PERSCONTACT Rita Compère > T +32 [0]3 260 99 91 ... - MuHKA

ZONDER TITEL.
Moussem Festival Lente 2007
15.03Ò20.05.07
- Tentoonstelling
- Collectiepresentatie XVIII
- Publicatie
- Programma
PERSCONTACT
Rita Compère
> T +32 [0]3 260 99 91
Kathleen Weyts
> T +32 [0]3 260 80 97
> pers@muhka.be
> www.muhka.be/press
MuHKA
Museum van Hedendaagse
Kunst Antwerpen
Leuvenstraat 32 2000
Antwerpen
> DIÒZO 10.00Ò17.00
> T +32 [0]3 260 99 99
> info@muhka.be
> www.muhka.be
MuHKA_media
Waalsekaai 47 2000
Antwerpen
> T +32 [0]3 260 99 99
> media@muhka.be
_____
vormgeving: MuHKA

P2
INHOUD
ZONDER TITEL Moussem Festival Lente 2007
INLEIDING
MuHKAtoont
> ZONDER TITEL
> COLLECTIEPRESENTATIE XVIII Ontmoeting
EEN GREEP UIT HET FESTIVAL
OVERIGE
> Publicatie
> CHARIF BENHELIMA Black-Out
MuHKApraktisch
MuHKApartners
MuHKAverwacht
- KINO EYE
- JUBILEE
- WELCOME HOME [Hommage aan Fred Bervoets]
BIJLAGEN
> Lijst met werken ZONDER TITEL
> Beeldmateriaal ZONDER TITEL
> Lijst met werken Ontmoeting
> Beeldmateriaal Ontmoeting
> Moussemmanifest
> Publicatie tekst Charif Benhelima
> Publicatie tekst Mohamed Ikoubaân
> Publicatie tekst Bart de Baere
> Publicatie tekst Dorian van der Brempt
> Publicatie tekst Koen Van Synghel
MuHKAinhoud
3—19
3—7
8—12
9—11
12
13—16
17—19
18
19
20
21
22—26
23
24—25
26
27—44
28
29—31
32
33—34
35
36
37—38
39—40
41—42
43—44

INLEIDING
moussem.muhka.be

P4
ZONDER TITEL
Moussem Festival Lente 2007
15.03Ò20.05.07
moussem.muhka.be
De hele lente lang is het feest in het MuHKA.
Moussem is twee maanden lang ‘eigenaar’
van het museum. Samen met beeldend
kunstenaar Charif Benhelima en het MuHKA,
bracht de vzw een bijzonder project tot
stand. ZONDER TITEL wil ontsnappen aan de
klassieke invulling van zowel tentoonstelling
als festival: een podiumfestival en een
beeldende kunstpresentatie vloeien
hier ineen. De MuHKA-ruimtes worden
van louter tentoonstellingsruimtes ook
ontmoetingsplekken.
Diversiteit en twee organisaties
De samenwerking tussen de drie partners
Moussem, MuHKA en Charif Benhelima
kwam er niet zomaar, maar is gegroeid
vanuit een gemeenschappelijke interesse,
zorg en vooral ook betrokkenheid op kunst,
cultuur en het maatschappelijke veld. Zowel
Moussem als het MuHKA ontwikkelen binnen
het eigen domein een visie en werking rond
interculturaliteit, beide organisaties stellen
zich open om bruggen te slaan naar andere
velden.
Moussem is gegroeid uit de bekommernis van
een aantal Vlamingen van Marokkaanse
oorsprong. Zij zagen in Vlaanderen niet
de volledige culturele waaier die zij uit
Marokko verwachtten. Moussem begon met
het presenteren van muziek, voegde daar
literatuur, dans en theater aan toe en begeeft
zich ondertussen ook ten gepaste tijde in
het maatschappelijke debat. Moussem ziet
zijn verankering in de Marokkaanse cultuur
als een uitgangspunt en niet als een limiet,
zoals ook de Marokkaanse cultuur zelf dat is.
Omdat Moussem zijn blikveld verder wilde
openen naar andere disciplines toe, zocht
het contact met beeldend kunstenaar Charif
Benhelima, die hen op zijn beurt in contact
moussem.muhka.be
bracht met het MuHKA.
Het MuHKA wil de komende jaren zijn
werking fundamenteel transformeren
om te beantwoorden aan een brede
toegankelijkheid, die het als één van zijn
basisverantwoordelijkheden ziet. Sinds jaren
zet het museum vanuit zijn publiekswerking
in op diversiteit. Met het aantreden van
directeur Bart de Baere werd die visie
doorgetrokken naar alle niveaus van de
museumwerking. Het museum streeft hierbij
openheid en dialoog na en zet in op een
ontmoeting tussen kunst en mensen. Die
kunst betreft in de eerste plaats beeldende
kunst, bij uitbreiding – via de MuHKA_mediawerking
- beeldcultuur en in dialoog met
externe partners ook andere kunstdisciplines.
Het MuHKA wil het museumbezoek zo
toegankelijk maken dat iedereen, ook
mensen die minder vertrouwd zijn met
[hedendaagse] kunst, zich in het museum
thuis kan voelen. Het wil een lenigheid
ontwikkelen waardoor het met een divers,
veranderend publiek kan omgaan.
Een ontmoeting met een inzet die verder
gaat dan een festival
Moussem ging het gesprek aan met de uit
West-Vlaanderen afkomstige, Antwerpse
kunstenaar Charif Benhelima, voor wie
het ook een persoonlijke uitdaging is om
verbindingen tot stand te brengen tussen
kunstenaars van Marokkaanse herkomst
en Vlaanderen, zichzelf. De drie partijen
kwamen tot een bijzonder opzet waarbij
het Moussem festival zijn hoofdstek in het
voorjaar van 2007 in het MuHKA heeft.
Daarbij is veel aandacht gegaan naar
het creëren van een goede vibe voor een
festivalplek, die tegelijk een omgeving is
waarin kunst volwaardig tot zijn recht komt.

P5
Daarbij blijft het echter niet. In dialoog met
Moussem heeft het museum een traject
uitgezet waarbij het zichzelf heeft doorgelicht
met het kernpubliek van Moussem als
referentie. Het onderzocht of het in de
toekomst niet een stukje anders kan gaan
functioneren. Het wil dit waarmaken door
Moussem dit voorjaar symbolisch
hoofdaandeelhouder van het MuHKA te
maken. De aanvankelijke vraag die we ons
hierbij stelden was: wat als Moussem een
eigen infrastructuur zou hebben? Hoe zou
het daarmee omgaan? Dat is een retorische
vraag want Moussem wil geen eigen
infrastructuur. Het wil dat de grote en kleinere
Vlaamse culturele instellingen aandacht
voor de mogelijkheden van de Marokkaanse
traditie vanzelfsprekend vinden. Moussem wil
dat ‘zijn’ kunstenaars en zijn publiek overal
thuis zijn. Dat publiek is voor een goed deel
jong en hedendaags en heeft dan ook niet
op de eerste plaats een boodschap aan de
Marokkaanse traditie, maar wil vooral een
stijlvol, hedendaags kader.
Zoals de horizon van mensen onvermijdelijk
beperkt is, is die van instellingen dat ook. Ze
hebben niet enkel drempels, maar meer nog
allerlei codes en gedragspatronen die enkel
voor wie er vertrouwd mee is vanzelfsprekend
zijn. Een culturele instelling heeft, vindt het
MuHKA, de verantwoordelijkheid om met die
beperking van zijn horizon om te gaan. Zij
moet trachten hem een stuk te verschuiven.
Het museum heeft dat geprobeerd door
zich open te stellen voor de inzet van
Moussem om meer aan te bieden dan de
programmering alleen. In de loop van 2006
zijn de diverse kernprocessen van het MuHKA
getoetst en is gekeken of en hoe het museum
zich een stukje kan plooien naar een werking
zoals Moussem die voorstaat. Spectaculair
of spraakmakend zijn de veranderingen
misschien niet, maar het MuHKA komt er in
ieder geval wel beweeglijker en bewuster
uit te voorschijn. Van zijn kant kan Moussem
hopelijk een stukje extra expertise opbouwen
door dit festival, die het vervolgens ook
aan andere instellingen kan aanbieden.
De ambitie is alvast om het festival niet
enkel aanbod te laten zijn, maar ook in de
voorbereiding een ervaring, een experiment
dat tot kruisbestuivingen leidt tussen
instellingen, werkwijzen, mensen en kunsten.
moussem.muhka.be
De grootste uitdaging bij het tot stand
brengen van ZONDER TITEL was ongetwijfeld
om op een goede wijze een podiumfestival
en een beeldende kunstpresentatie in één
setting te laten samenvloeien. Dat kon enkel
door heel grote aandacht te besteden aan
de randvoorwaarden waarin beide kunnen
gedijen.
Daarnaast was er vanzelfsprekend de vraag
naar de ‘hardware’. Hoe kan op een goede
manier een podium en zijn akoestiek worden
ingebracht in een museum? En de talloze
vragen naar de ‘software’ van de organisatie.
Wat met de openingsuren? Welk licht? Welke
duisternissen? Wat met drank en eten?
Hoe publieksstromen op te vangen? Welke
omkadering en nevenactiviteiten vanuit het
museum? Hoe herdenken we de ruimtes van
loutere tentoonstellingsruimtes naar tegelijk
ontmoetingsplekken? Welke verwelkoming,
welke woorden, welke afspraken kunnen een
museum, zijn publiek en een publiek als dat
van Moussem vinden?

P6
ZONDER TITEL
Sinds 2005 is intensief samengewerkt aan
dit traject. Uit de talrijke prospecties, ideeën,
discussies en overlegmomenten is een
concreet programma samengesteld. Een
veelzijdig programma dat onmogelijk te
vatten is onder één noemer. Het vinden
van een passende titel was dan ook een
hele klus. Een titel die het geheel zou
vatten, de inzet duidelijk zou maken,
drempelverlagend zou zijn, begrijpbaar voor
iedereen, passend bij een festival, passend
bij een tentoonstelling, passend bij een
socio-cultureel project, een titel het Moussem
Festival Lente 2007 waardig. THUIS, stond
lang bovenaan onze shortlist. Het werkte, als
basismetafoor, maar niet als titel. Wat we
willen brengen overstijgt de evidentie, is een
samenbrengen van diverse invalshoeken, is
een confrontatie op diverse niveaus, is een
bijna onmogelijkheid, ..., is ZONDER TITEL.
We nodigen onze participanten, de bezoekers
van Moussem Festival Lente 2007, uit om hun
ervaring tijdens het festival te verwoorden
in een zelfgekozen titel. ZONDER TITEL zal zo
uiteindelijk dus een project worden met vele
titels.
Het festivalprogramma omvat een fijne mix
van expo, muziek, woord en film, met heel
wat omkaderende activiteiten van brunch op
zondag tot workshops voor kinderen.
EXPO
De tentoonstelling op de begane grond
van het museum, die in samenwerking
met Charif Benhelima tot stand kwam,
biedt inzicht in het hedendaagse
Marokkaanse en bij uitbreiding ook Noord-
Afrikaanse kunstlandschap. Maar ook de
collectiepresentatie op de tweede verdieping
staat in het teken van Moussem, want werd
samengesteld door een groep gemotiveerde
Moussem-vrijwilligers. Praktisch gelijktijdig
met ZONDER TITEL loopt bij deBuren in
Brussel bovendien de tentoonstelling CHARIF
BENHELIMA BLACK-OUT met werk van Charif
Benhelima zelf.
moussem.muhka.be
MUZIEK
Eén van de benedenzalen van het
MuHKA is getransformeerd tot zaal waar
in het weekend concerten doorgaan. Op
zaterdagavonden zal de sfeer daar uitgelaten
zijn. Dan programmeren we een aantal
swingende muziekconcerten gaande van raï,
over hiphop, reggae en af en toe een snufje
rock; de concerten op zondagmiddagen zijn
fijne en verrassende aperitiefconcerten, die je
desgewenst kan combineren met een lekkere
brunch.
WOORD
In de rand van ZONDER TITEL wordt het
MuHKA ook een plek voor dialoog en
reflectie over identiteit, migratie, Oost-
West, stedelijkheid... kortom over relevante
onderwerpen aangaande culturele diversiteit
en relaties tussen gemeenschappen
en culturen. Dat gebeurt in debatten,
gesprekken en lezingen. Daarnaast
organiseren we literatuurmomenten en
gesprekken met kunstenaars en andere
gasten.
GASTEN
Met de Marokkaanse gemeenschap als
uitgangspunt gaat ZONDER TITEL de dialoog
aan met verschillende in België verblijvende
gemeenschappen. De Belgische Noord-
Kaukasische Vereniging, de Irakezen, de
Latijns-Amerikaanse, de Afghaanse en de
Russische gemeenschap zijn uitgenodigd
om een weekend te programmeren. Ook
vrouwen en jongeren krijgen ‘hun’ eigen
feestdag binnen het festival.
FILM
Het filmluik van ZONDER TITEL bestaat
uit twee delen. Een aantal gasten
programmeren in MuHKA_media een film
met een uitgesproken thema, die wordt
gevolgd door een gesprek dat dieper op de
thematiek ingaat. Daarnaast loopt van 20
tot 29 april i.s.m. het Filmfestival Open Doek
[Turnhout] een selectie recente films over of uit
de Arabische en de islamitische
wereld.

