A RUA (de stRAAt) - M HKA

persdossier
A RUA (de stRAAt)
07.10.11 > 22.01.12

2
InhoUd
tentoonstelling 03
Publicatie 05
kunstenaars 06
curator 16
lijst met werken 17
beeldmateriaal 19
andere tentoonstellingen in het m hka 29
m hka verwacht 30
m hka Praktisch 33

3
in de herfst van 2011 organiseert het antwerpse museum
van hedendaagse kunst m hka een tentoonstelling met
de titel A RuA (Portugees voor “de straat”), die werk
samenbrengt van een twintigtal kunstenaars wier levens en
carrières nauw zijn verbonden met de stad rio de Janeiro;
velen werden daar geboren, allen wonen (of woonden) en
werken (of werkten) er. de belangrijkste ‘historische’
stromingen die in de tentoonstelling worden behandeld
hebben betrekking op enerzijds de late jaren zestig en
de vroege jaren zeventig — de anni mirabiles van het
wereldwijde conceptualisme, waarin de braziliaanse kunst
in het bijzonder een leidende rol heeft gespeeld — en het
hedendaagse moment anderzijds.

4
naast deze zeer specifieke historische en geografische focus — de kunstscène
van een stad zoals die zich in de loop van de laatste vier decennia heeft
ontwikkeld — ligt het primaire conceptuele accent van het project nadrukkelijk
op de notie van de ‘straat’. in die zin zal de tentoonstelling tot
doel hebben de rol en de positie van de straat in de hedendaagse cariocakunstproductie
in al haar variaties te benadrukken: in de eerste plaats,
de straat als ruimte van ontmoeting, tussen het zelf en de ander en tussen
kunst en leven, een ruimte van beleving waarin een gemeenschap zichzelf
voortdurend herontdekt; ten tweede, de straat als werkruimte, showroom of
toneel, dat wil zeggen als specifieke locus van culturele productie (en ook,
tegelijkertijd, van haar conceptie, creatie, ontwikkeling en consumptie); en
ten derde, de straat als arena en agora, dat wil zeggen als een zeer verbijzonderde
configuratie van de publieke sfeer of de openbare ruimte.
voor een verscheidenheid van redenen die zullen worden onderzocht,
verwoord en behandeld in zowel de tentoonstelling als de bijbehorende discursieve
hulpmiddelen (publicatie, symposium), hebben de straten van rio de
Janeiro een intens singulier karakter, en deze bijzonderheden hebben lang
een belangrijke rol gespeeld in de culturele tradities van de stad; in feite
werden zelfs enkele van rio’s belangrijkste bijdragen tot de hedendaagse
kunst geboren uit de gretigheid waarmee haar kunstenaars de poreuze
grensregio’s tussen ‘straat’ en ‘studio’ verkennen. dat een dergelijke praktijk
van culturele verhandeling onvermijdelijk kunstenaars als helio oiticica
en lygia Pape (wiens werken in de tentoonstelling zullen worden opgenomen)
naar de favela’s heeft weten te leiden - en een van de kwaliteiten die rio
onderscheidt van veel latijns-amerikaanse grootsteden is de nabijheid van de
favela’s bij de bolwerken van het middenklasseleven dat conventioneel wordt
geassocieerd met de productie van officiële of ‘hoge’ cultuur — geeft het
project niet alleen een acuut gevoel van het sociale als het Politieke, het
betekent ook dat de problemen van de stedelijke regeneratie zich dicht tot
de essentie van A RuA verhouden. immers, de tentoonstelling vindt plaats
op een moment dat brazilië een ongekende economische groei doormaakt, een
ontwikkeling die voor een deel wordt bekroond met de beslissing van FiFa
en het ioc om respectievelijk het wereldkampioenschap voetbal in 2014 aan
brazilië en de olympische spelen in 2016 aan rio de Janeiro toe te kennen,
en dit is zeker een van de motiverende factoren voor de geleidelijke herovering
van de voormalige no-go zones in de favela’s en buitenwijken van rio
door middel van uitgebreide programma’s van stedelijke vernieuwing, waarin
precies de straat de centrale rol speelt die ze zo duidelijk verdient.
wat het meer ‘historische’ deel van de tentoonstelling betreft: naast
bekende kunstenaars en bekende namen zoals lygia clark, helio oiticica en
lygia Pape, zal het project ook een aantal standpunten omvatten die veel
minder bekend zijn bij het europese publiek maar duidelijk meer erkenning
verdienen; hier vallen vooral de namen ivens machado, anna maria maiolino
en antonio manuel op. ook vanuit de hedendaagse scène zijn aantal kunstenaars
betrokken bij A RuA die nauwelijks een inleiding behoeven en uitgebreid
werden tentoongesteld buiten brazilië; hierbij merken we vooral ricardo
basbaum, ernesto neto en dias & riedweg op. hoewel het ook in dit verband

5
een van de belangrijkste ambities van het project is om radicaal de reikwijdte
van onze ‘kennis’ van de braziliaanse hedendaagse kunst te vernieuwen,
die al te vaak nog wordt gegijzeld door reductieve ‘tropicalistische’ of
exotiserende clichés. rosana Palazyan en Paula trope zijn slechts twee namen
van een groeiend aantal kunstenaars van wie de posities in dit verband een
nader onderzoek verdienen.
tot slot, ieder tentoonstellingsproject dat beoogt om te gaan met de
complexiteit van het hedendaagse stedelijke leven in een land dat bekend
staat om zijn vele sociale tegenstellingen — dat wil zeggen elk tentoonstellingsproject
dat ‘spreekt’ over de favela — moet rekening houden met
stedenbouwkundig-architectonische en sociologische praktijken als integrale
onderdelen van een straat-gerichte culturele praktijk in het algemeen. hier
neemt het werk van de argentijnse activist/architect Jorge mario Jauregui
een symbolische positie in, en zijn stedenbouwkundige projecten in enkele
van rio’s grootste favela’s zullen getoond worden naast het werk van de eerder
genoemde kunstenaars.

2.
6
PUBLICAtIe
A Rua
naar aanleiding van de europalia.brasil-tentoonstelling A RuA publiceert het M hKA, in
samenwerking met Ludion, het boek A Rua – Rio de Janeiro & The Spirit of the Street, dat opent
met een bijdrage van M hKA-directeur Bart de Baere (waarin een vergelijking wordt gemaakt
met de historische Van Abbetentoonstelling De Straat: vormen van samenleven uit 1972)
en curator dieter Roelstraete. daarnaast verschijnen in de publicatie ook interviews met de
deelnemende kunstenaars Ricardo Basbaum en ernesto neto; een gesprek met de architect
en stedenbouwkundige Jorge Mario Jáuregui; een essay van daniella Géo over het werk van
de fotojournalist evandro teixeira; en bestaande teksten van Paola Berenstein Jacques (over
de esthetiek van de favela) en João do Rio – van deze laatstgenoemde historische figuur is in
het boek de seminale tekst “A Rua” uit 1905 opgenomen, die het M hKA eerder dit jaar ook al
als nieuwjaarswens uitgaf. tenslotte bevat het rijkelijk geïllustreerde boek ook een overzicht
van het werk van de in A RuA opgenomen kunstenaars, dat in veel gevallen nog maar zelden
buiten Brazilië te zien was.
> IsBn 978-6130-031-7
> € 24,90
A Rua Rio
de Janeiro &
The Spirit of
the Street
Dieter Roelstraete (ed.)

