Demo teelt sla op teeltsystemen in de vollegrond - Productschap ...

Demo teelt sla op teeltsystemen in de
vollegrond
PT 12.930
Ing. M. Blind
Proeftuin Zwaagdijk
Tolweg 13
1681 ND Zwaagdijk-Oost
Telefoon (0228) 56 31 64
Fax (0228) 56 30 29
E-mail: proeftuin@proeftuinzwaagdijk.nl
www.proeftuinzwaagdijk.nl
december 2007
In opdracht van: Productschap Tuinbouw

INHOUDSOPGAVE
Proeftuin Zwaagdijk
SAMENVATTING ................................................................................................................3
1. INLEIDING ......................................................................................................................5
2. MATERIAAL EN METHODE...........................................................................................6
2.1 Algemeen.........................................................................................................................6
2.1.1 Keuze systemen........................................................................................................6
2.1.2 Keuze gewassen.......................................................................................................6
2.2 Beschrijving van de systemen in de praktijk .................................................................6
2.2.1 Mobile Gully System (Hortiplan) .............................................................................6
2.2.2 New Growing Systems (Spanje) ...............................................................................9
2.2.3 De PTZ-goot..........................................................................................................10
2.3 Proefopzet .....................................................................................................................11
2.3.1 De objecten ...........................................................................................................11
2.3.2 Afmetingen behandelvakken...................................................................................12
2.3.3 Relevante details per gewas-/teeltsysteemcombinatie.............................................13
2.3.4 Watergeefsysteem, bemesting en grondsoort..........................................................13
2.3.5 Gewasbescherming................................................................................................15
2.3.6 Wind 15
2.3.7 Gebruikte rassen ...................................................................................................15
2.3.8 Opkweek en type uitgangsmateriaal.......................................................................15
2.3.9 Teeltperiodes.........................................................................................................16
2.3.10 Waarnemingen en registratie...............................................................................17
2.3.11 Watergeefstrategiën.............................................................................................17
2.3.12 Het weer in de proefperiode.................................................................................18
3. RESULTATEN ...............................................................................................................19
3.1 Oogstresultaten .............................................................................................................19
3.1.1 Teelt 1: Lollo Rossa...............................................................................................19
3.1.2 Teelt 1: IJsbergsla.................................................................................................20
3.1.3 Teelt 2: Lollo Rossa...............................................................................................21
3.1.4 Teelt 2: IJsbergsla.................................................................................................23
3.1.5 Salatrio en Salanova..............................................................................................24
3.2 Ervaringen, overige waarnemingen, tips en aandachtspunten voor de verdere
ontwikkeling..........................................................................................................25
3.2.1 Algemeen 25
3.2.2 Gewasbescheming .................................................................................................26
3.2.3 PTZ-goten 26
3.2.4 MGS/Hortiplansysteem..........................................................................................27
3.2.5 NGS/Spanje...........................................................................................................27
3.2.6 Overdracht kennis en ervaring...............................................................................29
4. CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN..........................................................................30
BIJLAGE 1 Weersgegevens Proeftuin Zwaagdijk...............................................................31
BIJLAGE 2 Foto’s ontwikkeling van week tot week Lollo Rossa 1 e teelt............................35
2

SAMENVATTING
Proeftuin Zwaagdijk
Op verzoek van de voorzitters van de LTO-gewascommissies vollegrondsgroenten heeft
Proeftuin Zwaagdijk in 2007 op haar locatie in Zwaagdijk demonstratieproeven uitgevoerd.
Doel van het project was het - op basis van demonstratieproeven - faciliteren van de discussie
in de sector over alle aspecten van de onbedekte teelt van vollegrondsgroenten los van de
ondergrond.
In de demonstratieproeven is de teelt van ijsbergsla en ‘Lollo Rossa’ op 3 verschillende
teeltsystemen beproefd.
De onbedekte teelt van sla op systemen los van de ondergrond onder Nederlandse
omstandigheden biedt perspectief. Weliswaar waren de resultaten in vergelijking met de
gangbare grondteelt nogal wisselend, de goede resultaten in m.n. de Lollo Rossa (grafiek 1)
onderstrepen dat met deze teeltwijzen in potentie waarschijnlijk hogere producties kunnen
worden gerealiseerd dan in de gangbare grondteelt.
oogstgewicht (g)
400
350
300
250
200
150
100
50
0
Grafiek 1: Lollo Rossa 1e teelt (oogstwaarneming ca. 37 dagen
na planten)
346
1
Gemiddeld oogstgewicht % kroppen lichter dan 250 g
295
24
3
324
334
10 9
NGS/Spanje PTZ-goten MGS/Hortiplan Referentie (grond)
teeltsysteem
Met alle systemen – zij het niet in alle teelten – werden in vergelijking met de gangbare
grondteelt positieve resultaten behaald. Het advies is bij eventueel vervolgonderzoek uit te
gaan van het Spaanse NGS- en het MGS/Hortiplansysteem (of daarmee vergelijkbare
systemen). Met het systeem van de PTZ-goten werden weliswaar ook goede resultaten
geboekt maar de techniek is in vergelijking met de twee andere systemen veel minder ver
doorontwikkeld. De verwachting is dat ook als het systeem verder wordt doorontwikkeld dit
t.o.v. de twee andere systemen geen doorslaggevende voordelen zal hebben.
Om de potentiële mogelijkheden van de systemen volledig te kunnen benutten zullen een
aantal teelttechnische vragen nader moeten worden onderzocht.
In eerste instantie dient zich de aandacht daarbij m.n. te richten op het type materiaal en de
vorm en afmetingen van het medium waarin de planten worden opgekweekt en waarmee ze in
het systeem worden geplaatst. De grote verschillen die in de demoproeven zichtbaar waren
geven aan dat m.n. in de (betrouwbaarheid van een goede) weggroei nog veel valt te
50
40
30
20
10
0
% kroppen < 250 g

Proeftuin Zwaagdijk
verbeteren. Elke hapering in de beginfase van de teelt heeft sterk vertragende effecten op de
oogstduur. Ook de gevoeligheid van de systemen voor wind – m.n. in het
MGS/Hortiplansysteem – dient in dit onderzoek te worden meegenomen. Het type goot en de
daarin gebruikte pot/plug moet een geheel vormen dat stormbestendig is.
Daarnaast zal vervolgonderzoek zich m.n. moeten buigen over de vraag wat de beste
watergeefstrategie (continue/discontinue, frequentie, flow e.d.) en voeding is.
Om de meerkosten van deze teeltwijze terug te verdienen zal gezocht moeten worden naar
manieren om de teelt te intensiveren en andere belangrijke kostenposten – m.n. arbeid – te
verlagen. Naast teelttechnisch onderzoek zal daarom ook de ontwikkeling van mobiele
systemen ter hand moeten worden genomen. Op basis van de resultaten van de
demonstratieproeven hebben een aantal partijen het initiatief genomen om deze ontwikkeling
op te starten. Daarbij wordt ervan uitgegaan dat de basistechnieken hiervoor – zij het in
andere sectoren – al voorhanden zijn maar dat zij nog moeten worden afgestemd op de situatie
van de Nederlandse onbedekte teelt van groenten. Uiteraard zal bij de ontwikkeling van de
automatisering ook nadrukkelijk naar het kostenaspect worden gekeken. Vanuit dat oogpunt
gezien ligt het voor de hand een systeem te ontwikkelen waarvan het basisprincipe vrijwel
universeel toepasbaar is. M.a.w. er zal ook antwoord gegeven moeten worden op de vraag
welke gewassen – naast de in demoproeven geteelde slasoorten – er nog meer op dergelijke
systemen geteeld kunnen worden. Ervaring elders in de wereld geven aan dat in principe alle
gewassen op gootsystemen kunnen worden geteeld. Naast optimalisatie van de onbedekte
teelt van sla op goten onder Nederlandse omstandigheden dienen dus ook de mogelijkheden
voor andere teelten te worden verkend.
De demonstratieproeven in 2007 werden door veel partijen uit de sector met belangstelling
gevolgd. De met het project beoogde discussie werd nadrukkelijk en op een positieve wijze
gevoerd.
4

1. INLEIDING
Proeftuin Zwaagdijk
Telers zijn ondernemers die vooruit kijken. Hierbij speelt marktwerking de grootste rol. Wie
kan een bepaalde kwaliteit leveren voor een bepaalde prijs. Ook dient er gelet te worden op
veranderingen in de samenleving en regelgeving. In het algemeen zullen steeds stringentere
eisen aan het product worden gesteld, terwijl hiervoor het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen
en meststoffen beperkt zullen worden. Door hier tijdig op te anticiperen kan wat
zich aandoet als bedreiging omgezet worden in een kans. Vanuit het voorzittersoverleg
(vollegrondsgroenten) en de praktijk is aangegeven dat voor een gewas als sla de teelt in
teeltsystemen, dus los van de grond, mogelijkheden bied.
Voordat de praktijk hiermee aan de slag kan gaan dienen er perspectieven worden voorgerekend
en worden getoond. Hierdoor zullen telers bewust worden van de mogelijkheden die
teeltsystemen los van de ondergrond in principe zouden kunnen bieden, namelijk:
Een betere sturing van de teelt
Een hogere oogst- en leveringszekerheid
Een verhoging van het oogstpercentage
Mogelijkheden voor mechanisering/automatisering en daarmee verhoging van de
arbeidsproductiviteit
Intensivering van de teelt
Verbetering van de arbeidsomstandigheden
Een schoner product
Verbreding van de afzetkansen (bijvoorbeeld leveren met wortel t.b.v. een beter
houdbaarheid)
Kunnen voldoen aan (toekomstige) wet- en regelgeving (bijv. kaderrichtlijn water)
Vermindering van ziekte- en plaagproblemen (bijv. onkruid, slakken)
Proeftuin Zwaagdijk heeft in 2007 op haar locatie in Zwaagdijk demonstratieproeven
uitgevoerd met de onbedekte teelt van sla op goten
Doel van het project was door het tonen van teeltsystemen los van de ondergrond de discussie
in de sector over alle aspecten van de teelt los van de ondergrond te faciliteren.
In de demonstratieproeven is de teelt van ijsbergsla en ‘Lollo Rossa’ op 3 verschillende
teeltsystemen beproefd.
Dit verslag beschrijft de werkwijze.
Het verslag begint met een beschrijving van de werkwijze (hoofdstuk 2: Materiaal en
methode): de keuze (en beschrijving) van de systemen, de gewassen, de proefopzet en de
wijze van waarneming. In hoofdstuk 3 (resultaten) worden naast kwantitatieve resultaten ook
alle relevante niet kwantificeerbare waarnemingen beschreven en de voor- en nadelen van de
systemen – zoals deze tijdens de demoproeven naar voren kwamen, benoemd. Het verslag
wordt afgesloten met conclusies en aanbevelingen (hoofdstuk 4).
T.b.v. de begeleiding van de demoproef en afstemming met een vergelijkbaar project van
Praktijkonderzoek Plant & Omgeving (PPO) in prei werd een overleggroep geformeerd
bestaande uit:
Dick Pater, teler van ijsbergsla te Waarland en voorzitter van het Landelijk
Voorzittersoverleg Vollegrondsgroente van LTO Groeiservice.
Ulko Stoll, sectormanager vollegrondsgroenten en gewasmanager aardbei en ijsbergsla
Janjo de Haan onderzoeker PPO, Lelystad
Matthijs Blind, onderzoeker Proeftuin Zwaagdijk.
5

