
genade en waarheid’ (Johannes 1:14).
7.
Het is zonde om van die mooie woorden en sterke verhalen
naar nu te gaan. Maar het moet wel. Anders zou het toch niet
meer zijn dan wat gezwijmel bij oude en voorbije tijden. Het
geschiedde allemaal, zeggen de Schriften.
De vraag is of het nog steeds geschiedt, en of het ook zál
geschieden. Is er een plek waar hij wonen kan? Waar doden
leven, waar recht wordt gedaan aan de verworpenen der
aarde? Kan ons midden zo’n plaats zijn? Is hier de plaats? Als
we dat zo zingen, zul je horen dat het vrijwel meteen overgaat
in de woorden van Jezus over heersen en dienen, over groten
en kleinen. In de class van deze master is dat voortdurend aan
de orde: hoe verhoud je je tot elkaar? Hoe kun je dienstbaar
zijn zonder slaafs te worden? Hoe kunnen de verhoudingen
tussen mensen, mannen en vrouwen, vrienden en
vriendinnen, collega’s, ondergeschikten en leiding,
gelijkwaardig en wederkerig zijn? En liefst ook nog: blíjven?
Hoe kunnen we de messias verwachten zonder vroom
duimendraaiend te zitten niksen? Is het te doen? Messiaans
leven, er zijn voor elkaar, en dan zó dat we elkaar de opperste
vrijheid bezorgen in plaats van elkaar aan banden te leggen?
De bijbel weet meer dan wij weten. In heel de taal, de
formulering, de samenhang wordt gezegd: het kan er soms al
even zijn - in zo’n verhaal, van de langjarige vluchteling
David, eindelijk in een huis, eindelijk rust. Tegelijk wordt de
werkelijkheid in het verhaal getekend als een visioen voor de
toekomst. Jeroesjala’iem, stad van vrede, is wensdroom, geen
realiteit in onze dagen. In onze dagen heerst daar de Jebusiet:
mensen die elkaar het licht in de ogen niet gunnen, die menen
dat de vredesstad alleen voor hun en hun eigen soort
gereserveerd moet blijven. Anderen moet je uitbannen:
bommen in hun bussen, muren om de stad en langs de

grenzen. Schieten op alles wat verdacht lijkt. Dat aardse
Jeruzalem bidden we vrede toe, want zolang die daar niet
heerst, is het nergens vrede. Als er niet op alle plaatsen vrede
komt, ís er geen vrede.
Maar soms ook wel. Even, zo hier en daar in onze
levensdagen. En als uitzicht voor de dagen die komen, de
toekomst. We kunnen het ervaren. Erop hopen. Eraan
werken. Toch nog maar één keer met veel instemming de
tekst van de Masterclass advertentie erbij gehaald: ‘Action
learning: doen is begrijpen.’
Zo moge het zijn.
Amsterdamse Studentenekklesia, zondag 28 januari 2007
DAVID, MISLUKTE MESSIAS?
2 SAMUËL 11-12
Ranfar Kouwijzer
Wie mag de eretitel ‘gezalfde’ voeren? Hij die recht en
gerechtigheid doet, die instaat voor zijn broeders en zusters,
zijn naasten. De vreemdeling, de arme doe hen recht.
De jonge David was een revelatie. Zijn koningschap had iets
van een epifanie. Rust en vrede in het land. Maar de jaren
verstrijken. De koning raakt in een midlife-crisis: weer een
rechtszaak, weer een veldslag. Kunnen anderen dat niet doen?
De vorst heeft behoefte aan bezinning. Meer tijd voor
spiritualiteit. Een sabbatical. Gaan jullie maar zonder mij…
Joab is een goede en loyale legerleider. Die kan het wel alleen
af. De koning blijft thuis. Op het dak van zijn paleis kijkt hij
neer op zijn volk. Recht in de boezem van Batseba. Aan deze
blootscène hebben we een hoop mooie schilderijen te danken.
Als ze al niet de play-mate van het jaar 1000 voor Christus was,
dan toch in ieder geval de pin-up van de zeventiende eeuw.
Aan het motto: het is geen bloot meisje - het is een bijbelse
illustratie, danken we meesterwerken van onder meer Cornelis
van Haarlem, Willem Drost, Pieter Paul Rubens en
Rembrandt van Rijn. Rembrandt schildert Batseba met het
briefje van de koning nog in de hand. Het moment waarop ze
zich klaar maakt om te gaan. Een melancholieke blik.
Hendrickje Stoffels zou model hebben gestaan. Rubens is
minder subtiel. Batseba zit in een klassieke pose, de knieën
opgetrokken. De zigzag waar Marilyn Monroe en Anne
Nicole Smith zo bekend mee werden. De vorm van een slang.
De vrouw als verleidster. Batseba als een lonkende lellebel.
Alsof ze expres Davids blikken naar zich toetrok om zich zo
het paleis in te vrijen. Ze zal er wel om gevraagd hebben.
Foute-mannencommentaar.
De bijbelschrijver is niet zo’n male chauvinist pig. De tekst
houdt het zakelijk. Er is weinig reden tot speculatie. Batseba
speelt een passieve rol. Ze wordt bekeken. Er wordt
geïnformeerd aan wie ze toebehoort. Als dat een bescheiden
luitenant blijkt te zijn en bovendien een Hetiet, een
buitenlander, wordt ze opgehaald. Koning gluurder zendt
boden uit, laat haar meenemen en legt zich met haar neer. Het
gebruikelijke Hebreeuwse woord voor seksuele gemeenschap
wordt niet eens genoemd. Er wordt niet gevreeën, ze wordt
genomen. Deze koning is niet verliefd, hij is geil. Ze is zijn
escortmeisje voor die avond. De populaire politicus blijkt een
hoerenloper te zijn. De staatsman legt het aan met zijn
4
stagiaire. Na gedane zaken kan ze gaan. Ik ben daar nooit
geweest. I did not have a sexual relationship with that woman.
Batseba laat de koning weten dat ze zwanger is. Een probleem
natuurlijk voor David. Uria is al maanden gemobiliseerd, van
hem kan het niet zijn. Het is zaak om de imagoschade te
beperken. Uria wordt zogenaamd joviaal ontvangen. Hij krijgt
extra verlof. Nou kerel, jij zal wel naar je vrouw verlangen! Blijkt
deze onbetekenende luitenant over een ongekend
rechtvaardigheidsgevoel te beschikken. Nee Sire, geen denken
aan. Als iedereen nota bene in het veld ligt, ga ik toch niet naar huis?
Wie zou nou zoiets doen? Ja wie? Een echte leider in ieder geval
niet. Maar David is een potentaat geworden. Een
regeringsleider die denkt in termen van oplossingen. Hij
tekent een doodvonnis. Collateral damage. Maak je niet dik, laat
hij zijn legerleider weten. Zo gaan dingen nu eenmaal. Het
zwaard treft dan eens die, dan weer die. Van macht word je
kennelijk cynisch. Het welzijn van Batseba is voor de koning
geen thema. Het leven van Uria nog minder. Alles wat een
sterke moet doen: opkomen voor zijn naaste, instaan voor
recht en gerechtigheid wordt hier met voeten getreden. De
herder wordt een wolf. De held een lafaard. De profeet Natan
zegt het met een gelijkenis. Er waren eens twee mannen. Eén
rijk, één arm…
Het is de profeet niet te doen om seksuele ethiek. Met
hoeveel vrouwen David het bed wenst te delen is niet onze
zaak. Hij heeft er al heel wat en zolang hij ze kan
onderhouden, is hij vrij om er nog eentje aan toe te voegen.
De bijbel heeft geen moeite met promiscuïteit. ‘Gij zult niet
echtbreken’, het zevende van de tien geboden (Exodus 20:14), is
dan ook niet goed te vertalen als ‘gij zult niet vreemdgaan’. Niet
echtbreken betekent: niet inbreken in het huwelijk van een
ander. Als jij de vrouw van je naaste inpikt - hoe moeten jullie
dan samen verder? Dat kan je toch niet maken? Die man had
maar één lammetje en jij neemt dat af! Hier speelt mee dat
vrouwen inderdaad als bezitting werden gezien, zoiets als een
os of een ezel. David neemt een naaste zijn eigendom af. Dat
zien we tegenwoordig graag wat genuanceerder. Wij geven
onze relaties heel anders vorm dan in bijbelse tijden - we
hebben een andere moraal. Buitenechtelijke relaties en het
verdriet waarmee zulke dingen gepaard gaan, zijn een deel van
ons leven. Ook daar ontstaat soms schuld - doen we onze
naaste te kort, willens en wetens of uit onmacht. Het is toch
net iets anders dan wat David doet. Machtsmisbruik, dat is
eigenlijk de kern van de zaak.
Traditioneel wordt gezegd dat het zo sterk is van David dat
hij berouw toont. Hij belijdt zijn zonde en gaat vasten en
bidden. Tsja. Het is het soort berouw waar ik niet direct voor
val. Hij is ontmaskerd en gaat dan nog eens een keertje
zeggen dat het hem spijt. Dat zegt Kaïn ook als hij Abel
vermoord heeft: ‘te groot om te dragen is mijn schuld’
(Genesis 4:13). Als ontkennen geen zin meer heeft dan ga je
spijt betuigen, ga maar eens in de rechtbank kijken. Dat JHWH
in zijn barmhartigheid die groter is dan ons
rechtvaardigheidsgevoel, zo iemand niet wegvaagt, dat is nog
tot daar aan toe. Maar dat de geschiedenis met David verder
gaat, is ook ergerlijk. Uria sterft. Het kindje sterft. Batseba’s
leven is overhoop. En David? Komt hij er zo makkelijk mee
weg? Kan hij na deze anti-episode nog messias heten?
We zijn toeschouwer van een geschiedenis die we niet willen
kennen. De held valt van zijn sokkel. We weten wel dat
mensen niet deugen, dat helden niet bestaan. Maar toch. We
hebben behoefte aan een baken. Een geloofsheld. Iemand die
wél een moderne heilige is. Een messiaanse figuur om het in

ijbeltaal te zeggen. Een gezalfde. Iemand die klaar is om
mens te zijn naar Gods beeld en gelijkenis. Al die Davidverhalen
zijn een aanvechting. Het is te veel geweld voor
eenentwintigste-eeuwse Amsterdammers. Wij hebben het niet
met oorlog, niet met zulk heldendom. Geef ons maar
gesprekken, gedachten. David die psalmen componeert.
David de romanticus, de herdersjongen met de mooie ogen.
Het is natuurlijk verwonderlijk dat de bijbelschrijver het zo
allemaal heeft opgeschreven. Dit verhaal had ook weggelaten
kunnen worden. Waarom niet een vlekkeloze messias, iemand
om naar te verlangen? Waarom David niet opgeblazen tot
mythische proporties? Waarom was er niet een redacteur die
heeft ingegrepen? Het maakt de bijbel natuurlijk een
bijzonder boek. Een volk dat zijn eigen geschiedenis zo
kritisch vertelt, dat is ongekend. Het is een eerlijk boek. Maar
ondertussen… Wat moeten we met een messias die menselijk
is, al te menselijk?
Wij noemen onszelf christenen. Nou vooruit - dat doen we
niet al te makkelijk. Schoorvoetend. Maar onze aarzeling komt
niet voort uit bescheidenheid. Het is niet dat we onszelf te min
vinden om christen te heten. Het is eerder dat Bush zich ook
christen noemt en iedereen bij de EO. Wij hebben het liever
over messiaanse inspiratie - we organiseren een messiaans beraad.
Het komt op hetzelfde neer. En natuurlijk, met dat woord
verwijzen we allereerst naar die andere messias: Jezus. Maar
zodra we het woord messias in de mond nemen, plaatsen we
ons in de lijn van David. Zoals ook Jezus niet aarzelde om
zich zoon van David te noemen. Er waren eens een rijke en een
arme. Ze woonden in dezelfde stad. Helemaal gemakkelijk kunnen
we ons niet voelen bij een gelijkenis die zo begint. Gezalfd,
messiaans, christelijk, geïnspireerd, geëngageerd, maar mens.
Bij al onze oprechte bemoeienis met weduwe, wees en
vreemdeling is het wel zo eerlijk om dat nog eens te erkennen.
De eretitel messiaans is geen garantie voor recht en
gerechtigheid, net zo min als christelijk. Eerder een kritische
herinnering: waar was het ook al weer om te doen in dat
woord?