3.
7
KUnstenAARs
alexandre vogler
anna bella geiger
anna maria maiolino
antonio manuel
arthur omar
cildo meireles
dias & riedweg
ernesto neto
evandro teixeira
gabriel & tiago Primo
guga Ferraz
hélio oiticica
ivens machado
Joana traub csekö
Jorge mario Jáuregui
laura lima
lygia clark
lygia Pape
lucia laguna
marcio botner
miguel rio branco
Paula trope
ricardo basbaum
ronald duarte
rosana Palazyan
simone michelin
waltercio caldas

8
alexandre vogler
Alexandre Vogler (°1973) maakt deel uit van een generatie kunstenaars uit Rio de Janeiro
wiens artistiek traject duidelijk werd gevormd door de geleidelijke opheffing van de grenzen
tussen hoge en lage kunst in het domein van de culturele productie, en in het bijzonder door
de opkomst van street art (affichage, graffiti enz.). Reeds vroeg bracht Voglers eigen kunst
hem in contact met Guga Ferraz, met wie hij het collectief Atrocidades Maravilhosas (prachtige
wreedheden) oprichtte. de titel is een toespeling op Rio’s toeristische bijnaam Cidade
Maravilhosa en op de realiteit van het alledaags bloedvergieten die vaak verdoezeld wordt. In
een van zijn meest becommentarieerde projecten, namelijk Fani Dark (2007), eigende Vogler
zich een veelvuldig gepubliceerde poster van het Braziliaanse Playboymodel Fani toe, waarbij
hij de typische, oneerbiedige ‘straat’reacties op de afbeelding van een schaars geklede
pin-up catalogiseerde. Met het werk belandde de kunstenaar onvermijdelijk in het soort van
juridische problemen die slechts dienen om nog meer de aandacht te trekken op het project
in kwestie. Voor A Rua bedacht Vogler een site-specifiek street art-werk: een tekening die
verwantschap vertoont met de reacties die in het Fani Dark project werden gearchiveerd. het
werk, uitgevoerd in vers beton, is op het plein aan de gedempte zuiderdokken, ter hoogte van
het Fotomuseum, te zien.
anna bella geiger
Anna Bella Geiger (°1933) is een pionier op het gebied van videokunst, zowel binnen als buiten
Brazilië. Frequente reizen naar, en een langdurig verblijf in new York in het midden van de
jaren 1970 brachten haar in contact met dit jeugdige medium, in een tijd waarin de bloeiende
downtownscene van die stad effectief opkwam als de ground zero van video. Vrouwelijke
kunstenaars in het bijzonder speelden een cruciale rol in deze revolutie. een belangrijke reeks
werken die Geiger tijdens deze periode maakte, ging over de handeling van ‘passeren’ en over
doorgangen. het waren tijdelijke bezettingen van of interventies in een openbare ruimte die
duidelijk de gevolgen toonden van de economische verwaarlozing van de vroege jaren zeventig.
Passagens toont Geiger die zowel de trap van een huis (binnen), als de kale trappen van
een officieel uitziend gebouw (buiten) opgaat. het zijn slaafse, repetitieve taken die de overgangsrites
echoën waaraan veel vrouwelijke kunstenaars zich moesten onderwerpen om als
kunstenaar geaccepteerd te worden.
anna maria maiolino
net als dat van een groeiend aantal van haar tijdgenoten, is het werk van de in Italië geboren
Anna Maria Maiolino (°1942) onlangs het onderwerp geweest van een hernieuwde kritische en
curatoriële belangstelling, met als voorlopig hoogtepunt een uitgebreide retrospectieve in de
Fundació Antonio tàpies in Barcelona (2011). Maiolino werkt met verschillende media, variërend
van performance en film tot fotografie en installatie, en haar kunst vermengt vaak een
poëtische vorm met een politieke inhoud. een neologisme, bedacht om een aantal van haar
stukken te beschrijven, wijst op deze poëtische gevoeligheid: een fotopoemação is een samenstelling
van fotografie, gedicht en actie. een van die acties die poëtisch in een foto werd weergegeven
is het onderwerp van Maiolino’s iconische, vaak afgebeelde Entrevidas (tussenlevens)
uit 1981: een drieluik dat de blote voetzolen van een vrouw toont, terwijl die voorzichtig een
stuk trottoir oversteekt waarop honderden spierwitte eieren werden gestrooid (de embryonale
‘levens’ uit de titel). een commentator heeft opgemerkt hoe “dit werk zo dicht tactiel is dat je
de papierachtige huid van haar zolen en het gruis van de bakstenen bestrating kan voelen”
– een lezing die het werk opnieuw onderbrengt in de gewijde traditie van Braziliës sensueel
conceptualisme.

9
antonio manuel
de in Portugal geboren Antonio Manuel (°1948) hoort tot de generatie kunstenaars die gewoonlijk
worden geassocieerd met de gouden eeuw van de Braziliaanse conceptuele kunst,
waaronder o.a. ook Artur Barrio, Lygia Clark, Cildo Meireles, hélio oiticica en tunga worden
gerekend. In O Corpo é a Obra (het lichaam is het werk), een beruchte vroege performance, opgevoerd
in het Museu de Arte Moderna do Rio de Janeiro in 1970, verscheen Manuel naakt, en
presenteerde hij zijn lichaam als een van de vele kunstwerken die in deze gewijde ruimte van
de kunst te zien waren. dit alles vond plaats tijdens de donkere dagen van de junta in Brazilië,
en dit was niet iets waarmee de autoriteiten van het instituut bereid waren in te stemmen. snel
daarop begon Manuel met een verkenning van het begrip ‘publiciteit’ (in de letterlijke zin van
dat wat openbaar is), die zijn status van origineel kunstenaar uiteindelijk zou verzekeren. hij
concentreerde zich op de virtuele ruimte van voornamelijk de Braziliaanse kranten, om een
nieuwe ruimte te vinden voor kunstproductie en -vertoning. een belangrijke installatie van
Manuel, Frutos de Espaço (fruit van de ruimte), die in A Rua wordt getoond, is de meest spectaculaire
articulatie van deze bijzondere interesse: de negen beschilderde stalen structuren die
de ruimte verdelen zijn in feite gebaseerd op de lay-out van een krant.
arthur omar
Arthur omar (°1948) is een van de belangrijkste filmkunstenaars van Brazilië. hij beweegt
zich behendig tussen de niet-zo-tegengestelde tegenpolen van enerzijds een min of meer conventionele
benadering van documentaire en speelfilm, en anderzijds radicaal experimentele
oefeningen in bewegende beeldkunst. Massaker!, het werk dat in de tentoonstelling te zien
is, werd in 1997 opgenomen toen Michael Jackson in Brazilië toerde en tijdens zijn tussenstop
in Rio de Janeiro besloot om een bezoek te brengen aan een van de talloze favelas die langs
de heuvels van de stad gelegen zijn. omar besloot om Jacksons omvangrijke entourage te
volgen bij het langzame beklimmen van de heuvel, waarbij hij een zelfgemaakte soundtrack
toevoegde aan het verslag van deze onwaarschijnlijke processie. die soundtrack bevat onder
andere het geratel van machinegeweren en andere sonische suggesties van het geweld dat bij
het dagelijkse leven in favelas hoort (het Rio van de jaren 1990 was een veel gewelddadigere
plek dan het Rio van vandaag). Massaker! wordt op de bovenste verdieping van het museum
getoond, en herhaalt zo de oorspronkelijke ervaring van Jacksons klim. het is inderdaad een
uniek kenmerk van Rio’s stedelijke conditie dat een aantal van de meest gewaardeerde buurten
van de stad (zeker die met het beste uitzicht op de stad) de thuisbasis zijn van sommige
van haar armste, meest kwetsbare inwoners.
cildo meireles
Cildo Meireles is een sleutelfiguur in de ontwikkeling van de conceptuele en post-conceptuele
kunst in Latijns-Amerika, en een van de meest gerespecteerde en meest tentoongestelde
kunstenaars van Brazilië. Zijn werk vormde het onderwerp van grote overzichtstentoonstellingen
in toonaangevende instellingen in noord-Amerika en europa. net als veel van zijn
tijdgenoten groeide Meireles op in het politiek geladen tijdperk van de militaire dictatuur,
wiens wurgende greep op het openbare leven de politisering versnelde van tal van mensen die
in het domein van de culturele productie actief waren. een proces dat velen er onvermijdelijk
toe bracht, niet alleen te overwegen hoe politieke kunst te maken, maar ook hoe kunst politiek
te maken. het is tegen deze achtergrond dat Meireles bekende Inserções em circuitos ideológicos
(Inserties in ideologische circuits) uit 1970 gezien moet worden: beelden en/of berichten gedrukt
op objecten die op grote schaal in omloop zijn, zoals Coca-colaflessen en bankbiljetten. dit
laatste, ongebruikelijke medium werd nog doeltreffender onderzocht in de beruchte werken
Zero Dolar en Zero Cruzeiro, uit de door inflatie geteisterde tweede helft van de jaren zeventig.