2. MATERIAAL EN METHODE
2.1 Algemeen
Proeftuin Zwaagdijk
2.1.1 Keuze systemen
Een belangrijk uitgangspunt bij de keuze van de systemen was het demonstratieve karakter
van het project.
Om die reden ging bij de voorbereidende inventarisatie de aandacht m.n. uit naar systemen
die zich elders al bewezen hadden. In deze voorbereidende fase zijn België en Spanje bezocht.
In België zijn bij Proeftuin St. Katelijne-Waver en bij een tweetal kasslatelers de werking van
het Mobile Gully System van Hortiplan (in het verdere vervolg MGS/Hortiplan genoemd)
bekeken. In Spanje werd een bezoek gebracht aan productielocatie in de omgeving van Pulpi
(tussen Murcia en Almería) waar op grote schaal sla (en andere groenten) wordt geproduceerd
op goten van het zogenaamde New Growing System (in het verdere vervolg NGS/Spanje
genoemd).
Uit de inventarisatie bleek dat elders in de wereld ook andere systemen worden toegepast, die
echter veelal eenzelfde basisprincipe kennen. In overleg met de begeleidingscommissie is
daarom besloten bovengenoemde systemen in de demoproef op te nemen. Hier is nog een
derde (goten-)systeem aan toegevoegd, namelijk een systeem dat enkele jaren geleden in de
eerste fase van de ontwikkeling van de teelt van chrysant op goten op Proeftuin Zwaagdijk is
beproefd.
2.1.2 Keuze gewassen
De ervaringen met de teelt op goten in zowel België als Spanje zijn dat ijsbergsla één van de
moeilijkste teelten is en dat de teelt van het type Lollo Rossa betrekkelijk eenvoudig is.
Daarom is gekozen om met deze twee slasoorten te gaan werken. Op kleine schaal zijn in de
tweede teelt een aantal andere slasoorten - Salanova en Salatrio – en Chinese kool in de
systemen geplaatst.
2.2 Beschrijving van de systemen in de praktijk
2.2.1 Mobile Gully System (Hortiplan)
Dit systeem is in België ontwikkeld. Het wordt daar intussen op ongeveer 6 bedrijven op
grote schaal toegepast. Ook in Nederland hebben een aantal glasgroentetelers dit systeem
geïntroduceerd. Tot dusverre is gebruik beperkt tot de teelt onder glas. Zoals de naam zegt
betreft het een mobiel systeem. De voordelen van een mobiele systeem zijn o.a.:
Betere ruimtebenutting doordat de plantafstand gevarieerd kan worden maar ook minder
paden nodig zijn;
Verhoging van de arbeidsproductiviteit;
Verbetering van de arbeidsomstandigheden.
In dit systeem wordt gebruik gemaakt van een harde kunststofgoot (zie foto 1 en 2) die 10 cm
breed en 5 cm hoog is. Deze zijn op bepaalde afstanden voorzien van plantgaten. In de teelt
wordt uitgegaan van perspotten, in de lichtarme periode gebruikt men de 6 x 6 cm perspot, in
de lichtrijke periode de 5 x 5 cm perspot. Voordat de planten in de goten worden geplaatst
kennen ze een fase op kunststof-tabletten (zie foto’s 3 en 4), waarin ze wijder gezet zijn maar
nog niet op eindafstand staan. Aan het eind van deze fase worden de planten machinaal in de
goten overgezet (zie foto 5). De goten staan aan het begin van deze volgende fase direct naast
elkaar, in de rij staande planten dan dus op eindafstand, tussen de rijen nog niet. Naarmate de
teelt vordert vergroot een in het transportsysteem geïntegreerd mechanisme de afstand tussen
6

Proeftuin Zwaagdijk
de goten (foto 6). Goten met een oogstrijp gewas worden naar een centraal punt
getransporteerd om daar te worden geoogst (foto 7)
Foto 1: MGS/Hortiplan, de goten zijn op vaste afstanden
voorzien van vierkante gaten
7
Foto 2: MGS/Hortiplan, in de goten wordt gebruikt
gemaakt van in perspotten opgekweekte planten
Foto 2: MGS/Hortiplan, tablet tussenfase Foto 3: MGS/Hortiplan, planten op tabletten in
tussenfase
Foto 5: MGS/Hortiplan, machinaal overzetten van de
planten in de goten.
Foto 6: MGS/Hortiplan, onderdeel van het
transportsysteem dat er tevens voor zorgt dat de afstand
tussen de goten naarmate de teelt vordert geleidelijk
toeneemt. Zichtbaar is tevens de watertoevoer met
druppelsslangetjes

Proeftuin Zwaagdijk
Na de oogst wordt de buitenkant van de goten machinaal gereinigd en de binnenkant
schoongespoeld (foto 8). Vervolgens kan opnieuw worden geplant.
Foto 7: MGS/Hortiplan, de oogst vindt plaats op een
centraal punt
Foto 9: MGS/Hortiplan, de goot kan voor meerdere
teelten worden gebruikt door relatief veel plantgaten te
maken en het gebruik van dekseltjes
8
Foto 8: MGS/Hortiplan, de (buitenkant van de) goten
wordt bij de teeltwisseling machinaal gereinigd, de
binnenkant met water schoongespoeld
De goten zijn ruim 12,5 m lang (passend in vakmaat 12,80 meter) en kennen een afschot van
1%. D.m.v. druppelaars aan het hoogste punt (zie foto 6) worden de planten voorzien van
water en voedingsstoffen. Bij het lage punt van de goot wordt de niet opgenomen voedingsoplossing
opgevangen en naar een centraal punt geleid. Dit water wordt m.b.v. een zandfilter
gefilterd en gaat vervolgens door een koolstoffilter om eventueel schadelijk stoffen
(wortelexudaten) te verwijderen. Daarna wordt het – aangevuld met voeding – hergebruikt.
De watergift vindt discontinu plaats. De grootte van de druppelbeurt en de interval zijn daarbij
afhankelijk van het gewas(-stadium) en de instraling. In de donkerperiode wordt er geen water
gegeven.
Door een veel kleinere afstand tussen de plantgaten aan te houden en door deksels te
gebruiken kunnen de goten voor meerdere gewassen worden gebruikt (foto 9). Bij de teelt van
kruiden worden bijvoorbeeld alle gaten vol geplant en bij de teelt van sla elk tweede gat. Bij
laatstgenoemde teelt worden ongebruikte gaten vervolgens met een deksel afgesloten om
algengroei en vervuiling van de goot te voorkomen.

Proeftuin Zwaagdijk
2.2.2 New Growing Systems (Spanje)
Dit systeem wordt m.n. in Spanje op tientallen hectares toegepast (foto 10), zowel in bedekte
als ook in onbedekte teelten. De reden voor de ontwikkeling van het systeem was het gebrek
aan kwalitatief goed water. In het systeem wordt het drainwater gerecirculeerd en zodoende
heeft men het waterverbruik in de teelt van sla met 2/3 kunnen reduceren. Een Belgische teler
van vollegrondsla heeft in 2007 dit systeem op proefschaal aangelegd omdat zijn Engelse
afnemer veel belangstelling toonde (schoon product met wortel t.b.v. een betere
houdbaarheid).
De basis wordt gevormd door een plastic slurf (in het vervolg ook ‘goot’ genoemd) met daarin
– afgescheiden door plastic tussenschotjes - meerder kanalen. Afhankelijk van de beoogde
teelt varieert de grootte van de goot en het aantal kanalen. Om te sterke opwarming te
voorkomen is de goot aan de buitenkant wit terwijl het plastic aan de binnenkant zwart is.
Het hier beschreven type goot is o.a. bedoeld voor de teelt van diverse soorten sla. De goot
bestaat uit 2 kanalen (zie foto 11). De planten worden door een gat (geperforeerd kruis)
geplant in het bovenste kanaal (foto 12). Aan de zijkant van het bovenste kanaal zijn op
regelmatige afstanden drainsleuven aangebracht. Overtollig water uit het bovenste kanaal kan
op deze wijze in het onderste kanaal stromen, maar is dan niet meer bereikbaar voor de wortel
omdat deze niet doorgroeien naar het onderste kanaal. De goot wordt gedragen door een Vvormige
tralieligger van metaal zoals deze worden gebruikt voor de bewapening van beton
(foto 13). De ‘vleugels’ van de goot worden om de ligger geslagen en vastgeniet (foto 14). De
liggers worden gesteund door haaks op de gootrichting geplaatste metalen frames (foto 13).
Foto 10: NGS/Spanje grootschalige toepassing voor de
teelt van o./a. sla
9
Foto 11: NGS/Spanje dwarsdoorsnede goot voor de teelt
van sla, bovenste (1) en onderste (2) kanaal
Foto 12: NGS/Spanje plant en plantgat Foto 13: NGS/Spanje, het ondersteunende systeem van
de goten