David, de grote koning. Wie zonder zonde is, werpe de eerste
steen. Met de schuldige David gaat het verder. Wat is er
gebeurd met zijn schuld? Wie is er voor opgedraaid? In dit
verhaal alleen al drie mensen. Uria die opgeofferd werd - en
stierf onschuldig, zijn lichaam doorboord. Het kind, zeven
dagen oud en naamloos, want een naam kreeg je pas op de
achtste dag. Er staat geschreven dat David in Hebron zes
zonen kreeg - net geen zeven. In Jeruzalem kreeg hij er elf -
net geen twaalf. Is de ontbrekende zoon dit kindje van
Batseba? Dit anonieme kind, gestorven voor de zonde van
een ander, hoe zullen we hem noemen? Batseba zelf is de
derde - ze wordt vergeleken met een lam dat opgehaald wordt
en ter slachting geleid. Precies zoals ze over Jezus vertellen
dat hij als lam werd opgehaald en genomen door de knechten
van de machtigen. Uria, het anonieme kind, Bathseba - zijn zij
de messiaanse gestalten als David zichzelf vergeet?
Hoe gaat David eigenlijk verder met de wetenschap dat hij
een mislukte messias is? Als zijn kind doodziek is, ligt hij op
de grond. Hij weigert te eten. Hoe kan je nog verder? Z’n
knechten zeggen hardop wat iedereen denkt: hij doet zichzelf
wat aan! Het is niet zomaar iemand die hier plat op de bodem
ligt. David: alles werd van hem verwacht. De grote koning is
door het ijs gezakt. Wat ligt er meer voor de hand dan er
tussenuit knijpen? De ‘eer’ aan jezelf houden, noemen we dat
tegenwoordig. Daar ligt ie, naakt voor God, zijn volk en
zichzelf. Ten schande, een vernederde messias. En het kind is
5
gestorven, gestorven. Het is niet terug te draaien, niet ‘goed’
te maken. David doet zichzelf niet iets aan. David staat op.
Hij eet, drinkt, wast zich, trekt nieuwe kleren aan. Hij gaat het
leven in. Met de wetenschap dat anderen zijn schuld dragen,
leeft hij. Kies dan het leven en niet de dood. Als David in
deze geschiedenis ergens messiaans is, dan hier. Hij eet, drinkt
en gaat met zijn vrouw naar bed. Batseba: het is veelzeggend
dat haar naam in het hele verhaal maar twee keer klinkt. De
vrouw van Uria, heet ze. Pas hier is ze Batseba, zijn vrouw.
David leeft en troost haar, anders gezegd: heeft haar lief. Ze
krijgt opnieuw een zoon: Salomo. Een naam waar eindelijk
vrede in door klinkt.
Amsterdamse Studentenekklesia, zondag 11 februari 2007
EEN ZUSTER EN TWEE BROEDERS
2 SAMUËL 13
Alex van Ligten
De weerbarstige werkelijkheid
Je zou willen dat er een plaats was waar alles goed was. En
bleef. Waar het kwaad, de goorheid, de smeerlapperij niet
konden komen. Een plaats die gevrijwaard bleef van ploert en
schender.
Voor veel mensen fungeert het geloof als zo’n vrijplaats.
Binnen het geloof is alles zoals het moet zijn, daar kloppen de
dingen, daar sluiten de redeneringen, en daarom moet je er
ook liever niet aankomen. Dat is misschien geen starre
behoudzucht - al zien we het daarvoor wel eens aan, en al lijkt
het daar ook heel veel op -, maar eerder de behoefte om in
een wereld waarin alles verandert, alles wordt aangetast, iets
zuivers te willen houden. En dan is de kerk mooi als plaats
waar dat allemaal gerealiseerd wordt, al is het maar een uur
per week. Als dat zou kunnen...
Het profetenboek Samuël komt ons niet in dat verlangen
tegemoet. Niet alleen de werkelijkheid is weerbarstiger dan wij
zouden willen, ook de profetenverhalen zijn dat. En ze zijn
dat omdát de werkelijkheid rauw is.
Davids leven, het leven van de messiaanse koning, wordt ons
getekend als een aangevochten leven: na de voortdurende
dreigingen in de jaren dat hij voor Saul vluchtte, doemen er
nu bedreigingen op die nog veel groter en zwaarder zijn: als
zijn koningschap gevestigd is, hij woont in zijn paleis in zijn
stad.
Alles is geregeld. Het is klaar. De geschiedenis is af. Geen
vuiltje meer aan de lucht. Want wat God belooft, dat doet hij
ook. Wat God doet, dat is welgedaan. ‘Vast staan jouw huis
en jouw koningschap voor altijd voor je aangezicht. Jouw
troon staat vast voor altijd’ is hem beloofd (2 Samuël 7:16).
Maar de belofte blijkt geen garantie voor een probleemloos en
smetvrij bestaan. Het gaat door de crisis heen. Sterker nog: de
ene crisis is nog niet voorbij of de volgende dient zich aan.
Je kunt daaruit opmaken dat geloven/vertrouwen, niet zo
simpel is als we wel mochten hopen: dat alles vanzelf wel
goed komt voor wie maar gelooft, dat lelijke en kwade dingen
je deur wel voorbijgaan als je maar je best doet. Want mocht
je dat denken, dan ga je natuurlijk, áls er iets ergs gebeurt,
onherroepelijk onderuit, en dan kom je misschien niet eens
meer overeind.
Twee broers hadden een zuster
Zes hoofdstukken nadat God met een belofte ‘voor altijd’
Davids huis heeft gezegend, gebeuren er de verschrikkelijkste

dingen. Niets is verschrikkelijker dan wat Tamar wordt
aangedaan. Haar halfbroer Amnon, Davids oudste zoon, doet
haar geweld aan en dankt haar vervolgens af. Ze was een
koningskind, een prinses. Ze had een leven met toekomst.
Een paleiselijk leven, bestemd om een paradijselijk leven te
worden. Dat leven wordt hier totaal verstoord. En in zekere
zin ook beëindigd: ze gaat wonen in het huis van haar broer
Absalom, ‘eenzaam’: ze duikt onder, ze komt niet meer onder
de mensen.
Van hoeveel lieve, argeloos begonnen mensenkinderen is dit
niet de levensgeschiedenis? Je leest het in de krant, je hoort
het in het nieuws, of liever: je ziet dat het er staat, je hoort dat
het erover gaat, want je hebt de neiging je voor de details af te
sluiten - het is te erg wat er kleine kinderen, jonge meisjes en
vrouwen wordt aangedaan. Afrikaanse en Oost-Europese
meisjes en vrouwen, ooit ook de prinsesjes van hun ouders,
hierheen gelokt of ontvoerd, om achtereenvolgens hun
onschuld, hun vrijheid, hun menswaardigheid te verliezen. En
zelfs als ze daar ooit aan ontkomen, hoeveel brokstukken
moeten er dan worden opgeraapt, en hoe weinig kans is er dat
ze zich nog durven toevertrouwen aan het leven, aan andere
mensen?
Niet dat er niets aan te doen zou zijn. In onze samenleving
gaat het bij de gedwongen prostitutie om aantallen meisjes en
vrouwen die je met goede wil en een juiste inzet drastisch zou
kunnen verminderen. Maar de problematiek is kennelijk niet
mediageniek genoeg. Dus daarvoor geen plaats in een
regeerakkoord. En de media storten zich liever op de
kennelijk onuitputtelijke materie van Holleeder en zijn
vriendjes, dief en diefjesmaten.
Een vader had twee zonen
Davids dochter deelt in het lot van vernederde, verkrachte,
verachte meisjes en vrouwen. En de dader is Davids zoon
Amnon. ‘De betrouwbare’ betekent die naam. Hij maakt die
naam niet waar. En Davids zoon Absalom loert op wraak
voor zijn zuster. ‘Vader vrede’ betekent zijn naam. Ook hij
maakt zijn naam niet waar.
De joodse geschiedenis van David lijkt hier een Griekse
tragedie te worden, de messiaanse gestalte een tragische
figuur. Onafwendbaar gaat alles op de dood en de ondergang
aan. Absalom gaat Amnon doden. Hij bereidt het goed voor,
loert als een roofdier op zijn prooi, en op het meest geschikte
moment maakt hij zijn broer af. Met een goede reden, maar
of hij zo het koninklijk recht in eigen hand mag nemen? Die
neiging zal bij Absalom in het vervolg sterker worden: zich
gedragen alsof hij al koning is. Terwijl David meer en meer
onmacht en amechtigheid ten toon spreidt: na de verkrachting
van Tamar doet hij niets. Ja, er staat dat hij heel boos wordt.
Nou nou. ‘Ontvlammen in grote woede’, daar hebben we wat
aan! Maar hij dóet niets. De zaak blauw blauw laten, onrecht
wegwuiven, denken dat de tijd alle wonden heelt: dat is heel
gevaarlijke politiek. En stom is het ook.
Een mens had twee zonen... Zo begint een van Jezus’
gelijkenissen (Lukas 15:11), en het is van meet af aan een
hoofdthema in de Schriften: de zonen heten Jakob en Esau,
Ismaël en Izaäk, en helemaal in het begin is er Adam, de
mens, die twee zonen heeft. Ook dat verhaal loopt uit op
broedermoord. En hier bij Amnon en Absalom zijn we weer
helemaal terug bij af: Absalom doodt zijn broeder Amnon
zoals Kain zijn broeder Abel.
David had deze twee zonen, het worden twee verloren zonen;
de een verliest het leven, de ander zijn plaats in het huis. En
let op dat Tamar, de onteerde, helemaal uit beeld verdwijnt.
Ook daarin deelt zij het lot van vele van haar lotgenoten in de
geschiedenis, tot op vandaag.
6
Het gaat door, het zál
Zo staat het er dus in dit bijbelse profetenboek 2 Samuël, een
paar hoofdstukken na de grote belofte ‘voor eeuwig’ van
Gods kant. Dit is profetie, deze sterke werkelijkheidszin:
durven zeggen dat die belofte niet uitkomt, of minstens ánders
en later dan wij denken en hopen. Durven constateren dat het
niet klópt, ons leven met wat er is toegezegd. De boel niet
rooskleuriger voorstellen dan het is. En vooral geen sfeer
creëren waarin alles rozengeur en maneschijn is.
En daardoorheen, en daartegenin tóch vasthouden aan de
belofte, tóch zeggen: het wordt waar, God is amnon, de
betrouwbare, hij is av shalom, vader vrede.
Maar is daar enige reden voor? Vasthouden aan God als de
betrouwbare? Gaan we niet steeds terug naar af? Je hebt toch
ook de neiging het op te geven, omdat je je bijna niet anders
kunt voorstellen dan dat het zich altijd blijft herhalen, de
broedermoord, de zusterontering. Dat wij mensen nooit
verder zullen komen dan dit. Het slaat je met stomheid:
zoveel goorheid en geweld. En zonder te verlangen naar een
buutplaats die er niet is, een plaats waar we immuun zijn voor
alles wat de boze buitenwereld op ons afjaagt - zouden we
elkaar hier nog enige hoop kunnen geven? Door te zingen, te
bidden misschien?
De hoop zit hem mogelijk ook hierin dat het verhaal verder
gaat. Zodat ook in wat we Heilige Schrift noemen, niet alleen
de onheiligste gruwelen onder ogen worden gezien, maar ook
wordt gezegd: en toch gaat het door, toch laat God hun, ons,
niet los. Er komen andere tijden. Blinde ogen worden
verlicht, dove oren gaan open. Harde harten zullen horen.
Voor allen die gekruisigd worden, voor allen die hun lot niet
kunnen dragen, zal hij er zijn.
Als het verhaal van Jezus, ook een zoon van David, begint,
hoor je hem mensen roepen. Juist in die verhalen hoor je het
woord ‘broeders’: Andreas en Petrus zijn broers, Jakobus en
Johannes zijn broers. Ze volgen de zoon van David. Ze staan
elkaar niet naar het leven, maar ze krijgen deel aan het leven
door met hem mee te gaan. Ze volgen hem, en het Griekse
woord dat gebruikt wordt, betekent: dezelfde weg afleggen,
meegaan, vergezellen. Zij verbinden hun lot met het zijne
(naar een mooie weergave van Marie van der Zeyde). De
volgelingen van Jezus worden zijn metgezellen. Dat is
evangelie, goede tijding: de mensen worden bij elkaar bepaald,
moeten en kunnen het met elkaar rooien, ze zijn tot zusterschap
en broederschap in staat, zij worden metgezellen in
het voetspoor van de messias, de zoon van David, op zijn
weg naar Jeruzalem. Zo zal het zijn.