10
ernesto neto
ernesto neto (°1964), mede-oprichter van de kunstruimte A Gentil Carioca (een carioca is een
inwoner van Rio de Janeiro) is al lang een begrip in de internationale hedendaagse kunstwereld,
en zijn direct herkenbare installaties worden wereldwijd in grote kunstmusea en op
biënnales getoond. In veel van deze grootschalige environments probeert neto, door en door
een beeldhouwer, de kwestie van het bij elkaar komen aan te kaarten – een proces van de
ontmoeting tussen jezelf en de ander, de kunst en het leven, de studio en de straat, waarin alle
grenzen per definitie poreus en flexibel moeten blijven, transparant en sensueel geladen. In
het werk dat neto speciaal voor A Rua maakte, neemt hij één van Rio’s dionysische mythes als
onderwerp, namelijk Rio’s wereldberoemde carnaval. de titel van het werk Zaterdag, zondag,
maandag verwijst enerzijds naar de drie dagen in het voorjaar waarop neto de beelden uit de
video-installatie maakte – gehuisvest in een tentachtige structuur – en anderzijds naar een
passage in een stad gevangen in de greep van één van ’s werelds grootste feesten. neto brengt
zo een panoramisch zicht van het straatleven in zijn meest waanzinnige staat; de tijdelijke
architectuur refereert naar de straatstalletjes van Rio’s straatventers.
evandro teixeira
evandro teixeira (°1935) is een van de pioniers van de naoorlogse Braziliaanse fotojournalistiek.
hij werd geboren in de staat Bahia en verhuisde als prille twintiger naar Rio de Janeiro,
toen nog de hoofdstad van Brazilië, waar hij stage begon te lopen bij de invloedrijke krant
Diário da Noite. teixeira promoveerde er van het maken van trouwreportages tot het verslaan
van belangrijke geopolitieke gebeurtenissen. Kort daarop begon zijn werk te verschijnen in
Jornal do Brasil, toen een van de oudste en meest gelezen kranten van Brazilië, die tijdens de
militaire dictatuur een betrouwbaar platform was voor oppositiestemmen. het is voor de
pagina’s van deze krant dat teixeira een aantal van zijn bekendste, meest blijvende en meest
tentoongestelde foto’s schoot, nu te zien in A Rua: beelden van de gewelddadig onderdrukte
straatprotesten die Rio de Janeiro in 1968, het annus mirabilis van de wereldwijde volksopstand,
deed opschrikken.
gabriel & tiago Primo
Gabriel & tiago Primo (°1988 & °1982) zijn twee kunstenaar-broers die vandaag vooral bekend
zijn voor het project dat ze voor de buitenmuur van A Gentil Carioca in het centrum van Rio
ontwikkelden en dat À Parede (aan de muur) werd getiteld. de titel kan gelezen worden als
een hommage (gewijd aan de muur van Rua Gonçalves Ledo 17) of gewoon als een feitelijke
vermelding van de fysieke realiteit van het werk (bevestigd aan de muur van de Rua Gonçalves
Ledo 17): de videodocumentatie van het werk toont beide broers die de genoemde muur
beklimmen, ‘waaraan’ ze gedurende een paar weken in 2009 effectief woonden (aten, sliepen)
en werkten, en waarbij ze hun tijd al liggend in hangmatten besteedden of zittend op een
stoel achter bureaus die ingenieus aan de blinde muur van A Gentil Carioca waren bevestigd.
de vraag wat hen het meeste last had bezorgd in deze experimentele versie van het straatleven
beantwoordden de broers met: “dronkaards die ons ‘s nachts wakker hielden om ons hun
levensverhaal te vertellen en de regen.” de videodocumentatie van hun performance, die in
A Rua te zien is, wordt vergezeld van een zinderende hardcore punk-soundtrack, die aan het
evenement nog een extra street edge toevoegt.

11
guga Ferraz
Guga Ferraz werd geboren in 1976 in tijuca, een bruisende voorstad van Rio. hij neemt een
prominente plaats in binnen een opkomende generatie kunstenaars wiens interesse in street
life en street culture definitief werd gevormd in jaren 1990. een aantal van Ferraz’ bekendste
werken sluiten nauw aan bij de plaatsgebonden geest van de kunst van stedelijke interventies.
Vaak geven ze commentaar op het latente geweld van het Braziliaanse straatleven: de zwartwitte
Galdino-posters met daarop het opperhoofd van een Amazone-indianenstam, verkeersborden
overplakt met rode vlamachtige stickers waardoor een banale ônibus carioca (Riostadsbus)
de getuige van een burgeroorlog wordt of een plattegrond van Rio volgeplakt met
dezelfde rode vlammen, getiteld Roma di Nero (het Rome van keizer Nero). het werk waarmee
Ferraz de komende tijd het sterkst geassocieerd wordt betreft echter een eerder goedaardige
zaak. het werd speciaal ontworpen voor de blinde muur van A Gentil Carioca in Rio: de Cidade
Dormitório (slaapzaalstad) is een enorm achtpersoonsstapelbed dat, toen het daar in het voorjaar
van 2007 werd geplaatst, effectief door enkele daklozen van de wijk werd gebruikt om in
te slapen. deze ‘sculptuur’ werd nu naar Antwerpen overgebracht om buiten het museum te
worden geïnstalleerd. het onbetwistbaar ontropische klimaat van België maakt het onvermijdelijk
disfunctioneel.
hélio oiticica
hélio oiticica (°1937 – †1980) vormt samen met Lygia Clark en Lygia Pape zoiets als een heilige
drie-eenheid van de Braziliaanse conceptuele kunst, waarbij in het bijzonder oiticica’s uitstraling
werd versterkt door zijn tragisch korte leven. oiticica was meester van het vluchtige
gebaar en de invloedrijke maker van iconische, op grote schaal tentoongestelde Parangolés
(draagbare kunstwerken die op capes lijken; ‘parangolé’ is slang voor een plotselinge uitbarsting
van verwarring of opwinding). Vandaag wordt hij minder herdacht voor zijn levenslange
belangstelling voor architectuur, in het bijzonder voor de geïmproviseerde an-architectuur
van de favelas – waar hij in de tweede helft van de jaren 1960 ging wonen, en waar hij en
passant ook nog een gevierd sambadanser werd. In A Rua is zijn werk Nas Quebradas te zien,
één van zijn zogenaamde penetrables (letterlijk: doordringbaren) dat dateert uit de late jaren
1970 en een werk dat buiten Brazilië slechts zelden getoond is. het getuigt duidelijk oiticica’s
interesse, in zoverre dat het zich concentreert op de lichamelijke ervaring van een poreuze,
organisch gebouwde omgeving. die ervaring is dus niet wezenlijk anders dan die van het
lichaam dat hij verbeeldt in zijn Parangolés, die net zoals zijn latere sculpturale environments
‘gebruiksvoorwerpen’ zijn.
ivens machado
Ivens Machado (°1942) is vooral bekend voor zijn beeldhouwwerk, waarvan het bekendste
voorbeeld een publieke sculptuur is die op een triomfboog lijkt. deze werd opgericht op de
kruising van de Rua Urugaiana, een belangrijke winkelstraat in Rio’s stadscentrum, en het
Largo da Carioca, het drukste en grootste plein van het centrum. de boog, uitgevoerd in
kleurloos beton, geeft Machado’s prille interesse voor het gebruik van ‘arme’ of ruwe materialen
weer, sommige natuurlijk, sommige door de mens gemaakt (glas, steen, hout) en voor een
iconografie die afwisselend gebruik maakt van beelden van geweld, macht en controle. In een
andere bekend werk goot Machado een klodder beton in de vorm van zijn thuisland en voorzag
deze van glasscherven. een minder bekend aspect van Machado’s praktijk is zijn film- en
videowerk, waarvan de eerste verkenningen dateren uit het midden van de jaren 1970. In deze
tentoonstelling is een van zijn belangrijkste vroege werken in dat medium (of beter gezegd,
een remake uit 2007 van een origineel uit 1979 dat vandaag voor altijd verloren is) te zien. het
gaat om een opname van de dertig minuten durende reis aan boord van de veerboot die Rio
de Janeiro verbindt met niterói, aan de andere kant van de Guanabarabaai: een belangrijke
verkeersader die niet meer zo intens wordt gebruikt als dertig jaar geleden, aangezien het
meeste verkeer nu via een dertien kilometer lange brug over de baai wordt geleid.