Foto 14: NGS/Spanje, ophanging van de goot in de Vvormige
tralieligger, waterval van hoger- in
lagergelegen eenheid
Proeftuin Zwaagdijk
10
de goten
Foto 15: NGS/Spanje, gebruik makend van natuurlijk
verval in het terrein om een verval van 2,5-4% te
realiseren
De liggers zijn maximaal 12 meter lang en zijn zo aangelegd dat ze - afhankelijk van het
gewas - een verval van minimaal 2,5 tot 4% hebben. Door het water van de ene (hoger
gelegen) goot in de andere (lager gelegen) goot te laten lopen worden lengtes tot 180 m
bereikt. Gezien het verval zijn deze totale lengte alleen vrij eenvoudig te realiseren als de
ondergrond van nature al een zeker verval (hoogteverschil) kent (foto 15). Aan het hoogste
punt vindt de toevoer van water met voedingsstoffen plaats m.b.v. een slangetje. Het water
stroomt vervolgens langs de planten door het bovenste kanaal. Is de toevoer van water sterker
dan de doorstroming zal een deel van het water door de drainsleuven naar het onderste kanaal
overlopen. Aan het einde van een eenheid loopt het water uit beide kanaaltjes en valt in het
bovenste kanaaltje van de volgende eenheid (zie foto 14). Het water dat bij de laatste eenheid
van een rij uitdraint wordt opgevangen m.b.v. een soort trechter. Het water wordt vervolgens
(na eventuele aanpassing m.b.t. voeding) zonder ontsmetting gerecirculeerd.
Het systeem is niet mobiel en de planten staan vanaf het planten op eindafstand.
Planten worden t.b.v. dit systeem opgekweekt in trays met ronde cellen. Bij het planten wordt
de plug in een Jiffy-Pot (4 * 4 cm) geplaatst waarna het geheel wordt geplant.
Het systeem op de bezochte locatie draait intussen 6 jaar (gemiddeld 4 teelten per jaar).
Vernieuwing van de goten was tot dusverre niet noodzakelijk.
2.2.3 De PTZ-goot
Oorspronkelijk is deze goot gebruikt voor onderzoek naar de mogelijkheden voor de teelt van
chrysanten op goten. Omdat het een experimenteel en dus niet in de handel verkrijgbaar
systeem betreft wordt in dit verslag ten behoeve van de leesbaarheid gesproken over de PTZgoot.
De PTZ-goot is een – in vergelijking met MGS/Hortiplan – vrij smalle (6,5 cm) kunststofgoot
(hoogte 4 cm). In de goot ligt een in een U-profiel gebogen rooster (foto 16 en 17). De vorm
van de deksel waarmee de goot wordt afgedekt is afhankelijk van het te telen gewas. Voor de
demoproef zijn op basis van een U-vormig kunststof profiel deksel van ca. 22,5 cm gemaakt.
Hiermee werd de goot tussen de planten afgedekt.
Voor nadere informatie over het gebruik van deze goot wordt hier volstaan met een
verwijzing naar de beschrijving van de proefopzet.

2.3 Proefopzet
Foto 16: PTZ-goot met rooster
Foto 17: PTZ-goot bovenaanzicht
Proeftuin Zwaagdijk
2.3.1 De objecten
De volgende objecten zijn aangelegd:
1. Ijsbergsla in de vollegrond (referentie)
2. Ijsbergsla op systeem NGS/Spanje
3. Ijsbergslag op PTZ-goten
4. Ijsbergsla op systeem MGS/Hortiplan
5. ‘Lollo Rossa’ in de vollegrond (referentie)
6. ‘Lollo Rossa’ op systeem NGS/Spanje
7. ‘Lollo Rossa’ op PTZ-goten
8. ‘Lollo Rossa’ op systeem MGS/Hortiplan
T.b.v. de twee gewassen zijn voor wat betreft de teeltsystemen los van de ondergrond twee
aparte blokken aangelegd met een apart watergeefcircuit (foto 18). In Spanje leert de ervaring
namelijk dat het gebruik van drainwater afkomstig uit de teelt van ijsbergsla nadelige
gevolgen heeft als dit – zonder ontsmetting/behandeling - wordt toegepast in andere
gewassen.
Er werd één type onderbouw aangelegd waar alle systemen aan bevestigd werden (foto 19).
11

Proeftuin Zwaagdijk
Foto 18: De watergeefcircuits van ijsbergsla en ‘Lollo Rossa’ werden gescheiden aangelegd,
waardoor twee blokken ontstonden
Foto 19: het dragende systeem was voor alle systemen gelijk. M.b.v. de stelschroeven kon de
hoogte van de dwarsliggers en daarmee het verval van de goten worden afgesteld.
2.3.2 Afmetingen behandelvakken
Alle goten hadden een lengte van 12 meter. Per behandeling (teeltsysteem/gewas combinatie)
werden 10 goten (2 bedden van 5 goten) aangelegd. De onderlinge afstand tussen de goten
12

Proeftuin Zwaagdijk
was 30 cm, in de rij 28,5 cm. In elke gewas/teeltcombinatie konden zodoende ruim 400
planten worden geplant. In de referentieplantingen werd volvelds geplant met een met de
teeltsystemen vergelijkbare plantafstand en een vergelijkbaar totaal aantal planten.
2.3.3 Relevante details per gewas-/teeltsysteemcombinatie
Ijsbergsla op NGS/Spanje
Op advies van de leverancier van dit systeem was de totale gootlengte opgedeeld in 2
deelstukken van 6 meter. IJsbergsla vormt een erg dicht wortelstelsel dat de doorstroming van
de voedingsoplossing in het vrij smalle profiel van het bovenste kanaal van de goot sterk
belemmert. Dit zorgt ervoor dat het water vrij snel via de drainsleuven naar het onderste
kanaal overloopt en dan niet meer beschikbaar is voor de planten. Door al na 6 meter een val
in te bouwen komt het water van het onderste kanaal weer in het bovenste kanaal. Om een
goede doorstroming te bevorderen is – wederom op advies van de leverancier – in deze
gewas-/teeltsysteemcombinatie een vrij groot verval - namelijk 4% - aangehouden.
Ijsbergsla op PTZ-goot
De goten zijn waterpas geplaatst om de planten op de roosters in de beginfase via eb-/vloed
van water en voeding te kunnen voorzien.
Ijsbergsla op MGS/Hortiplan
De goten kenden een verval van 1,25% en waren voorzien van ronde gaten met een diameter
van 6 cm.
Lollo Rossa op NGS/Spanje:
Het verval van de goten was 2,5%.
Lollo Rossa op PTZ goot
De goten zijn waterpas geplaatst om de planten op de roosters in de beginfase via eb-/vloed
van water en voeding te kunnen voorzien.
Lollo Rossa op MGS/Hortiplan
De goten kenden een verval van 1,25% en waren voorzien van ronde gaten met een diameter
van 6 cm.
2.3.4 Watergeefsysteem, bemesting en grondsoort
Elke goot was voorzien van een aanvoerslangetje (zie foto 20). Per gewas-/teeltcombinatie
kon de flow met een kraan en behulp van een flowmeter worden ingesteld. De flow lag tussen
de 0,5 en 2 liter per minuut per goot. De aanvoer gebeurde per gewas voor alle systemen uit
één voorraadbak. De watergiften werden met behulp van een magneetkraan en de computer
aangestuurd. Het drainwater werd met behulp van goten of trechters (zie foto 21) opgevangen
en naar een drainbak geleid van waaruit het m.b.v. een dompelpomp werd teruggepompt naar
de voorraadbak. Er werd gerecirculeerd zonder ontsmetting. Het uitgangswater was
regenwater.
13

Proeftuin Zwaagdijk
14
Foto 20: Aanvoer van water met voeding
via slangetjes
Bemesting
Op basis van een EC van 2 mS/cm was het schema als weergegeven in tabel 1:
Tabel 1: Voedingsschema
Element concentratie eenheid
K 4 mmol/l
Mg 1,5 mmol/l
Ca 4 mmol/l
Na < 2 mmol/l
NH4-N < 0,5 mmol/l
NO3-N 10 mmol/l
P 1,5 mmol/l
Cl 1 mmol/l
S 1,5 mmol/l
Fe 30 µmol/l
Mn 5 µmol/l
Cu 1 µmol/l
Zn 5 µmol/l
B 35 µmol/l
Mo 0,5 µmol/l
Foto 21: Opvang en afvoer
van het water via trechters en
goten

Proeftuin Zwaagdijk
Het schema ontstond als resultaat van een middeling van diverse schema’s uit de praktijk,
(België, Spanje) literatuur en internet. Het werd gedurende alle teelten gehandhaafd.
In de Lollo Rossa is in alle plantingen gewerkt met een EC van 2 mS/cm. In de teelt van
ijsbergsla is gedurende een groot deel van de teelt een EC van 2,5 mS/cm aangehouden.
De bereiding van de voedingsoplossing vond plaats vanuit geconcentreerde basisoplossingen
(A- en B-bak). Indien de voorraadbakken moesten worden bijgevuld werd de EC gemeten en
de noodzakelijke hoeveelheid water en voeding vanuit de basisoplossingen toegevoegd.
De referentieplantingen vonden plaats op een zeekleigrond: de grond waarop de eerste teelt
van zowel ijsbergsla als ook Lollo Rossa werd uitgevoerd bestond uit 12% lutum, 5,4 %
organische stof en had een pH van 7,0. De tweede teelt vond plaats op een deel van het
perceel met 17% lutum, 6,0% organische stof en een pH van 6,9. In de referentieplanting
werd alleen een basisbemesting gegeven en verder niet bijgemest.
2.3.5 Gewasbescherming
Deze werd conform de praktijk uitgevoerd. Voorbehoedend werden alle planten - ook de
planten voor de referentieplanting - voor het planten aangegoten met propamocarbhydrochloride
(Previcur N) om uitval door Pythium te voorkomen en de weggroei te
bevorderen. De overige behandelingen werden uitsluitend uitgevoerd indien een aantasting
(bladluis, rups, echte en valse meeldauw) werd vastgesteld.
2.3.6 Wind
Om de negatieve invloed van wind te beperken is om het blok met de teeltsystemen los van de
ondergrond een windscherm geplaatst.
2.3.7 Gebruikte rassen
Lollo Rossa: in beide teelten is gebruik gemaakt van ‘Constance’. Met één uitzondering is bij
de teelt van ijsbergsla gebruik gemaakt van ‘Mirette’. I.v.m. vertraging in de aanleg van het
systeem NGS/Spanje was op het moment van planten van de eerste teelt geen geschikt
plantmateriaal (te planten in Jiffy-Pots) van ‘Mirette’ beschikbaar en is in dit systeem ‘Kavir’
geplant, een ras dat in Spanje op dit systeem wordt geteeld. De planten hiervoor werden
aangeleverd door de leverancier van het Spaanse systeem.
Bij Chinese kool is gebruik gemaakt van het ras ‘Yuki’.
2.3.8 Opkweek en type uitgangsmateriaal
Zoals gebruikelijk in de praktijk (van de gangbare teelt) is in de referentieplanting, het
MGS/Hortiplan-systeem en de PTZ-goten uitgegaan van een 4 x 4 cm perspot. Bij het NGSsysteem
is uitgegaan van Jiffy-Pots met een afmeting van 4 (b) x 5 (h) cm (zie foto 22 en 23).
Naar aanleiding van problemen met de stabiliteit in relatie tot de wind in de eerste teelt, is in
de tweede teelt Lollo Rossa op het MGS/Hortiplan-systeem en op de PTZ-goten naast de
gebruikelijk perspotjes ook op kleine schaal geëxperimenteerd met een 6 (diameter) x 6
(hoogte) cm ronde Jiffy-Pot (zie foto 24) en een 7 (diameter) x 8 (hoogte) cm ronde Jiffy-Pot
(zie foto 25). Jiffy-Pots worden gemaakt van veenmosveen en houtvezels. Tevens is in de
tweede teelt van zowel Lollo Rossa als ook ijsbergsla op het Spaanse NGS-systeem telkens
één goot volgeplant met planten op perspotjes.
15