P7
EXTRA
Brunch: op zondagen dat er concerten en
lezingen op het programma staan, kun je
vooraf genieten van een lekkere brunch met
warme en koude hapjes en drankjes uit alle
windstreken.
Workshop kinderen: aansluitend bij ZONDER
TITEL, een aanrader voor kinderen [6-12 jaar]
met een hoofd vol ideeën, een neus voor
creativiteit, grote ogen [met of zonder bril]
en kriebelende handen. Reserveren aan te
raden.
Wandelgesprek: samen met een gids bezoek
je de tentoonstelling en collectiepresentatie,
wat zeker aanleiding geeft tot een goed
gesprek.
Naar aanleiding van dit project werd
bovendien een speciale website ontwikkeld
waarop je niet alleen het volledige
programma terugvindt, maar ook heel wat
achtergrondinfo en impressies bij het ganse
gebeuren.
moussem.muhka.be
Tijdens ZONDER TITEL blijft het museum op
zaterdag open tot 20.00
moussem.muhka.be
ZONDER TITEL Moussem Festival Lente 2007 kwam
tot stand met de steun van:
- Vlaams minister van Cultuur, Jeugd, Sport en
Brussel
- de Belgische Ontwikkelingssamenwerking DGOS
- Stad Antwerpen
- Provincie Antwerpen
- deBuren
- de Mondriaan Stichting
- SD Workx Fonds
- CC Berchem
- Filmfestival Open Doek
- Zuiderpershuis
- Beursschouwburg

MuHKAtoont
ZONDER TITEL
15.03Ò20.05.07
COLLECTIEPRESENTATIE XVIII
Ontmoeting
15.03Ò13.05.07

P9
ZONDER TITEL
15.03Ò20.05.07
Uitgangspunt voor de tentoonstelling op de
benedenverdieping van het MuHKA was de
vraag wat voor soort kunst er ontstaat in een
omgeving die weinig openheid kent naar
hedendaagse kunst toe. De tentoonstelling
bestrijkt geen afgebakend gebied. Er is
Marokko, zeker, met zijn Arabische, Berberse
en Joodse dimensies. Maar Marokko – als
referentieveld – bestaat ook buiten Marokko,
in de emigratie waar ook Benhelima zelf uit
voortkomt en in de mediterrane en Arabische
wereld. Het bijzondere aan de expositie is
dat ze afrekent met bewuste of onbewuste
‘vooronderstellingen’ over oost en west en ze
het publiek de verrassende verschillen en
raakvlakken laat zien tussen de Arabische
en de Westerse hedendaagse beeldende
kunst. Zo wordt inzicht geboden in het
kunstlandschap, dat weinig gekend is onze
contreien.
MuHKAtoont
Deelnemende kunstenaars:
Wafae Ahalouch el Keriasti
[°1978, Tanger, woont en werkt in
Amsterdam]
De schilderijen en tekeningen van Wafae
Ahalouch el Keriasti gaan over mensen en
hoe ze met elkaar omgaan. Religie, gezin en
maatschappij zijn daarbinnen belangrijke
gegevens. Schijnheiligheid, macht, onschuld
en relaties: de verschillende lagen van
verhaal en beeld zijn in haar schilderijen
soms letterlijk zichtbaar, door een licht en
transparant kleurgebruik.
De beelden zijn fictief en realistisch tegelijk,
met een laagje humor dat het immer
verborgen geweld draagbaar maakt. In
de tentoonstelling zijn een aantal van haar
schilderijen opgenomen.
Hicham Benohoud
[°1968, Marrakech, woont en werkt in Parijs]
De foto’s en het plastische werk van Hicham
Benohoud gaan over identiteit, het beeld
en de hedendaagse wereld. Eén van zijn
bekendste projecten is La salle de classe,
een reeks zwart-wit fotoportretten van zijn
leerlingen. Hij vroeg hen één voor één te
poseren, in vreemde omstandigheden en
onorthodoxe houdingen, terwijl de rest van
de klas ondertussen verder werkte. Nadat hij
zich in Parijs gevestigd had, maakte hij, bij
‘gebrek’ aan modellen een reeks zelfportretten
waarin hij zijn gezicht telkens transformeerde.
Zijn werkwijze resulteert in surrealistische
beelden, met een half geënsceneerd, half
documentair karakter. Benouhoud kreeg van
het MuHKA ook een productieopdracht: hij
zal een aantal mensen in het museum en
thuis fotograferen, in een mis-en-scène met
respect voor de betrokken persoon.

P10
Ali Chraïbi
[°1965, Marrakech, woont en werkt in
Marrakech]
Ali Chraïbi maakte zijn fotografiedebuut in
1995. Hij maakt zwart-wit foto’s zonder veel
frivoliteiten in Marrakech, een stad die ons
vooral bereikt via kleurrijke clichébeelden. Op
de foto’s van Chraïbi is Marrakech bovendien
niet als zodanig herkenbaar. Ze vertonen
geen markante gebouwen of monumenten
en zijn dikwijls van achter glas genomen of
worden vertroebeld door regendruppels. Het
zijn anonieme beelden, die evengoed in een
andere stad genomen hadden kunnen zijn.
Abdelali Dahrouch
[°Tanger, woont en werkt in de VS, Frankrijk
en Marokko]
Abdelali Dahrouch groeide op in Marokko
en Frankrijk en emigreerde in 1984 naar
de VS, waar hij een opleiding volgde in de
multimediale kunst. Met zijn werk neemt hij
een activistische houding aan en bespeelt hij
politieke en sociale thema’s zoals ecologie,
migratie, het imperialisme van de VS en
West-Europa. In het MuHKA toont hij Desert
Sin Revisited, een dubbele projectie van
tv-beelden van Operation Desert Storm en
van Bush, die de invasie van Irak ‘verkoopt’
als een humanitaire actie om het land te
bevrijden.
Hassan Darsi
[°1961, Casablanca, woont en werkt in
Casablanca]
Het werk van Hassan Darsi gaat over de
maatschappelijke conditie van de mens
en steunt grotendeels op de uitwisseling
met en tussen mensen. Zo is Le projet de la
maquette het resultaat van zijn wens om
Parc de l’Hermitage te behouden. Dit oude,
koloniale park in Casablanca verloederde
volledig, totdat Darsi er een maquette van
maakte. Deze shockeerde het publiek zo,
dat er een actie op gang kwam om het park
voor de ondergang te behoeden. Sinds 2001
is Darsi ook bezig met Portraits de famille,
een mobiele fotostudio waarin families zich
kunnen laten fotograferen. Zo wil hij mensen
in eenzelfde gebouw of buurt met elkaar
in contact brengen en het respect en de
tolerantie tussen hen vergroten. Voor het
MuHKA maakt Darsi bovendien een nieuw
project waarin hij focust op de verkiezingen
die binnenkort in Marokko georganiseerd
worden.
MuHKAtoont
Touhami Ennadre
[°1953, Casablanca, woont en werkt in Parijs]
Touhami Ennadre maakt foto’s, niet ter
illustratie, maar om ‘de essentie’ van alles
vast te leggen, datgene wat ‘echt’ is.
Techniek vindt hij niet belangrijk, zijn enige
obsessie is licht. Zijn beelden komen dan ook
niet tot stand met behulp van de zoeker,
maar rechtstreeks, zonder dat de camera
en één gesloten oog zijn zicht belemmeren.
In 1976 maakte hij op de begrafenis van
zijn moeder de eerste foto van handen – die
van zijn tante – omdat het hem niet lukte
de pijn van het afscheid nemen op een
andere manier vast te leggen. Sindsdien
bleef de dood een belangrijk thema in zijn
werk. Andere thema’s die hij exploreert zijn
geboorte, de karkassen van geslachte dieren
in slachthuizen en het lichaam.
Safaâ Erruas
[°1976, Tétouan, woont en werkt in Tétouan]
Safaâ Erruas maakt deel uit van een
generatie Marokkaanse kunstenaars,
die afstand doen van hun roots en zich
positioneren binnen de internationale,
hedendaagse kunst. Safaâ Erruas doet
dat door composities te maken met witte,
[huiselijke] materialen zoals draad, papier,
watten, verschillende soorten stoffen en
parels. Deze transformeert ze in installaties
en muurwerken tot poëtische elementen.
De vlijmscherpe scheermesjes, die Erruas
toevoegt, staan hiermee in schril contrast en
brengen pijn binnen in haar oeuvre en een
besef van kwetsbaarheid.
Khaled Hafez
[°1963, Caïro, woont en werkt in Caïro]
Khaled Hafez put voor zijn werk uit
verschillende bronnen in het verleden en
in het heden: zijn geboorteland Egypte,
de tv, de actualiteit, conceptuele kunst. In
zijn kleurrijke schilderijen [in pop-art stijl]
en videowerk recycleert hij figuren die drie
hedendaagse taboes - seks, religie en politiek
- symboliseren, of dat nu een god is uit het
tijdperk van de farao’s, een pin-up model
of een stripfiguur. Zijn oeuvre weerspiegelt
de impact van de door het Westen [en met
name Amerika] gedomineerde massamedia
op niet-Westerse samenlevingen zoals die
van het Midden-Oosten. Revolution is een
video waarin Hafez ideologie aanmerkt als
één van de sterkste vormen van geloof.