Amsterdamse Studentenekklesia, zondag 18 februari 2007
DAVID, DE ZACHTMOEDIGE
2 SAMUËL 15-17
Ranfar Kouwijzer
Het koningshuis is in de ban van de opvolging. Absalom
heeft zijn oudste broer Amnon neergestoken. Een
wraakoefening na de verkrachting van hun zus Tamar. Nu
zijn concurrent uit de weg geruimd is, is Absalom de eerste in
de lijn. Sinds de moord praat David niet meer met Absalom:
vader en zoon in onmacht gevangen. De frustratie bij

Absalom groeit. En daarmee de ambitie. De gefnuikte zoon
zint op eerherstel. Hij wil gezien worden en zijn kansen liggen
bij het volk. Dat is de ambivalente meute die vandaag roept:
‘leve David!’ en morgen: ‘weg met hem!’ Het volk altijd vol
onvrede, Absalom weet het te bespelen. Hij heeft een neus
voor het onbehagen in de samenleving. ‘De koning heeft geen
aandacht voor de problemen van gewone mensen! Jullie
hebben gelijk - het wordt tijd dat er eens iemand naar jullie
luistert! Als ik aan de macht kom, wordt alles anders!’
Populisme door de jaren heen: je koopt een grote wagen, laat
vijftig lijfwachten voor je uitrennen en roept dat jij wél naar
het volk luistert! Een opvallende haardracht doet de rest.
Absalom is geknipt voor de rol van volksmenner. Binnen vier
jaar is hij zó populair dat hij een aanval op de troon kan doen.
Als hij ook nog Achitofel, de spindoctor van David, voor zich
weet te strikken is zijn triomf compleet. De weg naar de
macht ligt voor hem open. Zonder slag of stoot verovert hij
Jeruzalem. Zoals vaker bij populisten reikt zijn fantasie tot het
moment waarop hij de macht krijgt. Zijn raadgevers moeten
hem vertellen hoe het nu verder moet. Uit de notulen van het
eerste kabinetsberaad: ‘Laten wij overleggen: wat zullen we
doen?’ Achitofel: ‘Ga het doen met de tien bijvrouwen van je
vader - maak verzoening onmogelijk, laat zien dat je sterk
bent.’ Tien vrouwen in één keer: aan de verschillende
modellen van koningschap die we de afgelopen maanden hier
bespraken, wordt er vandaag een toegevoegd: het model van
de pornokoning. Op het dak van het paleis wordt een theater
ingericht; Pimp your leadership.
Omdat David het niet op een belegering van de stad wilde
laten aankomen, verliet hij Jeruzalem. Met zijn getrouwen
beklom hij huilend de Olijfberg. De heuvel tegenover de stad
waar je een laatste blik achterom kunt werpen. Dan gaat het
verder: de woestijn in. Naar het oosten, terug naar de plaats
waar hij zich schuil hield toen hij voor Saul op de vlucht was.
Een lijdensweg. Onderweg komen ze door het gebied van
Benjamin, de stam van Saul. Bij een stadje komt er een man
naar buiten die David ongelooflijk begint uit te jouwen.
Stenen gooiend, stof stuivend, bespot hij David en scheldt
hem uit. Hij werpt hem de dood van Saul voor de voeten:
‘David: moordenaar! David: moordenaar!’ Zo ziet de aftocht
van de koning er uit: beschimpt en bekogeld door zijn eigen
volk. De verhoudingen in het koninkrijk zijn weliswaar snel
gewijzigd, maar toch: een zo’n boerenpummel tegenover de
koning en zijn persoonlijke garde, waar is die man mee bezig?
Een generaal roept: ik sla z’n kop er af! Maar David houdt
hem tegen. Fel: Wat is er tussen jullie en mij?, wat heb ik met
jullie te maken! Laat die man mij vervloeken!
Het is niet uit lijdzaamheid dat David dat roept. Het is niet
dat David de moed heeft opgegeven en dat het hem toch
allemaal niks meer kan schelen. Dan had hij in het paleis
kunnen blijven om af te wachten wat er zou gebeuren. David
is ook niet bepaald iemand die vindt dat schelden geen pijn
doet en dat geweld te allen tijde voorkomen moet worden. Hij
is geen Mahatma Gandhi. Hij heeft ze echt voor minder de
kop laten afhakken. De crux zit hem er in dat David de
vervloeking aan JHWH toeschrijft. Als JHWH tot hem gezegd heeft:
vervloek David, wie zal dan zeggen ‘waarom doe jij dat?’ Nou ben ik
er over het algemeen niet zo’n fan van om alles wat gebeurt
aan de Here God toe te schrijven. Als het regent, als er
iemand ziek wordt, als iemand náár tegen je doet: God zal er
wel een bedoeling mee hebben. De god die overal achter
steekt is immers de god die nergens achter steekt - maar
zoiets algemeens zegt David niet. Hij zegt: JHWH heeft
misschien expliciet hier mee te maken dat ik vervloekt en
7
bespot wordt. Laat hem, laat hij mij vervloeken als JHWH het hem
gezegd heeft. Impliciet heeft hij het dan niet alleen over de
scheldwoorden van die man, maar over het geheel van de
gebeurtenissen van dat moment, over wat Absalom aan het
doen is. David interpreteert de opstand van Absalom als een
oordeel van JHWH. Dat klinkt nogal heftig: Gods oordeel en
Gods bemoeienis met de geschiedenis. Maar voor David is
dat zijn leven. Het messiaanse koningschap gaat van JHWH uit.
Dat is tot nu toe Davids ervaring. Als het bergafwaarts gaat
met Davids koningschap, dan zal JHWH daar toch niet buiten
staan? Misschien ziet JHWH dan op mijn ellende en doet JHWH het
goede keren naar mij in plaats van zijn vervloeking op deze dag. Het
kan niet anders of David denkt terug aan het oordeel dat de
profeet Natan uitsprak, nadat David Batseba misbruikte en
Uria uit de weg liet ruimen. ‘Ik zal een kwaad over je doen komen
uit je eigen huis. Ik zal je vrouwen voor je ogen weghalen en aan je naaste
geven. Die zal bij je vrouwen liggen op klaarlichte dag…’ (2 Samuël
12:11).
Nou maakt dit motief het óns - eenentwintigste-eeuwse
vrijdenkende kerkgangers - niet makkelijker. Het is op de een
of andere manier eenvoudiger te leven met het gegeven dát er
populisten zijn en mensen die erge dingen doen, dan met
Gods oordeel en bemoeienis. Als we in deze gebeurtenissen
Gods hand moeten vermoeden, dan maakt dat Absalom toch
ook tot een soort Oedipous? Een tragische figuur die
voorbestemd was om deze onmenselijke rol te spelen? Van
dat ongemak komen we in de Samuël-boeken niet zo
makkelijk los. Bij Saul speelt dat ook altijd. Heeft hij een
eerlijke kans gekregen of was hij alleen maar de tegenfiguur en
daarmee bij voorbaat kansloos? Het blijft belangrijk dat we
ons realiseren dat profetie geen toekomstvoorspelling is. Het
is oproep tot ommekeer voor ieder die het hoort in welke tijd
dan ook. Daarom is het zo krachtig opgeschreven. ‘Wie het
verbond schendt gaat in ballingschap’, om een andere
profetische notie aan te halen. Niet omdat God op zijn troon
zo graag straffen uitdeelt, maar omdat het nu eenmaal zo gaat.
Bij David idem. Omdat je dat gedaan hebt, zijn dit de
consequenties. Je hebt een kwaad je leven binnengehaald en
dat gaat nu doorwerken, dat is onherroepelijk. Dat heeft zijn
effect op jouw huis. De hoorder zij gewaarschuwd.
Als David zich door die man laat bespotten, is dat omdat hij
het oordeel aanvaardt. Niet gelaten alsof er een doem boven
zijn hoofd zou hangen, dat niet. Hij hoopt actief op een
ommekeer, doet daar een beroep op. Maar tegelijkertijd geeft
hij zijn zaak uit handen. Misschien zal JHWH op mijn ellende
letten. Hij is toch mijn herder? David is de man naar Gods
hart. En JHWH is de heer naar Davids hart. Dat wil zeggen:
David laat zijn oren niet hangen naar het oordeel van de
mensen. Niet naar het ‘halleluja’ van het populisme en niet
naar het ‘kruisigt hem’ van de vervloekers. Er is een andere
stem bepalend in zijn leven. Moet ik de afgrond in, ik zal bang
zijn - ben jij naast mij, ik zal niet doodgaan van angst. En dus trekt
David verder door die vallei. En die schim maar stenen
gooien en stof opwerpen.
Er zullen altijd mensen zijn die iets naar je roepen, die je
beledigen, bespotten, vervloeken. ‘Moordenaar!’, ‘ga weg!’,
‘wij willen jou nooit meer zien!’, ‘stuk ongeluk!’, ‘schuldig!’
Wat mensen naar je roepen, is niet de waarheid over je leven.
Mensen zien van elkaar slechts de buitenkant. Tegen al die
demonische vervloekingen mag je hardop zingen: laat mij niet
over aan anderen. We laten de spotters begaan - er komt een
dag dat ze niet weten wat ze zien.

Het bijbelse woord ‘zachtmoedigheid’ dringt zich op.
Zachtmoedigheid is niet te verwarren met zachtaardigheid of
softheid. Zachtmoedigheid is een van de zeven gaven van de
heilige geest (Galaten 5:22) - Jezus noemde zichzelf
zachtmoedig (Matteüs 11:29). Ook hij liet zich beschimpen
toen hij zijn lijdensweg ging. Het heeft niets van doen met: sla
mij maar. Eerder misschien met de basisbetekenis van
tolerantie: iets dat je verdraagt uit ontzag of liefde voor de
ander. ‘Zalig de zachtmoedigen,’ heeft Jezus gezegd, ‘zij zullen
de aarde beërven’ (Matteüs 5:5). Wat David doet tegenover
die schreeuwende man, is zachtmoedig zijn, een messiaanse
kernkwaliteit.
We lezen dit jaar de boeken Samuël omdat we op zoek zijn
naar de betekenis van het woord ‘messiaans’. Een woord dat
een verlangen uitdrukt naar een andere wereld. Een wereld
zonder honger en dood en ongerechtigheid, een wereld waar
zachtmoedigen koning zijn. Zachtmoedigheid is geen
karaktertrek. Het is een manier van in de wereld staan, van
politiek zo je wilt. Zachtmoedigheid houdt in dat je je eigen
gebrek onder ogen durft zien - en niet afwentelt op een ander.
Een zachtmoedig asielbeleid - dat zou nog wat anders zijn dan
een ruimhartig asielbeleid. Niet: wij zijn zo goed, daar willen
we een ander best in laten delen… Zachtmoedig zou
betekenen dat we allereerst onze eigen rol in het onrecht
erkennen. Er zijn vier aardbollen nodig om ieder mens op
aarde te geven wat wij hebben. De arme, de vreemde doe hen
recht? Wij staan met onze voeten in de modder als we
schreeuwen om een betere wereld. Wij zijn geen halve
heiligen die schuldeloos en perfect door het leven gaan. We
zijn ook niet elkaars broeders en zusters omdat we allemaal
van die fijne fantastische mensen zijn: dat model loopt een
keer vast. We delen - net als David - in de condition humaine en
dragen iets van ploert en schender in ons. Als Jezus zijn
lijdensweg gaat, dan gaat hij alleen. Dan laten zelfs zijn
vrienden en getrouwen hem in de steek, dan doen zelfs die
mee aan de bespotting en verloochening. Wat als JHWH je zo
leert kennen? Dan mag je hardop zingen: laat mij niet over
aan mezelf. JHWH is zelf zachtmoedig. Hoe zou ik ooit jou
niet behoren. Gij bij mij, niets zal mij ontbreken.
Amsterdamse Studentenekklesia, zondag 25 februari 2007
ABSALOM, ABSALOM
2 SAMUËL 18-19
Ranfar Kouwijzer
Jij bent een geweldige vader! Een poster in een bushokje
schreeuwt het je toe. Reclame voor een magazine voor ouders
van nu. Dat is nog eens een manier om toegesproken te
worden als je door de stad fietst. Alsof je wordt nagefloten. Je
ijdelheid gestreeld en je interesse gewekt - waarom denken ze
dat? Ja, als je dat wilt weten, moet je eerst dat tijdschrift
kopen. Daarin zal worden onthuld wat je zonder het te weten
al die tijd al in je hebt. Ik vermoed dat er veel tips in staan om
een geweldige vader te blijven. Dingen met je kinderen samen
doen, over je gevoelens praten, laten zien dat je kwetsbaar
bent. Samen leven, samen werken - zeg maar.
David was er niet op geabonneerd. We hebben nu vijftig
hoofdstukken Samuël achter de kiezen en we kennen deze
gezalfde inmiddels in bijna alle denkbare rollen en functies.