Proeftuin Zwaagdijk
Foto 22: Gebruikte Jiffy-Pots Foto 23: Jiffy-Pot met daarin opgekweekte Lollo
Rossa
Foto 24: Ronde Jiffy-Pot met een diameter en een hoogte
van 6 cm.
16
Foto 25: Ronde Jiffy-Pot met een diameter van 7 cm
en een hoogte van 8 cm
De opkweek in de perspotten vond bij de plantleverancier (Grow Group) plaats, de opkweek
in de Jiffy-Pots werd door Proeftuin Zwaagdijk uitgevoerd.
2.3.9 Teeltperiodes
In de tabellen 2 t/m 5 is een overzicht gegeven van de plant- en oogstdata.
De verschillen in plantdata in de eerste teelt waren het gevolg van vertraging in de aanleg van
het Spaanse NGS-systeem.
In de Lollo Rossa is op twee momenten een oogstwaarneming gedaan:
Tabel 2: Lollo Rossa 1 e teelt plant- en oogstdata per systeem
Planten 1 e oogst DNP (*) 2 e oogst DNP
NGS/Spanje 10 juli 17 aug 38 20 aug 41
PTZ-goten 3 juli 9 aug 37 15 aug 43
MGS/Hortiplan 3 juli 9 aug 37 15 aug 43
Referentie (grond) 9 juli 17 aug 39 21 aug 43
(*) aantal dagen na planten

Proeftuin Zwaagdijk
Tabel 3: IJsbergsla 1 e teelt plant- en oogstdata per systeem
Planten 1 e oogst DNP 2 e oogst DNP
NGS/Spanje 11 juli 31 aug 51 --- ---
PTZ-goten 3 juli 20 aug 48 --- ---
MGS/Hortiplan 3 juli 20 aug 48 --- ---
Referentie (grond) 9 juli 21 aug 43 31 aug 53
Tabel 4: Lollo Rossa 2 e teelt plant- en oogstdata per systeem
Planten 1 e oogst DNP 2 e oogst DNP 3 e oogst DNP 4 e oogst DNP
NGS/Spanje 21 aug 4 okt 44 11 okt 51 19 okt 59 1 nov 72
PTZ-goten 21 aug 4 okt 44 11 okt 51 19 okt 59 1 nov 72
MGS/Hortiplan 21 aug 4 okt 44 11 okt 51 19 okt 59 1 nov 72
Referentie (grond) 21 aug 5 okt 45 11 okt 51 19 okt 59 1 nov 72
Tabel 5: IJsbergsla 1 e teelt plant- en oogstdata per systeem
Planten 1 e oogst DNP
NGS/Spanje 6 sep 15 nov 70
PTZ-goten 6 sep 15 nov 70
MGS/Hortiplan 6 sep 15 nov 70
Referentie (grond) 7 sep 15 nov 69
2.3.10 Waarnemingen en registratie
De groei en ontwikkeling werden dagelijks visueel gevolgd en alle relevante waarnemingen
werden vastgelegd. Veelal zijn per systeem op verschillende momenten oogstwaarnemingen
gedaan, m.n. om de ontwikkeling van het gewicht in de loop van de tijd te kunnen volgen.
Eén oogstwaarneming bestond veelal uit het oogsten en wegen van 70 à 80 kroppen/bollen
per systeem, dit kwam daarmee overeen met ongeveer 20% van het totaal aantal
kroppen/bollen per systeem. Bij een dergelijke oogstwaarneming werd meestal ongeacht de
stand van de plant elke 4 e of 5 e plant geoogst en gewogen.
Een aantal gewas/pot/teeltsysteem-combinaties – bijvoorbeeld Lollo Rossa op diverse soorten
Jiffy-Pots en netpluggen en Lollo Rossa op perspotten op het Spaanse NGS-systeem – is op
veel kleinere schaal geplant. Er waren daarom veel minder planten voor een oogstwaarneming
beschikbaar. De later in het verslag vermelde oogstcijfers zijn dus niet altijd gebaseerd op
hetzelfde aantal wegingen.
Gezien het demonstratieve karakter van het project is in de opzet geen rekening gehouden met
mogelijkheden voor een statistische verwerking.
Ook de teeltmaatregelen zijn vastgelegd. Tevens werd de ontwikkeling van het gewas
vastgelegd door in elk systeem wekelijks op dezelfde plekken foto’s te maken.
2.3.11 Watergeefstrategiën
NGS/Spanje en MGS/Hortiplan
Voor wat betreft het Belgische en het Spaanse systeem vormde de manier van water geven in
die landen de basis. Dat deze strategie aangepast zou moeten worden aan de omstandigheden
in de demoproef was al voor de start duidelijk. Immers, de strategie in België is gebaseerd op
een kasteelt, de strategie in Spanje op veel hogere lichtintensiteiten en waarschijnlijk ook een
ander verloop van het vochtdeficit gedurende de dag. Op basis van de waarnemingen is de
strategie dan ook regelmatig aangepast. Daarbij werd water m.n. gegeven op basis van een
stralingssom. Werd deze niet bereikt binnen een bepaalde tijdsduur, werd alsnog water
gegeven. Ook de grootte van de gift werd aangepast op basis van de ontwikkeling van de
wortels en het boven’grondse’ gewas. Hoewel dit ook gebeurde door de flow (hoeveelheid per
minuut) aan te passen werd dit toch m.n. geregeld door de lengte van de beurt aan te passen.
17

In de donkerperiode werd geen water gegeven.
Proeftuin Zwaagdijk
PTZ-goten
Het doel in de eerste fase van de teelt was wortelvorming tot onder het rooster te realiseren.
Tot op dat moment werd gewerkt met het eb-/vloed mechanisme. Gebruik makend van het feit
dat de waterafvoer kleiner was dan de wateraanvoer werd zolang water gegeven tot het niveau
van de voedingsoplossing tot boven het rooster was gestegen en de perspotten (c.q. Jiffy-Pots)
water en voeding konden opnemen. Dit gebeurde, afhankelijk van de weersomstandigheden
enkele keren per dag. Zodra de wortels door het rooster heen gegroeid waren werd op een met
de andere systemen vergelijkbare manier watergegeven. Ook in dit systeem werd gedurende
de donkerperiode geen water gegeven.
In alle systemen werd in periodes met extreem veel neerslag de watergift beperkt tot één gift
per dag. Deze situatie deed zich incidenteel voor.
2.3.12 Het weer in de proefperiode
Onderstaande weersgegevens zijn afkomstig van het KNMI en zijn landelijke gemiddelden.
Juni was erg warm, maar nat en vrij somber. De temperatuur was gemiddeld 17,5°C
(normaal: 15,2°C) en de totale neerslag bedroeg 96 mm (normaal: 71 mm). Een gemiddelde
junimaand kent 192 zonuren. In 2007 was dit minder: 167.
In juli was het erg nat, vrij koel en er was veel zon. Met 155 mm viel er ruim twee keer
zoveel neerslag als normaal (70 mm). Met 17°C was de temperatuur lager dan normaal
(17,4°C). Juli kende 177 zonuren, 19 uur minder dan normaal.
De temperatuur en het aantal zonuren in augustus waren gemiddeld. Het was met 52 mm
neerslag wat aan de droge kant (normaal 62 mm).
In september was de hoeveelheid neerslag en zonuren normaal. Met een gemiddelde
temperatuur van 13,8°C was het wat koeler dan normaal (14,2°C).
De gemiddelde temperatuur in oktober was normaal: 10,1°C. Met 37 mm neerslag was het
relatief droog: het langjarig gemiddelde is 78 mm. Tevens was het met 119 zonuren een
zonnige maand (normaal: 105 zonuren).
November was vrij zacht, vrij droog en had de normale hoeveelheid zon (60 uur), De
gemiddelde temperatuur was 6,9°C (normaal 6,2°C). Met gemiddeld 82 mm is november
doorgaans de natste maand van het jaar. In 2007 viel er slechts 67 mm neerslag.
In bijlage 1 zijn de weersgegevens van de proeflocatie per dag weergegeven.
18

3. RESULTATEN
Proeftuin Zwaagdijk
3.1 Oogstresultaten
Gezien het feit dat de plantingen – met name in de eerste teelt - niet exact op dezelfde dagen
zijn gedaan en er soms een verschil was in ras moeten de oogstcijfers met de nodige
voorzichtigheid worden geïnterpreteerd en als indicatie worden beschouwd.
Er werd na de langste dag geplant.
Niet alle oogstgemiddelden zijn gebaseerd op hetzelfde aantal kroppen of bollen. De tussen
haakjes op de horizontale as vermelde getallen geven aan hoeveel kroppen/bollen er in de
desbetreffende gewas/plug/teeltcombinatie geoogst en gewogen zijn.
3.1.1 Teelt 1: Lollo Rossa
Grafiek 2 geeft weer wat het gemiddelde oogstgewicht (van ca. 80 kroppen) per systeem was
ongeveer 37 dagen na planten. Tevens is het % kroppen lichter dan 250 gram weergegeven. In
de handel wordt 250 gram als ondergrens gezien.
oogstgewicht (g)
400
350
300
250
200
150
100
50
0
Grafiek 2: Lollo Rossa 1e teelt (oogstwaarneming ca. 37 dagen
na planten)
346
1
Gemiddeld oogstgewicht % kroppen lichter dan 250 g
295
24
19
324
334
10 9
NGS/Spanje (80) PTZ-goten (81) MGS/Hortiplan (84) Referentie (grond)
(80)
teeltsysteem
In deze teelt bleken het Spaanse en Belgische systeem vergelijkbaar te zijn met de grondteelt.
De productie op de PTZ-goten bleef wat achter. De foto’s in bijlage 2 geven een impressie
van de ontwikkeling van deze teelt op de MGS/Hortiplan-goten.
Om na te gaan of de kroppen daarna nog aan gewicht zouden winnen en daarmee voor de
snijderijen geschikt zouden zijn is een kleine week later nogmaals een oogstwaarneming in de
3 teeltsystemen gedaan. Tabel 6 geeft tevens weer wat het uitvalspercentage was en het
percentage niet oogstbare kroppen (bijvoorbeeld achtergebleven, ziek enz.).
50
40
30
20
10
0
% kroppen < 250 g