12
Joana traub csekö
Joana traub Csekö (°1978) is een van de jongste deelnemers aan A Rua. het is echter interessant
om vast te stellen – en misschien is dit geen echte verrassing, gezien het grotere historische
besef dat zo veel werk van haar tijdgenoten kenmerkt – dat haar interesse vaak historisch van
aard is, waarbij enkele van haar foto’s gekenmerkt worden door een melancholische sfeer. Veel
van Csekö’s werken, inclusief de fotoreeksen die in A Rua werden opgenomen, worden serieel
of sequentieel gecreëerd, wat past bij de onderzoeksmatige invalshoek van haar fotoprojecten.
In de zwart-witreeks Pedras Portuguesas (Portugese stenen), zoemt ze dieper in op de Portugese
mozaïeken die zo typerend zijn voor het straatbeeld van Rio de Janeiro. Csekö traceert hun
geleidelijk vergaan in de tijd: ze raken versleten, worden kapot gemaakt en opnieuw hersteld,
meestal met weinig aandacht voor hun oorspronkelijke ontwerp. In Rodas da Carioca
(Cariocawielen of -cirkels), registreert Csekö massa’s toeschouwers die langs het Largo da
Carioca passeren, organisch groeien, en dan weer oplossen.
Jorge mario Jáuregui
Jorge Mario Jáuregui werd in 1948 in Argentinië geboren, maar verhuisde in de late jaren
zeventig naar Brazilië. hier maakte hij al snel naam als een belangrijke deelnemer aan het
debat over stedelijke ontwikkeling dat jaren later de weg zou banen voor het Favela Bairroproject:
een groot, door de overheid gefinancierd stedelijk ontwikkelingsplan dat probeerde
de vervloekte favelas van Rio de Janeiro (en elders) om te vormen tot goed functionerende
bairros (buurten). In het geval van wijken zoals Manguinhos en Complexo do Alemão, die lang in
een ellendige staat verkeerden, heeft dit geleid tot het ontwerpen en bouwen van buurthuizen,
bibliotheken en nieuwe verkeersaders. Zo kreeg het Complexo do Alemão, een voorheen ontoegankelijke
favela op een hooggelegen heuveltop in de Zona Norte, een kabelbaan. en onder een
verhoogde treinlijn in de wijk Manguinhos – het ambitieuze, grootschalige herontwikkelinsproject
dat in A Rua wordt getoond – loopt er een voetgangersloopbrug of rambla. het hoeft
niet te verbazen dat Jáuregui’s scherp bewustzijn van de specifieke esthetiek van de favela, en
van haar ‘verlangen’ naar een eigen schoonheid of esthetiek, heeft geleid tot de ontwikkeling
van een architectuurprogramma dat de aandacht heeft getrokken van machtige segmenten
van de mondiale kunstwereld. Zo werd zijn werk opgenomen in documenta 12, evenals, recenter,
in een door het MoMA in new York georganiseerde overzichtstentoonstelling van sociaal
geëngageerde architectuur.
laura lima
het vroege werk van Laura Lima (°1971), die samen met Marcio Botner en ernesto neto een
van de oprichters is van A Gentil Carioca, is duidelijk geworteld in een artistieke traditie van
performance en bodyart, die teruggrijpt op de experimenten met aanraking en tactiliteit die
Lygia Clark en hélio oiticica in de late jaren 1960 en begin jaren 1970 initieerden. Lima heeft
die traditie op een geslaagde wijze geüpdatet en zich eigen gemaakt door er een kwalitatieve
genderwending aan te geven. In haar recentere werk laat ze dit grondig in kaart gebrachte,
overvolle terrein echter links liggen en wendt ze zich tot een type installatiekunst dat haar
interesse in het statische, twee-dimensionale karakter van de schilderkunst koppelt aan een
groeiende interesse in de dynamische, driedimensionale werkelijkheid van zowel beeldhouwkunst
als performance of theater. Pássaros (vogels) is een goed voorbeeld, en een van Lima’s
grootste installaties tot nog toe. het is een cluster van ongeveer zeventig afzonderlijke schilderijen
van vogels, die in verschillende hoeken van de ruimte werden opgehangen om zo een
wolk te suggereren van boven onze hoofden cirkelende, gevederde dieren. de verwijzing naar
Alfred hitchcocks klassieker The Birds ligt misschien voor de hand, maar wat welwillender
kan de massa vogels ook gezien worden als een kleurrijk aspect van het leven in een stad – een
stad die zich maar al te bewust is van de precaire balans tussen cultuur en natuur waaraan ze
haar bestaan dankt.

13
lucia laguna
Lucia Laguna (°1941) is een unieke persoonlijkheid in een artistiek landschap dat gezegend is
met een enorme portie unieke persoonlijkheden, en in haar geval vloeit een pak van wat aan
haar werk en werkwijze uitzonderlijk is, voort uit de plek die ze ‘thuis’ noemt: Mangueira, een
van Rio’s meest aanbeden populaire buurten in de Zona Norte. het vormt een groot deel van
de stad, maar wordt door bezoekers bijna steevast over het hoofd gezien vanwege de armoede,
het schijnbaar ongeplande karakter, de criminele reputatie... Inderdaad, Mangueira is de thuisbasis
van enkele van de oudste favelas van de stad, en wordt vaak beschouwd als de geboorteplaats
van de proletarische kunstvorm die bekendstaat als de samba – Rio’s grote geschenk
aan de muziek. We kunnen Laguna’s schilderijen onderverdelen in twee verschillende categorieën,
waarvan de grenzen natuurlijk voortdurend uitgedaagd worden door de schilderijen
zelf: enerzijds het landschap of het uitzicht (gezien vanaf haar studioraam), en anderzijds het
stilleven of het interieur. Één manier waarop deze grenzen vaag zijn (en waarna zich abstractie
voordoet) heeft te maken met Laguna’s occasionele uitstapjes in de omliggende straten, waarvan
ze vaak kleine hoeveelheden (papier)afval meebrengt, die ze op de studiovloer rangschikt
om inspiratie voor haar stillevens op te doen.
lygia clark
net zoals dat het geval is bij het oeuvre van haar tijdgenoot hélio oiticica, kan het af en toe
lijken alsof het baanbrekende werk van Lygia Clark (°1920 – †1988) een schaduw werpt op de
hedendaagse Braziliaanse kunst, een schaduw die te lang is om goed te zijn, voor zowel die
kunst, als voor Clark zelf. In dit verband heeft in het bijzonder Clarks verkenning van het
tactiele, performatieve register van de conceptuele kunst bewezen een geweldige invloed te
hebben. Clarks praktijk was al ‘relationeel’ lang voordat deze kwaliteit als esthetische categorie
heilig werd verklaard, aangezien ze erg steunde op samenwerken, en daarbij ook vaak
haar studenten betrok. Zo ook bij Cabeça Coletiva (collectief hoofd) uit 1975, dat oorspronkelijk
een gelaagde houten constructie was waaraan allerlei objecten hingen. Men nam ze mee naar
buiten en de studenten paradeerden ermee rond, als ging het om een soort van hoed, en moedigden
de voorbijgangers aan om met het werk te interageren, door er bijvoorbeeld voorwerpen
uit te nemen of er andere aan toe te voegen. net zoals bij het beroemde Divisor van haar
naamgenoot Lygia Pape, vereiste de realisatie van het werk enige coördinatie; sindsdien werd
het ook een aantal keren opnieuw gemaakt. dit laatste toont aan dat de gevestigde avant-gardemythe
van het auratische ‘origineel’ in de Braziliaanse kunstscène van de jaren 1960 en 1970
al snel werd prijsgegeven voor een meer verfijnde, hedendaagse notie van ‘gebruik’.
lygia PaPe
hoewel Lygia Pape (°1927 – †2004) gedurende een belangrijk deel van haar vijftigjarige carrière
een belangrijke figuur was in de Braziliaanse kunst, is het slechts recenter (helaas, om
precies te zijn: na haar dood, enkele jaren geleden) dat haar werk de internationale erkenning
oogstte die het zo duidelijk verdient. een proces dat zijn bekroning krijgt met twee grote
retrospectieve tentoonstellingen: één in het Museo nacional Centro de Arte Reina sofía, die
afloopt in oktober 2011, en één in de serpentine Gallery in Londen, die in december 2011 van
start gaat. een aantal van Pape’s meest bekende werken, zoals Divisor, werden manifestachtige
iconen van een kunststroming die de intentie had om het esthetische, creatieve potentieel
van sociale interacties in de openbare ruimte te verkennen. In een andere reeks werken uit de
late jaren 1960, Magnetized Spaces, kan je zien hoe Pape’s levenslange interesse in architectuur
(ze was een van de eersten om haar architectuurstudenten mee te nemen op tochten naar de
favelas) wordt gefilterd door haar fotografische waarnemingen van massagedrag. een grootschalige
installatie van recentere datum, DNA (2003), is in A Rua te zien. het gaat om een
imaginair landschap dat werd gecreëerd met zestig witte geëmailleerde kommen die gevuld
zijn met gekleurd water en die rusten op kleine eilandjes van rijst en zwarte bonen: de esthetiek
van het dagelijkse leven, in zijn puurste, meest gevoelsvolle vorm.