Herdersjongen, vechter, legeraanvoerder, muzikant,
8
echtgenoot, rebellenleider, troonpretendent, koning,
moordenaar, vluchteling. Maar vader? David heeft zeventien
zoons - ongetwijfeld ook veel dochters, die worden nauwelijks
genoemd. Maar in al die vijftig hoofdstukken is hij eigenlijk
nooit vader.
Er staan geen gesprekken met zijn kinderen opgetekend, geen
daden die specifiek op hen betrekking hebben. Als Absalom
zijn broer Amnon vermoord heeft, is de koning eerst razend,
maar hij doet niets. En als de woede gezakt is en Absalom
weer in de stad mag komen, wil David hem niet spreken - een
situatie die vier jaar aanhoudt. Daar scoor je geen punten mee
in ‘ouders van nu’. Dat Absalom zich ontpopt tot een
populist, een couppleger en potentiële vadermoordenaar, is
niet goed los te zien van Davids eigen optreden. Wat moet
iemand die niet gezien wordt? Die zonder de zegen van zijn
vader leeft? Een goede koning hoeft nog geen goede vader te
zijn, zoals een goede predikant of een goede politicus niet
altijd een goede vader is.
Absalom heeft zich door het volk tot koning laten kronen.
Eén ding moet er nog gebeuren om zijn macht te bevestigen:
de oude koning moet sterven. Het hele volk trekt uit - op
jacht naar de gezalfde. David - man van de guerrilla -
organiseert zich. Hij kiest een donker woud uit en deelt zijn
mannen op in drie groepen. Ze zijn in de minderheid en
moeten het hebben van verrassing en ondoorzichtigheid. Het
liefst doet David persoonlijk mee, maar hij is meer dan zo
maar iemand. Om zijn leven is het te doen. Hij moet juist
achterblijven. Afwachten op een veilige plek in een stad. Eén
duidelijke order krijgen zijn troepen mee: ‘wees niet te hard voor
de jongen, voor Absalom’. Dus toch een vader. Absalom de rebel,
de moordenaar, de man die uit is op zijn hoofd, het blijft zijn
jongen. Vandaag wordt beslist of David zal leven of zal
sterven - maar zijn zorg gaat uit naar zijn kind. David hoopt
op de terugkeer van zijn verloren zoon. Dat zijn wensen
duidelijk zijn, blijkt wel uit de woorden van die ene man, die
soldaat die heeft gezien dat Absalom in een boom hangt. Als
Joab vraagt: waarom heb je hem niet neergeslagen? ‘De koning
heeft bevolen: spaar het leven van Absalom mijn jongen.’ Wees niet te
hard voor hem - iedereen weet wat hij bedoelt: wees een
hoeder/een herder voor Absalom. Zoek het verloren schaap,
wees de hoeder van je broeder. David is wel degelijk een
vader. Geen moderne leuke-dingen-vader, maar wel een die
wil dat zijn zoon leeft.
Joab gaat regelrecht in tegen het gebod van de koning - nog
eens herhaald door zijn ondergeschikte. Absalom hangt in de
eik. De eeuwenoude heilige eik - in allerlei oude religies de
plaats om offers te brengen om de goden te verzoenen.
Tussen hemel en aarde bungelt hij - overgeleverd aan genade
of ongenade. Joab neemt drie speren en steekt die in het hart
van Absalom, in het hart van de eik en eigenlijk ook in het
hart van de Thora: heb je naaste lief/wees hoeder van je
broeder. Tien knapen maken het af. Gevloekt hij die hangt op
het hout. Weggeworpen in een onvindbaar en anoniem graf.
Hij wordt nu pas een Davidszoon, die Absalom. Joab blaast
op de sjofar - de overwinningsbazuin. Maar wat voor
overwinning is er eigenlijk behaald? Soms verlies je, ook al
heb je gewonnen. Joab offert bij die eik de humaniteit en de
genade op aan zogenaamd politiek realisme. De generaal gaat
over lijken: het is beter dat een iemand sterft voor het hele
volk. Maar er wordt geen volk gesticht uit deze dood, geen
gemeente gebouwd op deze gedachtenis. Heel Israël vluchtte.
De overwinning wordt door de moord op Absalom tot een
nederlaag. Dit wordt nooit goed nieuws. Dood is geen
evangelie.

Dan zijn we in de poort van het stadje waar David afwacht.
Bodes komen aanrennen. Hoe lieflijk zijn op de bergen de
voeten van de vreugdebode… (Jesaja 52:7). Hij komt met goed
nieuws - evangelie: drie keer zegt de koning het. Alsof hij het
wil bezweren: het moet goed nieuws zijn. Twee
boodschappers komen aan bij de koning, want op het woord
van twee getuigen zal een woord vast staan. Maar wat zeggen
ze? Vrede! roept de eerste: Sjalom! Ja dat zal wezen, maar hoe
is het met Ab-sjalom? ‘O, dat weet ik niet,’ staat hij te liegen.
‘Ik zag wel een hoop drukte, maar wat er precies aan de hand
was?’ Hij doet alsof hij goed nieuws heeft - maar het is een
karikatuur. Hij moet de dood van Absalom er voor
verzwijgen. En de tweede - een Nubiër -, een buitenlander,
roept ook al ‘goed nieuws!’ Als de koning vraagt naar
Absalom, maakt hij de moord tot norm: zo moge het alle
vijanden van mijn heer en koning vergaan. Ze denken de
koning te kunnen verblijden, maar ze kennen hem niet.
Miskennen dat hij ook vader is.
Mijn zoon Absalom,
mijn zoon,
mijn zoon Absalom,
Absalom mijn zoon,
mijn zoon.
Ik had ooit een gereformeerde collega die ieder gebed begon
met de woorden ‘Vader in de hemel’, soms kortweg ‘Vader’.
Na een tijdje begon ik daar een lichte allergie voor te
ontwikkelen. Als dominee bid je heel wat af: al die
vergaderingen en bijeenkomsten die je moet beginnen en
moet afsluiten, en dan ook nog de kerkdiensten. Ik werkte
nogal vaak met die collega samen, dus dat betekende heel veel
vader-in-de-hemel. Ik kon daar maar niet aan wennen. Ik
moest steeds tegen mezelf zeggen: hij bedoelt ‘God’ als hij
‘Vader’ zegt. Misschien lag het aan zijn toon - Vader…alsof
we bij hem op schoot zitten en hem alles mogen vragen, want
hij is immers onze hemelse papa… Een leuke-dingen-God die
ook kwetsbaar is en over zijn gevoelens kan praten. Misschien
is het een kwestie van biografie. Helpt het als je een aardse
vader hebt in wie je moeiteloos hemelse eigenschappen kunt
herkennen.
Blijft natuurlijk het risico dat we dat wat wij prettig en fijn
vinden, al te gemakkelijk op God projecteren: zoals wij zijn in
onze beste momenten, zo is ook God. Die volgorde lijkt mij
theologisch niet helemaal zuiver. Ook het omgekeerde: Godals-de-vader-die-we-altijd-hadden-willen-hebben
lijkt me niet
oké. Dan is God de opvulling van een tekort en zo word je
nooit volwassen. Maar blijkbaar voorziet het in een behoefte.
De kraker ‘Abba vader’ staat hoog in de top tien van meest
geliefde spirituele liederen - net achter ‘de steppe zal bloeien’.
Alle moeite met die Vader-in-de-hemel ten spijt - we kunnen
niet zonder. Onze Vader bidden we - en dat hebben we geleerd
van Jezus Messias. We kennen God niet buiten Jezus om. We
kennen hem alleen omdat hij de Vader is van een
mensenkind. Hij is de vader van Jezus Messias, onze broeder.
Onze Vader - je weet wel die van Jezus en die van ons. Dat
onze maakt alles anders. Niet: ik heb een hemelse vader, maar
wij zijn broeders en zusters van Jezus - we mogen met hem
mee doen en daarom hebben we ook wat met elkaar te
maken.
Vijftig hoofdstukken Samuël - verhalen over een gezalfde. We
zouden er niet aan beginnen als we niet zouden vermoeden
dat in die gezalfde iets zichtbaar wordt van de eeuwige. Wees
niet hard voor de jongen, omwille van mij…
‘Lankmoedigheid” heet het in de traditie - ik weet geen
9
ouders-van-nu-woord voor die eigenschap. David is een
messias die rouw draagt om zijn verloren zoon. Hoeveel te
meer uw vader die in de hemel is.
En de bevrijding werd op die dag tot een rouw voor heel het
volk… de koning, hoewel zonder zoon, is niet meer zonder
volk. Want het volk deelt zijn rouw. Zij tonen zich broeders
van die vermoorde zoon, kinderen van deze vader. Ze sluipen
door de stad zoals soldaten doen die smadelijk de strijd zijn
ontvlucht. Alsof ze zich vereenzelvigen met de moord van
Joab op Absalom. Alsof ze de zonde van hun bevelhebber op
zich nemen. In hun gebukte houding zijn zij een messiaans
volk. Een volk dat bij deze koning past. Een klein messiaanse
volk, een ekklesia, gestigmatiseerd door de smart van de
vader.
Amsterdamse Studentenekklesia, zondag 11 maart 2007
DE GOD VAN DAVID
2 SAMUËL 21 vers 1-14
Schriftuitleg 1
Alex van Heusden
‘Eens in de dagen van David geschiedde een hongersnood.’
Vager kan een tijdsaanduiding niet zijn. Wanneer in het grote
verhaal over David speelt dit tafereel? Onmiddellijk volgend
op het voorgaande, de strijd tussen David en Absalom, zijn
zoon, die koning wilde worden in plaats van zijn vader? Of op
enig ander tijdstip in de dagen van David? We weten het niet.
Van groter gewicht is de vraag waarom dit verhaal over die
hongersnood hier staat, tegen het einde van de boeken
Samuël, als de dagen van David nagenoeg geteld zijn.
(De hoofdstukken 21-24 van 2 Samuël vormen een
aanhangsel dat fraai chiastisch is opgebouwd: A verhaal over
een nationale ramp: hongersnood [21:1-14]; B de helden van
David in de strijd tegen de Filistijnen [21:15-22]; C danklied
van David = Psalm 8 [22:1-51]; C afscheidslied van David
[23:1-7]; B’ de helden van David, als laatste Uria de Hetiet
[23:8-39]; A’ verhaal over een nationale ramp: de pest [24:1-
25], eindigend met Davids aankoop van de dorsvloer van
Arauna, waar Salomo de tempel zal bouwen.)
Hongersnood in het land. Drie jaar maar liefst. Mensen
sterven van de honger. Hoe houd je dan je koningschap
overeind, je regering in stand? David gaat op audiëntie bij
JHWH - zo wordt die god genoemd in het verhaal. Wie is hij?
De god van de koning en zo de god van allen in Israël? Is dat
de hiërarchie: God, koning, volk? Voor David wel, naar alle
waarschijnlijkheid. Hij gaat te rade bij de hoogste raadgever,
de enige die boven hem verheven is.
Er blijkt een schuld uit te staan, bloedschuld nog wel. Saul,
Davids voorganger in het koningsambt, zou de Gibeonieten
hebben gedood. Het wordt verteld in het boek Jozua: dat
Jozua, de opvolger van Mozes, een verbond van vriendschap
sluit met de inwoners van Gibeon en toezegt hen in leven te
laten - het verbond wordt bekrachtigd met een eed (Jozua
9:15). Zij mogen dus blijven waar ze altijd hebben gewoond,
de Gibeonieten. En nu zou Saul, generaties verder, dat
verbond hebben geschonden en tot niets minder hebben
besloten dan tot etnische zuivering van het land. Eigen volk
eerst - die mentaliteit. Ze hebben altijd in ons midden
gewoond, maar het blijven allochtonen. Ze moeten weg, beter

nog: dood. Dan zijn we voorgoed van ze af. ‘Bloedschuld
kleeft aan Saul en aan zijn huis, omdat hij de Gibeonieten
gedood heeft.’ Maar dan is hij toch in zijn opzet niet geslaagd,
want er zijn nog Gibeonieten over, een rest van een
minderheid in het land.
Een dure les leert dit verhaal: als aan een minderheid van
vreemdelingen geen recht wordt gedaan, als hen geen bestaan
wordt gegund, heeft dat gevolgen voor meerdere generaties,
woekert dit kwaad voort tot in het ‘derde en vierde geslacht’,
in kinderen en kleinkinderen, nog altijd allochtonen die
worden achtergesteld. Saul beging de misdaad, in de dagen
van David krijgt Israël de rekening gepresenteerd.
Zeven mannen uit de zonen van Saul eisen de Gibeonieten als
genoegdoening. Zeven, dat is geen willekeurig getal. In het
Hebreeuws is er een en hetzelfde woord voor ‘zeven’ en ‘eed’.