P11
Zowel de zakenman als de religieuze
fundamentalist worden hierin weergegeven
als revolutionairen, in reactie waarop een
derde, een militair, hen ombrengt. Of het nu
de militair is die gelijkheid en vrijheid toezegt,
de vrije markt die voorspoed en rijkdom
voorspiegelt of de gelovige die morele
waarden en orde verzekert; alledrie beloven
ze de wereld verbeteren, maar geen van hen
houdt zijn daaraan.
Amal Kenawy
[°1974, Caïro, woont en werkt in Caïro]
Amal Kenawy studeerde schilderkunst en
beeldhouwen, maar drukt zich ondertussen
ook uit in video-installaties, performances,
fotografie, animatie en tekeningen. In de
vorm van droombeelden, herinneringen en
uit het leven gegrepen fragmenten, die ze
put uit haar dagboeken, gaat Kenawy’s werk
over universele menselijke gevoelens zoals
angst, wensen, onzekerheid, hoop, geweld
en pijn; het weerspiegelt in de eerste plaats
de kwetsbaarheid van de mens. [Stop – You
will be killed], de videoinstallatie die Kenawy
in het MuHKA toont, werd opgenomen in
een militair ziekenhuis uit de koloniale tijd
en toont de animaties en tekeningen die zij
hier op de wanden projecteerde en die haar
gevoelens over het gebouw vertolken: een
plek waar de sporen van geweld nog altijd
voelbaar zijn.
MuHKAtoont
Younès Rahmoun
[°1975, Tétouan, woont en werkt in Tétouan]
Younès Rahmoun werkt binnen een
context [die van de islam] waarin de
representatie van het lichaam verboden
is. Die omstandigheid bracht hem ertoe
installaties te maken die geen verbeelding
zijn van bestaand leven maar die een
eigen vorm hebben. Vormen die specifiek
zijn voor zijn cultuur, wil hij vertalen naar
universele vormen. Gefascineerd door het
soefisme, ontleent hij talloze facetten aan
deze islamitische extaseleer en gebruikt hij
die binnen zijn werk: herhaling, concentratie,
bezwering, volharding. Subha is een spiraal
van licht die van binnen naar buiten
draait, tegen de klok in. Het werk refereert
naar de islam, want ook de bedevaarders
naar Mekka maken een spiraal in dezelfde
richting, maar tegelijk verwijst het naar een
vorm die universeel is, die van de bidkrans.
De spiraal symboliseert voor Rahmoun het
leven, dat begint in één punt en uitgroeit
tot een groter geheel dat geen einde lijkt te
hebben.
Studio Ifriqia
Studio Ifriqia werd geopend in de jaren
’30 en was een studio in Rue Bahia in
Marrakech, die gespecialiseerd was in het
maken van portretfoto’s. Op vraag van de
geportretteerden werden de foto’s uitvergroot,
geretoucheerd, ingekleurd en ingelijst. Van
heinde en verre kwamen mensen naar
de studio en omdat het vaak lang duurde
voordat ze hun portretten kwamen ophalen,
werd deze plek een tentoonstellingsruimte,
waar permanent portretten te zien waren.
Een aantal daarvan zijn nu te zien in het
MuHKA.

P12
MuHKAtoont
COLLECTIEPRESENTATIE XVIII Ontmoeting
15.03Ò13.05.07
Naar aanleiding van ZONDER TITEL.
Moussem Festival Lente 2007 stelden een
aantal vrijwilligers van Moussem een
collectiepresentatie samen in het MuHKA.
Een jaar lang engageerden zij zich, onder
begeleiding van MuHKA-medewerkers, om
samen na te denken over de mogelijkheden
van de museumcollectie en wat deze voor
hen kan betekenen.
Zelf omschrijft één van de vrijwilligers hun
bijdrage in dit project als volgt:
“We zijn een groep van jonge mensen die
regelmatig samen komen om gedachten
en ervaringen over cultuur te delen en
uit te wisselen. Tot nu toe hebben we als
‘Moussem Club’ vooral deelgenomen aan
de festivaldagen. Dit is de eerste keer dat we
aan een langdurig project meewerken. Voor
dit project heeft Moussem het risico genomen
om vreemd te gaan met één van de
moeilijkste disciplines, namelijk hedendaagse
beeldende kunst. Dit in samenwerking
met het Marrakechkleurige MuHKA. We
schrijven met zijn allen een verhaal; happy
end verzekerd. MoussemMuHKA is mijn
kennismaking met hedendaagse kunst,
met leuke herinneringen en 2 nieuwe
vriendinnen. Ik ben blij dat ik het heb mogen
meemaken! Zeker herhalen!” [Belgiz]
Uit deze persoonlijke kijk blijkt dat de
vrijwilligers vertrekken vanuit hun eigenheid.
Niet enkel het MuHKA heeft een ‘risico’
genomen [door onervaren mensen als
curator te laten optreden], ook zij nemen
een risico met het project [door als leek op
te treden als curator]. Het toont tegelijk het
grote engagement van de ‘Moussemers’. Ze
omschrijven zichzelf niet in de eerste plaats
als allochtonen, maar als een groep jonge
mensen, ‘geïnteresseerde leken’ die de kans
krijgen om te participeren en een persoonlijke
ontwikkeling mee te maken in dit project.
Opvallend binnen de definitieve presentatie
van de collectie is dat er niet één groot
verhaal, maar vele kleine verteld worden.
Zo is er bijvoorbeeld een ruimte die in het
teken staat van de vrouw, een ruimte rond
kwetsbaarheid en verwarring en één rond
reizen/vluchten. Rode draad is echter de
vraag naar identiteit, wie ben ik?, die steeds
terugkwam in de gesprekken. Verder kozen
de ‘Moussemers’ uitdrukkelijk voor een
ontmoetingsruimte in de presentatie, waarin
ze het publiek vragen actief te participeren.
De ‘Moussemers’ zien het museum immers
vooral “als een ontmoetingsplaats waarbij
de kunstwerken een gesprekspunt kunnen
vormen voor mensen met verschillende
achtergronden en eigen referentiekader
[vergadering Moussem Club, herfst 2006].”
De titel Ontmoeting die ze kozen voor hun
collectiepresentatie illustreert dit. Moussem en
MuHKA hebben elkaar halverwege ontmoet
en ervaringen uitgewisseld met als resultaat
een eigenzinnige collectiepresentatie die we
graag met het publiek willen delen.
—
Met werk van: Tiong Ang & Roy Villevoye, Charif
Benhelima, Sergei Bratkov, Vaast Colson,
Berlinde De Bruyckere, Richard Deacon, Luc
Deleu, Wim Delvoye, Eugenio Dittborn, Jan
Fabre, Michel François, Jef Geys, Ann Veronica
Janssens, Ilya Kabakov, Anish Kapoor, Barbara
Kruger, Vlad Monroe, Bruce Nauman, Anatoli
Osmolovski, Ria Pacquée, Michelangelo Pistoletto
& Cittadellarte & c a l c, Bill Vazan, Barbara Visser
—
Vrijwilligers Moussem Club: Layela Chammam,
Farid Darmach, Farida Johri, Bouchra
Lechkar, Eva Maghari, Belgiz Polat, Hafifida Raoui
& Meriam Raoui
Begeleiders MuHKA: Sofie Vermeiren en Sophie
Gregoir

EEN GREEP UIT HET
FESTIVALPROGRAMMA

P14 moussem.muhka.be
ZONDER TITEL
Moussem Festival Lente 2007
15.03Ò20.05.07
MUZIEK
In de tot concertzaal getransformeerde
benedenzaal van het MuHKA zal de sfeer
op zaterdagavonden ongetwijfeld uitgelaten
zijn en zullen verschillende soorten muziek de
revue passeren. Zo brengt Panache Culture
[17.03 20.00] reggae van eigen bodem, staan
Duo Criminal & Sindicato Sonico Allstars
[28.04 20.00] garant voor een mix van rap,
funk, ska en punk op Latijns-Amerikaanse
ritmes en halen we met Brahim [05/05
20.00] één van de sterren van de Belgische
muziekscene in huis.
De aperitiefconcerten op zondagmiddagen
zijn kleinschaliger. Het repertoire van veel
van de groepen die dan op het programma
staan, gaat terug op de Marokkaanse en
Arabische muzikale traditie, maar heeft
een experimenteel tintje. Zo ontvangen
we onder andere Abid Bahri [01.04 15.00]
die oriëntaalse luitmuziek combineert met
Westerse muziek en het trio Wajd [15.04,
15.00] een gezelschap waarin Oost en
West en verschillende Arabische culturen
samenkomen. Maar er is ook plaats voor
een vernieuwer binnen de elektronische
muziek als Michel Waizvisz [18.03 15.00],
die zal musiceren met zijn zelf gemaakte
instrument De Handen of voor het celloorkest
van Michel Berckmans, dat samen
met acteur Herwig De Weerdt een muzikale
vertelling brengt [06.05]. Aan deze
zondagconcerten is altijd een literair moment
gekoppeld. Zo is Saïd El Haji, die in 2000 de
El Hizra-aanmoedigingsprijs kreeg voor zijn
kortverhaal De kleine Hamid, te gast samen
met Annelies Verbeke, die debuteerde met
Slaap! [01.04 14.00]. Je kan deze concerten
bovendien combineren met een lekkere
brunch. Voor kinderen organiseren we
bovendien workshops.
FILM
Het filmluik van ZONDER TITEL bestaat
uit twee delen. Een aantal gasten
programmeren in MuHKA_media een film
met een uitgesproken thema, die wordt
gevolgd door een gesprek dat dieper op
de thematiek ingaat. Zo stelt de Latijns-
Amerikaanse gemeenschap Fiëbre
Proyectomurga la Matinee voor, over
Murgamuziek in Uruguay. Het gesprek
na afloop gaat over Antwerpse Murga’s.
Daarnaast loopt van 20 tot 29 april i.s.m. het
Filmfestival Open Doek [Turnhout] een selectie
recente films over of uit de Arabische en de
islamitische wereld. Offside [29.04 20.00], een
film voor vrouwen en voetbal in Iran is er
daar één van.
GASTEN
Verschillende in België verblijvende
gemeenschappen kregen van Moussem
de uitnodiging om een weekend binnen
ZONDER TITEL te programmeren en deden
dat vol enthousiasme. Heel speciaal is dat
de Afghaanse gemeenschap nawrooz komt
vieren in het museum [31.03 20.00], het
Perzische Nieuwjaar, dat gevierd wordt rond
21 maart, als de zon pal boven de evenaar
staat. Ze organiseren een feestelijke avond
vol muziek, lekkere hapjes en drankjes.
Ook het Irakese Bagdad Café [24.03 20.00]
belooft een feest voor oor en oog te worden,
met kunstenaars uit verschillende disciplines
die samen een programma van muziek,
poëzie, performance en zelfs ‘action painting’
brengen. Serieuzer van toon is de Irakese
film Ahlaam die in hetzelfde weekend
[23.03 20.00] op het programma staat. Die
werd gemaakt in Irak, in 2003, juist na de
val van Saddam Hussein en staat symbool
voor de grote psychische wanorde die

