Dames, juffrouwen, mijne heren, Als stichter en gezant van ... - M HKA

STATE OF THE UNION
—door Jef Lambrecht
ter ere van ART’S BIRTHDAY [16.01.09]
Dames, juffrouwen, mijne heren,
Als stichter en gezant van wereldomspannende instellingen en organen was het
passend dat mij werd gevraagd heden het woord tot u te richten.
De planeet staat op het punt om naar de verdoemenis te gaan en het is zeer de vraag
of de kunst en zelfs het Belgian Institute for World Affairs de menselijke soort nog van de
gewisse ondergang kunnen redden.
Toch is dit een feestelijke gelegenheid omdat vandaag, of liever morgen, wordt
herdacht dat het precies 1 miljoen en 45 jaar geleden is dat de kunst, de schilderkunst,
de beeldende, plastische of hoe-u-ze-ook-mag-noemen kunst, het levenslicht zag.
Dat gebeurde zoals zoveel grote dingen in een grot. Het verhaal is u ongetwijfeld
bekend. Een holbewoner, net terug van de jacht en de visvangst, veegde de
modder van zijn botten met een in een nabije zee aangetroffen spons en vond in het
schemerdonker niet de emmer om ze in uit te spoelen. In plaats van langer te zoeken
naar het zeepsop maakte de luie jager enkele vegen op de rotswand.
De spons was daarmee niet proper maar groot was de ontsteltenis van onze voorvader
toen ’s anderendaags de lage winterzon hem wekte onder zijn berenvel, en hij op de
muur van zijn bescheiden maar geriefelijke woonst de beeltenis zag van een vrouw in
haar natuurlijke staat. Zijn vrouw, de schoonste van de hele vallei, dacht hij, al doet dit
niet ter zake. Van pure opwinding mepte hij zijn halve trouwboek krachtig op de rug en
slaakte de kreet, ‘kijk, holvrouw, dat ben jij! Je bent onsterfelijk geworden en ik ook!’.
‘Ik ook, ik ook, ik ook…’, galmde het over de vallei.
Veel water is sindsdien door de Schelde gevloeid die toen nog tastte naar zijn bedding
als een dronken man naar zijn sponde, maar die uitroep zindert na tot in onze dagen.
Over het jaartal van het incident bestaat dankzij de koolstofmethode weinig twijfel.
Over de precieze datum des te meer. Immers, de ontdekker van deze feiten, de heer
Filliou, Robert, Fransman van geboorte, stelde dat ze zich voordeden op zijn verjaardag.
Straks dus.
Filliou, door sommigen oneerbiedig ‘Filou’ genoemd, was een kunstenaar met
bedenkelijke principes. ‘Goed gemaakt’, ‘slecht gemaakt’ en ‘niet gemaakt’, het is
hetzelfde zei hij en gooide wat planken, kartonnen dozen en rode sokken in een
expositieruimte onder de titel ‘de ultieme daad van de Schepper’.
Zeggen dat wat goed gemaakt is gelijkwaardig is aan wat niet of slecht is gemaakt is
een vloek. Zeker in een museum. En ook daarbuiten, want hoe kom je in hemelsnaam
op de markt als je net zo goed niets kan maken? Het staat buiten kijf dat er kopers
bestaan van slecht gemaakt en bijna niets maar de collectioneur van het niet
gemaakte moet bij mijn weten nog worden uitgevonden.
Robert Filliou was een embalageur en niet eens een handige. Hij noemde zichzelf, niet
van ijdelheid en opportunisme gespeend, een specialist in de graad van het Absolute
Geheim van de Permanente Schepping in de categorie ‘slecht gemaakt’, en een
leerling in die van ‘niet gemaakt’.

Wat intussen overeind blijft is dat onze Neanderthaler aan de wieg staat van de kunst.
Een van de weinige geboortes waar geen vrouw aan te pas kwam zal u zeggen, maar
dat is niet zeker. Sommige kringen houden vol dat het niet de holbewoner met zijn vuile
voeten was die het eerste schilderij voortbracht, maar zijn echtgenote die de volgende
ochtend de vage okerschets van haar man afwerkte terwijl hij nog lag te snurken. Met
fecaliën en bloed, want het was de eerste dag van haar maandstonden. Daarmee
was niet alleen de kunst uitgevonden maar tegelijk de strijd tussen de geslachten
ontbrand. Gezwegen nog van lieden die onderstrepen dat niet de maker maar de
beschouwer de kunst maakt. Het betreft hier dus een even fundamentele als omstreden
aangelegenheid.
Laat ons daarom aannemen dat we niet de verjaardag vieren van de kunst maar van
de heer Filliou. We leven immers in een tijd waarin realisme terug schijnt van lang
weggeweest en zijn oude rechten weer opeist.
De meest bekende en slecht begrepen uitspraak van onze jarige is dat kunst is wat
leven interessanter maakt dan kunst.