Proeftuin Zwaagdijk
Tabel 6 Overzicht gemiddeld oogstgewicht ca. 43 dagen na planten, % uitval en niet oogstbare kroppen
gem % kroppen
% niet totaal % uitval +
Teeltysysteem oogstgewicht (g) < 250 gram % uitval oogstbaar niet oogstbaar
NGS/Spanje 353 (83(*)) 6 2 10 12
PTZ-goten 426 (80) 3 8 2 10
MGS/Hortiplan 462 (84) 0 8 1 8
Referentie (grond) 18 7 25
(*) aantal geoogste en gewogen kroppen
De tabel laat zien dat m.n. op de PTZ-goten en in het systeem MGS/Hortiplan nog een forse
gewichttoename plaatsvond. Het totale % uitval en niet oogstbaar was bij de drie systemen los
van de ondergrond duidelijk lager dan in de referentieteelt.
3.1.2 Teelt 1: IJsbergsla
Grafiek 3 geeft de oogstresultaten (per systeem zijn ca. 80 planten geoogst en gewogen) weer
van de eerste teelt ijsbergsla. Per systeem (en oogstdatum) is het aantal dagen na planten
(DNP) vermeld. In de referentie zijn 2 oogstwaarnemingen gedaan omdat de eerste oogst
vanuit commercieel oogpunt te vroeg bleek te zijn. Uitgaande van een lineaire ontwikkeling
van het bolgewicht in de loop van de tijd in deze fase van de teelt zou een middeling van de
oogstresultaten van de referentie voor de hand liggen om deze te kunnen vergelijken met de
andere teeltsystemen. Met een berekend gemiddeld oogstgewicht van 598 g/bol en een
berekend percentage van 26% bollen lichter dan 500 g in de referentie 48 dagen na planten
zou het MGS/Hortiplansysteem redelijk vergelijkbaar presteren ook al wordt in ogenschouw
genomen dat de grondteelt 6 dagen later geplant is. Ook het Spaanse NGS-systeem lijkt
vergelijkbaar, maar hierbij moet de kanttekening worden geplaatst dat het ras afweek van het
ras in de andere systemen.
gem. oogstgewicht (g)
800
700
600
500
400
300
200
100
0
608
Grafiek 3: IJsbergsla 1e teelt, oogstwaarneming
12,5
NGS/Spanje 51
DNP (80)
gem. oogstgewicht (g) %-age < 500 gram
489
46
PTZ-goten 48
DNP (80)
617
20
19
MGS/Hortiplan
48 DNP (80)
teeltsysteem
514
43,8
Referentie
(grond) 43 DNP
(80)
682
8,6
Referentie
(grond) 53 DNP
(81)
Het uitvalpercentage was in alle systemen gering, op de PTZ-goten 5%, op het
MGS/Hortiplansysteem 2% en in zowel het Spaanse NGS-systeem en de referentie minder
dan 1%.
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
% bollen < 500 g

Proeftuin Zwaagdijk
3.1.3 Teelt 2: Lollo Rossa
In deze teelt zijn verschillende typen potjes voor de opkweek gebruikt. Naast de
standaardcombinaties - zoals ook toegepast in de eerste teelt - is de perspot en een netplug van
Jiffy Products beproefd in het Spaanse NGS-systeem en zijn in de twee andere systemen 2
andere typen Jiffy-Pots getest. Grafiek 4 geeft de resultaten weer van de oogst 44 dagen na
planten. De op de horizontale as tussen haakjes vermelde getallen geven aan hoeveel kroppen
geoogst en gewogen zijn.
Gem. gewicht (g)
Grafiek 4: Lollo Rossa 2e teelt (oogstwaarneming 44 dagen na planten:
gem. gewicht in g/bol)
250
200
150
100
50
0
112
NGS/Spanje Jiffy netplug (10)
133
NGS/Spanje Jiffy-Pot standaard (62)
NGS/Spanje Perspot (38)
153
PTZ-goten Jiffy-Pot 6x6 (12)
187
PTZ-goten Perspot (71)
21
226
136
MGS/Hortiplan Jiffy-Pot 6x6 (10)
systeem
218
MGS/Hortiplan Jiffy-Pot 7x8 (14)
177
MGS/Hortiplan Perspot (70)
Referentie (grondteelt) (87)
Bij het resultaat van de perspot op het Spaanse NGS-systeem moet een kanttekening worden
geplaatst. Zoals in hoofdstuk 4.2. wordt beschreven, leidt deze combinatie tot grote
problemen en daarmee ongelijkheid: planten in het hoger gelegen deel van de goot doen het
goed, terwijl de planten die lager in de goot staan verdrogen of een kwijnend bestaan leiden.
In vergelijking met de referentie doen alle combinaties het goed. Opvallend is de goede
productie van de perspot op de PTZ-goten. In de eerste teelt presteerde deze combinatie
namelijk maar matig. Opvallend is tevens dat het Spaanse NGS-systeem achterblijft bij de
andere twee systemen. De grote verschillen – o.a. tussen de Jiffy-Pots 6 x 6 cm en 7 x 8 cm –
geven aan wat de invloed kan zijn van de eigenschappen (o.a. samenstelling, omvang, vorm)
van de plug of pot waarin de opkweek plaatsvindt.
Zeven dagen later is een tweede oogst uitgevoerd. De resultaten van de gewichtmetingen zijn
weergegeven in grafiek 5. Ook hier geven de op de horizontale as tussen haakjes vermelde
getallen aan hoeveel kroppen geoogst en gewogen zijn.
128

Gem. gewicht per krop (g)
300
250
200
150
100
50
0
Proeftuin Zwaagdijk
Grafiek 5: Lollo Rossa 2e teelt (oogstwaarneming 51 dagen na
planten: gem. gewicht in g/krop)
123
NGS/Spanje
Jiffy netplug
(9)
135
196
NGS/Spanje PTZ-goot Jiffy-
Jiffy standaard
(52)
Pot 6x6 (9)
246
PTZ-goot
Perspot (72)
systeem
22
160
MGS/Hortiplan
Jiffy-Pot 6x6
(10)
252
MGS/Hortiplan
Jiffy-Pot 7x8
(13)
180
Hortiplan
Perspot (58)
134
Referentie
(grondteelt)
(74)
In grote lijnen zijn de verschillen tussen de eerste oogst en de tweede oogst vergelijkbaar
maar opvallen is dat in sommige combinaties (de Jiffy-Pots op het MGS/Hortiplan-systeem en
de perspot op de PTZ-goten) nog een duidelijke toename van het gewicht plaatsvindt terwijl
andere combinaties (bijv. het Spaanse NGS-systeem en de referentie) nagenoeg stil lijken te
staan in hun ontwikkeling. Daarbij dient wel de kanttekening te worden geplaatst dat de
gemiddelden van de Jiffy-Pots op het MGS/Hortiplan-systeem gebaseerd zijn op vrij lage
aantallen kroppen. Immers, de combinaties zijn proefsgewijs in slechts lage aantallen
gebruikt.
De voorlaatste oogstwaarneming van deze teelt vond plaats 59 dagen na planten. Hierbij
konden alleen de in grote aantallen geplante combinaties worden geoogst. De resultaten zijn
weergegeven in grafiek 6.
Gem. gewicht in g/krop
350
300
250
200
150
100
50
0
Grafiek 6: Lollo Rossa 2e teelt (oogstwaarneming 59 dagen na
planten: gem. gewicht in g/krop)
176
NGS/Spanje Jiffy
standaard (70)
312
252
PTZ-goten Perspot (74) MGS/Hortiplan Perspot
(54)
Systeem
188
Referentie (grondteelt)
(76)
Alle combinaties maakten in 8 dagen (tussen 11 en 18 oktober) nog een forse groei door.

Proeftuin Zwaagdijk
In de referentie en het MGS/Hortiplan-systeem nam het gemiddelde gewicht in deze periode
zelfs met 40% toe. Bij het Spaanse NGS-systeem was dit 30% en op de PTZ-goten nam het
gewicht toe met 27%.
De laatste oogstwaarneming vond 72 dagen na planten op 1 november plaats. In grafiek 7
wordt het gemiddelde oogstgewicht per systeem weergegeven.
Gem. gewicht in g/krop
400
350
300
250
200
150
100
50
0
Grafiek 7: Lollo Rossa 2e teelt (oogstwaarneming 72 dagen na
planten: gem. gewicht in g/krop)
198
NGS/Spanje Jiffy
standaard (70)
378
23
292
PTZ-goten Perspot (74) MGS/Hortiplan Perspot
(54)
Systeem
207
Referentie (grondteelt)
(76)
De gewichtstoename was gemiddeld ongeveer 15%. De relatief sterkste toename vond plaats
bij de planten op de PTZ-goten, namelijk 21%. Met 10% kende de referentie de geringste
gewichtstoename.
3.1.4 Teelt 2: IJsbergsla
De teeltduur van ijsbergsla is langer dan die van Lollo Rossa. Gezien het late planttijdstip (6
september in de systemen, 7 september in de referentie) was de verwachting dat deze planting
het oogstbare stadium niet meer zou halen. Deze verwachting bleek terecht. Medio november
is in verband met de verwachtte vorst een ‘oogst’ uitgevoerd en is het gewicht van de planten
op dat moment bepaald (grafiek 8). Na weging van de hele plant (bruto) is het losse blad
verwijderd en de bol gewogen (netto). Na deze waarneming is de proef in verband met de
vorst beëindigd.