14
marcio botner
Marcio Botner (°1970) is, samen met zijn tijdgenoten Laura Lima en ernesto neto, een van de
oprichters van A Gentil Carioca. de kunstruimte ligt middenin Rio’s sAARA-wijk, waar je een
drukke straatmarkt vindt die een van de belangrijkste populaire attracties in het centrum van
Rio is. het is nauwelijks overdreven te stellen dat de oprichting en het aanhoudende succes
van A Gentil Carioca een belangrijke factor is in de culturele herleving van deze eens zo riskante,
maar nog steeds zeer kleurrijke bairro. een van A Gentil Carioca’s typerende statements
betreft het tentoonstellingsprogramma van werken die speciaal voor de blinde buitenmuur
van het negentiende-eeuwse huis (waar de galerie nu al acht jaar thuis is) werden gecreëerd.
en het is het door Botner (in samenwerking met Pedro Agilson) gecreëerde werk, een reactie
op deze zeer publieke context, dat in A Rua te zien is: het knipperende oog van de kunstenaar
(Botner’s eigen lichaam is vaak prominent aanwezig in zijn werk) dat de straten van Rio inspecteert.
In A Rua inspecteert het de Leuvenstraat vanaf het dakterras van het museum.
mauricio dias & walter riedweg
de video’s en video-installaties van Mauricio dias & Walter Riedweg (°1964 & °1955) werden
internationaal reeds op grote schaal tentoongesteld. Vooral hun Funk Staden uit 2007 was
een van de hoogtepunten van de laatste documenta. het werk is gebaseerd op een zestiendeeeuws,
europees relaas van het leven van inheemse volkeren in Brazilië en werd gemaakt in
samenwerking met de baile funk-jongeren van een favela in Rio de Janeiro. een van de bepalende
kenmerken van een groot deel van hun werk is het bewustzijn van de medium-specifieke
omstandigheden waarin dat werk wordt geproduceerd – een reflectie op de notie van ‘apparaat’,
die vaak kritisch van aard is. In hun twaalfdelige installatie Malas para Marcel (koffers
voor Marcel), uit 2007, worden bijvoorbeeld twaalf korte videofilms getoond op kleine beeldschermen
die weggestopt zitten in twaalf kleine koffers, waarbij elke film de odyssee-achtige
route uitbeeldt die door zijn respectieve koffer in de straten van Rio de Janeiro werd afgelegd.
het werk, dat een knipoog is naar Marcel duchamps beroemde Boîte-en-valise, lijkt zowel op
een kalender als op een dagboekverslag van het ‘sociale leven van objecten.’ de situationistische
sfeer van de koffers die schijnbaar doelloos door Rio’s stedelijke jungle zwalpen roept
onvermijdelijk de geschriften op van João do Rio.
miguel rio branco
hoewel de in spanje geboren fotograaf en filmmaker Miguel Rio Branco (°1946) gedurende
meer dan dertig jaar een Magnumcorrespondent was, is zijn visuele stijl hevig persoonlijk en
ver verwijderd van de heersende normen van de officiële fotojournalistiek. het kenmerkend
gebruik van kleur in het bijzonder onderscheidt zijn werk van een groot deel van dat van zijn
collega’s, zowel in de wereld van film, als in die van fotografie. dramatische kleurcontrasten
en clair-obscur dienen vaak om de verontrustende, vleselijke rauwheid van het (straat)leven te
benadrukken – een leven dat hij wil portretteren sinds hij zich sinds eind jaren 1970 waagde
in de arme (maar, en dat is cruciaal, niet minder levendige) bairros van veel van Braziliës
grote steden. Getuige daarvan is de terecht gevierde Nada levarei quando morrer, aqueles que
me devem, cobrarei no inferno uit 1981 (wat vertaald kan worden als ‘Ik zal niets meenemen als
ik sterf, en met degenen die bij mij in het krijt staan zal ik in de hel afrekenen’), een afwisselend
lyrisch en hard filmessay dat het leven onder de drugsdealers, pooiers, prostituees en
straathonden in de vervallen Pelourinhobuurt in salvador, in de noordoostelijke staat Bahia,
‘documenteert’. Blue Tango, Rio Branco’s bekende fotografische sequentie van twee jongens die
capoeira ‘dansen’, werd gekozen als het campagnebeeld voor A Rua: het is straatleven in zijn
meest energieke en stimulerende vorm.

15
Paula troPe
net als het werk van haar collega en leeftijdgenote Rosana Palazyan, hebben Paula tropes
(°1962) uitstapjes in de fotografie de neiging in te zoomen op één welbepaald emblematisch
onderwerp: de legioenen straatarme kinderen die Rio’s talrijke favelas hun ‘thuis’ noemen
en die een onmiskenbaar, niet te missen onderdeel van Rio’s vaak oproerige leven op straat
vormen. trope, geboren in Rio de Janeiro, doet veel moeite om van deze kinderen de subjecten
van haar projecten te maken, in plaats van louter objecten, waarbij ze projecten omzet in echte
kunststukken van sociale ethiek. A Rua brengt een aantal werken samen van tropes lopende
project Meninos (kinderen): grootschalige fotografische portretten van straatkinderen, begeleid
door foto’s die door diezelfde kinderen gemaakt werden met behulp van gaatjescamera’s.
de resulterende diptieken of triptieken vallen onder het co-auteurschap, en de kinderen delen
in de opbrengst van de eventuele verkoop van het werk. In sommige van deze foto’s vangt de
kijker een glimp op van een stedenbouwkundig project dat trope mee initieerde, in een favela
die Morro de Pereirão heet. een project waarmee sommige onder ons misschien vertrouwd
zijn: het was een van de projecten rond kunst in de publieke ruimte dat op de Biënnale van
Venetië in 2007 opviel. het geeft een bevoorrechte inkijk in wat Paola Berenstein Jacques de
‘esthetiek van de favela’ heeft genoemd.
ricardo basbaum
Ricardo Basbaum (°1961), ook talentvol schrijver, opvoeder en organisator, is een kunstenaar
wiens complexe en veelzijdige werk door de jaren meer en meer wordt geïdentificeerd
met twee met elkaar verweven projecten: New Bases for Personality, of nBP, aan de ene kant,
en Would You Like to Participate in an Artistic Experience aan de andere. Vooral het laatste is
internationaal bekend aan het worden, doordat het in 2007 opgenomen werd in documenta
12. dichter bij huis was het project ook te zien in het Museum Boijmans Van Beuningen in
Rotterdam, in een thematentoonstelling over Brazilië. het centrale element in dit project is
een middelgroot stalen object, dat onder mensen die ‘deel willen uitmaken van een artistieke
ervaring’ wordt verspreid; de manier waarop ze met het object in kwestie ‘omgaan’ wordt
gedocumenteerd in een steeds groeiende archief van interacties. de grimmige, steriele antiesthetica
van het object compliceert de onvermijdelijke link van het project met een traditie
van zintuiglijkheid en tactiliteit in de Braziliaanse kunst die teruggaat op hélio oiticica’s
Parangolés en Lygia Clark’s maskers, en Basbaums interesse in het dubbelzinnige laagje objectiviteitsvernis
dat het idee zelf van een ‘sociale wetenschap’ omhult, wordt verder benadrukt
in zijn uitvoerig gebruik van schema’s en statistieken.
ronald duarte
Ronald duarte (°1962) overbrugt de generatiekloof tussen kunstenaars zoals Anna Maria
Maiolino en Artur Barrio enerzijds, en Alexandre Vogler en Guga Ferraz anderzijds. hij heeft
een belangrijke rol gespeeld in het behoud van de cruciale gehechtheid van Carioca kunst
aan het idee van A Rua, de straat als een typisch openbare ruimte voor artistieke creatie en
esthetische ervaring. een van duarte’s bekendste werken, Nimbo Oxalá, zal bij de opening van
de tentoonstelling in Antwerpen worden uitgevoerd, en de documentatie van deze voorstelling
zal daarna in A Rua te zien zijn. er zijn minimaal twintig artiesten bij betrokken, die in
een kring tegenover elkaar staan, elk gewapend met een brandblusser die in goed gechoreografeerde
unisono wordt leeggespoten, waarbij een grote witte wolk (niet-giftige) rook wordt
geproduceerd. duarte is een doorgewinterde liefhebber van candomblé, een syncretische
samensmelting van Afro-Braziliaanse religieuze praktijken, die vooral in de staat salvador bijzonder
sterke wortels heeft. Nimbo Oxalá geeft deels het candombléritueel van zuivering door
vuur weer – het type inaugurele rite die wordt uitgevoerd als een soort van ceremoniële zegen.
op die manier zullen de geesten een welwillend oog werpen op A Rua.