P15
daar op dat moment heerstte. De cineast
zal bij de voorstelling aanwezig zijn en
legt in een gesprek na de film uit in welke
omstandigheden die gemaakt werd.
—
Alle gasten op een rij: Irakese kunstenaars, de
Afghaanse gemeenschap, de Latijns-Amerikaanse
gemeenschap Fiëbre, de Russisch sprekende
gemeenschap, de Belgisch Noord-Kaukasische
Vereniging.
RUSH
ZA 14.04 en ZA 05.05 20.00
Onder de noemer Rush wordt het MuHKA
twee zaterdagavonden tijdens ZONDER TITEL
vrijgegeven aan jongeren. In samenspraak
met het Platform Allochtone Jeugdwerkingen
[PAJ] stelde Thami Sabi voor de twee
avonden een programma samen dat bulkt
van de dans, hiphop, R&B, rap en stand-up
comedy. Onder andere Nigel Williams en
Brahim zijn op zaterdag 05.05 [20.00] van de
partij.
Ook voor de jeugd organiseert Moussem
in samenwerking met PAJ en cc Berchem
al een aantal jaren op rij de workshop
Vingeroefeningen, een schrijfworkshop
voor aanstormend allochtoon en ander
schrijftalent. Dit jaar wordt de masterclass
begeleid door jeugdboekenauteur Marita
De Sterck en dichter Daniël Billiet. Iedereen
kan in het MuHKA komen luisteren wat de
resultaten hiervan zijn, op het toonmoment
[15.04 14.00]. Dan worden bovendien
videobeelden van de workshop getoond en
leest Malika Chaara, de winnares van de
eerste Matildaprijs [een jeugdschrijfwedstrijd]
voor uit eigen werk.
moussem.muhka.be
ÉSTÉ BEAUTÉ
ZO 29.04 14.00
Het traditionele, Marokkaanse huwelijk
staat centraal op deze dag speciaal voor
vrouwen. Het huwelijk staat in Marokko
symbool voor het voortbestaan van de
gemeenschap en vormt de basis van het
familieleven. Het bruidsfeest wordt gevierd
volgens een traditionele, rituele ceremonie
die al generaties lang bestaat. Deze begint
met een zuiverend bad in de hammam
en bestaat verder uit het aanbrengen van
henna in het gezelschap van vrouwen uit de
familie, de schoonfamilie en vriendinnen; de
h’dia, de overhandiging van cadeaus met
een symbolische betekenis zoals suiker, melk,
dadels, henna, kaarsen en bloemen door de
man aan zijn toekomstige vrouw; de berza,
het moment waarop de bruid in traditionele
kleding aan de genodigden voorgesteld
wordt. In grote lijnen is deze ceremonie overal
in Marokko vergelijkbaar, maar van regio tot
regio zijn er variaties in details.
Meryem Raoui ontwerpt al een tijdje
bruidskleren voor deze typische Marokkaanse
huwelijksfeesten. Samen met Moussem Club
toont zij enkele van deze bruidskleren op de
livemuziek van het Brusselse feestorkest El
Manar. De show wordt afgewisseld met een
aantal oriëntaalse dansen van Sara Chebaro.
ERFGOEDDAG/VLAANDERENDAG
ZO 22.04 10.00Ò18.00
De erfgoeddag, die samenvalt met de
Vlaanderendag, draait ieder jaar rond
een specifiek erfgoedthema. Dit jaar wordt
gefocust op de waarde[n] van erfgoed:
emotionele, economische, historische waarde,
de meerwaarde die erfgoed kan leveren
voor de gemeenschap, voor de persoonlijke
levenskwaliteit, erfgoed als generator van
waarde zoals bij toerisme…
De videogetuigenissen van ‘de Moussemers’
in de collectiepresentatie Ontmoeting sluit
hierbij naadloos aan. Het zijn videoportretten

P16
waarin elk van de vrijwilligers vertelt over
zijn/haar favoriete kunstwerk en over de
persoonlijke waarde ervan.
Daarnaast werden speciaal voor de
erfgoeddag een aantal videogetuigenissen
van mensen met cultureel diverse
achtergronden vastgelegd door Moussem,
het MAS en de Erfgoedcel Antwerpen. Zij
vertellen over een bepaald aspect uit hun
cultuur dat zij koesteren, waar ze emotionele
waarde aan hechten. Verwacht geen
representatief beeld van culturele tradities,
maar levendige, heel persoonlijke verhalen
van hedendaagse stadsbewoners. Deze
videoportretten worden in het MuHKA
gepresenteerd en daarna aan het MAS
geschonken.
Elk uur [vanaf 11.00 tot 17.00] start er een
wandelgesprek. Samen met een gids bezoek
je het museum, wat zeker aanleiding geeft tot
een goed gesprek. Je kan gratis aansluiten bij
deze rondleidingen. De reservering gebeurt
ter plaatse [max. 2 kaarten per persoon] aan
de museumbalie. Voor kinderen worden er
doorlopend activiteiten georganiseerd in de
MUST.
—
> Een coproductie van Moussem, MAS [Museum
aan de Stroom] en de Erfgoedcel Antwerpen,
i.s.m. Maurice Noben [MMoof!]
EXTRA MUROS
moussem.muhka.be
Een aantal van de activiteiten binnen het
festival gaan door op locaties buiten het
MuHKA.
Uitgebreide informatie hierover vind
je terug op moussem.muhka.be, in de
programmafolder en op de websites van de
respectievelijke cultuurhuizen.
—
Beursschouwburg
A. Ortsstraat 20–28 1000 Brussel
> T +32 [0]2 550 03 50
> www.beursschouwburg.be
> tickets@beursschouwburg.be
Vlaams-Nederlands deBuren
Leopoldstraat 6 1000 Brussel
> T +32 [0]2 212 19 30
> www.deburen.eu
> info@deburen.eu
de Warande [Filmfestival Open Doek]
Warandestraat 42 2300 Turnhout
> T +32 [0]14 41 94 94
> www.opendoek.be
> info@opendoek.be
Zuiderpershuis
Waalsekaai 14, Antwerpen
Timmerwerfstraat 40
> T +32 [0]3 248 01 00
> reservatie@zuiderpershuis.be

OVERIGE
Publicatie
ZONDER TITEL
CHARIF BENHELIMA:
BLACK-OUT
23.03Ò11.05.07

P18
Publicatie
ZONDER TITEL
Ter gelegenheid van ZONDER TITEL en Black-
Out brengen het MuHKA en deBuren samen
een publicatie uit. Die zal in woord en beeld
het werk van alle betrokken kunstenaars
kaderen en een blijvende herinnering
zijn aan een ontmoeting met beeldende
kunstenaars uit een gebied dat wij zelden
associëren met hedendaagse kunstvormen.
* Tekst bijdragen van Charif Benhelima, Mohamed
Ikoubaân, Bart De Baere, Dorian van der Brempt
en Koen Van Synghel in bijlage.
moussem.muhka.be
> uitgever: deBuren
> ISBN: 9-78905-617-7904
> prijs: € 10,00

P19
CHARIF BENHELIMA: BLACK-OUT
23.03Ò11.05.07
In zijn meest recente fotoreeks Black-Out, die
Benhelima maakte tijdens zijn verblijf in het
Kunstlerhaus Bethanien [2005-2006] in Berlijn,
gaat hij een stap verder in zijn experiment
met de Polaroid. De alledaagse dingen die hij
in beeld brengt - een duif, een basketbal, een
rij bomen- zijn nog net zichtbaar. Benhelima
stelt hier de aard van onze perceptie in
vraag: hoeveel informatie hebben we nodig
om te weten wat iets echt is? Weinig, zo
blijkt. Black-Out is een gat in ons geheugen,
een leemte in onze identiteit. De serie Black-
Out van de Belgische kunstenaar Charif
Benhelima is nog in wording, maar deBuren
geniet het voorrecht deze foto’s nu al voor het
eerst te tonen.
deBuren toont
OPENING 22.03.07 20.00
—
deBuren
Leopoldstraat 6 1000 Brussel
> T +32 [0]2 212 19 30
> www.deburen.eu
> DIÒVR 11.00Ò18.00
> gratis toegang

P20
PRAKTISCH
PERS CONTACT
Rita Compère / Kathleen Weyts
T +32 [0]3 260 99 91 / +32 [0]3 260 80 97
pers@muhka.be
—
> Persteksten en beeldmateriaal kan je
downloaden op www.muhka.be/press
> Dank bij voorbaat om bij publicatie ook telkens
onze website te vermelden: www.muhka.be
Moussem
Driekoningenstraat 126 2600 Berchem
T. +32 [0]3 286 88 52
MuHKA
Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen
Leuvenstraat 32 2000 Antwerpen
DIÒVR en ZO 10.00Ò17.00 / ZA 10.00Ò20.00;
ERFGOEDDAG ZO 22.04.07 10.00Ò18.00 /
GESLOTEN 01.05.07
T +32 [0]3 260 99 99
info@muhka.be
MuHKA_media
Waalsekaai 47 2000 Antwerpen
T +32 [0]3 260 99 99
media@muhka.be
www.muhka.be/film
MuHKAFE & MuHKASHOP
DIÒZO 10.00Ò17.00
[keuken 11.00Ò15.00]
MuHKA_bibliotheek
DIÒVR 10.00Ò17.00
T +32 [0]3 260 99 98
www.muhka-bibliotheek.be
gratis toegang
MuHKApraktisch
TOEGANG
expo: €5 / €3 [reductie] / gratis
muziek: €10 / €8 [reductie] [toegang museum
inbegrepen]
film:
zaal 1: €5 / €3 [reductie]
zaal 2: €6 / €5 [reductie]
brunch: €12,50 [toegang museum
inbegrepen]
workshop kinderen: €7,50 [toegang museum
inbegrepen]
wandelgesprek: €5 [toegang museum
inbegrepen]
—
> De locaties buiten het MuHKA hanteren hun
eigen prijzen; check hun websites voor meer
informatie
RESERVATIES MuHKA
T + 32 [0]3 260 99 90
ontvangt@muhka.be
www.muhka.be/ontvangt
—
> reservaties zijn niet bindend
> gereserveerde kaarten moeten uiterlijk een
half uur voor de voorstelling opgehaald worden;
nadien vervalt de reservatie
> reserveren voor films is niet mogelijk
OPENBAAR VERVOER
> Station Antwerpen-Berchem: tram 8
> Station Antwerpen-Centraal: bus 23
> Station Antwerpen-Zuid: tram 4 of tram 24
> www.delijn.be / www.nmbs.be
EIGEN VERVOER
> www.antwerken.be
> gratis parkeergelegenheid

P21
PARTNERS
Het MuHKA is een initiatief van
de Vlaamse Gemeenschap
en wordt gesteund door
Provinciebestuur Antwerpen, Stad Antwerpen
en Nationale Loterij
Sponsors van het MuHKA
ARGEX, Brouwerij Corsendonk, Chi Kwadraat,
Corinthia Antwerp Hotel, Hifinesse, KBC,
McKinsey & Company, Vooruitzicht
Ereleden van het MuHKA
Dockx-Verbo, Elegis Advocaten, Kunstuitleen
Dijkstra,Noord Natie
MuHKApartners
Leden van het MuHKA
Abati, Ackermans & Van Haaren, Allift,
Antwerpse Bouwwerken, Antwerpse
Waterwerken, Antwerps Havenbedrijf, AON
Belgium “Artscope”, ATAB, Automobile Centre
Mechelen, Bank J. Van Breda & C°, BASF
Antwerpen, Blondé, Capital@Work, Centea,
CERA, Cipal, Coca-Cola Enterprises Services,
Conix Architecten, Data Clean, Deplo
Schoonmaak, Dexia-Bank, DSV Belgium,
Duvel Moortgat, Ethias, Fortis Bank, F. Van
Lanschot Bankiers België, GS1 Belgium &
Luxembourg vzw, Immobiliën Hugo Ceusters,
ING Insurance, Interbuild, Kappa Consult,
Mensura, Mercator Bank & Verzekeringen,
Methis, Nationale Bank van België, Peleman
Industries, Pre-Press Group De Schutter, ,
Rem.B, Retail Estates, Soudal, Speed-Colli,
Tabaknatie, ‘t Fornuis, UBS Belgium, VOKA
– Kamer van Koophandel A’pen-Waasland,
VOKA – Kamer van Koophandel Kempen,
Willemen Groep, Zoontjens Beton