Hoe kwam hij daarbij? De levensloop van de heer Filliou werpt enig licht. Na
een carrière als snotneus bij de Résistance, emigreerde hij naar Amerika om te
werken in de Coca-Cola fabriek van Los Angeles en intussen economie te studeren
aan de plaatselijke universiteit. Begin de jaren ’50 is hij in Korea na de oorlog als
functionaris van de Verenigde Naties bij de wederopbouw. Hij maakte kennis met het
zenboeddhisme in Japan en begon in zijn vakgebied een onderscheid te zien tussen
politieke en poëtische economie. Dit leidde tot vele omzwervingen. Weldra noemde
hij zichzelf een eenogige Hugenootse nietsnut en van nationaliteit een dichter. Een die
de poëzie futiel vond maar toch een gedicht componeerde van 53 kilo, en auteur was
van de bundel ‘Lange gedichten om thuis af te maken’ , en van Le Père Lachaise No 1,
een actiegedicht . Nummer een is het perceel onmiddellijk links bij de toegangspoort
tussen de Avenue Principale, de Avenue Thirion en de Avenue du Puits. Er liggen geen
beroemdheden.
Filliou stichtte de ‘Geniale Republiek voor de ontwikkeling van het menselijk genie’
en de Poïpoïdroom, waarover later. Het alfabet was voor de jarige de basis van de
schepping.
Zijn gedicht van 53 kilo werd in Brussel gepubliceerd door het onsterfelijke blad
Phantomas in 1964, het jaar dat Marcel Broodthaers de onverkochte exemplaren van
zijn bundel Pense-Bête in gips goot en van dichter schilder werd met de woorden ‘ook ik
heb me afgevraagd of ik niet iets kon verkopen en slagen in het leven’.
Waar elders dan in dit goddelijke land is een uitgever zo gek?
Filliou, apostel van de eeuwigdurende Drievuldigheid van permanente schepping,
onuitputtelijke verbanden en alle dagen feest, verklaarde bij de viering van de een
miljoen en tiende verjaardag van de kunst, tijdens het aansnijden van een grote taart,
dat Kunst vroeger Leven was en dat dit de komende miljoen en tien jaar zo zou blijven.
Hij zou heden vermoedelijk hetzelfde zeggen maar dan met andere jaartallen. Dat
plaatst hem in een twijfelachtig daglicht bij wie van cijfers houdt.
Hij stierf in 1987, geen maand nadat de Irissen bij Sotheby’s het pas gevestigd
fabelachtig record van de Zonnebloemen bij Christies had verpulverd en de
machtsgreep van de politieke economie in de kunst als een paal boven water was
gekomen.

Filliou beweerde dat de kunst ooit zou toekomen aan het volk dat er de rechtmatige
bezitter van is. Als hij gelijk heeft dan wacht ons niet alleen een economische depressie
maar een sociale revolutie. Of misschien ook niet want een kunstvoorwerp is voor
Filliou een introductie tot het onzichtbare en de drager van een beweeglijke gedachte
zoals een talisman dat is van mysterieuze woorden.
Kunst werd na de dood van onze jarige meer dan ooit een vergaarbak van woorden.
Waar het beeld ooit sprak en onvermoeibaar bleef spreken doen diepzinnig
aandoende en meestal onbegrijpelijke frasen dat tegenwoordig.
Eenzelfde misverstand is gerezen over Filliou’s ‘onuitputtelijke verbanden’. Men netwerkt
zich suf tegenwoordig maar niet, zoals Filliou dat zag, om te ontwaken in ‘het veel
grotere netwerk van de Voortdurende Schepping dat de kunstenaar overal omringt’
want dat is geen kwestie van Blackberry of Twitter.
Het feestvarken hechtte weinig of geen belang aan de uitvoering van een werk en
niet aan zijn verschijning. Het enige wat telde was zijn vermogen om een poëtische
relatie aan te gaan met de wereld. Het werk van Filliou zelf bestond uit spuug en
touwtjes, twee keer niks, kartonnen dozen, postkaarten naar verre bestemmelingen,
aantekeningen, stukken en brokken. De kunst van een nomade die woorden en tekens
achterlaat volgens de wetten van de poëtische economie. Hij schreef From Madness to
No-Madness.
‘Ik ben bezeten door wat ik bezit’, zei hij en componeerde een lofdicht voor toogfilosofen
en mislukkelingen. Zijn ideaal was om niet te beslissen, niet te kiezen, te willen of te
hebben maar klaarwakker stil te zitten zonder iets te doen.
Dat belette hem niet om vanuit Aken de grootmachten op te roepen om hun
oorlogsmonumenten uit te wisselen.
Hij behoorde naar eigen zeggen tot die kunstenaars die denken de wereld te kunnen
veranderen en wist dat dit een verandering van zichzelf veronderstelde.
Onschuld en verbeelding, niet meer en niet minder was het bij Filliou.