16
rosana Palazyan
Rosana Palazyan (°1963) onderzoekt in haar oeuvre, dat een breed scala van media betreft, de
grenzen van de samenleving, en meer bepaald wat de maatschappij bepaald heeft als grenzen,
of nog belangrijker nog, wie als “marginalen”. In een indrukwekkende installatie, getiteld De
tuin van het onkruid, die te zien was in het Casa França Brasil in Rio de Janeiro in 2010, werd
de figuur van de ‘ongewenste andere’ uit de maatschappij voorgesteld als een krijgsvloot van
onkruid: ‘minderwaardige’ planten die als een overlast beschouwd worden door de machthebbers.
het lot van deze en andere paria’s houdt Palazyan al lang bezig. ... uma história que você
nunca mais esqueceu? (... een verhaal dat je nooit vergat?) uit 2001 is een serie van zeven tekeningen,
gebaseerd op de ‘onvergetelijke’ verhalen die tieners, die op dat moment vastzaten in een
van de vele gevangenissen die Rio rijk is, aan de kunstenaar vertelden, en waarvan de titels
het uitgangspunt vormen van de verhalen in kwestie. een voorbeeld hiervan is een titel die als
volgt kan worden vertaald: “Ik zou mijn vader vermoorden, dus moest hij het huis verlaten.
Ik heb er geen spijt van. Ik zou mijn leven geven voor mijn moeder.” het werk wordt begeleid
door een klein kussentje dat in het midden van de tentoonstellingsruimte werd geïnstalleerd
en waarop een van die verschrikkelijke scènes (“toen ik kind was sloeg mijn vader mijn moeder
in elkaar”) een delicate sculpturale vorm heeft gekregen.
simone michelin
simone Michelin (°1956) is een van de sterren van Braziliës bloeiende mediakunstscene. haar
exploraties van de multisensoriële realiteit van onze esthetische ervaring zijn zeer geschikt om
uitdrukking te geven aan de talrijke dubbelzinnigheden en complexiteiten van het hedendaagse
leven in de tropische metropool. Michelins emblematische O Espírito do Rio (2007) werd duidelijk
geconcipieerd als een ode aan het ontembare karakter van haar geboortestad, terwijl het tegelijk
de reducerende logica van het loutere document ontwijkt. de vier hoofdstukken van de video zijn
slechts onrechtstreeks aan elkaar gerelateerd, en versterken de suggestie dat we getuige zijn van
iemands ‘droom’ van een stad, in plaats van van het stadsleven zelf. de video begint met scènes
van een gemaskerd bal, die oorspronkelijk, in 2004, werden opgenomen in Rio’s beroemde kunstacademie,
de Escola de Artes Visuais do Parque Lage. de gelegenheid voor de opname was in feite
een optreden van Laura Lima. een ander hoofdstuk speelt zich af in de historische heuvelwijk
Santa Teresa, waar nog altijd veel kunstenaars leven. O Espírito do Rio sluit veelzeggend af met opnames
die tijdens het carnaval van 2007 werden gemaakt, toen men aan de carnavalstoeten vroeg
om een antwoord te verzinnen op het thema van dat jaar, ‘de toekomst’. Achteraf komt Michelins
opname van het evenement dan ook des te archeologischer over. het resulterende gebroken panorama
van de spelende stad onthult het gezicht van Rio als wezenlijk hallucinant.
waltercio caldas
Waltercio Caldas (°1946) is een kunstenaar die vooral bekend staat voor zijn beeldhouwwerk,
dat wordt gekenmerkt door het gebruik van typische materialen enerzijds (draad, marmer, glas,
verchroomd staal: elegant, kostbaar, ‘rijk’), en een ongeëvenaard meesterschap van de mediumspecifieke
taal van de kunstvorm anderzijds (balans en zwaartekracht, opaciteit vs. transparantie,
lichtheid van toets vs. het gewicht van de historische referentie). de afgelopen jaren is Caldas
steeds meer overgegaan op een onderzoek naar de geschiedenis van kunst, waarin in het bijzonder
Velázquez’ paradigmatische Las Meninas een centrale rol kreeg toegewezen. Voor deze onderzoeken
vormen kunstenaarsboeken een belangrijk platform. het is erg toepasselijk dat Caldas
betrokken raakte bij een recente publicatie die zich richt op de literaire erfenis van João do Rio,
een van de beste kroniekschrijvers van Carioca-straatleven aan het begin van de twintigste eeuw.
Caldas produceerde 4 collages, die A alma encantadora das ruas (De betoverende ziel van de straten),
een volume van geselecteerde geschriften van João do Rio, illustreerden. Uit A alma... komt ook
het lange prozastuk met de titel A Rua. deze collages, werkelijk typerende Caldas-sculpturen in
papier – compleet met een mooi samenspel tussen de twee dimensies: de gedrukte pagina en de 3
dimensies van de sculpturale ruimte zijn te zien in A Rua.

4.
17
CURAtoR
dIeteR RoeLstRAete (°1972) studeerde filosofie aan de Universiteit Gent en is sinds
2003 verbonden aan M hKA, het museum voor hedendaagse kunst te Antwerpen.
tentoonstellingen die hij daar maakte zijn Emotion Pictures; Intertidal, een overzichtstentoonstelling
van hedendaagse kunst uit Vancouver; De Orde der Dingen; Auguste Orts:
Correspondence; Liam Gillick and Lawrence Weiner: A Syntax of Dependency: en de collectieve
projecten Academy: Learning from Art, The Projection Project en All That Is Solid Melts Into Air. hij
bereidt op dit moment voor het M hKA een retrospectieve voor van Chantal Akerman, voorzien
voor februari 2012. In 2005 was hij een van de curatoren van Honoré d’O: “The Quest” in het
Belgische paviljoen op de 51 ste Biënnale van Venetië. hij heeft daarnaast ook solotentoonstellingen
georganiseerd van Roy Arden (Vancouver Art Gallery, 2007), steven shearer (de Appel,
Amsterdam, 2007) en Zin taylor (Ursula Blickle stiftung, Kraichtal, 2011), en kleinschaligere
groepstentoonstellingen in instituten en galeries in België en duitsland. hij is co-editor van
Afterall, een vaste medewerker van A Prior Magazine en een van de oprichters van FR David,
uitgegeven door de Appel in Amsterdam (waar hij ook als docent actief was in het kader van
de Appels curatorenopleiding). Roelstraete heeft talrijke artikels en essays gepubliceerd in
catalogi en tijdschriften; zijn meest recente boek Richard Long: A Line Made By Walking, werd
in 2010 gepubliceerd door Afterall Books/the MIt Press. hij leeft sinds 2008 in Berlijn.

5.
18
LIJst Met KUnstWeRKen
alexandre vogler
Fani Dark, 2007
alexandre vogler
Em nota a Camargo Corrêa afirmou que esses
atos de violência foram provocados pela ação
criminosa e isolada de um grupo de vândalos,
2011
anna bella geiger
Passagens, 1974
serie O Pão nosso de cada dia, 1978/2002
serie O Pão nosso de cada dia, 1978/2002
anna maria maiolino
Entrevidas, 1981
antonio manuel
Exhibition from 0:00 to 24:00, 1973
Carnaval, 1967
Estudantes fazem o caos e anunciam nova passeata,
1968
Salto mortal com roupa escamada, 1975
Pintor ensina Deus a pintar, 1973
Roubaram o poema enterrado, 1975
Comeu gato por lebre, 1975
Correio da Manhã, 1968
Gagárin, 1968
Os Cavaleiros do Apocalipse, 1968
Pintor faz exposição, 1975
A queima Roupa, 1968
As Armas, 1968
Clandestina, 1973
Fruits of space (homage to Oiticica), 1980
arthur omar
Massaker!, 1997
cildo meireles
Projeto Coca-Cola (Coca-Cola Project), 1970
zero dollar, 1974-1984
dias & riedweg
Malas Para Marcel, 2009
ernesto neto
Coco na Machadinha, 2011
evandro teixeira
Sexta-Feira Sangrenta no Centro da Cidade,
Rio, 1968
Cavalaria massacrando o povo na missa pela
morte do estudante Edson Luís, morto pela
polícia, igreja da Candelária,Rio, 1968
Movimento estudantil, Rio, 1968
Passeata dos 100 mil/movimento estudantil de
68, centro do Rio, 1968
Cavalaria da Polícia militar, massacrando o
povo na missa do estudante Edson Luís, morto
pela polícia, igreja da Candelária, 1968
Cavalaria da polícia contra os estudantes, na
Av. Rio Branco, centro do Rio, 1968
Bomba de gaz da polícia, contra os estudante
no centro do Rio, 1968
Estudante de medicina morto pela polícia nesse
momento da foto, centro Rio, 1968
gabriel & tiago Primo
À Parede, 2011
gentileza
2011
guga Ferraz
Cidade Dormitório, 2007
hélio oiticica
Nas Quebradas, 1979
helmut batista
Dona Marta, 2003
Dona Marta, 2003
Dona Marta, 2003
Cristo, 2004
Copa gente, 2005
Ipanema por do sol, 2004
Leme, 2004
Santa, 2004
avião, 2005
ivens machado
Ida e Volta numa Barca Rio-Niterói, 1976