gem. gewicht in g/plant of bol
500
400
300
200
100
0
Proeftuin Zwaagdijk
Grafiek 8: IJsbergsla 2e teelt (resultaten gewichtsbepaling bij
afsluiting proef)
195
94
NGS/Spanje Jiffy-
Pots standaard (30)
313
169
PTZ-goten perspot
(30)
bruto netto
systeem
24
227
113
MGS/Hortiplan
perspot (30)
451
183
Referentie (grondteelt)
(30)
In deze teelt bleef de ontwikkeling in de systemen achter bij de referentie, wat m.n. tot
uitdrukking komt bij de vergelijking van de bruto-gewichten. Wordt naar de netto gewicht
gekeken was de ontwikkeling van de planten op de PTZ-goten wel enigszins verglijkbaar met
die van de planten in de referentie. Een duidelijke verklaring is hier niet voor te geven. Wat in
de twee proeven met ijsbergsla wel duidelijk werd is dat de weggroei na het planten in dit
gewas duidelijk minder makkelijk verliep dan bij Lollo Rossa. Dit was overigens ook het
geval bij de referentieplanting, echter in de systemen los van de ondergrond duurde dit proces
duidelijk langer dan in de grondteelt. Frans Deforche (grondlegger van het MGS/Hortiplansysteem)
achtte het – na bezichtiging van de proef - zeer waarschijnlijk dat de planten ten
tijde van het planten te jong waren. Op perspotten gezaaide slaplanten moeten voldoende
wortels tot buiten de pot gevormd hebben. De vocht- en zuurstofverdeling in een natte perspot
op goten bemoeilijkt namelijk een goede doorworteling.
3.1.5 Salatrio en Salanova
Deze slasoorten zijn op kleine schaal beproefd. Er is éénmalig geoogst waarbij alle planten
geoogst en gewogen werden. De oogstresultaten zijn vermeld in tabel 2.
Uitval (1 van de 10 planten) trad alleen op bij Salatrio op de PTZ-goten.
Tabel 2 Oogstgegevens Salatrio en Salanova (aantal geoogste en gewogen kroppen)
Teeltsysteem Oogstgewicht/krop Oogstgewicht/krop
Salanova
Salatrio
PTZ-goten 170 (20) 240 (9)
MGS/Hortiplan 133 (20) 154 (10)

Proeftuin Zwaagdijk
3.2 Ervaringen, overige waarnemingen, tips en aandachtspunten voor de verdere
ontwikkeling
3.2.1 Algemeen
Het type pot dat wordt gebruikt bij de opkweek speelt een belangrijke rol, m.n. in de
weggroeifase na het planten in de goten of goten. Omdat dergelijke systemen duidelijk
minder buffer kennen dan de gangbare teelt in de grond speelt de watergeefstrategie een
erg belangrijke rol. Daarbij speelt het risico te veel water te geven zeker zo’n belangrijke
rol als het risico op verdroging. M.n. in de weggroeifase als de plant het nog grotendeels
moet hebben van het door de pot of plug opgenomen water is het van groot belang dat
deze voldoende luchtig is. Een te nat en zuurstofarm medium belemmert een snelle
doorworteling naar de goot. De ervaring in de proeven van 2007 leert dat het
waarschijnlijk is dat perspotten niet het meest geschikte uitgangsmateriaal voor dergelijke
systemen is. Wereldwijd wordt vaak gewerkt met andere materialen zoals bijvoorbeeld
steenwol, perliet, vermiculiet, oasis, boomschors, puimsteen of kleikorrels.
Wordt wel gebruik gemaakt van perspotten is het van belang pas te planten als de potten
voldoende doorworteld zijn,
De diameter van de aanvoerslangetjes mag niet te groot zijn. In de eerste plaats is een flow
groter dan 2 l/minuut niet noodzakelijk en zelfs nadelig. In de tweede plaats wordt bij een
te grote diameter het verschil in afgifte tussen de aanvoerslangetjes groter.
Indien goten aan de ondersteunende constructie hangen (zoals dat in de demoproef gedaan
is met het Spaanse NGS-systeem) moet er rekening mee worden gehouden dat daardoor in
bepaalde plantgaten niet geplant kan worden omdat de constructie in de weg zit.
De instellingen in de watergeefcomputer moeten zodanig zijn dat de watergeefperiode
(dagperiode) automatisch wordt aangepast aan de zonopkomst en – ondergang.
Op dagen met veel neerslag zal de EC goed in de gaten moeten worden gehouden: de
systemen werken namelijk ook als opvang van regenwater dat uiteindelijk dus ook in de
voorraadbakken terechtkomt en dit zorgt voor het wegzakken van de EC.
De teelt van de op kleine schaal aangeplante Salanova en Salatrio verliep zonder
noemenswaardige problemen (zie foto’s 26 en 27).
Foto 26: Salanova (links) op goot MGS/Hortiplan
25
Foto 27: Salatrio (links) op PTZ-goot

Proeftuin Zwaagdijk
Ook de op kleine schaal geplante Chinese kool ontwikkelde zich goed op de goten (foto
28) maar was te laat geplant om tot een oogstbaar product uit te groeien.
Foto 28: Chinese kool ‘Yuki’ op goot MGS/Hortiplan
3.2.2 Gewasbescheming
Duidelijke verschillen in gevoeligheid tussen de systemen konden niet worden
waargenomen. In de eerste teelt van ijsbergsla leek er wat meer echte en valse meeldauw
voor te komen in het Spaanse NGS-systeem maar dit is waarschijnlijk een raseigenschap
(er werd in de eerste teelt op dit systeem bij uitzondering gebruik gemaakt van ‘Kavir’
i.p.v. ‘Mirette’).
Een aandachtpunt – zij het op wat langere termijn - is de contaminatie van het systeem
met gewasbeschermingsmiddelen, bijvoorbeeld door uitspoeling van middelen die in de
zaadcoating zijn verwerkt. Uitgaande van één watergeefsysteem (circuit) is niet uit te
sluiten dat middelen die in een jonge fase zijn toegepast ook bij planten terecht kunnen
komen die bijna oogstbaar zijn. Betreft het middelen die door de wortels kunnen worden
opgenomen zou dit een probleem kunnen vormen met oog op de residutolerantie.
In het MGS/Hortiplansysteem kwam het in de eerste teelt tot een aantasting door
Sclerotinia (deze schimmelziekte - ook wel rattenkeutelziekte genoemd - lijkt een
grondgebonden ziekte te zijn maar de verspreiding van de sporen gaat wel degelijk via de
lucht). Een éénmalige behandeling met iprodion (Rovral) en vooral een aanpassing van de
watergift (droger telen) stopte vrij snel de uitbreiding van de aantasting. In een bijna
volgroeid stadium was de plantvoet - mede door het gebruik van de lage perspot (4 cm
hoog) – erg dicht en daardoor vatbaar voor schimmels.
3.2.3 PTZ-goten
Dit systeem kent een aantal nadelen:
De goten waren niet hoog genoeg waardoor de planten te ver boven de goot uitstaken.
Daardoor waren ze m.n. in de fase na het planten erg gevoelig voor wind. Bij te veel wind
vielen er regelmatig planten uit de goot.
26

Proeftuin Zwaagdijk
De te lage goten zorgden er tevens voor dat in de eerste fase – de eb-/vloedfase - nogal
veel water (en dus nutriënten) verloren ging. Ondanks dat de goten – zo goed als mogelijk
- waterpas waren afgesteld, moest het water – om het overal boven de roosters te laten
uitkomen - zo hoog worden opgezet dat het op iets lagere plakken over de gootrand liep.
Opmerkelijk is dat de weggroei op dit systeem bijna altijd beter was dan in de andere
systemen. Waarschijnlijk heeft dit te maken met de water- en zuurstofhuishouding in de
perspot. Doordat de planten op een rooster staan komt er waarschijnlijk meer zuurstof bij de
onderkant van de pot dan in bijvoorbeeld de goot van MGS/Hortiplan. De betere weggroei
resulteerde bij de eerste teelt trouwens niet in een beter eindresultaat (dan in de twee andere
gotensystemen), wel in de tweede teelt. Ondanks dat dit systeem om praktische redenen niet
verder ontwikkeld zal worden heeft het dus wel elementen die kunnen bijdragen aan
optimalisering van systemen die wel verder worden ontwikkeld.
3.2.4 MGS/Hortiplansysteem
De perspot van 4 x 4 cm is te klein en dit heeft het volgende tot gevolg:
o Een deel van de planten – zeker als deze wat ouder zijn en daardoor grotere bladeren
hebben – valt in de beginfase bij forse wind nogal eens om.
o Ook kunnen de bladeren door wrijving langs de rand van het plantgat beschadigd
raken.
o Bovendien ligt in een latere fase het blad in zijn geheel op de goot waardoor de kans
op slecht blad en/of voetrot toeneemt.
Een wat grotere en hogere pot (5 x 5 cm, 5,5 cm hoog) is daarom een betere keuze.
3.2.5 NGS/Spanje
Dit systeem kent geen windproblemen.
Uitgaande van een nieuwe goot moet het openscheuren van de plantgaten/kruisen
zorgvuldig gebeuren. Scheurt het te ver in, verliest de Jiffy-Pot waar het
voorgeperforeerde plant’kruis’ voor gedimensioneerd is stabiliteit en kan de plant
makkelijk in de goot omvallen.
Nadeel van dit systeem is dat bij een teeltwisseling nogal lastig te controleren is of m.n.
het bovenste kanaal weer helemaal schoon is. Blijven er teveel resten achter wordt de
doorstroming belemmerd en is de kans groot dat lager in de goot geplaatste planten
verdrogen of te klein blijven.
De Jiffy-Pots worden aangeleverd in strips van 12 potjes. De potjes moeten bij voorkeur
vóór het gebruik los worden geknipt. Als ze kort voor het planten – met de planten erin –
van elkaar moeten worden losgescheurd raken ze vaak te veel beschadigd en staan ze niet
meer voldoende stabiel in de goot.
De in Spanje gehanteerde watergeefstrategie – 10 minuten water geven, 10 minuten
pauze, enz. – werkt onder gemiddelde Nederlandse omstandigheden niet. Met deze
strategie is in de eerste teelt gestart maar al snel werd duidelijk dat de planten dan te nat
worden. De intervallen moeten dus groter zijn en de beurten kleiner.
Het systeem is niet geschikt voor het gebruik van perspotten. Deze ervaring was opgedaan
door de Belgische teler die in 2007 proefsgewijs experimenteerde met de onbedekte teelt
op dit systeem. In de tweede teelt van de demoproef is met succes gepoogd de ervaringen
van deze teler te reproduceren:
De perspotten zijn te breed en waarschijnlijk is de beworteling ook veel sterker. Als
gevolg daarvan is de doorstroming sterk belemmerd en loopt het voedingswater
vroegtijdig over naar de onderste goot waardoor planten lager in de goot verdrogen of
sterk achterblijven in de groei. Hetzelfde probleem deed zich inderdaad voor in de
demopref. Opmerkelijk is wel dat de weggroei van de planten op perspotten wel beter was
27

Proeftuin Zwaagdijk
dan de weggroei van de planten in de Jiffy-Pots (foto 29). Als vrij snel vertraagde de
ontwikkeling van de planten lager in de goot (zie foto 30). In de goot waar proefsgewijs in
het hoogstgelegen deel van de goot een aantal Chinese kool planten in perspotten waren
geplant vielen de lager geplante Lollo Rossa planten zelf vrijwel allemaal uit (foto 27).
28
Foto 29:
Het gebruik van Lollo Rossa op perspotten
(middelste rij) leidde tot een betere weggroei.
In de meest rechtse rij is proefsgewijs Chinese
kool op perskluiten geplant. In beide goten leidde
het gebruik van perspotten later in de teelt tot
problemen in het lager gelegen deel van de goot.
Foto 30: Later in de teelt leidde de door de
perspotten veroorzaakte minder goede
waterdoorstroming tot achterblijvende groei
(middelste rij) en zelfs uitval (meest linkse rij) in
het lager gelegen deel van de goot
Omdat de perspot geen tapse vorm heeft, is ook de oogst van planten op perspotten in dit
systeem een probleem: Naast de perskluit zelf gaat bij de oogst ook het wortelstelsel door het
plantgat en daarbij scheurt het plantgat verder uit en is vernieuwing van de goot noodzakelijk.
Bij de taps toelopende Jiffy-Pots speelt dit probleem niet omdat er voldoende ruime blijft om
de wortels mee door het plantgat te trekken.