Een eed wordt zevenvoudig gezworen. Wordt een eed
geschonden, dan moet daar een zevenvoudige vergoeding
tegenover staan.
Het is dus een eis van de Gibeonieten, die zeven mannen uit
de zonen van Saul. Geen idee van JHWH. Er staat ook niet dat
hij ermee instemt. Maar evenmin dat hij er niet mee instemt.
En David? Die zal wel menen dat hij niet anders kan dan
ingaan op de eis van de Gibeonieten. De hongersnood moet
immers worden afgewend en als dit de prijs is die daarvoor
betaald moet worden…
Vijf zonen van Merab, de dochter van Saul, en twee zonen
van Rizpa, een bijvrouw van Saul, krijgen de Gibeonieten in
handen. Ze voeren zelf de executie uit en dat gebeurt ‘in de
eerste dagen van de oogst, het begin van de gersteoogst’. Leuk
bedacht, verteller, want hoe kan er geoogst worden, als het
land braak ligt?
De Gibeonieten hadden David gezegd: die zeven zonen van
Saul gaan wij ophangen ‘voor JHWH in Gibea van Saul’. Zo
hebben zij gedaan: ‘zij verhingen hen op de berg voor het
aangezicht van JHWH’. En JHWH zegt niet: ‘dat wil ik niet, dat
verdraag ik niet.’ Waarom zegt hij dat niet, als hij het niet wil
en niet verdraagt?
Met de dood van de zeven had het verhaal kunnen eindigen.
Bloedschuld ingelost, hongersnood voorbij. ‘Daarna stond
JHWH weer in voor het land.’ Maar er gebeurt iets heel anders.
De lijken blijven hangen. Hebben de Gibeonieten dat
bedongen? Maar als er iets eerst moet, bijbels gesproken, is
dat het begraven van een dode, en wel zo snel mogelijk.
Lijken laten hangen als prooi voor wilde dieren is gruwelijk
mensonterend.
En dan is daar Rizpa. Als een Hebreeuwse Antigone waakt zij
over de lijken, alle zeven, niet alleen over de twee van haar
eigen zonen. Zij wijkt niet van de rots, zij is er overdag en ’s
nachts, van mei - het begin van de oogst -, een hele hete
zomer lang, tot oktober, als het weer gaat regenen. Rizpa stelt,
in alle stilte, een profetische daad, baken van verzet als zij is
tegen grove ontering van menselijke waardigheid. Tegenover
David, de koning, is zij de profeet. Haar stille waken is ook
een aanklacht tegen de koning én tegen de god van de koning.
We horen haar denken: wat hier gebeurt, op last van de
koning, voor het aangezicht van diens god, is onverdraaglijk -
kán niet en mág niet.
David hoort ervan. En léért. Hij staat niet op zijn koninklijke
strepen, ziet haar daad niet als een vorm van anarchie die zijn
gezag ondermijnt. Hij weet wat hij doen moet: de zeven lijken
begraven. Maar hij doet meer: hij haalt de beenderen van Saul
en diens zoon Jonatan uit Jabesj in Gilead.
Daarmee eindigde het boek 1 Samuël. Hoe Saul wordt
verslagen door de Filistijnen en sneuvelt in de strijd, samen
10
met zijn drie zonen, onder wie Jonatan. Dan vinden de
Filistijnen de lijken en hangen die op aan de muur van Bet-
Sjan. De weerbare mannen van Jabesj, die Saul dankbaar zijn
omdat hij eens hun stad bevrijd heeft uit de handen van de
Ammonieten, halen heimelijk de lijken weg en begraven ze in
Jabesj onder de tamarisk. Dan vasten zij zeven dagen (1
Samuël 31:13). Groots eerbetoon. En nu zegt het verhaal van
deze morgen dat de heren van Jabesj-Gilead de lijken hadden
gestolen. Dat heb je wel eens, als je de bijbel leest, een
voorval dat op verschillende manieren verteld wordt. De
context bepaalt dan hoe er verteld moet worden.
David begraaft alle beenderen in het familiegraf van het huis
van Saul. Al weer een groots eerbetoon, maar ook grotesk,
want paradoxaal. Wat er aan mannen over is van het huis van
Saul, geeft David in de handen van de Gibeonieten. Zij
worden gedood, en dat komt het volk ten goede. Intussen
heeft David van het huis van Saul niets meer te vrezen. Hij zit
stevig op zijn troon, aan het einde van het grote verhaal over
hem, zijn huis zal bestendig zijn tot in lengte van dagen.
David, geliefd bij God en bij de mensen. Zo ziet de traditie
hem bij voorkeur. De ideale gezalfde, de messias. De messias?
Gaandeweg het verhaal hebben we David ook leren kennen
als een calculerend politicus en een meedogenloze
moordenaar, weinig anders dan de Farao van Egypte of de
keizer van Rome. Koning zoals koningen zijn. En de god van
de koning? Drie jaar hongersnood, mensen sterven van de
honger, maar JHWH laat het gebeuren, want er moet een
bloedschuld worden ingelost? Jouw god, koning, moet een
doodsgod zijn - laten we Rizpa zingen. Is de god van David
niet meer dezelfde als de god van Mozes met zijn woord, een
van de tien, ‘jij zult niet moorden’? Zijn er twee die JHWH
worden genoemd?
*
EEN IS ONZE GOD
Schriftuileg 2
Huub Oosterhuis
‘God’ is in onze taal het woord bij uitstek voor het hoogste,
belangrijkste, beste, eerste en laatste. En tegelijk is het een
leeg en vluchtig woord, een mompeling - en een beeldloos
woord sinds de overgeleverde primitieve beelden, man met
baard op troon, hun overtuigingskracht hebben verloren. Wij
willen voor het hoogst denkbare, voor het beste, eerste en
laatste een vol en omvattend woord dat beelden oproept.
‘Liefde’ is zo’n woord, ik denk het enige woord dat in
aanmerking komt. Het roept intimiteit op én ruimte. Het is
een woord voor verlangen én voor inzet, engagement, trouw,
solidariteit. Het woord ‘liefde’ komt in al zijn betekenissen het
dichtst bij de Naam van de bijbelse God die, zo vertelt de
bijbel in het boek van de Uittocht, uitroept wie hij is - hoe hij
is: erbarmend, genadig, lankmoedig en trouw tot in het
duizendste geslacht. Zoals in psalm 36 staat geschreven: ‘Uw
vriendschap reikt tot in de hemel, uw trouw tot aan het
firmament.’ God is liefde. De bijbel een boek over God is
liefde? Zo wordt dat boek niet door iedereen gelezen.
Je slaat de bijbel open. Kom, denk je, de bijbel, laat ik eens
een uurtje - je bladert in het zo genoemde Oude Testament,
dat heeft de naam het spannendste te zijn en dan vooral de
verhalen over David. David, ‘de lieveling van Israëls liederen’
wordt hij genoemd, is de hoofdpersoon van de boeken
Samuël. Aan het eind van die boeken, in de laatste levensjaren

van David is er sprake van JHWH, de God van Mozes, de God
van ‘moord niet’, toch? Ja, maar die een hongersnood zendt,
drie jaar lang, omdat er een bloedschuld te vereffenen valt, en
die het niet zal laten regenen voordat zeven mannen zijn
opgehangen voor zijn aangezicht. Is dat dezelfde over wie
David ooit gezongen heeft, in psalm 36, dat zijn vriendschap
reikt tot in de hemel, zijn trouw tot aan het firmament -
‘daarom zoeken de kinderen der mensen hun toevlucht in de
schaduw van uw vleugels’?
Er waart door een aantal bijbelse teksten een doodsgod rond,
tegenbeeld van die van psalm 36, een donkere
ondoorgrondelijke, een god die geeft en neemt naar believen,
god-der-wrake, een god die bloed wil zien en die mensen
rampen en ziektes aandoet; ‘een niets en niemand ontziende
geweldenaar,’ noemde Jan Wolkers hem. Of Maarten ’t Hart:
‘een god die mensen zo intens haat dat hij keelkanker voor ze
heeft uitgevonden.’ Maarten ’t Hart en velen met hem lezen
de bijbel vanuit dat godsbeeld, en concluderen tot de
ongelooflijke slechtheid van het Opperwezen. Anderen
hebben ervoor gekozen de bijbel te lezen vanuit teksten als
psalm 36 en zich te concentreren op de taferelen en
beeldspraak waarin God benoemd en geïdentificeerd wordt
als vriend, als vader van weduwen en wezen, die het kermen
van de verdrukte hoort en de vernederde optilt uit het stof,
die erbarmend en genadig is tot het duizendste geslacht.
Een midrasj is in de joodse traditie een meestal kort en
krachtig verhaal waarin de overgeleverde bijbeltekst wordt
ondervraagd, uitgelegd, geactualiseerd. Hier volgt zo’n
midrasj:
In die dagen kwamen twee vrouwen bij rabbi Jezus ben Sira -
hij leefde in het jaar 180 voor het begin van onze jaartelling.
Ze zeiden tot hem: ‘Rabbi, wij leren in de geschriften van
onze vaderen dat er twee goden zijn met een en dezelfde
naam. De ene is genadig en zegt ons elkaar lief te hebben. Hij
wordt JHWH genoemd. De ander is wreed, wraakgierig en
belust op bloed, maar wordt ook JHWH genoemd. Heeft de
genadige misschien een misdadige dubbelganger die mensen
tot mensenoffers dwingt?’
Na hun woorden viel een diepe stilte die duurde en duurde.
Toen sprak rabbi Jezus Ben Sira: ‘Hoor Israël. Een is onze
God. Heb hem lief die tot jou spreekt. Heb lief je naaste die is
als jij. Dit is het hart van de thora die JHWH ons door Mozes
gegeven heeft. Alle overige woorden zijn uitleg. Ga heen en
leer.’
Zij gingen heen, die twee. Maar de volgende dag stonden zij
opnieuw voor het aangezicht van rabbi Jezus Ben Sira en
zeiden: ‘Wij hebben gehoord wat jij gezegd hebt, maar wij
weten niet wat wij ermee aan moeten.’ En weer viel een diepe
stilte.
Toen sprak rabbi Jezus Ben Sira: ‘Hoor jij en jij: wat jou
tegenstaat, doe dat je naaste niet aan, en oordeel niet over
hem totdat je in zijn plaats gekomen bent - tot je in zijn
schoenen staat. Dat is het grote gebod van de thora. Van deze
liefde hangt de wereld af.’
Deze midrasj weerspiegelt de keuze die in het jodendom in de
eeuwen voor de geboorte van Jezus gemaakt is: om heel de
Oudjoodse, ‘oudtestamentische traditie’ te herlezen vanuit het
woord over de naastenliefde en op dat woord opnieuw te
ijken. Voortaan is de kern van heel Israëls levensleer: de liefde
tot de naaste. En ‘God’ is de stem die daartoe krachtig
aanspoort.
11
God is een woord dat vaak als een muur tussen mensen in
staat. Liefde is een woord dat mensen met elkaar verbindt, het
is een rozentuin van een woord - iedereen kan erin. God - dat
woord heeft tot heel wat moeilijke traktaten en dogma’s en
discussies en ruzies geleid.
Maar nu was er eens, zo’n tien eeuwen geleden, in een
klooster in de alpen, een monnik die dichten kon, die liedjes
schreef in het Latijn. Ubi caritas et amor, Deus ibi est. ‘Waar
vriendschap is en liefde, daar is God.’ Wat een opluchting, die
ene regel: waar wij goed doen aan elkaar, recht en eerbied,
vijandschap uitbannen, haat overwinnen, daar is God. Helder,
evident, afgesproken. Zeg ‘amen’.
Amsterdamse Studentenekklesia, zondag 18 maart 2007
EEN GROOTS VERHAAL
1 KONINGEN 1-2
Alex van Ligten
1 Koningen 1
Ik ben er niet bij geweest, maar ik kan me goed voorstellen
dat de schrijvers van de boeken Samuël en Koningen het
vandaag voorgelezene met een onheilige grijns hebben
opgeschreven, denkend aan ons die dit zouden lezen. ‘Deze
woorden aan jou opgedragen’, daar hebben we het niet
moeilijk mee als het mooie, zinvolle geboden zijn, iets over de
liefde of zo, met diepte. Maar dit hier: over die bijna dode
koning die zijn opvolger nog even inprent wie er allemaal
moeten worden omgebracht? ‘Hoor Israël.’ Maar dit hadden
we liever niet willen horen. Zoals dat al eerder bij andere
delen van het Davidverhaal gold. Al dat geweld, die overmaat
aan kleinmenselijkheid. Het is bijna teveel voor onze
fijnbesnaarde, vredelievende zielen!