MuHKAverwacht
KINO EYE
26Ò29.04.07
JUBILEE
31.5Ò18.11.07
WELCOME HOME
Hommage aan Fred Bervoets
06.09Ò07.10.07

P23
KINO EYE 7
Evacuation
26Ò29.04.07
Wat als er geen mens in beeld verschijnt?
Geen gezicht om te herkennen. Geen
personage om ons mee te identificeren, geen
verhaalwendingen die ons meeslepen...
Een leeg beeld dus. Temidden van alle
mediaheisa die onophoudelijk onze aandacht
vergt, is een kordate afwijzing zeker op zijn
plaats. Een druk op de pauzeknop, even
stilstaan in het oog van de storm.
Want hoe vermoeiend toch, die miljoenen
gezichten die ons aangapen en toespreken
in elke nieuwsuitzending, reclamespot,
fictiefilm, videoclip, computergame, quiz- of
reality-show. Het menselijke aangezicht als
lokmiddel om te blijven kijken, luisteren,
consumeren. En alsof kijken en bekeken
worden nog niet genoeg is, smeekt de
televisie om voortdurende participatie en
verplicht de digitale wereld per definitie tot
interactie.
Bij zulke dwingende aanwezigheid van vraag
en antwoord rijst de vraag naar het radicale
alternatief: de stoorzender van het lege beeld.
MuHKAverwacht
Evacuation is een vierdaags evenement
‘buiten categorie’, waarin film, installaties,
performance, theater, lezingen en muziek
elkaar afwisselen, in een zoektocht naar
een alternatief voor de dominantie van
personencultus in onze beeldcultuur: de
antifilm [Guy Debord], de structuralistische
film [Paul Sharrits], de landschapsfilm, de
historische avantgarde [dada, surrealisme,
constructivisme], fluxus [Nam June
Paik], abstracte film, de undergroundfilm
[Warhol],...In de drie weken van april die
aan het festival vooraf gaan toont MuHKA_
media een filmreeks die de impact van het
menselijke gelaat onderzoekt door klassieke
langspeelfilms af te wisselen met kort, vaak
experimenteel werk.
—
> co-productie met Monty. Het programma staat
begin april online op www.muhka.be/film
> samenstelling: kunstenaar/publicist Herman
Asselberghs.
> in het MuHKA loopt tegelijk op de 5e verdieping
Lonely at the Top # 3 Asselberghs a.m./p.m.,
Capsular en Proof of Life

P24
JUBILEE
31.5Ò18.11.07
In 2007 bestaat het MuHKA 20 jaar. Genoeg
reden om voor het eerst ook uitgebreid
de MuHKA-collectie in kaart te brengen.
Vertrekpunt daarvan was heel lang de
ICC-erfenis van 150 kunstwerken van de
Stichting Gordon Matta-Clark met Matta-
Clarks Office Baroque als koninginnenstuk.
Het ICC ontstond op zijn beurt echter
uit de happenings van kunstenaars als
Panamarenko in het broeierige Antwerpen
van eind jaren ’60.
Met de recente schenking van het huis en
atelier van Panamarenko in de Biekorfstraat
wordt ook de collectie van het MuHKA
in deze periode geworteld. Maar in de
loop der jaren verzamelde het museum
ook ensembles van andere sleutelfiguren
binnen de Belgische kunstwereld [o.a. Jan
Fabre en Luc Tuymans, en ook minder
gekende kunstenaars zoals Toon Tersas
en Paul Devree] en van internationale
referentiefiguren als Ilya Kabakov, Wilhelm
Sasnal en Sergei Bratkov.
MuHKAverwacht
De hele zomer lang lopen er verschillende
presentaties in het MuHKA en op locaties
elders, waarin de museumcollectie in zijn
volle omvang zichtbaar zal worden.
# 1 Een verhaal van het beeld
31.5Ò19.08.07
Voor het Institute of Contemporary Art [ICA]
in Singapore maken het KMSKA en het
MuHKA een gezamenlijke tentoonstelling.
Twee collecties – één van oude kunst en één
van hedendaagse kunst – worden hierin met
elkaar in verband gebracht. Het eerste luik
van JUBILEE Een verhaal van het beeld, is
een schets voor deze tentoonstelling.
—
Locatie: MuHKA Leuvenstraat 32 2000 Antwerpen
Openingsuren: DIÒZO 10.00Ò17.00
# 2 Luc Tuymans I don’t get it
31.5Ò09.09.07
Begin 2007 schonk Luc Tuymans zijn
polaroids – zo’n 1060 in totaal - aan het
MuHKA. Deze polaroids vormen het hart
van Luc Tuymans I don’t get it. Ze worden
getoond in combinatie met een overzicht
van de edities en allerhande publicaties;
verder wordt de video Feu d’Artifice voor het
eerst sinds 20 jaar opnieuw getoond. Met de
polaroid als metafoor, wordt Luc Tuymans I
don’t get it een tentoonstelling over beelden
die nog niet af zijn.
—
Locatie: 4de verdieping FotoMuseum Waalsekaai
47 2000 Antwerpen
Openingsuren: DIÒZO 10.00Ò18.00

P25
# 3 Luc Deleu@Brussels Biennial
02.06Ò09.09.07
In de zomer van 2007 wordt in Brussel de
eerste Biënnale van hedendaagse kunst
georganiseerd, de Brussels Biennial. Eén van
de zalen van BOZAR zal gevuld worden met
een ensemble van Luc Deleu, werk uit de
collectie van het MuHKA.
—
Locatie: BOZAR Paleis voor Schone Kunsten
Ravensteinstraat 23 1000 Brussel
Openingsuren: DIÒZO 10.00Ò18.00,
DO 10.00Ò21.00
# 4 Ateljee Panamarenko
29.06Ò18.11.07
Biekorfstraat 2, het woonhuis en atelier waar
de Antwerpse kunstenaar Panamarenko van
1973 tot 2003 woonde en werkte, kwam in
januari 2007 als een schenking in het bezit
van het MuHKA. Sinds de kunstenaar het
pand verliet, bleef de achtergelaten inboedel
onaangeroerd. Zijn atelier wordt deze zomer
gereconstrueerd in het MuHKA.
—
Locatie: MuHKA Leuvenstraat 32 2000 Antwerpen
Openingsuren: DIÒZO 10.00Ò17.00
# 5 Who’s got the Big Picture?
29.06Ò18.11.07
En cartografie van de MuHKA-collectie.
In de verschillende zalen van de
benedenverdieping zullen ensembles van
kunstenaars aan elkaar gerelateerd worden.
—
Locatie: MuHKA Leuvenstraat 32 2000 Antwerpen
Openingsuren: DIÒZO 10.00Ò17.00
MuHKAverwacht
# 6 MuHKA te gast in KMSKA
29.06Ò18.11.07
Het KMSKA maakt naar aanleiding van
JUBILEE ruimte vrij voor werken uit de
MuHKA-collectie.
—
Locatie: KMSKA Leopold De Waelplaats
Antwerpen
Openingsuren: DIÒZO 10.00Ò17.00, ZO
10.00Ò18.00
# 7 De verzameling
29.06.07 voorstelling
Ter gelegenheid van JUBILEE zal een nieuw
collectieboek gepubliceerd worden. Het wordt
gepresenteerd tijdens de opening van Who’s
got the Big Picture?

P26
WELCOME HOME
Hommage aan Fred Bervoets
06.09Ò07.10.07
De Antwerpse schilder en graficus Fred
Bervoets [°1942, Burcht, België] heeft zijn
bewondering en respect voor andere
kunstenaars nooit onder stoelen of banken
gestoken. Het woord ‘hommage’ is in de titel
van een aantal van zijn werken zelfs letterlijk
opgenomen: Hommage aan Van Gogh
[1991], Hommage aan Ensor, een werk uit
de reeks Welcome Home [waar ook de titel
van deze tentoonstelling naar verwijst] en
Hommage aan een vriend, een cyclus die
Bervoets creëerde naar aanleiding van de
dood van zijn vriend Jan Cox.
MuHKAverwacht
Deze tentoonstelling is in de eerste plaats
een hommage aan Fred Bervoets zelf,
samengesteld door drie kunstenaars voor wie
zijn werk een grote betekenis heeft [Vaast
Colson, Tom Liekens en Dennis Tyfus] en
kunsthistoricus Johan Pas die verschillende
teksten over hem schreef. De kern van de
tentoonstelling wordt gevormd door een
aantal door hen geselecteerde werken, die
de veelzijdigheid van Bervoets illustreren.
Daar omheen plannen we verschillende
presentaties en evenementen, die met zijn
werk en leven verband houden.

BIJLAGEN
ZONDER TITEL
Lijst met werken
Beeldmateriaal
COLLECTIEPRESENTATIE XVIII
Ontmoeting
Lijst met werken
Beeldmateriaal
PUBLICATIE TEKSTEN
Charif Benhelima
Mohamed Ikoubaân
Bart De Baere
Dorian van der Brempt
Koen Van Synghel

P28
ZONDER TITEL
15.03Ò20.05.07
Lijst met werken
Wafae Ahalouch El Keriasti
Sleepers, 2003
> collectie Stichting Océ Kunstbezit
Lets Shoot!, 2003
Dead Shepherd, 2003
God Bescherm Ons Huis, 2004
Je maintiendrai, 2004
Lust, 2003
Some like it not, 2003
Sweet Revenge, 2003
> collectie Wafae Ahalouch El Keriasti
Hicham Benohoud
La salle de classe, 2000-2002
1700 petites images empilées, 1998
30 photographies pliées, 2001
870 petites images déchirées, 2006
870 petites images percées, 2003
870 petites images décollées, 2006
> collectie Hicham Benohoud/Vu’La Galerie
Ali Chraibi
Downtown Memories, 1999-2000
> collectie Ali Chraibi
Abdelali Dahrouch
Desert Sin Revisited, 2003
> collectie Abdelali Dahrouch
Hassan Darsi
Portraits de familles, 2001-2006
Série I Schiedam. Pays Bas, 2001
Série II Casablanca. Maroc, 2002
Série III Cape Town,Afrique du Sud, 2003
Série IV: Mechelen. Belgique, 2003
Série V: Souk Had Oulad Fraj. Maroc, 2004
Série VII, Bordeaux. France, 2006
> collectie Hassan Darsi
Le projet de la maquette, 2001-2003
> collectie Hassan Darsi [La source du lion]
Off des élections, maquette politique, 2007
> collectie Hassan Darsi
MuHKAtoont
Touhami Ennadre
Mains du Monde 1, 1978-1982
Mains du Monde 2, 1978-1982
Shanghai, 2004
> collectie Touhami Ennadre
Safaâ Erruas
Almohada, 2006
> collectie Safaâ Erruas
Les Couteaux, 2005
> collectie Safaâ Erruas/ Europees Keramisch
Werkcentrum
Les Oreillers, 2005
> courtesy Le Cube/Centre Autrichien
d’Information Rabat
Khaled Hafez
Revolution, 2006
> collectie Khaled Hafez
Amal Kenawy
[Stop-You will be killed], 2006
> collectie Amal Kenawy
Younès Rahmoun
Subha, 2004
> Younès Rahmoun
Studio Ifriqia
3 werken uit prive-collectie
3 werken uit Studio Ifriqia [fotograaf: Ahmed
Benbrahim, schilder: Hassan
Souiri Essaouira]