Proeftuin Zwaagdijk
3.2.6 Overdracht kennis en ervaring
Gedurende het project zijn rondleidingen en lezingen voor diverse organisaties, groepen en
bedrijven georganiseerd:
Excursie ijsbergsla telers op 14 september (ca. 20 deelnemers)
Voorzitters Landelijke commissies vollegrondsgroenten van LTO Groeiservice
Voorlichtingsmiddag 2 oktober (ruim 20 deelnemers)
Een groep (5) spinazietelers, datum 5 oktober
NGS (New Growing Systems): bedenker en leverancier van het Spaanse NGS-systeem
Frans Deforche (bedenker en ontwikkelaar van het MGS/Hortiplan-systeem, adviseur van
Hortiplan)
Formflex: leverancier van teeltgoten en vertegenwoordiger voor NGS in de Benelux.
Metazet (toeleverancier van het ondersteunende systeem en partner van Formflex voor
wat betreft de vertegenwoordiging van het Spaanse NGS in de Benelux)
Onderzoekers van de proeftuin St. Katelijne-Waver (België): doen onderzoek naar de
verfijning van de teelt van sla op het MGS/Hortiplan-systeem.
Tevens hebben vertegenwoordigers van de afzet (Greenery, diverse groentesnijderijen),
substraatbedrijven (voor de opkweek van planten), teeltsystemen, automatiseringsbedrijven
(i.v.m. de mogelijkheden voor mechanisering en automatisering), veredeling en de
plantenkwekers de demoproeven bezocht.
I.s.m. vakblad Groenten en Fruit en LTO Groeiservice zijn een aantal artikelen over dit
onderwerp gepubliceerd. Tevens heeft de Proeftuin Zwaagdijk deelgenomen aan een
discussiemiddag over dit onderwerp bij PPO, locatie Vredepeel.
29

4. CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN
Proeftuin Zwaagdijk
De onbedekte teelt van sla op systemen los van de ondergrond onder Nederlandse
omstandigheden biedt perspectief. Weliswaar waren de resultaten in vergelijking met de
gangbare grondteelt nogal wisselend, de goede resultaten in m.n. de Lollo Rossa onderstrepen
dat met deze teeltwijzen in potentie waarschijnlijk hogere producties kunnen worden
gerealiseerd dan in de gangbare grondteelt.
Met alle systemen – zij het niet in alle teelten – werden in vergelijking met de gangbare
grondteelt positieve resultaten behaald. Het advies is bij eventueel vervolgonderzoek uit te
gaan van het Spaanse NGS- en het MGS/Hortiplansysteem (of daarmee vergelijkbare
systemen). Met het systeem van de PTZ-goten werden weliswaar ook goede resultaten
geboekt maar de techniek is in vergelijking met de twee andere systemen veel minder ver
doorontwikkeld. De verwachting is dat ook als het systeem verder wordt doorontwikkeld dit
t.o.v. de twee andere systemen geen doorslaggevende voordelen zal hebben.
Om de potentiële mogelijkheden van de systemen volledig te kunnen benutten zullen een
aantal teelttechnische vragen nader moeten worden onderzocht.
In eerste instantie dient zich de aandacht daarbij m.n. te richten op het type materiaal en de
vorm en afmetingen van het medium waarin de planten worden opgekweekt en waarmee ze in
het systeem worden geplaatst. De grote verschillen die zichtbaar waren geven aan dat m.n. in
de (betrouwbaarheid van een goede) weggroei nog veel valt te verbeteren. Elke hapering in de
beginfase van de teelt heeft sterk vertragende effecten op de oogstduur. Ook de gevoeligheid
van de systemen voor wind – m.n. in het MGS/Hortiplansysteem – dient in dit onderzoek te
worden meegenomen. Goot/goot en de daarin gebruikte pot/plug moet een geheel vormen dat
stormbestendig is.
Daarnaast zal vervolgonderzoek zich m.n. moeten buigen over de vraag wat de beste
watergeefstrategie (continue/discontinue, frequentie, flow e.d.) en voeding is.
Om de meerkosten van deze teeltwijze terug te verdienen zal gezocht moeten worden naar
manieren om de teelt te intensiveren en andere belangrijke kostenposten – m.n. arbeid – te
verlagen. Naast teelttechnisch onderzoek zal daarom ook de ontwikkeling van mobiele
systemen ter hand moeten worden genomen. Op basis van de resultaten van de
demonstratieproeven hebben een aantal partijen het initiatief genomen om deze ontwikkeling
op te starten. Daarbij wordt ervan uitgegaan dat de basistechnieken hiervoor – zij het in
andere sectoren – al voorhanden zijn maar dat zij nog moeten worden afgestemd op de situatie
van de Nederlandse onbedekte teelt van groenten. Uiteraard zal bij de ontwikkeling van de
automatisering ook nadrukkelijk naar het kostenaspect worden gekeken. Vanuit dat oogpunt
gezien ligt het voor de hand een systeem te ontwikkelen waarvan het basisprincipe vrijwel
universeel toepasbaar is. M.a.w. er zal ook antwoord gegeven moeten worden op de vraag
welke gewassen – naast de in demoproeven geteelde slasoorten – er nog meer op dergelijke
systemen geteeld kunnen worden. Ervaring elders in de wereld geven aan dat in principe alle
gewassen op gootsystemen kunnen worden geteeld. Naast optimalisatie van de onbedekte
teelt van sla op goten onder Nederlandse omstandigheden dienen dus ook de mogelijkheden
voor ander teelt en te worden verkend.
De demonstratieproeven in 2007 werden door veel partijen uit de sector met belangstelling
gevolgd. De met het project beoogde discussie werd nadrukkelijk en op een positieve wijze
gevoerd.
30

Proeftuin Zwaagdijk
BIJLAGE 1 Weersgegevens Proeftuin Zwaagdijk
Temp. Temp. Temp. Neerslag Instralingssom Relatieve wind wind
°C °C °C mm (J/cm²) luchtvochtigheid (%) richting snelheid
datum (gem) (max) (min) per dag per dag (min) m/s
20-06-07 18,7 20,8 13,3 3,6 9,765 59 OZO 1,4
21-06-07 16,6 20,6 13,3 1,6 5,330 62 ONO 0,0
22-06-07 16,2 19,4 13,6 13,8 6,654 66 NNO 0,0
23-06-07 16,5 19,8 13,6 0,2 8,037 70 O 0,0
24-06-07 15,4 17,6 14,1 4,6 3,778 79 WNW 0,0
25-06-07 15,4 18,9 11,9 14,8 4,855 79 O 0,2
26-06-07 12,8 14,6 10,6 1,6 5,143 73 ZZO 0,3
27-06-07 13,3 16,4 9,2 10,4 8,061 61 O 1,6
28-06-07 14,1 16,6 11,5 1,2 10,276 56 OZO 0,2
29-06-07 14,2 16,9 11,2 5,8 2,674 81 OZO 1,9
30-06-07 15,4 18,5 10,6 0,0 7,994 66 NO 1,5
01-07-07 17,9 20,6 16,0 11,6 7,868 67 NO 0,4
02-07-07 17,2 19,5 15,7 1,6 6,982 70 OZO 0,0
03-07-07 14,9 18,1 13,2 15,2 4,393 76 OZO 0,0
04-07-07 15,1 17,7 12,1 2,2 6,454 73 OZO 0,0
05-07-07 15,7 18,3 12,4 0,0 8,869 72 ZO 0,2
06-07-07 14,7 15,9 13,5 7,8 2,547 81 ZZO 3,3
07-07-07 16,1 18,0 13,4 0,0 7,286 68 OZO 0,0
08-07-07 16,1 20,2 11,3 0,0 10,912 48 WZW 0,0
09-07-07 15,0 18,3 11,8 4,2 6,343 64 NO 0,0
10-07-07 14,7 19,1 10,4 6,6 8,543 61 OZO 0,0
11-07-07 15,1 17,1 12,4 2,8 4,640 75 ZO 0,0
12-07-07 16,1 18,8 13,5 0,0 6,028 70 OZO 0,0
13-07-07 19,4 22,5 16,3 0,0 8,260 71 NO 0,1
14-07-07 19,8 22,1 14,0 0,0 8,708 67 ONO 1,9
15-07-07 18,5 23,2 13,6 8,0 6,125 71 WNW 0,3
16-07-07 20,1 25,4 15,4 32,0 5,731 64 NO 0,5
17-07-07 18,3 22,1 15,8 4,4 9,443 64 OZO 0,0
18-07-07 18,2 21,1 13,9 0,2 10,940 65 OZO 0,0
19-07-07 17,9 21,9 13,4 0,0 7,097 65 NW 0,0
20-07-07 16,6 18,5 14,8 10,2 2,790 77 ONO 0,0
21-07-07 17,5 20,7 14,2 0,0 9,013 61 ZO 0,1
22-07-07 15,6 18,4 11,6 0,8 5,910 71 ONO 0,0
23-07-07 15,3 19,5 10,4 14,8 5,189 74 NNO 0,0
24-07-07 15,9 18,2 13,7 8,0 6,142 71 O 0,0
25-07-07 16,6 19,9 11,4 0,0 8,984 64 ZW 2,0
26-07-07 17,9 20,0 16,3 1,2 3,545 75 ZW 2,5
27-07-07 17,3 19,6 15,3 0,0 8,727 68 ZW 5,6
28-07-07 16,6 19,1 13,8 0,0 8,214 63 ZW 0,3
29-07-07 14,7 17,6 11,7 4,2 4,908 64 WNW 0,0
30-07-07 13,5 16,0 11,0 3,6 7,853 60 WNW 0,2
31-07-07 14,4 18,4 9,7 0,0 7,497 57 ZZW 0,0
01-08-07 16,2 21,3 9,5 0,0 10,298 54 ONO 0,0
02-08-07 17,4 21,3 14,5 0,0 7,346 56 WNW 0,1
03-08-07 16,7 21,3 11,5 0,0 8,807 57 ZZW 0,0
04-08-07 18,8 23,4 12,6 0,0 10,501 54 O 1,5
05-08-07 22,4 27,9 15,8 0,0 10,280 47 ZO 0,6
06-08-07 21,3 26,1 17,1 0,2 7,110 57 NW 0,6
31