Zijn Poïpoïdroom, helaas nooit meer dan een maquette, had tot doel de bezoeker
cultureel te ontwennen.
Hij bezat een verzameling dozen met in elk daarvan een vod waarmee grote meesters
waren afgestoft. De dozen droegen etiketten als ‘poussière de poussière de Fragonard’
of ‘poussière de poussière de Van Dongen’. Zo bezit dit museum er een met de stofvod
van L’Athlète forain van de Franse naïeve schilder Camille Bombois.
Filliou zocht eer noch geld en kende zekerheden noch betekenissen en erg veel
gelijkwaardigheden.
Poussière de poussière…
Richten we de schijnwerper op de huidige toestand, dan kunnen we op grond van
de financieel-economische ontwikkelingen met vertrouwen voorspellen dat de
categorieën van Filliou rotsen in de branding blijven en de stormen zullen trotseren.
Het niet gemaakte zal ongemaakt blijven, het goed gemaakte en het slecht gemaakte
zullen ook in de toekomst goed of slecht gemaakt zijn. Rest de bange vraag of, bij het
einde van deze crisis, de politieke economie nog triomfeert over de poëtische. Dat
hangt niet alleen van de markt af maar ook van de maker.
Wij hebben amper een besef van hoe diepgaand de omwenteling is die enkele
maanden geleden als een lawine in beweging is gekomen. Nog is ze bezig met op
kruissnelheid te komen en wint ze aan kracht. Ze verbreedt zich en vernietigt op haar
weg met terloopse zekerheid heilige kaartenhuisjes. De wereld, inclusief wat men de

kunstwereld noemt, zal ingrijpend anders zijn na deze crisis.
Het komt de minister-president, de eerste minister, het staatshoofd of burggraaf
d’Avignon toe om hierover diepgaand te bespiegelen. Voorlopig zijn er twee
ogenschijnlijk tegenstrijdige vaststellingen.
De opbrengst van de grote najaarsveilingen bleef dramatisch onder de
verwachtingen.
Toch bloklettert Le Monde deze week op de voorpagina: ‘La culture ne connaît pas
la crise’. De belangstelling van het grote publiek gaat in stijgende lijn. Dat wordt
verklaard door de behoefte aan zin en houvast in moeilijke tijden. De operahuizen
zitten vol, het loopt storm in de musea en op concerten, de namen van David Cerny
–en vanavond misschien van Andrew Wyeth- liggen op ieders lippen en het gaat goed
met de boekenverkoop, maar verzamelaars en sponsors houden de adem in en de
vinger op de knip. Veiligheid is het ordewoord en de spektakelmaatschappij is nog niet
voorbij. Wat zijn daarvan de gevolgen voor de levende kunst?
Van haar wordt steeds meer verwacht dat ze antwoorden geeft die eertijds van
de godsdiensten kwamen. Kan de kunst vanuit de zone van onzekerheid die per
definitie de hare is de nieuwe zekerheden brengen die van haar worden verwacht?
En welke zekerheden zouden dat dan moeten zijn? Is de kunst tegen die verwachting
opgewassen? In ieder geval heeft ze zich de afgelopen jaren niet onderscheiden door
indringend commentaar op de grote gebeurtenissen.
Maakt de kunst het leven interessanter dan de kunst? Kunst is voor Filliou het
deelnemen aan een collectieve droom. Een burger die een vogel eet nuttigt een maal,
een burger die wordt opgegeten door een vogel is een mirakel, maar we drinken
hetzelfde water als de dinosauriërs!
Dames en Heren, wie schokkender uitspraken wil over de staat van de schone kunsten,
moet ik doorverwijzen naar de minister.
Het stof dat zich verzamelt, zelfs op kakelverse werken, verdient zoals het werk dat zich
erachter verbergt erkenning. Eerbiedig het afstoffen al was het maar omdat ook het
werk van stof is. Laat het stof niet op ‘de wijnfles die droomde dat ze melkfles was’, en
bewaar het want ‘waarom zouden we naar de maan gaan als de zee wijn was en wijn
een zee?’
Robert, de jarige die bijna zijn meerderjarigheid bereikt als aflijvige, stierf in Les Eyziesde-Tayac-Sireuil
in de schaduw van de Grotte du Sorcier en als buurman van Cro
Magnon. Voorbij het graf klinkt zijn woord als het wiegenlied van de Vézère in het dal
van Les Eyzies..
‘Als wiskunde mijn beminde was, dan zou dat voor mij volstaan!’
‘Dank god voor moderne wapens!’
‘Overvloedig voedsel voor stomme gedachten!’
De kunst verkeert, net als de rest van de wereld, in een grot. Dat ze buiten komt en
corrigeert!
Leve de poëtische economie!
Heffen wij het glas, dames, mijne juffrouwen en heren, straks
Op ‘de Onsterfelijke Dood van de Wereld’!
Op Filliou!
Leve het Luchtschrijven!