Het begint al bij de eerste zin van het boek Koningen. Eén
Koningen. Er komen twéé boeken Koningen en daarin een
bonte rij van die figuren. Koningen. Dat zijn belangrijke
mensen, grote helden, die oorlogen voeren en paleizen
bouwen. Ze hebben legers en krijgsmateriaal en minstens een
dozijn vrouwen per stuk. Ze zeggen ‘kom’ en dan moet je
komen, ‘ga’ en dan heb je te gaan. Naar de loopgraven, naar
de pomp, naar de hel. Koningen, dat is dus: macht.
Maar de eerste zin van het boek 1 Koningen zegt: ‘de koning
was oud en werd koud.’ Geen valse heroïek, geen doodsbed
waar nog even alles van heel het stralende, koninklijke leven
present wordt gesteld, waarin zijn koningschap verheerlijkt en
de grote koning zelf opgehemeld wordt, maar het verhaal van
een oude, blijkens de context ook wat vereenzaamd stervend
manneke. Met dat jonge ding, dat hem van zijn dienaren
warm moet houden. Pijnlijk en vermakelijk tegelijk. ‘Ze was
buitengewoon mooi. Ze verzorgde de koning en waakte over
hem.’ En dan dat juweeltje van een zin waaruit blijkt dat
David écht niet meer de oude is en ook nooit meer zal
worden: ‘Maar de koning bekende haar niet’, hij heeft het niet
met haar gedaan!
Uit het feit dat dat er bij gezegd moet worden, kun je
opmaken dat het toen kennelijk ook al de laatste strohalm was
waar zich tot in onze tijd hoogbejaarde acteurs en andere
oude rijkaards na een ongelukkig leven aan vastklampen: een
mooie jonge blom, dan voel je jezelf ook weer jong. Maar
David blijft gelukkig altijd nog meer koning van Israël dan dat
hij Hugh Hefner wordt.

En terwijl de oude koning op zijn einde wacht, wordt er
buiten de sterfkamer níet gewacht. Adonia is ‘geboren na
Absalom’ en ook in andere opzichten een navolger van
Absalom, met zijn wagen en zijn ruiters en vijftig man om
voor hem uit te rennen. Hij hangt al de koning uit nog
voordat de vacature goed en wel is aangebroken. Hij is er
helemaal klaar voor. Hij heeft er zin an.
Hij opent alvast de besprekingen met de legerleiding en de
priesters - hij weet van wanten, deze Adonia, en na hem
hebben alle contrarevolutionairen het precies zo aangepakt.
Met het leger en de kerk aan je zijde kan de repressie inzetten.
Door toedoen van Natan en Batseba loopt het allemaal
anders, maar het heeft maar een haartje gescheeld. Natan
stuurt Batseba naar de koning en laat haar Salomo naar voren
schuiven. David hoort naar haar en geeft bevel Salomo te
kronen.
Wie het hele eerste hoofdstuk leest, komt van Salomo niet erg
onder de indruk. Zijn moeder moet het koningschap voor
hem binnenhalen, hij steekt zelf geen poot uit. Watje. Denk je
op het eerste gehoor. Maar bij nader inzien klopt dat niet.
De clou zit hem daarin dat dit eerste hoofdstuk zegt: degene
die zich er al helemaal op heeft ingesteld, en die het naar zich
toe probeert te trekken, die krijgt het koningschap niet. En
degene die er niet op uit is, die geen woord gesproken heeft,
die wordt het. Wees op je hoede, zegt dit bijbelverhaal, voor
de figuren die zichzelf aanprijzen als de ideale kandidaat, die
uit zijn op eer en macht, die konkelen met de sleutelfiguren,
die hun eigen positie verstevigen en aandacht en welvaart
voor zichzelf genereren. Als je alleen netwerkt ten bate van
jezelf, is dat geen net werk.
Er komt een zoon van David op de troon. Wie is de ware
zoon? Dat is degene die zichzelf niet loopt te verkopen, die
het niet naar zich toetrekt en het afdwingt, maar aan wie het
overkómt. Dat is de reden waarom Batseba en Natan voor
Salomo spreken, om te kunnen zeggen: Salomo zelf heeft het
niet gezocht, er niet om gebedeld, er niet naar gegrepen. Hij
is, toen de tijd daar was, aangewezen, gezalfd, gekroond. En
de ware koning, hoe komt die de stad binnen? Met paarden
en wagens en met vijftig man lijfwacht en lakeien? Salomo
(wiens naam vrede betekent) komt de stad (wier naam vrede
betekent) inrijden op een ezeltje. En sinds Salomo is dit ook
altijd hét teken gebleven voor de koning die niet komt met
macht en geweld.
Het koningschap wordt gegeven, niet genomen. Dat zegt dit
verhaal. Waar mensen naar macht grijpen, daar willen ze die
ook houden en uitoefenen, met alle middelen verdedigen.
Waar macht geschonken is, daar staan de dingen in de goede
verhoudingen, daar is het vólmacht, en kan ze gebruikt
worden om recht en gerechtigheid te doen. Een verre nazaat
van David en Salomo zal ook zeggen: ‘Mij is gegeven alle
macht in hemel en op aarde’ (Matteüs 28:18). Geen veroverde
machtspositie, geen ingenomen stelling van waaruit mensen
onderworpen gemaakt en tot gehoorzaamheid gedwongen
worden. Niet om een klemvaste greep op de wereld en de
mensen te krijgen, maar om ze de vrijheid te schenken, de
vrijheid tot vrede.
In het openingsverhaal van 1 Koningen krijgen we een dikke
knipoog van de vertellers: zó beginnen wij onze
koningsgeschiedenis, met de afgang van de oude koning en
het menselijke, al te menselijke gekonkel over zijn opvolging.
1 Koningen 2
Zo, dat is mooi gezegd. En als we het hier nou bij hadden
gelaten, was er niets aan de hand. Maar nee, dan komt dat
hoofdstuk 2 er achteraan.
12
Eerst zegt de stervende David tot de zoon van David
ontroerend mooie dingen. ‘Ik ga de weg van al het aardse.’
Een koning is niet onsterfelijker dan een ander mens.
Iedereen gaat dood. David heeft het zelf ooit gedicht:
‘Mensen, hun dagen zijn als het gras, zij bloeien als bloemen
in het veld. Dan waait de wind en zij zijn verdwenen’ (Psalm
103:15v). Alles wat op aarde is opgekomen, zal ook vergaan.
Dat is de weg van de aarde. En dat is goed. Als het op de
goede tijd gebeurt. Vooral niet te vroeg. En liever ook niet te
laat. Wij gaan de weg van de aarde. ‘Maar duren zal de liefde
van God’
‘Wees sterk en word een man’, krijgt Salomo te horen. Hoe
moet-ie dat doen? Slaat het al op wat hij zal gaan doen als hij
Joab en Sjimi laat doden? Spierballen laten rollen en je een
vent tonen. Is het dat?
Of slaat het op wat er direct op volgt: gaan in de wegen van
JHWH, bewaak en bewaar wat hij van je vraagt en je opdraagt.
Er wordt verwezen naar de geboden, en dat wil zeggen:
Salomo zal koning zijn zoals God zelf koning is. Hij zal recht
doen aan de arme in de poort, de terneergedrukten oprichten,
opkomen voor hen voor wie er niemand is. Zo moet hij een
man worden: niet om zelf te imponeren, maar om onder de
indruk van Gods liefde en goedheid goedheid en liefde uit te
delen. Had David het daar maar bij gelaten. Mooie laatste
woorden, dat is nooit weg aan een sterfbed.
Maar David leeft een paar minuten te lang. Hij heeft nog net
tijd genoeg om een soort bijltjesdag te organiseren. We horen
het met weerzin aan.
Waarom eigenlijk? Omdat wij zelf veel hoogstaander zijn,
geweldlozer, vredelievender? Dat valt moeilijk vol te houden.
Zelfs als we zo nu en dan van goede wil zijn, blijken we nog
medeplichtig aan het onrecht, doordat bijvoorbeeld onze
welvaart op peil wordt gehouden door uitbuiting en wapenhandel,
beleggingen in clusterbommen. Misschien storen we
ons dan aan bijbelfragmenten als deze omdat we liever
hadden gewild dat er, juist tegen onze gewelddadigheid in,
tenminste één plekje blijft waar het goed is, het leven heel, de
wereld ongeschonden. De bijbel, het geloof, de kerk in de rol
van de ene kleine nederzetting die moedig weerstand blijft
bieden aan de overweldigers.
Maar net als in het eerste gedeelte is het hier zo aards en
menselijk als bij ons, als in de hele geschiedenis, en pas als je
goed kijkt, kan er een laagje onder ontdekt worden dat iets
meer zegt.
Nadat de oude koning de laatste adem heeft uitgeblazen, laat
Salomo, aanvankelijk vergevingsgezind tegenover zijn
halfbroer Adonia, hem toch doden als Adonia alsnog uit blijkt
te zijn op het koningschap. En de door David verlangde
vonnissen over Joab en Sjimi worden uitgevoerd en staan tot
in detail beschreven.
En de woorden waarmee onze lezingen eindigden, worden
nog eens herhaald aan het einde, als Salomo alle tegenstand
uit de weg heeft geruimd: ‘Het koningschap was vast in zijn
handen’ (1 Koningen 2:46).
Er is veel geweld in de wereld waarvan je de pijn kunt
meevoelen, en de weerzin ertegen niet minder voelt worden,
maar waar je je niet meer over verbaast. Dat voetballers elkaar
halfdood schoppen en hun trainers verontwaardigd zijn als ze
te weinig overtredingen hebben gemaakt (zoals Ronald
Koeman laatst over zijn spelers na het verlies van PSV tegen
Ajax), dat verwondert je niet meer. Dictators en hun schrikbewinden,
nu ook een democratisch gekozen president en zijn
door angst en domheid ingegeven martelpraktijken, we weten
het allemaal wel. Zelfs in de bijbel zien we het niet als

verwonderlijk dat er iemand als Joab rondwaart, die in
vredestijd in koelen bloede een ander doodt. Dat zijn de
krachten waarop zo’n man is gaan vertrouwen. Het is
vreselijk, maar niet verbazend.
Maar dat is toch altijd nog andere koek dan David en Salomo,
twee gezalfden Israëls, beelddragers van de grote koning, die
plannen smeden om een paar oude misdaden af te straffen.
David had Joab al flink vervloekt toen hij de moord op Abner
gepleegd had (2 Samuël 3:29), maar heeft hem nooit durven
(?) of kunnen (?) aanpakken. Nu laat hij het Salomo
opknappen.
Sjimi had David vervloekt toen hij vluchtte voor Absalom (2
Samuël 16:5-14). David had hem indertijd níet gestraft.
Misschien omdat hij zelf het slachtoffer van Sjimi’s woorden
was geweest. Maar dat trappen op een verzwakte, een
weerloze, dat wil hij alsnog gestraft zien.
Wat is dit? Zadelt hier een vader zijn zoon op met het eigen
onverwerkte verleden? En hoe kan Salomo vredevorst
genoemd worden, als zijn koningschap zó inzet?
De betekenis kan geen andere zijn dan: de proleten zullen niet
ongestraft blijven. Juist omwille van dit koningschap dat het
koningschap van God zal weerspiegelen, zullen de bedrijvers
van ongerechtigheid niet vrij blijven rondlopen. De hand die
moordde, zal van het altaar losgerukt worden - Joab zoekt om
zijn vonnis te ontlopen de buutplaats in de tempel op - en
Joab zal sterven. De collaborateur Sjimi, de doorgewinterde
politicus die altijd op het juiste paard wilde wedden, in de
gunst van de macht wilde komen, die zal niet meer kunnen
bestaan.
Tussen deze beide in worden de zonen van Barzillai
genoemd, die David opvingen toen hij vluchtte (2 Samuël
17:27-29; zie ook 19:31-39). De zonen van Barzillai bleven,
tegen het tij, tegen de massa in, trouw aan David. Zíj zullen
het goed hebben aan de tafel van de koning. Ook dit
weerspiegelt het koningschap van God: wie oproeit tegen de
stroom omwille van de gerechtigheid, wie het opneemt voor
de mensen in de benauwdheid, zal genodigd worden aan zijn
tafel.
De schoften blijven niet ongestraft. Dat moet gehoord
worden. Dat moet de onderdrukkers en de voormalige
onderdrukkers, de mensenschenders overal ter wereld, op zijn
minst níet in vrede doen leven en in rust laten sterven.
Omwille van de kinderen en de vrouwen en mannen die
onder hun handen zijn omgekomen.