P29
ZONDER TITEL
15.03Ò20.05.07
Beeldmateriaal
Je kan het beeld downloaden op
www.muhka.be/press
Dank bij voorbaat om bij publicatie ook onze
website te vermelden: www.muhka.be
1
3 4
MuHKAtoont
2

P30
5 6
7 8
9 10
MuHKAtoont

P31
11 12
13 14
15
16
MuHKAtoont
1—Wafae Ahalouch El Keriasti, Dead Shepherd, 2003,
foto Willem Vermaase
2—Wafae Ahalouch El Keriasti, Lust, 2003, foto Willem
Vermaase
3—Hicham Benohoud, La salle de classe, 2000-2002,
courtesy kunstenaar en Galerie Vu”La
4—Hicham Benohoud, 1700 petites images empilées,
1998, courtesy kunstenaar en Galerie Vu”La
5—Ali Chraibi, Downtown Memories, 1999-2000,
courtesy kunstenaar
6— Abdelali Dahrouch, Desert Sin Revisited [still], 2003,
collectie Abdelali Dahrouch
7—Hassan Darsi, Portraits de familles, Série V: Souk Had
Oulad Fraj. Maroc, 2004, collectie Hassan Darsi
8— Hassan Darsi, Le projet de la maquette, 2001-2003,
collectie Hassan Darsi [La source du lion]
9— Touhami Ennadre, Mains du Monde 2, 1978-1982,
collectie Touhami Ennadre
10— Touhami Ennadre, Shanghai, 2004, collectie
Touhami Ennadre
11— Safaâ Erruas, Les Oreillers, 2005, courtesy Le Cube/
Centre Autrichien d’Information Rabat
12— Safaâ Erruas, Les Couteaux, 2005, collectie Safaâ
Erruas/ Europees Keramisch Werkcentrum
13— Khaled Hafez, Revolution [still], 2006, collectie
Khaled Hafez
14— Amal Kenawy, [Stop-You will be killed], 2006,
collectie Amal Kenawy
15— Younès Rahmoun, Subha, 2004, courtesy Younès
Rahmoun
16—Portrait de Studio Ifriqia, courtesy Studio Ifriqia

P32
COLLECTIEPRESENTATIE XVIII Ontmoeting
15.03Ò13.05.07
Lijst met werken
Tiong Ang en Roy Villevoye
Geheugenspel, 2004
Charif Benhelima
W. 145 th st. Harlem, 2002
Sergei Bratkov
Glue Sniffers, 2001
Vaast Colson
You used to be part of something, 2005
Berlinde De Bruyckere
Sprekers, 1999
Richard Deacon
Body of thought n°2, 1988
Luc Deleu
Voorstel tot recycling “SS France” [z.d.]
Wim Delvoye
Betonmolen, 1993
Eugenio Dittborn
the 15th history of the human face [the
children of brueghel], 1993
Jan Fabre
Mur de la montée des anges,1993
Michel François
Zonder titel, 1991-1997
Michel François
Zonder titel, affiches, 1991-2004
Jef Geys
De Gevallen Verwittiging, 1985
Vrouwenvragen, 1965
Vrouwenvragen, vertaling in diverse talen,
editie van 75, 1965-2004
MuHKAtoont
Ann Veronica Janssens
La pluie météorique, 1997
Ilya Kabakov
In the closet, 1998
Anish Kapoor
Zonder titel, 1991
Barbara Kruger
We are not what we seem, 1988
Vlad Monroe
StarZ, 2005
Bruce Nauman
Violent Incident - Man/Woman Segment, 1986
Anatoli Osmolovski
Slogan, 2003
Ria Pacquée
The girl who was never asked to marry, 1988
Michelangelo Pistoletto & Cittadellarte & c a l c
Uffizi Porte, 2003
Divisione e moltiplicazione dello specchio, 1978
Bill Vazan
Contacts, 1971-73
Barbara Visser
Le monde appartient à ceux qui se lèvent tôt,
2002

P33
MuHKAtoont
COLLECTIEPRESENTATIE XVIII Ontmoeting
15.03Ò13.05.07
Beeldmateriaal
Je kan het beeld downloaden op
www.muhka.be/press
Dank bij voorbaat om bij publicatie ook onze
website te vermelden: www.muhka.be
1
3 4
2

P34 MuHKAtoont
5
7
9
6
8
1-Charif Benhelima, W. 145 th st. Harlem, 2002
2-Vaast Colson, You used to be part of something, 2005
3-Berlinde De Bruyckere, Sprekers, 1999
4-Richard Deacon, Body of thought n°2, 1988
5-Luc Deleu,Voorstel tot recycling “SS France” [z.d.]
6-Bruce Nauman,Violent Incident - Man/Woman
Segment, 1986
7-Michelangelo Pistoletto & Cittadellarte & c a l c,
Divisione e moltiplicazione dello specchio, 1978
8-Ria Pacquée, The girl who was never asked to marry,
1988
9-Michel François, Zonder titel, 1991-1997

P35
MOUSSEMMANIFEST
Uitstraling en extravagantie vallen
allereerst op bij de beschouwing van een
kunstwerk. Het kunstwerk toont techniciteit,
emotionaliteit en schoonheid. Het spreekt je
aan, brengt herinneringen naar boven en
roept herkenning en gevoelens op.
Wanneer de eerste ontmoeting boeiend blijkt,
nodigt het kunstwerk uit tot reflectie en een
zoektocht naar betekenissen. Interessante
kunstwerken stimuleren de fantasie en staan
open voor verschillende interpretaties. Deze
zijn te verbinden met je eigen geschiedenis.
De verhalen kunnen geloof tonen, het
spirituele en/of politiek, maatschappelijk
geladen zijn. Kunstwerken verbinden zich zo
met de maatschappij.
Realistische aspecten doen reflecteren over
gebeurtenissen in de wereld.
Daarnaast dragen kunstwerken het verhaal
of de boodschap van de kunstenaar in zich.
Een boeiend kunstwerk maakt nieuwsgierig
naar de afkomst, de geschiedenis, de
inspiratie en het persoonlijke verhaal van de
kunstenaar.
Een kunstwerk spiegelt het individu
tegenover de maatschappij, het vertelt iets
over jezelf en de maatschappij. Creativiteit
is zo te linken aan persoonlijke ontwikkeling
en de cirkel van het leven. Kunstwerken
vormen samen een ontmoetingsplaats en
gesprekspunt voor mensen met verschillende
achtergronden.
—Layela Chamman, Farid Darmach, Eva
Maghari, Farida Johri, Bouchra Lechkar,
Belgiz Polat, Hafida Raoui en Meriam Raoui

P36
Publicatie ZONDER TITEL
moussem.muhka.be
Zonder Titel: een gedachte vrij van label
Charif Benhelima
Ik heb gelezen dat gedachten dingen zijn met
een eigen leven. Ze komen ergens vandaan
en gaan ergens naartoe, op weg van de ene
persoon naar de andere.
Sommige zijn in harmonie, andere niet. En als
ik dat wil kan ik erbij blijven stilstaan en ze
een tijdelijke thuis bieden, of ze op hun weg
laten verdergaan.
Ik heb verschillende opties.
De gedachten die in mijn denken blijven
hangen, dwingen mij om verder te denken.
Ik kan stilstaan bij de oorsprong, de
geschiedenis en de waarde van dergelijke
ideeën voordat ik ze opsla of wegwerp.
Maar ik ben degene die ervoor kan kiezen
ze als nuttig en waar te erkennen. Ik heb de
keuze om iedere gedachte die mijn denken
binnenkomt te overwegen, ongeacht hoe
iemand anders ze aanvoelt of erover denkt.
Als ik denk aan Marokko, denk ik aan een
gebied ontstaan door menselijke factoren,
natuurlijke factoren of door een combinatie
hiervan - zoals alle andere gebieden zijn
ontstaan. Maar Marokko verleent mij
toegang tot het verleden, of tot de idee van
het verleden, wat slechts enkele plaatsen
kunnen, dankzij hun tradities die nog steeds
deel uitmaken van het dagelijkse leven.
Tradities zijn gewoontes, oude gebruiken
die in stand worden gehouden. Vaak zijn
ze de basis of grondgedachte van waarden
en normen in een gemeenschap. Traditie
komt van het Latijnse woord tradere, wat
‘overleveren’ betekent, en zijn afhankelijk
van een bepaalde religie of geloof. Het zijn
gewoontes die vaak al eeuwen leven onder
bepaalde bevolkingsgroepen.
Als ik denk aan Marokko, denk ik ook aan
mijn persoonlijke geschiedenis. Een stilstaande
gedachte die in mijn denken blijft hangen
zonder thuis, zonder weg. Een voorstelling die
mij dwingt om verder te denken met liefde aan
het land van mijn voorouders.
Het tentoonstellingsluik is geen poging om een
Marokkaanse kunstscène in beeld te brengen,
maar focust op een aantal kunstenaars die
soms inhoudelijk, soms vormelijk of soms op
beide manieren tradities beïnvloeden, en de
manier waarop kunst een rol kan spelen in
sociale en politieke veranderingen.
Met bijzondere dank aan de kunstenaars:
Wafae Ahalouch El Keriasti, Hicham Benohoud,
Ali Chraibi, Abdelali Dahrouch, Hassan Darsi,
Touhami Ennadre, Safaâ Erruas, Khaled Hafez,
Amal Kenawy, Younès Rahmoun en Studio
Ifriqia.
—Charif Benhelima