19
Joana traub csekö
série Pedras Portuguesas (Portuguese
Cobblestones series), 2007
Rodas da Carioca (Circles at Carioca Square),
2006
Jorge mario Jáuregui
Manguinhos, 2011
laura lima
Pássaros, 2008
lucia laguna
Paisagem nº 35, 2011
Paisagem nº 48, 2011
lygia clark
Cabeça Coletiva, 1975
lygia PaPe
DNA, 2003
marcio botner
Parede Cega (Blind Wall), 2007
miguel rio branco
Nada levarei quando morrer Aqueles me devem
cobrarei no Inferno, 1979
Paula troPe
Esteives Lúcio Terra de Araujo (Teibe), aos 10
anos. (10 years old), 2004/2005
O bar (#1). (The bar) Morro do Fallet. (Fallet
Hill) Morrinho. (Little Hill), 2004/2005
O bar (#2). (The bar) Morro do Fallet. (Fallet
Hill) Morrinho. (Little Hill), 2004/2005
Marcos Vinicius Clemente Ferreira (Negão), aos
16 anos. (16 years old), 2004/2005
Começo do Baile. (Beginning of the Funk ball)
Morro do Salgueiro. (Salgueiro Hill) Morrinho.
(Little Hill), 2004
Muller, aos 8 anos (8 years old), guardador de
carros. (car keeper), 1993/1994
S/título (O dinheiro). (untitled (Money)), 1993
Contos de Passagen, 2011
ricardo basbaum
“Would you like to participate in an artistic
experience?”, 2011
ronald duarte
Nimbo Oxalá, 2011
rosana Palazyan
“...agora se eu ficar sabendo que meu pai encostou
na minha mãe, eu mato ele...”, 2000
“... eu tinha onze anos quando mataram minha
mãe e eu entrei para o crime...”, 2000
“... meu amigo morreu no meu lugar, nessa vida
tenho que ser sozinho. Andou comigo mesmo se
não for bandido, tá morto...”, 2001
“...nesse dia pensei em parar, mas não consigo,
meu negocio é maconha e roupa de marca”, 2000
“... eu ia matar meu pai, aí ele teve que sair
de casa. Não arrependo, dou minha vida pela
minha mãe”, 2001
“... mas eu adoro minha mãe. Queria que ela me
tirasse do fundo do poço que eu tô...”, 2001
“...só porque eu sou pequeno, mas eu sou homem...”,
2000
“... ter filho pra quê? um dia vou morrer e
deixar ele sozinho...”, 2000
simone michelin
Spirit of Rio, 2007
waltercio caldas
Sem título, 2010
Sem título, 2010
Sem título, 2010

6. BeeLdMAteRIAAL
20
anna maria maiolino
Entrevidas, 1981
arthur omar
Massaker!, 1997

21
dias & riedweg
Malas Para Marcel, 2009

22
evandro teixeira

23
gabriel & tiago Primo
A Parede, 2011
guga Ferraz
Cidade Dormitório, 2007

24
hélio oiticica
Nas Quebrabas, 1979
Joana traub csekö
Rodas da Carioca, 2006

25
Jorge mario Jáuregui
Manguinhos, 2011
lygia Pape
DNA, 2003

26
marcio botner
Parede Cega, 2007
miguel rio branco
Blue Tango (in 20 parts), 1984

27
Paula trope
Esteives Lúcio Terra de Araujo (Teibe), aos 10 anos. (10 years old), 2004/2005
ricardo basbaum
“Would you like to participate in an artistic experience?”, 2011

28
ronald duarte
Nimbo Oxalá, 2011

29
7.
AndeRe
tentoonsteLLInGen
In het M hKA
martin douven — leoPoldsburg — JeF geys
09.09→31.12.11
Martin douven (1898-1973), een selfmadeschilder uit Leopoldsburg, begon in 1928 met de
verkoop van eigen schilderijtjes. Later leidde hij zijn kinderen en anderen op in het schilderen
aan de lopende band. na de oorlog groeide zijn onderneming uit tot een schilderijen- én
lijstenfabriek met tweehonderd werknemers en een wereldwijde export.
Als jongen zat Jef Geys op school met een zoon van douven, en zo kreeg hij de kans
om de fabriek te zien werken. eind jaren vijftig, toen hij al kunstenaar en leraar was, kreeg hij
via zijn schoonvader toevallig een schilderij uit douvens werkplaats in handen. dit doek (een
meertje en twee zwaantjes) werd het uitgangspunt van onderzoek naar krachtlijnen in schilderijen:
wat maakt een beeld ‘aantrekkelijk’, en voor wie en hoe? Zo ontstond een reeks zwarte
schilderijen waarop Geys de zwaartepunten geometrisch markeerde. hier begon ook zijn onderzoek
naar allerlei aspecten van het schilderen zelf: drager, materiaal, helpers, handtekening
… dit alles vormt, uitgaande van Martin douven, het onderwerp van deze tentoonstelling.
extra muros
meesterwerken in het mas — vijF eeuwen beeld in antwerPen
17.05.11→30.12.12
op 17 mei 2011 opende het MAs | Museum aan de stroom de deuren voor het grote publiek.
Meesterwerken in het MAs. Vijf eeuwen beeld in Antwerpen, de allereerste tijdelijke tentoonstelling
van het nieuwe museum, confronteert werk van oude meesters met dat van hedendaagse
kunstenaars. de prestigieuze tentoonstelling toont hoe Antwerpen en Vlaanderen de
westerse beeldcultuur van de 16de en 17de eeuw in grote mate hebben bepaald. ook van de
actuele beeldcultuur is de regio een bakermat.
Meesterwerken in het MAS is een tentoonstelling van het Museum van schone Kunsten
(KMsKA), het M hKA en Museum Plantin-Moretus | Prentenkabinet. de drie grote spelers in
het Antwerps museumveld leveren topwerken uit hun collecties. de werken vertellen samen het
verhaal van het beeld in Antwerpen: over het ontstaan van de bloeiende kunstmarkt hier, over
de sleutelrol van de havenstad in de verspreiding en vermenigvuldiging van beelden over de hele
wereld en over de terugkeer van hedendaagse kunstenaars naar de essentie van het beeld.
de tentoonstelling is gebaseerd op A Story of the Image. Old and New Masters from
Antwerp die vorig jaar in shangai en singapore te zien was. In de tentoonstelling in het MAs
wordt het thema dieper uitgewerkt en zijn ook kostbare meesterwerken te bewonderen die te
fragiel waren voor transport naar Azië.
locatie: mas, hanzestedenplaats 1, 2000 antwerpen