En God beware ons intussen voor de valkuilen, om al te
gemakkelijk het oordeel uit te spreken, of, het
tegenovergestelde, om, met iets vals over vergeving op de
lippen, het kwaad door de vingers te zien.
Dit alles bij de twee verhaaltjes rond het levenseinde van
David. Macht heeft alleen een kans iets goeds te zijn als het
gegeven macht is, niet gegrepen macht. En ploert en schender
zullen verdwijnen.
Tot besluit
Aan het eind gekomen van de verhalen over David nog een
laatste kanttekening. Sinds enige tijd gebruiken we voor de
bijbelverhalen soms de aanduiding ‘het Grote Verhaal’. Dat
komt uit de filosofie. De Franse filosoof Jean-François
Lyotard (1924-1998), de bedenker van de term
postmodernisme (La condition postmoderne, Minuit, Paris 1979),
schreef dat wij in het Westen eerst eeuwenlang hebben
vertoefd in de geborgenheid van het Grote Verhaal van de
religie en de mythe. En daarna in een nieuw Groot Verhaal:
dat van de rede, de vooruitgang en de emancipatie van de
13
mensheid. Dat ligt na Auschwitz allemaal voorgoed achter
ons, betoogt hij. Na deze ontgoocheling over de Grote
Verhalen resten ons alleen nog maar microverhalen, waarin
geen ruimte meer is voor grote waarden en overtuigingen. En
gelukkig maar, zegt Lyotard, want die zijn alleen maar
gevaarlijk.
Maar sinds hij dat Grote Verhaal van religie en rede opblies,
komt de term meer en meer voor in de theologie en in de
preken. Maar daar niet alleen. Er is, lees ik op het
Wereldwijde Web, ook het grote verhaal van de Nederlandse
literatuur en het grote verhaal van Europa. Er is zelfs sprake
van het grote verhaal dat de PvdA de burger te bieden heeft.
Het grote verhaal is kortom net zo’n woord geworden als de
canon. Het wordt overal te pas en vooral te onpas voor
gebruikt.
Ik geloof niet dat je van de bonte veelheid van de
bijbelverhalen kunt zeggen dat het het Grote Verhaal is. Dat
suggereert naar mijn idee hetzelfde wat veel dogmatiek deed
en doet: dat het één groot aaneensluitend geheel is. Dat
dwingt de afzonderlijke verhalen in een keurslijf. Er is een
bonte veelheid van thema’s en ook van uitwerking. Er wordt
op heel diverse wijze over God, over de mens, over de
werkelijkheid en de wenselijkheden gesproken, gezongen,
gebeden. Wil je dat werkelijk recht doen, dan denk ik dat we
de term het Grote Verhaal niet moeten gebruiken. Zoals er
maar één canon is (die van Pachelbel), zo is er ook maar één
Groot Verhaal en, Lyotard had gelijk, dat is voorgoed voorbij.
Wij moeten leren leven met, en geloven in kleinere eenheden.
We gaan onze weg stap voor stap. Van week tot week een
fragment, hooguit twee. Daar hebben we onze handen en
hoofden al vol aan. Fragmentarisch geloven, dat past beter bij
onze beperkte mogelijkheden dan denken dat we vanaf een
hoogte het geheel kunnen overzien. En vanuit wat we stap
voor stap oppikken, proberen we ze toe te passen, te leven:
liefde, vrede, gerechtigheid. Elke keer dat dat even lukt, is een
groots verhaal.
Dat we daar tijd van leven voor krijgen.
Zo bidden wij dan, groot en klein,
dat wij in vrede mogen zijn,
te midden van wat brood en wijn. (‘Afscheidslied’, VL 810)
Amsterdamse Studentenekklesia, zondag 25 maart 2007
Jong Geleerd 6, 4 maart 2007
‘Jong geleerd’ is een serie van zeven diensten in de Amsterdamse
Studentenekklesia, telkens op eerste zondagen van de maand. In
deze diensten wordt gepoogd een aantal elementaire geloofsvragen
ook voor jongere, minder in kerk en ekklesia ingevoerde zielen, op
toegankelijke wijze aan de orde te stellen.
DE TWEEDRACHTZAAIER
Geeske Hovingh
Lezing: Lukas 4, vers 1-13
Jezus, vol van heilige geest, trok weg van de Jordaan,
door de geest gedreven de woestijn in
om daar, veertig dagen,
te worden beproefd
door de satan.

Niets at hij in die dagen -
toen zij ten einde waren, had hij honger.
De tweedrachtzaaier sprak tot hem:
Als jij een zoon van God bent,
zeg tegen die steen dat hij brood wordt.
Jezus antwoordde hem:
Geschreven staat:
‘De mens leeft niet van brood alleen.’
Hij dreef hem omhoog
en toonde hem, één seconde,
alle koninkrijken van de bewoonde wereld -
De tweedrachtzaaier sprak tot hem:
Jou zal ik geven al hun macht en heerlijkheid
want aan mij zijn ze overgeleverd
en ik geef ze aan wie ik wil.
Jij dus, als jij je neerwerpt voor mij,
van jou zal het zijn, allemaal.
Jezus antwoordde hem en sprak:
Geschreven staat:
‘Voor JHWH, jouw God, zult gij u neerwerpen
en dienen hem alleen.’
Hij dreef hem naar Jeruzalem,
plaatste hem op de vleugel van het Heilige
en sprak tot hem:
Als jij een zoon van God bent,
gooi dan nu jezelf naar beneden
want geschreven staat:
‘Hij heeft zijn engelen geboden
jou te behoeden...’;
en ook:
‘Zij zullen jou op handen dragen,
dat jij niet je voet zult stoten aan een steen.’
Jezus antwoordde hem en sprak:
Er is gezegd:
‘Gij zult JHWH, uw God, niet tarten.’
Toen de tweedrachtzaaier klaar was
met al deze beproevingen
nam hij afstand van hem
tot zijn uur gekomen was.
1.
‘En nu heb ik honger,’ zegt Jezus als hij veertig dagen zonder
eten door de woestijn heeft gezworven.
Is dít de man over wie verteld wordt dat hij water in wijn kon
veranderen en brood kon vermenigvuldigen tot iedereen
verzadigd was? ‘Hoe weinig moeite moet het de zoon van
God kosten om van een steen een brood te maken?’ vraagt de
tweedrachtzaaier hem uitdagend. Jezus geeft een cryptisch
antwoord: ‘De mens leeft niet van brood alleen.’ De
tweedrachtzaaier, die we nu voor het gemak duivel zullen
noemen, negeert deze uitspraak en komt met een volgende
beproeving. Hij toont Jezus het Romeinse wereldrijk en zegt:
‘Het zal allemaal van jou zijn, op voorwaarde dat je je
neerwerpt voor mij.’ Maar Jezus blijft stoïcijns, ‘er is er slechts
een voor wie ik mij neerwerp.’ De duivel neemt hem in een
laatste poging mee naar het dak van de tempel en roept:
‘Spring! Je hebt toch engelen die je weten te ondervangen met
hun vleugels! laat je kunsten zien!’ Jezus laat zich echter
wederom niet tarten.
Deze drie beproevingen betreffen iets groters dan het etaleren
van toverkunst. Het gaat hier over macht. Als Jezus zegt dat
de mens niet van brood alleen leeft, citeert hij de Thora,
waarin die zin als volgt wordt aangevuld: ‘de mens leeft van
elk woord dat uitgaat uit de mond van God’ (Deuteronomium
8:3). Wat komt uit de mond van God, zijn woorden van
14
Thora. En wat wordt er in de Thora gezegd over brood? Dat
je het moet delen met elkaar zodat niemand gebrek lijdt. Wat
de duivel hier wil, is proberen Jezus ertoe te verleiden
alleenheerser over de economie te worden.
De tweede beproeving betreft politieke macht, de duivel
presenteert Jezus alle volkeren van het Romeinse rijk, maar
voor Jezus staat dat gelijk aan corruptie en wreedheid, aan een
rijk dat zich permanent neerwerpt voor het kwaad.
De derde beproeving gaat over de religieuze macht; met
engelen rondfladderen is een machtige, ongehoorde religieuze
manifestatie, het vestigen van een cultus rond Jezus alsof hij
God zelf is. Driewerf nee tegen de tweedrachtzaaier, tegen de
verpersoonlijking van het kwaad.
2.
Bestaat de duivel nog? Het is een bijna kinderlijk klinkende
vraag. In de Middeleeuwen was men daar heel zeker van en
werd hij alom gevreesd, maar nu? Je komt hem met carnaval
rondhossend tegen, met zijn hoorntjes en zijn
roodgeschminkte kop. Ja, en in de media, waar hij ingezet
wordt als symbool voor verleiding. Het zijn vooral jongeren
die daar gevoelig voor zijn. De verleiding van seks, van
geweld, van perfectie, van rijkdom. Maar de prijs ervoor is
hoog. Op de website van het ministerie van Sociale Zaken
valt te lezen dat het aantal jongeren met schulden nog steeds
hard aan het groeien is. ‘Iedere dag,’ staat er, ‘is er wel een die
moet toegeven: “Hier kom ik niet meer uit.”’
3.
In die gevoeligheid voor verleiding ging een beroemde dokter
hen voor: dokter Faust die zijn ziel verkocht aan de duivel.
Volgens het verhaal was het een intelligente man met een
bloeiende dokterspraktijk, maar voldoening bracht het hem
niet.
Als hij op een dag met een vriend gaat wandelen, beseft hij
hoezeer mensen de natuur en hem waarderen, terwijl hij zelf
die waardering helemaal niet kan opbrengen. Zonder dat de
twee wandelaars het merken, voegt zich een zwarte poedel bij
hen, die Faust volgt tot in zijn studeerkamer. Daar verandert
de hond plotseling in de duivel die Faust een voorstel doet: hij
zal hem op aarde dienen, hem nog meer kennis bieden in ruil
voor Fausts ziel. Precies zoals tegen Jezus zegt hij hier
eigenlijk: ‘Macht en heerlijkheid zal ik je geven, als jij je
neerwerpt voor mij.’ Maar daar houdt de overeenkomst op,
want Faust weerstaat het aanbod niet. Hij is gedeprimeerd,
zoekt naar antwoorden op vele vragen en die worden hem
hier ineens geboden. Hij denkt niet verder dan vandaag,
tekent het contract met zijn eigen bloed en negeert de kleine
lettertjes onderaan.
Dat doet in eerste instantie een kermis van genot losbarsten.
Grote bacchanalen, bordelen, de eeuwige schoonheid op zijn
gezicht getoverd door een heks en naast lust kan ook de liefde
niet uitblijven, want de schone Margarita valt als een blok
voor Faust.
Maar het duurt niet lang of de arme vrouw wordt meegezogen
in een draaikolk van ellende. Ze raakt zwanger van Faust,
maar uit schaamte voor haar status van ongetrouwde vrouw
laat ze het kind aborteren. Die actie moet ze zelf met de dood
bekopen en terwijl ze in een cel wacht op de terechtstelling,
komen Faust en de duivel binnen. Op dat moment vallen
hem de schellen van de ogen en sméékt hij de duivel om haar
te redden. Ze ontsnappen, maar als Margarita de duivel
herkent, wil ze niet meer leven, omdat ze ervan overtuigd is
dat ze teveel misdaden heeft begaan.

U weet hoe het eindigt, in de meeste varianten van dit verhaal
belandt Faust in het hellevuur waar hij zijn gemaakte schulden
moet inlossen. Vertwijfeld roept hij: ‘Twee zielen wonen in
mijn borst!’
4.
Die twee zielen, ‘goed’ en ‘kwaad’, zijn in deze oude verhalen
heldere, vastomlijnde begrippen, maar in de complexe wereld
van nu valt die tegenstelling een stuk minder eenvoudig te
maken. De vraag stellen naar de definitie van het kwaad lijkt
net zo’n onzinnige bezigheid als formuleren wat de zin van
het leven is. In de interviews die Colet van der Ven met een
bontgeschakeerd aantal mensen over dit onderwerp hield,
wordt duidelijk hoe verschillend de antwoorden zijn. Voor
een neonazi is het ‘de vermenging van rassen’, een vader
wiens dochter is vermoord, ziet het ‘vernietigen wat
kwetsbaar is’ als het ultieme kwaad, terwijl de secretaris van
de Gereformeerde Bond het kwaad simpelweg definieert als:
‘de vervreemding van God’. Kwaad heeft in ieders leven een
eigen betekenis.