Proeftuin Zwaagdijk
Temp. Temp. Temp. Neerslag Instralingssom Relatieve wind wind
°C °C °C mm (J/cm²) luchtvochtigheid (%) richting snelheid
datum (gem) (max) (min) per dag per dag (min) m/s
07-08-07 18,0 21,5 15,6 0,2 6,974 58 NO 0,0
08-08-07 16,7 18,5 15,1 2,2 7,456 62 NNW 0,1
09-08-07 16,5 17,7 14,9 0,2 3,419 77 N 0,3
10-08-07 16,9 18,8 15,1 0,0 7,825 75 NW 0,2
11-08-07 16,0 19,7 12,1 0,0 9,688 63 Z 0,0
12-08-07 16,2 21,8 10,7 11,4 6,502 60 ZZO 0,1
13-08-07 17,4 20,4 14,6 0,0 8,442 57 ZZW 1,4
14-08-07 18,2 22,4 13,9 0,4 5,544 58 Z 0,9
15-08-07 19,7 22,9 16,9 8,8 7,161 63 ZZW 4,5
16-08-07 15,9 17,5 12,8 5,6 5,285 67 ZW 1,0
17-08-07 14,9 18,3 12,2 12,0 6,610 60 ZZO 0,0
18-08-07 16,0 18,9 12,7 0,0 5,401 67 ZO 0,0
19-08-07 18,2 21,6 15,0 0,0 6,011 61 OZO 0,3
20-08-07 17,7 20,5 15,5 0,0 6,562 68 OZO 0,3
21-08-07 17,3 20,2 13,7 3,4 5,409 79 NNO 0,9
22-08-07 19,4 22,4 17,4 0,0 6,972 66 NO 3,5
23-08-07 18,6 21,3 16,3 0,0 7,125 72 NNO 0,1
24-08-07 18,3 23,4 14,4 0,0 6,848 69 WZW 0,1
25-08-07 17,9 22,3 14,0 0,0 8,666 71 ZW 1,0
26-08-07 17,2 19,7 12,5 0,0 6,676 63 W 0,0
27-08-07 15,1 18,6 10,2 0,0 5,584 55 WZW 0,0
28-08-07 14,3 17,4 11,2 0,0 6,885 48 ONO 0,0
29-08-07 14,4 18,1 9,8 0,0 8,514 44 WZW 0,0
30-08-07 14,8 17,8 9,8 0,0 3,331 70 W 0,0
31-08-07 15,8 18,3 12,6 0,0 3,075 72 ZW 0,0
01-09-07 15,5 18,8 11,9 0,0 5,004 66 ZW 0,0
02-09-07 16,7 19,4 13,6 1,2 4,459 69 W 1,3
03-09-07 14,4 16,6 11,6 12,6 6,784 61 W 0,1
04-09-07 12,6 15,7 9,9 2,2 6,620 53 W 0,0
05-09-07 11,7 14,9 6,1 2,0 1,878 79 W 0,0
06-09-07 16,3 18,7 13,9 0,0 5,854 80 WNW 1,0
07-09-07 16,6 19,0 11,9 0,0 7,978 76 ZW 1,0
08-09-07 15,9 18,6 11,5 0,0 3,339 74 NW 0,6
09-09-07 14,7 16,3 11,1 0,0 3,125 68 ZW 0,3
10-09-07 14,6 16,8 12,6 2,4 4,415 62 WNW 0,8
11-09-07 14,3 16,7 9,3 0,2 3,437 72 ZW 0,3
12-09-07 13,6 18,4 7,7 0,0 3,689 73 NNO 0,2
13-09-07 13,5 17,7 8,8 0,0 4,389 65 ZZO 0,1
14-09-07 13,9 18,6 11,0 0,8 2,784 74 W 0,8
15-09-07 12,7 17,3 8,3 0,0 7,036 56 Z 0,0
16-09-07 15,6 19,9 10,8 0,0 6,369 66 WZW 2,8
17-09-07 14,4 16,4 10,9 4,0 1,303 87 ZW 0,5
18-09-07 11,4 13,7 7,2 6,2 5,216 61 ZW 0,1
19-09-07 11,9 16,3 5,7 0,0 4,923 62 ZZW 2,8
20-09-07 15,0 17,3 13,1 13,0 1,848 83 ZW 5,9
21-09-07 15,9 19,0 14,4 0,4 2,733 76 ZW 2,6
22-09-07 15,8 18,8 12,8 0,0 3,163 77 ONO 0,4
23-09-07 15,3 21,2 11,1 0,0 5,333 67 ZW 1,0
24-09-07 14,5 17,3 12,1 1,2 2,333 75 ZZW 2,5
25-09-07 12,4 15,2 10,8 8,6 3,281 77 WZW 0,0
32

Proeftuin Zwaagdijk
Temp. Temp. Temp. Neerslag Instralingssom Relatieve wind wind
°C °C °C mm (J/cm²) luchtvochtigheid (%) richting snelheid
datum (gem) (max) (min) per dag per dag (min) m/s
26-09-07 10,9 12,7 7,6 2,8 2,563 73 NO 0,0
27-09-07 12,9 15,6 10,7 0,0 5,585 68 NO 0,0
28-09-07 13,7 15,1 12,6 3,8 1,650 84 NNO 3,5
29-09-07 12,4 13,3 10,9 11,0 0,893 93 WZW 0,0
30-09-07 12,3 15,1 9,6 0,6 3,166 65 ZZW 0,0
01-10-07 10,9 13,5 7,0 0,0 1,912 79 ONO 0,0
02-10-07 12,4 14,3 11,1 0,0 2,564 73 ONO 0,0
03-10-07 12,4 13,9 11,1 1,8 0,744 83 ZW 0,0
04-10-07 13,0 16,1 8,7 0,0 2,627 69 WZW 0,1
05-10-07 12,4 16,4 7,8 0,0 4,763 76 NO 0,0
06-10-07 11,4 15,3 8,1 0,0 4,684 80 NO 0,0
07-10-07 10,3 16,0 6,3 0,0 4,868 68 ZZW 0,0
08-10-07 9,4 13,8 3,9 0,0 1,489 77 ONO 0,0
09-10-07 11,2 13,5 7,8 0,0 1,932 82 OZO 0,0
10-10-07 11,6 13,9 8,8 0,0 3,758 80 NNO 0,0
11-10-07 10,1 15,3 5,1 0,0 4,034 68 ZW 0,0
12-10-07 14,2 16,6 12,0 0,0 2,908 78 NNO 0,0
13-10-07 12,6 16,2 10,4 0,0 4,439 65 ZZO 0,0
14-10-07 11,5 16,1 7,1 0,0 4,553 65 W 0,0
15-10-07 11,5 15,6 7,4 0,0 2,629 82 ZZW 0,0
16-10-07 14,2 17,6 11,6 0,0 3,798 62 ZZW 0,0
17-10-07 12,1 13,5 8,8 10,4 1,013 73 W 0,0
18-10-07 9,8 12,2 8,2 2,2 3,434 62 NW 0,0
19-10-07 9,7 11,6 8,0 0,0 1,597 64 O 0,0
20-10-07 6,7 10,8 2,1 0,0 3,192 55 ZW 0,0
21-10-07 9,3 12,9 4,6 0,0 1,473 75 OZO 0,0
22-10-07 6,5 9,0 4,3 0,0 3,921 70 OZO 0,0
23-10-07 5,4 8,8 1,9 0,0 3,778 70 ONO 0,0
24-10-07 8,3 9,3 6,8 0,0 0,995 79 ONO 0,0
25-10-07 8,4 8,9 7,9 0,0 0,649 82 ONO 0,0
26-10-07 7,7 8,1 7,4 0,0 0,437 83 ZO 0,0
27-10-07 8,8 9,7 7,8 0,0 0,648 84 ZZW 0,0
28-10-07 10,0 11,3 9,0 0,4 1,505 83 ZZW 0,0
29-10-07 8,8 11,0 5,4 2,8 0,512 97 W 0,0
30-10-07 7,5 12,3 3,4 0,4 2,911 66 WZW 0,0
31-10-07 9,8 13,1 4,6 0,0 1,030 88 ZW 0,0
01-11-07 12,8 14,5 11,4 0,0 1,840 84 WNW 0,0
02-11-07 13,5 14,8 12,7 0,0 0,857 95 W 0,0
03-11-07 11,9 14,0 8,8 0,0 1,231 81 W 0,0
04-11-07 9,9 11,7 8,4 0,0 1,014 71 Z 0,0
05-11-07 9,9 11,9 8,4 3,0 1,166 75 NNW 0,0
06-11-07 8,8 10,4 6,8 0,8 2,324 60 W 0,0
07-11-07 10,8 12,6 9,0 3,4 0,809 77 W 0,0
08-11-07 9,7 12,1 6,5 2,6 0,823 76 NW 0,0
09-11-07 5,9 7,4 4,3 4,4 1,476 69 WNW 0,0
10-11-07 7,6 9,3 5,7 22,6 1,377 72 WZW 0,0
11-11-07 8,4 11,2 4,9 3,0 1,763 69 NW 0,0
12-11-07 6,6 9,3 3,6 0,4 1,965 62 WNW 0,0
13-11-07 4,7 6,2 3,0 5,8 0,396 74 NO 0,0
14-11-07 4,3 6,0 2,1 0,2 1,702 72 NO 0,0
33

Proeftuin Zwaagdijk
Temp. Temp. Temp. Neerslag Instralingssom Relatieve wind wind
°C °C °C mm (J/cm²) luchtvochtigheid (%) richting snelheid
datum (gem) (max) (min) per dag per dag (min) m/s
15-11-07 2,1 6,1 -1,3 0,0 1,931 63 ZW 0,0
16-11-07 3,9 8,6 -0,7 0,0 0,980 87 WZW 0,0
Periode
gem. 13,9 16,9 10,7 4,8 69,5 0,5
totaal 378,6
34

Proeftuin Zwaagdijk
BIJLAGE 2 Foto’s ontwikkeling van week tot week Lollo Rossa 1 e teelt
Foto 1: 1 week na planten Foto 2: 2 weken na planten
Foto 3: 3 weken na planten Foto 4: 4 weken na planten
Foto 5: 5 weken na planten Foto 6: 6 weken na planten
35