30
8.
M hKA VeRWACht
de internationale
L’Internationale is een europees samenwerkingsverband tussen vijf musea en kunstenaarsarchieven
– M hKA, Van Abbemuseum eindhoven, MACBA Barcelona, Julius Köller society
Bratislava en Moderna Galerija Ljubljana – die onderling hun collectiestukken uitwisselen.
samen beschikken deze instellingen over meer dan 40.000 werken. In een eerste project dat
twee jaar loopt, wordt aan de hand van verschillende conferenties en tentoonstellingen een
vernieuwende benadering gezocht voor de neo-avantgarde kunst uit de periode 1955-1985.
museum oF aFFects
26.11.11→29.01.12
op 26 november opent in Ljubljana de tweede grote tentoonstelling van L’Internationale,
Museum of Affects die tegelijk het nieuwe museum voor hedendaagse kunst in Metelkova –
een culturele plek in een aantal voormalige legerbarakken in Ljubljana – inwijdt. Museum of
Affects wordt samengesteld door Bart de Baere (directeur M hKA) en Bartomeu Mari (directeur
MACBA) en combineert werken uit de vijf verschillende collecties.
locatie: museum of contemporary art metelkova, ljubljana, slovenië
sPirits oF internationalism
de derde tentoonstelling van de eerste editie van de Internationale is er één waarvoor alle instellingen
in de Internationale collectiewerken uitlenen en die bestaat uit twee luiken: één in
het Van Abbemuseum en één in het M hKA. de tentoonstelling is een reflectie op de spanning
die er bestaat tussen de internationale en de verschillende regionale en lokale kunstmilieus.
de tentoonstelling wordt onderverdeeld in verschillende blokken die allemaal met het internationale
samenhangen en die kunnen leiden tot nieuwe inzichten bij de getoonde werken.
20.01→06.05.12
locatie: m hka, antwerpen
21.01→29.04.12
locatie: van abbemuseum, eindhoven

31
lonely at the toP (latt)
avant-garde in antwerPen ’58-‘62
vanaF 10.02.12
In 2005 organiseerde het M hKA Dear ICC. Aspecten van de actuele kunst in België 1970-
1985, een tentoonstelling die voortkwam uit het onderzoek van kunsthistoricus Johan Pas
naar betreffende periode. nu wordt dat onderzoek verdergezet in een nieuwe reeks LAtttentoonstellingen
over de situatie van de hedendaagse – dat wil zeggen avant-garde en nieuwe
– kunst in Antwerpen in de jaren 50-60.
de reeks is opgehangen aan de avant-garde kunstenaarsgroep G58 (‘G’ van ‘groep,
groupe, gruppe’ en 1958, jaar van oprichting). Vijf afleveringen overspannen de periode waarin
G85 een belangrijke rol speelde in de Antwerpse kunstscène en de zolder van het hessenhuis
met meer dan 1000 m² de grootste ruimte voor hedendaagse kunst in europa was. de eerste
aflevering ‘de zolder-mythus’ gaat over de aanloop naar de oprichting en de oprichting zelf,
over de tentoonstellingsruimte die de groep van burgemeester Lode Craeybeckx toegewezen
kreeg en over de eerste groepstentoonstelling. de tweede aflevering ‘moeten wij blinden leren
zien’ is een hulde aan de pioniers van de abstracte kunst in België. ‘totaal nieuwe media scheppen’,
de derde aflevering, gaat over de spraakmakende ‘Vision in Motion / Motion in Vision’tentoonstelling
van 1959. de vierde aflevering ‘centrum voor hedendaagse kunstuitingen’
brengt een selectie van de solo- en groepstentoonstellingen van 1959-1961, en de epiloog ‘maar
het zien zelf’ draait rond de laatste grote tentoonstelling van G58 ‘anti-peinture’ in 1962.
elke aflevering omvat een aantal kunstwerken uit de historische tentoonstellingen in
combinatie met documentatie zoals installatiefoto’s, catalogi en ander drukwerk, persartikels…
Aan elke aflevering wordt een jonge Belgische kunstenaar gekoppeld waarvan het werk
qua inhoud of vorm verwijst naar wat toen nieuwe kunst was.
> De tentoonstellingen komen tot stand in een samenwerking tussen Jan Ceuleers,
Ronny Van De Velde en het M HKA
chantal akerman
too Far, too close
10.02→10.06.12
het M hKA toont de allereerste grootschalige overzichtstentoonstelling van de sinds lang
in Parijs wonende Belgische filmmaker en beeldend kunstenaar Chantal Akerman – tegelijk
ook de eerste presentatie van haar werk in België sinds haar tentoonstelling in het Paleis
voor schone Kunsten in 1995. Akerman behoort tot één van de invloedrijkste filmmakers van
haar generatie en is reeds lang een feministisch icoon - een reputatie die ze wist te vestigen
met haar vroege meesterwerk Jeanne Dielman, 23 Quai Du Commerce, 1080 Bruxelles. sinds het
midden van de jaren negentig is ze echter ook in toenemende mate actief als beeldend kunstenaar,
en haar film- en video-installaties waren onder meer op de biënnale van Venetië en
documenta 11 te zien. de tentoonstelling in het M hKA zal zich vooral op dit laatste aspect
van haar praktijk richten en vergezeld gaan van een ambitieuze monografische publicatie.

32
Jimmie durham
25.05→18.11.12
Jimmie durham (°1940, Arkansas) is een van de belangrijkste levende kunstenaars van
vandaag. Zijn werk is diepgaand en toegankelijk, politiek en persoonlijk, en zowel ‘van het
moment’ als de gangbare tendensen voorbij. durham genoot van 1968 tot 1973 een artistieke
opleiding in Genève maar keerde terug naar de Verenigde staten waar hij een politiek organisator
werd voor de Amerikaans-Indiaanse Beweging. Begin jaren ‘80 kiest hij resoluut voor
de kunst. hij woonde een poosje in new York tot hij in 1987 verhuisde naar Mexico. In 1994
vestigde hij zich in europa en momenteel woont hij in Rome en Berlijn.
Zijn werk stelt scherpe vragen over het bestaan en oefent een grote invloed uit op verschillende
generaties kunstenaars, curators, theoretici en kunstliefhebbers wereldwijd.
durham is ook schrijver en publiceerde tal van essays en gedichten. Zijn meest bekende
boek, A Certain Lack of Coherence (1993), bevat doordringende teksten over kunst en politiek.
durham appelleert aan meerdere generaties van kijkers.
In de zomer van 2012 brengt het M hKA in een grootschalige retrospectieve het meest
volledige overzicht van zijn werk totnogtoe. de tentoonstelling belicht uitvoerig zijn praktijk
als activist, essayist, poëet, performancekunstenaar en beeldhouwer en schenkt geruime aandacht
aan – in europa – nooit eerder vertoond werk uit de jaren ’60 en documentair materiaal.
de periode van de tentoonstelling valt samen met documenta 13 in Kassel, waaraan
durham participeert. eerder, in 1992, nam durham deel aan documenta 9. de meeste van de
werken die hij daar toen exposeerde, behoren thans tot de M hKA-collectie.
de tentoonstelling reist verder naar verschillende locaties in europa en ook naar
Mexico. Ze wordt begeleid door een tentoonstellingscatalogus en een bloemlezing met eerder
door durham gepubliceerde teksten.

33
9.
M hKA PRAKtIsCh
m hka
museum van hedendaagse kunst antwerpen
leuvenstraat 32
2000 antwerpen
t + 32 (0)3 260 99 99
e info@muhka.be
www.muhka.be
Perscontacten
kathleen weyts
t 0032 3 260 80 97
kathleen.weyts@muhka.be
rita compère
t 0032 3 260 99 91
pers@muhka.be
oPeningsuren museum
di→wo & vr→zo 11:00→18:00
do 11:00→21:00
toegang
€8
reductietarieven:
€4 (+ 60 jaar, groepen vanaf 10 pers., werkzoekenden,
leden nicc, antwerpenaren, lerarenkaart
klasse, knack club)
€1 (-26 jaar)
gratis (-13 jaar, big-kaart, vrienden van het
m hka, icom, vmv, begeleiders van andersvaliden)
op donderdagavond (18:00→21:00) is de entreeprijs
1€ voor iedereen
inlichtingen en reservaties
ma→vr 9:00→12:00 en 13:00→17:00
t + 32 (0)3 260 99 90
ontvangt@muhka.be
www.muhka.be
oPeningsuren bibliotheek
di→vr 11:00→17:00
t + 32 (0)3 260 99 98
oPeningsuren m hkaFe
gratis toegang tot het m hkaFe en
de 5de en 6de verdieping
di→wo & vr→zo 11:00→18:00
do 11:00→21:00
(keuken 12:00→16:00)
oPenbaar vervoer
station antwerpen-berchem: tram 8 of bus 30
station antwerpen-centraal: bus 23
station antwerpen-zuid: tram 4 of 24
www.delijn.be / www.nmbs.be
eigen vervoer
www.antwerken.be
gratis parkeergelegenheid
m hkaPartners
het m hka is een initiatief van de vlaamse
gemeenschap en wordt gesteund door
Provinciebestuur antwerpen, stad antwerpen,
nationale loterij, klara, azko nobel,
decorative coatings-levis, cobra
in samenwerking met europalia.brasil