De Duitse cultuurfilosoof Rüdiger Safranski zegt erover: ‘Wij
zijn wezens met heel veel mogelijkheden, met heel veel
vensters. Daarbij hoort ook het kwaad en dus de
verantwoordelijkheid bepaalde vensters te sluiten. De kerk
heeft vaak teveel vensters willen sluiten en daardoor
mogelijkheden ongedaan gemaakt’ (Das Böse oder Das Drama
der Freiheit, Carl Hanser Verlag, München/Wien 1997).
Daar waar de macht ligt, wordt uitgemaakt wat de rechte en
de kromme weg is, wie er bij horen en wie niet. Gesluierde
vrouwen in de tram, drugsverslaafden op het station, de
uitgeprocedeerde asielzoeker die ’s nachts op straat
rondscharrelt. Het zijn allemaal anderen en daar loert het
gevaar, want we verstaan hen niet, begrijpen hen niet. Hoe je
‘kwaad’ ook definieert, het wordt altijd gevoed door angst,
zoals de duivel gevoed werd door Faust en de markt door
verleidbare jongeren. Het kwaad uit zich in het verstoren van
menselijke verhoudingen en het misbruiken van de
kwetsbaren. Kortgeleden werd duidelijk dat de groei van de
Chinese economie met name te danken is aan het enorme
aantal slaven dat er werkzaam is. Dictators in Afrika kunnen
gemakkelijk de macht grijpen en houden, omdat hun volk
zich maar al te vaak in een uitzichtloze situatie bevindt.
5.
Dat we verleidbaar zijn, verleidelijk, soms geneigd tot kwaad,
maakt ons tot mensen. Maar gelukkig hebben we de vrijheid
om keuzes te maken, om vensters te openen en te sluiten.
Kiezen we voor kant en klare oplossingen, voor nú een steen
in een brood veranderen, of wachten we op die ander, die
kwetsbare om mee te delen? Kiezen we voor macht, voor het
maken van onderscheid tussen mensen, of hebben we de
moed om over grenzen heen te kijken?
Het verhaal over Jezus die de beproevingen kon weerstaan,
maakt van hem geen superheld, maar zegt ons dat het
mogelijk is, dat de bestaande machtsverhoudingen niet
onomkeerbaar zijn en dat een mens zich kan laten verleiden
tot het goede.
En die arme Margarita die op het punt staat zelfmoord te
plegen? De engelen trekken haar uit de modder, troosten haar
en zien dwars door haar smetten heen.
Zo moge het zijn.
15
PAULUS AAN DE ROMEINEN 5
Alex van Heusden
Dit is de vijfde aflevering van een serie artikelen over de brief van Paulus
aan de Romeinen.
Er moet voor Paulus veel op het spel staan als hij ertoe
overgaat een brief te schrijven die niet alleen geadresseerd is
aan de ekklesia van Rome, bestaande uit Joodse en niet-
Joodse volgelingen van Jezus Messias, maar ook aan de
andere Joden in Rome, die eerder sceptisch, misschien wel
vijandig staan tegenover deze nieuwbakken ‘sekte’. Was
Paulus op de hoogte gebracht over spanningen die er
bestonden tussen Joden in de messiaanse gemeente en andere
Joden? Het boek Handelingen der Apostelen, hoofdstuk 18,
schrijft over Paulus’ aankomst in Korinte, waar hij Aquila en
Priscilla aantreft, een Joods echtpaar en volgelingen van Jezus
Messias. Eerder waren zij, samen met andere Joden,
gedwongen Rome te verlaten op bevel van keizer Claudius
(41-54). Dat gebeurde waarschijnlijk in het jaar 49. Als het
bericht in Handelingen 18 historisch betrouwbaar is, hebben
zij ongetwijfeld Paulus in Korinte verteld waarom zij de wijk
moesten nemen uit Rome. Als de oorzaak van alle onrust
inderdaad conflicten zijn geweest tussen Joden van diverse
pluimage in de hoofdstad van het imperium, dan is er voor
Paulus aanleiding genoeg om tussenbeide te komen. Niet
minder dan zijn grote levensproject staat op het spel, de reden
waarom hij zich ‘geroepen gezondene’ (Romeinen 1:1) weet:
een brug slaan tussen Joden en gojiem, hen samenbrengen in
een nieuw bondgenootschap van solidariteit, om zo een vuist
te kunnen maken tegen het oppermachtige Romeinse
wereldrijk.
Al in de aanhef (Romeinen 1:1-7) wordt de toon gezet: daar
staat over Jezus geschreven dat hij ‘is geworden uit het zaad
van David’ en ‘is aangesteld tot zoon van God in kracht’. Hier
doet Paulus geen uitspraken van religieuze, maar van politieke
aard. Hem staat niets anders voor ogen dan het vormen van
een tegenmacht, het bundelen van krachten om weerstand te
bieden aan het Romeinse systeem - vlak in de buurt van de
staatsorganen die beslissen over het wel en wee van alle
onderworpen volkeren. Maar als dat is geschied, het vormen
van een tegenmacht, moet de messias wel komen, ‘in
kracht’…
Op de aanhef van de Romeinenbrief volgt een dankwoord,
zoals het hoort in een brief uit de eerste eeuw. We lezen:
1:8 Allereerst dank ik mijn God
door Jezus Messias
voor jullie allen
omdat jullie vertrouwen
wordt verkondigd in de hele wereld.
9 Want mijn getuige is God
die ik dien van harte
met het goede nieuws van zijn zoon,
hoe ik onophoudelijk jullie gedenk,
10 altijd in mijn gebeden,
smekend
dat ik eindelijk eens op de goede weg word geleid
in de wil van God
om bij jullie te komen.
11 Want ik verlang ernaar jullie te zien
om jullie een of andere geestesgave mee te delen
dat jullie gesterkt worden,
12 dat betekent:

mee bemoedigd te worden bij jullie
door het onderlinge vertrouwen,
dat van jullie en van mij.
13 Maar ik wil jullie niet in onwetendheid laten,
broeders en zusters,
dat ik mij dikwijls heb voorgenomen
naar jullie toe te komen
- maar tot nog toe was ik verhinderd -,
dat ik enige vrucht krijg
ook onder jullie
zoals onder de overige volkeren.
14 Bij Grieken en Barbaren,
bij wijzen en onwetenden
sta ik in het krijt.
15 Zo ben ik ertoe bereid
om ook jullie die in Rome zijn,
het goede nieuws te brengen.
Tot wie richt Paulus zich in dit dankwoord waarin hij
bovendien vertelt over zijn plannen? Eerst en vooral tot de
gojiem, zeker in vs 13-15: ‘ook onder jullie zoals onder de
overige volkeren.’ Wellicht zijn het niet-Joden in de ekklesia
van Rome geweest die Paulus om raad hebben gevraagd in
een conflict waarvan de gevolgen moeilijk te overzien waren.
Mogelijk hebben zij Paulus, toen gezeten in Korinte,
uitgenodigd zo snel mogelijk naar Rome te komen om te
helpen. Daar zag Paulus niet onmiddellijk kans toe, daarom
schreef hij eerst een brief, om de gemoederen te kalmeren,
om die in Rome te ‘sterken’ (vs 11) en te ‘bemoedigen’ (vs
12). Hij stelt zich uiterst diplomatiek op. Hij benadert de
Romeinen met fluwelen handschoenen. De ekklesia in Rome
is immers niet door hem begonnen en hij is er nog nooit
geweest. Daarom gaat hij niet meteen op de stoel van de
leraar zitten. Hij schrijft met grote bescheidenheid want hij wil
de Romeinen ontvankelijk maken voor de inhoud van zijn
brief, met als thema ‘de verhouding tussen Joden en niet-
Joden’, en met de sleutelwoorden ‘vertrouwen’,
‘gerechtigheid’ en ‘bevrijding’ als inhoud van het goede
nieuws. Bovendien wil hij dat zijn brief ook door de andere
Joden in Rome wordt gelezen, niet alleen door de aanhangers
van Jezus Messias. We moeten ons daarbij realiseren dat
Paulus en de door hem vertegenwoordigde richting van de
messiaanse beweging bij de andere Joden in Rome en ook bij
hun leiders nagenoeg onbekend was. De ekklesia in naam van
Jezus Messias vormde nog een kleine minderheid in de
eeuwige stad en de Joodse aanhangers daarvan waren veelal
nog verbonden met een van de synagogen. De ekklesia was
ook niet één groep, maar een netwerk van gemeenschappen
met particuliere huizen als plaats van samenkomst. In
hoofdstuk 16 van de Romeinenbrief groet Paulus de oude
bekenden uit Korinte, Prisca en Aquila, en de ekklesia die aan
hun huis is gebonden (Romeinen 16:5).
Alle reden dus voor Paulus om zich bescheiden te
presenteren. Daarom roemt hij dankbaar zijn geadresseerden
wier vertrouwen ‘wordt verkondigd in de hele wereld’ (vs 8).
Maar uit vs 11 blijkt dat er aan hun vertrouwen toch iets moet
schorten en dat het enigszins moet worden bijgestuurd, als
Paulus schrijft dat hij vooral naar Rome wenst te komen om
hen daar te sterken met ‘een of andere geestesgave’ (Grieks:
charisma pneumatikon). In het eerste van vier hoofdstukken over
het messiaanse handelen noemt Paulus enkele geestesgaven
(Romeinen 12:6-8):
Wij hebben gaven, onderscheiden volgens de genade
die ons gegeven is:
profetie, in overeenstemming met het vertrouwen;
16
wie dient in het dienen;
wie onderricht geeft in het onderricht;
wie vertroost in het vertroosten;
wie weggeeft doet dat zonder bijbedoeling;
wie leiding geeft, met ijver;
wie ontferming betoont, in blijmoedigheid.
Deze geestesgaven horen de vrucht te zijn van het
vertrouwen. Welk vertrouwen? Daarover precies handelt de
Romeinenbrief.
In zijn dankwoord blijft Paulus behoedzaam te werk gaan. Zo
benadrukt hij in vs 12 het wederzijdse vertrouwen als een
zaak van geven en nemen. Maar in vs 13 toont hij zich
oprecht over de reden van zijn aanstaande bezoek aan Rome.
Hij wil ‘enige vrucht’ krijgen. De brief die de Romeinen van
hem ontvangen hebben, moet hen daarop voorbereiden.
In vs 14 komt Paulus met een niet mis te verstane
stellingname. Hij staat in het krijt, schrijft hij, bij alle gojiem,
Griekstalig of niet, geschoold of ongeschoold. Voor Paulus
komt alle onderscheid te vervallen: allereerst tussen Joden en
Grieken, vervolgens tussen Griekstaligen en ‘barbaren’ - al die
mensen die het Grieks niet machtig zijn -, tenslotte tussen
wijzen en onwetenden. Paulus moet er weet van hebben
gehad dat in de ekklesia van Rome en bij de andere Joden
zulk onderscheid werd gemaakt - in dat opzicht waren zij
onderhorig aan het Romeinse machtssysteem. Dat moet
afgelopen zijn. Maar dat kan alleen op basis van vertrouwen,
want enkel vertrouwen kan scheidsmuren slechten. Dat is het
goede nieuws - evangelie - dat Paulus in Rome wil brengen.
Het is bestemd voor allen zonder onderscheid.
Dit brengt ons bij de centrale these van Paulus’ brief aan de
Romeinen:
1:16 Want ik schaam mij niet voor het goede nieuws
want zij is een kracht tot bevrijding
voor ieder die vertrouwt,
voor de Jood eerst en voor de Griek.
17 Want hierin wordt de gerechtigheid van God geopenbaard
uit vertrouwen tot vertrouwen
zoals geschreven staat:
‘De gerechte uit vertrouwen zal leven.’
De centrale these rond het thema ‘vertrouwen’ eindigt met
een citaat uit de Joodse Schift en wel uit het profetische boek
Habakuk (2:4). Zo gaat een joodse leraar te werk: hem staan
altijd de Schriften Israëls voor ogen.
Wordt vervolgd
LIEDDAG AMSTERDAM:
24 NOVEMBER 2007
De eerstvolgende lieddag in de Amsterdamse
Dominicuskerk (Spuistraat 12, ingang achterzijde) zal
worden gehouden op 24 november 2007. Op het
programma staan liederen waarvoor door de componisten
een begeleiding voor andere instrumenten naast piano is
geschreven: fluit, hobo, klarinet, viool, orgel enzovoort,
zoals onder andere de Missa Brevis van Tom Löwenthal
(met viool), Klein Kerstoratorium, Wij waren kinderen, Staan
in licht van Antoine Oomen, enzovoort.
Tijd: 10.30 uur - 17.00 uur. Deelname € 15,- (betaling aan
de kerk); opgave noodzakelijk via
leerhuis@leerhuisenliturgie.nl, of tel. 020-6256940.