P37
Publicatie ZONDER TITEL
De herboren identiteit of Ons kent ons
De hybride identiteit of de eindeloze zoektocht naar schoonheid
Mohamed Ikoubaân
“In deze tijd van mondialisering, met een
versnelde, duizelingwekkende versmelting
van culturen, die ons allemaal treft, dient er
een nieuwe definitie van identiteit te komen
– en wel heel snel! We kunnen er niet mee
volstaan miljarden ontredderde mensen
de keuze op te dringen tussen enerzijds een
niets en niemand ontziend opeisen van hun
identiteit en anderzijds het verlies van alle
identiteit, tussen integrisme en desintegratie.
(…) Als onze medemensen niet worden
aangemoedigd hun diverse achtergronden
in acht te nemen, als ze hun behoefte aan
identiteit niet tot overeenstemming kunnen
brengen met een eerlijke en complexloze
openheid ten aanzien van verschillende
culturen, als ze zich gedwongen voelen te
kiezen tussen zelfontkenning en ontkenning
van de ander, zijn we bezig hele legioenen
bloeddorstige dwazen op te leiden, grote
scharen mensen die het spoor bijster zijn”.
(Amin Maalouf, Moorddadige identiteiten.
Een Betoog tegen zinloos geweld,
Amsterdam: Arena, 1999, p. 48).
Onlangs hoorde ik een radiojournaliste in
haar interview met de eerste Vlaamse stand-
upcomedian van Marokkaanse origine de
volgende multiple choicevraag stellen:
“Bent u Marokkaan, Moslim, Vlaming, Belg
of stand-upcomedian?” Ik weet niet meer wat
de studiogast geantwoord heeft, maar deze
klassieke vraag krijgt iedereen naar het hoofd
geslingerd van wie men vermoedt dat hij
of zij niet van een ‘zuiver’ ras, geloof of kleur
is. Iedereen weet waartoe deze instinctieve
onzuivere gedachten geleid hebben en nog
altijd leiden: etnische zuiveringen, sektarische
oorlogen, genocides…
moussem.muhka.be
In 1978 besloot wijlen mijn vader het
dorpsleven van het Rifgebergte om te ruilen
voor een grootstad in Marokko. In Meknès
werd ik voor de eerste keer door buurjongens
en klasgenoten uitgescholden voor ‘vuile
Berber’. Ik was zestien toen ik besefte dat
een passage uit de les geschiedenis die ik uit
het hoofd moest leren in mijn dorpsschool,
‘de Berbers zijn de oorspronkelijke bewoners
van Marokko’, betrekking had op mij en
mijn ‘soort’. Mijn leraar heeft nooit verteld
dat het woord ‘Berber’ op mij sloeg en mijn
moeder kende het woord niet. Voor haar
waren we Imazighen of Irifieën. De domheid
van een deel van mijn Arabischsprekende
landgenoten heeft mij gelukkig niet
weerhouden om van de Arabische poëzie
te houden, om van de pracht van de
Arabische cultuur te blijven genieten en om
Arabischsprekende vrienden te hebben.
In de geschiedenisles ben ik ook
geconfronteerd met één van de lelijkste
uitvindingen van de Übermensch die in
elk van ons leeft: het kolonialisme. Dit heeft
mij gelukkig niet weerhouden om de taal
van Baudelaire en Sartre te leren en van de
Franse cultuur te houden.
Eind 1999 belandde ik in België en werd ik
meermaals geconfronteerd - vooral in het
noordelijke gedeelte van het land - met
een iets primitiever en lelijker racisme. Ik
was ook getroffen door de lelijkheid van het
zogenaamde migranten of allochtone of
multiculturele debat, waarbij de heersende
woordenschat gevangen zat in de meest
verwerpelijke woorden die de mens
ooit uitgevonden heeft: haat, racisme,
discriminatie, angst, geweld, extremisme…

P38
Gelukkig heeft deze lelijkheid mij
niet weerhouden om - en zonder
inburgeringscursus - op zoek te gaan naar
alles wat schoon en puur is in dit kleine,
soms bekakte, maar toch fascinerend
landje. Deze schoonheid heb ik niet
gevonden in oneindige landschappen, in
schoonheidverblindende zonsopgangen of
romantische zonsondergangen, maar wel in
de inventiviteit van de bewoners daarvan: op
de eerste plaats zijn dat kunstenaars, het rijke
verleden en het boeiende heden, de mooie
theaters en musea, de toffe steden en dorpen
maar vooral veel oprechte vriendschappen.
Moussem groeide uit deze permanente
zoektocht naar de schoonheid, een
zoektocht die gelukkig gedeeld is door
veel medestanders, zowel allochtoon als
autochtoon. Toen wij in 2000 Moussem
oprichtten en in 2001 het eerste Moussem
Festival organiseerden, hebben we besloten
dat het tegelijkertijd Marokkaans, Arabisch,
Berbers, Vlaams en Europees moest zijn.
Traditioneel en hedendaags, elitair en volks.
Het hokjesdenken was en is niet aan ons
besteed. Wij hebben ook bewust gekozen
om geen eigen huis te hebben: Moussem
‘decreteerde’ dat alle cultuur- en kunsthuizen
ook ons toebehoren of ons zouden moeten
toebehoren. Vandaag zijn we trots en blij
dat zoveel huizen ons met open armen
ontvangen.
Het project Zonder Titel, Moussem Festival
Lente 2007 in het MuHKA is de vrucht
van een zes jaar durende zoektocht naar
manieren om mensen te boeien met kunst en
cultuur, om een ander verhaal te vertellen
over de ‘Marokkaan’, de allochtoon, de
ander die meestal niet zo anders blijkt te zijn.
Moussem is geen verhaal van antwoorden
geven maar wel van vragen stellen. Eén
van die vragen voor dit project was ‘hoe
verhoudt zich een publiek van niet-kenners
van hedendaagse beeldende kunsten tot
de collectie van een Vlaamse instelling,
het MuHKA?’ Het antwoord van Moussem
Club, die ter gelegenheid van dit project de
collectiepresentatie heeft gemaakt, is in alle
opzichten verbluffend.
moussem.muhka.be
Een andere vraag is ‘hoe verhoudt
Marokko en bij uitbreiding de Arabische
en de Islamitische wereld zich tot de
moderniteit?’ Wij hopen in de werken van
de tien geselecteerde kunstenaars voor de
tentoonstelling een antwoord of een aanzet
van antwoord terug te vinden. Misschien
komen we wel tot een geheel andere
vraagstelling?
Toch is dit project geen louter verhaal
van instellingen en organisaties. Het is
ook een verhaal van mensen die dezelfde
bekommernis delen en van een betere
wereld dromen.
Zonder titel, Moussem Festival Lente 2007
wil een project zijn dat alle vastgelegde
concepten in vraag stelt. Het is geen
traditionele tentoonstelling of festival,
het is ook geen louter beeldend noch
podiumkunstenverhaal, Charif Benhelima is
geen klassieke curator, Bart De Baere geen
gewoon museumdirecteur en Dorian van
der Brempt interpreteert op zeer eigen wijze
het begrip nabuurschap … Daarom is deze
publicatie ook geen traditionele catalogus.
We vonden het opportuun om naast het
artistieke verhaal ook de achtergrond van
dit project te schetsen en in een ruimer
perspectief te plaatsen aan de hand van
bijdragen van verschillende auteurs.
—Mohamed Ikoubaân

P39
Publicatie ZONDER TITEL
Samenwerkingsontwikkeling en
ontwikkelingssamenwerking
Bart De Baere
Gister was ik in Podium Mozaiëk, in de
Amsterdamse ‘allochtoonrijke’ wijk Bos
en Lommer, voor de voorstelling van het
intendantenprogramma van het Nederlandse
Fonds voor Beeldende Kunst, Architectuur
en Vormgeving dat hiermee de culturele
diversiteit wil stimuleren. Zes intendanten
stelden er hun projecten voor, kunstenaars
van uiteenlopende pluimage, wat architecten
en organisatoren ook. Bij dat programma ben
ik zijdelings betrokken. Ik was dan ook blij dat
de vier televisiepresentatoren die de avond
in Nederlands snedige banen moesten
leiden, voorbij hun professionaliteit gingen en
soms oprecht geïnteresseerd werden. Tegen
het eind van de avond was het publiek
gemotiveerd. Het wees de drie stellingen
af die werden aangeboden, stellingen die
een beetje de heersende karikaturen zijn.
In die stellingen zaten telkens verborgen
vooronderstellingen vervat. De meest
sprekende van de drie was ‘diversiteit is
belangrijker dan kwaliteit.’ Daar werden een
paar mensen terecht boos over.
Diversiteit is kwaliteit. Genuanceerder gezegd;
diversiteitgevoeligheid is een hoofddimensie
van culturele kwaliteit. Dit argumenteerde
de Vlaamse Raad voor Cultuur twee jaar
geleden al in zijn diversiteitadvies. Diversiteit
is niet enkel diversiteit tussen mensen en
groepen. Het is zelfs niet enkel diversiteit in
mensen en groepen – u en ik, wij zijn zelf al
divers.
Het is, stelde de raad, cultureel gesproken
belangrijk om diversiteit ook te zien als
diversiteit uit mensen en groepen. Mensen
kunnen tradities op zich nemen en die
weer aan de maatschappij aanbieden,
stelde de raad. Zo kunnen we ook over
allerhande groepen binnen de maatschappij
moussem.muhka.be
denken; zij kunnen het geheel van die
maatschappij verrijken. Dit merkte ik
gisteren in Podium Mozaiëk, maar ook
tijdens de hele voorbereiding van het
Moussem festival. Generositeit, voluntarisme,
luciditeit, complexiteit. Ver weg van het
zelfgenoegzame, quasi cynische leeghoofdige
professionalisme dat in de openbare culturele
sector de default mode is.
Moussem vond het bij de voorbereiding van
het festival belangrijk om niet enkel cultureel
te denken maar ook internationaal politiek.
Dat spoort met de huidige beleidsprioriteiten
van het internationaal cultuurbeleid maar
tegelijk met de vraagstelling vanuit de
sector van ontwikkelingssamenwerking
naar een verhoogde sensibilisering voor die
ontwikkelingssamenwerking. Sensibilisering
vraagt in deze een radicaal herdenken
van het beeld, merken we. Vroeger was
ontwikkelingssamenwerking een keuze, nu is
het een noodzakelijke eigenschap van onze
maatschappij. Wij hier – Antwerpenaren,
Brabanders, Vlamingen, Belgen, Beneluxers
– dragen Marokko nu ook in ons als een
deel van onszelf, van ons maatschappelijk
lichaam. We hebben buren die een
bijzondere blik op Marokko hebben én een
bijzondere interesse. Solidariteit met Marokko
is nu iets anders dan dertig jaar geleden.
En tegelijk is ook Marokko méér. Marokko
is, zoals Mohammed Ikoubaân terecht stelt,
méér dan een grondgebied, het is een
culturele sfeer met een briljant verleden
– dat van het Berberse multiculturele rijk van
Andalusia – en met een breed heden. Ook de
hele islamitische wereld en Afrika - bekeken
vanuit Noord-Afrika - worden zo voor een stuk
‘ons’, niet als koloniale eigendom of exotisch

P40
postkoloniaal beeld maar integendeel
als een stuk vertrouwdheid, interesse,
verantwoordelijkheid.
Zo gezien is de stimulering van culturele
diversiteit een intern proces binnen onze
cultuur. Dit is ook wat Moussem claimt
wanneer de organisatie zich mede-eigenaar
weet van de grote culturele huizen.
Moussem maakte niet enkel zijn eigen
beeld van onze collectie, het veranderde
ook al onze collectiefsamenstelling. En
op de vraag wat men zou doen als men
eigenaar was van het huis, kwam een
helder antwoord: ook de buren uitnodigen,
de andere gemeenschappen. Zo wordt
‘multicultureelmarokkaans’ geen niche maar
een mogelijke grond van interne openheid.
Welkom aan de Noord-Kaukasiërs, de
Irakezen, de Zuid-Amerikanen.
En zo wordt deze hybride
festivaltentoonstelling ook ‘cultureel’ tout
court. Want Moussem doet zeker wat volgens
de Raad voor Cultuur de hoofdbekommernis
van de openbare culturele sector dient
te zijn. Het culturele is een reservoir van
hulpbronnen, het omvat de systemen
van gedeelde zingeving, opvattingen en
waarden, en de symbolische vormen waarin
deze uitgedrukt of belichaamd zijn. Het is
precies de dimensie in de maatschappij
die een omgang zoekt met de diversiteit:
met alles wat niet gevat, gesystematiseerd,
beheerd kan worden.
moussem.muhka.be
Mohammed had gelijk om zijn
openingswoorden zo dicht bij zijn eigen
ervaringen te houden. Ik schoot tekort, met
deze zoveelste poging om te verhinderen
dat we vervallen in de schotten waarin het
politiek correcte Amerika zijn maatschappij
compartimenteerde in het begin van de
jaren 1990, en waar mijn cultureel bewuste
vrienden als Jimmie Durham en David
Hammons toen zo tegen reageerden. Ik zou
de kracht moeten hebben om het te hebben
over de vreugde van de ontmoetingen met
Hassan Darsi en Hicham Benohoud, of over
hoe onze fotoarchivaris Christine Clinckx
net in de gang haar waardering uitdrukte
over het werk van Amal Kenawy, een van
de twee kunstenaars uit Egypte (Noord-
Afrika en dus Marokko) in dit project. Over
de Moussem-mania hier in huis, over het
engagement van Charif, over de reis van de
mensen van Moussem Club naar Marokko
om daar een toonplek te vinden voor hun
collectie, de onze, over Guy en Pascal en
Antoon en Dorian die ons willen helpen, over
god en klein pierke, over goden en kleine
pierkes, over denken op vrijdag en dansen
op zaterdag en uitrusten op zondag (want zo
deelt Moussem het festivalprogramma in).
Cultuur is samenwerkingsontwikkeling,
ontwikkeling van onze samenwerking.
Cultuur is ontwikkelingssamenwerking,
samenwerking om onszelf te ontwikkelen.
—Bart De Baere

P41
Publicatie ZONDER TITEL
Zonder Titel
Dorian van der Brempt
Toeval en/of noodzaak maken van maart
een genereuze Moussem. Bart Debaere,
Charif Benhelima, Bart Canfyn en Mohamed
Ikoubaân kruisten in die volgorde een
van mijn paden sinds 1980. Met deze
vrienden heb ik gesproken over wijsheid,
kracht en schoonheid. Ook over troost en
verdraagzaamheid, over verwondering en
bewondering, over graag kijken en graag
zien. Moussem 2007 zal dan ook een vrucht
zijn van vriendschap en vertrouwen. MuHKA
en deBuren hadden geen stille afspraak
om een tentoonstelling te maken met
kunstenaars die een band hebben met of een
lijn naar Marokko. Het is toeval, een gelukkig
toeval, maar ook een noodzakelijke aandacht
voor talrijke mensen in onze steden.
Mijn eerste herinneringen aan een
‘vreemdeling’ of een ‘migrant’ zijn vijftig
jaar oud. Toen ik in het tweede studiejaar
zat kwamen er plots enkele jongetjes de
klas binnen die een andere taal spraken.
Niemand kon hen verstaan, maar na enkele
dagen lukte het, met veel gebaren en
blikken. Met kerst spraken al onze Hongaarse
vriendjes Nederlands. Zij waren gevlucht
en wij waren blij dat ze in ons land terecht
konden. Ik herinner mij ook hoe populair de
Hongaarse medeleerlingen waren. In deze
‘saai-homogene’ school brachten zij kleur en
nieuwe schokkende en spannende verhalen.
Als vandaag tweederde van de Antwerpse
schoolpopulatie thuis geen Nederlands
spreekt, dan is dit feit ook een prachtige
uitdaging. De aanwezigheid van
verschillende nationaliteiten, culturen,
achtergronden maakt van de scholen
mooiere en betere plaatsen. Er zullen af en
toe wat groeipijnen zijn of ontdekkingspijnen,
maar uiteindelijk zullen de kinderen bij het
moussem.muhka.be
verlaten van deze cultureel diverse scholen
ook geleerd hebben dat een veelzijdige,
meerkleurige omgeving de enige realiteit zal
zijn in de eenentwintigste eeuw.
Mijn 93-jarige moeder werd deze maand
door een Afrikaanse dokter onderzocht in
het Antwerpse Middelheimziekenhuis. Haar
commentaar was dat het lang geleden was
dat een dokter zo beleefd en voorkomend
was. Deze uitspraak had op hetzelfde
ogenblik plaats dat bange blanke koppels
in Sint-Niklaas een zwarte schepen weigeren
hun huwelijk te laten formaliseren.
De tentoonstelling ‘Zonder Titel’ komt
precies op het juiste moment. Marokkaanse
kunstenaars, zeker hedendaagse, zijn
ons weinig of niet bekend. Erger nog, wij
beelden ons amper in dat er in Marokko
kunstenaars met hetzelfde onderzoek bezig
zijn als hier. Als vijf eeuwen geleden in
Andalusië joden, christenen en moslims
in harmonie konden samenleven, dan
was dit omdat de raadgevers van de
toenmalige bewindslieden kunstenaars en
wetenschappers waren. Vandaag is het
advies vooral economisch en financieel
gekleurd. Zeg me wat je koopkracht is en
ik zeg je wie je bent. Het uitwisselen van
culturele informatie, het leren ontdekken
van elkaars talenten is in deze extreem
kwantitatieve tijd bijzonder belangrijk.
In het HISK ontmoette ik Charif Benhelima.
Zijn foto’s van San Damiano en het Klein
Kasteeltje vergeet ik nooit. Na zijn verblijf in
Berlijn was Charif een evidente keuze om in
deBuren tentoon te stellen met Black-Out.
Dat simultaan in Antwerpen Mohamed
Ikoubaân, Bart Canfyn en Bart Debaere
plannen smeedden om met Charif Benhelima

P42
jonge beeldende kunstenaars uit Marokko
te ontdekken, is … toevallig noodzakelijk.
Deze publicatie is de herinnering aan een
ontmoeting met beeldende kunstenaars
uit een land dat wij zelden associëren met
hedendaagse kunstvormen.
Multicultuur, culturele diversiteit,
interculturele relaties zijn vandaag een
algemene en noodzakelijke kenmerken
geworden van onze omgeving. Het is
merkwaardig dat niet voor iedereen
diversiteit vanzelfsprekend is. De argwaan
en de angst zijn in Vlaanderen soms
onverdraaglijk groot. De angst voor het
andere, voor de andere, voor de verandering
zijn constanten. Moge deze tentoonstelling
ook een bijdrage leveren tot het elimineren
van onze vooroordelen, moge deze
tentoonstelling ‘Zonder Titel’ een vitamine zijn
voor het gezond verstand.
—Dorian van der Brempt
moussem.muhka.be

P43
Publicatie ZONDER TITEL
Charif Benhelima. Black-Out
Koen Van Synghel
Symbolisme en de geest van Maurice
Maeterlinck zorgden voor inspiratie bij het
samenstellen van het programma van het
Time Festival in Gent (19-28 april 2007). In
deze tekst geeft curator Koen Van Synghel
het fotografisch werk van Charif Benhelima
een plaats in wat ‘de tijdloze kunst van
symbolisme’ zou kunnen worden genoemd.
Of hoe Benhelima virtueel deel uitmaakt van
T:me2007.
Tentoonstelling Charif Benhelima 23/03-11/05
bij deBuren, Leopoldstraat 6, Brussel
Mijn oog viel op één van de foto’s van Charif
Benhelima, op de kaft van het programma
van de eerste helft van 2007 van deBuren.
In vage tinten, op een fond van beige,
herkende ik de contouren en de kleuren
van een blauw geschelpte. Een banalere
stadsvogel vind je niet.
Ik zag. Maar was het wel zien? Was het
niet de herinnering aan een duif, zoals ze
gegrift staat in het beeldenarchief van mijn
geheugen, die maakte dat ik in de zachte
tinten van paars, blauwgroen en grijs de
vorm herkende van een duif?
Nog vager, nog onscherper, nog
suggestiever, is de foto waarop een
boomstam zich aftekent in een dichte mist.
Een stam, zonder kruin maar met wortelvoet.
Wat verderop nog een vage kleurvlek. Mijn
hersenen draaien op volle toeren. Zijn deze
vage vlekken kleur het begin van een rij
bomen? Een park? Een laan?
De foto’s werken desoriënterend. Waar ben
ik?
De stilte heerst. En de mist? Die trekt niet op…
Honderd jaar geleden hadden de foto’s van
Charif Benhelima niet misstaan naast die van
Ferdinand Knoppf. Maar wat heeft Charif
moussem.muhka.be
van doen met het symbolisme? Doe ik hem
oneer aan door begrippen en concepten van
meer dan een eeuw geleden op te diepen,
om zijn beelden te begrijpen?
Want, o wee, o wee, het symbolisme.
Kleinburgerlijk! Salonkunst! Na al die jaren
stuit de l’art pour l’art van de symbolisten nog
steeds mensen tegen de borst. Nog steeds
heeft het af te rekenen met die kwalijke
reputatie van burgerlijke overbodigheid.
Zeker tegenover het grote gelijk van
sociaal geëngageerde kunst steken de
droombeelden, het estheticisme, het
subjectieve ik, het magische bleekjes af tegen
een kunst die revoluties preekt.
En daar duiken de foto’s van Charif
Benhelima op. Beelden die de hedendaagse
obsessie voor echter-dan-echt van antwoord
dienen, met onscherpte, met mist, met
twijfel, met gemis… Benhelima verwoordt
zijn stellingname tegen de geest van de tijd
als volgt: “Op een moment dat de werkelijke
erfenis voor fotografie uitgedaagd wordt
door de komst van de digitale camera, stel
ik voor - aan de hand van de polaroid, het
enige niet-reproduceerbaar fotografisch
medium van onze tijd - dat niet alles wat
u ziet aanwezig was, ten minste niet als
een voelbaar element en dat u zich kunt
vergissen door te veronderstellen dat wat u
ziet, is wat het is.”
We geloven graag dat wat we zien
overeenkomt met hoe de dingen werkelijk
zijn. Fernando Pessoa haalde eerder al de
kortsluiting tussen zien en werkelijkheid
onderuit door precies het omgekeerde te
dichten: “De dingen zijn de enige verborgene
zin der dingen.”
Benhelima zoekt de zin der dingen in de
twijfel. In de onmogelijkheid van doorheen
de dingen te kunnen zien. In tegenstelling
tot de symbolisten van weleer, verliest

P44
Benhelima zich niet in surrealistische en
fantastische droombeelden. Hij heeft niet
als Odillon Redon monsterachtige wezens
nodig om gestalte te geven aan een donkere
wereld of aan zijn identiteit. De werkelijkheid
verglijdt in Benhelima’s handen tot wat hij
zelf noemt een ‘fake documentary’. Een ‘valse
documentaire’ van de werkelijkheid waarin
de echo’s weerklinken van een ongrijpbare,
onzegbare, onzichtbare, universele en tijdloze
realiteit.
Raakt dit streven niet juist het wezen van
de kunst? Belichaamt het counteren van
de realiteit en de obsessie om de realiteit
realistisch weer te geven niet juist het wezen
van de menselijke geest?
Vandaar het belang van de foto’s die
Charif Benhelima in Berlijn maakte in 2005
en samenbracht in de reeks Black-Out.
Terwijl Berlijn zich bij uitstek leent voor het
verspreiden van ideeën en het maken van
sociale, politieke en propagandakunst,
bleken deze sociale en politieke issues een
averechts effect op hem te hebben. Met
het maken van Black-Out zag hij zich
geconfronteerd met de uitdaging om zich te
distantiëren van issues die normalerwijze voor
hem relevant zijn, zoals persoonlijke ervaring
en menselijke relaties. Maar niet van issues
als herinnering en vergetelheid, informatie en
document.
moussem.muhka.be
Benhelima laat zich niet beetnemen door
de realiteit. Door de realiteit te maskeren
met onscherpte en ‘mist’, openbaart hij de
subjectieve verhouding tussen mens en de
dingen. De dingen worden belangrijker
dan wat ze zijn, aangezien ze betekenissen
evoceren, menselijke emoties opwekken
en het vehikel worden van melancholie,
verlangens en dromen die niet gebonden
zijn aan taal of kennis, tijd of plek, leeftijd of
sekse. Charif Benhelima lanceert, niet meer of
niet min, een appel aan de verbeelding.
—Koen Van Synghel